321TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013

* Bu bildiri Jeoloji Mühendisleri Odas adna düzenlenmiştir.

KENTİMİZDE BÜYÜK MÜHENDİSLİK YAPILAŞMASINDA JEOLOJİK– JEOTEKNİK HANDİKAPLAR

Hakk Batur DEMİRAY Jeoloji Mühendisi

jmoizmir@gmail.com GİRİŞ İzmir kenti artan nüfus ve yeni rant olanaklarnn yarattğ cazibe nedeniyle, özellikle körfez sahil şeridinde kendini gösteren yüksek bina yaplaşmas, ulaşm ihtiyacn karşlamaya yönelik olarak karayolu, tünel, demiryolu, liman ve su ihtiyacn karşlamaya yönelik olarak yeni – yüksek su yaplar planlama ve uygulamalarnn yarattğ sorunlarla boğuşma yazgsyla karş karşyadr. Bu sunumda; kentimizin jeolojik manada taşdğ riskler ve bunlar gerek yerel yönetimler ve gerekse ilgili imar yönetmeliklerinin alglayş biçimlerinin bir eleştirisinin yaplarak, kent için “jeolojik farkndalk” yaratlmas amaçlanmştr. İZMİRDE YAPIMI TASARLANAN MÜHENDİSLİK YAPILARI VE TAŞIDIKLARI JEOLOJİK RİSKLERE GENEL BİR BAKIŞ İzmirde; aşağdaki tablodan da (Tablo-1) görüleceği üzere 6’s demiryolu, 6’s liman ve denizyolu, 5’i otoyol, 2’si hava alan, 2’si kent yenileme projeleri ve 10’u baraj ve gölet olmak üzere yaplan ve yapm planlanan projenin yan sra yerel yönetimlerin planladğ çok sayda kentsel dönüşüm projeleri ve yansra yllk yaklaşk 6000 yeni yap ruhsatna konu bina inşaat söz konusudur. Bu projelerden, örneğin limanlar genellikle yeraltsuyunun yüksek olduğu çok zayf jeolojik birimler üzerine oturacaktr. Demiryollar, otoyol ve köprüler ise İzmir’i D-B ve KKD-GGB vb. yönlerden dilimleyen deprem yaratma potansiyeli yüksek aktif faylar kesecek güzergahlar üzerinde yeralacaktr. İzsu tarafndan içmesuyu potansiyelini arttrmaya yönelik olarak tasarlanan yaklaşk 10 adet baraj ve gölet ise aktif faylara yakn, dolaysyla yamaç durayllğ riskleri taşyan ve İzmir çevresinin özgün jeolojisi nedeniyle aşr deforme jeolojik birimler üzerine oturacaktr. Diri faylar kesecek şekilde tasarlanan tünel, otoyol, baraj, sulama kanallar, metro, doğal gazboru hatlar gibi büyük mühendislik yaplar çok yüksek risk taşrlar. Bu şekildeki büyük mühendislik projelerinin aktif fay zonunun üzerinde ya da yaknnda ve koşut olarak veya fay hattndan ne kadar uzaklkta bulunmas gerektiğinin çok ayrntl olarak araştrlmas gerekmektedir. İçme suyu sistemlerinde faylanmadan dolay önemli hasarlar gelişebilir. Çünkü zemindeki yer değiştirmelerden dolay fay bloğunun bir taraf diğerine göre yükselerek ya da yatay olarak ötelenerek hattn işlevsizleşmesine yol açabilecektir. Metro gibi yaplarda ise faylanmadan dolay hasar gelişmesi kuvvetli bir olaslktr. Birde bunlara İzmir çevresinde yerkabuğunun son yllarda elde edilen GPS verilerine göre, kuzeydoğu doğrultulu bir eksen boyunca, her yl mm mertebesinde güneybat’ya doğru hareket ettiği gerçeği eklendiğinde, bu önemli mühendislik yaplarnn projelendirmeleri ve yapm esnasnda yaplmas gereken jeolojik araştrmalarn önem ve kapsam kendiliğinden ortaya çkar.

TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013322

* Bu bildiri Jeoloji Mühendisleri Odas adna düzenlenmiştir.

Tablo-1 İzmir’de Yapm Planlanan Projeler İzmir gibi 1. derece deprem bölgesinde yer alan pek çok şehrimizde de görüldüğü gibi imar planlamalarmz ekonomik değildir. Burada ekonomiden kast, deprem tehdidine çok yüksek oranda maruz kalacak bir ilde, deprem srasnda yüksek oranda svlaşma vb. deformasyona uğrayacak zemin koşullarna uygun bir imar planlamamz olmamasdr. Bilindiği gibi İzmir şehri batsndan denizle snrl, diğer yönlerde ise tepelerle çevrili bir körfezin kysnda kurumuştur. Denizle ky kesimini çevreleyen yükseltiler arasnda yer alan düzlükler, doğal ya da bir ksmyla yapay olarak oluşturulmuş gevşek zeminlerin yan sra; Yamanlar, Bornova – Pnarbaş srtlar, Buca, Hatay, Balçova-Narldere srtlar gibi yüksek kesimler ise günümüzden 10 ila 60 milyon yl önce oluşmuş sert-yumuşak kayalk zeminlerden oluşmaktadr. Bilindiği gibi denize komşu gevşek zeminlerin depremler srasnda svlaşma başta olmak üzere yüksek deformasyonlara maruz kalmas dolaysyla, bu tip zeminler üzerine yaplacak özellikle çok katl yaplar, çok ağr maliyetler getiren zemin islah çalşmalar gerektirmektedir. Ayrca, istenildiği kadar bina altnda kalan zemin şartlar islah edilsin, onu çevreleyen geniş alüvyal düzlük bütün olarak çalşacağndan ve özellikle 1999 Marmara Depreminde de görüldüğü gibi yaylma nedeniyle denize gömülmesi söz konusu olacağndan, yaplacak yatrmnda tam bir güvenlik sağlayacağ şüphelidir. Nitekim 1999 Marmara Depreminde de bu durum görülmüş ve önemli bir toprak parçasnn, üzerindeki binalarla birlikte denize gömülmesiyle, Kocaeli Körfezinin coğrafyas değişmiştir (Şekil-1). Bu nedenle bu tip zeminler üzerine bir–iki katl, düşük yüklere sahip basit yaplarn planlanmas uygun olacaktr. Buna karşlk Körfezimizi çevreleyen kayalk yükseltilere, (heyelan etütlerinin yaplmas sonucu güvenli olduğu kantlandktan sonra) çok katl yaplarn planlamas, hem can kaybnn azaltlmas, hem de yatrm maliyetlerinin güvenli yaplar sağlayacak şekilde karşlğnn alnmasn sonuçlayacaktr. Ayrca titreşim periyotlar arasndaki farkllklar nedeniyle de; bir–iki katl yaplarn gevşek zeminler üzerine, çok katl yaplarn ise kayalk zeminleri üzerine yaplmas deprem srasnda rezonansa girerek yklmalarn da önleyeceği bir gerçektir.

323TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013

* Bu bildiri Jeoloji Mühendisleri Odas adna düzenlenmiştir.

Yine benzeri şekilde “bitişik nizam yaplaşma”, titreşim periyotlar birbirinden farkl binalarn yan yana sralanmas nedeniyle, deprem srasnda birbirlerine çarparak hasar yaratacaklar için deprem bölgelerinde uygun bir yaplaşma olmamasna ve bu konuda yönetmeliklerde snrlamalar olmasna karşn, şehrimizde bu tip yaplaşmann devam ettiği malumdur.

(a) (b) Şekil-1 Kyda Yaplaşma Sevdamz: Deprem Srasnda Zeminin Akma Svlaşmas Sonucu Kynn Denize Gömülmesi (Kocaeli-1999). Ky jeomorfolojisinin değişmesine yol açan suya doygun çok zayf jeolojik birimlerde yaylma.. (a) Deprem öncesi, (b) deprem sonras İZMİRİN TAŞIDIĞI JEOLOJİK RİSKLE İLGİLİ YEREL YÖNETİM ALGISI İzmir Büyükşehir Belediyesi 2010 -2017 İzmir Stratejik Plannda 11 adet stratejik alan belirlemiştir. Bunlardan “Çevre Yönetimi” stratejik alan incelendiğinde, çevre yönetimiyle ilgili tehditlerden “3.Su Kaynaklarnn Snrl Olmas.” ve “ 5.Körfezin akntlara kapal olmas, baz alanlarn sğ olmas” konular kent jeolojisiyle ilgili temel sorun tesbitlerini oluşturmas yan sra özellikle, neredeyse % 70 gibi hatr saylr bir oranda yeraltsularndan içme suyu ihtiyacn karşlayan ve dolaysyla hidrojeoloji mühendisliği konusunda en geniş manada örgütlenmeye ihtiyaç olduğunu açğa çkaran önemli tespitlerdir. “Kentsel Koruma, Planlama ve Kent Estetiği” stratejik alannda ise önemli bir tehdit unsuru olarak “5.Şehrin engebeli coğrafi yaps” yine jeolojik bir kent handikap olarak dikkat çekici ve bu konuda yerel yönetimlerin uzman kadrolar barndrma ihtiyacnn varlğna işaret eden önemli bir husustur. Bir diğer ve 1. Derece deprem alan olan İzmirin önemli sratejik alann oluşturan “ Afet Yönetimi ve Güvenlik” te ise, belirtilen “7.Kentimizin deprem kuşağnda olmas” tehditi, jeoloji alt disiplinlerinden oluşan uzman bir örgütlenme ve kadrolaşmaya ihtiyaç olunduğu

TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013324

* Bu bildiri Jeoloji Mühendisleri Odas adna düzenlenmiştir.

konusuna parmak basacak şekilde kentin en büyük “jeolojik handikap” olarak malumun ilandr. Yine “Ulaşm” stratejik alannda zayf yönlerden biri olarak yaplan “1.Zemin yapsnn olumsuz özelliği” tesbiti; ulaşm konusunda bugüne kadar İzmirimizin en büyük sorun çözücüsü olarak görülen ve Üçyol-Üçkuyular aras güzergahn jeolojik yapsndan kaynaklanan jeoteknik ve hidrojeolojik sorunlar nedeniyle bugün itibaryla açlşn 3 yl gecikmesininde yarattğ önemli bir tesbittir. Son olarak “Kentsel Alt Yap” stratejik alanyla ilgili tehdit tesbiti, yukarda yaplan jeolojik handikap tesbitlerinin adeta bir özeti gibidir ; “2.Kentin jeolojik yapsnn yer yer değişkenlik göstermesi ve 3.Kentimizin deprem kuşağnda olmas”. Kent yaşamnn temel stratejik alanlarndan olmay hak eden 11 alann yarsnda; yerel yönetim hizmetlerinin yerine getirilmesinde zafiyet ve tehdit unsuru olarak dikkat çekici konular jeoloji disipliniyle ilgili konulardr. Bunlarn yan sra İzmir Büyükşehir Belediyesinin imar mevzuat içerisinde yeralan yüksek yaplar yönetmeliği gereği oluşturduğu ve bina ilgili mühendislik disiplinleri uzmanlarndan oluşan komisyon marifetiyle bugüne kadar sürdürmüş olduğu yüksek yap denetimide ilgili bakanlkça mevzuat değişiklikleri ileri sürülerek ortadan kaldrlmştr. Böylece, birinci derece deprem bölgesinde ve riskli bir jeolojik yap üzerine oturan İzmirde yap güvenliği jeolojik manada “piyasa insafna” kalmştr. Birde en başta gelen stratejik alan olan “Yönetim” konusu incelendiğinde, zayf yönler arasnda “3.Birimler arasnda yeterli koordinasyonun olmamas ve çalşmalarn bireysel yürütülmesi”, “10.Görev tanmlarnn personele açk olarak belirtileceği yönergelerin hazrlanmamas” ve “12.Hizmet içi eğitimlerin tüm kuruma yaylamamas ve sürekliliğinin sağlanamamas” tesbitleri, özellikle hzl büyüdüğü için büyük mühendislik yaplarna ihtiyaç duyan İzmir yerel yönetimlerinin tümü için dikkat çekici zafiyetlerdir. Jeoloji disiplini özelinde bu yönetsel handikaplarn yarattğ kaosu ortadan kaldracak ve çalşmalarn jeoloji disiplininin gerektirdiği kapsamda ve tek elden yaplmasn sağlyacak olan“Jeoloji-Hidrojeoloji-Jeoteknik” konularnda bir “Daire Başkanlğ” benzeri örgütlenmeden geçmektedir. Bu, en azndan jeoloji konusunda yönetimsel ve disiplinel manada görev tanmnn açğa kavuşmasna ve yine jeoloji disipliniyle ilgili DSİ ve benzeri kamu kurumlarnda düzenli olarak her yl yapldğ gibi “Hizmet içi eğitimlerin tüm kuruma yaylmas ve sürekliliğinin sağlanmasna yol açacaktr. BİNALARIN TAŞIDIĞI JEOLOJİK RİSKLE İLGİLİ BAKANLIK ve YAPI DENETİM MEVZUATININ ALGISI a. Bakanlkça çkarlan Bina ve Bina Türü Yaplar İçin Zemin ve Temel Etüdü Raporu

Genel Formatna göre (18.08.2005 tarih ve 847 sayl Bakanlk genelgesi), Zemin ve Temel Etüdü Raporunun, öncelikle zeminin jeolojik ve fiziki verilerini ve varsa çevresel faktörleri yanstmas gerektiğini; ayrca bu verilerin değerlendirilmesi ile ortaya konulacak sonuçlarn somut ve mesleki doğruluğa sahip önerileri içermesi gerektiğini söylemektedir. Yine bu belgeye göre Zemin ve Temel Etüdü Raporunun Hazrlanmasna İlişkin Esaslarda belirtilen yap ve zemin koşullarnn etüt kategorilerinden, 2. ve 3. kategoriler için “Sondaja Dayal Zemin ve Temel Etüt Raporu” düzenlenecektir.

325TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013

* Bu bildiri Jeoloji Mühendisleri Odas adna düzenlenmiştir.

b. Planl Alanlar Tip İmar Yönetmeliğinin 57. Maddesinin (Değişik:RG-3/4/2012-28253) b bendi; “Sondaja Dayal Zemin ve Temel Etüt Raporu” nu hangi mühendislik disiplininin yapacağn “ 2- Sondajlar, arazi çalşmalar, zemin ve kaya mekaniği, laboratuvar deneylerini ihtiva eden zemin-yap etkileşiminin analizinde kullanlacak temel-zemin, zemin profili ve zemini oluşturan birimlerin fizikî ve mekanik özelliklerini konu alan çalşmalar yönünden jeoloji mühendislerince,…” cümlesiyle açklamaktadr.

c. Planl Alanlar Tip İmar Yönetmeliğinin 58. Maddesi (Değişik:RG-3/4/2012-28253)

“……. İşin konusuna göre ilgili fenni mesuller ve yardmcs fen adamlar yap ruhsat formunda belirlenenler ile aşağda belirtilen yapm aşamalarnda yap yerinde bulunmak ve aşağda sralanan işlerin yaplmş olduğuna ilişkin açklamalar ek-3’te yer alan yap denetim defterine işlemek zorundadr;

b) Hafriyat ve zemin hazrlama ve zemin etüdü ve emniyet gerilmesi testlerinin yapm….” d. “Yap Denetimi Uygulama Yönetmeliğinin 5. Maddesi (e) (Ek:RG-14/4/2012-28264)

“(Yap denetim kuruluşu) Zemin ve temel etüdü raporunun hazrlanmasna ilişkin esaslara uygun olarak bir zemin etüdü raporunun olup olmadğn tespit ederek uygunluk görüşü verir. Raporun uygunluğunu tespit için, bünyesinde konu ile ilgili yeterli teknik eleman bulunmadğ hâllerde hizmet satn alabilir.” demektedir. Tabii bu durumda Yap Denetim Kanununun 3. Maddesi gereği “Yap denetim kuruluşu denetim faaliyeti dşnda başka ticarî faaliyette bulunamaz. Bu kuruluşun denetçi mimar ve mühendislerinin, denetim faaliyeti süresince başkaca meslekî ve inşaat işleri ile ilgili ticarî faaliyette bulunmalar yasaktr.” İbaresi gereğince zemin etüdü yapan bir firmada çalşan veya sahibi olmamalar gerekir.

Özellikle son maddeden de görüldüğü gibi, bina statik ve dinamik parametrelerinin bulunmasna ait yerinde ve laboratuarda yaplacak sondaj ve deneylerle ilgili olarak jeoloji mühendisliği disiplini sorumluluğu tesbit edilmesine rağmen , yap denetim mevzuatnda temel sondajlarn yerinde denetimi ve bu denetimi yapmas gereken jeoloji mühendisliği görevlendirilmesi ile ilgili konular mevzuatta yeralmamakta ve zemin etüdü denetimi sadece bir rapor denetimine indirgenmiş bulunmaktadr. Oysa bilindiği gibi bina projelendirmesinde temel parametreler , parsel alannda yaplan temel sondajlar ve arazi deneyleri vastasyla edinilmektedir. Bina projelendirme işinin ilk basamağnn denetim dş olmas nedeniyle şehrimizde “YAPI GÜVENLİĞİ DENETİM DIŞIDIR.”

TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013326

* Bu bildiri Jeoloji Mühendisleri Odas adna düzenlenmiştir.

Şekil-2. Yap denetim mevzuatnda, yap temel parametrelerini belirleyen temel sondajl jeoteknik etütlerinin yerinde denetimi mutlaka yeralmaldr. Fotoğraflarda temel sondajn ve açlan yap temelinin jeoloji mühendisince denetlenmesi görülmektedir. SONUÇ İzmir kenti artan nüfus ve yeni rant olanaklarnn yarattğ cazibe nedeniyle, özellikle körfez sahil şeridinde kendini gösteren yüksek bina yaplaşmas, ulaşm ihtiyacn karşlamaya yönelik olarak karayolu, tünel, demiryolu, liman ve su ihtiyacn karşlamaya yönelik olarak yeni – yüksek su yaplar planlama ve uygulamalarnn yarattğ sorunlarla boğuşma yazgsyla karşkarşyadr. Bu sorunlara, “yaplaşma” alfabesinin “A” sn oluşturan ve jeoloji disiplinince yaplan temel sondajl, arazi deneyli zemin etütlerinin yerinde denetiminin, yap denetim mevzuatnda yer bulmamasnn yarattğ “baş boşluk” eklenince kentimizde yap güvenliği olmadğ konusunda kuvvetli kantlara sahip olduğumuz ortaya çkar.Bu sürecin üzerine bir de kentsel dönüşüm uygulamalarnn getirdiği mühendislik açmazlar , kentlinin, yerel yönetimlerin ve yap denetim mevzuatnn “alt yap mühendisliği” anlamnda yeni bir bilinç seviyesine çkmasn zorunlu klmaktadr. Özellikle bugüne kadar ülkemizde alşlagelen “klasik mühendislik” algsnn, kentimiz özelinde de yeniden gözden geçirilmesinin ve öncelikle bunun başta deprem olmak üzere çok sayda jeolojik riskler altndaki kentte; “bina - alt yap mühendisliği”nde birlikte çalşan uzmanlk alanlarnca yeniden değerlendirilerek, uygulayc yerel yönetimlere jeoloji disipliniyle ilgili ayr idari-bilimsel yeni yaplanmalar-örgütlenmeler önermesinin zaman gelmiştir. Bu çerçevede büyük mühendislik yaplarnn olmazsa olmaz ilk adm olan jeolojik – jeoteknik çalşmalarla ilgili içinde bulunulan yasal, yönetimsel ve bilimsel handikaplar gidermeye yönelik çalşmalar-öneriler, tüm “alt yap mühendislik” uygulayclarnn acil olarak değerlendirmesi gereken bir noktadadr. Jeolojinin kentimiz için taşdğ önem göz önüne alndğnda, yerel yönetimlerin en ksa sürede 2010-2017 Stratejik Planda ortaya koyduklar kendi tesbitlerinin gereğini yerine

327TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013

* Bu bildiri Jeoloji Mühendisleri Odas adna düzenlenmiştir.

getirerek “Jeoloji-Hidrojeoloji-Jeoteknik” konularnda “Daire Başkanlğ” vb. seviyede örgütlenmeye gitmeleri kent güvenliğimiz için kaçnlmazdr. Yap Denetim mevzuatnda temel sondaj ve arazi deneylerinin jeoloji disiplini tarafndan yerinde, yaplrken denetimini öngeren değişikliklerin acilen yaplmas bina güvenliği açsndan zorunluluktur. KAYNAKLAR Bayndrlk ve İskân Bakanlğ, Deprem Bölgelerinde Yaplacak Binalar Hakknda Yönetmelik, 2007. Bayndrlk ve İskan Bakanlğ,3030 Sayl Kanun Kapsam Dşnda Kalan Belediyeler Tip İmar Yönetmeliğinde Değişiklik Yaplmasna Dair Yönetmelik, 2008,1-2. sayfa. Danştay karar, Altnc Daire, Esas No:2000/4743,Karar No:2001/6466,2001, 7. sayfa. Demirtaş, R., Diri Faylar Etrafnda Tampon Bölge (Emniyetli Kuşak) Oluşturma Esaslar-Fay Yasas,JMO Haber Bülteni, 2002,55-60. sayfa.