Kazimierz Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii.pdf
-
Upload
wiktor-cieplinski -
Category
Documents
-
view
1.463 -
download
279
Transcript of Kazimierz Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii.pdf
-
KAZIMIERZ AJDUKIEWICZ
ZAGADNIENIA I KIERUNKI FILOZOFII (TEORIA POZNANIA, METAFIZYKA)
1949-2008
-
2
WSTP, TEORIA POZNANIA I METAFIZYKA ORAZ POZOSTAE NAUKI FILOZOFICZNE 6
CZ PIERWSZA, TEORIA POZNANIA 9
I. KLASYCZNE ZAGADNIENIA TEORII POZNANIA 9
II. ZAGADNIENIE PRAWDY 11 KLASYCZNA DEFINICJA PRAWDY I ZARZUTY PRZECIW NIEJ PODNOSZONE 11 PRAWDA JAKO ZGODNO Z KRYTERIAMI 14 NIEKLASYCZNE DEFINICJE PRAWDY 16 WACIWE SFORMUOWANIE KLASYCZNEGO POJCIA PRAWDY 23 SCEPTYCYZM I JEGO ODPARCIE 24 NIEKLASYCZNE DEFINICJE PRAWDY PROWADZ DO IDEALIZMU 28
III. ZAGADNIENIA RDA POZNANIA 29 PSYCHOLOGICZNA I EPISTEMOLOGICZNA WERSJA TEGO ZAGADNIENIA 29 APRIORYZM I EMPIRYZM 33 APRIORYZM SKRAJNY 34 EMPIRYZM SKRAJNY 36 EMPIRYZM UMIARKOWANY 37 APRIORYZM UMIARKOWANY 38 SPR EMPIRYZMU I APRIORYZMU O CHARAKTER TWIERDZE MATEMATYKI 41 MATEMATYKA CZYSTA I MATEMATYKA STOSOWANA 42 POGLD EMPIRYZMU UMIARKOWANEGO 48 POGLD EMPIRYZMU SKRAJNEGO 49 KONWENCJONALIZM 49
-
3POGLD APRIORYZMU UMIARKOWANEGO. NAUKA KANTA. 52 ISTOTA POZNANIA APRIORYCZNEGO WEDUG FENOMENOLOGW 58 RACJONALIZM I IRRACJONALIZM 62
IV. ZAGADNIENIE GRANIC POZNANIA 68 DWA ROZUMIENIA TRANSCENDENCJI 68 EPISTEMOLOGICZNY IDEALIZM IMMANENTNY 71 SPOSTRZEENIE I JEGO PRZEDMIOT 74 EPISTEMOLOGICZNY IDEALIZM TRANSCENDENTALNY 77 KANT JAKO PRZEDSTAWICIEL TRANSCENDENTALNEGO IDEALIZMU 81 REALIZM 83 POZYTYWIZM 84 NEOPOZYTYWIZM 89
V. STOSUNEK TEORII POZNANIA DO INNYCH NAUK FILOZOFICZNYCH 93
CZ DRUGA, METAFIZYKA 95
I. POCHODZENIE NAZWY METAFIZYKA I PODZIA ZAGADNIE 95
POCHODZENIE WYRAZU METAFIZYKA 95 PODZIA PROBLEMATYKI METAFIZYCZNEJ 97
II. ONTOLOGIA 98 ZADANIA ONTOLOGII 98 PRZYKADY POJ ANALIZOWANYCH PRZEZ ONTOLOGI 100 TWIERDZENIA ONTOLOGICZNE 103
-
4
III. METAFIZYCZNE WNIOSKI Z REFLEKSJI NAD POZNANIEM 105
I. ZAGADNIENIE PRZEDMIOTW IDEALNYCH. SPR O UNIWERSALIA 105
IDEE PLATOSKIE 105 UNIWERSALIA 106 WSPCZESNA POSTA SPORU O UNIWERSALIA 108
2. ZAGADNIENIE IDEALIZMU METAFIZYCZNEGO 110
a) Idealizm subiektywny 110 KONSEKWENCJE IDEALIZMU EPISTEMOLOGICZNEGO 110 TEZA IDEALIZMU SUBIEKTYWNEGO 111 RZECZYWISTO I JEJ POZORYW WIETLE IDEALIZMU SUBIEKTYWNEGO 114
b) Idealizm obiektywny 118 POOWICZNO IDEALIZMU SUBIEKTYWNEGO 118 SDY W SENSIE SDY W SENSIE PSYCHOLOGICZNYM I SDY SENSIE LOGICZNYM 120 WIAT DUCHA OBIEKTYWNEGO 122 TEZA IDEALIZMU OBIEKTYWNEGO 123 PRZEDSTAWICIELE IDEALIZMU OBIEKTYWNEGO 125 DIALEKTYKA HEGLA 126 DIALEKTYKA HEGLA I DIALEKTYKA MARKSA 127
c) Metafizyczny realizm 129 REALIZM NAIWNY I KRYTYCZNY 129
IV. ZAGADNIENIA METAFIZYCZNE WYRASTAJCE Z ROZWAA NAD PRZYROD 131
I. ZAGADNIENIE SUBSTANCJI I STRUKTURY WIATA 131 2. ZAGADNIENIE DUSZY I CIAA 133
JAKIE SUBSTANCJE ISTNIEJ W PRZYRODZIE? 133 DUALIZM 133
-
5
DUALIZM SKRAJNY I UMIARKOWANY 134 MONIZM I JEGO ODMIANY 137 MATERIALIZM 137 MATERIALIZM MECHANISTYCZNY 137 MATERIALIZM DIALEKTYCZNY 138 MATERIALIZM W WALCE Z IDEALIZMEM 145 MATERIALIZM W WALCE Z DUALIZMEM 146 OGLNA CHARAKTERYSTYKA MATERIALIZMU 160 STOSUNEK ZJAWISK FIZYCZNYCH DO PSYCHICZNYCH 161 UCZUCIOWE MOTYWY OPOZYCJI PRZECIW MATERIALIZMOWI 163 SPIRYTUALIZM 165 MONIZM WACIWY. TEORIA IDENTYCZNOCI 166 MONIZM IMMANENTNY 167
3. DETERMINIZM INDETERMINIZM 168 SPR O PRZYCZYNOWY USTRJ PRZYRODY 168 ANALIZA I KRYTYKA POJCIA PRZYCZYNY 169 ZAGADNIENIE PRZEWIDYWALNOCI 173 PRAWA PRZYRODY PRAWAMI STATYSTYCZNYMI TYLKO? 175 WOLNO WOLI 177 ZAGADNIENIE ISTNIENIA PRZYSZOCI 179
4. MECHANIZM I FINALIZM 181 SPR O CELOWY USTRJ WIATA 181 CELOWO ANTROPOMORFICZNA 182 MECHANIZM BIOLOGICZNY I WITALIZM 189 POJCIE USTROJU CELOWEGO ODMIENNE OD ANTROPOMORFICZNEGO 191 NEOWITALICI 193 HOLIZM 196 CELOWO UTYLISTYCZNA 198 OPTYMIZM I PESYMIZM 198
-
6
V. ZAGADNIENIA METAFIZYCZNE WYRASTAJCE Z RELIGII 199
RELIGIJNE POJCIE BSTWA 200 NIEMIERTELNO DUSZY 201 METAFIZYKA RELIGIJNA 202 FILOZOFICZNE POJCIE BSTWA 202 DOWODY ISTNIENIA BOGA 205 BG I WIAT 206 ATEIZM 206 ZAGADNIENIE NIEMIERTELNOCI DUSZY U FILOZOFW. 208 METAFIZYKA RELIGIJNA I ETYKA 209
Uwagi kocowe 210
WSTP, TEORIA POZNANIA I METAFIZYKA
ORAZ POZOSTAE NAUKI FILOZOFICZNE
Co to jest filozofia? Pytanie to atwo postawi, ale wcale
nie atwo na nie odpowiedzie. Wyraz filozofia posiada
bowiem dug bardzo histori i w rnych okresach co innego
wyrazem tym nazywano. Nigdy przy tym znaczenie wyrazu
filozofia nie sprecyzowao si i nie ustalio do tego stopnia,
by mona byo poda jednoznaczne tego wyrazu okrelenie,
-
7
na ktre wikszo rwnoczenie yjcych wyraziaby sw
zgod.
Wyraz filozofia narodzi si w staroytnej Grecji.
Etymologicznie wyrni mona w nim dwa skadniki: fileo =
miuj, d, i sofia = mdro, wiedza. Pierwotnie te dla
Grekw znaczy wyraz filozofia tyle, co umiowanie
mdroci lub denie do wiedzy. Zgodnie z tym
pierwotnym znaczeniem nazywano "filozofi" wszelkie
badanie naukowe. Pierwotnie wic wyraz filozofia oznacza
to samo co wyraz "nauka". Z biegiem czasu, gdy w miar
postpu zakres wiedzy pocz ogarnia coraz szersze krgi i
gdy wsku tek tego opanowanie caoksztatu wiedzy poczo
przekracza pojemno umysu jednego czowieka, doszo do
specjalizacji nauk i od wsplnego niegdy pnia jednej i
uniwersalnej pierwotnie nauki nazywanej filozofi - poczy
odrywa si poszczeglne nauki, ktre otrzymyway
odrbn nazw i ktrych ju nie podcigano pod wsplne
niegdy dla wszelkich bada naukowych miano "filozofii". Od
wsplnego niegdy trzonu uniwersalnej nauki poczy si
odrywa specjalnoci, ktre historycznie pniej powstay i
rozwiny si, a wic nauki przyrodnicze, matematyka,
historia itd., w obrbie za macierzystego pnia bada
naukowych pozostay i zachoway pierwotn nazw filozofii"
te dociekania, ktre bd uprawiano ju na szerok skal w
zaraniu myli europejskiej, a wic w okresie poprzedzajcym
-
8
specjalizacj bada naukowych, bd te powstay pniej,
ale z tymi najwczeniejszymi dociekaniami cile si wizay.
Do niedawna mianem "filozofii" zaopatrywano nastpujce
dyscypliny: metafizyk, teori poznania, logik, psychologi,
etyk, estetyk. W chwili obecnej dokona si lub dokonywa
dalszy proces specjalizacji nauk i odrywaj si lub te ju si
oderway od filozofii niektre z wymienionych powyej
dyscyplin. Zwizek z filozofi pragnie zerwa psychologia
wspczesna, czujc si blisz biologii lub socjologii ni
pozostaych nauk filozoficznych. Zrywa rwnie z filozofi
logika wspczesna, ktra uwaa si w pewnych swych
czciach za cilej zwizan z matematyk ni z reszt
swych dotychczasowych "filozoficznych" towarzyszy. Take i
etyka, o ile si j pojmuje jako nauk o moralnoci, nie za
jako wykad pewnej moralnoci, podobnie jak i estetyka
wykazuj tendencje odrodkowe. Jedynie wiernymi macierzy
filozoficznej okazuj si metafizyka i teoria poznania, jak
rwnie tzw. etyka normatywna, pragnca poucza o tym, co
dobre, a co ze. Tym dwu pierwszym, najbardziej rdzennym
naukom filozoficznym powicone bd dalsze rozdziay tej
ksiki. Zapoznamy si w nich z bogat problematyk tych
nauk.
-
9
CZ PIERWSZA, TEORIA POZNANIA
I. KLASYCZNE ZAGADNIENIA TEORII POZNANIA
Teoria poznania, ktr nazywa si te epistemologi (od
greckiego episteme, rwnoznacznego z polskim wyrazem wiedza),
lub gnoseologi (od greckiego gnosis, rwnoznacznego z polskim
wyrazem poznanie), jest - jak sama nazwa wskazuje - nauk o
poznaniu. Lecz - co to jest poznanie? Poznaniem nazywa si
zarwno pewne akty poznawcze, jak i rezultaty poznawcze. Aktami
poznawczymi s pewne czynnoci psychiczne, jak na przykad
spostrzeganie, przypominanie, sdzenie, a dalej takie, jak
rozwaanie, rozumowanie, wnioskowanie i inne. Jako przykady
rezultatw poznawczych suy mog twierdzenia naukowe.
Twierdzenia naukowe nie s czynnociami psychicznymi, wic nie
nale do aktw poznawczych. Prawo grawitacji lub twierdzenie
Pitagorasa to nie s przecie adne zjawiska psychiczne, lecz s to
znaczenia zda, w ktrych prawa te si formuuje.
Czy teoria poznania, o ktrej powiedzielimy, e jest nauk o
poznaniu, zajmuje si aktami poznawczymi czy te rezultatami?
Chcc na to pytanie odpowiedzie zgodnie z tym, czym si w
dziejach teorii poznania rzeczywicie zajmowano, naley
stwierdzi, e zajmowano si zarwno aktami poznawczymi, jak
i rezultatami.
Jeli teoria poznania zajmuje si aktami poznawczymi, a wic
-
10
pewnymi zjawiskami psychicznymi, zajmuje si tym samym, czym
si zajmuje psychologia w pewnej swojej czci. Psychologia
bowiem traktuje m.in. o zjawiskach psychicznych, a wic i o aktach
poznawczych. Jakkolwiek jednak przedmiot bada psychologii i
teorii poznania jest czciowo wsplny, to jednak kada z tych nauk
bada ten przedmiot z innego punktu widzenia. Psychologi
obchodzi faktyczny przebieg procesw poznawczych. Stara si ona
je opisa, poklasyfikowa i znale prawa rzdzce faktycznym ich
przebiegiem. O co zupenie innego pyta teoria poznania.
Akty poznawcze, jak rwnie rezultaty poznawcze poddajemy
ocenie. Oceniamy je z punktu widzenia ich prawdy lub faszu,
oceniamy je te z punktu widzenia ich uzasadnienia.
Ot faktyczny przebieg procesw poznawczych, ktrym
zajmuje si psychologia, nie interesuje teorii poznania, interesuje j
natomiast to, wedug czego poznanie bywa oceniane, a wic prawda i
fasz, zasadno i bezzasadno poznania. Co to jest prawda? Oto
pierwsze z naczelnych pyta teorii poznania, zwane zagadnieniem
istoty prawdy. Drugie klasyczne zagadnienie teorii poznania nosi
nazw zagadnienia rda poznania. W zagadnieniu tym chodzi
o to, na czym w ostatecznej instancji poznanie winno si opiera i
wedug jakich metod winno by osignite, aby byo
penowartociowym, a wic naleycie uzasadnionym poznaniem
rzeczywistoci. Trzecie z klasycznych zagadnie teorii poznania,
zwane zagadnieniem granic (albo przedmiotu) poznania, domaga
si odpowiedzi na pytanie, co moe by przedmiotem poznania, a
-
11
w szczeglnoci, czy moe zosta poznana rzeczywisto od
poznajcego podmiotu niezalena. Zadowlmy si na razie tymi
oglnikowymi sformuowaniami trzech klasycznych zagadnie
teorii poznania i przyjrzyjmy si bliej sposobom, w jakie na nie
odpowiadano.
II. ZAGADNIENIE PRAWDY
KLASYCZNA DEFINICJA PRAWDY I ZARZUTY PRZECIW NIEJ
PODNOSZONE
Co to jest prawda? Klasyczna odpowied na to pytanie gosi, e
prawda myli polega na jej zgodnoci z rzeczywistoci. Veritas
est adaequatio rei et intellectus, tak brzmiaa ta klasyczna
odpowied w sformuowaniu scholastycznym. Lecz na czym ma
polega ta zgodno myli z rzeczywistoci, majca stanowi istot
prawdy? Na pewno nie na tym, iby owa myl bya identyczna z
rzeczywistoci, ktr stwierdza. A wic moe na tym, i owa myl
jest podobizn czego rzeczywistego, jest odbiciem jakiej
rzeczywistoci. Ale i ta wykadnia zgodnoci myli z rzeczywi-
stoci" wydaje si niektrym filozofom czym absurdalnym.
Jake, powiadaj, mogaby myl by podobizn czego od niej
zasadniczo rnego? Jakeby myl, ktra jest czym, co ma
tylko wymiary czasowe, a nie ma wcale wymiarw
-
12
przestrzennych, moga by podobizn czego, co jest przestrzenne,
jakeby myl moga by na przykad podobna do bryy szeciennej
lub wodospadu Niagary? A zreszt, nawet jeli idzie tylko o
samo trwanie czasowe, nie musi myl na to, aby bya prawdziwa,
upodabnia si do rzeczywistoci, ktrej dotyczy. Aby by prawdziwa,
nie musi myl dotyczca faktu trwajcego dugo sama trwa dugo
ani myl dotyczca faktu krtkotrwaego trwa krtko. Myl zatem
moe by niepodobna do rzeczywistoci, a mimo to by myl
prawdziw.
Na tak krytyk klasycznej definicji prawdy odpowiadaj
niektrzy jej obrocy zwrceniem uwagi na to, e co innego jest
sam proces, czyli akt mylenia, a co innego jego tre.
Podkrelaj, e nie sam proces mylenia winien by podobny do
rzeczywistoci, ale tre myli musi si do niej upodabnia, jeli
myl ma by prawdziw. Ale i to nie zadowoli krytykw klasycznej
definicji prawdy. Zwrc oni bowiem uwag, e pojcie
podobiestwa bynajmniej nie jest pojciem ostrym. Podobiestwo
polega na czciowej tosamoci cech; jaka jednak cz owych
cech musi by wsplna dwm przedmiotom na to, aby mona je
byo nazwa podobnymi, to bynajmniej nie jest ostro okrelone.
Wobec tego definicja, okrelajca jako prawdziwe takie myli,
ktrych tre jest podobna do czego rzeczywistego, byaby
definicj nieostr, bo nie okrelaaby, jak daleko powinno siga
podobiestwo midzy treci myli a rzeczywistoci na to, by
myl ta bya prawdziwa. Skoro owa zgodno myli z rzeczywi-
-
13
stoci nie sprowadza si ani do identycznoci, ani do
podobiestwa midzy nimi, wic na czym - pytaj krytycy
klasycznej definicji prawdy - owa zgodno ostatecznie miaaby
polega? Nie znajdujc zadowalajcej odpowiedzi na to pytanie,
dochodz przeciwnicy klasycznej definicji prawdy do wniosku, e
definicja ta pozbawiona jest w ogle rzetelnej treci.
Ale jest jeszcze inny tok myli, ktry doprowadzi niektrych
mylicieli do odrzucenia klasycznej definicji prawdy. Niektrzy
filozofowie odrzucaj j i szukaj innej definicji, poniewa sdz,
e tego, czy myli nasze s zgodne z rzeczywistoci, czy te nie,
adn miar nie moemy stwierdzi. Gdyby wic prawda miaa
polega na zgodnoci myli z rzeczywistoci, to o niczym nie
moglibymy wiedzie, czy jest, czy te nie jest prawd. Pojcie
prawdy jako zgodnoci myli z rzeczywistoci powinni bymy
wic zarzuci jako niedocigniony idea i zastpi je innym pojciem
prawdy, przy ktrym o naszych mylach i twierdzeniach bdzie
mona rozstrzygn, czy s prawdziwe, czy te nie.
Pogld, i zgodnoci myli z rzeczywistoci niepodobna
stwierdzi, opiera si na wywodach staroytnych sceptykw,
ktre streci mona w sposb nastpujcy: Jeeli kto chciaby si
przekona, czy pewna myl czy te twierdzenie zgodne jest z
rzeczywistoci, to musiaby w tym celu zna nie tylko t myl lecz
ponadto wiedzie, jaka jest ta rzeczywisto. W jaki sposb
bdzie to mg uczyni? Oto odwoa si do dowiadczenia, bdzie
tak lub inaczej rozumowa; sowem, bdzie stosowa pewne
-
14
metody czy te kryteria. Ale skd pewno, e poznanie
osignite przy pomocy tych kryteriw odsoni nam nie
znieksztacon rzeczywisto? Trzeba by w tym celu podda te
kryteria kontroli. Kontrol t przeprowadzimy, stosujc znowu te
same lub moe inne kryteria. Tak czy owak, warto tej kontroli
zalena bdzie od wartoci uytych w niej kryteriw, ktra znowu
jest wtpliwa i wymaga dalszego badania; przy badaniu tym
zostan zastosowane znw jakie kryteria, itd. w nieskoczono.
Sowem, nie bdziemy mogli nigdy zasadnie pozna rzeczywistoci i z
tego powodu te nigdy nie bdziemy mogli si dowiedzie, czy
myli nasze s z ni zgodne, czy te nie.
PRAWDA JAKO ZGODNO Z KRYTERIAMI
Streszczony wyej tok myli doprowadzi wielu filozofw do
odrzucenia definicji prawdy jako zgodnoci myli z rzeczywistoci
i do zastpienia jej inn definicj prawdy. Do tej nowej definicji
prawdy dochodz filozofowie przez takie mniej wicej rozwaania:
Przyjrzyjmy si temu, w jaki sposb faktycznie posugujemy si
wyrazem prawda. W ten sposb uda si nam moe najatwiej
zda sobie spraw z tego, co ten wyraz naprawd dla nas znaczy.
Ot niewtpliwie, kady gotw jest uzna za prawd kade takie
twierdzenie, w ktre sam wierzy, ktre uznaje, ktre odpowiada
jego przekonaniu. Ilekro kto wierzy w to, e A jest B, gotw jest
te stwierdzi, i twierdzenie goszce, e A jest B, jest
-
15
prawdziwe. Ale i na odwrt: ilekro kto jakiemu twierdzeniu
przypisuje prawdziwo, tylekro gotw jest uwierzy w to, co
ono gosi. Mimo to nikt nie bdzie twierdzi, e twierdzenie
prawdziwe to to samo, co twierdzenie, w ktre on wierzy. Kady
bowiem zdaje sobie spraw z tego, e s twierdzenia prawdziwe,
w ktre on nie wierzy z tej chociaby przyczyny, e ich nie zna. Z
drugiej strony nikt nie uwaa si za nieomylnego i wie, e istniej
twierdzenia, w ktre on wierzy, a ktre nie s prawdziwe.
Zdajemy sobie bowiem spraw z tego, e nie wszystkie nasze
przekonania zdobylimy na drodze dostatecznie starannych i
ostronych bada, lecz doszlimy do nich, stosujc metody, czyli
kryteria, ktrych wyrok musi ustpi przed wyrokiem kryteriw
innych, stanowicych wysz instancj. Dopiero wtedy nie
zawahalibymy si uzna wszystkich naszych przekona za
przekonania prawdziwe, gdybymy wiedzieli, e doszlimy do nich,
stosujc takie kryteria, od ktrych nie ma apelacji, kryteria, kt-
rych wyrok jest ostateczny i nieodwoalny.
Takie lub podobne rozwaania nasuwaj niektrym filozofom
nastpujc definicj prawdy: twierdzenie prawdziwe - to
tyle, co twierdzenie,ktre czyni zado kryteriom
ostatecznym i nieodwoalnym. Nie ma bowiem innej drogi
przekonania si o tym, czy jakie twierdzenie jest prawdziwe, jak
poddanie tego twierdzenia prbie takiego ostatecznego kryterium,
ktrego wyrok jest nieodwoalny w tym sensie, e wyrok kadego
innego kryterium musi przed nim ustpi. Czy twierdzenia, ktre
-
16
wytrzymuj prb tego ostatecznego kryterium, s czy te nie s
zgodne z rzeczywistoci, tego wiedzie nie moemy i - jak to
wykazywali sceptycy - nigdy wiedzie nie bdziemy mogli.
Faktycznie wic przy odrnianiu prawdy od faszu nie o to
chodzi, czy dane twierdzenie jest zgodne z rzeczywistoci, czy
te nie, lecz tylko czy jest zgodne z ostatecznymi kryteriami.
Wobec tego, chcc zdefiniowa pojcie prawdy w sposb zgodny
z tym, jak si naprawd tym pojciem posugujemy, winnimy
prawd zdefiniowa jako zgodno myli z ostatecznymi i
nieodwoalnymi kryteriami.
NIEKLASYCZNE DEFINICJE PRAWDY
Ta koncepcja prawdy przyjmuje u rnych swych zwolennikw
rozmaite postaci, zalenie od tego, co za takie ostateczne
kryterium uwaaj.
I tak na przykad tzw. koherencyjna teoria prawdy
definiuje prawd jako zgodno myli midzy sob. Zwolennicy
tej teorii uwaaj bowiem, e kryterium decydujcym ostatecznie i
nieodwoalnie o tym, czy jakie twierdzenie uzna, czy odrzuci,
jest zgodno tego twierdzenia z innymi twierdzeniami przyjtymi;
zgodno polegajca na tym, e nie popada ono z nimi w
sprzeczno i daje si harmonijnie wczy w system, ktre one
tworz. Mogoby si wydawa, e ostatecznym kryterium jest
wyrok dowiadczenia. Tak jednak nie jest, bo ponad kryterium
-
17
dowiadczenia stoi jeszcze jako instancja wysza kryterium
zgodnoci. Wemy na przykad yeczk zanurzon w szklance z
wod. wiadectwo wzroku mwi, e yeczka jest zamana,
wiadectwo dotyku, e jest ona prosta. Dlaczego wierzymy tutaj
dotykowi, a nie wzrokowi? Dlatego wanie, e twierdzenie, za
ktrym opowiada si wzrok, nie harmonizuje z reszt naszej
wiedzy (np. unoszenie si nie podpartej grnej czci yeczki
ponad wod przeczyoby prawu o spadaniu cia); tymczasem twier-
dzenie dyktowane nam przez dotyk (e yeczka jest prosta) godzi
si znakomicie z reszt naszej wiedzy. Wanie owa zgodno
tego twierdzenia z pozosta reszt twierdze przyjtych, a nie
samo wiadectwo zmysw, ktre w tym wypadku prowadzi do
wynikw sprzecznych, jest ostateczn instancj, decydujc
nieodwoalnie o jego przyjciu.
Zwolennikom koherencyjnej teorii prawdy zarzucano, e sama
zgodno myli midzy sob nie moe stanowi jeszcze
wystarczajcego kryterium prawdy. Gdyby bowiem takim bya, to
kada konsekwentna i zwarta bajka mogaby rwnym prawem
uchodzi za prawd jak teoria przyrodnicza oparta na mudnych
obserwacjach i eksperymentach. Koherencjonici mogliby si
przed takim zarzutem broni, precyzujc bliej sw koncepcj.
Idzie im bowiem o zgodno danej myli nie z byle jakimi innymi,
ale o zgodno jej z twierdzeniami, za ktrymi opowiada si
dowiadczenie. Ale i z tego materiau twierdze, popartych
wiadectwem dowiadczenia, daje si niejeden tylko system
-
18
twierdze harmonizujcych ze sob zbudowa. Mona ich
utworzy wicej, przy czym decydujc si na jeden system bdzie
si musiao uzna za fasz, za zudzenie, pewne na dowiadczeniu
oparte twierdzenia, ktre przy przyjciu innego systemu, jeli z
nim harmonizuj, uzna bdzie naleao za prawd. Sama wic,
zgodno z dowiadczeniem i harmonia wewntrzn jeszcze nie
wystarcza. Trzeba jeszcze jakiego dodatkowego kryterium
wyboru midzy rnymi systemami harmonizujcych ze sob
twierdze zgodnych z dowiadczeniem. Istotnie te przy
dokadniejszym rozwijaniu koncepcji koherencjonistycznej
wskazywano takie dodatkowe kryteria wyboru midzy systemami.
Wymieniano na przykad prostot systemu, ekonomi rodkw itp.
Rozwaania te posiadaj niewtpliwie warto jako prba zdania
sobie sprawy z tego, czym si kierujemy przy uznawaniu
twierdze w naukach przyrodniczych, niezalenie od wtpliwej
koherencjonistycznej definicji prawdy.
Warto wskaza jeszcze jedn lini, po ktrej poszli niektrzy
zwolennicy koherencyjnej koncepcji prawdy. Jeli o
prawdziwoci jakiego twierdzenia ma decydowa jego zgodno z
twierdzeniami na dowiadczeniu opartymi, to nasuwa si pytanie,
czy idzie o zgodno z twierdzeniami, za ktrymi opowiadao si
dotychczas dowiadczenie, czy te o zgodno zarwno z
dotychczasowym, jak i przyszym dowiadczeniem. Gdyby szo o
dotychczasowe i o przysze dowiadczenie, to o adnym twier-
dzeniu dzi, kiedy przysze dowiadczenia nie s jeszcze znane, nie
-
19
mona by zdecydowa, czy jest ono prawdziwe. Twierdzenie
jakie moe znakomicie harmonizowa z twierdzeniami dotd
przyjtymi, nie mona jednak przewidzie, czy pniejsze
dowiadczenia nie zmusz nas do takiej przebudowy systemu, e
z t now jego postaci twierdzenie to nie bdzie
harmonizowao. Jeliby wic prawda miaa polega na zgodnoci
danego twierdzenia z caym systemem, ogarniajcym zarwno
teraniejsze, jak i przysze dowiadczenia, to dopiero w
nieskoczonoci bdzie mona si przekona, czy to twierdzenie
jest, czy te nie jest prawdziwe. Snujc takie myli, dochodz
niektrzy filozofowie (np. neokantyci ze szkoy marburskiej) do
sformuowania: prawda to proces nieskoczony. Dla zwolennikw
takiego pogldu (a jest ich poza neokantystami wielu) nie ma
waciwie ostatecznego i nieodwoalnego kryterium, w zwizku z
tym nie ma te twierdze, ktre byyby ostatecznie przyjte i
ktre nie mogyby (np. wobec nowych danych dowiadcze) ulec
odrzuceniu. Odwoywalne s wszystkie twierdzenia, i to zarwno
twierdzenia majce charakter hipotez i teorii, jak rwnie
twierdzenia bezporednio oparte na dowiadczeniu. Niczego nie
mona twierdzi ostatecznie i nieodwoalnie, lecz kade
twierdzenie jest tylko prowizoryczne.
W poszukiwaniu kryterium, ktre by ostatecznie i
nieodwoalnie decydowao o przyjciu jakiego twierdzenia,
znajduj je inni w tzw. powszechnej zgodzie. Gdy sysz w
ciszy nocnej jaki cigy cichy szum i chc si przekona, czy
-
20
szum ten rozlega si naprawd, czy te moe ulegam tylko
subiektywnemu zudzeniu, pytam innych, ktrzy s ze mn, czy
take sysz ten szum. Jeli go inni take sysz, wierz w
wiadectwo mego suchu. Takie to i podobne rozwaania skaniaj
niektrych do upatrywania w powszechnej zgodzie ostatecznego i
nieodwoalnego kryterium. Skoro za prawda ma polega na
zgodnoci z takim kryterium, to nasuwa si definicja, wedug
ktrej prawdziwo jakiego twierdzenia polega na
powszechnej na nie zgodzie. To pojcie powszechnej zgody
wymaga oczywicie bliszego sprecyzowania: nie idzie wszak o to,
by dopiero wtedy uzna jakie twierdzenie, gdy upewnimy si, e
wszyscy yjcy obecnie i ci, ktrzy ju zmarli, albo ci, ktrzy si
dopiero narodz, godz si na to twierdzenie. Zalenie od
sposobu bliszego okrelenia owej powszechnej zgody omawiana
Ju koncepcja prawdy przyjmuje tak lub inn posta.
Wedug innych, ostatecznym kryterium, decydujcym
nieodwoalnie o przyjciu jakiego twierdzenia, jest jego
oczywisto, ktra nie tylko czyni nam samym dane twierdzenie
cakowicie niewtpliwym, lecz nadto upewnia nas o tym, e kady,
kto twierdzenie to zrozumie, bdzie musia je uzna. Zwolennicy tej
koncepcji staraj si zanalizowa, na czym owa oczywisto ma
polega; sprowadzaj j niekiedy do jasnego i wyranego
przedstawiania sobie stanu rzeczy, ktrego dotyczy dane
twierdzenie (Descartes), niekiedy inaczej j precyzuj. Tak na
przykad przedstawiciel tzw. badeskiej szkoy neokantystw,
-
21
filozof niemiecki poprzedniej generacji, Rickert, zwraca uwag na
to, e gdy pewne twierdzenie wydaje si nam oczywiste, wwczas
narzuca nam si ono z koniecznoci, ktr odczuwamy jako
powinno, jako obowizek. Jakie twierdzenie jest oczywiste, gdy
odczuwamy, e powinnimy je uzna. Ale wszelka powinno,
wszelki obowizek jest odpowiednikiem pewnego przepisu, za-
wierajcego jaki nakaz, czyli pewnej normy. Twierdzenia
oczywiste wskazuj wic na pewn norm, dotyczc uznania
twierdze. Norma ta jest od nas niezalena, ley poza nami,
dlatego nazywa j Rickert norm transcendentaln. Twierdzenie
oczywiste zatem to tyle, co twierdzenie zgodne z
transcendentaln norm.
Przeciwnicy klasycznej definicji prawdy, dla ktrych prawda to
zgodno myli z ostatecznym kryterium i ktrzy to ostateczne
kryterium upatruj w oczywistoci, dochodz do konkluzji, e
prawdziwo myli polega na jej oczywistoci, ktr tak lub
inaczej rozumiej. Dla Rickerta na przykad prawdziwo jakiej
myli polega na jej zgodnoci z transcendentaln norm.
Inn duym rozgosem cieszc si koncepcj prawdy rozwija
tzw. pragmatyzm. Nie jest to doktryna jednolita i zwolennicy jej
rozmaicie prawd definiuj. W swej radykalnej formie przyjmuje
pragmatyzm jako punkt wyjcia stanowisko, e prawda jakiego
twierdzenia polega na jego zgodnoci z ostatecznymi kryteriami.
Za takie ostateczne kryterium uwaa jednak pragmatyzm (w swej
radykalnej formie) poyteczno danego twierdzenia w
-
22
dziaaniu. Std definicja utosamiajca prawdziwo jakiego
twierdzenia z jego poytecznoci. Tok myli pragmatystw
jest mniej wicej nastpujcy: nasze funkcje intelektualne, a wic
na przykad nasze przekonania, nie s bez zwizku z dziaaniem
praktycznym. Przekonania nasze mianowicie wywieraj wpyw
na nasze dziaanie, nadaj mu kierunek, wskazujc osobie dzia-
ajcej rodki wiodce do wytknitego celu. Jeeli ten wpyw
naszych przekona na nasze dziaanie czyni to dziaanie
skutecznym, tzn. pozwala na osignicie zamierzonego celu, to
przekonanie to jest prawdziwe. Wchodzc na przykad do
ciemnego pokoju pragn zapali lamp. Sdz, e wycznik
znajduje si na prawo od drzwi. To moje przekonanie (cznie z
deniem do zapalenia lampy) skierowuje moj rk na prawo od
drzwi, nadaje wic memu dziaaniu okrelony kierunek. Jeeli
dziaanie skierowane w ten sposb przez moje przekonanie
doprowadzi do upragnionego zapalenia lampy, to byo ono
prawdziwe. Jeeli natomiast dziaanie, rozwijajce si w kierunku
wskazanym przez moje przekonanie, okae si nieskuteczne, to
przekonanie to byo faszywe. Jak ju wspomniaem, utosamianie
prawdy z poytecznoci jest waciwe tylko radykalnej odmianie
pragmatyzmu. W swych mniej skrajnych odcieniach pragmatyzm
nie idzie tak daleko, lecz zblia si w swej zasadniczej tendencji
do empiryzmu i pozytywizmu, o ktrych niej.
-
23
WACIWE SFORMUOWANIE KLASYCZNEGO POJCIA PRAWDY
Podalimy powyej krtki i nie wyczerpujcy przegld
rnych koncepcji prawdy odmiennych od klasycznej. Wszystkie
one upatruj istot prawdy w zgodnoci myli z kryteriami, czyli
metodami, ktre ostatecznie decyduj o tym, czy dane
twierdzenie mamy uzna, czy odrzuci. Dociekania powicone
wykryciu tych najwyszych kryteriw naszego sdu s
niejednokrotnie ciekawe i pouczajce, jednake upatrywanie istoty
prawdy w zgodnoci myli z owymi kryteriami jest faszowaniem
pojcia prawdy. Treci tego pojcia lepiej odpowiada definicja
klasyczna, wedug ktrej myl prawdziwa to taka myl, ktra
zgodna jest z rzeczywistoci. Zreferowane na pocztku tego
rozdziau zarzuty przeciw tej definicji podnosiy, e nie jest jasne,
na czym miaaby polega owa zgodno myli z rzeczywistoci.
Jednake prba uchwycenia istoty tej zgodnoci nie jest tak
beznadziejna, jak to przedstawiaj krytycy klasycznej definicji
prawdy. e jakie twierdzenie jest zgodne z rzeczywistoci - to
znaczy, e jest tak wanie, jak to twierdzenie gosi. A wic myl,
e Ziemia jest okrga, jest zgodna z rzeczywistoci, poniewa
Ziemia jest okrga; myl, e Soce jest wiksze od Ziemi, jest
zgodna z rzeczywistoci, poniewa Soce istotnie jest wiksze od
Ziemi. Wobec tego zasadnicz myl klasycznej definicji prawdy
wyrazi mona w sposb nastpujcy: Myl m jest prawdziwa - to
znaczy: myl m stwierdza, e jest tak a tak, i rzeczywicie jest tak
a tak. Z tym ostatnim sformuowaniem klasycznej definicji prawdy
-
24
cz si pewne trudnoci natury logicznej, ktre nakazuj du
ostrono w posugiwaniu si t definicj. Nie bdziemy jednak
tutaj mwili o tej sprawie.
Przy takim sformuowaniu klasycznej definicji prawdy przestaje
te by grony zarzut, jaki przeciw niej podnosili sceptycy. Zarzut
ten gosi, e nie mona nigdy si o tym dowiedzie, czy jaka
myl jest, czy te nie jest zgodna z rzeczywistoci. Ale
dowiedzie si o tym, czy myl, e Ziemia jest okrga, jest
zgodna z rzeczywistoci, to tyle, co dowiedzie si o tym, czy
Ziemia jest okrga; albowiem jakie twierdzenie jest zgodne z
rzeczywistoci - to tyle, co: jest tak, jak to twierdzenie gosi.
Jeeli wic sceptycy twierdz, e nie mona si dowiedzie o tym,
czy myl, e Ziemia jest okrga, jest zgodna z rzeczywistoci, to
twierdz tym samym, e nie mona si przekona o tym, czy
Ziemia jest okrga. Oglnie: gdy sceptycy twierdz, e nigdy nie
mona si dowiedzie o tym, czy myl jaka jest zgodna z
rzeczywistoci, to z twierdzenia tego wynika, e nie mona si
nigdy o niczym dowiedzie. Albowiem gdyby o czym mona si
byo dowiedzie, to tym samym mona by si dowiedzie, e
myl, ktra to wanie stwierdza, zgodna jest z rzeczywistoci.
SCEPTYCYZM I JEGO ODPARCIE
Sceptycy jednak posunli si tak daleko, i twierdzili, e
niczego dowiedzie si nie moemy, czyli e o niczym nie moemy
-
25
zdoby uzasadnionej wiedzy. Aby bowiem tak wiedz zdoby -
mwili sceptycy - trzeba t wiedz uzasadni jak metod, czyli
kierujc si pewnym kryterium. Jednake wiedza wedug tego
kryterium zdobyta bdzie tylko wtedy wiedz poprawnie
uzasadnion, jeeli bdziemy wiedzieli z gry, i zastosowane przez
nas kryterium jest kryterium wiarygodnym, tj. takim kryterium, ktre
prowadzi zawsze do prawdy, nigdy za do faszu. Aby si za o tym
przekona, czy owo kryterium jest wiarygodne, trzeba by si znw
posuy jakim kryterium, ktre znw naleaoby podda
krytycznemu rozpatrzeniu, zanim bymy mogli mu zaufa, itd. w
nieskoczono. Niepodobna zatem znale drogi, na ktrej
moglibymy zdoby uzasadnion wiedz o czymkolwiek.
Ten, kogo by w wywd sceptykw przekona, musiaby
przyj, e w adnej sprawie nie moemy zdoby uzasadnionej
wiedzy, i sprawa ta ma si tak a tak, a wic te o adnej myli
nie moemy w sposb uzasadniony orzec, i jest ona zgodna z
rzeczywistoci. Gdybymy rozumowaniom sceptykw ulegli,
musielibymy si wic zgodzi, e o tym, czy jaka myl jest
prawdziwa - rozumiejc wyraz prawdziwy zgodnie z definicj
klasyczn - nie moglibymy nigdy zdoby uzasadnionej wiedzy.
Trudnoci wytoczone przez sceptykw godz jednak nie tylko w
klasyczn definicj prawdy, lecz godz rwnie silnie w definicje
nieklasyczne, ktre prawd myli okrelaj jako jej zgodno z
kryteriami. Jeeli bowiem - jak chc sceptycy - nie moemy o
niczym zdoby uzasadnionej wiedzy, to nie moemy te zdoby
-
26
takiej wiedzy dotyczcej tego, czy myli nasze s zgodne z
kryteriami. Nie ma wic adnego powodu, dla ktrego, chcc
unikn trudnoci, jakie z wywodw sceptykw pyn dla klasycznej
definicji prawdy, mielibymy na jej miejsce przyjmowa definicj
utosamiajc prawdziwo myli z jej zgodnoci z kryteriami. Za-
rzucajc bowiem definicj klasyczn, a przyjmujc t drug, w
rwnej mierze naraamy si na zarzut, e tak czy inaczej
zdefiniowana prawda jest niepoznawalna.
Czy jednake rozumowanie sceptykw uzasadnia ich rozpaczliw
tez? Gdybymy na to pytanie dali twierdzc odpowied i, uznajc
rozumowanie sceptykw za poprawne, przyjli ich tez,
uwikalibymy si w sprzeczno. Z jednej bowiem strony,
uznajc tez sceptykw twierdzilibymy, i niczego nie mona
uzasadni, z drugiej za strony, uznajc, i rozumowanie
sceptykw uzasadnia ich tez, przyjmowalibymy wbrew tezie
sceptycznej, e przecie co poprawnie mona uzasadni
(mianowicie chociaby sam tez sceptykw). Z tej trudnoci
zdawali sobie spraw sami sceptycy. Aby jej unikn,
zaznaczali, i swej tezy o niemoliwoci uzasadnionego poznania
nie gosz stanowczo, lecz zwierzaj si tylko, i im si tak, jak
wanie mwi, wydaje, ale powstrzymuj si od zdania, czy tak
naprawd jest, jak im si wydaje. Sceptycy nie czuli si w ogle
w prawie do goszenia czegokolwiek poza zdawaniem sprawy z
tego, co si w ich wiadomoci rozgrywa, a wic poza tym, e
jako czuj, jako myl itd. Okrelali te siebie samych jako
-
27
tych, ktrzy poszukuj prawdy, ale jej dotd nie znaleli (std
ich nazwa, albowiem skeptomai znaczy po grecku rozgldam si,
poszukuj).
Pomijajc t trudno zwizan ze stanowiskiem sceptycznym,
na ktr wskazalimy wyej, atwo zauway bd, kryjcy si w
przytoczonym rozumowaniu sceptykw. Sceptycy twierdz
mianowicie, e aby zdoby uzasadnion wiedz, trzeba do niej
doj, stosujc jakie kryterium, o ktrym by si z gry wiedziao,
e jest ono wiarogodne. Innymi sowy, zdobycie jakiejkolwiek
uzasadnionej wiedzy wymaga - zdaniem sceptykw - nie tylko tego,
by si dysponowao jakim wiarogodnym kryterium, przy pomocy
ktrego uzasadnioby si t wiedz, lecz wymaga ponadto jeszcze
tego, by si wiedziao, e kryterium to jest wiarogodne. W tym
ley wanie bd rozumowania sceptykw. Albowiem, aby
twierdzenie jakie uzasadni wystarczy doj do niego, stosujc
jakie wiarogodne kryterium, nie trzeba za wcale nadto wiedzie e
kryterium zastosowane przy zdobywaniu tego twierdzenia byo
wiarogodne. Wiedza o tym czy owo kryterium jest wiarogodne, nie
jest potrzebna dla uzasadnienia twierdzenia zdobytego wedle
owego kryterium, lecz jest potrzebna tylko dla przekonania si o
tym, czy si owo twierdzenie uzasadnio. Co innego za jest
uzasadni jakie twierdzenie, a co innego wiedzie, e sieje
uzasadnio. Co innego jest zrobi co dobrze, a co innego
wiedzie, e si to dobrze zrobio. Jeli zatem wiedza o tym, e
kryterium zastosowane przy uzasadnianiu jakiego twierdzenia
-
28
jest wiarogodne, nie jest potrzebna do poprawnego jego
uzasadnienia, to w takim razie faszyw okazuje si przesanka, z
ktrej sceptycy wysnuwali wniosek, e uzasadnienie jakiegokolwiek
twierdzenia wymaga nieskoczenie wielu krokw rozumowania,
ktrych nigdy nie mona by w caoci wykona (czyli e prowadzi do
tzw. regressus ad infinitum).
NIEKLASYCZNE DEFINICJE PRAWDY PROWADZ DO IDEALIZMU
Wiedzielimy, e motywem, dla ktrego niektrzy filozofowie
odrzucali klasyczn definicj prawdy, byo po pierwsze:
niewaciwe sformuowanie zasadniczej myli, o ktr chodzi w
klasycznym pojciu prawdy, po drugie: krytyczny pogld
sceptykw na moliwo poznania rzeczywistoci. Znalazszy dla
klasycznego pojcia prawdy waciwe sformuowanie i
rozprawiwszy si z zarzutami sceptykw, przekonalimy si jed-
nak, e nie ma powodu, dla ktrego mielibymy rezygnowa z
klasycznej definicji prawdy i siga po inn, nieklasyczn definicj
prawdy. Owe nie-klasyczne definicje prawdy odegray wielk rol w
rozwoju myli filozoficznej, stay si bowiem jednym z punktw
wyjcia dla idealizmu, ktry wiata dostpnego poznaniu nie
uwaa za prawdziw rzeczywisto, lecz degraduje go do roli jakiej
konstrukcji mylowej, a wic pewnego rodzaju fikcji, tym si tylko
od fikcji poetyckiej rnicej, e jest ona zbudowana wedug
pewnych zawartych w kryteriach prawide, ktrymi si ostatecznie
-
29
kierujemy przy wydawaniu sdw.
III. ZAGADNIENIA RDA POZNANIA
PSYCHOLOGICZNA I EPISTEMOLOGICZNA WERSJA TEGO ZAGADNIENIA
Zagadnieniem rda poznania nazywano pierwotnie psychologiczne
dociekania nad faktyczn genez naszych poj, sdw i w ogle
myli. Spierano si. mianowicie o to, czy wrd poj, ktre
mona napotka w umyle dojrzaego czowieka, istniej tzw.
pojcia i myli wrodzone (ideae innatae), czy te wszystkie pojcia
i myli, jakie posiadamy, urobione s bez reszty na podstawie
dowiadczenia. Wyznawcw pogldu przyjmujcego istnienie
poj wrodzonych nazywa si racjonalistami genetycznymi
albo natywistami; wyznawcw pogldu przeciwnego
genetycznymi empirystami. Wedug natywistw niektre nasze
pojcia i przekonania s nam wrodzone w tym znaczeniu, i
umys nasz jest tak urzdzony, e takie wanie, a nie inne
pojcia musi utworzy, e do takich, a nie innych przekona doj
musi - niezalenie od tego, czego by mu dostarczay zmysy i in-
trospekcja. Zmysy nie maj wedug natywistw wpywu na to,
jaka jest tre niektrych naszych poj i przekona. Rola zmysw
ogranicza si tylko do tego, i wyzwalaj one owe myli, potencjalnie
zawarte ju niejako w organizacji ludzkiego umysu. Do wyznawcw
-
30
tego pogldu naleeli midzy innymi Platon, Descartes, Leibniz
i inni.
Natywistom przeciwstawiali zwolennicy genetycznego empiryzmu
tez, e umys ludzki jest nie zapisan tablic (tabula rasa), na
ktrej dowiadczenie dopiero wypisuje swoje znaki. Znakami tymi
s pocztkowo wraenia (impresje), im zawdziczaj swe
powstanie ich pamiciowe reprodukcje, wyobraenia pochodne,
ktrych rnorodne kombinacje i przerbki prowadz do poj mniej
lub wicej zoonych (idee); przerbki te bywaj niekiedy tak
kunsztowne, e nieatwo si w nich dopatrzy ladw oryginau, tj.
wrae, od ktrych pochodz. Pogld ten ujmowali genetyczni
empiryci w zwiz formu nihil est in intellectu, quod non prius
fuerit in sensu (nie ma niczego w umyle, co by wpierw nie
znajdowao si w zmysach). Przedstawicielami genetycznego
empiryzmu byli przede wszystkim filozofowie angielscy XVII i XVIII
stulecia, John Locke, Dawid Hume i inni. Wysilali si oni nad
wykazaniem, w jaki to sposb z materiau wraeniowego,
dostarczonego przez zmysy powstaj inne nasze myli, zwaszcza
za pojcia o wysokim stopniu abstrakcji. Francuz, Condillac
stara si ten proces rozwoju zawartoci umysu dorosego
czowieka unaoczni na modelu posgu, stopniowo obdarzanego
rnymi narzdami zmysowymi, przez ktre napywaj mu coraz
nowe wraenia, i pokazywa, jak z tych wrae wytwarzaj si
coraz to wysze produkty umysowe. Hume zastosowa tez
genetycznego empiryzmu do tego, by demaskowa pewne wyrazy
-
31
jako wyrazy posiadajce tylko pozorne znaczenie. Zgodnie z tez
empirystyczn kade pojcie musi si wykaza rodowodem
wyprowadzajcym je z dowiadczenia. Jeli wic dla znaczenia
jakiego wyrazu nie mona wykaza, i wywodzi si ono
jako z dowiadczenia, to znaczenie to jest tylko pozorne.
Wywody Hume'a stanowiy ferment pobudzajcy pniej do
poddawania sensu wyrazw gruntownej analizie. Z biegiem czasu
postulat, aby znaczenie kadego wyrazu mogo si wykaza
rodowodem, wyprowadzajcym je z dowiadczenia, zosta
zastpiony postulatem pokrewnym, cho nie identycznym.
Wspczenie mianowicie uznajemy za sensowny tylko
taki wyraz, ktrego znaczenie uzbrajaj nas w metod pozwalajc
wyraz ten stosowa do przedmiotw, tzn. pozwalajc o
przedmiotach danych nam w dowiadczeniu roztrzyga czy mona je, czy te
nie mona ich nazywa tym wyrazem. Postulat ten, bdc
sztandarow tez wspczesnego tzw. operacjonizmu, okaza si
bardzo podny dla rozwoju przyrodoznawstwa. Sta si on midzy
innymi punktem wyjcia przewrotu, ktrego w fizyce wspczesnej
dokona Einstein przez tzw. teori wzgldnoci. Einstein mianowicie
opiera t teori na odrzuceniu pojcia absolutnej rwnoczesnoci
dwch zdarze i zastpieniu go pojciem rwnoczesnoci
wzgldem pewnego ukadu przestrzennego (a wic wzgldem
pewnych cia). Odrzuca za Einstein pojcie rwnoczesnoci
absolutnej dlatego wanie, i nie istnieje adna metoda,
pozwalajca na podstawie dowiadczenia o dwu zdarzeniach
-
32
odlegych od siebie w przestrzeni rozstrzygn, czy s one, czy te
nie s w sensie absolutnym rwnoczesne.
Zreferowany powyej szkicowo problemat genezy naszych
poj i przekona, w ktrym przeciwstawne stanowiska nazywa si
natywizmem lub racjonalizmem genetycznym oraz empiryzmem
genetycznym, by zagadnieniem o charakterze wyranie
psychologicznym. Chodzio w nim przecie o to, na jakiej drodze
w umyle ludzkim powstaj pewne myli. Z tym zagadnieniem
psychologicznym czono, a nawet mieszano zagadnienie inne;
majce charakter ju nie psychologiczny, lecz metodologiczny
albo epistemologiczny. Byo to mianowicie zagadnienie, w jaki
sposb mona doj do penowartociowego poznania
rzeczywistoci, czyli jakimi metodami mona doj do zgodnego z
prawd i uzasadnionego jej poznania. Zagadnienie to naley do
teorii poznania, tj. tej dyscypliny, ktr w poznaniu interesuje nie
jego faktyczny przebieg, lecz jego prawdziwo i uzasadnienie.
Tym zagadnieniem zajmiemy si obecnie.
W zwizku z tym zagadnieniem zarysowuj si dwie pary
przeciwstawnych stanowisk. Racjonalizm i empiryzm - to jedna
para, racjonalizm i irracjonalizm - druga. W nazwach tych
stanowisk powtarzaj si znowu terminy racjonalizm i
empiryzm, z ktrymi zetknlimy si przy omawianiu
zagadnienia psychologicznej genezy naszych myli. Maj one
tutaj inne znaczenie ni poprzednio. Dlatego poprzednio
dodawalimy do terminu racjonalizm i empiryzm przydawk
-
33
genetyczny, obecnie powinni bymy dla odrnienia mwi o
racjonalizmie i empiryzmie metodologicznym. Ale i w ten sposb
nie usunlimy wieloznacznoci, albowiem wyraz racjonalizm (np.
metodologiczny) ma inne znaczenie, gdy go si przeciwstawia
empiryzmowi, a inne, gdy si go przeciwstawia irracjonalizmowi.
Dlatego nie bdziemy stanowiska przeciwstawnego empiryzmowi
metodologicznemu nazywali racjonalizmem, lecz kierunek ten
nazywa bdziemy aprioryzmem, pozostawimy za termin
racjonalizm dla oznaczenia kierunku przeciwstawiajcego si irra-
cjonalizmowi. Tam, gdzie mimo wszystko grozioby
nieporozumienie, bdziemy w racjonalizm nazywali antyirracjo
nalizmem.
Po tych uwagach wstpnych przystpimy najpierw do zdania
sprawy ze sporu midzy aprioryzmem i empiryzmem
metodologicznym, nastpnie za zreferujemy zasadnicz tre
sporu midzy racjonalizmem (antyirracjonalizmem) a
irracjonalizmem.
APRIORYZM I EMPIRYZM
Zaczynamy wic od aprioryzmu i empiryzmu. W sporze tym
idzie o ocen roli, jak w naszym poznaniu odgrywa
dowiadczenie, tzn. nasze spostrzeenia zawdziczane zmysom
lub tzw. introspekcji. Spostrzeenia zawdziczane zmysom
informuj nas o przedmiotach i zdarzeniach wiata zewntrznego
-
34
(tj. wiata fizycznego) i stanowi tzw. dowiadczenie zewntrzne;
spostrzeenia zawdziczane tzw. introspekcji informuj nas
o naszych wasnych stanach psychicznych (np. o tym, e jestem
wes lub e jestem smutny) i stanowi tzw. dowiadczenie
wewntrzne. Ot empiryzm wszelkich odcieni przyznaje
dowiadczeniu dominujc rol w poznaniu, aprioryzm
natomiast podkrela rol tzw. poznania apriorycznego, tzn.
poznania od dowiadczenia niezalenego.
APRIORYZM SKRAJNY
Spr midzy empiryzmem i aprioryzmem przyjmowa w
dziejach filozofii rozmait posta. W zaraniu europejskiej
myli filozoficznej, w staroytnej Grecji, aprioryzm wystpuje
ofensywnie i odmawia dowiadczeniu wszelkiej wartoci dla
poznania rzeczywistoci, osdzajc wiedz opart na
dowiadczeniu jako wiedz pozorn, ktra zaznajamia nas z po-
zorami rzeczywistoci tylko, a nie z rzeczywistoci prawdziw.
Punktem wyjcia tej ofensywy, deprecjonujcej warto poznania
na dowiadczeniu opartego, byy przede wszystkim zudzenia
zmysowe, podkopujce wiar w wiadectwo dowiadczenia. Dalej
saba ufno w to wiadectwo w miar wykrywania
subiektywnych rnic w spostrzeeniach rnych osobnikw,
odnoszcych si do tego samego przedmiotu. Gwnym jednake
powodem, ktry skoni niektrych staroytnych filozofw do
-
35
odebrania dowiadczeniu wszelkiego kredytu, byo ich przekonanie,
e to, co jest naprawd rzeczywiste, musi by niezmienne.
Dowodzili bowiem, e to, co ulega zmianie, mieci w sobie
sprzeczno, albowiem zarazem jest jakie (w pewnym czasie) i
takie te nie jest (w czasie pniejszym). (Budowali te rne
inne subtelniejsze dowody na to, e wszelka zmiana implikuje
sprzeczno.) To za, co jest sprzeczne w sobie, istnie - ich
zdaniem - nie moe. Poniewa za dowiadczenie ukazuje nam
przedmioty podlegajce zmianie, zatem to, co nam ono
prezentuje, nie jest rzeczywistoci prawdziw, lecz tylko jej
pozorem. Zdaniem staroytnych apriorystw z rzeczywistoci
prawdziw zaznajomi nas moe tylko oderwana od wszelkiego
dowiadczenia myl, czyli tzw. rozum.
Twierdzenie, e tylko rozum, a nie dowiadczenie,
zaznajamia nas z rzeczywistoci, byo tez skrajnego
aprioryzmu. Kierunek ten posiada zwolennikw prawie
wycznie wrd mylicieli staroytnych. Oddziaa te szkodliwie
na rozwj nauk, odwracajc umysy od bada empirycznych,
czyli na dowiadczeniu opartych, i kierujc je ku bezpodnym
czsto spekulacjom. Opni wic proces naukowego poznania
przyrody, czyli przyrodoznawstwa. Przygotowa te grunt dla
pogldu na wiat, obniajcego donioso ycia ziemskiego i
nakazujcego szuka istotnych wartoci w zawiatach. Z chwil,
gdy potrzeby ycia praktycznego okazay si do silnym
motywem, by przeama to apriorystyczne uprzedzenie do
-
36
opartych na dowiadczeniu bada nad przyrod, z chwil gdy
rozkwit bada empirycznych pocz w nowoytnym przy-
rodoznawstwie wici triumfy, skrajny aprioryzm sta si
doktryn niemale nie spotykan.
W czasach nowszych spr midzy aprioryzmem,
upominajcym si o uznanie roli poznawczej czynnikw od
dowiadczenia niezalenych (apriorycznych), a empiryzmem,
podkrelajcym donioso dowiadczenia, przybra inny
charakter. Spr nie toczy si ju o to, czy dowiadczenie, czy te
tzw. rozum zaznajamia nas z prawdziw rzeczywistoci, ale o
to, czy mamy w ogle prawo przyjmowa jakie twierdzenia,
ktre by bezporednio lub porednio nie opieray si na
dowiadczeniu. Twierdzenia, ktre mamy prawo przyjmowa,
cho nie s one oparte na dowiadczeniu, nazywa si
twierdzeniami a priori.
EMPIRYZM SKRAJNY
Empiryzm skrajny twierdzi, e wszelkie uzasadnione
twierdzenie musi opiera s i bezporednio lub porednio na
dowiadczeniu. Nawet aksjomaty matematyki, nawet
naczelne prawa logiki, ktre najmniej zdaj si by zwizane z
dowiadczeniem, s, zdaniem skrajnego empiryzmu,
twierdzeniami empirycznymi (tzn. opartymi na dowiadczeniu). S
one wedug tego kierunku - tylko indukcyjnymi uoglnieniami
twierdze jednostkowych, z ktrymi zapoznao nas
-
37
dowiadczenie.
EMPIRYZM UMIARKOWANY
Tak radykalnemu pogldowi empiryzmu skrajnego
przeciwstawia si zarwno umiarkowany aprioryzm, jak te
umiarkowany empiryzm. Oba te kierunki twierdz mianowicie
zgodnie, e istniej twierdzenia, ktre maj pene uprawnienie w
nauce, a ktre mimo to nie opieraj si na dowiadczeniu, czyli s
twierdzeniami a priori. Rni si jednak umiarkowany empiryzm
i umiarkowany aprioryzm midzy sob w pogldzie na
donioso tych penoprawnych twierdze a priori. Umiarkowany
empiryzm uznaje za uprawnione twierdzenia aprioryczne tylko
takie twierdzenia, ktre po prostu wyuszczaj jedynie sens
zawartych w nich terminw. A priori mamy prawo twierdzi, e
kady kwadrat ma cztery boki, e wszystkie promienie koa s
sobie rwne itp. Aby to stwierdzi, nie potrzeba odwoywa si do
dowiadczenia; wystarczy zda sobie spraw z tego, co znaczy
wyraz kwadrat czy te wyraz koo. Nie trzeba si te obawia,
eby jakiekolwiek dowiadczenie mogo takim twierdzeniom
zaprzeczy, eby na przykad dowiadczenie zmusio nas do
uznania, i nie kady kwadrat ma cztery boki. Aby to bowiem
osign, musiaoby dowiadczenie zaprezentowa nam co, co
okrelilibymy nazw kwadrat, a czemu mimo to odmwilibymy
posiadania czterech bokw. Jednake samo znaczenie wyrazu
-
38
kwadrat (sama tre pojcia kwadrat) jest takie, e kady, kto by
nazwa kwadratem figur, o ktrej wie, e nie ma czterech
bokw, pogwaciby to znaczenie. Nie mona zatem uywa
wyrazu kwadrat w jego normalnym znaczeniu i nazywa
kwadratem figury innej ni czworoboczn. Nigdy wic
dowiadczenie nie zaprezentuje figury, ktr nazwalibymy
kwadrat i o ktrej orzeklibymy, e nie ma czterech bokw.
Ot tylko takie twierdzenia, ktre w sposb zilustrowany
przez powysze przykady wyuszczaj jedynie znaczenie
zawartych w nich terminw, uwaa umiarkowany empiryzm za
uprawnione twierdzenia a priori. Twierdzenia takie znale mona
wrd (wyranych lub uwikanych, por. str. 40) definicji
ustalajcych znaczenia pewnych terminw oraz wrd logicznych
nastpstw takich definicji. Tego rodzaju twierdzenia nazywa si
od czasw Kanta twierdzeniami analitycznymi (zdaniami
analitycznymi, sdami analitycznymi). Teza umiarkowanego
empiryzmu daje si wic zwile wyrazi w formule: tylko
twierdzenia analityczne s uprawnionymi twierdzeniami a
priori.
APRIORYZM UMIARKOWANY
Umiarkowany aprioryzm utrzymuje natomiast, e istniej
uprawnione twierdzenia a priori, nie bdce twierdzeniami
analitycznymi. Takie twierdzenia, ktre nie s twierdzeniami
-
39
analitycznymi, nazywa si twierdzeniami syntetycznymi
(zdaniami syntetycznymi, sdami syntetycznymi).
Twierdzenie jakie jest zatem syntetyczne, gdy nie ogranicza si
tylko do wyuszczenia sensu zawartych w nim terminw, gdy nie
jest tylko definicj (wyran lub uwikan), ustalajc sens
pewnych terminw ani te logicznym nastpstwem takiej
definicji, ale jest twierdzeniem rzeczowym, ktre mogoby zosta
przez dowiadczenie potwierdzone lub obalone. Twierdzenie, e
pierwszy cesarz Francuzw by niskiego wzrostu, jest
twierdzeniem syntetycznym, poniewa nie wynika z definicji
zawartych w nim wyrazw. Natomiast twierdzenie, e pierwszy
cesarz Francuzw by monarch, jest twierdzeniem analitycznym,
wynika bowiem z definicji terminu cesarz.
Wikszo twierdze syntetycznych opiera si niespornie na
dowiadczeniu. Sporne jest tylko, czy wszystkie bez wyjtku
twierdzenia syntetyczne musz czerpa swe uzasadnienie z
dowiadczenia, czy te moe istniej uprawnione sdy
syntetyczne, ktre nie czerpi swego uprawnienia z
dowiadczenia, czyli s sdami a priori. To wanie pytanie jest
nowoczesn postaci zagadnienia empiryzmu i aprioryzmu.
Empiryzm przeczy temu, urniarkowany aprioryzm natomiast
utrzymuje, e istniej uprawnione twierdzenia syntetyczne a
priori.
Dla zilustrowania sposobu, w jaki umiarkowany aprioryzm
uzasadnia sw tez, wemy na przykad twierdzenie geometryczne
-
40
goszce, e suma dwu bokw trjkta jest wiksza ni bok trzeci.
Wedug apriorysty nie jest to twierdzenie analityczne, nie wynika
bowiem z definicji trjkta i jego bokw. Niemniej, zdaniem
apriorysty, mona si upewni o prawdziwoci tego twierdzenia,
nie uciekajc si do dowiadczenia: wystarczy sobie tylko w
fantazji wyobrazi jaki odcinek, mogcy suy za podstaw
trjkta i wychodzce z jego kocw dwa odcinki, ktre razem
wzite co najwyej pokrywaj t podstaw lub nawet nie
wystarczaj do jej pokrycia. Wyobrania mwi nam od razu, e
gdy odcinki te poczn si obraca dokoa kocw podstawy, to
przeciwlege koce tych odcinkw bd si od siebie oddala i nie
utworz trjkta. Nie trzeba wic ucieka si do dowiadczenia,
nie trzeba niczyich spostrzee, by w sposb niezachwianie pewny
mc wyda sd syntetyczny, i suma dwch bokw trjkta musi
by wiksza ni bok trzeci.
Przykad powyszy ilustruje zarazem sposb, w jaki - zdaniem
apriorystw - dochodzimy do wydawania sdw syntetycznych a
priori. Mamy je jakoby zawdzicza jakiej wadzy, ktra
pozwala w danych nam naocznie przedmiotach dopatrywa si
prawidowoci oglnych, a nie tylko dostrzega jednostkowe
fakty, jak to czyni zwyke dowiadczenie. Wyobraajc sobie
owe odcinki, o ktrych wyej bya mowa, dopatrzylimy si w
nich oglnego prawa, goszcego, e w kadym trjkcie suma
dwch bokw musi by wiksza ni bok trzeci. Wysiek fantazji,
na ktrymy si tu zdobyli, pozwoli nam wic wykry pewn
-
41
prawidowo ogln, a nie tylko fakt jednostkowy, e w
danym trjkcie suma dwch bokw jest wiksza ni bok trzeci,
fakt, do ktrego wykrycia wystarczyoby zwyke spostrzeenie.
T wadz, pozwalajc nam w unaocznianych przedmiotach
wynajdowa prawidowoci oglne, nazywali niektrzy czyst
wyobrani (Kant), wgldem w istot rzeczy (Husserl) itp.
SPR EMPIRYZMU I APRIORYZMU O CHARAKTER TWIERDZE
MATEMATYKI
Spr midzy empiryzmem i aprioryzmem, w swej postaci
nowoytnej, dotyczy gwnie charakteru twierdze matematyki.
Empiryzm skrajny uwaa wszystkie twierdzenia matematyki
za twierdzenia oparte na dowiadczeniu. Aprioryzm
natomiast uwaa j e za twierdzenia, ktre wolno przyjmowa
niezalenie od dowiadczenia, a wic za twierdzenia a priori,
przy czym aprioryzm (mowa tu o aprioryzmie umiarkowanym,
gdy tylko w takiej postaci przejawia si nowoytny aprioryzm)
niektrym przynajmniej twierdzeniom matematyki przypisuje
charakter sdw syntetycznych. Empiryzm umiarkowany
wreszcie rozrni a tzw. matematyk czyst i tzw.
matematyk stosowan i uwaa twierdzenia matematyki
czystej za twierdzenia a priori, przypisujc im jednak
charakter sdw analitycznych.w matematyce stosowanej
natomiast znajduje umiarkowany empiryzm obok pewnych
-
42
twierdze analitycznych take twierdzenia syntetyczne, ale te
ostatnie uwaa za twierdzenia empiryczne, tzn. za oparte na
dowiadczeniu.
MATEMATYKA CZYSTA I MATEMATYKA STOSOWANA
Na czym polega rnica pomidzy matematyk czyst a
matematyk stosowan? Rnica ta polega na rozmaitym sposobie
rozumienia terminw matematycznych. Najlepiej moe uda siej
wyjani na przykadzie geometrii. W geometrii wystpuj terminy
takie jak brya, kula, szecian, stoek itp. Wystpuj one rwnie w
mowie codziennej, ktr posugujemy si w yciu praktycznym, nie
uprawiajc matematyki. Kady z tych wyrazw posiada w mowie
codziennej sens empiryczny, tzn. taki, i dostarcza nam on
metody, wedug ktrej, opierajc si na dowiadczeniu (na
wiadectwie zmysw), moemy si przekona, czy dany przedmiot
mona tym wyrazem nazwa, czy te nie. Na przykad sens wyrazu
szecian jest taki, e kady, kto wie ten sens z wyrazem
szecian, potrafi, liczc ciany danej mu w spostrzeeniu bryy,
mierzc kty i boki jej cian, przekona si (w granicach bdu
pomiaru) dowiadczalnie, czy brya ta jest szecianem, czy te nie.
W metod, wedug ktrej mona si o tym przekona, uzbraja nas
sam sposb rozumienia wyrazu szecian, przepisany dla tego
wyrazu przez mow potoczn. Ot uprawiajc geometri mona
terminy wsplne jej i mowie potocznej bra w tym samym mniej
-
43
wicej sensie co w mowie potocznej, a wic w sensie
empirycznym, tzn. takim, ktry pozwala (niektre przynajmniej)
zdania z terminw tych zbudowane rozstrzyga na podstawie
dowiadczenia. Jeeli uprawiajc geometri, nadajemy jej
terminom sens empiryczny, to uprawiamy j jako ga
matematyki stosowanej.
Istnieje jednak moliwo innego sposobu uprawiania tej
nauki. Przy tym innym sposobie posugujemy si wprawdzie takimi
samymi wyrazami jak te, ktrych si uywa przy uprawianiu
geometrii jako gazi matematyki stosowanej, ale zrywamy
cakowicie z waciwym matematyce stosowanej i mowie
potocznej rozumieniem jej terminw. Terminy takie, jak kula,
szecian pozbawiamy tego znaczenia, jakie one miay w mowie
potocznej, a w szczeglnoci pozbawiamy je wszelkiego
empirycznego sensu. Pozbawiwszy je tego znaczenia, wyposaamy
je w nowe znaczenie lub, jak si te wyraamy, konstytuujemy
dopiero ich znaczenie. Czynimy to niekiedy za pomoc definicji
wyranych. Kada jednak definicja wyrana jakiego terminu
polega na sprowadzeniu tego terminu do innych terminw.
Wyrana definicja jakiego terminu pozwala mianowicie kade
zdanie zawierajce termin definiowany przetumaczy na
zdanie, w ktrym termin ten jest zastpiony przez inne terminy
uyte w definicji. Na przykad definicja kula jest to bryla, ktrej
pewien punkt jest rwno oddalony od kadego punktu jej
powierzchni pozwala kade zdanie zawierajce wyraz kida,
-
44
przeoy na zdanie, w ktrym wyraz kula ju nie wystpi, lecz
bdzie zastpiony przez wyraenie bryla, ktrej pewien punkt jest
rwno oddalony od kadego punktu jej powierzchni.
Powstaje wobec tego pytanie nastpujce: Wyrazy takie jak
kula, szecian itp. sprowadzamy za pomoc definicji do innych
terminw geometrycznych, zerwawszy uprzednio ze znaczeniem,
jakie definiowane przez nas terminy posiaday w mowie
potocznej. Jaki jednak sens nadajemy tym terminom, do ktrych
sprowadzamy przez definicj owe definiowane przez nas terminy?
By moe, e i te terminy sprowadzimy przez dalsze definicje do
innych znowu terminw, ale nie bdziemy mogli cofa si w ten
sposb w nieskoczono i bdziemy musieli ten acuch de-
finicji przerwa gdzie na takich terminach, ktre bd stanowi
punkt wyjcia dla caego naszego systemu definicji. Nazwijmy te
terminy wyjciowe terminami pierwotnymi. W jakim znaczeniu
bierzemy owe terminy pierwotne? Czy bierzemy je w znaczeniu
zastanym, tzn. w tym znaczeniu, ktre terminy te ju przedtem
posiaday w mowie potocznej, czy te i przy nich zrywamy z ich
dotychczasowym znaczeniem i dopiero znaczenie to
konstytuujemy? Ot uprawiajc geometri jako ga ma-
tematyki czystej, a nie stosowanej, rwnie przy terminach
pierwotnych, zrywamy z ich dotychczasowym potocznym
znaczeniem i znaczenie terminw pierwotnych rwnie dopiero
konstytuujemy.
Ale - powie moe kto - terminw pierwotnych ju nie mona
-
45
definiowa, poniewa s one punktem wyjcia wszelkiej definicji, nie
mona zatem take ich znaczenia dopiero konstytuowa, nadawa
im dopiero znaczenia, lecz trzeba chyba przynajmniej te
terminy pierwotne bra w ich znaczeniu zastanym, w znaczeniu,
jakie one posiadaj w mowie potocznej. Rozumowanie takie
byoby jednak bdne. Z tego, e terminw pierwotnych nie
mona definiowa za pomoc definicji wyranych, nie wynika
wcale, e nie mona ich znaczenia ukonstytuowa, tzn. e nie
mona nada im dopiero znaczenia. Co trzeba bowiem zrobi, aby
nada jakiemu wyrazowi pewne znaczenie? Trzeba ustali dla
pewnego krgu osb, ktre tym wyrazem bd si posugiway,
pewien okrelony sposb jego rozumienia. Wszyscy uczc si od
dziecistwa mowy ojczystej, wprowadzeni zostalimy przez naszych
rodzicw i wychowawcw w pewien okrelony sposb rozumienia
wyrazw tej mowy. Niewiele jest jednak stosunkowo takich
wyrazw mowy ojczystej, w ktrych rozumienie wprowadzeni
zostalimy przez podanie nam ich definicji. Istnieje wic niewt-
pliwie inny sposb wprowadzania nas w pewien okrelony sposb
rozumienia wyrazw - ni definicja. Z takiego wanie innego
sposobu korzysta si na przykad przy uczeniu si mowy obcej
tzw. metod bezporedni. Przy tej metodzie nie dyktuje
nauczyciel uczniowi tzw. swek, tzn. nie podaje mu przekadu
wyrazw mowy obcej na wyrazy jzyka, ktry ucze ju rozumie,
lecz nauczyciel mwi od razu caymi zdaniami obcej mowy.
Nauczyciel jzyka francuskiego pokazuje na przykad palcem raz
-
46
st i wypowiada zdanie c 'est une table, drugi raz pokazuje ksik i
mwi c 'est un livre, trzeci raz pokazuje owek i mwi c 'est un
crayon, i ucze dorozumiewa si nie tylko, e table znaczy stoi,
livre znaczy ksika itd., ale dorozumiewa si te, e zwrot c'est
znaczy tyle, co abstrakcyjne zupenie wyraenie to jest. W
podobny sposb nauczylimy.si jako dzieci rozumie mow
dorosych. Suchajc wypowiedzi dorosych, wygaszanych
odpowiednio do rnych sytuacji, nabylimy umiejtnoci
posugiwania si tymi wypowiedziami tak samo jak oni i tym
samym nauczylimy si te wypowiedzi rozumie tak samo, jak je
rozumieli doroli.
Ot w podobny sposb postpuje si uprawiajc tzw. czyst
matematyk, przy konstytuowaniu znacze wyrazw pierwotnych,
tj. tych, ktre stanowi punkt wyjcia wszelkich definicji.
Wypowiada si mianowicie pewne zdania, zawierajce owe wyrazy
pierwotne obok innych wyrazw, ktrych okrelone rozumienie si
u suchacza zakada. Suchacz ma abstrahowa od znaczenia,
jakie ewentualnie przedtem wiza z terminami, ktre tu
traktujemy jako terminy pierwotne, lecz maj one dla niego cay
swj sens czerpa z tych zda. Wypowiada si na przykad zdanie
dwa punkty wyznaczaj jedn i tylko jedn prost. Suchacz
ma zapomnie o znaczeniu, jakie wiza dotychczas z wyrazami
punkt i prosta, ktre s terminami pierwotnymi geometrii,
zachowujc tylko dotychczasowe rozumienie terminw dwa,
wyznaczaj jedn i tylko jedn, ktre nie nale do wyrazw
-
47
swoistych dla geometrii. Zapomniawszy o dotychczasowym
znaczeniu wyrazw punkt i prosta, ma on rozumie te wyrazy tak,
by mg wierzy w to, e dwa punkty wyznaczaj zawsze jedn i
tylko jedn prost.
Owe zdania, ktre w opisany wyej sposb konstytuuj
znaczenie terminw pierwotnych geometrii, nazywa si
aksjomatami tej nauki. Aksjomaty odgrywaj rol podobn do tej,
jak speniaj rwnania z kilku niewiadomymi. Ukad rwna,
zawierajcych dwie lub wicej niewiadomych, wyznacza w pewnym
sensie ich wartoci. Wartociami niewiadomych s mianowicie te
liczby, ktre, wstawione za niewiadome, speniaj te rwnania,
tzn. przemieniaj je we wzory prawdziwe. Podobnie te
aksjomaty okrelaj znaczenie zawartych w nich terminw
pierwotnych, ktre wystpuj w nich jako wyrazy o niewiadomym
znaczeniu. Okrelaj one mianowicie te znaczenia jako takie,
ktre naley wiza z terminami pierwotnymi, aby aksjomaty te
si sprawdziy.
Z uwagi na to, e aksjomaty okrelaj w sposb wyej opisany
znaczenie zawartych w nich terminw pierwotnych, nazywamy je
te definicjami uwikanymi, odrniajc je od definicji wyranych.
Definicje bowiem wyrane podaj dla terminw, ktrych znaczenie
okrelaj, ich rwnoznaczniki, podaj niejako wprost ich warto;
tymczasem aksjomaty nie podaj rwnoznacznikw dla terminw,
ktrych znaczenie konstytuuj, ale pozwalaj je jako
wyporodkowa, podobnie jak ukad rwna pozwala wypo-
-
48
rodkowa wartoci zawartych w tych rwnaniach niewiadomych.
Mona wic uprawia geometri abstrahujc od potocznego
sensu terminw geometrycznych, lecz konstytuujc za pomoc
systemu definicji uwikanych i definicji wyranych ich znaczenie.
Gdy j w ten sposb uprawiamy, uprawiamy geometri jako ga
matematyki czystej. Zasadnicza rnica midzy uprawianiem
geometrii czystej i geometrii stosowane polega na tym, e w
geometrii stosowanej terminy geometryczne maj okrelone
znaczenie niezalenie od aksjomatw i to przy tym znaczenie
empiryczne, dziki ktremu o prawdziwoci zda z tych terminw
zbudowanych mona si przekona na drodze empirycznej, gdy
natomiast w geometrii czystej terminy geometryczne nie
posiadaj innego sensu ni ten, ktry dla nich wyznaczaj
aksjomaty: znacz mianowicie to, co powinny znaczy, jeli
aksjomaty maj by prawdziwe, i nie posiadaj adnego sensu
empirycznego.
POGLD EMPIRYZMU UMIARKOWANEGO
Ot zdajc sobie spraw z tego, e matematyk mona
uprawia bd jako matematyk czyst, bd jako matematyk
stosowan, twierdz empirycy umiarkowani, e matematyka czysta
jest nauk aprioryczn, ktra ani nie potrzebuje sankcji
dowiadczenia, ani nie potrzebuje obawia si tego, aby jej
-
49
twierdzenia zostay przez dowiadczenie kiedykolwiek obalone,
poniewa terminy matematyki czystej nie posiadaj w ogle sensu
empirycznego. Co do matematyki stosowanej natomiast, twierdz
empirycy umiarkowani, e moe ona by uprawiana tylko jako
nauka empiryczna. Aksjomaty, tzn. naczelne twierdzenia
przyjmowane w matematyce bez wyprowadzania ich z innych
twierdze, s - o ile idzie o matematyk stosowan - tylko
hipotezami, ktre mona, konfrontujc ich logiczne nastpstwa z
dowiadczeniem, potwierdzi lub obali.
POGLD EMPIRYZMU SKRAJNEGO
Empiryzm skrajny jest doktryn starsz, pochodzc z okresu,
w ktrym nie znano jeszcze rozrnienia matematyki czystej i
matematyki stosowanej. Mwic o matematyce i uwaajc j za
nauk empiryczn, mieli empirycy skrajni na myli matematyk
stosowan i co do niej nie rnili si w swych pogldach od
empirykw umiarkowanych, ktrzy rwnie matematyk
stosowan uznaj za nauk empiryczn. Mylicielom goszcym
haso empiryzmu skrajnego nie znana bya taka posta nauki, jak
przedstawiaj rne gazie matematyki czystej.
KONWENCJONALIZM
Przedstawiciele empiryzmu umiarkowanego, przyznajc
matematyce stosowanej charakter nauki empirycznej, cz
-
50
niejednokrotnie teraz pogld z doktryn, ktr okrela si mianem
konwencjonalizmu. Pogld, i matematyka stosowana jest nauk
empiryczn, sprowadza si do twierdzenia, e jeli terminy
wystpujce w zdaniach matematycznych wemiemy w ich
zastanym w mowie potocznej znaczeniu, to o prawdziwoci lub
faszywoci tych zda przekona si moemy tylko na drodze
dowiadczenia. A wic na przykad, jeli terminy geometryczne
zawarte w zdaniu suma ktw w trjkcie wynosi 180 - wemiemy
w ich potocznym znaczeniu, to o prawdziwoci tego zdania
przekona si mona tylko na drodze dowiadczenia. Ot pogld
ten - zdaniem niektrych mylicieli, zastanawiajcych si nad
charakterem twierdze matematyki - wymaga pewnych
modyfikacji. Zwracaj oni mianowicie uwag na to, e w wielu
wypadkach potoczne znaczenie terminw matematycznych nie
wyznacza metody, ktra by pozwolia na podstawie danych
dowiadczenia rozstrzyga o prawdziwoci twierdze matematyki.
Tym samym wypowiadaj opini, e przy potocznym rozumieniu
terminw matematyki niektre jej twierdzenia - a chodzi tu przede
wszystkim o niektre twierdzenia geometrii - na drodze
dowiadczenia rozstrzygn si nie daj. Nie twierdz jednak, e
daj si one rozstrzygn niezalenie od dowiadczenia, tzn. a
priori, ale zwracaj uwag na to, e potoczne znaczenie
terminw geometrycznych jest nie do ostre na to, by mona byo
na jakiejkolwiek drodze rozstrzygn zdania zawierajce te terminy.
Niedostateczna ostro znacze terminw bywa czsto przyczyn,
-
51
dla ktrej pewne zdania zawierajce taki termin s
nierozstrzygalne.
Wemy, na przykad wyraz potok. Potoczne znaczenie tego
wyrazu uzbraja nas w metod, ktra na podstawie danych
dowiadczenia pozwala nam, gdy patrzymy na pync wod, w
wielu wypadkach rozstrzygn, czy mamy j nazwa wyrazem
potok, czy te mamy jej odmwi tej nazwy. Wisy pod Warszaw
nie nazwie nikt potokiem, kto wyraz ten bierze w jego zwyczajnym
znaczeniu, Wis blisko jej rde natomiast nazwie si niewtpliwie
potokiem. Gdy jednak postpowa bdziemy od rde Wisy
wzdu jej biegu, natrafimy na pewno na takie miejsca, w ktrych
w aden sposb nie potrafimy rozstrzygn, czy Wisa w tym
miejscu jest jeszcze, czy nie jest ju potokiem. Moemy mierzy
szeroko i gboko Wisy w tym miejscu, ale nic nam to nie
pomoe w rozstrzygniciu pytania: Czy Wisa w tym miejscu jest
potokiem? Natomiast gdybymy si umwili, e przez potok
rozumie bdziemy tyle, co pynca struga wody, ktrej
przecitna roczna szeroko wynosi tyle a tyle metrw i gboko
tyle a tyle metrw, to po tej umowie poprzednie trudnoci
znikn; opierajc si na danych dowiadczenia potrafimy w kadym
miejscu biegu Wisy rozstrzygn, czy jest ona w tym miejscu
potokiem, czy te nie.
Ot, zdaniem niektrych, w podobnym sensie jest nieostre
potoczne znaczenie pewnych terminw geometrycznych, w
szczeglnoci za nieostre jest m.in. znaczenie potoczne zwrotu
-
52
odcinek a jest rwny odcinkowi b. Zwracaj oni mianowicie uwag
na to, e przy potocznym rozumieniu tego zwrotu niepodobna,
gdy odcinek a jest oddalony od odcinka b, na podstawie danych
dowiadczenia rozstrzygn pytania, czy odcinek a jest rwny
odcinkowi b? Aby pytanie to rozstrzygn, naley zaostrzy
znaczenie tego zwrotu przez odpowiedni umow, czyli konwencj
(convenio = zgadzam si, umawiam si), podobnie jak to byo
przy wyrazie potok. Zalenie od tego, jaka bdzie ta umowa,
podyktuje nam dowiadczenie tak lub inn odpowied na owo
pytanie, ktre dotyczyo rwnoci dwu odcinkw. Doktryna ta,
ktrej myl zasadnicz staralimy si tu przedstawi, nosi nazw
konwencjonalizmu.
Konwencjonalizm jest pewn korektur umiarkowanego
empiryzmu. Godzc si z nim bowiem co do tego, e o
prawdziwoci twierdze matematyki stosowanej przekona si
mona jedynie przez dowiadczenie, konwencjonalizm uzupenia t
tez tylko pewnym dodatkiem. Twierdzi on mianowicie, e o
prawdziwoci twierdze matematyki stosowanej przekona si
mona jedynie przez dowiadczenie, po odpowiednim
zaostrzeniu potocznego sensu terminw matematycznych,
dokonanym w sposb konwencjonalny.
POGLD APRIORYZMU UMIARKOWANEGO. NAUKA KANTA.
Odmiennie zapatruje si na charakter twierdze matematyki
-
53
aprioryzm (umiarkowany). Rwnie i jego przedstawiciele, mwic
o matematyce, maj na oku - podobnie jak empirycy skrajni -
matematyk stosowan, tzn. nauk, ktra nie konstytuuje
dopiero znacze swoich terminw za pomoc definicji wyranych
oraz za pomoc aksjomatw odgrywajcych rol definicji
uwikanych, lecz przejmuje znaczenia tych terminw od mowy
potocznej, wzbogacajc tylko jej sownik i aparat pojciowy za
pomoc definicji wyranych. O twierdzeniach tak pojmowanej
matematyki, a w szczeglnoci w jej naczelnych zaoeniach, czyli
aksjomatach, sdz jednak aprioryci, e nie s to twierdzenia,
ktre uzasadnia mona tylko na drodze dowiadczenia, ani te
nie s to zdania analityczne, ktre by po prostu tylko wyuszczay
sens zawartych w nich terminw. Aksjomaty matematyki s
wedug apriorystw zdaniami syntetycznymi a priori. Wemy na
przykad aksjomat geometrii, ktry gosi, e przez punkt pooony
poza dan prost mona na paszczynie przez nie wyznaczonej
poprowadzi jedn i tylko jedn prost do danej prostej
rwnoleg. Aksjomat ten jako zdanie matematyki stosowanej nie
stanowi skadnika definicji uwikanej, konstytuujcej sens uytych
w nim terminw geometrycznych ani nie stanowi tylko rozwinicia
potocznego sensu zawartych w nim terminw, jest on zatem
sdem syntetycznym. Ale nie jest on sdem syntetycznym opartym
na dowiadczeniu. Tego bowiem, co on gosi, nie potrafimy
dowiadczalnie zbada. Niemniej jednak stwierdzamy ten ak-
sjomat z ca pewnoci i czujemy si do tego uprawnieni.
-
54
Wystarczy bowiem sprbowa sobie wyobrazi prost i punkt
poza ni pooony; wtedy widoczne jest od razu, e przez ten
punkt mona poprowadzi jedn i tylko jedn rwnoleg do
danej prostej. Czysta wyobrania, a nie dowiadczenie zmysowe
stanowi dostateczn podstaw do wydania tego sdu bez
odwoywania si do dowiadczenia. Gwnym przedstawicielem
powyszego pogldu na charakter aksjomatw matematyki by
filozof niemiecki XVIII wieku, Immanuel Kant.
Nie wdajc si tu dla braku miejsca w polemik z tym -
niesusznym, zdaniem naszym - pogldem na aprioryczny
charakter twierdze matematyki stosowanej, nadmienimy tylko, e
dozna on powanego zachwiania wskutek rozwoju matematyki w
XIX i XX wieku. W XIX wieku zostay mianowicie zbudowane w
ramach matematyki czystej tzw. geometrie nieeuklidesowe, w
ktrych przytoczony wyej dla przykadu aksjomat o
rwnolegych zastpiony jest przez aksjomaty z nim niezgodne.
Przeprowadzajc w duchu konwencjonalizmu analiz tych rnych
systemw geometrii nieeuklidesowych, wykaza uczony francuski
Henri Poincare, e kady z tych niezgodnych midzy sob
systemw geometrii, podobnie jak i system geometrii
Euklidesowej, gdy si go rozwaa jako ga matematyki
stosowanej, daje si uzgodni z dowiadczeniem, jeli si tylko w
odpowiedni sposb dokona zaostrzenia potocznego sensu
zawartych w nich terminw geometrycznych. Na koniec, w wieku XX
wykaza twrca tzw. teorii wzgldnoci, Albert Einstein, e
-
55
obierajc za podstaw geometri nieeuklidesow, dochodzimy na
drodze dowiadczenia do prostszego systemu fizyki, ni gdybymy
za podstaw obrali system geometrii Euklidesowej, ktr Kant
uwaa za jedyn geometri prawdziw i niewtpliw a priori. Po
blisze informacje w tych sprawach odesa musimy czytelnika
do literatury specjalnej.
Na zakoczenie tych uwag, powiconych sporowi midzy
aprioryzmem i empiryzmem w odniesieniu do twierdze
matematyki, wskaemy jeszcze na powany problemat, ktry
wyrasta przed aprioryzmem przyjmujcym, e twierdzenia
matematyki stosowanej maj charakter twierdze syntetycznych a
priori. Syntetyczne twierdzenia matematyki stosowanej
wypowiadaj co, co bezporednio lub porednio moe zosta
przez dowiadczenie potwierdzone lub obalone. Na przykad
twierdzenie, e suma ktw w trjkcie rwna si dwm ktom
prostym, o ile je bierzemy w jego potocznym znaczeniu, a wic
traktujemy jako twierdzenie matematyki stosowanej, mona
podda kontroli dowiadczenia, mierzc kty jakiego trjkta i
dodajc do siebie znalezione ich miary. Ot, jeli si przyjmuje,
tak jak to czyni aprioryzm, e prawdziwo tego twierdzenia jest a
priori zagwarantowana, to stajemy wobec zdumiewajcego faktu,
e a priori, a wic z gry i nie odwoujc si do adnego w ogle
dowiadczenia, potrafimy przewidzie wyniki przyszych
dowiadcze. Nie czekajc na przykad na wyniki pomiaru ktw
trjkta, potrafi przewidzie z gry, jakie bd te wyniki. Nie jest
-
56
to takie samo przewidywanie wynikw przyszych dowiadcze, z
jakim mam do czynienia, gdy na podstawie praw fizyki lub innej
nauki przyrodniczej przewiduj pewne fakty, ktre dowiadczenie
pniej potwierdza. Prawa fizyki i innych nauk przyrodniczych s
bowiem same oparte na dowiadczeniu; przewidujc przysze fakty
na ich podstawie przewiduj wyniki przyszych dowiadcze na
podstawie dowiadcze dotychczasowych. Prawa geometrii maj
jednak wedug aprioryzmu by twierdzeniami, ktre w ogle nie
opieraj si na dowiadczeniu. Przewidujc przysze fakty
dowiadczenia na podstawie praw geometrii, przewiduj je
niezalenie od wszelkiego dowiadczenia, opierajc te
przewidywania na samym tylko rozmylaniu.
Dla empiryzmu wszelkiej postaci problemat ten nie istnieje.
Empiryzm bowiem uwaa wszelkie syntetyczne twierdzenia
geometrii stosowanej za takie same prawa empiryczne jak prawa
nauk przyrodniczych. Analityczne za twierdzenia geometrii s
wprawdzie twierdzeniami a priori, ale tych dowiadczenie ani
potwierdzi, ani obali nie moe (por. str. 40-41).
Problemat ten jest natomiast powanym kopotem dla
aprioryzmu, ktry musi wyjani, jak to si dzieje, e odciwszy
si cakowicie od wszelkiego dowiadczenia, zamknwszy oczy,
zatkawszy uszy itd. i nie korzystajc z dawniejszych dowiadcze,
na drodze czystego tylko rozmylania potrafimy przewidzie wyniki
przyszych dowiadcze. Aprioryzm musi wyjani t przedziwn
harmoni, jaka zachodzi midzy oderwanym od wszelkiego
-
57
dowiadczenia rozmylaniem a dowiadczeniem. Dla wyjanienia
tego rzekomego faktu widzia si na przykad Kant zmuszony do
przyjcia, e harmonia ta tumaczy si tym, i przedmioty, z jakimi
mamy w dowiadczeniu do czynienia, nie s przedmiotami od
umysu niezalenymi, lecz s one wytworem umysu. Proces
spostrzegania nie polega - wedug Kanta - na biernym tylko
uobecnianiu sobie niezalenie od nas istniejcej rzeczywistoci,
ale jest procesem twrczym; w procesie tym umys nasz,
pobudzony przez niezalen od siebie rzeczywisto, wytwarza
sobie owe przedmioty, ktre nazywamy przedmiotami spostrzega-
nymi. Przedmioty te nie s czym w peni rzeczywistym, ale s
tylko pewnego rodzaju naszymi zwidami czy te zjawami. Ot
umys produkujc te zjawy, kieruje si w swej wytwrczoci tymi
samymi schematami, ktrymi kieruje si przy oderwanych od
wszelkiego dowiadczenia rozmylaniach. Tym si tumaczy, e z
tego, co dotyczy samego tylko schematu budowy przedmiotw
danych w dowiadczeniu, potrafimy zdawa spraw a priori, nie
czekajc na dowiadczenie, i e te aprioryczne przewidywania
nasze zostan przez przysze dowiadczenia potwierdzone.
Hipoteza Kanta, uwaajca przedmioty dowiadczenia, a wic
przedmioty skadajce si na otaczajc nas przyrod, tylko za
wytwr umysu, jest jedn z postaci tzw. idealizmu, o ktrym
bdzie mowa w pniejszych rozdziaach tej ksiki.
-
58
ISTOTA POZNANIA APRIORYCZNEGO WEDUG FENOMENOLOGW
Szczegowe rozwaania powicaj poznaniu apriorycznemu
zwolennicy gonego wspczesnego kierunku filozoficznego,
zwanego fenomenologi, ktrej twrc i gwnym
przedstawicielem by niedawno zmary filozof niemiecki Edmund
Husserl. Myliciel ten przyjmuje haso rwno-brzmice z hasem
empiryzmu, e wszelkie poznanie, ktre wychodzi poza wiedz
czysto sown, polegajc na wyuszczaniu sensu wyrazw, musi
si opiera na dowiadczeniu. Jednake haso to posiada u
Husserla inne znaczenie ni u empirystw. Empirycy bowiem,
mwic o dowiadczeniu, maj na myli dowiadczenie zmysowe,
w ktrym s dane rzeczy i zjawiska fizyczne, albo introspekcj, w
ktrej s dane zjawiska psychiczne. Husserl wskazuje jednake
na inn jeszcze form dowiadczenia, w ktrej jakoby w nie
mniej bezporedni sposb anieli ten, w jaki dowiadczenie
zmysowe uobecnia nam przedmioty wiata fizycznego, a introspek-
cja zjawiska psychiczne, uobecniaj si nam twory nie nalece
ani do wiata fizycznego, ani do psychicznego. wiat fizyczny i
wiat psychiczny tworz razem wiat tworw realnych,
znajdujcych si w czasie. Poza tym wiatem realnym bytuje
jednak, wedug Husserla, wiat tworw idealnych, bezczasowych
(mwimy bytuje, gdy sam Husserl naucza, e nie istnieje on w
tym samym sensie jak wiat realny). Nale do niego tzw. idee,
czyli istoty rzeczy.
Owe istoty rzeczy Husserla s czym do tajemniczym, co w
-
59
przyblieniu odpowiada Platoskim ideom (por. str. 78 i nast.).
Istot danej rzeczy jako egzemplarza danego gatunku jest ten
gatunek wanie, a wic na przykad istot przedmiotu, ktry teraz
piszc trzymam w rce, jako pira jest gatunek piro, istot tego
rysunku, ktry jest narysowany na kartce lecej przede mn,
jako kwadratu jest gatunek kwadrat (kwadrat w ogle) itp. Ot
twierdzi Husserl, e owe istoty rzeczy mog by nam dane rwnie
bezporednio, jak bezporednio s nam dane ciaa w spostrzeeniu
zmysowym. Spogldam na przykad na czerwone sukno, pokrywa-
jce moje biurko, zmysowo spostrzegam t oto konkretn rzecz,
ale przy tej okazji umys mj zdaje sobie spraw, na czym polega
istota czerwieni w ogle. Takie zdawanie sobie sprawy z istoty
czerwieni ma wedug Husserla by te postaci bezporedniego
dowiadczenia, odmienn od dowiadczenia zmysowego. Rnic
midzy jedn a drug form rzekomego dowiadczenia analizuje
Husserl szczegowo. Ot takie dowiadczenie, w ktrym nam s
rzekomo bezporednio dane istoty rzeczy, nazywa Husserl
wgldem w istot (Wesensschau). Na podstawie takiego wgldu w
istot moemy, wedug Husserla, dochodzi do twierdze
niewtpliwie pewnych, ktrych nie moglibymy zdoby na
podstawie dowiadczenia zmysowego. Tak na przykad wgld w
istot czerwieni dostarcza nam pewnoci, e czerwie jest
nieodczna od przestrzennej rozcigoci, e wic wskutek tego
kada rzecz czerwena musi posiada przestrzenn rozcigo.
Twierdzenie, e co jest czerwone, to jest te rozcige, jest twier-
-
60
dzeniem oglnym, nie moe wic by oparte na jednorazowym
spostrzeeniu zmysowym, bo na takiej podstawie mona oprze co
najwyej twierdzenie, e ten oto tutaj przedmiot czerwony jest
rozcigy. Nie jest to te twierdzenie zdobyte na drodze indukcji z
wynikw wielu spostrzee zmysowych, albowiem wnioski
indukcyjne nie s pewne, a nasze twierdzenie jest niewtpliwe.
Twierdzenie, i to, co jest czerwone, to jest te rozcige, nie
opiera si te tylko na analizie sensu znacze zawartych w nim
wyrazw, nie jest wic twierdzeniem analitycznym. Jest to wic
twierdzenie niezalene od dowiadczenia zmysowego, zatem
twierdzenie a priori, a zarazem nie jest ono twierdzeniem
analitycznym, jest zatem twierdzeniem syntetycznym a priori.
Wedug fenomenologw aksjomaty matematyki s sownym
sformuowaniem wiedzy zdobytej o liczbach i innych idealnych
tworach matematycznych przez uprzednio dokonany wgld w
istot. Wyrazy takie jak liczba naturalna, punkt, prosta,
paszczyzna itd., nie s nazwami realnych przedmiotw, dostpnych
zmysowemu dowiadczeniu. S to nazwy przedmiotw idealnych,
ktre mog nam by bezporednio dane przez t posta
dowiadczenia, ktr fenomenologowie nazywaj wgldem w
istot. Przez ten wgld w istot poznajemy pewne wasnoci,
stosunki itd. owych tworw idealnych, o ktrych traktuje
matematyka, i z wiedzy zdobytej na tej drodze zdajemy spraw,
formuujc aksjomaty. Za pomoc aksjomatw nie konstruuje si
- mwi fenomenologowie - adnych tworw idealnych, jak
-
61
niektrzy sdz. Tworw idealnych dekretem ludzkim nie mona
tak samo stwarza, jak i przedmiotw realnych. wiat tworw
idealnych bytuje niezalenie od naszej myli; zadaniem
matematyki i innych nauk apriorycznych jest wiat ten pozna.
Poznajemy go wyprowadzajc z aksjomatw na drodze logicznej
dedukcji rne wnioski. Same jednak aksjomaty nie s z powietrza
wzite, nie s te konwencjonalnymi ustaleniami, lecz s wyrazem
wiedzy zdobytej przez poprzedzajce wszelk dedukcj poznanie
idealnych przedmiotw matematyki za pomoc wgldu w istot.
Matematyka, ktra opieraaby si na aksjomatach z powietrza
wzitych, zadekretowanych tylko kaprysem uczonego, a nie
poparta wgldem w istot, byaby jako cao zawieszona w
powietrzu, i tym samym pozbawion wszelkiej wartoci
poznawczej zabaw.
atwo sobie zda spraw z tego, e powysze pogldy
fenomenologw dotycz tylko matematyki stosowanej, tzn.
takiej, w ktrej zawarte w jej twierdzeniach terminy bierze si w
sensie zastanym w mowie potocznej. Empiryzm umiarkowany
twierdzi, e aksjomaty matematyki stosowanej s dostpne
jedynie sprawdzeniu empirycznemu, o ile przypadkiem ktry z
nich nie ma charakteru zdania analitycznego. Fenomenologia
natomiast przypisuje tym nieanalitycznym aksjomatom rwnie
charakter sdw a priori. Uznajc uprawnienie do wydawania
sdw syntetycznych a priori, opowiada si fenomenologia po
stronie aprioryzmu umiarkowanego.
-
62
Nie wdajc si w blisz analiz krytyczn pogldw
fenomenologw, ograniczymy si tylko do jednej uwagi, ktrej nie
moemy na tym miejscu bliej rozwin. To, co fenomenologowie
nazywaj wgldem w istot, mona te nazwa uwanym
wzywaniem si w znaczenie wyrazw. W takim razie jednak
twierdzenia zdobyte na drodze wgldu w istot mona te nazwa
zdaniami opartymi na uwanym wyciu si w znaczenie wyrazw.
Zdania za na takiej podstawie oparte wyuszczaj tylko znaczenie
zawartych w nich terminw i jako takie s zdaniami analityczny-
mi. Wobec tego trudnoci podniesione przez fenomenologw
przeciwko empiryzmowi umiarkowanemu trac grunt pod
nogami.
RACJONALIZM I IRRACJONALIZM
Przechodzimy obecnie do omwienia drugiej pary
przeciwstawnych sobie kierunkw: racjonalizmu i irracjonalizmu - albo
inaczej antyirracjonalizmu i irracjonalizmu. Hasa racjonalistyczne
wystpoway niejednokrotnie w dziejach myli ludzkiej.
Najwiksze swe nasilenie i najwikszy wpyw na dzieje zyskay one
jednak w wieku XVIII, stanowic istotny skadnik ideologii tzw.
wieku owiecenia. Racjonalizm gosi kult poznania racjonalnego -
przeciwstawiajc si irracjonalizmowi, kult poznania zdobytego na
drodze przyrodzonej - przeciwstawiajc si poznaniu czerpicemu
ze rde nadprzyrodzonych, gosi kult intelektu -
-
63
przeciwstawiajc si uczuciu. Wszystkie te sformuowania s
jednak oglnikowe, mao uchwytne i mog atwo sta si rdem
nieporozumienia. Haso racjonalizmu nie zostao bodaj nigdy
wyranie (a wic w taki sposb, jaki racjonalizm uwaa za jedynie
waciwy) sformuowane. Racjonalizm ceni takie poznanie dla
ktrego wzorem jest poznanie naukowe albo dokadniej, ktrego
wzorem s nauki matematyczne i przyrodnicze. Odrzuca za
poznanie, powoujce si na objawienie, wszelkie przeczucia,
jasnowidztwa, magiczne wrby itd. Nie j