KAYIT DIŞI EKONOMİ

Doç. Dr. Metin Ercan

Boğaziçi Üniversitesi

ve

Türk Telekom

2

KAYIT DIŞILIĞIN NEDENLERİ

KAYIT DIŞILIĞIN SONUÇLARI

ÖNERİLER

3

Kayıt Dışılığın Nedenleri

KURUMSAL FAKTÖRLER

SOSYOEKONOMİK FAKTÖRLER Toplumsal Ekonomik

4

Kayıt Dışılığın Nedenleri KURUMSAL FAKTÖRLER

Vergi ve sosyal güvenlik yükü Bürokrasi ve hukuki yapı

SOSYOEKONOMİK FAKTÖRLER Toplumsal

Sosyolojik yapı İktisadi alışkanlıklar Coğrafi ve demografik gelişmeler Devlet-siyaset-birey ilişkisi

5

Kayıt Dışılığın Nedenleri SOSYOEKONOMİK FAKTÖRLER (devam)

Ekonomik faktörler Pazarla ilgili faktörler

Üretim Perakende satış Dağıtım ve toptan satış

İşletme büyüklüğü Makro ekonomik faktörler Gelir seviyesi ve dağılımı

6

Kurumsal Nedenler - Vergi ve SG Yükü Kayıt dışılık ve vergi/sosyal güvenlik yükü arasında

ilişki (OECD ülkeleri)

Kaynak: Schneider, 2002

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

30,0

30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 90,0

Toplam Vergi ve Sosyal Güvenlik Yükümlülükleri (% )*

Kay

ıt D

ışı E

kono

mi (

% G

SMH

)

YUN

BELİSP

İTA

İSVÇDAN

HO L

İRLKANİNG

ABDİSVR

AVU

ALM

NO R

FRA

7

Kurumsal Nedenler - Vergi ve SG Yükü OECD ülkelerinde vergi takozu (2003)

Türkiye, OECD ülkeleri arasında en yüksek vergi takozuna sahip

Kaynak: OECD, 2004

41,5 41,239,0

36,8 36,2 35,6 34,9 34,332,2 31,6 31,3

29,8 29,5 28,827,8 27,2

23,8 23,0 22,520,7

18,0 17,7 17,2 16,4 15,8 15,4

11,7

9,3

5,9

42,7

26,6

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Tü

rkiy

e

Po

lon

ya

İsv

eç

Fra

nsa

Fin

lan

diy

a

İtal

ya

Bel

çik

a

Yu

nan

ista

n

Ho

llan

da

Alm

any

a

İsp

any

a

Mac

aris

tan

Dan

imar

ka

Çek

Cu

mh

uri

yet

i

Av

ust

ury

a

No

rveç

Slo

vak

ya

OE

CD

Ort

alam

a *

*

Jap

on

ya

Kan

ada

Po

rtek

iz

Yen

i Z

elan

da

İng

ilte

re

Av

ust

raly

a

İsv

içre

AB

D

Ko

re

Mek

sik

a

İzla

nd

a

Lü

kse

mb

urg

İrla

nd

a

Ver

gi

Ta

ko

zu (

%)

*

8

Kurumsal Nedenler - Vergi ve SG Yükü Seçilmiş Vergi Geliri/GSYİH oranları (2002)

Yüksek vergi oranları ile vergi tahsilatı zorlaşmakta

Kaynak: OECD, 2003

33,2%

35,9%

36,2%

39,0%

40,5%

44,2%

Türkiye

İngiltere

Almanya

OECD Avrupa

AB 15

Fransa

9

Kurumsal Nedenler - Vergi ve SG Yükü Vergi mükellefleri/İşgücü (2002)

Türkiye’de vergi mükellefi/işgücü oranı çok düşük

(Kayıt dışı istihdam oranı yüksek)

Gelir vergisi tahsilatı sınırlı

Dolaylı vergilere ağırlık

Kaynak: OECD, 2003

123,7%

98,3%

90,3%

71,8%

9,3%

Fransa

İngiltere

ABD

Almanya

Türkiye

10

Kurumsal Nedenler – Bürokrasi ve Yolsuzluk Vergi sistemi ve bürokraside “iyi denge”

Etkin Çalışan Kurumsal Yapı

Sağlam Bürokratik Yapılanma

Yolsuzlukla Mücadelede

Başarı

Hukukun Üstünlüğünün Benimsenmesi

Etkin Denetim (Müeyyidelerin Uygulanması)

Kayıt Dışının Azalması

Yükselen Vergi Gelirleri

Bürokrasiye Daha Çok Yatırım

Kaliteli Kamu Hizmetleri

Kayıt Dışının Daha da Azalması

Geniş Vergi Tabanı

11

Kurumsal Nedenler – Bürokrasi ve Yolsuzluk Bürokrasi ve kayıt dışı ekonomi ilişkisi

Kaynak: Dünya Bankası, 2004

İşletme Kuruluşu için Mevzuat Gerekliliği

Prosedür Sayısı (Logaritmik Ölçek)

Kay

ıt D

ışı

Eko

no

mi

(%)

Regülasyon Endeksi

Endeks Değeri = 5 (En Yüksek), 1 (En Düşük)

Kay

ıt D

ışı

Eko

no

mi

(%)

12

Ekonomik Nedenler – Pazarla İlgili Üretim

Kayıtlı ekonominin yüksek maliyetlerinden korunma Yasal düzenlemelerden kaçınma Denetimin daha zor olduğu emek-yoğun sektörlerde kayıt

dışılığın yoğunlaşması Üretim için teknik sofistikasyon ve yatırım ihtiyacının sınırlı

olduğu sektörlerde firma sayısının fazlalığı

Firma sayısını fazla denetimin etkin olmadığı ortamlarda

kayıt dışılığın artması Üretim girdilerinin takibindeki zorluklar Üretimin gerçekleştirildiği bölgenin sosyo-ekonomik

gelişmişliği

13

Ekonomik Nedenler – Firma Büyüklüğü

Ölçek küçüklüğünün neden olduğu verimsizlik firmaları kayıt dışılığa itmekte

Toplam firma sayısı içindeki pay

2000 yılı

Kaynak: DİE, 2001

5.947

18.37620.682

27.696

33.101

47.452

94,7% 3,3% 0,8% 0,4% 0,3% 0,4%

1-9 10-49 50-99 100-150 151-250 251-

Firma büyüklüğü (firma başına çalışan sayısı)

Fir

ma

ba

şın

a v

eri

mlil

ik (

$)

14

Ekonomik Nedenler – Diğer

Makroekonomik faktörler (enflasyon, istikrarsızlık)

Gelir seviyesi ve dağılımı

Bölgesel ekonomik gelişmişlik ve kentleşme düzeyi

15

Sosyal Nedenler Kayıt dışılığın ahlaki norm haline gelmesi Vergi sisteminin adil olmadığı ve toplanan vergilerin

yerinde kullanılmadığına dair yaygın kanaat Sosyal güvenlik sistemine duyulan memnuniyetsizlik İş bulma ve kurmada enformel şebekeleşme İktisadi alışkanlıklar (nakit kullanma alışkanlığı) Coğrafi ve demografik gelişmeler (kentlere göçler) Devlet-siyaset-birey ilişkisi (hukukun üstünlüğü

prensibinin zedelenmesi ve bireylerin devleti usulsüzlüklere müsamahalı yaklaşan bir otorite olarak algılaması)

16

Kayıt Dışılıkta Aktör – Faktör İlişkisi

KAMU DIŞI KAMU

EKONOMİK

TOPLUMSAL

KURUMSAL

KURUMSAL

TOPLUMSAL

Mal ve Hizmet Üreten Birimler

İşgücü

KAYIT DIŞILIK

Bozuk gelir dağılımı

Kayıt dışılığın kabul görmesi

Yüksek vergi vesosyal güvenlik yükü

Kamu maliyesi açığıİşsizlikKüçük ölçek ve

verimsizlik

Göç

Eğitim eksikliği

Denetim yetersizliği

Kamu hizmetlerinin kalitesizliği

Mevzuattan kaynaklanan maliyet

Aşırı mevzuat

Hukukun üstünlüğünün

sağlanamaması

Yolsuzluk ve

usulsüzlük

Yüksek vergi ve sosyal güvenlik oranları

KAYIT DIŞILIĞA İTEN FAKTÖRLER

KAYIT DIŞILIĞI KOLAYLAŞTIRAN FAKTÖRLER

Makroekonomik dengesizlikler

Rekabet koşulları

17

KAYIT DIŞILIĞIN NEDENLERİ

KAYIT DIŞILIĞIN SONUÇLARI

ÖNERİLER

18

Olumsuz Sonuçlar – Ekonomik Açmazlar Vergide kısır döngü

Azalan vergi gelirleri Veri

oranlarında artış

Yükselen kayıt dışılık

19

Olumsuz Sonuçlar – Ekonomik Açmazlar

“Akrep” etkisi

“Bulaşıcı” etki

Verimsizlik – kayıtdışılık sarmalı

Sınırlı kaynak erişimi

Verimsizfirma

Rekabet avantajı/Faaliyeti

sürdürmek

AMAÇSONUÇ

Haksız rekabet

Küçülme

Sektörden çıkış

Verimlifirma

Kayıt dışına çıkış

SON

UÇ

Karlılık azalışı

SONUÇ

20

Olumsuz Sonuçlar – Ekonomik Açmazlar Kayıt Dışılık ve Toplam Verimsizlik

Kaynak: OECD, 2004

16.400

7.800 6.800

1.990

Kayıt Dışı Faaliyetlerde Çalışanlar (Tarım Dışı Sektörün %35'i)

Kayıt İçi Çalışanlar (Tarım Dışı Sektörün %65'i)

Verimlilik

Ortalama İstihdam Maliyeti

(Kişibaşı $, 2002*)

21

Olumsuz Sonuçlar – Sosyal Maliyetler Çalışanların yasal ve sosyal imkanlardan

yararlanamaması Sosyal güvenlik sisteminin dışında kalma Kötü çalışma koşulları – İş güvenliği, çalışma saatleri Mali sisteme erişimin sınırlanması

Düşük kaliteli ve hijyenik olmayan ürünler Vergi ödeme ahlakının bozulması

22

KAYIT DIŞILIĞIN NEDENLERİ

KAYIT DIŞILIĞIN SONUÇLARI

ÖNERİLER

23

Kayıt Dışılıkla Mücadele Sistematiği Genel Öneriler

Kayıt dışılığı tetikleyen faktörler tespit edilmeli Kayıt dışılıkla mücadelede genel çözümler yerine, her

sektörün üretim, dağıtım ve satış özelliklerine uygun çözümler getirilmeli

Sadece vergilerin azaltılması ya da kontrollerin artırılması değil, çok boyutlu entegre çözümlerin sunulmalı

Kritik kontrol noktaları saptanmalı ve kayıt dışılık kaynakta durdurulmalı

Kayıt dışılığı tetikleyen sosyolojik yapı ve bireylerin davranış kalıpları incelenmeli ve uygun çözümler önerilmeli

24

Kayıt Dışılıkla Mücadele Sistematiği Genel Öneriler (devam)

Denetim ve yaptırım sürecinde otorite boşluğu yaratmadan çeşitli birimler arasında yetki ve sorumluluklar net bir şekilde belirlenmeli ve bilgi alışverişinin aksamadan gerçekleştirilmesi sağlanmalı

Etkin bir vergi denetimi için öncelikle gelir tanımı baştan yapılmalı ve gelir, iki dönem arasındaki servet artışı ve harcamaların toplamı şeklinde tanımlanmalı

Denetim sürecinde özellikle para hareketleri sıkı bir şekilde takip edilmeli

Denetimde bilgi teknolojileri etkin kullanılmalı

25

Kayıt Dışılıkla Mücadele Sistematiği Genel Öneriler (devam)

Kredi kartı kullanımı yaygınlaştırılmalı Belgeleme sisteminde teknolojiden yararlanılmalı Kayıt dışılıkla mücadelede kamunun verdiği teşvikler ile

kayıt içine giriş arasında bir “çıkar birliği” kurulmalı Kayıt dışı işlemlerin ihbar edildiği özel destek birimleri ve

telefon hatları kurulmalı

26

Kayıt Dışılıkla Mücadelede 4 Boyutlu Politika

1 - Sistemin değiştirilmesi

(Kayıt dışılığın cazibesinin azaltılması) Bürokratik yükün hafifletilmesi Vergi oranlarının indirilmesi

2 - Kayıt İçine Girişin Kolaylaştırılması Şirket kurma ve kayıt içine geçiş prosedürlerinin

kolaylaştırılması Yeni iş açanlara başlangıç kredileri ve vergi yükümlülükleri

için kredi imkanların verilmesi

27

Kayıt Dışılıkla Mücadelede 4 Boyutlu Politika

3 - Sistemde Denetimlerin Sıkılaştırılması Denetim mekanizmalarının geliştirilmesi ve uygulamaların

sıkılaştırılması Denetimlerin cezalandırıcı olmaktan çok caydırıcı ve kayıt

içinde kalmayı teşvik edici olması Etkin vergi ve prim toplama sisteminin tesisi ile vergi

tabanının genişletilmesi ve vergi oranlarının düşürülmesi

28

Kayıt Dışılıkla Mücadelede 4 Boyutlu Politika

4 - Toplumda Davranış ve Tutum Değişikliğinin Yapılandırılması Toplanan vergilerin etkin kullanımını ortaya koyan, vergiler

ile kaliteli kamu hizmeti alma ilişkisini vurgulayan ve toplumda vergi verme kültürünü tesis etmeye yönelik bilgilendirme, ikna etme ve uyarma kampanyalarının düzenlenmesi

Kamuoyunun devlet ve teşkilatlarına olan güveni sağlayarak sosyal diyaloğun artırılmasına çalışılması

Oda ve birlik mensuplarının ortak vergi bilincine yönlendirilmeleri

29

Perakende ve Hızlı Tüketim Malları Sektöründe Kayıt Dışılıkla Mücadele

Üretim-Satış Zinciri Akış Şeması:

Kaynaktan Çıkış

(Hammadde)Sevkiyat

Hal ve Toptancılar

Açık Pazarlar

Üretim

Perakende

Kaynaktan Çıkış

(Hammadde)Sevkiyat

Hal ve Toptancılar

Açık Pazarlar

Üretim

Perakende

30

Kaynaktan Çıkış

31

Sevkiyat En Kolay: En Zor:

32

Haller En Kolay: En Zor:

33

Toptancılar En Kolay: En Zor:

34

Üretim En Kolay: En Zor:

35

Üretim (Devam) En Kolay: En Zor:

36

Açık Pazarlar En Kolay: En Zor:

37

Perakende

TEŞEKKÜRLER

Doç. Dr. Metin Ercan

Boğaziçi Üniversitesi