8/7/2019 Kaunos lambalari

1/7

KAUNOS ADAK LAMBALARIProf. Dr. FRUZAN KINAL

Anadolunun antik harabe e h i r l e r n d e y a p n k a z l r d a bilhassanan ve Roma devirlerine ait yzlerce lamba b u l u n m u . Bunlar-n Grek m b a l a r n a k s z d u k l a r n d a n sanat tarihi b a l a m n d a n etkik edilmeye e e r b u n m a m , ok defa mzelerin bir k e s i n d e

. yle ki Anadoluda bugne kadar y p n a z r iindel n z Gzlkule 1 (T arsus) ve A l a r ' d a bulunan a m b a a n katalog-

r y a p l m ve bunlar Corinth lamba tiplerine gre t a r i h l e n m i t i r . devam eden Sardes 2 ve Gordion k a z l a r n d a bulunan lambalarhenz n e r e d i l m r n t i r . a z l a r n d n d a bir de tesadfi buluntular v a d r ki, bunlar ya

a ticareti yapan a h s l a r t a a f n d a n g l i gzel harabelerden top- veya bir i a a t s r a s n d a tesadfen bulunarak mzelere teslimd i l m i t i r . H alen Ankara, s t n b u l , z m i r , Bergama, Manisa ve Bad-um mzeleri bu tarz tesadfi buluntularla aoludur. Bunlardan y l n z 3 ve Badrum mzelerindeki lambalar invanter d i l m i t i r . Byle

tesadfi buluntulardan y a l n z Mylos e z r a n d a bulunan lambalartasnif d i l m i ve bunlar da a n suretle Corinth a r esas tutula-ak t a r i h l e n m i i r 4

Anadolu d n d a , Yunanistanda bulunan Grek ve Roma lamba-a r a r a s n d a ise Corinth ve Athena A g e r a s k a z l a r n d a tabaka hafri-

t ile meydana r n lambalar tasnif edilerek t a r i h l e n m i ve ka-l a r n e r e d i l m i t i r . Bu itibarla biz de Kaunos b r m tarih-

liyebilmek iin bu eserlerin v r d i mukayese p a r a l a r n d a n faydalan-d k . Corinth a r zerinde l a n Oscar Brooner, btn lam-b a l a r Grek, Hellenistik, ilk r i s t i y a n l k ve Byzans olarak drt devir

1 H . Goldman, T arsus I , s. 84.2 Hanfman, BASOR, 162, s. 12.8 z m i r Mze Mdr S a y n H . Gltekine g s t e r d i k o l a y l k iin t e e k k r

ederim.' A. Akarca, Belleten XVI, 63 (1952) s. 362.

8/7/2019 Kaunos lambalari

2/7

FRUZAN KINALiinde 73 tipe a y r m r 5 Athena A g o r a s l a m b a l r iin ise R. H.Howland 58 tip tesbit e t m i 6 ve b u n l a r :

I. Elde y p l a n l a r II . arkta imal edilenlerIII. Mabed l a m b l a r IV. Dkme lamba lar

e k l i n d e lamba imalinde tatbik edilen t e k n i i esas olarak a l m t r . Bunun1a beraber Brooner'in k u l l a n d tipoloji metoduna da yer ver i l m i ve hemen daima Corinth tipleriyle mukayeseler y a l m t r .

Btn bu tetkikler t e r m i t i r ki, Grek a m b a l r elde y a p l m st a l lambalardan, arkta y p l m st k a l lambalara d o r u bir g l e takip e t m i t i r (Levha I Fig. 1-3). Grek l a m b l a r n n d i e r bir z e l l i i de kulpsuz o l a r d r . En eski lambalarda kulp yoktur.Fakat zamanla pratik b a k m d a n t a m a k s d e kandil taba n n o r t a s n a bazan ii b , bazan dolgulu bir stuncuk k l i n d e kulpy a p l m a a b l a n m r (Levha l l). Bu ortadan kulplu lambalar zamanla yerini k s a a y a k l lambalaa b r a k m t r . Mesela Bodrum civarmdaki Theangelada Etrim kalesinde bulunan l a m b a l a r n o u byle a y a k l m b a l a r d r (Levha III).Grek l a m b a l a r n n tekaml sz konusu o l d u u n d a , fitil l i vazifesini grecek olan d r d o r u k n t l burun da nemlidir. Mu-hakkak ki ilk zamanlarda d o r u d a n d o r u y a bir t a a n iine birmiktar z e y t i n y a konularak y k o r d u , fakat sonra bu t a b a n kena-r a hafif bir yiv y a p l m ve bu yive bir veya birka delik l m a k suretiyle y a n hava alarak hafif ve sr ekli y a n m a s temin edilmeki s n m i t i r . Fakat bu lambalarda da y a n dklmes i ihtimali v a r d . Bunu nlemek iin y a t a b a n n kenan biraz daha ykseltilerek ierid o r u hafifce b k l m ve konkav bir e k i l v e r i l r n e e dikkat e m t i (Levha IV. Fig. ve 2). Bylece bu kenar, fitil d e l i i ile y a deposu

r n d a bir kr t e k i l ediyordu. Bundan a y d r ki daha eski lam-b a r n b u r u n 1 r kprsz o l d u u halde, daha sonraki devirlerdey a n m b a l r n b u r u n l a r kprldr (Levha II. deki m i r Mzesi m r n d a o l d u u gibi).

K s a c a s eski Grek m b a l r elde y p l a n l a r , arkta imal edilenler ve k a l p t a dklenler olarak k d e y p l y o r d u . Bunlardan

5 Oscar Brooner, Corinth IV, 2 (1930). Thompson, Hesperia I l (1933) ve H esperia III (1934)

8/7/2019 Kaunos lambalari

3/7

KAUNOS ADAK LAMBALARI 153en eski imal t e k n i i tabii elde y p m a t a r z d r . Dkme i i daha ziyadeII. y z y l a u m u m i l e m i r .

Grek a m b a a r n n esas karakterini bylece ana hadariyle tesbitettikten sonra a r t k Kaunos a m b a l a r m tetkike b a l y a b i l i r i z :

s paradan ibaret olan Kaunos lamba koleksiyonu, M l a n n y c e i z nahiyesinin y a n n d a eski bir Karia e h r i olan Kaunos civa

r n d a k i bir yol i n a a t a n a bir ukurun iinde yzlerce k r k lamba p a r halinde b u l u n m t u r 7 B i l i n d i i zere Kaunos hara-belerinde Milli E i t i m B a k a n l ve Fakltemiz a d n a kk bir a y p l m , Hellenistik devre ait mimari bakiyeler ve mezarlar bulun-m u t u r 8

Elimizdeki 15 paradan mutat Grek a m b a l a r e l i n d e t e ~ bir kandilden ibaret o l u u halde (Levha I Fig. 3 ) d e r 2 parahalka e k l i n d e bir kaide zerine o t u r t u l m u g, 5, 7, g. ve ila .. birok kk kandilciklerden ibarettir (Bak. Levha I. Fig. 4).

Btn paralar z m i r blgesine zg a k k r m renkte bir kilden y a p l m t r . Bu itibarla Kaunos m a r n t a r i h l e r n e e yarayacak mukaycse m a t e r y a l aramak maksadiyle z m i r , Bergama ve Ma-nisa mzeleri d e p o l a r n d a a r a t r m a y a l m ise de, koleksiyonumuzun p a r a l a r n n benzerleri b u l u n a m a n u t r . Fakat Bergamaya gitti i m i z d e , o s r a d a Bergama mzesi M r n e vekalet etmekte olanHaluk Elbe bana a r a d m lambalardan Bodrum y n n d a i Thean-gelada b u l d u k l a r n bildirmek ve bu a m b a l a r n o t o g r a f l r n gndermek ltfunda bulundu (Levha III) .

Gerekten f o t o r a f l a r d a da g r l zere, bu lambalarla Ka-unos a m b a a r az f a r k l olmakla beraber, birbirine benzemektedir.Halka bir kaide zerine dizilen m b k r n hepsi st a k ve bu-r u r kprldr. Btn paralar arkta y a p l m t r . Nitekim kaideler zerinde ark izleri grlmektedir. Fakat Kandilciklerin kaidezerine elle o t u r t u l d u a c a grlmektedir (Bak. Levha V. ve VI).Kol eksiyonumuzdaki paralardan hi birinde ne ortada nede yandaku lp yoktur. Btn bu zellikler Kaunos a m b a a n n st a k , arkta y a p m ve kulpsuz eski Grek a m b a r n d n l d u n u gstermektedir.

1 Kara y l l a r Genel M d r l memurlarmdan Brhan Trkaya Kaunosl a m b a l a r n n e e msaade e t t i i iin kendisine t e e k r ederim.

8

8/7/2019 Kaunos lambalari

4/7

154 FRUZAN KINALAncak Kaunos l a m b a l a r gibi, bir halka zerinde bir ok kk

kandilcik bulunan bu lambalar aceba hangi asra aittir? Brooner,Korinth a m b a l a r a r a s n d a bizim p a r a l a n n z a ok benzeyen, yanibir kaide zerinde duran ok kk tek bir l a m h a c n resmini ver-mekte ve buna benzer d i e r bir p a r a n n da Athena A g o r a s n d a bu-l u n d u u n u zikrederek bu p a r a y M. . VI. y z y l d a tarihiernektedir 9.

Gerekten Athena A g o r a s k a z l a r n d a bulunan lambalar ara-s n d a 528 nurnarada gsterilen bir para zerinde iki kandilcik v a r d r ki, Howland bunu "Mabed a m b a l a r " d e d i i 41. tipe koymakta veM. . V inci a s r n ikinci y a r s n d a tarihiernektedir 10 Buna dayanarakbiz de Kaunos l a m b a r n a y n asra koyabiliriz. Esasen bu husustad i e r bir delilimiz de H o w l a n d ' n mabed a m b a l a r d e d i i bu bir okkandilciklerden ibaret l a m b a l a r n birer adak l a m b a s l d u k l a r hu-susundaki k a n a a t m z d r .

Gerekten Kaunos b i r l e i k l a m b a l a r n t e k i l eden kandilciklerokadar kktrler ki, bunlar bir evin a y d n l a t l m a s n d a k u l l a n l m o l a m a z l a r d . Fakat lambalardan b a z l a r n n zerinde y a k l m olduk-l a r n gsteren is k a l n t l a r v a r d r . Athena akropolnde bulunankandil p a r a s n n da a y n suretle kk adak k a p l a r kmesi iindeb u l u n m u l a s , bizim kandillerimizin de bir e i t adak e y a s oldu-

u n u ortaya k o y m a k t a d r . Bugn dahi mslman ve h r i s t i y a n adet-lerinde, t a n r n n ihsan e d e c e i b i dilek k a r l n d a mminin a d a d miktarda mum dikme adetinin hala y a a d d l s e , ozamankii n s a n l a r n da n n l a r n a , b e , yedi, dokuz v. s. kandil a d d k l a r kabul edilebilir. Nevar ki byle birok kandili s a t n a lmak ve y a dol-durmak g ve p a h a l idi. Halbuki bir t a b a n etra:fina a l a n dokuzfitil d e l i i n d e n , t a b a n k e n a r n d a k i y a k a n a l n a a k t l a n az miktardabir y a ile dokuz a y k elde ediliyor, yani dokuz kandilcik y a k l m s a y h y o r d u . Zamanla bu fitil deliklerinden her biri kck bir kandilhaline inkilap e t m i t i , yleki l, (Levha VIII ) e l i (Levha X); drt-l (Levha IX) dokuzlu (Levha X I ) v. s. Bir b i r l e i k kandilin a l d y a m i k t a r , ancak tek bir n o r m a l l a m b a n n y a m i k t a r n a e i t t i . Budurum bize devrio ekonomik a r t a r n n o r l a t n da gsterir.

9 O. Brooner, s. 33 de : "A lamp of particular interest is Nr : 42, wich consistof a series of smail lamps attached a fiat base." demektedir.na R. H. Howland, the Athenian Agora vol. IV. Greek Lamps. s. 128.

8/7/2019 Kaunos lambalari

5/7

KAUNOS ADAK LAMBALARI ssD i e r taraftan K y c e i z a n n n gerek Theangeladaki (Bad-

rum c i v a r n d a ) Etrim kales i b u l u n t u r , gerekse Athena akropolndeki Chalinitis u l u n t a r gibi bir ukurun iinde toplu bir haldeb u l u n m u m a l a r da bu kandillerin adak m b a l r o l d u u n u gsterir. Zira mabede getirilen adak e y a l a r a t k t a n r l a r m a l olarakkutsal bir mahiyct l d k l r n d n , bunlar rahipler r a f n d a n mabedbahesinde a n bir ukura d o l d u r u l u y o r a r d .

Medeniyet tarihinde nemli bir yeri olan a m b a n n m e n e y i n e gelince, birok kltr unsurlan gibi, m n n m e e i de eski D u medeniyetlcridir. Gerekten eski nasya medeniyetlerinde y a kan-dili ok eski zamanlardan beri malumdu. M r d a daha Eski Devletz a m a n n a ait Hie crlif i e t l e r i a r a s n d a lamba resmi v a d r o . P topraktan kandillere ise Orta Devlete ait eserler a r a s n d a rasIann ur.

Mezopotann d a ise Smerler z a m a n n d a y a k a n d i r i n kullan l d n Ur k a l mr ariarinda bulunan bir a l t n iki g m lamba ilebiliyoruz (Levha X Fig. 6 - 7 ) . Daha s n r a l a r lambaya III. Babil(Kas) slalesi z a m a n d a , r a n y o r 11 Bu slalenin 32. k r a l Nazi-M a r u t t a n 324- 298) Susta bulunan Kudurrusu zerinde, oturanbir uluhiyetin k a r s n d a hayvan a y a k l sehpa zerinde bir lamba dur-m a k t a d r (Levha XIII). Daha sonra II. i n sta lesinden Marduk-z a k i r u n i ' n i n (M. . 852-828) kudurrusu zerindeki t a n r sembolleria r a s n d a a t e t a n r s Nusku'nun sembol olarak bir lamba tasviri vard 12 Babil a m b a s bir rdek vcudne benzemektedir (Fig. 2 . Uzunumsu olan y a deposunun iki ucu y u k a r o r u k a l k k olupbunlardan biri fit il d e l i i , d i e r i hava e l i i o l m a l d r . Y u a r d r u bir boyunla ykselen fitil l i r i n a a t a k n c a bir kenar y a p lm t r . Fakat bu delik d a r d o r u bir burun e l i n d e k n t l d e i l d i r . L a m b a n n a resimden a n l a a m a m a t d r , fakat sehpaya nisbetedilirse, bunun olduka byk bir kap o d u tahmin edilebilir.

Eski Akdeniz medeniyetlerine gelince, Gitriteki .Eski ve OrtaMinos kltrlerinde ok l m t a t a n lambalar k u l l a n l y o r d u . Manisa mzesinde byle bir t a t a n kandil v a r d r , s t n l a r a k Mzeyemal e d l d i iin devri ve yeri malum d i l d i r . Minos a m b a l a r n 10 Reallexikon Vorgeschichte I , s. 384.11 Bruno Meissner, Babylooien und Assyrien I. s. 23512 F. Thureau - D a n g n , RA XVI s, 36 Pl. .

8/7/2019 Kaunos lambalari

6/7

6 FRUZAN KINALumumiyede M s r d a n tesir a l d zannedilmektedir 13 Mykenai kl-trnde ise terracot lambalar nadir olmakla beraber, t ~ t a n a r ikiveya drt burunlu lambalar k u l l a n l y o r d u . Geometrik devir lamba-l a r mehuldr, fakat Grek terracot l a m b a l a r M. . VII. y z y l d a yeniden ortaya k t zaman, a r t k d o u l u bir tesir gstermekte idiler.

Yunan t r a d i s y o n l a r n d a da lambadan beahsdilir. Homeros Ody-seia'da (XIX, 34) t a n r a A t h e n a ' n n a l t n d a n bir lamba t u t t u u n u syler 14 Herodot da M s r a g i t t i i n d e , Sais e h r i n d e g r d y a kandilinden : "Bunlar y a ve tuzu k a r t r a r a k g e n i anaklara dol-duruyorlar ve bunun zerine bir fitil koyuyorlar, btn gece y a n y o r " e k l i n d e biraz hayretle bahsetmektedir (II, 62 ). Halbuki Sardes(Sart) k a z l a r n d a M. . VI. y z y l a ait tabakalarda lambalar bulun-d u u gibi 15, Gordion k a z l a r n d a da t ~ t a n bir lamba b u l u n m u t u r . Nitekim Phryg'lerle a d a olan Asur imparatorluk devrine ait birmezar hcresinin iinde lamba b u l u n m u t u r 16 Anadoluda Phryglerin varis o l d u k l a r Hitit medeniyetinde delamba ile a y d n l a n l d n hitit y a z l v e s i k a l a r ile biliyoruz. Bu hu-susta Ehelololf'un y a p t dil tetkikleri ile "DUG sasanna" kelimesininlamba a n l a m n a g e l d i i n e p h e k a l m a m t r 17 Fakat y a z l vesika-l a r n bu ifadesi arkeolajik buluntularla kesinlikle d o r u l n m a m t r . Zira y a l n z B o a z k y k a z l a r n d a d e i l , Hitit kltr veren d i e r s k a n yerlerinden hi birinde lamba b u l u n m a m t r . Fakat Klte-pede s , Acemhykte ve A l i a r d a 19 zm s a l k m e k l i n d e y a p l m ve a s l a r a k k u l l a n l n a a yarayan kaplar b u u n m u t u r (Levha XII .Fig. 8 - g ) , b u n l a r n lamba o l a b i l e c e i s a n l m a k t a d r . nki, Kara-hykte (Konya) bulunan zm s a l k m e k l i n d e k i bu kaplarda yan-ma izleri g r l m t r 20 E r bu kaplar lamba olarak kabul edilirse,Hititlerin fitilsiz bir y a kandili k u l l a n d k l a r tevsik e d l m o l a c a k t r . Hititlerin a d ~ olan Kaslar Babilde lamba k u l l a n d k i a n n a gre,l a m b a n n Anadoluda da malum o l m a s l a z m d r .

13 Pfuhl, J ahrbuch der Archeologie XXVII s. 52.14 Th. von Scheffer, Homer Odyssee (Sammlung Dietrich Bd. 14) s. 322.15 Not 2 ye b a k n z . 1e MDOG 40 s. 36. Asur l a m b a l a r n n resmini maalesef b u l a m a d k . 11 ZA (N. F) IX s. 193. s T. zg, KKR ( g 4 8 ) s. 73-19 OIP XXIX s. s . 20 Bu bilgiyi Kara hyk hafiri s a y n Prof. S. Alp'c borluyum.

8/7/2019 Kaunos lambalari

7/7

KAUNOS ADAK LAMBALARI 157Nitekim H. Z. o a y ' n K s a d a y a t sondajda hitit taba-

l a r n d a t a t a n kandile ok benzeyen bir kap b u l m u t u r 21 Bundanb a k a gerek form z e n g i n l i , gerek teknik mkemmeliyet b a k m l a r n dan btn Anadoluda e z olan Kltepe seramikleri a r a s n a n e r e dilen tipik bir kap e k l i de bu maksat iin ele l a i l i r (Levha :XIV 22 -23). Kulpu bir hayvan b a ile biten, st k a p a l ve orta yerinde yksek k e n a r l ve etra&ndaki deliklerden daha byk bir delikbulunan iki kap ile 22 K. Emrenin Anatolia VII g63) Pl. XXI , de resmini v e r d i i a y n k i l d e bir kap, ilk b a k t a insana a m b a y hal l r l a t m a k t a d r . Fakat Kltepe hafirinin i h i ifadesine gre, bu kaplarda herhangi bir d u a r izi yoktur, bunu la beraber e e r bu kaplarbir mezar hediycsi olarak b l u n m u iseler, y a k l m a m o l m a a r tabiidir. Bu kaplar Kltepe hafirleri t a r a f n d a n hitit s e r a m i i olarak nitel d i r i l d i i n e gre, bu takdirde Hititlerin fitilsiz bir y a kandili kul

n d k l r isbat d j J m i obcakllr.

! t Trk Arkeoloji Dergisi XV, g 6 ) s. 95 No : 10. Bundan b a k a s a n H.Z. K y , Erzurumdaki Gzel ova ve Palu k a z l a r n d a t a lambalar b u l d u u n u bildirdi ise de e r i y a t elde edemedik.

12 T. zg, Anatolia VIII, g 6 4 ) Pl. XI 1a - 1b.