Katoxh-germanikh Politikh Dioikhsh 1941-1944

7/24/2019 Katoxh-germanikh Politikh Dioikhsh 1941-1944

http://slidepdf.com/reader/full/katoxh-germanikh-politikh-dioikhsh-1941-1944 1/244

KATOXHΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΙΟΙΚΗΣΗ ΣΤΗΝ KATEXOMENH

ΕΛΛΑ Α 194P^1944

Π Ο Λ Ι Τ ΙΚ Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α



O ν ν ίβ α ς Β ε λ λ ι ά δ η ς , π ρ έ σ β υ ς

ε .τ ., γ ε ν ν ή θ η κ ε σ τ η ν θ ή ν α κ α ι

σ π ο ΰ δ α σ ε ν ο μ ι κ ά κ α ι δ ι ε θ ν ε ί ς σ χ έ σ ε ι ς σ τ η ν θ ή ν α , σ τ ο Λ ο ν δ ί ν ο

κ α ι σ τ η ν μ ε ρ ι κ ή . Π τ υ χ ι ο ύ χ ο ς

τ η ς Ν ο μ ι κ ή ς Σ χ ο λ ή ς τ ο υ Π α ν ε π ι -

σ τ η μ ί ο υ θ η ν ώ ν , μ ά σ τ ε ρ τ ο υ Π ο

λ ι τ ε ι α ν ο ΰ Π α ν ε π ι σ τ η μ ί ο υ τ ο υ γ .

Φ ρ α γ κ ί σ κ ο υ σ τ η ν Κ α λ ι φ ά ρ ν ι α



λ ε ι α κ α ι Σ υ ν ε ρ γ α σ ί α σ τ η Μ α δ ρ ί -

τ η , to 1980. Ι Ι ρ έ σ β υ ς τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς

σ τ ο μ μ ά ν τ η ς Ι ο ρ δ α ν ί α ς κ α ι σ τ ο

Δ ο υ β λ ί ν ο τ η ς Δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς τ η ς

Ι ρ λ α ν δ ί α ς . Γ ε ν ι κ ό ς Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς

Ε υ ρ ω π α ϊ κ ώ ν Υ π ο θ έ σ ε ω ν σ τ ο

Υ π ο υ ρ γ ε ί ο Ε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν σ τ η ν

θ ή ν α . Έ χ ε ι π α ρ α σ η μ ο φ ο ρ η θ ε ί μ ε τ ο ν ώ τ α τ ο Ι ο ρ δ α ν ι κ ό Ι Ι α ρ ά

σ η μ ο τ η ς ν ε ξ α ρ τ η σ ί α ς , μ ε τ ο ν

ν ώ τ ε ρ ο Τ α ξ ι ά ρ χ η κ α ι Μ ε γ α λ ό -

σ τ α υ ρ ο τ ο υ Φ ο ί ν ι κ ο ς . Έ χ ε ι ε ι δ ι

κ ε υ θ ε ί σ τ α θ έ μ α τ α ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή ς

π ο λ ι τ ι κ ή ς τ ο υ Γ ' Ρ ά ι χ κ α ι τ η ς

γ ε ρ μ α ν ι κ ή ς α ν τ ί σ τ α σ η ς . Ο μ ι λ ε ί

α γ γ λ ι κ ά , γ α λ λ ι κ ά κ α ι γ ε ρ μ α ν ι κ ά .

Ε ί ν α ι σ υ γ γ ρ α φ έ α ς τ ο υ π ο ν ή μ α -

- - -



ε ι ρ ά : Π ολιτική Ιστορία

Τ ίτ λ ο ς π ρ ω τ ο τ ύ π ο υ : Κ ατοχή, Γερμανική Π ολιτική Δ ιοίκηση στην Κ ατεχόμενη Ελλάδα

1941-1944

υ γ γ ρ α φ έ α ς : Α ννίβας Β ελλιάδης

Ε π ιμ έ λ ε ια : E.K.X.

Μακέτα εξωφύλλου: Ηλίας Γρατσίας

Α παγορεύεταιη αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, ή η απόδο

ση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο,

μηχανικό, ηλεκτρονικό, φαποτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγοΰμενη γραπτή άδεια

του εκδότη. Ν όμος 2121/1993 καικανόνες του Διεθνοΰς Δικαίου που ισχΰουν στην Ελλάδα.

© 2008: ΕΚ Δ Ο ΣΕΙΣ ΕΝ Α Λ ΙΟ Σ

Σόλω νος 136 - 106 77, Α θήνα.

Τηλ.: 210 3829339 - Fax: 210 3829659

e-mail: [email protected]

www.enalios.gr

ISBN 978-960-536-375-8

mailto:[email protected]

http://www.enalios.gr/

http://www.enalios.gr/

mailto:[email protected]



Ν Ν Ι Β Σ Β Ε Λ Ι Δ Η Σ

Π ρ έ σ β υ ς ε .τ .

KATOXH

Γ Ε ΡΜ Α Ν ΙΚ Η Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η Δ ΙΟ ΙΚ Η Σ Η

Σ Τ Η Ν KATEXOMENH Ε Λ Λ Α Δ Α

1941-1944



To κ ύ ρ ιο κ α θ ή κ ο ν μ α ς π ρ ο ς τ η ν Ι σ τ ο ρ ία ε ίν α ι ν α τ η ν ξ α ν α γ ρ ά ψ ο υ μ ε

Ό σ κ α ρ Ο ν ά ιλ ν τ

Δ υ ο μ ο ν ο π ά τ ια α π έ κ λ ιν α ν σ τ ο δ ά σ ο ς . Π ρ ο τ ίμ η σ α

α υ τ ό π ο υ ή τ α ν λ ι γ ό τ ε ρ ο π ε ρ π α τ η μ έ ν ο . Κ α ι α υ τ ό

έ κ α ν ε τ η δ ια φ ο ρ ά .

Ρ ό μ π ε ρ τ Φ ρ ο σ τ



Π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α

Εισαγωγή 13

I. ΣΥ Ν Θ Η Κ Ο Λ Ο ΓΗ ΣΗ 17

H αρχή του τέλους 17

Εβδομάδα τω ν παθών 27

Α υτοκτονία του Π ρω θυπουργού 36

Τριπλή συνθηκολόγηση 46

II. KATOXH - Π ΡΩ ΤΟ Σ Χ ΡΟ Ν Ο Σ 1941 53Κ υβέρνηση Τσολάκογλου 53

Ο ικονομική λεηλασία 71

Επισιτιστικό 76

Β ουλγαρική ζώνη κατοχής 87

III. KATOXH - Δ ΕΥ ΤΕ ΡΟ Σ Χ ΡΟ Ν Ο Σ 1942 99

Έ ξοδα δυνάμεω ν κατοχής 99

Διορισμός Ν οϋμπάχερ 111Επίσκεψη Μ ουσολίνιστην Α θήνα - 20 Ιουλίου 115

Ιταλικές βλέψεις σε Επτάνησα καιΣάμο 117

Α ντικατάσταση Τσολάκογλου 121

IV. KATOXH - ΤΡΙΤΟ Σ Χ ΡΟ Ν Ο Σ 1943 127

Κ υβέρνηση Λ ογοθετόπουλου 127

Κ υβέρνηση Ράλλη 141

Συνθηκολόγηση της Ιταλίας 161

Εξόντωση Εβραίω ν της Θ εσσαλονίκης 169

V. Α Π Ο Χ Ω ΡΗ ΣΗ 179Π ρώ το εξάμηνο του 1944 179

Επαφές τω ν αντιπάλω ν 184

Π ολιτική της «υποδαύλισης» (Storpolitik) 193

Α θήνα «ανοχύρωτη πόλη» 197

Επίλογος 211Β ιβλιογραφία 219Β ιογραφικό λεξικό κυριοτέρω ν προσω πικοτήτω ν 225

Ευρετήριο κυριότερω ν ονομάτων 237



Ε ι σ α γ ω γ ή

Ό ταν έγραφ α το πρώ το μου βιβλίο ε τ α ξ ά ς -Χ ίτ λ ε ρ . Ε λ λ η ν ο γ ε ρ -

μ α ν ι κ έ ς σ χ έ σ ε ις σ τ η ν μ ε τ α ξ ικ ή δ ικ τ α τ ο ρ ία 1936-41, δεν είχα προ

σω πικές εντυπώ σεις της εποχής εκείνης. Ή μουν πολύ μικρός. Γ ια

την χρονική περίοδο όμω ς που αναλύεται στο παρόν πόνημα

υπάρχουν ανακατεμένες και μισοσβησμένες αναμνήσεις που

αναβοσβήνουν σαν αστεράκια στον σκοτεινό ουρανό της μνήμης.Έ τσι θυμάμαι αμυδρά το διαμέρισμά μας στην οδό Φ ιλελλή

νω ν στην πλατεία Συντάγματος από όπου όταν άρχιζαν να ουρ

λιάζουν οι σειρήνες κατεβαίναμε βιαστικά στο υπόγειο του κτι

ρίου όπου βρισκόταν το κέντρο διασκέδασης Α ργεντίνα ’ και εκεί

υπό τους ήχους της μουσικής χόρευαν μεταξύ τω ν άλλω ν και Ε γ

γλέζοι στρατιω τικοί που είχαν έρθει να πολεμήσουν μαζί μας την

γερμανική εισβολή.Μ ετά την είσοδο στην Α θήνα τω ν Γερμανο-ιταλώ ν αναπολώ

διάφ ορες φάτσες στρατιω τικώ ν στον δρόμο άλλοτε σκυθρω πές

και άλλοτε γελαστές. Α πό τις συζητήσεις τω ν γονιώ ν μου μού εί

χε αποτυπω θεί η λέξη «το φαγητό».

Στο χω ριό του πατέρα στην Λ ακω νία, όπου καταφύγαμε για

να γλυτώ σουμε από την πείνα που θέριζε στην Α θήνα, διατηρού

νται στην μνήμη μου οι συναλλαγές τω ν γονιώ ν μου με τους χω ρι

κούς που τους πρόσφ εραν υφάσματα -τα περίφ ημα ντρίλια- που

είχαν φ έρει από την Α θήνα, παίρνοντας ω ς αντάλλαγμα τρόφ ιμα

13



και κυρίω ς γάλα για τα παιδιά. Κ αι όταν καμμιά φ ορά αυτοί

έφ ευγαν χω ρίς να έχουν συμφω νήσειστην ανταλλαγή την επω δό

τους «τώ ρα μας θυμηθήκανε οιπρω τευουσιάνοι».Ό ταν τελείω σαν τα υφάσματα θυμάμαιτους γονείς να εργάζο

νταιτο καλοκαίρι σκληρά στα χω ράφ ια στον θερισμό ενώ εμείς

καθόμαστε στην σκιά τω ν δένδρω ν για να μην μας χτυπήσει ο

ήλιος. To δάγκω μα στον μηρό μου από το άγριο σκυλίτου χω ριοΰ.

Oi χω ριάτες θέλανε να βάλουνε τρίχες απ’ αυτό στην πληγή γιατί

έτσι νόμιζαν ότι θα θεραπευόταν το τραύμα. Ε υτυχώ ς η μητέρα

μου αρνήθηκε αυτήν την θεραπεία. Φ άρμακα όμω ς δεν υπήρχανούτε γιατρός εκεί κοντά. Έ μεινα έναν μήνα περίπου ακίνητος στο

κρεβάτικαι κάθε ημέρα παρακολουθούσαμε το σκυλίπου κυκλο

φορούσε αμέριμνο για να δούμε εάν παρουσίαζε σημεία λύσσας.

Τ ην επιστροφ ή μας στην πρω τεύουσα μέσα στα μεσάνυχτα

πρώ τα με γαϊδούρια, από όπου έπεσα δύο φ ορές γιατί με είχε πά

ρει ο ύπνος, μέχρι το λεω φορείο γκαζοζέν που μας μετέφερε στον

προορισμό μας, και τους συνεχείς ελέγχους τω ν Ιταλώ ν αφ ούέπρεπε κάθε φ ορά να κατεβαίνουμε απ’ αυτό και να περιμένου

με αρκετή ώ ρα μέχρινα μας δοθεί η άδεια να συνεχίσουμε.

Τ ην απελευθέρω ση, που τρέχαμε να χαιρετίσουμε τους Ά γ

γλους στρατιώ τες σφ ίγγοντας το χέρι τους, και το παιχνίδι με

τις παιδικές συμμορίες που οργανώ ναμε μιμούμενοι τους μεγά

λους - αλλά τα δικά μας όπλα ήσαν μόνο χαλίκι και κάλυκες

σφ αιρώ ν.

Για όλα αυτά τα μικρά ενθυμήματα η εποχή αυτή είναι ιδιαί

τερα σημαντική για κάποιον που την έζησε σαν όνειρο και τον

παρακινεί να την αναλύσει προσεκτικά και αντικειμενικά. Τ α

βιώ ματά της -ο στρατηγός που έκανε ανακω χή με τους Γ ερμα

νούς ενάντια στην απόφ αση της κυβερνήσεω ς, η ηρω ική ελληνική

κυβέρνηση και ο βασιλεύς που εξορίσθηκαν για να συνεχίσουν

τον αγώ να, οικακοί Γερμανοί και οι καλοί Ιταλοίκατακτητές, οι

κατοχικές κυβερνήσεις που πρόδω σαν τον λαό συνεργαζόμενες

με τον εχθρό- και άλλα πολλά, λίγο πολύ παρέμειναν στην ιστο

14



ριογραφ ία της περιόδου αυτής με αποτέλεσμα το τοπίο της να εί

ναι θολό και εν πολλοίς ανεξιχνίαστο.

H μεγάλη πλειοψ ηφία τω ν ιστορικώ ν αναλυτώ ν απορροφ άταιαπό το πλούσιο υλικό της αντίστασης και του εμφυλίου και ασχο-

λείται με τα σημαντικά θέματα της κατοχής κατά τρόπον περιστα-

σιακό και πρόχειρο. Υ πάρχει ανάγκη απομυθοποίησης αλλά και

νέας ενατένησης της ενδιαφέρουσ ας όσο και σκληρής αυτής επο

χής και η οποία πρέπει να οδηγήσει σε μια πιο αντικειμενική ανά

λυση τω ν ιστορικώ ν της δεδομένω ν. H έρευνα αυτή πρέπει να γί

νει προσεκτικά και καθαρά ώ στε να επιτρέψ ει την ανακάλυψ ηνέω ν οριζόντω ν και παραμέτρω ν. Ο φ είλει κάνείς να φ ύγει από

τον περπατημένο δρόμο και να ακολουθήσει μονοπάτια που, όσο

επικίνδυνα και γλιστερά και αν είναι, έχουν την δυνατότητα ενδε

χομένω ς να οδηγήσουν σε ανοικτούς και φω τεινούς ορίζοντες.

Π ολλοί γνω στοί και φίλοι με υπεστήριξαν και πάλι σ ’ αυτήν

την πνευματική προσπάθεια και γι’ αυτό τους ευχαριστώ θερμά.

Ιδιαίτερα θα ήθελα να ευχαριστήσω το πάντα πρόθυμο και ευγε-νές προσω πικό της Β ιβλιοθήκης της Β ουλής τω ν Ελλήνω ν, της

Γεναδείου και της Ε θνικής Β ιβλιοθήκης. Ε πίσης το προσ ω πικό

του Ιστορικού Α ρχείου του Υ πουργείου Ε ξω τερικώ ν καθώ ς και

το προσω πικό του Π ολιτικού αρχείου του Auswartiges Amt στο

Β ερολίνο. H συμπαράσταση που μου παρείχε το Institut fiir Zeit-

geschichte στο Μ όναχο ήταν πολύτιμη. Τ ους εκδότες μου Ε λένη

Κ εκροπούλου και Γιάννη Χ αραλαμπάκο. Ε πίσης τον Η λία Γρα-

τσία και την Α ντω νία Μ πουντογιάννη. Π ολλές ευχαριστίες στην

γυναίκα μου Inge Puschmann που και πάλι με ενθουσιασμό και

υπομονή με συνόδευσε σ’ όλα μου τα ταξίδια στο Β ερολίνο και

στο Μ όναχο, βοηθώ ντας με να ερμηνεύσουμε σω στά τα στρυφ νά

κείμενα τω ν γερμανικώ ν τηλεγραφ ημάτω ν της εποχής. Κ αι τέ

λος, τον καλό Θ εό που συνεχίζει να με ευλογεί με υγεία και

ενεργητικότητα.

Α ννίβας Β ελλιάδης

15



I

Σ Υ Ν Θ Η Κ Ο Λ Ο Γ Η Σ Η

Η Α ρ χ ή τ ο ν τ έ λ ο υ ς

S

Oταν ο Γερμανός πρέσβυς στην Α θήνα, Π ρίγκηψ Β ίκτω ρ Έ ρμπαχ επέδιδε το τελεσίγραφ ο-διακοίνω ση

τις πρω ινές ώ ρες της 6ης Α πριλίου 1941 στον πρω θυ

πουργό Κ οριζή, τονίζοντας ότιτα γερμανικά στρατεύματα δεν ει

σβάλλουν στην Ε λλάδα σαν εχθροί του ελληνικού λαού, αλλά για

να εκδιώ ξουν τις βρετανικές δυνάμεις από την χώ ρα,1αυτό σήμαι-

νε την αρχή του τέλους της εποποιίας του Α λβανικού Μ ετώ που.

O κουρασμένος ελληνικός στρατός μετά τον πεντάμηνο ηρω ικό αγώ να κατά τω ν Ιταλώ ν δεν είχε πλέον ούτε την ψ υχική δύνα

μη αλλά ούτε και την υλική δυνατότητα να αντιμετω πίσει την νι

κηφόρο γερμανική στρατιά που είχε κατατροπώ σει όλους τους

στρατούς της Ε υρώ πης και είχε κατακτήσει την ευρω παϊκή ήπει

ρο πλην τω ν ουδετέρω ν κρατώ ν και της Μ εγάλης Β ρετανίας.

Θ α συνέβαινε αυτό που είχε προβλέψ ει ο Μ εταξάς όταν, σεσύσκεψ η αντιστρατήγω ν στις 21 Μ αΐου του 1940, είχε τονίσει ότι

1. Documents of German Foreign PoKcy (DGFP) Σ ειρά D, τόμος XII, N0 274, σ. 465

17



«... έάν πρόκειται να πολεμήσω μεν κατά τίνος Μ εγάλης Δ υνάμε-

ω ς αί δυνατότητες μειοϋνται.,.διάρκεια 15-20 ήμερώ ν υπολογίζε

ται καθ’ήν θά άντιταχθώ μεν σθεναρώ ς, θά δείξω μεν τάς άρετάς

μας κα'ι θά πέσω μεν ένδόξω ς».2 Α υτό πράγματι συνέβη όχι μετους Ιταλούς αλλά με τους Γερμανούς.

Oi τελευταίοιαπό την άνοδο του Χ ίτλερ στην εξουσία στις 30

Ιανουαρίου του 1933 προσπάθησ αν να αποφ ύγουν αναταραχή

στα Β αλκάνια επιδιώ κοντας, αφ ’ενός μεν να διατηρήσουν το sta-

tus-quo, αφ ’ετέρου δε να προσεταιρισθούν όσο το δυνατόν περισ

σότερα καθεστώ τα με το μέρος τους.

Γ ια την Ε λλάδα δέχθηκαν ότι αυτή ανήκε στη σ φ αίρα της

αγγλικής επιρροής, που με τον βασιλιά Γ εώ ργιο B' και τον δι

κτάτορα Ιω άννη Μ εταξά επηρέαζε κατά το δοκούν την διακυ

βέρνηση της χώ ρας, ιδίω ς στον τομέα της εξω τερικής πολιτικής

που τυπικά ακολουθούσε ουδέτερο προσανατολισμό μετά την

έκρηξη του B ' Π αγκοσμίου Π ολέμου. H αποδοχή αυτής της

στάσης γινόταν υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα υπήρχε παρου

σία βρετανικώ ν δυνάμεω ν στο ελληνικό έδαφ ος που κατά τους

Γ ερμανούς θα έθετε σε κίνδυνο την ασφ άλεια τω ν ρουμανικώ ν

πετρελαιοπηγώ ν αλλά και τα νώ τα του γερμ ανικού στρατού

όταν θα άρχιζε η εισβολή του στην Σοβιετική Έ νω ση. Γ ι’ αυτό

με την έναρξη του Ε λληνο-ιταλικού Π ολέμου ο Μ εταξάς δεν

επέτρεψ ε στις ελάχιστες μοίρες αεροπορικώ ν δυνάμεω ν τις

οποίες οι Β ρετανοί είχαν στείλει ω ς βοήθεια στην Ε λλάδα να

χρησιμοποιήσ ουν τα αεροδρόμια της Β ορείου Ε λλάδος, αφ ού

οιΓ ερμανοί είχαν καταστήσει σαφ ές ότικάτι τέτοιο εν’όψ ει της

απειλής που θα συνεπάγετο όσον αφ ορά τις ρουμανικές πετρε

λαιοπηγές, θα αποτελούσε casus belli.3Ε πίσης δεν δέχθηκε ολί

γον προ του θανάτου του την περιορισμένη στρατιω τική βοή

2. Γεω ργίου Τ σολάκογλου: Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α σ. 123. Α ννίβας Β ελλιάδης: Μ ε τ α ξ ά ς - Χ ίτ λ ε ρ , Ε λ λ η ν ο -γ ε ρ μ α ν ικ έ ς σ χ έ σ ε ις σ τ η ν

μ ε τ α ξ ικ ή δ ικ τ α τ ο ρ ία 1936-1941, σ. 252, εκδόσεις Ε νάλιος.

18



θεια που του προσέφ ερε ο Α γγλος στρατηγός Ο υέιβελ του

στρατηγείου Μ έσης Α νατολής κατά την επίσκεψ ή του στην

Α θήνα από 13 έω ς 15 Ιανουαρίου 1941 καθ’ όσον αυτή όχι μό

νον δεν θα βοηθούσε, αλλά ήταν πιθανόν να προκαλούσε γερμανική κάθοδο στην Ε λλάδα μέσω Β ουλγαρίας.4

Π άντω ς οι Γερμανοί είχαν καταστρώ σει ήδη από τον Δ εκέμ

βριο του 1940 σχέδιο επιχείρησης κατά της Ε λλάδος υπό την επω

νυμία ‘Μ αρίτα’ το οποίο όμω ς ήταν επιβοηθητικό του σχεδίου

‘Μ παρμπαρόσα’ που ρύθμιζε τα της εισβολής στην κομμουνιστική

Ρω σία και θα εφαρμοζόταν μόνο εάν η αγγλική στρατιω τική πα

ρουσία στην Ε λλάδα θα απειλούσε εκτός από τα ρουμανικά πε

τρέλαια και τα νότια πλευρά του γερμανικού στρατού όταν θα άρ

χιζε η επίθεσή του κατά αυτής.5Ό ταν η ελληνική κυβέρνηση απο

φ άσισε να δώ σει την συγκατάθεσή της για την έλευση βρετανικώ ν

δυνάμεω ν στην χώ ρα τον Φ εβρουάριο του 1941, και οι οποίες

έφθασαν τον επόμενο μήνα Μ άρτιο, τότε πλέον δεν ετίθετο θέμα

εάν θα υπάρξει γερμανική εισβολή αλλά μόνον πότε αυτή θα

ελάμβανε χώ ρα.

Oi βρετανικές δυνάμεις ήλθαν στην Ε λλάδα για λόγους πολιτι

κούς, και για να στηρίξουν το γόητρο της χώ ρας τους. Κ υρίω ς,

όμω ς, για να επηρεάσουν την αμερικανική κοινή γνώ μη και για να

ενισχύσουν τον Α μερικανό πρόεδρο Ρούσβελτ ο οποίος εκείνη την

εποχή είχε εισάγει στην Γερουσία το σχέδιο νόμου “Lend-Lease”

που προέβλεπε ουσιαστική ενίσχυση της πολεμικής μηχανής τηςΜ . Β ρετανίας εν όψ ει και του γεγονότος ότιοι Η νω μένες Π ολι

τείες δεν ήσαν ακόμη εμπόλεμες. O Ρ ούσβελτ ανεγνώ ρισε την ση

μασία της βρετανικής στρατιω τικής παρουσίας στην Ε λλάδα τη

λεγραφ ώ ντας στον Τ σώ ρτσιλ ότι «εκτελέσατε ικανοποιητική ερ

γασ ία στην Ε λλάδα».6

4. Έ νθ. ανω τ. σ. 320

5. Έ νθ. ανω τ. σ. 277-8

6. Christopher Buckley: Greece and Crete 1941, σ. 139

19



Τ α κοινοπολιτειακά στρατεύματα που απεστάλησαν εδώ δεν

είχαν λόγω αριθμού, σύνθεσης και εξοπλισμού τους καμμία πιθα

νότητα στρατιω τικής επιτυχίας απέναντι στα προελαύνοντα γερ

μανικά στρατιω τικά τμήματα. Ή δη προτού αναχω ρήσουν είχεαρχίσει ο σχεδιασμός αποχώ ρησής τους.7H παρουσία τους στην

Ε λλάδα απετέλεσε ανατροπή της πολιτικής Μ εταξά και οφ είλε-

ται σε υποχώ ρηση του βασιλέω ς Γεω ργίου B' στις αγγλικές πιέ

σεις, διότιθεω ρούσε ότιέτσι εξυπηρετούνταιτα εθνικά αλλά και

τα προσω πικά του συμφέροντα, και παρά τις αντιρρήσεις τω ν

στρατιω τικώ ν και ιδίω ς του Π απάγου.8Μ άλιστα δε δημιουργήθη-

κε θέμα αργότερα στο δικαστήριο της Ν υρεμβέργης που δίκαζετους Γερμανούς εγκληματίες του B' Π αγκοσμίου Π ολέμου εάν η

επίθεση της Γερμανίας κατά της Ε λλάδος ήταν έγκλημα κατά της

ειρήνης αφού η Μ . Β ρετανία είχε ήδη στρατεύματα στην χώ ρα.

Τ ελικά επεκράτησε η άποψ η ότι η Ε λλάς απετέλεσε θύμα της

γερμανικής επιθετικότητας.9

Α φορμή για την γερμανική επέμβαση στην Ε λλάδα απετέλεσε

το πραξικόπημα της 27ης Μ αρτίου 1941 στην γειτονική Γιουγκοσλαβία. H κυβέρνησή της με επικεφαλής τον αντιβασιλέα Π αύλο

είχε προσχω ρήσει κατόπιν γερμανικώ ν πιέσεω ν στις 25 Μ αρτίου

στο Τ ριμερές Σύμφ ω νον. Μ ετά δύο ημέρες εξεδηλώ θη κίνημα

στρατιω τικώ ν το οποίο εξεδίω ξε τον αντιβασιλέα και απεκατέ-

στησε τον ανήλικο βασιλέα Π έτρο B'. H πράξις αυτή ερμηνεύθη-

κε ω ς εχθρική από τον Χ ίτλερ ο οποίος απεφάσισε να δώ σει τέ

λος στην αμφιλεγόμενη κατάσταση στις δύο χώ ρες που ενδεχομέ

νω ς θα του δημιουργούσε προβλήματα στα σχέδιά του, τα οποία

είχαν ήδη φθάσει στο στάδιο εφαρμογής τους αναφ ορικά με την

εισβολή στην Σοβιετική Έ νω ση.

7. Σπ. Μ αρκεζίνη: ύ γ χ ρ ο ν η π ο λ ιτ ικ ή ισ τ ο ρ ία τ η ς Ε λ λ ά ό ο ς 1936-1975

Τ όμος Α ’, σ. 2368. Έ νθ. ανω τ. σ. 237

9. Telford Taylor: TheAnatomy o fth e Nuremberg trials, σ. 554-5

20



Π αρ’όλη την σφοδρότητα της επίθεσης κατά τω ν δύο κρατώ ν

που άρχισε στις 6 Α πριλίου 1941 για την Ε λλάδα, η γερμανική

προπαγάνδα προσπάθησε να εμφ ανίσει την ενέργειά της αυτή ότι

απέβλεπε μόνο στην εκδίω ξη τω ν Ά γγλω ν και της βασιλικής κλί

κας που εκπροσω πούσε τα συμφέροντά τους στην χώ ρα, και δεν

εστρέφετο κατά του ελληνικού λαού και στρατού για τους οποί

ους η γερμανική ηγεσία έτρεφε θαυμασμό για τον ηρω ικό τους

αγώ να τόσο κατά τω ν Ιταλώ ν όσο και εν συνεχεία και κατά αυ

τώ ν τω ν ιδίω ν. Έ τσι στις 8 Α πριλίου 1941 σημειώ νει ο Γκαίμπελς

στο ημερολόγιό του: «O Χ ίτλερ θαυμάζει κυρίω ς το θάρρος τω ν

Ελλήνων... Α παγορεύει τον βομβαρδισμό της Α θήνας... Λ υπάται

πολύ γιατί είναι υποχρεω μένος να πολεμήσει τους Έ λλη -

νας.,.Ε άν οιΑ γγλοι δεν είχαν εγκατασταθεί στην χώ ρα ουδέποτε

θα προσέτρεχε σε βοήθεια τω ν Ιταλώ ν».10 Κ αι στις 9 Α πριλίου

«Ο ι Έ λληνες μάχονται γενναία. Α παγορεύω στον τύπο να τους

υποτιμήσουν».11

Ε πίσης ο Χ ίτλερ σε συνομιλία του με τον Ο ύγγρο πρέσβυ στοΒ ερολίνο κόμη Σ τογυαϋ στις 19 Α πριλίου 1941 δηλώ νει ότι: «... ο

πόλεμος κατά της Ε λλάδος είναι μια ‘πικρή σταγόνα’ μέσα στη

χαρά για τις μεγάλες επιτυχίες... στην Ε λλάδα διεξάγω έναν πό

λεμο εναντίον τω ν Ά γγλω ν και όχι κατά μικρώ ν λαώ ν... Av η Ε λ

λάς δεν είχε δεχθεί στο έδαφ ός της τους Ά γγλους, ποτέ δεν θα της

επιτιθέμεθα... H Ιταλία ποτέ δεν θα νικούσε τους Έ λληνες».12O

δε Γερμανός Υ πουργός Ε ξω τερικώ ν Ρίμπεντροπ, δηλώ νει τηνημέρα της γερμανικής εισβολής, ότιοιΓ ερμανοί έρχονται σαν φ ί

λοιστην Ε λλάδα για να φ έρουν ειρήνη.13

H Ε λλάς για τους Γ ερμανούς αποτελούσ ε βασικό κρίκο της

αγγλοσ αξω νικής κυριαρχίας στην Α νατολική Μ εσόγειο, οι

10. Fred Taylor: The GoebbelsDiaries 1939-1941, σ. 304

11. Έ νθ. ανω τ. σ. 306

12. Β άσω Μ αθω πουλαυ: Η Ε λ λ η ν ικ ή α ν τ ίσ τ α σ η (1941-1944) κ α ι ο ι ύ μ μ α χ ο ι, σ. 125

13. Α λ. Κ ύρου: Ό ν ε ιρ α κ α ι Π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η ς , σ. 203

21



οποίοι και απέβλεπαν με την κατάκτησή της να την μετετρέ-

ψ ουν σε βάση ανεφ οδιασμού για την σχεδιαζόμενη εξάπλω σή

τους σε Α ίγυπτο και Ε γγύς Α νατολή. Μ ε την κατοχή της απε-

τρέπετο επίσης ο κίνδυνος επίθεσης τω ν Β ρετανώ ν κατά τω νρουμ ανικώ ν πετρελαιοπηγώ ν, έδινε δυνατότητες στην γερμ ανι

κή πολεμική μηχανή για στρατιω τικές επιχειρήσεις στην Μ εσό

γειο και ανατολικά του Σ ουέζ, αποκαθιστούσε κατά κάποιον

τρόπο το κύρος του φ ασιστικού καθεστώ τος του Μ ουσολίνι,

ενίσχυε την επιρροή της στα Β αλκάνια και ίσω ς κατάφ ερνε να

επηρεάσει την στάση της Τ ουρκίας και της Ισπανίας, οι οποίες

τηρούσαν στάση αναμονής.H γερμανική επίθεση άρχισε από την Δυτική Β ουλγαρία, διήλ-

θε από την νοτιοανατολική γω νιά της Γιουγκοσλαβίας και κατήλ-

θε την κοιλάδα του Α ξιού με κατεύθυνση την Θ εσσαλονίκη, η

οποία κατελήφθη από τους Γερμανούς στις 9 Α πριλίου με συνέ

πεια να αποκοπούν οιελληνικές δυνάμεις στην Α νατολική Μ ακε

δονία και Θ ράκη. Ά λλα στρατεύματα προω θήθηκαν μέσω μακε

δονικής Γιουγκοσλαβίας και αφού κατέλαβαν τα Σ κόπια πέρα-σαν τα ελληνικά σύνορα στο Μ οναστήρικαι έφ θασ αν στον ποτα

μό Α λιάκμονα στις 14 Α πριλίου, εγκλω βίζοντας τον ελληνικό

στρατό στο Α λβανικό Μ έτω πο. Π ραγματοποιήθηκαν σκληροί

βομβαρδισμοί ελληνικώ ν πόλεω ν όπω ς αυτός της Δ ράμας, τω ν

Σερρώ ν, τω ν Ιω αννίνω ν, του Π ειραιώ ς. Τ ην γερμανική δύναμη

κρούσεω ς αποτελούσε η 12η Στρατιά του στρατάρχη Δ ιστ που πε-

ριελάμβανε 12 τεθω ρακισμένες μεραρχίες, δύο μηχανοκίνητες,τρεις ορεινές και τρία συντάγματα SS της προσω πικής φ ρουράς

Α δόλφου Χ ίτλερ.

Ο ιΓ ερμανοί πάντω ς δεν θεω ρούσαν την επιχείρησή τους στην

Ε λλάδα εύκολη. Στο διάγγελμά του ο Χ ίτλερ προς τον γερμανικό

λαό στις 6 Α πριλίου ανέφερε: «... μην θεω ρείτε ότιη επίθεση κα

τά της Ε λλάδος θα αποτελέσει περίπατο προς την Α θήνα... Ό χι

ότι αναμένεται σκληρή στρατιω τική αντίσταση, αλλά οι γεω γραφ ικοί παράγοντες και η οδική κατάσταση θα δημιουργήσουν

22



εξαιρετικές δυσκολίες».14O Γκαίμπελς δε, σημειώ νειστο ημερο

λόγιό του στις 14 Ιουνίου 1941: «H εκστρατεία μας στην Ε λλάδα

μας στοίχησε ακριβά σε υλικό».15

Στο ελληνικό στρατόπεδο, μετά την εκδήλω ση της γερμανικήςεισβολής, παρ’ ότιδεν αιφνιδίασε, δημιουργήθηκε εν τούτοις πα

νικός που οδήγησε σε επικίνδυνες καταστάσεις με κΰριο πρω τα

γω νιστή τον βασιλέα Γ εώ ργιο B' που έπαιξε πρω τεΰοντα ρόλο

στην λήψη αποφ άσεω ν τόσο κατά την διάρκεια της ΰπαρξης της

κυβερνήσεω ς Κ οριζή, αλλά ιδιαίτερα μετά την αυτοκτονία του τε

λευταίου, όταν κατέστη ο απόλυτος ρυθμιστής της κατάστασης.

Σημαντική ήταν η απόκλιση απόψ εω ν σχετικά με τον τρόπο αντιμετώ πισης της δημιουργηθείσας κατάστασης μεταξύ Α θηνώ ν και

μετώ που. Oi περισσότεροι στρατηγοίστο μέτω πο είτε από ηττο

πάθεια είτε από ρεαλισμό ζητούσαν ‘πολιτική λύση’ ενώ η κυβέρ

νηση και ο βασιλεύς υπεστήριζαν τον αγώ να μέχρις εσχάτω ν.

Ή δη προ της γερμανικής εισβολής υπήρξαν κινήσεις ανω τέρω ν

αξιω ματικώ ν οι οποίοι ήρθαν σε επαφή με γερμανικές αρχές

-Π ροξενείο Θ εσσαλονίκης-Π ρεσβεία Α θηνώ ν- ζητώ ντας γερμ α

νική μεσολάβηση για τη σύναψ η ανακω χής στο αλβανικό μέτω

πο.16Ε ίχαν συνειδητοποιήσειότιο ελληνικός στρατός είχε φ θάσει

στα όρια τω ν δυνατοτήτω ν του και κάθε προσπάθεια να αντι-

κρούσειεπικείμενη γερμανική επίθεση ήταν ανέφικτη.

Την κατάσταση επέτειναν και οιδιάφ ορες φήμες που άρχισαν

να κυκλοφ ορούν, ότι οι Γ ερμανοί διέσπασαν τις ελληνικές αμυ

ντικές γραμμές και αναμένονται από ώ ρα σε ώ ρα στην Α θήνα, ότι

οι Β ρετανοί άρχισαν να αποχω ρούν, ότι επέκειτο πραξικόπημα

γερμανόφιλω ν κύκλω ν της πρω τεύουσας με αναφ ορά ονομάτω ν

πιθανολογουμένω ν κυβερνητώ ν και υπουργώ ν. Ε ξ άλλου η προέ

14. W. Boelcke: The secret conferences ofGoebbels 1939-1943, σ. 131

15. The Goebbels Diaries, ένθ. ανω τ. σ. 41416. John Thomas Malakasses, The Political and Diplomatic entanglement with

Britain in the spring of 1941, σ. 66

23



λαση τω ν γερμανικώ ν δυνάμεω ν σε Μ ακεδονία και Θ ράκη εκφ ό

βισε τον πληθυσμό τω ν περιοχώ ν αυτώ ν, ο οποίος άρχισε να

εγκαταλείπει τις εστίες τους και να καταφ θάνει στην Α θήνα, η

οποία σε λίγες ημέρες είδε τον πληθυσμό της να αυξάνει κατά200.000 περίπου ψ υχές.17Ε νώ οι Γιουγκοσλάβοι, μετά τον απηνή

βομβαρδισμό του Β ελιγραδίου και την κατάληψ ή του στις 13

Α πριλίου, συνθηκολόγησαν στις 17 Α πριλίου, οι ελληνικές δυνά

μεις στην Α νατολική Μ ακεδονία και στην γραμμή Μ εταξά αντέ

στησαν ηρω ικά επί τριήμερον και τελικώ ς ζήτησαν στις 8 Α πριλί

ου εξουσιοδότηση για συνθηκολόγηση με τους Γερμανοΰς, η

οποία και τους εδόθη, και η ανακω χή υπεγράφ η στις 9 του ιδίου

μηνός από τον αντιστράτηγο Μ πακόπουλο και τον Γερμανό στρα

τηγό Φ άγελ, Δ ιοικητή της 2ης Τ εθω ρακισμένης Μ εραρχίας. Oi

διαπραγματεύσεις έγιναν στο γερμανικό προξενείο της Θ εσσα

λονίκης. Oi κυριότεροι όροι της αφοροΰσ αν την παράδοση του

ελληνικού στρατού -περίπου 70.000 ανδρώ ν- μεταξύ τουρκικώ ν

συνόρω ν και του ποταμού Β αρδάρη και παράδοση πολεμικού

υλικού και όλω ν τω ν πλοίω ν που ευρίσκοντο στον λιμένα της πό

λης. Π εραιτέρω εγένετο αναφ ορά στον ηρω ισμό τω ν ελληνικώ ν

στρατευμάτω ν Α νατολικής Μ ακεδονίας που αγω νίσθηκαν γεν

ναία και ότιη συνθηκολόγηση έγινε για να αποφ ευχθεί περαιτέ

ρω αιματοχυσία. Ε κφ ραζόταν δε η ευχή να μην αποσταλούν Έ λ

ληνες αξιω ματικοί και οπλίτες σε στρατόπεδα συγκεντρώ σεω ς

ούτε στην Β ουλγαρία ούτε στην Ιταλία.18H απώ λεια της Θ εσσαλονίκης έπεσε σαν κεραυνός στην πρω

τεύουσα, ενισχύοντας την αβεβαιότητα της κατάστασης και το

κλίμα ηττοπάθειας. Π αρ’όλο που οι εφημερίδες ομιλούσαν για

‘απώ λεια εδάφ ους’ ο κόσμος διαισθάνθηκε ότιαυτό ήταν η αρχή

του τέλους.19

17. Κ ώ σια Κ οτζίά: Ε λ λ ά ς - O Π ό λ ε μ ο ς κ α ι η δ ό ξ α τ η ς , σ. 310

18. Δ . Ζ αφ ε^άπσυλος: Ε λ λ η ν ο -ιτ α λ ικ ό ς κ α ι Ε λ λ ψ ο -γ ε ρ μ α ν ικ ό ς Π ό λ ε μ ο ς , σ . 164-5

19. Α λεξ. Ζ αούσης: Oi δ ύ ο ό χ θ ε ς 1939-1945, Μ ε'ρος A', σ. 261

24



Evco στις 6 Α πριλίου το Υ πουργικό Συμβούλιο ενέκρινε το

διάγγελμα του βασιλέω ς προς τον ελληνικό λαό για προβολή

αντίστασης κα τάτω νΓ ερμανώ ν, την επομένη, 7 Α πριλίου, σημει

ώ θηκε σφ οδρός βομβαρδισμός του λιμένος του Π ειρα ιώ ς όπουευρίσκοντο 15 φορτηγά αγγλικά πλοία πλήρη πολεμικώ ν εφ οδί

ω ν, με αποτέλεσμα από τις εκρήξεις να προκληθούν τεράστιες

ζημιές, όχι μόνο στις εγκαταστάσεις του λιμένος, αλλά και στην

γύρω περιοχή. To συμβάν αυτό υπέσκαψ ε ακόμη περισσότερο το

ηθικό του πληθυσμού της πρω τεύουσας. Έ τσ ι πέρασε απα ρατή

ρητη η τελευταία ηρω ική πράξη του ελληνικού στρατού στο Α λ

βανικό Μ έτω πο, όταν η XIII Μ εραρχία με επικεφ αλής τον στρατηγό Τσολάκογλου επιτέθηκε στις 7 με 8 Α πριλίου κατά τω ν Ιτα

λώ ν και επέτυχε την τελευταία ελληνική νίκη επί αλβανικού εδά

φους. Τ ην επομένη, 8 Α πριλίου, διετάχθη αναστολή κάθε επιθε

τικής ενέργειας.20

Μ ε την κατάληψ η της Θ εσσαλονίκης από τους Γ ερμανούς στις

9 Α πριλίου καιτην παράδοση του ελληνικού στρατού στην Α να

τολική Μ ακεδονία καιΘ ράκη άρχισε να επικρατεί χαώ δης κατά

σταση τόσο στο μέτω πο όσο και στα μετόπισθεν. Στο μέτω πο της

Η πείρου επικράτησε αναρχία και υπήρχε το αίσθημα ότιο πόλε

μος πλησιάζει στο τέλος του και ότιη παράδοση του στρατού θα

λάβει χώ ρα σύντομα, όπω ς και στο μέτω πο της Μ ακεδονίας. H

έλλειψ η σαφ ώ ν οδηγιώ ν από την Α θήνα, πλην της συνεχούς επα

ναλαμβανόμενης προτροπής για συνέχιση του αγώ να, ενίσχυσε

την αποφασιστικότητα τω ν στρατηγώ ν να επιδιώ ξουν λύση της

κρίσης ενάντια της πολιτικής της κυβερνήσεω ς και του βασιλέω ς.

Ή δη στις 10 Α πριλίου είχε αποφ ασισθεί μετά την κατάληψ η

της Θ εσσαλονίκης η αναχώ ρηση της κυβερνήσεω ς και του Γ εω ρ-

γίου B" ενώ ο Σ τρατηγός Τ σολάκογλου στέλνει αναφ ορά στην

Α θήνα τονίζοντας ότι, αδράνεια στην λήψ η πολιτικής απόφ ασης

για την αντιμετώ πιση της κρισίμου καταστάσεω ς, επιδρά αρνητι-

20. Έ νθ. ανω τ. σ. 265

25



κά στο ηθικό του στρατού. Στις 11 Α πριλίου μετά την απόφαση

της προηγούμενης ημέρας για αναχώ ρηση κυβερνήσεω ς-βασιλέ-

ω ς ενημερώ νεταιο Ά γγλος πρέσβυς Π άλαιρετ καιζητείταιη συ

γκατάθεσης της βρετανικής κυβερνήσεω ς για μετάβασή τους στην

Κ ύπρο επειδή η Κ ρήτη ήταν προσβλητή από αέρος. H αγγλική κυ

βέρνηση απορρίπτει την πρόταση, ενώ η ελληνική αφού απεφάσι-

σε να μεταβείτελικά στην Κ ρήτη, ζητείεκ νέου από τους Β ρετα

νούς την άδεια για μεταφορά του ελληνικού στόλου από την Σ α

λαμίνα στην Α λεξάνδρεια της Α ιγύπτου και την αποστολή 40.000

αγύμναστου στρατού, από την Π ελοπόννησο όπου βρισκόταν,

στην Κ ύπρο, για συνέχιση εκεί της εκπαίδευσής του.21

Oi φήμες που άρχισαν να κυκλοφορούν στην αθηναϊκή πρω

τεύουσα για αναχώ ρηση κυβερνήσεω ς-βασιλέω ς με άλλα κυβερ

νητικά στελέχη καιξένους διπλω μάτες, δημιούργησαν συναισθή

ματα φοβίας και πανικού στον πληθυσμό, ο οποίος άρχισε να αι

σθάνεται ότι εγκαταλείπεται μόνος στο ζοφερό μέλλον που του

επεφύλασσε η γερμανική εισβολή χω ρίς την συνδρομή και την

παρουσία τω ν ηγετώ ν του. H εντύπω ση ότιο πόλεμος χάνεται ενι-σχύθηκε και από διάφ ορα μέτρα που άρχισαν να λαμβάνουν οι

αρμόδιες αρχές.

Έ τσ ι ο Υ φ υπουργός Στρατιω τικώ ν Π απαδήμας εξέδω σε δια

ταγή στις 9 Α πριλίου με την οποία ανέβαλλε επ’ αορίστον την πα

ρουσίαση νεοσυλλέκτω ν που είχε ορισθεί για τις 12 του ιδίου μη-

νός ενώ διετάχθη η διάθεση τω ν ζω ντανώ ν μεταφ ορικώ ν μέσω ν

-μ ουλά ρια- και το κέντρο εκπαίδευσης Μ εσολογγίου να σταματήσει να στέλνει ενισχύσεις στο μέτω πο.22 Ε πίσης είχαν διατα-

χθεί οι πολιτικές και δικαστικές αρχές να επιστρέψ ουν στην

Α θήνα εγκαταλείποντας τις θέσεις τους στην επαρχία- το παρά

δειγμα δε αυτό ακολούθησε και η Χ ω ροφ υλακή με αποτέλεσμα

21. Α ρχεία Υ π. Ε ξω τερικώ ν, Φ άκελος 1941, A ' πολιτική Υ ποφ . 12 Τ ηλ/μα

Υ Π Ε Ξ προς πρεσβεία Λ ονδίνου υπ’ αριθ. 12734 από 12 Α πριλίου 1941

22. John Malakasses, ένθ. ανω τ. σ. 106-7

26



να δημιουργηθούν κίνδυνοι για την ασφ άλεια και την διατήρηση

της τάξεω ς.

Στις 12 Α πριλίου εκδίδεται τηλεφω νική διαταγή υποχώ ρησηςτου ελληνικού στρατού από το αλβανικό μέτω πο που πραγματο-

ποιήθηκε ακατάστατα και χω ρίς πειθαρχία με αποτέλεσμα α πώ

λειες, διάλυση Μ εραρχιώ ν, διαφ υγή στρατιω τώ ν και πλήρης

αναρχία σε πολλές μονάδες. Π ολλοίαξιω ματικοί και οπλίτες εν

τούτοις αρνήθηκαν να υπακούσουν στην διαταγή αυτή διότι δεν

ήθελαν να εγκαταλείψ ουν εδάφη που είχαν κατακτηθεί με αίμα

με συνέπεια την περαιτέρω διάβρω ση του ηθικού του στρατεύματος. Α ναρχία και απογοήτευση διακατείχε την Στρατιά της Η πεί

ρου η οποία είχε παύσ ει πλέον να υπάρχει ω ς μαχόμενη δύναμη.

Ε β δ ο μ ά δ α τ ω ν π α θ ώ ν

Στις 14 Α πριλίου -Μ εγάλη Δ ευτέρα - αποφ ασ ίσθηκε ότιη αναχώ ρηση της κυβερνήσεω ς θα επραγματοποιείτο στις 17 του μηνός

και ο πρω θυπουργός Κ οριζής ζητούσε παραιτήσεις υπουργώ ν για

να περιορισθεί ο αριθμός τω ν προς αναχώ ρησιν επισήμω ν. Ε πί

σης άρχισαν οισχετικές προετοιμασίες, όπω ς αποστολή στο εξω

τερικό του αποθέματος χρυσού της Τ ραπέζης της Ελλάδος, ετοι

μότητα της Σχολής Ε υελπίδω ν κα ι της Χ ω ροφ υλακής για μετακί

νηση στην Κ ρήτη, ενώ αρχεία και εμπιστευτικά έγγραφ α διευθετούντο για αποστολή στην μεγαλόνησο.

Τ αυτόχρονα άρχισαν να φ θάνουν αναφ ορές της Α νω τέρας

Δ ιοικήσεω ς της Στρατιάς Η πείρου προς την κυβέρνηση και την

Α νω τάτη Στρατιω τική Δ ιοίκηση με τις οποίες εζητείτο επιμόνω ς η

κατάπαυση τω ν εχθροπραξιώ ν.

Σ υγκεκριμένα ο στρατηγός Π ίτσικας διοικητής του Τ μήματος

Σ τρατιάς Η πείρου (Τ Σ Η ) μετά από σύσκεψ η με τους Δ ιοικητέςΜ εραρχιώ ν απέστειλε τηλεγράφημα στον Π απάγο με το οποίο

τον πληροφ ορούσε ότιη επίθεση τω νΓ ερμ ανώ ν είχε συγκλονήσει

27



το στράτευμα καιπαρακαλούσε να βρεθεί λύση που θα διεφύλασ-

σε την τιμή του στρατού.23Ε ξ άλλου ο στρατηγός Μ πάκος ανέφε

ρε ότι εκδηλώ θηκαν αναρχικές τάσεις στο στράτευμα που κατέ

ληγαν σε διαρπαγή τω ν αποσκευώ ν τω ν αξιω ματικώ ν, ληστείες

χω ρικώ ν, και εξαναγκασμό τω ν φορτηγώ ν αυτοκινήτω ν ανεφο

διασμού να ξεφορτώ νουν το φ ορτίο τους για να μεταφέρουν οπλί

τες στα Ιω άννινα.24

Στο Κ άιρο την ίδια ημέρα, όταν έγινε πλέον αντιληπτό ότιτα

βρετανικά στρατεύματα στην Ε λλάδα δεν ήσαν σε θέση, ενόψ ει

και τω ν διαλυτικώ ν τάσεω ν του ελληνικού στρατού της Η πείρου

και Μ ακεδονίας, να αντιμετω πίσουν επιτυχώ ς τους Γερμανούς

αντιπάλους, ελήφθη απόφ αση αποχώ ρησής τω ν χω ρίς όμω ς αυτό

να α νακοινω θεί ούτε στον επικεφ αλής Β ρετανό στρατηγό

Ο υίλσον ούτε στην ελληνική κυβέρνηση, προς αποφυγήν δη

μιουργίας μεγαλύτερου πανικού.25 H πίεση προς αυτήν και την

ανώ τατη στρατιω τική ηγεσία συνεχίζεται και την επομένη 15

Α πριλίου - Μ . Τ ρίτη. O Α ντιστράτηγος Δ εμέστιχας στέλνειπρος

τον Π απάγο τηλεγράφ ημα αναφ έροντας ότι«... άπα σα Ιεραρχία

A' Σώ ματος Στρατοϋ προτείνει συνθηκολόγησιν ώ ς μόνην άπομε-

νοΰσα λύσιν».26Ev τούτοις κυβέρνηση, βασιλεύς και στρατιω τική

ηγεσία επιμένουν στην συνέχιση του αγώ νος τουλάχιστον μέχρι

της αναχω ρήσεω ς τω ν βρετανικώ ν δυνάμεω ν.

Ε ίναι σαφές πλέον ότιυπήρχε ουσιαστική διάσταση απόψ εω ν

μεταξύ στρατηγώ ν του μετώ που αφ ’ ενός, και της κυβερνήσεω ς,

βασιλέω ς και στρατιω τικής ηγεσίας στην Α θήνα αφ ’ ετέρου, για

τον τρόπο αντιμετώ πισης της κρίσιμης κατάστασης στην οποία

βρισκόταν ολόκληρο το έθνος. Oi στρατηγοίπου ζούσαν καθημε

ρινά την πραγματικότητα στα πεδία τω ν μαχώ ν και έχοντας να

23. Heinz Richter :Η Ι τ α λ ο -γ ε ρ μ α ν ι κ ή ε π ί θ ε σ η ε ν α ν τ ίο ν τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς , σ. 602

24. Γ. Τσολάκογλου, ένθ. ανω τ. σ. 10925. Chr. Buckley, ένθ. ανω τ. σ. 69

26. Γ. Τ σολάκογλου, ένθ. ανω τ. σ. 105

28



αντιμετω πίσουν αναρχία, διάλυση, πτώ ση ηθικού αλλά και ταυτο-

χρόνω ς σημαντικές απώ λειες όχι μόνο τω ν ενόπλω ν δυνάμεω ν αλ

λά και του άμαχου πληθυσμού από τις γερμανικές επιθέσεις, αλλά

κυρίω ς από τους ανελέητους βομβαρδισμούς της γερμανικής πο

λεμικής αεροπορίας, είχαν πεισθεί ότι περαιτέρω συνέχιση του

αγώ να μόνο καταστροφ ή θα επέφ ερε, ενώ ελλόχευε ο κίνδυνος

τελικά μεγάλο μέρος τω ν ελληνικώ ν στρατιω τικώ ν τμημάτω ν να

αιχμαλω τισθούν όχι από τους Γερμανούς αλλά από τους Ιταλούς,

πράγμα που δεν ήταν δυνατόν ν’ ανεχθεί η ελληνική στρατιω τική

τιμή. Α ντιθέτω ς στην Α θήνα υπό την συνεχή αγγλική πίεση για συ

νέχιση της αντιστάσεω ς τουλάχιστον μέχριτης ολικής αποχω ρήσε-

ω ς τω ν βρετανικώ ν δυνάμεω ν, οι επικεφαλής δεν ήσαν διατεθει

μένοινα ενδώ σουν στις επικλήσεις που έρχονταν από το μέτω πο.

Σημαντικό ρόλο σ’ αυτήν την στάση έπαιξε ο βασιλεύς Γ εώ ργιος

B" ο οποίος είχε και τον τελευταίο λόγο, διότιδεν ήθελε να δυσα-

ρεστήσειτους Ά γγλους συμμάχους. H υποστήριξή τους ήταν ανα

γκαία όπω ς και στο παρελθόν έτσι και για το μέλλον, καθ’ όσονδιησθάνετο ότιο γυρισμός του στην Ε λλάδα από την βέβαιη εξο

ρία στην οποία θα τον υποχρέω νε η γερμανική επικράτηση δεν θα

ήταν δυνατή χω ρίς την ενεργό συμπαράσταση του Λ ονδίνου.

Στην Α θήνα η κατάσταση άρχισε να ξεφ εύγει κάθε ελέγχου.

Έ τσι, ενώ ο βασιλεύς και ο Π απάγος ζητούσαν επίμονα συνέχι

ση του αγώ να, την άλλη ημέρα ο Π απαδήμ ας χορηγεί άδεια δύο

εβδομάδω ν στους καταγόμενους από τις καταληφθείσες περιοχέςστρατιώ τες, καθώ ς και δίμηνη σε ορισμένους κληρω τούς και

αξιω ματικούς εφ ’όσον δεν εθεω ρούντο απαραίτητοι από τους

διοικητές τω ν μονάδω ν τους.

O Π απαδήμας κατηγορήθηκε ότιμε την απόφ ασ η αυτή επιτά

χυνε την διάλυση του στρατεύματος. Α υτό, όμω ς, ήταν ένα προλη

πτικό μέτρο για να εμποδιστεί η δημιουργία ομάδω ν ατάκτω ν με

τά την διάλυση του Μ ακεδονικού Μ ετώ που που κατερχόμενοιπρος το κέντρο υπήρχε κίνδυνος να δημιουργήσουν επεισόδια με

αποτέλεσμα διασάλευση της τάξεω ς και επέκταση της αναρχίας.

29



Ε πίσης δίνεται προκαταβολή 2-3 μισθώ ν σε αξιω ματικούς και δη

μοσίους υπαλλήλους ενώ τα νοσοκομεία αδειάζουν από τραυμα

τίες που μπορούσαν να βαδίσουν, καίγονται εμπιστευτικά έγγρα

φ α διαφ όρω ν δημοσίω ν υπηρεσιώ ν και δίνεται εντολή καταστροφής τω ν αποθηκώ ν καυσίμω ν στα αεροδρόμια Ε λληνικού, Ε λευ-

σίνος και Τ ατοΐου που όμω ς ανεκλήθη με παρέμβαση τω ν Ά γ

γλω ν και του βασιλέω ς.27Στις 17 Α πριλίου χω ρίς κανένας να γνω

ρίζει ποιος έδω σε την διαταγή απεμακρύνθησαν από τους δρό

μους τω ν Α θηνώ ν αφ ίσες κατά του Ά ξονα ενώ απελευθερώ θηκαν

πολιτικοίκρατούμενοι.28

Ό λες αυτές οι ενέργειες αντικατόπτριζαν την διάσταση προσέγγισης της όλης κατάστασης από την πολιτική ηγεσία της χώ

ρας. Ε νώ ένα μέρος της αντιλαμβανόμενο την απελπιστική συγκυ

ρία στην οποία είχε περιέλθει η χώ ρα, προσπαθούσε με διάφ ορα

μέτρα να περιορίσει τις τραγικές συνέπειες της κατάρρευσης, ένα

άλλο, και κυρίω ς ο πρω θυπουργός, ο βασιλεύς και ο Π απάγος,

εθελοτυφλούσαν και θεω ρούσαν ότιπάνω από όλα προείχε η συ

νέχιση του αγώ να διότι έτσι θα κατοχυρώ νονταν τα εθνικά συμ

φέροντα στο απώ τερο μέλλον.

Oi προετοιμασίες γιατην αναχώ ρηση συνεχίζονται. Π ολιτικοί,

υψ ηλόβαθμοι υπάλληλοι και άλλοι προνομιούχοι με τις οικογέ-

νειές τους και συγγενικά πρόσω πα έχουν επιδοθεί σε έναν αγώ

να για την εξεύρεση θέσης στα πλοία που προορίζονται να μετα

φ έρουν την κυβέρνηση στην Κ ρήτη.29Ό λοι πια εγνώ ριζαν ότι η

συνθηκολόγηση ήταν αναπόφ ευκτη. To πρόβλημα ήταν ποιος θα

την έκανε και πότε. H κυβέρνηση και κυρίω ς ο βασιλεύς δεν ήθε

λαν να αναλάβουν την ευθύνη μιας τέτοιας ενέργειας, γι’ αυτό

προτιμούσαν την συνέχιση του αγώ να για μερικές ημέρες ώ στε

και τα βρετανικά στρατεύματα να έχουν αρχίσει την αποχώ ρησή

27. Chr. Buckley, ένθ. ανω τ. σ. 8628. John Hondros: Occupation and Resistance, The Greek agony, a. 52

29. H. Richter, ένθ. ανω τ. σ. 534

30



τους, αλλά και αυτοί να βρίσκονται μακριά στην Κ ρήτη ώ στε την

ευθΰνη της συνθηκολόγησης να αναλάβουν οι στρατηγοί του με

τώ που. Γ ι’ αυτό και ο Τσολάκογλου που ζητούσε επίμονα τηλεφω -

νικώ ς να βρεθεί σΰντομα πολιτική λΰση έπαιρνε την απάντηση ότι

ο στρατός έπρεπε να κρατήσει ακόμη μερικές ημέρες.30 Α υτό,

όμω ς, ξεπερνούσε τα όρια αντοχής του μαχόμενου στρατοΰ ο

οποίος οδηγείτο στην διάλυση. Oi δυνάμεις του Τ Σ Η ήσαν εκτε

θειμένες στις αεροπορικές επιθέσεις τω ν Γερμανώ ν, ο ανεφ οδια

σμός τους ήταν αδΰνατος, ιδίω ς μετά την καταστροφή του λιμένος

του Π ειραιώ ς από όπου κάθε απόπλους είχε ανασταλεί, ενώ με

τά την εγκατάλειψ η του λιμένος τω ν Α γίω ν Σ αράντα βάσεις ανε

φοδιασμού ήσαν η Π ρέβεζα και το Μ εσολόγγι που απείχαν αρ

κετά από τον χώ ρο δραστηριότητός του. Ε ξάλλου η συνθηκολόγη

ση της Τ Σ A. Μ ακεδονίας με την κατάληψ η της Θ εσσαλονίκης

στις 9 Α πριλίου και την φήμη ότιοι Γερμανοί δεν συλλαμβάνουν

αιχμαλώ τους, είχε ήδη υποσ κάψ ει το ηθικό τω ν μαχομένω ν τμη

μάτω ν της Σ τρατιάς Η πείρου.31Β εβαίω ς την κατάσταση δεν ήτανδυνατόν να βοηθήσουν τα τηλεγραφ ήματα του βασιλέω ς και του

Π απάγου τα οποία, ενώ απέκλειαν την συνθηκολόγηση, έκαναν

έκκληση για περαιτέρω ‘άμυνα του πατρίου εδάφ ους’.32

Στο πολιτικό πεδίο ο πρέσβυς της Α γγλίας στην Α θήνα, Π ά-

λαιρετ, κατά την συνάντησή του με τον Γεώ ργιο B ' στις 16 Α πρι

λίου - Μ εγάλη Τ ετάρτη πρότεινε τον σχηματισμό μιας εθνικής

κυβέρνησης με συμμετοχή όλω ν τω ν πολιτικώ ν δυνάμεω ν της χώ ρας, η οποία θα εκπροσω πούσε ολόκληρη την Ε λλάδα. O βασι

λεύς απάντησε ότι θα έπαιρνε την υπάρχουσα κυβέρνηση μαζί

του στην Κ ρήτη και θα έκανε αργότερα ανασχηματισμό της. Έ τσι

ο Γ εώ ργιος έχασε μοναδική ευκαιρία να καταλύσει την αυγου-

στιανή δικτατορία όσο ακόμη βρισκόταν επί ελληνικού εδάφους,

30 .1. Κ ολιόπουλος: Π α λ ι ν ό ρ θ ω σ η -Α ικ τ α τ ο ρ ία -Π ό λ ε μ ο ς 1935-1941, σ. 289

31. Θ . Π απακω νσταντίνου: Η μ ά χ η τ η ς Ε λ λ ά ό ο ς 1940-1941, σ. 262

32. Λ εω νίδας Π απάγος: Π ρ ο δ ο σ ίε ς , σ. 14

31



και να επαναφ έρει την δημοκρατική τάξη, πράξη η οποία ίσω ς να

είχε αλλάξειτην πορεία της ελληνικής ιστορίας και κυρίω ς να εί

χε αποτρέψ ει τον εμφ ύλιο που επακολούθησε. O άναξ, είτε δεν

αντελήφθη την σημασία της ενέργειας αυτής, είτε εγνώ ριζε ότιοιπολιτικοίπολύ δύσκολα θα ήσαν διατεθειμένοι τελευταία στιγμή

να αναλάβουν ευθύνες διακυβέρνησης όταν η χώ ρα είχε φθάσει

στο χείλος του κρημνού όπω ς συνέβη αργότερα με την άρνηση

του Σ οφ ούλη.33Ε νδεχομένω ς ο βασιλεύς να μην επιθυμούσε επα

ναφ ορά πολιτικής κυβερνήσεω ς η οποία λόγω της υποστήριξής

του προς την δικτατορία Μ εταξά να έθετε στο απώ τερο μέλλον

πολιτειακό θέμα. Π ρέπει να σημειω θεί ότιο βασιλεύς ήταν ακόμη εγκλω βισμένος στο κύκλω μα της 4ης Α υγούστου -Μ ανιαδά-

κης, Δ ιάκος- οι οποίοι ήσαν οι κύριοι σύμβουλοίτου και επηρέ

αζαν τις πολιτικές του κινήσεις.34

Την ίδια ημέρα και ενόψ ει της ληφ θείσης απόφασης της 14ης

Α πριλίου για αναχώ ρηση της κυβερνήσεω ς στις 17 του ιδίου μη-

νός όλες οιαποσκευές τω ν προσώ πω ν που θα έφευγαν στην Κ ρή

τη συγκεντρώ θηκαν στην Κ ηφ ισιά και μετεφέρθησαν στον Ω ρω -πό από όπου και φορτώ θηκαν στο ατμόπλοιο ‘Σ οφ ία’. Ε πίσης δύο

αντιτορπιλικά ήσαν διαθέσιμα για να μεταφέρουν τον πρω θυ

πουργό και τους υπουργούς.

Θ έμα προέκυψ ε για την τυχη τω ν οικογενειώ ν τω ν αναχωρσυντω ν,

εάν, δηλαδή, θα τους συνόδευαν. O Κ οριζής καιο Π απαδήμας ήσαν

θετικοί, σε αντίθεση με τον Π άλαιρετ ο οποίος θεω ρούσε ότιλόγω του

πλήθους που θα συγκεντρω νόταν η αναχώ ρηση θα εδυσκολεύετο.35Ev τούτοις αυτή ανεβλήθη για την επομένη, 18 του μηνός, λόγω

αναρρήσεω ν της συμμαχικής ηγεσίας η οποία θεω ρούσε ότιέπρε-

πε να προηγηθείη αναχώ ρηση του βρετανικού εκστρατευτικού σώ

ματος που επρόκειτο να αρχίσειστις 28 του μηνός καινα περατω -

33 .1. Κ ολιόπουλος, ένθ. ανω τ. σ. 29034. Α λ. Ζαοΰση, ένθ. ανω τ. σ. 300

35. Δ . Κ όκκινου: Oi ό ν ο π ό λ ε μ ο ι 1940-1941 Τ όμος B’ σ. 560

32



θεί στις 5 Μ αΐου. Κ ύριος λόγος, όμω ς, της αναβολής που δικαιολο-

γήθηκε λόγω δυσμενώ ν καιρικώ ν συνθηκώ ν ήταν στην πραγματικό

τητα η ανταρσία η οποία εκδηλώ θηκε ατο ναυτικό και συγκεκριμέ

να εστασίασαν τα πληρώ ματα τω ν δύο αντιτορπιλικώ ν που ευρίσκο-

vro στον όρμο τω ν Μ εγάρω ν και τα οποία θα μετέφεραν τα μέλη της

κυβερνήσεω ς στην Κ ρήτη. Α ρνήθηκαν να αναχω ρήσουν και μόνο

μετά την δυναμική παρέμβαση του ναυάρχου Σακελλαρίου, Α ρχη

γού του Γενικού Ε πιτελείου Ν αυτικού επήλθε κάποια τάξη.36

Ή δη τα μέλη της κυβερνήσεω ς, κυβερνητικό προσω πικό και

άλλοι επίσημοι με τις οικογένειές τους, κουβαλώ ντας μαζί τους

διάφ ορα πολύτιμα αντικείμενα, περίμεναν από στιγμή σε στιγμή το

σύνθημα αναχώ ρησής τους, αφ ήνοντας ουσιαστικά την χώ ρα στα

χέρια του Μ ανιαδάκη. Κ αισαν να μην έφθαναν όλα αυτά την ίδια

ημέρα αρχίζει η είσοδος βουλγαρικώ ν στρατευμάτω ν στην Θ ράκη.

Έ να ς σοβαρός παράγω ν που από την πρώ τη στιγμή τάχθηκε

υπέρ της συνθηκολόγησης, φοβούμενος καταστροφές και αντί

ποινα τω ν κατακτητώ ν, κυρίω ς σε βάρος του λαού της Η πείρου,ήταν ο μητροπολίτης Ιω αννίνω ν και μετέπειτα Α ρχιεπίσκοπος

Σ πυρίδω ν Β λάχος. O ιεράρχης από την πρώ τη στιγμή είχε επίση

μα διακηρύξει ότι «θά έθυσίαζε και τήν τιμήν του διά να έπι-

τευχθή ή άνακω χή και να άποτραπή ή βεβαία άτίμω σις, κα'ιπι

θανώ ς το όλοκαύτω μα μιάς γενεάς ή όποία κατενίκησε μιάν Α υ

τοκρατορίαν κάΙ να άποτραπή ή έξόντω σις τώ ν νικητώ ν παρά τώ ν

ήττημένω ν».37 Ή δη στις 16 Α πριλίου τηλεγραφ εί στον πρω θυπουργό εκλιπαρώ ν «επιτρέψ ατε... έλευθέραν ενέργειαν Σ τρατιάς

Ή πείρου» ενώ στις 17 Α πριλίου - Μ . Π έμπτη με επιστολή προς

τον στρατηγό Π ίτσικα τον παροτρύνει: «Τ ολμήσατε στρατηγέ, αί

στιγμαι ειναι πολύτιμοι».38 Ζ ητεί δε αεροπλάνο για να μεταβεί

36. Α λες. Σ ακελλαρίου: H θ έ σ ις τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς ε ις τ ο ν ό ε ύ τ ε ρ ο ν Π α γ κ ό σ μ ιο ν Π ό λ ε μ ο ν σ. 200

37. Γ. Τ σολάκογλου, ε'νθ. ανω τ. σ. 8

38. Έ νθ. ανω τ. σ. 100-1

33



στην Α θήνα και να ενημερώ σει σχετικά την κυβέρνηση αλλά το

αεροδρόμ ιο τω ν Ιω αννίνω ν ήταν εκτός λειτουργίας μετά τον σφο-

δρόν βομβαρδισμό της πόλεω ς από τους Γερμανούς. Κ ατόπιν αυ

τού επισκέπτεται διάφ ορους διοικητές σω μάτω ν -Μ πάκο, Δ εμέ-στιχα- για να τους πείσει να μην υπακούσουν στις διαταγές τω ν

Α θηνώ ν, αλλά εξ ιδίας πρω τοβουλίας να προχω ρήσουν σε συνθη

κολόγηση. Συμφω νήθηκε δε να αποσταλεί τελεσίγραφο προς την

κυβέρνηση με διορία απάντησης 12 ω ρώ ν, αλλά υπό την προϋπό

θεση ότι θα συμφω νούσε ο επικεφαλής της Τ Σ Η , στρατηγός Π ί-

τσικας. Α υτός αρνήθηκε, και έτσι το τηλεγράφημα δεν απεστά-

λη.39Σ τις 19 Α πριλίου προσεπάθησε να πείσει τον στρατηγό Τ σο

λάκογλου να σχηματίσουν κυβέρνηση υπό την ηγεσία του η οποία

θα απέστελλε τηλεγράφ ημα στον Χ ίτλερ ζητώ ντας ανακω χή. O

στρατηγός απέρριψ ε την ιδέα, ίσω ς διότι δεν ήθελε κυβέρνηση

υπό τον Σ πυρίδω να, αλλά ενδεχομένω ς να είχε ο ίδιος τέτοιες

βλέψ εις μετά την ανακω χή.40

H κατάσταση έχει φ θάσει στο απροχώ ρητο. Μ ετά την απο

τυχία της αποστολής του συνταγματάρχη Γρηγορόπουλου που

είχε σταλεί στην Α θήνα από τους διοικητές του μετώ που για να

μεταπείσει κυβέρνηση και Π απάγο, ο Τ σολάκογλου έστειλε

στις 18 Α πριλίου στο Γ ενικό Σ τρατηγείο τον επιτελάρχη του σ υ

νταγματάρχη Χ ρυσοχόου ο οποίος συναντά τον Α ρχιστράτηγο

και του εκθέτει την τραγικότητα της καταστάσεω ς στο μέτω πο

της Η πείρου. O Π απάγος ανεγνώ ρισε το κρίσιμο τω ν περιστά

σεω ν αλλά δεν ήθελε να διαχω ρίσει την θέση του από την πολι

τική του βασιλέω ς και ζήτησε συνέχιση του αγώ νος για μερικές

ημέρες μέχρι την αναχώ ρηση τω ν βρετανικώ ν δυνάμεω ν και της

κυβερνήσεω ς όποτε θα μπορούσε να αρχίσει διαπραγματεύ

σεις συνθηκολόγησης με τους Γερμανούς. Θ εω ρούσε ότι ήταν

προτιμότερο το στράτευμα να διαλυθεί, να εξολοθρευτεί και να

39. Α λεξ. Ζ αοΰσης, ένθ. ανω τ. σ. 221

40. John Malakasses, ένθ. ανω τ. σ. 145 και 148

34



αιχμαλω τισθεί, ακόμη και να ταπεινω θεί, διότι μόνον έτσιη Ε λ

λάδα θα διαφ ΰλασσε την τιμή της και θα είχε την υποστήριξη

της Μ εγάλης Β ρετανίας μετά τον πόλεμο.41To μόνον που έκα

νε ο Π απά γος ήταν να ζητήσει από τον Ο υίλσον, χω ρίς συνεν

νόηση με την κυβέρνηση, να α ποσ ύρει τα συμμαχικά στρατεύ

ματα για να μην καταστρα φ εί η χώ ρα.42

O Χ ρυσοχόου αποστέλλει τηλεγράφ ημα στον Τ σολάκογλου

στον οποίο περιγράφ ει την κατάσταση στην Α θήνα σαν ‘συγκε

χυμένη’ και ότι μόνη λύσις απέμεινε η ανάληψ η πρω τοβουλίας

από τους σω ματάρχες.43Κ αι ενώ στις 17 Α πριλίου -Μ . Π έμπτη-

συνθηκολογεί η Γ ιουγκοσλαβία και πλέον ο όγκος του γερμανι

κού στρατού έχει μόνον αντίπαλο τον διαλυμένο ελληνικό στρα

τό, συνέρχεται το Υ πουργικό Σ υμβούλιο υπό την προεδρία του

βασιλέω ς και συζητείδιάφ ορα θέματα, όπω ς ο χρόνος αποχώ ρη

σης της κυβερνήσεω ς, ο περιορισμός του αριθμού τω ν μελώ ν που

θα μετέβαιναν στην Κ ρήτη και το ενδεχόμενο ο βασιλεύς να ανα-

λάβει αυτοπροσώ πω ς την προεδρία της κυβερνήσεω ς. H πρόταση έγινε κατ’ αρχήν δεκτή. Α ντιρρήσεις προέβαλε ο πρω θυπουρ

γός Κ οριζής, διότι μια τέτοια αλλαγή την θεω ρούσε μειω τική για

τον εαυτό του.

Ε κδηλώ θηκε διάσταση απόψ εω ν σχετικά με την μελλοντική

πορεία της χώ ρας. Μ ερικοί υπουργοί υπεστήριζαν την ανάγκη

άμεσης αναχώ ρησης της κυβερνήσεω ς και του βασιλέω ς στην

Κ ρήτη ώ στε να υπάρξει ελευθερία δράσεω ς τω ν στρατηγώ ν γιασυνθηκολόγηση. Α λλοι θεω ρούσαν ότι μόνο κατόπιν συμφω νίας

με τους Ά γγλους έπρεπε να αναχω ρήσει η κυβέρνηση, και ότιεπι-

βάλλετο η συνέχιση του αγώ νος για να μην κινδυνεύσουν τα συμ

μαχικά στρατεύματα.44Στην ουσία δεν υπήρχε κυβέρνηση.

41. H. Richter, ένθ. ανω τ. σ. 529 κα ι53342.1. Κ ολιόπουλος, ένθ. ανω τ. σ. 287

43. Έ νθ. ανω τ. σ. 296

44. K. Κ οτζιά ένθ. ανω τ. σ. 323-4

35



Α υ τ ο κ τ ο ν ία τ ο υ π ρ ω θ υ π ο υ ρ γ ο ύ

H 18 Α πριλίου -Μ . Π αρασκευή- ήταν πράγματι μια τραγική ημέ

ρα για το έθνος. O Σ τρατηγός Π ίτσικας αποστέλλειτηλεγράφημαστους Κ οριζή-Π απάγο, δηλώ νοντας ότιη κατάσταση είχε φ θάσει

στο απροχώ ρητο: «Π ρος Θ εοΰ σώ σατε τον στρατόν από τους Ιτα-

λοΰς».45Τ αυτόχρονα σε τηλεφω νική του επικοινω νία με τον πρω

θυπουργό, το πρω ί της ίδιας ημέρας, του εφιστά την προσοχή ότι

υπήρχε κίνδυνος εάν δεν ζητηθεί ανακω χή να πραγματοποιηθεί

είσοδος στο ελληνικό έδαφ ος ιταλικώ ν στρατευμάτω ν. Λ όγω δε

της ταπείνω σης που είχε υποστεί ο Μ ουσολίνι ήταν βέβαιο ότι

δεν θα εδέχετο συνθηκολόγηση.46O Κ οριζής του υποσχέθηκε ότι

μέχριτο μεσημέριθα του έστελνε την εντολή συνθηκολόγησης. H

υπόσχεση αυτή του πρω θυπουργοΰ έδω σε ελπίδα στον στρατηγό

για άμεση κατάπαυση του πυρός ώ στε κάλεσε τον δεκανέα Π ανα

γιώ τη Κ ανελλόπουλο, καθηγητή Π ανεπιστημίου και μετέπειτα

υπουργό και πρω θυπουργό, για να συντάξειτο σχέδιο πρω τοκόλ

λου της συνθηκολόγησης.47

Τ ην μεσημβρία της ίδιας ημέρας συνήλθε εκ νέου το Υ πουρ

γικό Σ υμβούλιο υπό την προεδρία του βασιλέω ς. Δ εν είναι γνω

στό τι ακριβώ ς συζητήθηκε. Φ αίνεται πάντω ς ότικαι πάλι ήλθε

στην επιφ άνεια κατά τρόπον οξύ η διάσταση απόψ εω ν τω ν με

λώ ν του σχετικά με την συνέχιση ή μη του αγώ νος. O βασιλεύς

υποστήριζε ότι ο στρατός μπορούσε να κρατήσει ακόμη 3-4

εβδομάδες ενώ ο Π απαδήμας εξέθεσε την τραγική κατάσταση

του μετώ που και τις εκκλήσεις τω ν στρατηγώ ν που ζητούσαν

επίμονα συνθηκολόγηση. O Κ οριζής εισηγείται άμεση αναχώ

ρηση για Κ ρήτη ώ στε να δοθεί η ευκαιρία στους στρατηγούς του

μετώ που να αρχίσουν διαπραγματεύσ εις με τους Γ ερμανούς συ

45. H. R ichter ένθ. ανω τ. σ. 53946. Mario Cervi: Tlie HolIow Legions, σ. 287


36



ναδέλφ ους τους για σύναψ η συνθηκολόγησης, αλλά ο Γ εώ ργιος

B' την απορρίπτει.

Στο τέλος της συνεδρίασης ο πρω θυπουργός θέτει στην διάθε

ση του βασιλέω ς την παραίτησή του προτείνοντας συγκρότηση νέας κυβερνήσεω ς από στρατιω τικούς. Δ εν είναι βέβαιο εάν ο βα

σιλεύς την αποδέχθηκε ή ζήτησε παράταση για να την εξετάσει.

Μ άλιστα είχε ιδιαίτερη συνεργασία μαζί του που κράτησε περί

που μισή ώ ρα χω ρίς να είναι γνω στό το αντικείμενο της συνομιλί

ας τους. O Κ οριζής, αφού χαιρέτησε τον άνακτα, αποχώ ρησε και

μετέβη στην οικία του, όπου και αυτοκτόνησε. O πρω θυπουργός

ήταν ένας έντιμος και αξιοπρεπής άνθρω πος που δεν είχε όμω ς

ούτε την πείρα ούτε την αντοχή να βαστάξει τα βάρη μιας τραγι

κής κατάστασης, συνθλιβόμενος μεταξύ της επιθυμίας του βασι-

λέω ς να συνεχίσει τον αγώ να και της στυγνής πραγματικότητας

που δεν άφ ηνε αμφιβολίες για την τύχη του έθνους εάν δεν συνά-

πτετο αμέσω ς συνθηκολόγηση με τους επελαύνοντες Γερμανούς.

O βασιλεύς πληροφορήθηκε για την αυτοκτονία του Κ οριζή ευρισκόμενος σε σύσκεψ η με τους υπουργούς του. O Μ ανιαδάκης

πρότεινε ανάληψ η της πρω θυπουργίας από τον ίδιο τον βασιλέα,

ενώ ο Α γγλος πρέσβυς και πάλι εισηγήθηκε ανεπιτυχώ ς κυβέρνη

ση εθνικής ενότητος. Λ όγω της αυτοκτονίας του πρω θυπουργού

ανεβλήθη και πάλι η αναχώ ρηση κυβερνήσεω ς-βασιλέω ς.

O Γ εώ ργιος B' απεφάσισε να αναθέσει την πρω θυπουργία

στον Κ οτζιά αφού θεω ρούσε τον Π απάγο ακατάλληλο για πολιτικό αξίω μα. H απόφαση αυτή απετέλεσε ένα νέο σοβαρό πολιτικό

σφάλμα του άνακτος. O Κ οτζιάς ήταν γνω στός φανατικός μεταξι-

κός και εάν υπήρχε κάποια περιορισμένη πιθανότητα συμμετοχής

στην νέα κυβέρνηση στελεχώ ν του πολιτικού κόσμου, το παρελ

θόν του νέου υπό διορισμόν πρω θυπουργού ήταν τελείω ς αποτρε

πτικό. O νέος πρω θυπουργός ήταν επίσης στενά συνδεδεμένος με

το ναζιστικό καθεστώ ς. Ε ίχε επισκεφθεί το 1936 το Β ερολίνο,όπου είχε εκφ ράσει δημόσια τον θαυμασμό του για τον Χ ίτλερ

τον οποίον και είχε συναντήσει, και είχε καλέσει τον Γκαίμπελς

37



να επισκεφ θεί επίσημα την Ε λλάδα. Α υτός σημειώ νειστο ημερο

λόγιό του: «Δ ιάδοχος του Κ οριζή ο φίλος μας Κ οτζιάς... ο οποίος

είναι με το μέρος μας όπω ς έχω συχνά σχηματίσειτην εντΰπω ση...

Π ροβάλλουμε τον θάνατο του Κ οριζή σαν δολοφονία από τουςΆ γγλους. Ίσω ς είναι αλήθεια... O Κ οτζιάς παραιτήθηκε. Π ροφ α

νώ ς δεν έγινε αποδεκτός. Ε ίναι καλΰτερα έτσι. Π ρέπει να είναι

έτοιμος μετά την τελική πτώ ση. Μ ποροΰμε κάλλιστα να τον χρη

σιμοποιήσουμε. Α παγορεΰω στον τΰπο να του επιτεθεί».48 O

Τ σουδερός, μετέπειτα πρω θυπουργός, απέστειλε επιστολή στον

Α θανάσιο Φ ίλω να επιμελητή της βασιλικής χορηγίας, τονίζοντας

ότιο βασιλεύς έπρεπε να προστατευθεί από την γελοιοποίηση μετον διορισμό του Κ οτζιά ω ς πρω θυπουργού: «το γελοίο σκοτώ νει

περισσότερο από οιοδήποτε βόλι».49 Ε πίσης ο Ά γγλος πρέσβυς

ήταν αντίθετος λόγω του φιλοναζιστικού παρελθόντος του μέλλο

ντος πρω θυπουργού. O ίδιος ο Κ οτζιάς δηλώ νει ότι η μέλλουσα

κυβέρνησή του θα είναι προσω ρινή και ότισ ’ αυτήν πρέπει να με-

τάσχουν μέλη του πολιτικού κόσμου. Τ ελικά προ της κατακραυ

γής και της αντίδρασης του συμμαχικού παράγοντα ο Κ οτζιάς κατέθεσε την εντολή μετά από λίγες ώ ρες και ο βασιλεύς άρχισε

διαβουλεύσεις με πολιτικές και στρατιω τικές προσω πικότητες για

την εξεύρεση νέου πρω θυπουργού. Μ εταξύ αυτώ ν ήταν και ο Σο-

φούλης, ο οποίος δεν δέχθηκε την ανάληψ η της πρω θυπουργίας

λέγοντας: «τώ ρα είναι πολύ αργά Μ εγαλειότατε».50

H άρνηση του Σοφ ούλη οφ είλεται μεταξύ άλλω ν στην αντίθε

σή του για την αναχώ ρηση της κυβερνήσεω ς στο εξω τερικό.51Γ ενικά η άρνηση τω ν πολιτικώ ν να μετάσχουν σε κυβέρνηση υπό την

σκέπη του βασιλέω ς, ενώ φαινομενικά εδικαιολογείτο από την

παρουσ ία σε αυτήν του Μ ανιαδάκη, η οποία εκείνη την στιγμή

48. The Goebbels Diaries, σ. 324-6

49. Σπ. Μ αρκεζίνη, ένθ. ανω τ. σ. 232

50. B. Μ αθιοπούλου: To ν ο μ ικ ό κ α θ ε σ τ ώ ς τα η> κ υ β ε ρ ν ή σ ε ω ν κ α τ ο χ ή ς . Π ρ α κ τ ικ ά Δ ιε θ ν ο ύ ς Ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ υ ν ε δ ρ ί ο υ , Μ ορφω τικό Ινστιτούτο ATE, Έ κδοση 1989, σ. 252

51. Σπ. Σέλληνα: H Ε λ λ ά ς ε ις τ ο ν π ό λ ε μ ο ν , σ. 237

38



ήταν απαραίτητη για λόγους ασφ αλείας και τήρησης της τάξεω ς,

στην πραγματικότητα οφείλετο στο ότιδεν ήσαν διατεθειμένοι να

συνδέσουν την πολιτική τους σταδιοδρομία με μία κυβέρνηση που

δεν είχε μέλλον στην Ελλάδα και επρόκειτο να εξορισθεί.52Ev τω μεταξύ η αυτοκτονία του πρω θυπουργού δημιουργεί

εθιμοτυπικά προβλήματα στην ακέφαλη πλέον κυβέρνηση. Ε τέ-

θη θέμα εάν έπρεπε αυτή να α νακοινω θεί δημόσια παρ’όλο που

είχαν κυκλοφ ορήσει φήμες, και ένα μέρος του αθηναϊκού πληθυ

σμού την είχε πληροφορηθεί. O Π απάγος ήταν αντίθετος διότι

εφοβείτο περαιτέρω κλονισμό του ηθικού του στρατεύματος. Ε πί

σης και ο Μ ανιαδάκης ο οποίος δεν απέκλειε κάποια διασάλευση της δημόσιας τάξης. O Ν ικολούδης πρότεινε να αναγγελθεί ότι

πρόκειται περί αιφνιδίου θανάτου ενώ ο Κ οτζιάς ότιο θάνατος

οφ είλεται σε καρδιακή προσβολή. Τ ελικά ανακοινώ θηκε από

εφημερίδες και ραδιόφ ω νο την επομένη 19 Α πριλίου - Μ . Σ άβ

βατο, ότι ο πρω θυπουργός πέθανε αιφ νιδίω ς ε υ ρ ισ κ ό μ ε ν ο ς ε ις

ε κ τ έ λ ε σ ιν τ ο ν κ α θ ή κ ο ν τ ο ς . Στην κηδεία του δεν υπήρξε στρατιω

τική παράταξη λόγω φόβου γερμανικής επίθεσης· παρέστησαν δε

ο βασιλεύς, ο διάδοχος και στενός κύκλος υπουργώ ν.53

H αυτοκτονία Κ οριζή επέτεινε την βαριά ατμόσ φ αιρα κυρί

ω ς στην ηγετική παράταξη και όξυνε την αντιπαράθεση τω ν

στρατηγώ ν του μετώ που, οι οποίοι ζητούσαν επίμονα και αδιά

κοπα ‘πολιτική λύση’ τουτέστιν συνθηκολόγηση και της πολιτι

κής και στρατιω τικής ηγεσίας στην Α θήνα -βασιλεύς, Π απάγος-που επεδίω καν συνέχιση του αγώ να τουλάχιστον για λίγες ακό

μη ημέρες. Τ ην ίδια ημέρα, αναφ ορά του στρατηγού Π ίτσικα το

νίζει ότι, «πάσα άντίστασις ειναι ματαία κα'ι ώ ς μόνη διέξοδος

δεν απομένει ειμή μόνον ή συνθηκολόγησις».54Ε ίχε προηγηθεί

μαζική αεροπορική επίθεση Γ ερμανώ ν και Ιταλώ ν κατά στόχω ν


53. Δ . Γατοπούλου: Ι σ τ ο ρ ία τ η ς κ α τ ο χ ή ς , σ. 107


39



στην Ή πειρο, πράγμα το οποίο είχε δημιουργήσει ανυπόφορη

κατάσταση.

Στην Α θήνα οιΆ γγλοι πίεζαν τονΓ εώ ργιο να διορίσει κυβέρ

νηση από στρατιω τικούς αφού δεν ήθελε πολιτική κυβέρνησηεθνικής ενότητας για να συνεχίσει τον αγώ να μέχρι εκκενώ σεω ς

της χώ ρας από τα βρετανικά στρατεύματα. Oi ίδιοι εισηγήθηκαν

λύση Π άγκαλου ο οποίος, όμω ς, εν αγνοίατους είχε έλθεισε επα-

φή, αρχάς Μ αρτίου, με τον Γερμανό πρέσβυ στην Α θήνα, Έ ρ-

μπαχ, προτείνοντας να αναλάβει την διακυβέρνηση της χώ ρας με

στρατιω τικό πραξικόπημα, με αντάλλαγμα την παρέμβαση τω ν

Γερμανώ ν, ώ στε να επιτευχθεί ανακω χή στο αλβανικό μέτω πο.Στην πρόταση αυτή η γερμανική πλευρά δεν είχε δώ σει συνέ

χεια.55Τ ελικά δύο ονόματα στρατηγώ ν επεκράτησαν, τω ν Μ αζα-

ράκη-Μ ανέτα, και ο βασιλεύς ανέθεσε τον σχηματισμό

κυβερνήσεω ς στον πρώ το. Α υτός έθεσε δύο όρους: επαναφ ορά

στο στράτευμα τω ν αποτάκτω ν του 1935 και την αποπομπή του

Μ ανιαδάκη. O Γ εώ ργιος δεν αποδέχθηκε τον πρώ το όρο και οι

Ά γγλοιτον δεύτερο, καθ’ όσον ο Μ ανιαδάκης ήταν ο άνθρω πόςτους. Έ τσι ο Μ αζαράκης κατέθεσε την εντολή την επομένη, 20

Α πριλίου, ενώ είχε εν τω μεταξύ αποστείλει στην περιοχή του

Ο λύμπου τον στρατηγό Γυαλίστρα για επιτόπια εξέταση της κα

τάστασης. Ό ταν αυτός έφ θασε στα Ιω άννινα οικήρυκες του Τ σο

λάκογλου είχαν ήδη αναχω ρήσει προς συνάντηση τω ν Γερμανώ ν

με σκοπό την σύναψ η συνθηκολόγησης.

Ev σ υνεχεία την διακυβέρνηση της χώ ρας ανέλαβε αυτοπροσώ πω ς ο βασιλεύς με αντιπρόεδρο τον ναύαρχο Σ ακελλαρίου και

τον Τσουδερό Υ πουργό Ε ξω τερικώ ν και Ο ικονομικώ ν.56

Ev τω μεταξύ ο Χ ρυσοχόου μετά την πρώ τη επαφή του με τον

Π απάγο συνάντησε διάφ ορους συναδέλφους του αξιω ματικούς

του Γενικού Ε πιτελείου και διαπίστω σε ότιη μεγάλη πλειοψ ηφία

55. John Hondros, ένθ. ανω τ. σ. 5256. H. Richter: Griechenlandzwischen Revolution undKonterrevolution, σ. 111

40



τους ήταν υπέρ της άμεσης συνθηκολόγησης, ενώ κατέκριναν τον

βασιλέα ότι με την εμμονή του στην συνέχιση του αγώ να εξυπη-

ρετοΰσε αποκλειστικά, όχι μόνον τα βρετανικά, αλλά και τα δικά

του συμφέροντα.57Ε νόψ ει δε και της αυτοκτονίας Κ οριζή και τουακέφαλου της κυβερνήσεω ς αποστέλλει στις 19 Α πριλίου δεΰτε-

ρο τηλεγράφ ημα στον Τ σολάκογλου στο οποίο τόνιζε ότιτόσο ο

βασιλεΰς όσο και ο Π απάγος αντιτίθενται στην λΰση της συνθη

κολόγησης και υπεδείκνυε την έναρξη διαπραγματεύσεω ν με

τους Γερμανούς εφόσον συμφω νούσαν και οιδιοικητές τω ν υπο

λοίπω ν Σω μάτω ν Στρατού. To τηλεγράφ ημα αυτό είχε αποστολέα

το Φ ρουραρχείο ενώ στην πραγματικότητα είχε αποσταλεί απότα τηλέτυπα του Υ πουργείου Ε ξω τερικώ ν, προφ ανώ ς για να δη-

μιουργήσ ειτην εντύπω ση ότισιω πηρώ ς συμφ ω νούσε και ο Π απά

γος.58Α υτό το σήμα ερμηνεύθηκε από τον Τσολάκογλου εσκεμμέ-

να ή εκ παρανοήσεω ς ότιτον εξουσιοδοτούσε να συνάψ ει ανακω

χή με τους Γερμανούς. Ε γνώ ριζε ότιμετά την αυτοκτονία Κ οριζή

δεν υπήρχε ουσιαστικά κυβέρνηση, είχε αντιληφθεί ότι ο Π απά

γος δεν είχε αντιρρήσεις για συνθηκολόγηση υπό την προϋπόθε

ση ότιδεν θα ανελάμβανε μόνος σχετική πρω τοβουλία ερχόμενος

σε αντίθεση με τον βασιλέα και ότι ο στρατηγός Π ίτσικας προ

σπαθούσε με διάφ ορες επιβραδυντικές κινήσεις να αποσείσει τις

ευθύνες από το πρόσω πό του. Έ τσι ενημερώ νει τον τελευταίο με

τά το τηλεγράφημα Χ ρυσοχόου ότιέχει εξουσιοδότηση για σύνα

ψ η συνθηκολόγησης. O Π ίτσικας προσπαθεί να τον μεταπείσειχω ρίς αποτέλεσμα, εν συνεχεία δε ενημερώ νει τηλεγραφικώ ς την

Α θήνα για τις ενέργειες του Τ σολάκογλου. Π ράγματι στις 20

Α πριλίου, ημέρα τω ν γενεθλίω ν του Χ ίτλερ, υπεγράφ η το πρώ το

πρω τόκολλο συνθηκολόγησης.

Τ ην ίδια ημέρα ο Π απάγος στις επανειλημμένες εκκλήσεις του

Π ίτσικα του ανακοινώ νει δια τηλεγραφήματος ότι «... δεν είναι

57. John Malakasses, ένθ. ανω τ. σ. 142

58. Λ . Π απάγος, ένθ. ανω τ. σ. 11

41



δυνατή η κατάπαυση τω ν εχθροπραξιώ ν».59 Ε πίσης σε διαταγή

του προς τους διοικητές της Στρατιάς Η πείρου ο Σακελλαρίου

αναφ έρει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της συνέχισης

του αγώ να προτρέποντάς τους να τον συνεχίσουν και να διατηρήσουν με κάθε μέσον την συνοχή και την πειθαρχία του στρατεύ

ματος.60Την επομένη όμω ς, 21 Α πριλίου, σε σύσκεψ η με συμμετο

χή του Β ρετανού στρατηγού Ο υέιβελ, αφού διαπιστώ θηκε η αδυ

ναμία περαιτέρω αντίστασης κατά τω ν γερμανικώ ν στρατευμά

τω ν, δόθηκε η συγκατάθεση του βασιλέω ς και του νέου πρω θυ

πουργού Τ σουδερού για.την αποχώ ρηση τω ν βρετανικώ ν δυνάμε

ω ν από την χώ ρα. To βρετανικό εκστρατευτικό σώ μα κατόρθω σεμε λίγες σχετικά απώ λειες να αποχω ρήσει στο σύνολό του και

έτσιαποσοβήθηκε μια νέα Δ ουγκέρκη.

Μ όλις ο Π απάγος πληροφορήθηκε για την συνθηκολόγηση,

τηλεγράφησε στον Π ίτσικα να αντικαταστήσειτον Τσολάκογλου

χω ρίς αυτό να έχει συνέπεια, αφού ο στρατηγός είχε ήδη αναχω

ρήσειγια την Α θήνα, αρνούμενος να συμμετάσχει στην υπογρα

φή της.O βασιλεύς μετά την είδηση της συνθηκολόγησης αποφασίζει

τον διορισμό του Τ σουδερού, πρώ ην Δ ιοικητού της Τ ραπέζης της

Ε λλάδος, ω ς νέου πρω θυπουργού διότι δεν ήθελε να αναλάβει

μόνος νέες ευθύνες μετά την αλλαγή του σκηνικού. H προτίμηση

προς το πρόσω πο του Τ σουδερού οφείλεταιστο παρελθόν του και

στην Κ ρητική του καταγω γή. Γνω στός αντιμεταξικός, μ ετριοπα

θής βενιζελικός και φίλος τω ν Ά γγλω ν, ο νέος πρω θυπουργόςμπορούσε να δώ σειτην εντύπω ση στην κοινή γνώ μη ότικατελύθη

έστω και εμμέσω ς η μεταξική δικτατορία παρ’ότι διετηρήθησαν

στο νέο κυβερνητικό σχήμα αρκετά στελέχη της μεταξικής

κυβερνήσεω ς - Μ ανιαδάκης, Ν ικολούδης, Δ ημητράτος.

Ε νόψ ει δε και της αναχώ ρησής του για Κ ρήτη ο βασιλεύς ήλ-

59. Έ νθ. ανω τ. σ. 1460. Α λεξ. Π απάγου: O π ό λ ε μ ο ς τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς 1940-1941, σ . 337

42



πιζε ότιη κρητική καταγω γή του Τ σουδερού θα τον βοηθούσε να

αποκτήσει υποστήριξη και ερείσματα στην Μ εγαλόνησο όπου

δεν ήταν ιδιαιτέρω ς δημοφ ιλής. O Τ σουδερός κράτησε επίσης τα

Υ πουργεία Ε ξω τερικώ ν και Ο ικονομικώ ν.H αναχώ ρηση κυβερνήσεω ς-βασιλέω ς ήταν πλέον ζήτημα

ω ρώ ν. Ή δη το βράδυ της 21ης Α πριλίου ανεχώ ρησ αν αεροπορι

κώ ς για Κ ρήτη τα μέλη της βασιλικής οικογένειας.

Ev τω μεταξύ θέμα δημιουργήθηκε με την απαίτηση του Ά γ

γλου πρέσβυ για μεταφορά, έστω και με βία, του Γερμανού συνα

δέλφου του Έ ρμ παχ στην Κ ρήτη μαζίμε την αναχω ρούσ α κυβέρ

νηση και τον βασιλέα. Α ιτία αυτής της αγγλικής επιθυμίας ήταν η

πιθανή ανταλλαγή του Γερμανού πρέσβυ με Ά γγλους διπλω μάτες

που εκρατούντο από τις γερμανικές στρατιω τικές αρχές στις κα-

τεχόμενες χώ ρες της Ε υρώ πης. O Έ ρμ παχ διεμήνυσε στον Σ ουη

δό συνάδελφό του που εκπροσω πούσε τα γερμανικά συμφέροντα

στην Ε λλάδα ότιμόνο με σω ματική βία θα αποχω ρούσε. O Τ σου

δερός συνήνεσε σ’ αυτήν την ενέργεια. Τ ότε επενέβησαν οι Έ λ

ληνες διπλω ματικοίυπάλληλοιοι οποίοι, με επικεφαλής τον Γ ενι

κό Δ ιευθυντή πρέσβυ Δ ελμούζο, έκαναν παραστάσεις τόσο στον

Τ σουδερό όσο και στον Γεώ ργιο B' υπογραμμίζοντας ότι μια τέ

τοια ενέργεια θα αποτελούσε παραβίαση του Δ ιεθνούς Δ ικαίου

και θα έθετε σε κίνδυνο τον Έ λληνα πρέσβυ στο Β ερολίνο, κα

θώ ς και το προσω πικό της εκεί ελληνικής πρεσβείας, απειλώ ντας

με ομαδική παραίτηση. Κ ατόπιν αυτού ανεκλήθη η απόφ αση τουπρω θυπουργού και ο Γερμανός πρέσβυς παρέμεινε στην Α θήνα

ανενόχλητος.61

Στις 22 Α πριλίου ανεχώ ρησαν για Κ ρήτη οικογενειακώ ς τα

μέλη της κυβερνήσεω ς με το αντιτορπιλικό «Β ασίλισσα Ό λγα ».

Π αρέμειναν μόνον οι Σ ακελλαρίου-Μ ανιαδάκης που ανεχώ ρη

σαν τελικώ ς στις 25 Α πριλίου, ενώ την επομένη, 23 Α πριλίου, με

61. E. Τ σουδερού: Δ ιπ λ ω μ α τ ικ ά π α ρ α σ κ ή ν ι α 1941-1944, σ. 63-6

43



υδροπλάνο από τον Σκαραμαγκά ο βασιλεΰς Γεώ ργιος B', ο διά

δοχος, ο Τ σουδερός και ο Ά γγλος πρέσβυς. Π ροηγουμένω ς ο βα

σιλεύς με διακσίνω σή του καθόριζε την Κ ρήτη ω ς τη νέα πρω τεύ

ουσα του κράτους.0 λαός πληροψ ορήθηκε για την αναχώ ρηση κυβερνήσεω ς-βα-

σιλέω ς από ραδιοφ ω νικό διάγγελμα του τελευταίου το μεσημέρι

της 23ης Α πριλίου. Τ ην ίδια ημέρα ο Π απάγος που δεν επιθυμού

σε να ακολουθήσειτην κυβέρνηση στην εξορία, αλλά και για να

μην βρεθεί στην ανάγκη να παραδοθεί στον αρχηγό του γερμανι

κού στρατού, υπέβαλε στον βασιλέα την παραίτησή του, η οποία

και έγινε αυθημερόν δεκτή από τον βασιλέα στην Κ ρήτη. Π ρέπεινα σημειω θεί ότιο Π απάγος απέφ υγε να μεταβείαυτοπροσώ πω ς

στο μέτω πο για να συνεννοηθεί και να επιβάλειστους διαφω νού-

ντες στρατηγούς να ακολουθήσουν την γραμμή της κυβερνήσεω ς

και του βασιλέω ς. O Π απάγος ήθελε να παραμείνει ο στρατάρχης

της νίκης και ήλπιζε ότι η συνθηκολόγηση θα γινόταν από τους

στρατηγούς του μετώ που.

H αναχώ ρηση κυβερνήσεω ς-βασιλέω ς επέδρασε αρνητικάστην ψ υχολογία του πληθυσμού και δημιούργησε συναισθήματα

πίκρας και απογοήτευσης που ενισχύοντο από διαδόσεις ότι οι

αναχω ρήσαντες μετέφ εραν πολύτιμα είδη ενώ ο πρω θυπουργός

συνοδεύετο και από το σκυλάκι του.62 H απόγνω ση του πληθυ

σμού που τόσες θυσίες είχε υποστεί στον ηρω ικό αγώ να του κατά

τω ν κατακτητώ ν ήταν έντονη όταν ξαφ νικά αισθάνθηκε ότιεγκα-

ταλείφθηκε άνευ ουδεμίας βοήθειας, και έπρεπε μόνος του καιχω ρίς ηγεσία να αντιμετω πίσειτα δεινά της επερχόμενης σκλη-

ρής γερμανο-ιταλο-βουλγαρικής κατοχής. Στην χώ ρα παρέμειναν

μόνον υπολείμματα της 4ης Α υγούστου και πολιτικοί τω ν πα

λαιώ ν κομμάτω ν τα οποία ήσαν διαλελυμένα και ανυπόληπτα.

01 Γερμανοί κατά την προέλασή τους στην Ελλάδα είχαν ω ς

αντικειμενικό σκοπό την γρήγορη κατάκτηση της χώ ρας διότιο κύ-

62. Α λεξ. Σακελλαρίου, ένθ. ανω τ. σ. 209

44



ριος όγκος τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν ήταν εντεταγμένος στο

στρατηγικό σχέδιο της επίθεσης κατά της Σοβιετικής Έ νω σης -Σ χέ

διο Μ παρμπαρόσα- και το οποίο είχε φ θάσει σε προχω ρημένο στά

διο εφαρμογής καιγι’ αυτό έπρεπε το ταχΰτερο δυνατόν οι δυνάμεις αυτές να απαγκιστρω θούν από τις επιχειρήσεις του ελληνικού

χώ ρου. O Χ ίτλερ, με την οδηγία του υπ’ αριθμόν 27 της 13ης Α πρι

λίου 1941, είχε καθορίσει ότι«... μετά το πέρας τω ν επιχειρήσεω ν

το μεγαλύτερο μέρος τω ν μονάδω ν θα αποσυρθεί από την Ελλάδα

για να χρησιμοποιηθείαλλού... προβλέπεται παραμονή μιας ή δύο

Μ εραρχιώ ν στην Ε λλάδα, ακόμη μιας Μ εραρχίας στην Θ εσσαλονί

κη καιδύο ή τριώ ν στην Σερβία».63Για να επιτευχθεί η γρήγορη πε-

ράτω ση της επιχείρησης στην Ε λλάδα έπρεπε να καμφθεί το ηθικό

τόσο του ελληνικού στρατού όσο και του πληθυσμού. Π ρος τον σκο

πό αυτό χρησιμοποιήθηκαν στρατιω τικά και πολιτικά μέσα.

Έ τσι η γερμανική πλευρά προέβη σε καταστροφ ικές αεροπορι

κές επιδρομές κατά ελληνικώ ν στρατιω τικώ ν σχηματισμώ ν στο μέ

τω πο της Η πείρου, βομβαρδίζοντας συγχρόνω ς διάφορες πόλεις μεεξαίρεση την Α θήνα πράγμα το οποίο είχε ρητά απαγορεύσει ο Χ ί

τλερ. Έ τσι ισοπέδω σαν ένα μεγάλο μέρος της πόλεω ς τω ν Ιω αννί-

νω ν που κατελήφθη στις 23 Α πριλίου, ενώ έπληξαν ακόμη και νο

σοκομεία της πόλης με σοβαρές απώ λειες σε γιατρούς και νοσοκό

μες. Α πό την άλλη μεριά προσπάθησαν να υποσκάψ ουν το ηθικό

του λαού με διασπορά ψ ευδώ ν ειδήσεω ν μέσω πομπώ ν που είχαν

εγκαταστήσει. Έ τσι ένας μυστικός πομπός υπό την επω νυμία «Π ατρίδα» άρχισε να μεταδίδειαπό τις 18 Α πριλίου ότιοι Β ρετανοί μό-

λυναν τις πηγές νερού με βακτηρίδια τύφου, ότιθα κρατούσαν τις

οικογένειεςτω ν Ελλήνω ν ναυτικώ ν σαν ομήρους, ενώ προέτρεπε σε

λεηλασία τω ν αποθηκώ ν τροφίμω ν.64 To σύνθημα πάντω ς ήταν:

«Δ εν έχουμε τίποτε εναντίον σας. Oi Β ρετανοίπρέπει να φύγουν».65

63. Akten zur Deutschen Auswartigen Politik (ADAP), Τ όμος XII, N" 335

64. W. Boelcke, ένθ. ανω τ. σ. 148-9

65. Έ νθ. ανω τ. σ. 138

45



Τ ρ ιπ λ ή υ ν θ η κ ο λ ό γ η σ η

Ό ταν τμήματα της Π ροσω πικής Σω ματοφυλακής SS Α δόλφου Χ ί

τλερ έφθασαν πλησίον του Μ ετσόβου, εμφανίσθηκαν κήρυκεςπου είχαν σταλείαπό τον στρατηγό Τ σολάκογλου καιεζήτησαν να

έλθουν σε επαφή με τον επικεφαλής στρατηγό Ν τήτριχ για να συ

ζητήσουν τους όρους ανακω χής, παραδίδοντας σχετική επιστολή

του πρώ του. O Ν τήτριχ δεν είχε σχετικές οδηγίες ούτε μπορούσε

να έλθεισε επαφή με τους ανω τέρους του, αλλά έχοντας υπ’ όψ ιν

την γενική οδηγία του Χ ίτλερ ότισυνθηκολόγηση ήταν δυνατόν να

συμφω νηθεί από τους κατά τόπον στρατιω τικούς διοικητές66 καιφοβούμενος μήπω ς οιΈ λληνες αλλάξουν γνώ μη, έκανε δεκτή την

πρόταση της ελληνικής πλευράς και μετέβη στο στρατηγείο του

Τ σολάκογλου στο Β οτονάσι, δυτικά της Κ ατάρας, όπου το από

γευμα της 20ης Α πριλίου 1941 υπεγράφη το πρώ το πρω τόκολλο

συνθηκολόγησης, η ισχύς του οποίου καθορίσθηκε για τις 23:00

ώ ρα της ίδιας ημέρας. Oi κυριότεροιόροιτου ήσαν:

1) Κ ατάπαυση εχθροπρα ξιώ ν μεταξύ Ελλάδος και Γ ερμα

νίας, και Ε λλάδος και Ιταλίας μερίμνη του Γ ερμανού Α ρ

χιστρατήγου

2) Δ ιέλευση γερμανικού στρατού για να παρεμβληθεί μεταξύ

ελληνικώ ν και ιταλικώ ν στρατευμάτω ν

3) Τ α ελληνικά στρατεύματα υποχρεούντο να αποσυρθούν

εντός 10 ημερώ ν στα παλαιά ελληνο-αλβανικά σύνορα

4) Π αράδοση οπλισμού και μετάβαση τω ν ανδρώ ν εις τις

εστίες τους

5) Oi αξιω ματικοί τιμητικώ ς θα διατηρήσουν την εξάρτυση

και τον οπλισμό τους μη θεω ρούμενοι αιχμάλω τοι και θα

διοικούνταιβάσει τω ν ελληνικώ ν νόμω ν.67

66. Ch. Messenger: Hitler’s Gladiator, σ. 93

67. Θ . Π απακω νσταντίνου, ένθ. ανω τ. σ. 375

46



Oi όροι του υπογραφέντος πρω τοκόλλου ήσαν άκρω ς ευνοϊκοί

για την ελληνική πλευρά, διότι απεφεΰγετο κυρίω ς η παράδοση

του ελληνικοΰ στρατοΰ στους Ιταλούς. O Τ σολάκογλου με την υπο

γραφή της συνθηκολόγησης ανέλαβε την διεύθυνση του στρατούκαι μετέφερε το στρατηγείο του στα Ιω άννινα.68Τ ην συνθηκολό

γηση υπέγραψ ε όχι εκ μέρους ολόκληρου του ελληνικού στρατού,

αλλά μόνον για τα τμήματα της Η πείρου και της Δ. Μ ακεδονίας.

H πρω τοβουλία πάντω ς του Ν τήτριχ να υπογράψ ει το πρω τό

κολλο ανακω χής, χω ρίς να σ υνεννοηθεί με τους προϊσταμένους

του, έγινε αντικείμενο κριτικής από τον Χ ίτλερ στον οποίο είπε,

όταν αργότερα τον συνάντησε, ότι «είσαι καλός και γενναίος

στρατιώ της αλλά όχι διπλω μάτης και πολύ λιγότερο πολιτικός,

γιατί ξέχασες ότιέχουμε έναν φίλο που λέγεται Μ ουσολίνι»69

Π άντω ς ο Φ ύρερ σύμφω να με το ημερολόγιο του Γ καίμπελς

είχε δώ σει οδηγίες οι όροι παράδοσης να είναι έντιμοι όπω ς αρ

μόζει σε γενναίους στρατιώ τες.70 Ε ξομολογήθηκε δε στον φίλο

του γλύπτη Ά ρνο Μ πρέκερ ότι η Β έρμαχτ συνάντησε τον πρώ τοσοβαρό αντίπαλο στην Ελλάδα.71Γ ενικά οιΓ ερμανοί δεν ήθελαν

να επιβάλουν σκληρούς όρους γιατί απέβλεπαν σε μια ‘φιλική κα

τοχή’ της χώ ρας που θα τους επέτρεπε να μην εγκλω βίσουν μεγά

λες δυνάμεις στον ελλαδικό χώ ρο ενόψ ει τω ν στρατιω τικώ ν ανα

γκώ ν του ρω σικού μετώ που.

Μ ετά την υπογραφ ή του πρω τοκόλλου, ο Ν τήτριχ ανεχώ ρησε

για την Λ άρισα, για να ενημερώ σει τον Α νώ τατο Δ ιοικητή της12ης Σ τρατιάς, στρατάρχη φον Λ ιστ, ο οποίος αξίω σε την επανα

διαπραγμάτευσή του. Oi λόγοι της στάσης αυτής του Γερμανού

στρατηγού είναι άγνω στοι. Ε ικάζεται ότιαυτή οφείλεται στο γε

γονός ότι ο Ν τήτριχ υπερέβη τις αρμοδιότητές του, είτε διότι οι

68. John Malakasses, ένθ. ανω τ. σ. 163

69. Ch. Messenger, ένθ. ανω τ. σ. 9470. The Goebbels Diaries, ένθ. ανω τ. σ. 330

71. Schramm von Thadden Ehrengard: Griechenland und die Grossmachte im

Zweiten Weltkrieg, σ . 206

47



όροι του πρω τοκόλλου ήσαν αντίθετοι με τις προδιαγραφ ές του

Α νώ τατου Α ρχηγείου Ε νόπλω ν Δ υνάμεω ν (OKW) για τέτοιες πε

ριπτώ σεις. Κ ατόπιν αυτού στις 21 Α πριλίου το απόγευμ α έφθα-

σαν στα Ιω άννινα στο στρατηγείο του Τ σολάκογλου ο επιτελάρχης του Λ ιστ Γκραίφεμπεργκ και ο Ν τήτριχ, και ζήτησαν την τρο

ποποίηση του πρω τοκόλλου. O Τ σολάκογλου κατ’ αρχήν αρνήθη-

κε αλλά οι Γερμανοί απείλησαν ότιθα καταγγελόταν η ανακω χή.

Τ ελικά ο Τσολάκογλου μετά σύμφω νη γνώ μη και άλλω ν παρευρι-

σκομένω ν στρατηγώ ν δέχθηκε να υπογράψ ει το δεύτερο πρω τό

κολλο συνθηκολόγησης, αφού δήλω σε στους Γερμανούς συνομι

λητές του ότιπράττειτούτο ‘ως αιχμάλω τος και άνευ ελευθέραςγνώ μης’.72 Ζήτησε δε επιμόνω ς όπω ς ο μαχόμενος ελληνικός

στρατός τεθεί υπό την προστασία του Φ ύρερ, καθ’ όσον είχε ητ-

τηθεί από τους Γερμανούς και όχιαπό τους Ιταλούς.

To δεύτερο πρω τόκολλο συνθηκολόγησης ήταν αυστηρότερο

του πρώ του γιατί επρόκειτο για συνθηκολόγηση άνευ όρω ν, οι

οπλίτες εθεω ρούντο αιχμάλω τοι πολέμου, ο οπλισμός και το υλι

κό λεία πολέμου. Ev τούτοις παρέμεινε ο όρος ότι οι Έ λληνεςαξιω ματικοί θα κρατούσαν τον προσω πικό τους οπλισμό και την

εξάρτυση. To πρω τόκολλο μεταξύ άλλω ν καθόριζε ότι:

1) Oi ανήκοντες εις την Σ τρατιά Η πείρου και Μ ακεδονίας εί

ναι αιχμάλω τοι πολέμου, θα παραμείνουν σε χώ ρους συ-

γκεντρώ σεω ς και θα απελευθερω θούν μετά το πέρας τω ν

πολεμικώ ν διαπραγματεύσεω ν2) H Α νω τέρα Γερμανική Δ ιοίκηση θα διατάξει τα γερμανι

κά στρατεύματα να παύσουν τις εχθροπραξίες ευθύς ω ς το

πρω τόκολλο αναγνω ρισθεί και υπογραφ εί

3) Τ α ελληνικά στρατεύματα θα παραμείνουν υπό την ηγεσία

τω ν αξιω ματικώ ν τους

72. Γ. Τσολάκογλου, ένθ. ανω τ. σ. 142

48



4) Στην Α λβανία θα καθοριζόταν ζώ νη διαχω ρισμοΰ ελληνι

κώ ν και ιταλικώ ν στρατευμάτω ν για να επιτευχθεί ταχεία

παΰση τω ν εχθροπραξιώ ν εφ ’ ολοκλήρου του μετώ που

5) H Α νω τέρα Δ ιοίκηση τω ν εν Ε λλάδι γερμανικώ ν στρατευμάτω ν αναγνω ρίζει ότι τα ελληνικά στρατεύματα αγω νί-

σθηκαν γενναίω ς και εκράτησαν την στρατιω τική τιμή. Ω ς

εκ τοΰτου οι Έ λληνες αξιω ματικοί διατηροΰν τον οπλισμό

τους και τις εξαρτΰσεις τους.73

Κ ατά την διάρκεια τω ν διαπραγματεύσεω ν για την υπογραφ ή του

δεύτερου πρω τοκόλλου ο Λ ιστ ενημέρω σε την Α νώ τατη Ιταλική

Δ ιοίκηση στην Α λβανία και ζήτησε να σταματήσει η ιταλική

προέλαση για να μην δυσκολευθούν οι σχετικές συνομιλίες.

Oi Ιταλοί, και κυρίω ς ο Μ ουσολίνι, άρχισαν να δημιουργούν

προβλήματα από την πρώ τη στιγμή στους συμμάχους τους Γ ερμ α

νούς σχετικά με την συνθηκολόγηση του ελληνικού στρατού. Ή δη

στις συνομιλίες που είχαν οιΡίμπεντροπ-Τ σιάνο στις 21-22 Α πριλίου 1941 στην Β ιέννη, ο τελευταίος διετύπω σε καθαρά τις ιταλι

κές αξιώ σεις έναντι της Ε λλάδος. Σ υγκεκριμένα ο Ιταλός Υ πουρ

γός Εξω τερικώ ν καθόρισε ότιη Ιταλία προτίθεται να ενσω ματώ

σει στην Α λβανία ένα μεγάλο μέρος της Ν Δ Ε λλάδος, συμπερι-

λαμβανομένης της περιοχής της Π ίνδου. Ε πίσης να προσαρτήσει

τα Ιόνια νησιά. Για το υπόλοιπο της Ε λλάδος θα πρέπει να ανα

μένεται το τέλος του πολέμου. O Γ ερμανός συνάδελφός του παρατήρησε ότι έτσι δημιουργείται η Μ εγάλη Α λβανία και προσέ

θεσε ότι θα πρέπει να αποφ εύγεται η δημιουργία αλυτρω τικώ ν

κινημάτω ν και κέντρω ν αντίστασης.74Π άντω ς το γερμανικό πρω

τόκολλο τω ν συνομιλιώ ν αναφ έρει ότι τα ιταλικά σχέδια έναντι

της Ελλάδος ήσαν ‘εκτεταμένα’.75O Χ ίτλερ προσπάθησε κατά την


74. DGFP ένθ. ανω τ. N0378, σ. 598

75. H. Richter: Η Ι τ α λ ο γ ε ρ μ α ν ι κ ή ε π ίθ ε σ η ε ν α ν τ ίο ν τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς , σ. 606

49



προσφιλή του τακτική να φ έρει τους Ιταλοΰς προ τετελεσμένου

γεγονότος, αλλά αυτήν την φ ορά ο Μ ουσολίνι‘πάτησε πόδι’, ζη

τώ ντας όπω ς οιΈ λληνες ζητήσουν ανακω χή απευθείας από τους

Ιταλοΰς.O Γερμανός πρέσβυς στην Ρώ μη, Μ άκενσεν, ανέφ ερε στο Β ε

ρολίνο ότι ο Ν τούτσε βρισκόταν σε νευρική κατάσταση όταν

έφ θασαν στην ιταλική πρω τεΰουσα οιπρώ τες φήμες ότιοιΈ λλη

νες ζήτησαν ανακω χή από τους Γερμανοΰς αλλά όχιαπό τους Ιτα

λούς. O Ρίμπεντροπ σε τηλεφω νική του επικοινω νία με τον πρέ-

σβυ, και μετά από συνεννόηση με τον Χ ϊτλερ, τόνισε ότιο Φ ύρερ

είναι έτοιμος να τηλεγραφήσει στον Λ ιστ να μην περατώ σει τιςδιαπραγματεύσεις συνθηκολόγησης χω ρίς την συμμετοχή τω ν Ιτα

λώ ν, υπογραμμίζοντας, όμω ς, ότιαυτές έπρεπε να τελειώ νουν το

συντομότερο, διότικινδύνευαν οιζω ές τω ν Γερμανώ ν στρατιω τώ ν.

Ζ ήτησε δε κατανόηση από τον Μ ουσολίνι διότι είναι πιθανόν η

διαταγή αυτή να μην φθάσει έγκαιρα στον στρατάρχη. Μ ετ’ ολί

γον δε του ανεκοίνω σε ότι εστάλη τηλεγράφημα στον Λ ιστ ότι

έστω και εάν η ανακω χή είχε υπογραφεί, να προσ τεθεί διάταξηπου θα καθόριζε ότιη συμφω νία θα άρχιζε να ισχύει μόνον μετά

την επικύρω σή της από τον Χ ίτλερ. Έ τσι θα δινόταν χρόνος για να

περιληφθούν καιοιΙταλοίστην σχετική συμφω νία.76

O Ν τούτσε πάντω ς εξακολουθούσε να αρνείται διαρρήδην να

μετάσχεισε διαπραγματεύσεις για σύναψ η συνθηκολόγησης. Θ α

ήταν διατεθειμένος να συμφω νήσει υπό την εξής προϋπόθεση:

πλήρη συνθηκολόγηση και κατάληψ η ολόκληρου του ελληνικούεδάφ ους συμπεριλαμβανομένω ν τω ν νησιώ ν, και εφόσον προη

γουμένω ς οι Έ λληνες ζητούσαν ανακω χή από τον ιταλικό στρα

τό. Θ εω ρούσε δολιότητα ότιοιΈ λληνες ήλθαν σε επαφή μόνο με

τους Γερμανούς αγνοώ ντας τους Ιταλούς. Ε ίχε υποχρέω ση προς

τον στρατό του και τον λαό του να επιμένει όπω ς υπάρξει αίτημα

συνθηκολόγησης προς την ιταλική πλευρά. Υ πήρξαν σοβαρές

76. DGFP, ένθ. ανω τ. N" 379, σ. 599

50



απώ λειες του ιταλικού στρατού στο Μ έτω πο της Α λβανίας ώ στε

αυτός έπρεπε να γευθεί την ικανοποίηση της νίκης.

Ό ταν δε του παρουσιάσθηκε σχέδιο συνθηκολόγησης από τον

Γερμανό στρατιω τικό ακόλουθο στην Ρώ μη, Ρίντελεν, προέβαλεαντιρρήσεις στην διατΰπω ση ότιοι Έ λλη νες αξιω ματικοί μπορού

σαν να διατηρήσουν τον ατομικό τους οπλισμό. Υ πογράμμισε ότι

οιΈ λληνες αξιω ματικοί είχαν συμπεριφ ερθεί προσβλητικά προς

τους αιχμαλω τισθέντες Ιταλούς αξιω ματικούς και δεν μπορούσε

να γίνει λόγος για επιτεύγματα του ελληνικού στρατού. O Γ ερμ α

νός στρατιω τικός του τόνισε ότιεάν ο ελληνικός στρατός δεν είχε

πολεμήσειγεννα ία τότε ο ιταλικός στρατός θα είχε καταφ έρει να

τον νικήσει συντομότερα. H αναγνώ ριση της ανδρείας του

εχθρού εξυψ ώ νει και τα επιτεύγματα του γερμανικού και ιταλι

κού στρατού. O Ν τούτσε πείσθηκε και απέσυρε τις αντιρρήσεις

του. Έ σπευσε δε, προτού περατω θούν οι διαπραγματεύσεις, να

εκδώ σει ημερήσια διαταγή στην οποία τονιζόταν ότιη συνθηκο

λόγηση προσφ έρθηκε εκ μέρους τω ν Ε λλήνω ν στον Δ ιοικητή της

11ης Ιταλικής Στρατιάς στο μέτω πο της Η πείρου. Μ ε αυτόν τον

τρόπο ο Μ ουσολίνιήθελε να δείξει στον ιταλικό λαό ότιη συνθη

κολόγηση του ελληνικού στρατού οφειλόταν στην επικράτηση τω ν

ιταλικώ ν στρατευμάτω ν, και επίσης να δικαιολογήσει το γεγονός

ότιαυτά δεν είχαν ακόμη εισέλθει στο ελληνικό έδαφ ος.77

Τ ελικά, μετά από πολλές αμφιταλαντεύσεις, υπογράφ ηκε πρα

κτικό μεταξύ ιταλικής πλευράς -σ τρατηγός Τ σελόζο- και ελληνικής -συνταγματλαρχης Σ ύρρος- με το οποίο η ιταλική διοίκηση

δέχθηκε την παράδοση άνευ όρω ν τω ν ελληνικώ ν δυνάμεω ν στην

Ή πειρο με τις ίδιες συνθήκες με τις οποίες είχε προσφ ερθεί προς

την γερμανική διοίκηση.78Κ ατόπιν αυτού οι τρεις αντιπροσω πίες

συναντήθηκαν στην Θ εσ/νίκη. Τ ην γερμανική εκπροσω πούσε ο

στρατηγός Γιοντλ που είχε έλθειπρος τον σκοπό αυτό από το αρ

77. DGFP, ένθ. ανω τ. N0409, σ. 644-7


51



χηγείο τω ν γερμ ανικώ ν ενόπλω ν δυνάμεω ν στο Β ερολίνο

(OKW), την ιταλική ο στρατηγός Φ ερέρο και την ελληνική και

πάλι ο Τσολάκογλου, ο οποίος διαμαρτυρήθηκε εγγράφω ς προς

τον Γιοντλ, υπογραμμίζοντας ότιδεν είναι ελεΰθερος να αποφ ασίσει, αλλά είναιυποχρεω μένος να υπακοΰσει στις διαταγές της

γερμανικής διοίκησης.

Oi Γ ερμ ανοί στρατιω τικοί πάντω ς είχαν εκφ ράσει ποικιλο-

τρόπω ς την δυσαρέσκειά τους, διότι ήσαν υποχρεω μένοι,

προκειμένου να διασώ σουν το γόητρο του Μ ουσολίνι, να αθε

τήσουν την υπογρα φ ή τους στο δεΰτερο πρω τόκολλο και να

υπογράψ ουν και τρίτο. Έ τσι ο στρατάρχης Λ ιστ αρνήθηκε νατο υπογράψ ει- αντ’ αυτού δε το υπέγρα ψ ε ο Γιοντλ, ενώ κάλε-

σε σε πρόγευμα τον Τ σολάκογλου.79

To τρίτο πρω τόκολλο συνθηκολόγησης που υπεγράφη στις 23

Α πριλίου ήταν περίπου ομοιόμορφο με το δεύτερο, με την μόνη

διαφ ορά ότιυπεγράφη καιαπό την ιταλική πλευρά και επιτάσσει

την άμεση απελευθέρω ση τω ν Ιταλώ ν αιχμαλώ τω ν, ενώ επανα

λάμβανε τα περί ανδρείας τω ν ελληνικώ ν στρατευμάτω ν και τηνδιατήρηση από τους Έ λληνες αξιω ματικούς του ξίφους και της

εξάρτυσής τους.80Π άντω ς η συμφω νία αυτή θεω ρήθηκε μειω τική

από την ελληνική πλευρά, διότιεξαναγκάστηκε να συνθηκολογή

σεικαι με τους Ιταλούς που τους είχε κατανικήσειστο Α λβανικό

Μ έτω πο. Έ τσι τερματίστηκε η γερμανο-ιταλική εισβολή και άρ

χιζε η ζοφ ερή περίοδος της κατοχής.

79. Schramm von Thadden, ένθ. ανω τ. σ. 200


52



II

KATOXH Π Ρ Ω Τ Ο Σ Χ Ρ Ο Ν Ο Σ 1941

Κ υ β έ ρ ν η σ η Τ σ ο λ ά κ ο γ λ ο υ

Με την αναχώ ρηση της ελληνικής κυβερνήσεω ς στην

Κ ρήτη και την παραίτηση του Π απάγου είχε δη-

μιουργηθεί κενό εξουσίας. O Τ σολάκογλου που είχε

αντιληφθεί ότιοιΓ ερμανοί στρατιω τικοίμετά την συνθηκολό

επιθυμούσαν συνομιλητή για την ομαλή εφαρμογή τω ν όρω ν της

και ότιη στάση τους γενικά ήταν φιλική προς την ελληνική πλευ

ρά, προσφέρθηκε να αναλάβει την διακυβέρνηση της χώ ρας.

Ή ταν επίσης ενήμερος γιατις ιταλικές διεκδικήσεις εις βάροςτηςΕ λλάδος καθώ ς και για την απειλή που διαγραφ όταν από την

βουλγαρική εισβολή στην Α νατολική Μ ακεδονία και Θ ράκη.

Έ τσι ήλθε σε επαφή με τον στρατάρχη Λ ιστ ο οποίος τον θεω ρού

σε σοβαρή προσω πικότητα και φιλικά διακείμενο προς την Γ ερ

μανία, και του ανακοίνω σε ότι είναι διατεθειμένος να αναλάβει

την ηγεσία της χώ ρας έχοντας προς τον σκοπό αυτό την υποσ τήρι

ξη 17 Δ ιοικητώ ν Μ εραρχιώ ν και 3 Δ ιοικητώ ν Σω μάτω ν στρατού.1

1. H. Richter : Η Ι τ α λ ο -Γ ε ρ μ α ν ικ ή ε π ί θ ε σ η ε ν α ν τ ίο ν τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς , σ. 607

53



Ε πίσης προσέθεσε ότιπροτίθεται να κυβερνήσεισΰμφω να με τις

επιθυμίες του Φ ύρερ.2

O Λ ιστ διεβίβασε την πρόταση Τ σολάκογλου στο Β ερολίνο

όπου έγινε θετικά δεκτή από την πολιτική και στρατιω τική ηγεσία. Τ όσο ο Χ ίτλερ όσο και ο Ρίμπεντροπ θεώ ρησαν την προσφ ο

ρά Τ σολάκογλου σαν «ουρανοκατέβατο δώ ρο» διότι θα τους

απήλλασσε από τα προβλήματα διοίκησης της Ε λλάδος ενώ θα εί

χαν να διαπραγματευθούν με ένα πρόσω πο που ενέπνεε εμπιστο

σύνη και που είχε φιλικές διαθέσεις έναντι τω ν Γερμανώ ν.

Ο μοίω ς και οι στρατιω τικοί, διότι θα μποροΰσε να εκδώ σει δια

ταγή κατάθεσης τω ν όπλω ν για όλο το στράτευμα ώ στε να α ποφ ευχθεί περαιτέρω αιματοχυσία και περιττές επιχειρήσεις τω ν

γερμανικώ ν στρατευμάτω ν.3O Ρίμπεντροπ αμέσω ς εξουσιοδότη

σε τον πρέσβυ Μ πέντσλερ που βρισκόταν στην Σ όφ ια και ο

οποίος προορίζετο να εκπροσω πήσει το Auswartiges Amt στην

Α θήνα να αναχω ρήσει αμέσω ς αεροπορικώ ς για την Λ άρισα, συ-

νοδευόμενος και από εκπρόσω πο της Α νω τάτης Δ ιοικήσεω ς τω ν

Ε νόπλω ν Δ υνάμεω ν (OKW) για να αρχίσει διαπραγματεύσειςγια τον σχηματισμό κυβερνήσεω ς Τ σολάκογλου.4

To πρόβλημα, όμω ς, ήταν καιπάλιοιΙταλοί, καικυρίω ς ο Μ ου-

σολίνι, ο οποίος έπρεπε να πεισθεί να αποδεχθείτην λΰση Τσολάκο

γλου. Π ρος τον σκοπό αυτό εντέλλεται ο Γερμανός πρέσβυς στην

Ρώ μη, Μ άκενσεν, να ενημερώ σει πάραυτα τον Ν τοΰτσε. Μ αζί με

τον Τ σιάνο ξΰπνησαν τον Ιταλό δικτάτορα στη 1:30 πρω ινή ώ ρα της

27ης Α πριλίου, στην βίλα του Τ ορλόνια, καιτου ανέπτυξαν την δια-μορφω θείσα κατάσταση μετά την συνθηκολόγηση του ελληνικοΰ

στρατού. O Μ ουσολίνισυμφώ νησε χω ρίς ιδιαίτερο ενθουσιασμό το

νίζοντας ότιδεν πρέπει να υπάρξουν ψ ευδαισθήσεις σχετικά με την

2. Documents of German Foreign Policy (DG FP), σ ειρά D, τόμος XII, N0

410 σ. 648

3. Έ νθ. ανω τ.


54



ειλικρίνεια τω ν Ελλήνω ν. Δ εν πρέπει να λησμονείταιη στάση του

Π εταίν που ειδοποίησε τους Ά γγλους ότιδεν πρόκειταινα πράξει

κάτιεναντίον τους. Έ στειλε δε γραπτή απάντηση στον Φ ΰρερ υπο

γραμμίζοντας ότι συμφω νεί με τον σχηματισμό της νέαςκυβερνήσεω ς η οποία πρέπει να εφαρμόσειτις διατάξεις της συνθη

κολόγησης με σύγχρονη κατοχή του ελληνικού εδάφ ους ώ στε να

αποφευχθούν εκπλήξεις στο μέλλον. Ο ρίσθηκε δε ο πρέσβυς Av-

φούζο Δ ιευθυντής του διπλω ματικού γραφείου του Τ σιάνο ω ς Ιταλός

εκπρόσω πος ο οποίος μαζίμε τον στρατηγό Φ ερέρο θα πήγαιναν

στην Λ άρισα για να μετάσχουν τω ν σχετικώ ν διαπραγματεύσεω ν.5

Α υτές άρχισαν τελικά στις 28 Α πριλίου στην Θ εσσαλονίκη

και αμέσω ς εκδηλώ θηκε διάσταση απόψ εω ν μεταξύ ελληνικής

και ιταλικής πλευράς. Oi ιταλικές απαιτήσεις τις οποίες απέ-

κρουσε διαρρήδην η ελληνική πλευρά συνοψ ίζονται σε δύο ση

μεία που οι Ιταλοί επέμεναν να περιληφ θούν στο σχετικό πρω τό

κολλο. Α ναγνώ ριση εκ τω ν προτέρω ν από την μέλλουσα κυβέρ

νηση Τ σολάκογλου όλω ν τω ν εδαφ ικώ ν αλλαγώ ν που θα απεφ ά-

σιζαν οι δυνάμεις κατοχής και την αποδοχή της σχεδιαζόμενης

από τις δυνάμεις του Ά ξονος ανασύνθεσης της Ε υρώ πης. Ο ιΓ ερ-

μανοί που επείγοντο για τον σχηματισμό κυβερνήσεω ς επέτυχαν

τελικώ ς να πείσουν τους Ιταλούς να μην επιμείνουν στις αξιώ σεις

τους. H γερμανική αυτή στάση προκάλεσε την δυσ φ ορία τω ν Ιτα

λώ ν που κατηγόρησαν τους συμμάχους τους για συμ παιγνία με

τους Έ λληνες. Ό πω ς αναφ έρει ο Τ σιάνο στο ημερολόγιό του,«Α υτή η υπόθεση του Τ σολάκογλου με ευχαριστεί όλο και ολιγό-

τερο... Ε ίναι φ ανερόν ότι ο στρατηγός προτίθεται να διασώ σει

την εθνική και φυλετική ενότητα της Ελλάδος και η γερμανική

συμπαιγνία είναι επίσης φανερή». Α ναφ έρει επίσης ότιο Ν τού

τσε ήταν χολω μένος με την στάση τω ν Γερμανώ ν «που παίζουν

τον ρόλο του προστάτη τω ν Ε λλήνω ν».6

5. DGFP, ένθ. ανω τ. σ. 650

6. Μ . Muggeridge: Ciano’s Diary 1939-43 σ . 334-5

55



Ε πίσης προσέθεσε ότιπροτίθεται να κυβερνήσεισύμφω να με τις

επιθυμίες του Φ ύρερ.2

O Λ ιστ διεβίβασε την πρόταση Τ σολάκογλου στο Β ερολίνο

όπου έγινε θετικά δεκτή από την πολιτική και στρατιω τική ηγεσία. Τ όσο ο Χ ίτλερ όσο καιο Ρίμπεντροπ θεώ ρησαν την προσφ ο

ρά Τ σολάκογλου σαν «ουρανοκατέβατο δώ ρο» διότι θα τους

απήλλασσε από τα προβλήματα διοίκησης της Ε λλάδος ενώ θα εί

χαν να διαπραγματευθούν με ένα πρόσω πο που ενέπνεε εμπιστο

σύνη και που είχε φιλικές διαθέσεις έναντι τω ν Γερμανώ ν.

Ο μοίω ς και οι στρατιω τικοί, διότι θα μπορούσε να εκδώ σειδια

ταγή κατάθεσης τω ν όπλω ν για όλο το στράτευμα ώ στε να αποφ ευχθεί περαιτέρω αιματοχυσία και περιττές επιχειρήσεις τω ν

γερμανικώ ν στρατευμάτω ν.3O Ρίμπεντροπ αμέσω ς εξουσιοδότη

σε τον πρέσβυ Μ πέντσλερ που βρισκόταν στην Σ όφ ια και ο

οποίος προορίζετο να εκπροσω πήσει το Auswartiges Amt στην

Α θήνα να αναχω ρήσει αμέσω ς αεροπορικώ ς για την Λ άρισα, συ-

νοδευόμενος και από εκπρόσω πο της Α νω τάτης Δ ιοικήσεω ς τω ν

Ε νόπλω ν Δ υνάμεω ν (OKW) για να αρχίσει διαπραγματεύσειςγια τον σχηματισμό κυβερνήσεω ς Τ σολάκογλου.4

To πρόβλημα, όμω ς, ήταν καιπάλιοιΙταλοί, καικυρίω ς ο Μ ου-

σολίνι, ο οποίος έπρεπε να πεισθεί να αποδεχθείτην λύση Τσολάκο

γλου. Π ρος τον σκοπό αυτό εντέλλεται ο Γερμανός πρέσβυς στην

Ρώ μη, Μ άκενσεν, να ενημερώ σει πάραυτα τον Ν τούτσε. Μ αζί με

τον Τ σιάνο ξύπνησαν τον Ιταλό δικτάτορα στη 1:30 πρω ινή ώ ρα της

27ης Α πριλίου, στην βίλα του Τ ορλόνια, καιτου ανέπτυξαν την δια-μορφω θείσα κατάσταση μετά την συνθηκολόγηση του ελληνικού

στρατού. O Μ ουσολίνισυμφώ νησε χω ρίς ιδιαίτερο ενθουσιασμό το

νίζοντας ότιδεν πρέπει να υπάρξουν ψ ευδαισθήσεις σχετικά με την

2. Documents of Germ an Foreign Policy (DGFP), σειρά D, τόμος XII, N°

410 σ. 648

3. Έ νθ. ανω τ.


54



ειλικρίνεια τω ν Ελλήνω ν. Δ εν πρέπει να λησμονείταιη στάση του

Π εταίν πσυ ειδοποίησε τους Ά γγλους ότιδεν πρόκειταινα πράξει

κάτιεναντίον τους. Έ στειλε δε γραπτη απάντηση στον Φ ΰρερ υπο

γραμμίζοντας ότι συμφω νεί με τον σχηματισμό της νέαςκυβερνήσεω ς η οποία πρέπει να εφαρμόσειτις διατάξεις της συνθη

κολόγησης με σύγχρονη κατοχή του ελληνικοΰ εδάφους ώ στε να

αποφευχθοΰν εκπλήξεις στο μέλλον. Ο ρίσθηκε δε ο πρέσβυς Av-

φούζο Δ ιευθυντης του διπλω ματικού γραφείου του Τ σιάνο ω ς Ιταλός

εκπρόσω πος ο οποίος μαζί με τον στρατηγό Φ ερέρο θα πήγαιναν

στην Λ άρισα για να μετάαχουν τω ν σχετικώ ν διαπραγματεύσεω ν.5

Α υτές άρχισαν τελικά στις 28 Α πριλίου στην Θ εσσαλονίκη

και αμέσω ς εκδηλώ θηκε διάσταση απόψ εω ν μεταξύ ελληνικής

και ιταλικής πλευράς. Oi ιταλικές απαιτήσεις τις οποίες απέ-

κρουσε διαρρήδην η ελληνική πλευρά συνοψ ίζονται σε δύο ση

μεία που οι Ιταλοί επέμεναν να περιληφ θούν στο σχετικό πρω τό

κολλο. Α ναγνώ ριση εκ τω ν προτέρω ν από την μέλλουσα κυβέρ

νηση Τ σολάκογλου όλω ν τω ν εδαφ ικώ ν αλλαγώ ν που θα απεφ ά-

σιζαν οι δυνάμεις κατοχής και την αποδοχή της σχεδιαζόμενης

από τις δυνάμεις του Ά ξονος ανασύνθεσης της Ε υρώ πης. Oi Γερ-

μανοί που επείγοντο για τον σχηματισμό κυβερνήσεω ς επέτυχαν

τελικώ ς να πείσουν τους Ιταλούς να μην επιμείνουν στις αξιώ σεις

τους. H γερμανική αυτή στάση προκάλεσε την δυσ φ ορία τω ν Ιτα

λώ ν που κατηγόρησαν τους συμμάχους τους για συμ παιγνία με

τους Έ λληνες. Ό πω ς αναφ έρει ο Τ σιάνο στο ημερολόγιό του,«Α υτή η υπόθεση του Τ σολάκογλου με ευχαριστεί όλο και ολιγό-

τερο... Ε ίναι φ ανερόν ότι ο στρατηγός προτίθεται να διασώ σει

την εθνική και φυλετική ενότητα της Ε λλάδος και η γερμανική

συμπαιγνία είναι επίσης φανερή». Α ναφ έρει επίσης ότιο Ν τού-

τσε ήταν χολω μένος με την στάση τω ν Γερμανώ ν «που παίζουν

τον ρόλο του προστάτη τω ν Ε λλήνω ν».6

5. DGFP, ένθ. ανω τ. σ. 650

6. Μ . Muggeridge: Ciano's Diary 1939-43 σ . 334-5

55



Ev τω μεταξύ οι Γερμανοί εισήλθαν στην Α θήνα το πρω ί της

27ης Α πριλίου καιέγιναν δεκτοί από μια επιτροπή αποτελούμενη

από τον φρούραρχο Α θηνώ ν υποστράτηγο Χ ρ. Κ αβράκο, τον νο

μάρχη Π εζόπουλο, τον δήμαρχο Α θηναίω ν A. Π λυτά τονδήμαρχο Π ειραιώ ς Μ ανούσκο και τον συνταγματάρχη Κ ανελλό-

πουλο ω ς διερμηνέα, και οι οποίοι τους παρέδω σαν τα κλειδιά

της πόλεω ς στο τέρμα Α μπελοκήπω ν. Α μέσω ς ύψ ω σαν την γερμα

νική σημαία στην Α κρόπολη, στο Δ ημαρχείο και στα ξενοδοχεία

King George και Μ εγάλης Β ρετανίας, όπου και εγκατέστησαν το

Γενικό Στρατηγείο και το Φ ρουραρχείο. Ev συνεχεία επίταξαν

περίπου όλα τα ξενοδοχεία της πρω τεύουσας για την στέγαση τουστρατιω τικού προσω πικού.7

O σχηματισμός κυβερνήσεω ς αποδείχθηκε τελικά αρκετά πε

ρίπλοκος. To εμπόδιο απετέλεσαν και πάλι οι Ιταλοί. Π ολιτικά

πρόσω πα δεν εδέχοντο να συμμετάσχουν στο κυβερνητικό σχήμα

Τ σολάκογλου εάν δεν ελάμβαναν εγγυήσεις ότι δεν θα υπάρξει

ιταλική κατοχή της χώ ρας, και ότι θα διετηρείτο η εδαφική της

ακεραιότητα, απαιτήσεις που οιΓερμανοί δεν ήσαν διατεθειμένοινα ικανοποιήσουν, προβάλλοντας σχετικά με το δεύτερο σημείο το

επιχείρημα ότιαυτό θα ερυθμίζετο μετά το τέλος του πολέμου.

Π αρ’ όλα αυτά οιΓ ερμανοί πολιτικοίκαι στρατιω τικοίιθύνο

ντες στην Ελλάδα προσεπάθησαν να πείσουν το Β ερολίνο και κυ

ρίω ς τον Χ ίτλερ ότι είσοδος και κατοχή της Ε λλάδος από τους

Ιταλούς θα υπέσκαπτε το κύρος της κυβερνήσεω ς ενώ θα έστρε

φε την κοινή γνώ μη εναντίον τους.Τ όσο ο Έ ρμπαχ που ευρίσκετο υπό περιορισμόν καθ’ όλην την

διάρκεια της γερμανικής εισβολής όσο και ο αντικαταστάτης του

Γκύντερ Ά λτενμπουργκ ο οποίος είχε ονομασθεί στις 28 Α πριλίου

από τον Χ ίτλερ «πληρεξούσιος του Ρ άιχ στην Ελλάδα» όπου θα

εκπροσω πούσε τα πολιτικά, οικονομικά καιπολιτιστικά του συμ

φέροντα στην νέα ελληνική κυβέρνηση σε συνεργασία με τις ιτα

7. Δ. Γατόπουλου : Ι σ τ ο ρ ί α τ η ς κ α τ ο χ ή ς σ . 125-6

56



λικές αρχές κατοχής8, προειδοποιούσαν ότιη ιταλική κατοχή λόγω

του βαθέος μίσους και της περιφρόνησης τω ν Ελλήνω ν προς τους

Ιταλούς θα έθετε σε κίνδυνο τα γερμανικά συμφέροντα στην χώ

ρα. O δε Λ ιστ υπεγράμμιζε ότιυπήρχε κίνδυνος τοπικώ ν ταραχώ νπου θα απαιτούσαν χρησιμοποίηση γερμανικώ ν στρατευμάτω ν με

αποτέλεσμα ηθική και πολιτική υποβάθμιση της γερμανικής πλευ

ράς.9 Oi εισηγήσεις αυτές συναντούσαν την αρνητική στάση του

Β ερολίνου που ήταν απησχολημένο με τις προετοιμασίες της ει

σβολής στην Σοβιετική Έ νω ση και δεν είχε καμμία διάθεση να

ασχοληθεί με τα προβλήματα του ελληνικού χώ ρου.

Τ ελικώ ς ο Τσολάκογλου κατάφερε το βράδυ της 29ης Α πριλί

ου να σχηματίσει κυβέρνηση που κατά πλειοψ ηφία απετελείτο

από στρατιω τικούς. Κ ατόπιν πιέσεω ν της γερμανικής πλευράς και

ιδίω ς του Ρίμπεντροπ ο οποίος ζητούσε να περιληφθούν σαν

υπουργοί επώ νυμα μέλη της ελληνικής κοινω νίας, κατέστη δυνατή

την τελευταία στιγμή η συμμετοχή τεσσάρω ν πολιτικώ ν υπουργώ ν.

Κ υριότεροι υπουργοί ήσαν: Κ ω νσταντίνος Λ ογοθετόπουλος,

Κ αθηγητής Γυναικολογίας Π ανεπιστημίου Α θηνώ ν, Α ντιπρόεδρος

της Κ υβερνήσεω ς και Υ πουργός Π ρόνοιας- στρατηγός Μ πάκος,

Υ πουργός Ε θνικής Α μύνης- στρατηγός Δ εμέστιχας, Υ πουργός

Ε σω τερικώ ν στρατηγός Κ ατσιμήτρος, Υ πουργός Γ εω ργίας- Xa-

τζημιχάλης, μεγαλέμπορος, Υ πουργός Ο ικονομικώ ν, υπουργείο το

οποίο ανέλαβε το τρίτο δεκαήμερο του Μ αΐου ο Σω τήρης Γκοτζα-

μάνης, πολιτικός, όταν ο Χ ατζημιχάλης παραιτήθηκε- στρατηγόςΜ άρκου, Υ πουργός Α σφάλειας- Α ντώ νης Λ ιβιεράτος, πολιτικός,

Υ πουργός Δ ικαιοσύνης- Ν ικόλαος Λ ούβαρις, καθηγητής Θ εολογι-

κής Σχολής Π ανεπιστημίου Α θηνώ ν, Υ πουργός Π αιδείας, ο οποί

ος όμω ς παραιτήθηκε την 1η Μ αΐου και το υπουργείο του ανέλαβε

ο Λ ογοθετόπουλος, ο οποίος, και αυτός, υπέβαλε την παραίτησή

του, την οποία, όμω ς, ανεκάλεσε λόγω «σοβαρότητος της καταστά-

8. DGFP, ένθ. ανω τ. N0444 σ. 696


57



σεω ς». Oi παραιτήσεις αυτές σφείλονταιστην δυσφορία που επε-

κράτησε με την απειλοΰμενη είσοδο τω ν ιταλικώ ν στρατευμάτω ν

στο ελληνικό έδαφος καιτην κατοχή του καιδεν προοιω νιζόταν θε

τικό μέλλον για την νέα κατοχική κυβέρνηση.H κατάληψ η τω ν κυριοτέρω ν υπουργείω ν από στρατιω τικούς

ενώ υπογραμμίζει το περιορισμένο κύρος της κυβερνήσεω ς από

την άλλη μεριά έκανε πιο εύκολη την αποδοχή της από την κοινή

γνώ μη, αφού οι στρατηγοί-υπουργοί είχαν αποδείξει έμπρακτα

τον πατριω τισμό τους και ηρω ισμό τους στο Α λβανικό Μ έτω πο

και δεν ήσαν ευάλω τοισε κατηγορίες ότιείχαν αναλάβει κυβερ

νητικά αξιώ ματα για προσω πικό όφελος. Π άντω ς το σώ μα τω ναξιω ματικώ ν ω φελήθηκε καθόσον 80 περίπου αξιω ματικοίκατέ

λαβαν σημαντικές θέσεις στην δημόσια διοίκηση.10

H πλέον ισχυρά προσω πικότης στην κυβέρνηση ήταν ο στρα

τηγός Μ πάκος, ο οποίος ανέλαβε στρατιω τικό υπουργείο σε υπό

κατοχή χώ ρα, σημαντική παραχώ ρηση τω ν Γερμανώ ν που όμω ς

ενόχλησε τους Ιταλούς.11Oi Γ ερμανοί βεβαίω ς απέβλεπαν με την

ενέργειά τους αυτή να αποτρέψ ουν τυχόν αναταραχή στις τάξειςτω ν αποστρατευθέντω ν αξιω ματικώ ν και οπλιτώ ν που ενδεχομέ

νω ς θα κατέληγε στην οργάνω ση αντίστασης κατά τω ν κατοχικώ ν

δυνάμεω ν.

Ε πίσης ο πρω θυπουργός διετήρησε επιφ ανειακά κάποια αρ

μοδιότητα στον εξω τερικό τομέα. Υ πήρχε τμήμα Ε θιμοτυπίας και

Α νταποκρίσεω ν πα ρ’ αυτώ που φ ρόντιζε εθιμοτυπικά θέματα με

τις πρεσβείες ξένω ν χω ρώ ν οι οποίες συνέχιζαν να παραμένουνστην Α θήνα, όπω ς η πρεσβεία τω ν Η .Π .Α μέχρικηρύξεω ς του πο

λέμου από τις Δ υνάμεις του Ά ξονα στις 11 Δ εκεμβρίου 1941, της

Α ργεντινής που εκπροσω πούσε τα ελληνικά συμφέροντα στην

Γερμανία μετά την κήρυξη του πολέμου μεταξύ τω ν δύο χω ρώ ν,

10. John Malakasses: The Political and Diplomatic Entanglement with Britain

in the spring o f 1941 o. 173

11. Χ άγκεν Φ λάισερ: τ έ μ μ α κ α ι β ά σ τ ικ α A ' τόμος σ. 355

58



της Β ραζιλίας, της Β ουλγαρίας, της Δ ανίας, της Α ιγύπτου, της

Γαλλίας του Β ισύ, της Ισπανίας, της Ο υγγαρίας, της Ρουμανίας,

της Σουηδίας, της Ελβετίας, της Τ ουρκίας, της Σοβιετικής Έ νω

σης μέχριτην γερμανική εισβολή του Ιουνίου του 1941. Α ντίθετατην ελληνική κυβέρνηση στην Κ ρήτη ακολοΰθησαν μεταξύ άλλω ν

οιπρεσβείες της Μ . Β ρετανίας, Γιουγκοσλαβίας και Π ολω νίας.12

Ε πίσης σε κάθε υπουργείο δημιουργήθηκε γραφ είο Σ υνδέσμου

με τις κατοχικές αρχές, ενώ παρά τω Π ρω θυπουργώ επιτροπές

συνδέσμου μετά της γερμανικής και ιταλικής Δ ιοίκησης που εξή-

ταζαν εάν αποφ άσεις επί σοβαρώ ν θεμάτω ν τα οποία απασχο

λούσαν την ελληνική και ιταλο-γερμανική διοίκηση ήσαν σύμφω

νες με το διεθνές δίκαιο και τα δικαιώ ματα και υποχρεώ σεις τω ν

κατοχικώ ν αρχώ ν.13

H γερμανική πλευρά πάντω ς δεν επιθυμοΰσε ικανή και δρα

στήρια ελληνική κυβέρνηση. Ό πω ς αναφ έρει ο Ρίμπεντροπ σε τη

λεγράφ ημά του προς την γερμανική πρεσβεία τω ν Α θηνώ ν δεν

υπήρχε ανάγκη «ενεργητικώ ν προσω πικοτήτω ν», διότι ελλόχευεκίνδυνος δημιουργίας δυσκολιώ ν και εφόσον ο Τ σολάκογλου

κρατοΰσε σε λειτουργία την κρατική μηχανή ήταν προτιμότερο τα

πράγματα να παραμείνουν ω ς είχαν.14

H κυβέρνηση Τ σολάκογλου ορκίσθηκε στις 30 Α πριλίου από

τον πρω θιερέα του ναοΰ του Α γίου Γεω ργίου Κ αρΰτση, καθόσον

ο Α ρχιεπίσκοπος Χ ρΰσ ανθος αρνήθηκε να το πράξει, όπω ς είχε

αρνηθεί και στους Γ ερμανούς την τέλεση δοξολογίας για την είσοδό τους στην Α θήνα. O Χ ρύσ ανθος αντικαταστάθηκε τον Ιού

λιο από τον Μ ητροπολίτη Κ ορινθίας Δ αμασκηνό.

H αντιπαράθεση τω ν δύο ιεραρχώ ν αποτελεί «εκκλησιαστική

βεντέτα» στα χρονικά της Ε κκλησίας. H ιστορία αρχίζει το 1938

12. Α ρχεία Auswartiges Am t (AA) Κ λόντιους Φ ακ. R105896 Ιούλιος 1940-

Μ άιος 1941 Τ ηλ/μα γερμανικής πρεσβείας Α θηνώ ν υπ’ αριθ. 64/3.5.4113. Α ρχεία Υ Π Ε Ξ 1941. Κ ατοχική κυβέρνηση. Υ ποφακ. 4 Έ γγρα φ ο Γ ρα

φείου Π ροέδρου κυβερνήσεω ς υπ ’ αριθ. 7454 από 22.8.1941

14. DGFP, ένθ. ανω τ. Ν “ 246 σ. 394

59



όταν η Ιεραρχία της Ε κκλησίας της Ε λλάδος εξέλεξε νέο Α ρχιε

πίσκοπο μετά τον θάνατο του προηγουμένου Χ ρυσοστόμου, τον

Μ ητροπολίτη Κ ορινθίας Δ αμασκηνό. H κυβέρνηση Μ εταξά που

προτιμούσε τον Μ ητροπολίτη Τ ραπεζούντος Χ ρύσανθο παρενέ-βη στο Συμβούλιο Ε πικρατείας όπου είχαν προσφύγει τρεις Ιε

ράρχες και ζητούσαν την ακύρω ση της εκλογής του, και το οποίο

πράγματι την ακύρω σε, και έτσιΑ ρχιεπίσκοπος ανακηρύχθηκε ο

Χ ρύσανθος. O Δ αμασκηνός που αρνήθηκε να α ποδεχθεί τον νέο

Α ρχιεπίσκοπο απεσύρθη στο μοναστήρι της Φ ανερω μένης και

εξακολουθούσε να υπογράψ ει ω ς Α ρχιεπίσκοπος Α θηνώ ν Δ αμα

σκηνός’. Μ όλις ο Τσολάκογλου σχημάτισε κυβέρνηση ο Δ αμασκηνός άρχισε να κινείται για την εκδίω ξη του Χ ρύσανθου στον

οποίο καταλόγιζε μεταξύ άλλω ν και την άρνησή του να ορκίσει

και να αναγνω ρίσει την κατοχική κυβέρνηση. Ε πισκέφθηκε προ

σω πικά τον νέο πρω θυπουργό και κατάφερε να επιτύχειτην έκ

πτω ση του Χ ρύσανθου με απόφ αση της Μ είζονος Ιεράς Συνόδου

και εν συνεχεία με συντακτική πράξη της 5ης Ιουλίου που υπέ

γραψ ε κατόπιν εντολής του Τ σολάκογλου ο Λ ογοθετόπουλος ω ςΥ πουργός Π αιδείας και Θ ρησκευμάτω ν.15Μ όλις ανέλαβε τα κα-

θήκοντά του ο Δ αμασκηνός έλαβε εκδίκηση από τους δύο δικα

στές του Σ υμβουλίου Ε πικρατείας οιοποίοι είχαν πρω τοστατήσει

στην ακύρω ση της εκλογής του, τον Π ρόεδρο και τον Ε ισηγητή, οι

οποίοι απεπέμφθησαν από τον Τσολάκογλου και σε λίγο απέθα-

ναν από καρδιακή προσβολή.16

Oi Γ ερμανοί στην αρχή ήσαν εναντίον αυτής της εκκλησιαστικής αλλαγής διότι θεω ρούσαν τον Δ αμασκηνό αγγλόφιλο, πα

νούργο και άνθρω πο που πάντα βρίσκεται στην πλευρά που επι

κρατεί.17Ε πίσης δεν ήθελαν εκείνην την στιγμή να ανακινήσουν

15. Η λ. Β ενέζη : Α ρχιεπίσκοπος Δ αμασκηνός σ. 10

16. Σπ. Μ αρκεζίνη: ύ γ χ ρ ο ν η π ο λ ι τ ικ ή Ι σ τ ο ρ ία τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς . 1936-75 Τ όμος Α ’ σ. 285

17. C. Μ . Woodhouse: The stmgglefor Greece σ. 22

60



εκκλησιαστικά θέματα διότι εφοβούντο ενόψ ει και της ιταλικής

κατοχής τυχόν παρεμβάσεις του Π άπα.18 Τ ελικώ ς απεδέχθησαν

την αναρίχηση του Δ αμασκηνού στον Α ρχιεπισκοπικό Θ ρόνο

ενώ ο ίδιος αποστέλλει μετ’ ολίγον επιστολή υποστήριξης προςτον Τ σολάκογλου στην οποία μεταξύ άλλω ν αναφ έρει ότι «...

άποβλέπομεν μετά βαθείας έκτιμήσεω ς πρός τήν τολμηράν πρω

τοβουλίαν που άνεβάλατε... εις μίαν κρισημοτάτην Γσω ς τήν κρι-

σημότατην έξ’ όλω ν καμπήν τής Έ λληνικής Ίστορίας».19O Δ αμα

σκηνός έμελλε να παίξει σημαντικό ρόλο στα πολιτικά πράγματα

της χώ ρας όχι μόνον κατά την περίοδο της κατοχής αλλά κυρίω ς

στο αμέσω ς μετά την απελευθέρω ση χρονικό διάστημα.

H νέα κυβέρνηση έγινε δεκτή μάλλον με κατανόηση και ανα

κούφιση από τον πληθυσμό, ο οποίος μετά την εγκατάλειψ ή του

από βασιλιά και κυβέρνηση Τ σουδερού την θεω ρούσε απαραίτη

τη και ήλπιζε ότι ο νέος πρω θυπουργός, αφού σιυπουργοί ήσαν

περίπου άγνω στοι στο ευρύτερο κοινό, θα κατόρθω νε να μετριά

σει τα δεινά της κατοχής και να αποτρέψ ει μια ιταλική κατοχή την

οποία θεω ρούσε όχι μόνον υποτιμητική αλλά και επικίνδυνη ενό

ψ ει τω ν γνω στώ ν εδαφ ικώ ν ορέξεω ν τω ν Ιταλώ ν. Θ εω ρούσε δε

τους Γερμανούς λιγότερο επικίνδυνους σχετικά με εδαφ ικά θέμα

τα, πιο ευθείς, αρκετοί δε ανεγνώ ριζαν ότιμε την εισβολή τους εί

χαν απαλλάξει την χώ ρα από την μεταξική δικτατορία. Σ ’ αυτό

συνέτειναν και διάφ ορες φιλικές χειρονομίες τους όπω ς η ανάρ

τηση της ελληνικής σημαίας στην Α κρόπολη και σε δημόσια κτίρια, τιμητική φ ρουρά στον Ά γνω στο Σ τρατιώ τη και άμεση απε

λευθέρω ση Ε λλήνω ν αιχμαλώ τω ν.

Γ ενικά η συμπεριφ ορά του πληθυσμού έναντι τω ν κατακτητώ ν

χαρακτηριζόταν τις πρώ τες εβδομάδες της κατοχής από απάθεια

και αναμονή για το τι επεφύλασσε το μέλλον, συνοδευόμενη και

από κόπω ση μετά τις τόσες ταλαιπω ρίες και θυσίες που είχε υπο-


19. Γ. Τ σολάκογλου: Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α σ. 226

61



στεί από τον εξάμηνο αγώ να κατά τω ν δυνάμεω ν του Ά ξονα.

Α φοσιώ θηκε στην καθημερινή ρουτίνα επιδιώ κοντας την επιβίω

σή του κάτω από τις σκληρές συνθήκες της κατοχής. Τ α αισθήμα

τα αυτά, όμω ς, σε πολΰ λίγο χρονικό διάστημα θα μετατραπούνσε εχθρική στάση λόγω της παραχώ ρησης ελληνικοΰ εδάφους

στους Β ουλγάρους, της μάχης της Κ ρήτης, της ιταλικής κατοχής

και του επισιτιστικού.

Oi Έ λληνες κατηγορούσαν τους Γερμανοΰς ότι παρέδω σαν

την χώ ρα σε ιταλικό και βουλγαρικό ζυγό. Π ράγματι η διαίρεση

της Ε λλάδος σε τρεις ζώ νες κατοχής δημιοΰργησε σοβαρή ανησυ

χία στον ελληνικό πληθυσμό. Oi φ όβοιτου για ιταλική και βουλγαρική κατοχή υπό γερμανική επίβλεψη επαληθεΰθηκαν σύντο

μα. Έ τσι οι Γερμανοί κράτησαν στρατηγικές τοποθεσίες όπω ς

Π ειραιά-Θ εσσαλονίκη, την παραμεθόριο με την Τ ουρκία, τα νη

σιά Λ ήμνο-Μ υτιλήνη-Χ ίο-Σκΰρο, το δυτικό τμήμα της Κ ρήτης, τα

νησιά του Σ αρω νικοΰ, επίσης Σκιάθο, Σ κόπελο, Μ ήλο, Κ ΰθηρα-

Α ντικύθηρα. H έκταση αυτή κατελάμβανε το 12% του ελληνικού

εδάφ ους. To υπόλοιπο -πλην της Α νατολικής Μ ακεδονίας απότον ποταμό Σ τρυμόνα και της Θ ράκης, καθώ ς επίσης τα νησιά

Σαμοθράκη και Θ άσο που υπήχθησαν σε βουλγαρική κατοχή-

παραδόθηκε στους Ιταλοΰς συμπεριλαμβανομένω ν τω ν Ιονίω ν

Ν ήσω ν τις οποίες προσπάθησαν ανεπιτυχώ ς να προσαρτήσουν.

H ανάληψ η της διοίκησης τω ν ελληνικώ ν εδαφώ ν που υπήχθη

σαν στην ιταλική ζώ νη κατοχής περατώ θηκε στις 12 Ιουνίου,

αφ ού η Π ελοπόννησος παραδόθηκε στις 2 Ιουνίου καιη Θ εσσαλία στις 8 του ιδίου μηνός. H έκτασή της αποτελοΰσε το 70% πε

ρίπου του ελληνικοΰ εδάφ ους. Μ ετά την συνθηκολόγηση της Ιτα

λίας τον Σ επτέμβριο του 1943, η ιταλική κατοχή αντικαταστάθηκε

από την γερμανική. H καθυστέρηση αυτή στην εγκαθίδρυση ιτα

λικής διοίκησης οφείλεται αφ ’ενός μεν στην διεξαγω γή της επι

χείρησης κατάληψ ης της Κ ρήτης αφ ’ετέρου στην επίλυση διαφ ό

ρω ν οργανω τικώ ν θεμάτω ν.Ev τω μεταξΰ η κυβέρνηση Τ σολάκογλου σε μια προσπάθεια

62



να γίνει δημοφ ιλής επεχείρησε από την αρχή να διαχω ρίσει την

θέση της από το μεταξικό καθεστώ ς λαμβάνοντας διάφ ορα μέτρα

εναντίον τω ν συνεργασθέντω ν με αυτό. Έ τσι προέβη σε εκκαθα

ρίσεις μεταξικώ ν στον δημόσιο τομέα, αποκατάσταση τω ν διω -χθέντω ν, την διάλυση διαφ όρω ν συλλόγω ν και οργανώ σεω ν όπω ς

η E.O.N και κατάσχεση της περιουσίας της, τον έλεγχο τω ν συμ

βάσεω ν της μεταξικής περιόδου και την σύσταση ειδικού δικα

στηρίου για την εκδίκαση τω ν καταχραστώ ν της 4ης Α υγούστου.20

Ε πίσης συνέλαβε υπουργούς του Μ εταξά όπω ς τους Τ αμπακό-

πουλο, Π απαδήμα, Κ ριμπά και Π απάγο και τους παρέπεμψ ε σε

δίκη.21Ev τούτοις οι δίκες αυτές δεν έγιναν ποτέ, λόγω γερμανι

κώ ν πιέσεω ν, διότιυπήρχε φόβος να προκαλέσουν ανησυχία και

αναταραχή στον πληθυσμό. Μ ερικά μέτρα μάλιστα θεω ρήθηκαν

υπερβολικά, όπω ς η κατάργηση της σύνταξης της χήρας Μ εταξά.

O Τ σολάκογλου κατήργησε την βασιλεία και αντ’ αυτής εγκαθί-

δρυσε την Έ λληνική Π ολιτεία’. Έ τσι η Ελλάδα διαιρέθηκε μετα

ξύ της εξόριστης βασιλικής κυβερνήσεω ς του Τ σουδερού και της

κατοχικής κυβερνήσεω ς Τ σολάκογλου χω ρίς καμμία να χαίρει

κάποιας νομιμότητας.

Στις 3 Μ άίου πραγματοποιήθηκε στην Α θήνα παρέλαση νίκης

τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν στην οποία πήραν μέρος και ιτα

λικές μονάδες κατά ρητή διαταγή του Χ ίτλερ. Α υτή έγινε παρου

σία του στρατάρχη Μ πράουχιτς, Α νω τάτου Δ ιοικητού του Σ τρα

τού Ξ ηράς (OKH).Τ όσο ο Ά λτενμπουργκ όσο και ο Λ ιστ προσπαθούν να ενισχύ-

σουν την κυβέρνηση Τ σολάκογλου διότι εγνώ ριζαν ότι σε περί

πτω ση παραίτησής της θα ήταν πολύ δύσκολη η εξεύρεση αντικα

ταστάτη της αφού θα ήταν μάλλον αδύνατη η εξεύρεση άλλης

προσω πικότητας που θα ήταν διατεθειμένη να αναλάβει την δια

20. Κ ω ν/νος Λ ούλος : Μ ηχανισμοίεξουσίας και εκκαθαρίσεις σε H Ε λ λ ά δ α

36-49 επιμέλεια X. Φ λάισερ σ. 295-6

21. Δ . Γατόπουλου, ένθ. ανω τ. σ. 25

63



κυβέρνηση της χώ ρας ενόψ ει της ιταλικής κατοχής και τω ν άλλω ν

προβλημάτω ν που θα είχε να αντιμετω πίσει, όπω ς το επισιτιστι

κό, οιβουλγαρικές ενέργειες κ.α. H μόνη τότε εναπομένουσα λύ

ση θα ήταν η στρατιω τική διοίκηση της χώ ρας, που, όμω ς, θα δημιουργούσε τεράστια προβλήματα στην γερμανική στρατιω τική

μηχανή ενόψ εικαιτω ν προετοιμασιώ ν για την ρω σική εισβολή.

0 Τ σολάκογλου που εγνώ ριζε ότιη ιταλική κατοχή της χώ ρας

θα αποτελούσε σοβαρό πλήγμα κατά του κύρους της κυβερνή

σεω ς του προσπαθεί να επιτύχει την αποστολή αντιπροσω πίας

στο Β ερολίνο για να ευχαριστήσειτον Χ ίτλερ εκ μέρους του ελ

ληνικού λαού, αλλά και να θέσει το θέμα της ιταλικής παρουσίαςστην Ελλάδα. O Γ ερμανός πληρεξούσιος προειδοποίησε τον

πρω θυπουργό ότιενόψ ει της στενής συνεργασίας τω ν δύο συμμά

χω ν, Γερμανίας-Ιταλίας, θα έπρεπε να αποσταλεί αντιπροσω πία

και στην Ρώ μη.22Κ ατόπιν αυτού ο Τ σολάκογλου απέστειλε τηλε

γραφήματα προς τον Φ ύρερ και τον Γκαίρινγκ.

Π ρος τον πρώ το εξέφ ρασε τις ευχαριστίες του ελληνικού λαού

για την απελευθέρω ση τω ν οπλιτώ ν και αξιω ματικώ ν του ελληνικού στρατού, και ζητούσε όπω ς ο Φ ύρερ θέσει υπό την προστα

σία του την τύχη της χώ ρας και το ιστορικόν έδαφ ος της Ελλάδος.

Μ ε το δεύτερο ζήτησε από τον Γκαίρινγκ την προσω πική του συ

μπαράσταση και εξέφρασε την ευγνω μοσύνη του έθνους για την

προσω πική του υποστήριξη. Π αρόμοια τηλεγραφήματα απεστά-

λησαν επίσης, μεταξύ άλλω ν, από το Β ιομηχανικό και Ε μπορικό

Ε πιμελητήριο, τον Π ανελλήνιο Ιατρικό Σύλλογο και άλλες οργανώ σεις.23

01 προσπάθειες πάντω ς τόσο κυρίω ς του Ά λτενμπουργκ όσο

και, δευτερευόντω ς, του Λ ιστ συνεχίζονται έντονα με σκοπό να

ευαισθητοποιήσουν το Β ερολίνο και κυρίω ς τον Χ ίτλερ για τους

κινδύνους που θα προέκυπταν από την κατοχή καιτην διοίκηση

22. DGFP, ένθ. ανω τ. N078 σ. 722

23. Έ νθ. ανω τ. N0463 σ. 722

64



της Ε λλάδος από τους Ιταλούς. O πρώ τος αναφ έρει ότι υπάρχει

φόβος παραίτησης της κυβερνήσεω ς Τ σολάκογλου ενώ η Α νώ τα

τη Δ ιοίκηση Στρατού υπογραμμίζει ότιείναι υψ ίστης σημασίας η

κατάσταση στην Ελλάδα να σταθεροποιηθείτο ταχύτερο δυνατόν

ώ στε η παραμονή γερμανικώ ν στρατιω τικώ ν δυνάμεω ν να είναι

άκρω ς περιορισμένη. Κ αι αυτό θα επιτευχθεί κατά τους στρατιω

τικούς μόνον εάν η χώ ρα παραμείνει υπό γερμανική κατοχή. Τ ο

νίζει δε ότιπεραιτέρω παραχω ρήσεις προς τους Ιταλούς εγκυμο

νεί τον κίνδυνο να υπάρξει κέντρο διαρκούς αναταραχής στην

Ε λλάδα με ανεπιθύμητες επιπτώ σεις για την συνέχιση του πολέμου στο σύνολό του.

Ε πίσης ο στρατάρχης Μ πράουχιτς, Α ρχηγός Στρατού, αναφ έ

ρει σε έκθεσή του τους κινδύνους που θα προκύψ ουν από μια

εκτεταμένη ιταλική κατοχή και προτείνει αυτή να περιορισθεί

στην περιοχή δυτικά της Π ίνδου και στην Π ελοπόννησο. To υπό

λοιπο της Ε λλάδος, συμπεριλαμβανομένης της Α θήνας, θα παρέ

μενε υπό γερμανική κατοχή. Ε πίσης πρότεινε τον διορισμό ενόςανώ τατου διοικητή στα Β αλκάνια ο οποίος θα είχε υπό τας διατα-

γάς του τόσο τα βουλγαρικά όσο και τα ιταλικά στρατεύματα.

Ε πεσήμανε δε ότι οποιαδήποτε περαιτέρω παραχώ ρηση προς

τους Ιταλούς θα ήταν αντιπαραγω γική.24

Σ ε ερώ τημα του Β ερολίνου, εάν η κυβέρνηση Τ σολάκογλου

θεω ρείται ικανή να κυβερνήσει την χώ ρα, ο Γερμανός πληρεξού

σιος στην Α θήνα απαντά στις 11 Μ αΐου, ότι μόνον εάν η ιταλική

κατοχή περιορισθεί στο ελάχιστο και επιλυθεί το επισιτιστικό

πρόβλημα η ελληνική κυβέρνηση με την γερμανική υποστήριξη

θα μπορέσει να παραμείνει στην εξουσία.25

Δ υστυχώ ς παρά τις έντονες προσπά θειες τω ν Γερμανώ ν πολι

τικώ ν και στρατιω τικώ ν ιθυνόντω ν στην Ελλάδα, ο Χ ίτλερ βάζει

πάνω από όλα την ρω σική του εκστρατεία και θέλει να περιορί


25. DG FP, ένθ. ανω τ. Ν ° 495 σ. 776

65



σειστο ελάχιστο την γερμανική ανάμειξη στην διοίκηση της Ε λ

λάδος ώ στε να μπορέσεινα αποσύρει όσο το δυνατόν περισσότε

ρα στρατεύματα από τον ελλαδικό χώ ρο που του ήσαν απαραίτη

τα για την εκστρατεία του στην Α νατολή. Α υτό θα μπορούσε ναεπιτευχθεί μόνο με ιταλική κατοχή και διοίκηση της Ε λλάδος που

θα επέτρεπε περιορισμένες πολιτικές και κυρίω ς στρατιω τικές

ευθύνες της γερμανικής πλευράς στην χώ ρα αυτή. Α φήνοντας την

πρω τοκαθεδρία στους Ιταλούς ενίσχυε και το γόητρο του Μ ουσο-

λίνιο οποίος θεω ρούσε κάθε περιορισμό τω ν αρμοδιοτήτω ν του

σε αυτήν ω ς ταπεινω τική υποβάθμισή του. H πολιτική αυτή έμελ

λε στο άμεσο μέλλον να εκμηδενίσεικάθε, έστω και περιορισμέ

νη, φ ιλογερμανική διάθεση του ελληνικού λαού.

Έ τσι στις 13 Μ άίου εκδίδει απόφ αση με την οποία ζητείτην

αποχώ ρηση από την χώ ρα όσο το δυνατόν περισσότερω ν στρα

τιω τικώ ν δυνάμεω ν με εξαίρεση μόνον αυτώ ν που ήσαν αναγκα ί

ες για την προστασία τω ν βάσεω ν ανεφ οδιασμού για την επιχεί

ρηση Μ έρκουρ (κατάληψ η Κ ρήτης). Π αραχω ρεί την στρατιω τική

προστασία και την πολιτική διοίκηση της Ε λλάδος στους Ιταλούς.

Α παγορεύει στην γερμανική πλευρά τον ρόλο του διαιτητή μετα

ξύ ελληνικώ ν καιιταλικώ ν αρχώ ν αδιαφ ορώ ντας εάν οιτελευταί

ες θα μπορούσαν να αντιμετω πίσουν τις δυσκολίες της κατοχής.26

Σ υνέχεια αυτής της απόφ ασης είναι η σύσταση του Ρίμπεντροπ

προς τον Ά λτενμπουργκ να είναι επιφυλακτικός σε αιτήματα της

ελληνικής κυβερνήσεω ς για παρέμβασ η σε Ιταλούς και Β ουλγά

ρους. «Δ εν επιθυμούμε να παίξουμε τον ρόλο του διαιτητή σε τέ

τοιες περιπτώ σεις».27

Στις 17 Μ αίου εκδίδεται μια περαιτέρω οδηγία του Χ ίτλερ

στην οποία σαφώ ς τονίζεται ότιη προστασία της Ελλάδος ανήκει

στους Ιταλούς. Ε πίσης ότιοιγερμανικές υπηρεσίες δεν έπρεπε να

παρεμβαίνουν στα γενικά θέματα προστασίας και διοίκησης της

26. Έ νθ. ανωτ. Nu 175 σ. 796

27. Έ νθ. ανω τ. N0510 σ. 796

66



χώ ρας. Κ άθε αίτημα της ελληνικής πλευράς για μεσολάβηση πρέ

πει να αποκλείεται.28

H συνεργασία Γερμανώ ν διπλω ματικώ ν και στρατιω τικώ ν αρ

χώ ν, βασικά Ά λτενμπουργκ-Λ ιστ, υπήρξε στενή χω ρίς όμω ς νααποφεύγονται τριβές και έντονες διαφ ω νίες αφοΰ οι στρατιω τι

κοίεπεδίω καν πρω ταρχικό ρόλο, οι ενέργειές τους όμω ς έπρεπε

να συνάδουν με την γενικότερη γερμανική πολιτική και να τυγχά

νουν της έγκρισης του Γ ερμανοΰ πληρεξουσίου. Α υτός προσπα

θούσε να περιορίσειτις ενίοτε αυθαιρεσίες τω ν στρατιω τικώ ν αρ

χώ ν και να απαλύνει την αυστηρότητα τω ν εντολώ ν του Β ερολί

νου, χω ρίς, όμω ς, πάντα να το επιτυγχάνει. Α ντίθετα, προβλημα

τική ήταν η ιταλο-γερμανική συνεργασία παρ’όλο που ο διπλω μα

τικός εκπρόσω πος τω ν Ιταλώ ν, Π ελεγκρίνο Γκίτζι, πρώ ην γερου

σιαστής, πρώ ην πρέσβυς στην Ρουμανία και παράγω ν του φ ασι

στικού κόμματος, προσπαθούσε να διατηρήσει φιλικές και εποι

κοδομητικές σχέσεις με τον Γερμανό συνάδελφ ό του. Π αρ’ότιτυ

πικά οιΙταλοί είχαν την πρω τοκαθεδρία (Preponderanza) με τηνέγκριση του Χ ίτλερ, στην ουσία τα νήματα τα κινούσε η γερμανι

κή πλευρά η οποία ενισχύετο στον ρόλο της αυτό, αφού η ελληνι

κή κυβέρνηση προσέφευγε σ’ αυτήν, κατά κανόνα όταν υπήρχαν

προβλήματα.

Π αρά τις διαμαρτυρίες τω ν Ιταλώ ν που κύριος συνήγορός τους

στο Β ερολίνο ήταν ο Ρίμπεντροπ η γερμανική εκπροσώ πηση στην

Ε λλάδα παρά τις ενίοτε αυστηρές εντολές του δεν τους επέτρεπενα αποκτήσουν επιρροή στην εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση, ενώ

προσπαθούσε με κάθε τρόπο να ματαιώ σει τα απώ τερα σχέδια

τω ν Ιταλώ ν συμμάχω ν να μετατρέψ ουν την Ε λλάδα σε ένα είδος

ιταλικού προτεκτοράτου ή να προσαρτήσουν μέρος του εδάφους

της, όπω ς τις Ιόνιους Ν ήσους.

Oi Ιταλοί πάντω ς άρχισαν να προβάλλονται λόγω του τρόπου

χειρισμού ανθρω πιστικώ ν θεμάτω ν σαν οι ‘καλοί κατακτητές’

28. Έ νθ. ανω τ. N0536 σ. 845

67



έναντιτω ν ‘κακώ ν’ Γερμανώ ν και να εμφανίζονταιότιυποστηρί

ζουν τα διάφ ορα αιτήματα τω ν ελληνικώ ν κυβερνήσεω ν, ενώ στην

ουσία αδιαφορούσαν και πολλές φ ορές προέβαλλαν τεχνικά

εμπόδια, όπω ς στην αποστολή τροφ ίμω ν από το εξω τερικό τηνπερίοδο του λιμού. Μ ε έντεχνο τρόπο τορπίλισαν τον επόμενο

χρόνο την κυβέρνηση Τ σολάκογλου με τον άνθρω πό τους, τον

υπερυπουργό Γκοτζαμάνη, ο οποίος διηύθυνε πέντε υπουργεία,

και προσπάθησαν ανεπιτυχώ ς να τον προω θήσουν στην πρω θυ

πουργία. Τ ην ιταλο-γερμανική διαμάχη προσπάθησαν να εκμε-

ταλλευθούν οιεκάστοτε ελληνικές κατοχικές κυβερνήσεις με αμ

φιλεγόμενα αποτελέσματα.Στις 19 Μ αΐου σε συνάντησή του με τον Ά λτενμπουργκ ο Έ λ

ληνας πρω θυπουργός διαμαρτύρεταικαι πάλιγια τα εμπόδια που

συναντά στην άσκηση της πολιτικής τους, ιδίω ς στην ιταλική και

βουλγαρική ζώ νη κατοχής. Θ α συνεχίσεινα κυβερνά, αλλά φ οβά

ται ότιυπό αυτές τις συνθήκες θα αναγκαστεί σε παραίτηση. O

Γερμανός πληρεξούσιος συνιστά στο Β ερολίνο την ενίσχυση της

κυβερνήσεω ς Τ σολάκογλου γιατί σε περίπτω ση παραίτησής της

θα είναι δύσκολο να ευρεθούν υπεύθυνες προσω πικότητες για να

αναλάβουν τον ρόλο της. Υ ποδεικνύει δε την αποφυγή λήψ εω ς

μέτρω ν στην ιταλική και βουλγαρική ζώ νη κατοχής που ζημιώ

νουν την ελληνική οικονομία και το νόμισμα, και θίγουν την ελλη

νική θρησκεία και αξιοπρέπεια.29

Oi Γερμανοί πάντω ς απέτυχαν να εγκαθιδρύσουν ένα σταθε

ρό και συνεπές καθεστώ ς στην χώ ρα, διότιακολούθησαν μια αμ

φιλεγόμενη πολιτική. Α υτό οφ είλεται στην στάση του Χ ίτλερ, ο

οποίος είχε στραμμένη την προσοχή του αποκλειστικά και μόνον

στην επιχείρηση «Μ παρμπαρόσα», ενώ δεν ήταν διατεθειμένος

να εγκαταλείψ ει το δόγμα ότι η Μ εσόγειος ανήκε κατά κανόνα

στην σφαίρα της ιταλικής επιρροής. Έ τσι, από την μια μεριά προ-

29. Α ρχεία Auswartiges Amt (AA). Φ άκελος Υ φ . Weizsacker 29612. Τ ηλ/μα

Γερμανικής Π ρεσβείας Α θηνώ ν υπ’αριθμ. 238 από 19.5.1941

68



σπαθσύσαν να στηρίξουν την κυβέρνηση Τ σολάκογλου και από

την άλλη επεδίω καν να μην έλθουν αντιμέτω ποι με τους Ιταλοΰς,

με αποτέλεσμα να καταφέρουν να δυσαρεστήσουν και τους δύο.

Μ ια προσπάθεια που έμοιαζε με τετραγω νισμό κύκλου.Έ κφ ραση της πρώ της πολιτικής δηλαδή του ‘καλοπιάσματος’

τω ν Ε λλήνω ν και της εμπέδω σης μιας ‘φιλικής κατοχής’ που θα

επέτρεπε αποχώ ρηση μεγάλου μέρους τω ν γερμανικώ ν στρατευ

μάτω ν από την χώ ρα, απαραίτητω ν για την σχεδιαζόμενη εισβολή

στην Σοβιετική Έ νω ση, αποτελεί και ο λόγος τον οποίο εξεφώ νι-

σε ο Χ ίτλερ στο Ράιχσταγκ στις 4 Μ αΐου. Σ ’ αυτόν ανέφερε για την

Ε λλάδα μεταξύ άλλω ν ό τι«... Χ άριν της ιστορικής δικαιοσύνης εί

μαιυποχρεω μένος να διαπιστώ σω ότιεκ τω ν αντιπάλω ν οι οποίοι

μας αντιμετώ πισαν, ο Έ λλην στρατιώ της επολέμησε με παράτολ

μο θάρρος και ύψ ιστη περιφρόνηση προς τον θάνατο. O ελληνικός

στρατός αγω νίσθηκε τόσο γενναία ώ στε και αυτοί οι εχθροί του

δεν μπορούν να αρνηθούν την προς αυτόν εκτίμηση».30

Α πόηχος του λόγου του Φ ύρερ ήταν ημερήσια διαταγή τουπρω θυπουργού Τ σολάκογλου στις 6 Μ αΐου προς αξιω ματικούς

και οπλίτες, στην οποία τους προτρέπει να δείξουν φιλικά αισθή

ματα προς τους Γερμανούς που ήλθαν για να εκδιώ ξουν τους Β ρε

τανούς από την χώ ρα κατόπιν προσκλήσεω ς της εγκληματικής

κυβερνήσεω ς της 4ης Α υγούστου και να προσαρμοσθούν στην νέα

τάξη πραγμάτω ν. Ε πίσης ο δήμαρχος της Α θήνας, Π λυτάς, ευχα

ριστείτον Χ ίτλερ εκ μέρους του αθηναϊκού λαού για τον τρόπο μετον οποίο μεταχειρίσθηκαν την πόλη τα γερμανικά στρατεύματα.31

Στις 9 Ιουνίου απελευθερώ θηκαν οι Έ λληνες στρατιω τικοίαιχμά

λω τοιτω ν Ιταλώ ν. Στις 8 Μ αΐου ο Τ σολάκογλου συναντήθηκε με

προσω πικότητες του πολιτικού κόσμου, στρατιω τικούς και τραπε

ζίτες μεταξύ τω ν οποίω ν συγκαταλέγονται και οι Π άγκαλος, Ο θω -

ναίος, Μ άξιμος, Π απανδρέου, Κ ανελλόπουλος, Π εσματζόγλου,

30. B. Π απαδάκης: Δ ιπ λ ω μ α τ ικ ή ι σ τ ο ρ ία τ ο υ Ε λ λ η ν ικ ο ύ π ο λ έ μ ο υ 1940-45 σ. 181

31. John O. lattides:AmbassadorMacVeagh Reports - Greece 1933-47 σ . 357 & 359

69



Ράλλης κ.α., καιοι οποίοι θεώ ρησαν επιβεβλημένη την υποστήρι

ξη της κυβερνήσεω ς του χω ρίς επιφυλάξεις.

Στις 9 Ιουνίου με την υπ’ αριθμόν 31 οδηγία του ο Χ ίτλερ ονο

μάζειτον στρατάρχη Λ ιστ Α νώ τατο Δ ιοικητή της Β έρμαχτ για την NA Ε υρώ πη με έδρα την Θ εσσαλονίκη, και τον πτέραρχο Χ έλ-

μουτ Φ έλμυ Δ ιοικητή Ν οτίου Ε λλάδος με έδρα την Α θήνα. Για

θέματα πολιτικά-οικονομικά-πολιτιστικά και προπαγάνδας πα

ραμένει αρμόδιος ο Ά λτενμπουργκ, ενώ οι δΰο αρχές, πολιτικές

καιστρατιω τικές, καλοΰντο να εντείνουν την συνεργασία τους.32

Στις 10 Ιουνίου επέτειος της εισόδου της Ιταλίας στον B' Π α

γκόσμιο πόλεμο ο Μ ουσολίνισε λόγο του ανέφ ερε ότιπολλές ελληνικές στρατιω τικές μονάδες πολέμησαν γενναία, εξήρε τον

αγώ να του ιταλικού στρατού και υπογράμμισε με έμφαση ότι η

Ε λλάδα αποτελείμέρος του μεσογειακού ζω τικού χώ ρου της Ιτα

λίας.33Τ ελικά, τα ιταλικά στρατεύματα εισήλθαν στην Α θήνα στις

25 Ιουνίου και ύψ ω σαν την ιταλική σημαία στην Α κρόπολη.

Ν έα διαφ ω νία προέκυψ ε μεταξύ τω ν αξονικώ ν συμμάχω ν σχε

τικά με την ελληνική πρω τοβουλία προέλευσης του Υ πουργούΕ θνικής Α μύνης, στρατηγού Μ πάκου, να οργανω θεί λεγεώ να Ε λ

λήνω ν μαχητώ ν που θα πολεμούσε στο πλευρό τω νΓερμανώ ν στο

ρω σικό μέτω πο. Στην αρχή οιΓ ερμ ανοί αντιμετώ πισαν θετικά την

ελληνική προσ φ ορά αλλά τελικά, λόγω κατηγορηματικής άρνη

σης τω ν Ιταλώ ν, έκαναν πίσω και απέρριψ αν ευγενικά την πρότα

ση αυτή. Σ υγκεκριμένα εντέλλεταιο Ά λτενμπουργκ να μεταφέρει

στην ελληνική κυβέρνηση την ικανοποίηση της γερμανικής γιατην πρόθεση της πρώ της να μετάσχειστον αγώ να κατά του μπολ-

σεβικισμού, αλλά προς το παρόν υπήρχαν προβλήματα ενσω μά-

τω σης νέω ν σχηματισμώ ν εθελοντώ ν και έλλειψ η φορτηγώ ν αυτο

κινήτω ν για την μεταφορά τους ώστε να μην είναι δυνατή η χρη

σιμοποίησή τους. Τ ονίζεται δε ότιδεν πρέπει επ’ ουδενί λόγω να

32. Akten zur Deutschen Auswartigen Politik (ADAP) τόμος XII N060933. Δ. Γατόπουλου, ένθ. ανω τ. τόμος B σ. 28

70



αποκαλυφ θεί στην ελληνική πλευρά ότι η γερμανική άρνηση

σφείλεταιστην ιταλική στάση.34Ίσ ω ς οι Ιταλοί να μην ήθελαν να

ξαναφ ανεί η γενναιότητα τω ν Ε λλήνω ν στρατιω τώ ν αφ οΰ οι μνή

μες του Α λβανικοΰ Μ ετώ που ήσαν ακόμη νω πές. To περίεργο είναι ότικαι η κυβέρνηση Τ σουδερού είχε προσφ έρει στην Σοβιε

τική κυβέρνηση την αποστολή ελληνικής φ άλαγγας στο ανατολι

κό μέτω πο, η οποία, όμω ς, δεν έγινε δεκτή, διότι θεω ρήθηκε ότιο

αριθμός τω ν Ελλήνω ν προς στρατολογίαν γι’ αυτόν τον σκοπό θα

ήταν ελάχιστος, και η ελληνική προσφ ορά θα είχε μόνον συμβο

λική σημασία.35Σημειω τέον ότι η κυβέρνηση Τ σολάκογλου απέ

φυγε να κηρύξει τον πόλεμο κατά της Σοβιετικής Έ νω σης παρά

τις προτροπές του Γ κοτζαμάνη, που θεω ρούσε ότιυπήρχε ταύτι

ση συμφ ερόντω ν Ά ξονος και Ε λληνισμού στον αγώ να κατά του

Σλαβοκομμουνισμού.

Ο ικ ο ν ο μ ικ ή λ ε η λ α σ ία

H εισβολή τω ν Γερμανώ ν στην Ε λλάδα απέβλεπε μεταξύ άλλω ν

και στην εξασφάλιση τω ν πλουτοπαραγω γικώ ν πηγώ ν της χώ ρας

σε πρώ τες ύλες και άλλω ν βιομηχανικώ ν προϊόντω ν και αγαθώ ν

τα οποία ήσαν αναγκαία στην πολεμική τους βιομηχανία. Τ ρεις

ήσαν οι στόχοι της οικονομικής πολιτικής τω ν Γερμανώ ν έναντι

της Ε λλάδος. Π ρώ τον να καλύψ ει τις ανάγκες τω ν δυνάμεω ν κα τοχής, δεύτερον να εφοδιάσει την γερμανική οικονομία με πρώ

τες ύλες και τρίτον να επιτύχει διείσδυση στην χώ ρα του γερμανι

κού κεφαλαίου.

Συστήθηκε ειδική μονάδα της γερμανικής Ε πιμελητείας η

οποία από τις πρώ τες ήδη ημέρες της κατοχής επιδόθηκε σε κα

34. DGFP, ένθ. ανω τ. N0201 σ. 313

35. Α ρχεία Υ Π Ε Ξ 1941 Φ ακ. 12 Τ ηλ/μα ελληνικής πρεσβείας Κ ουΐσεβ υπ’

αριθμ. 40 από 11.11.1941

71



τασχέσεις, αρπαγές, αγορές και ενοικιάσεις, βεβαίω ς κατόπιν πι

έσεω ν τω ν διάφορω ν βιομηχανικώ ν και εμπορικώ ν μονάδω ν της

χώ ρας, τραπεζιτικώ ν ιδρυμάτω ν, αποθηκώ ν τροφ ίμω ν και άλλω ν

ειδώ ν. Π ολλές δε επιχειρήσεις στους τομείς τω ν ορυκτώ ν καιενέργειας τέθησαν πάραυτα υπό την διοίκηση ένστολω ν γερμανι

κώ ν στελεχώ ν αντίστοιχω ν γερμανικώ ν εταιρειώ ν.36Ε ντός μικροΰ

χρονικοΰ διαστήματος τέθηκαν υπό γερμανικό έλεγχο όλοιπερί

που οιτομείς της ελληνικής οικονομίας. Ev συνεχεία εκλήθησαν

οι Έ λληνες βιομήχανοικαι έμποροι, κατά κλάδον, στο Β ιομηχα

νικό και Ε μπορικό Ε πιμελητήριο Α θηνώ ν και υποχρεώ θηκαν να

συμπληρώ σουν ερω τηματολόγιο στο οποίο θα έπρεπε να καταγράψ ουν την ποσότητα καιτο είδος τω ν πρώ τω ν υλών και βιομη-

χανοποιημένω ν προϊόντω ν που είχαν αποθηκευμένα, ενώ από

πολλούς ζητήθηκε υπογραφή συμβολαίου για μέλλουσα παρα γω

γή προϊόντω ν. Ε ξ άλλου θεω ρήθηκε από την γερμανική πλευρά

ότιεξακολουθούσε να ισχΰειη προ του πολέμου συμφω νία Κ λή-

ρινγκ μεταξΰ τω ν δύο χω ρώ ν και καθορίσθηκε αυθαίρετα η ισο

τιμία ραϊχμάρκου και δραχμής σε 1 προς 60, καιτης ιταλικής λίρας σε 1 προς 8. Στο ελληνογερμανικό Κ λήρινγκ υπήχθησαν επί

σης και οι εμπορικές σχέσεις Ελλάδος και τω ν υπό γερμανική κα

τοχή τελούντω ν ευρω παϊκώ ν χω ρώ ν όπω ς Γαλλίας, Ο λλανδίας,

Β ελγίου, Ν ορβηγίας και Σ ερβίας.37

Ιδιαίτερο ρόλο σ’ αυτήν την οικονομική εκστρατεία έπαιξε η γνω

στή γερμανική εταιρεία Κ ρουπ που σύντομα εξασφάλισε την εκμε

τάλλευση όλω ν τω ν περιοχώ ν παραγω γής μεταλλευμάτω ν - Λ αύριο,Κ οζάνη, Λ οκρίδα, είτε με μισθώ σεις είτε με μακροχρόνιες συμβά

σεις με τους δικαιούχους.38Τ α μεταλλεύματα - χρώ μιο, βω ξίτης, νι

κέλιο κ.α., ήσαν απολύτω ς αναγκαία για την γερμανική πολεμική μη

36. Bundesarchiv : Europa unterm Hakenkreuz. Die Okkupationspolitik des

deutschen Faschismus 1938-45, Τ όμος 6ος σ. 64

37. A. Μ πακαλμπάση: H Ο ικ ο ν ο μ ία τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς κ α ι η ο ρ γ α ν ω μ έ ν η ιδ ιω τ ικ ή

π ρ ω τ ο β ο υ λ ία σ τ η ν π ε ρ ίο δ ο τ η ς κ α τ ο χ ή ς , 1941-44, σ. 64 & 10638. H. Richter, ένθ. ανω τ. σ. 618

72



χανή καιγι’ αυτό οιΓερμανοίέοπευοαν να τα εξασφαλίσουν προτοΰ

οιΙταλοί εγείρουν διεκδικήσεις. Έ τσι περιέλαβαν στην ζώνη δικαιο

δοσίας τους την ενδοχώ ρα της Θ εσσαλονίκης που είχε ορυχεία χρω

μίου ενώ οι Ιταλοί περιορίσθηκαν στα ορυχεία λιγνίτη που ήσαναπαραίτητα για την ηλεκτροδότηση τω ν Α θηνώ ν.

Ά λλες καταλήψ εις αφοροΰσαν το εργοστάσιο πυρομαχικώ ν

Μ ποδοσάκη όπου όλα τα μηχανήματα κατασχέθηκαν και μεταφ έρ

θηκαν στην Γερμανία ενώ οι κτηριακές του εγκαταστάσεις μετατρά-

πηκαν σε επισκευαστικές μονάδες της Α εροπορίας. Ε πίσης τα ναυ

πηγεία Β ασιλειάδη, το κρατικό εργοστάσιο αεροπλάνω ν στο Π .

Φ άληρο, το εργοστάσιο παραγω γής βάμβακος, η Η λεκτρική Ε ταιρεία (Power Traction Co), οιΘ εσσαλικοίσιδηρόδρομοι, η εταιρεία

Gable & Wireless, η εταιρεία τεχνικώ ν έργω ν Τ έχνικα κ.α.

Δ ιάφ ορα ελληνικά προϊόντα όπω ς καπνός, δέρματα, βαμβάκι,

υφ άσματα, μετάξιείτε κατασχέθηκαν είτε αγοράσθηκαν σε εξευ

τελιστικές τιμές και απεστάλησαν στην Γερμανία. Ό λα τα αποθέ

ματα ελαιολάδου, ελαιώ ν, σταφίδας, σΰκω ν επίσης κατασχέθη

καν για την διατροφή τω ν στρατευμάτω ν κατοχής ή απεστάλησανστον γερμανικό στρατό στην B. Α φρική. Ό ,τι είχε απομείνει από

τον ελληνικό εμπορικό στόλο αγοράσθηκε στο 50% της αξίας

του.39Κ ατασχέθηκαν επίσης αγαθά της ελευθέρας ζώ νης Θ εσσ α

λονίκης και Π ειραιώ ς, τω ν γενικώ ν αποθηκώ ν, τελω νείω ν και σι

δηροδρομικώ ν σταθμώ ν.40 Ε πίσης οχήματα και σιδηροδρομικά

βαγόνια. Σχετική ήταν και η οδηγία του Γ καίρινγκ από 19 Α πρι

λίου για αρπαγή μέσω ν παραγω γής σε κατεχόμενες χώ ρες της

NA Ε υρώ πης η οποία καθόριζε ότι εφόσ ον δεν είναι δυνατή η

επιτόπου λειτουργία μέσω ν παραγω γής και ιδιαίτερα μηχανημά

τω ν για τις ανάγκες της Β έρμαχτ, τότε αυτά θα μετεφέροντο στην

Γ ερμανία.41

39. John Hondros: Occupation & Resistance. The GreekAgony 1941-44 a. 62-6340. Δ . Γατόπουλου, ένθ. ανω τ. Τ όμος B’ σ. 48

41. Europa unterm Hakenkreuz, ένθ. ανω τ. N" 6 σ. 140

73



Γερμανικές επιχειρήσεις έθεσαν υπό έλεγχον διαφ όρους το

μείς της ελληνικής οικονομίας. Έ τσι η Telefunken απέκτησε το

μονοπώ λιο στο ραδιόφ ω νο και στην τηλεγραφ ία, η Hansa Leicht-

metal την εκμετάλλευση λιμνώ ν και ποταμώ ν, και αργότερα τω νορυχείω ν βω ξίτη στον Π αρνασσό, η Lufthansa την ιδιοκτησία της

Ε λληνικής Α εροπορικής Ε ταιρείας, ενώ η Sudostropa A.G το μο

νοπώ λιο παραγω γής μετάξης.

Π ολλές ελληνικές βιομηχανίες στους τομείς χημικώ ν, τσιμέ

ντου, υφ αντουργίας, άνθρακος και πυρομαχικώ ν συνέχισαν την

λειτουργία τους προς χάριν της γερμανικής πολεμικής μηχανής.

Υ πολογίζεται ότιτον Ιούλιο του 1942 πάνω από 300 βιομηχανικές μονάδες λειτουργούσαν και παρήγαν για τον γερμανικό

στρατό.42Ε ίναι αξιοσημείω το ότισ’ αυτές αλλά και στα αμυντικά

έργα τω ν αρχώ ν κατοχής απασχολούνταν περίπου 300.000 Έ λ

ληνες εργάτες που αποτελούσαν το 10% του εργατικού δυναμι

κού της χώ ρας.43

Ε πίσης στον τραπεζιτικό τομέα γερμανικά τραπεζιτικά ιδρύ

ματα απέκτησαν ‘στενούς’ δεσμούς με τις μεγαλύτερες ελληνικέςτράπεζες ενώ τα παραρτήματα ξένω ν τραπεζώ ν ή εταιρειώ ν κατά

το πλείστον βρετανικώ ν, κατασχέθηκαν, εξαγοράσθηκαν ή συγ-

χω νεύθηκαν με αυτές. Σ υγκεκριμένα η Deutsche Bank έκλεισε

συμφω νία με την Ε θνική Τ ράπεζα ενώ η Dresdner Bank με την

Banque d’ Athenes. Μ ε αυτόν τον τρόπο η σύνδεση τω ν γερμανι

κώ ν τραπεζώ ν με τις αντίστοιχες ελληνικές επέτρεψ ε στο γερμ α

νικό τραπεζικό δίκτυο να επιτύχειδιείσδυση στον οικονομικό χώ

ρο της NA Ε υρώ πης.44

Υ πολογίζεται ότι μεταξύ Μ άίου και Σεπτεμβρίου 1941 είχαν

εξαχθεί από την Ε λλάδα στην Γ ερμ ανία προϊόντα αξίας

42. Έ νθ. ανω τ. σ. 65

43. Konstantin Loulos σε Europa unterm H akenkreuz. Okkupation und Kol-

laboration Τ όμος 1ος σ. 410-11

44. Europa unterm Hakenkrcuz. Die Okkupationspolitik des deutschenFaschismus Τ όμος 6ος N036/15.8.1941

74



45.700.000 εκατομμυρίω ν ραϊχμάρκω ν ενώ στο τέλος του έτους η

αξία τους είχε ανέλθει σε περίπου 150.000.000 εκατομμύρια.45

Ή δη τον Ιούνιο ο γερμανικός εμπορικός ακόλουθος στην Α θήνα

Χ έφλινγκχοφ αναφ έρει στους προϊσταμένους του ότι είχε εξα-σφαλισθεί η κατοχή όλω ν τω ν σπουδαιότερω ν επιχειρήσεω ν στον

τομέα τω ν ορυκτώ ν και άλλω ν σημαντικώ ν προϊόντω ν.46

H οικονομική αυτή επέλαση τω ν Γερμανώ ν κατέλαβε εξαπί

νης τους Ιταλοΰς που χρειάσθηκαν χρόνο για να συνειδητοποιή

σουν το τιείχε συμβεί και να αρχίσουν να διαμαρτύρονται για τον

εξοβελισμό τους από τα κέρδη του διαμελισμού της ελληνικής οι

κονομίας. Μ άλιστα ο Μ ουσολίνι είπε χαρακτηριστικά ότι «οι

Γερμανοί πήραν από τους Έ λληνες ακόμη και τα κορδόνια τω ν

παπουτσιώ ν τους».47

Έ στειλαν εσπευσμένα στην Α θήνα τον πρώ ην Υ πουργό οικο

νομικώ ν κόμητα Β όλπι ο οποίος προσπάθησ ε να αποσπάσει από

τους Γερμανούς, έστω και καθυστερημένα, ορισμένα βιομηχανι

κά κομμάτια της ελληνικής οικονομίας. Ε πίσης με πιέσεις επιχείρησε να εξαναγκάσει διάφ ορους επιχειρηματίες να παραχω ρή

σουν τις επιχειρήσεις τους στους Ιταλούς, ενώ ζήτησε να καταρτι

στεί κατάλογος οικονομικώ ν μονάδω ν προς διαπραγμάτευση με

την γερμανική πλευρά. H προσπά θεια αυτή τω ν Ιταλώ ν να απο

σπάσουν έστω και την τελευταία στιγμή οικονομικές μονάδες από

τους Γερμανούς οδήγησε σε διαμάχες και παράπονα εκατέρω θεν

ενώ οι Ιταλοί ισχυρίζονταν ότι η συμπεριφορά τω ν συμμάχω ντους δεν ήταν σύμφω νη με την επιθυμητή συνεργασία τους στα

πλαίσια του Ά ξονος. O Ρίμπεντροπ προσπαθεί να κατευνάσει τα

πράγματα. Τ ηλεγραφ εί στον Ά λτενμπουργκ υπογραμμίζοντας ότι

η οικονομική πολιτική δεν μπορεί να υπερτερήσει της συμμαχίας

με την Ιταλία που αποτελεί το A και το Ω της γερμανικής πολιτι

45. John Hondros, ένθ. ανω τ. σ. 63

46. Europa unterm Hakenkreuz ένθ. ανω τ. σ. 65

47. Ciano’s Diary, σ. 379

75



κής στην Μ εσόγειο. Β εβαίω ς τα γερμανικά συμφέροντα πρέπει

να διατηρηθούν σε σχέση με τις ιταλικές αξιώ σεις αλλά θα πρέ

πει να αποκλείεται μια πολιτική σύγκρουσης με τους Ιταλούς.48

Ο ιΓ ερμ ανοί υπεχώ ρησαν στο ελάχιστο δυνατό και επέτρεψ ανμεταξύ άλλω ν σε ιταλική εταιρεία να αποκτήσειμερίδιο στα ορυ

χεία νικελίου στην Λ οκρίδα ενώ θα μοιραζόντουσαν την πα ρα γω

γή τω ν ορυχείω ν χρω μίου. Α ντίθετα δεν ικανοποίησαν το ιταλικό

αίτημα για συμμετοχή στον έλεγχο της ευρύτερης περιοχής της

Θ εσσαλονίκης όπου ευρίσκοντο ορυχεία και πεδιάδες καλλιερ

γήσιμες που θα μπορούσαν να καλύψ ουν μεγάλο μέρος τω ν ανα

γκώ ν του Ράιχ.49Γ ενικά οι Γ ερμανοί πήραν τη μερίδα του λέοντος της ελληνι

κής οικονομίας, όπω ς φαίνεται και από τα στατιστικά στοιχεία

του 1942. Oi ελληνικές εξαγω γές προς Γερμανία ανήρχοντο στο

70% του συνολικού όγκου τω ν εξαγω γώ ν, ενώ προς την Ιταλία

αντιπροσώ πευαν μόνο το 17%. Ε πίσης οι εισαγω γές από το Ρ άιχ

ανήρχοντο στο 42% ενώ από την Ιταλία στο 6%.50

Ε π ισ ιτ ισ τ ικ ό

To επισιτιστικό απετέλεσε τεράστιο πρόβλημα όχι μόνο για την

κυβέρνηση Τ σολάκογλου αλλά και για τις κατοχικές και συμμα

χικές δυνάμεις και οδήγησε με τον λιμό του 1941-42 στον θάνα

το χιλιάδω ν ατόμω ν τω ν μεγάλω ν πόλεω ν και κυρίω ς της περιοχής Α θηνώ ν-Π ειραιώ ς της οποίας ο πληθυσμός είχε αυξηθεί λό-

γω προσέλευσης προσφ ύγω ν. Oi αιτίες ήσαν πολλές: η μη αυτάρ-

κεια της χώ ρας -η Ε λλάς εισήγε προπολεμικά 500.000 τόνους σι

τηρώ ν ετησίω ς- η έλλειψ η εισαγω γώ ν λόγω του συμμαχικού απο-

48. DGFP, ένθ. ανω τ. N0 212 σ. 328

49. Mark Mazower: Inside Hitler’s Greece σ . 2550. Europa unterm Hakenkreuz ένθ. ανω τ. σ. 65

76



κλεισμσύ, η αρπαγή τω ν αποθεμάτω ν τροφ ίμω ν από τις αρχές

κατοχής, η διακοπή τω ν συγκοινω νιώ ν και η έλλειψ η μεταφ ορι

κώ ν μέσω ν, η καταστροφή γεω ργικώ ν μηχανημάτω ν και εργα

λείω ν που μείω σε σημαντικά την γεω ργική παραγω γή καθώ ς καιη έλλειψ η λιπασμάτω ν, τα εμπόδια που δημιουργούσαν οι τοπι

κές αρχές κατοχής και η διαίρεση της χώ ρας σε τρεις ζώ νες κα

τοχής συνέβαλαν στην καταστροφ ική επισιτιστική κατάσταση

τον χειμώ να 1941-42.

H αγροτική παραγω γή του 1941 λόγω του πολέμου είχε μειω

θεί κατά 30-40% της προπολεμικής. Ή ταν δε διασκορπισμένη σε

μικρές γεω ργικές μονάδες, γεγονός που δυσκόλευε την συγκέ

ντρω ση και διανομή της. Oi αγρότες που στερήθηκαν τω ν κρατι

κώ ν επιδοτήσεω ν δεν είχαν πλέον ενδιαφ έρον να πω λήσουν την

παραγω γή τους στο κράτος, αλλά σε μεσάζοντες οι οποίοι την

κρατούσαν στις αποθήκες τους περιμένοντας να την πω λήσουν

όταν η τιμή της θα είχε εξακοντισθεί στα ύψ η λόγω του πληθω ρι

σμού και της μαύρης αγοράς. Έ να άλλο πρόβλημα ήταν η έλλειψ η μεταφορικώ ν μέσω ν ενώ πολλοί στρατιω τικοί διοικητές κρα

τούσαν την παραγω γή στην περιφ έρειά τους με αποτέλεσμα να

υποφ έρουν οι μεγάλες πόλεις και προπαντός η Α θήνα.51

H κυβέρνηση Κ οριζή είχε αγοράσει πριν την κατάρρευση

370.000 τόνους σιτηρώ ν από την Α υστραλία και διάφ ορες ποσό

τητες από την Σ οβιετική Έ νω ση, που λόγω του πολέμου δεν είχαν

φθάσει στην Ελλάδα όταν έγινε η γερμανική εισβολή. Ε πίσης μιαπίστω ση 600.000 λιρώ ν Τ ουρκίας για την αγορά σίτου στην χώ ρα

αυτή δεν πραγματοποιήθηκε λόγω του συμμαχικού αποκλει

σμού.52O δε Τ σουδερός δήλω νε τον Ιούνιο στην Α λεξάνδρεια της

Α ιγύπτου ότι«αφ ήσαμε την Ε λλάδα χω ρίς τρόφ ιμα».53Oi Β ρετα

51. Mark Mazower, ένθ. ανω τ. σ. 26-2752. Σ π. Γασπαρινάτος: Κ α τ ο χ ή σ. 49

53. Dimitri Kitsikis: La Famine en Grece. (1941-42). Revue d’Histoire de Ia

Deuxieme Guerre Mondiale 1969 σ. 18

77



νοί πάντω ς είχαν υποσχεθεί στον Κ οριζή λίγες ημέρες προ της

αυτοκτονίας του μέσω του πρέσβυ τους στην Α θήνα, Π άλαιρετ,

ότι θα επέτρεπαν την εισαγω γή 30.000 περίπου τόνω ν τροφίμω ν

στην Ε λλάδα κάθε μήνα κατά την διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Ε πίσης στην εξόριστη κυβέρνηση Τ σουδερού την αποστολή

τροφίμω ν από την Τ ουρκία.54

To πρόβλημα περιπλεκόταν με την διαφορετική στάση που

έπαιρναν οιδύο αξονικοί σύμμαχοι. Oi Γερμανοί θεω ρούσαν ότι

την πλήρη ευθύνη για την τροφοδοσία του πληθυσμού είχαν οι

Ιταλοίπου αποτελούσαν την κύρια δύναμη κατοχής, ενώ εκείνοι

από την πλευρά τους τους κατηγορούσαν ότιείχαν αφ αιμάξει οικονομικά την Ε λλάδα και τώ ρα μετέφεραν το βάρος σ’ αυτούς.

Ε πίσης ισχυρίζονταν ότι δεν είχαν περισσεύματα τροφ ίμω ν και

σιτηρώ ν.

Ή δη σε σύσκεψ η διαφ όρω ν υπηρεσιακώ ν παραγόντω ν στο

Auswartiges Amt στις 15 Μ αΐου τονίσθηκε σαφώ ς ότιοιγερμανι

κές αρχές δεν προτίθενται να αναλάβουν την ευθύνη για την δια

τροφή του πληθυσμού, αφού εντός ολίγου το μεγαλύτερο μέροςτης χώ ρας θα περιέλθει υπό ιταλική κατοχή.55 O ισχυρισμός,

όμω ς, αυτός δεν έγινε αποδεκτός από τους Γερμανούς διπλω μά

τες. Τ όσο ο Κ λόντιους Δ /ντης Ο ικονομικώ ν Υ ποθέσεω ν του

Auswartiges Amt όσο και ο πρέσβυς Μ άκενσεν τόνιζαν ότιη ευ

θύνη έπεφτε στους ώ μους τω ν Γερμανώ ν αφού τα 2/3 τω ν ελληνι

κώ ν εξαγω γώ ν κατευθύνονταν στην Γερμανία. Στην ενάντια περί

πτω ση θα έπρεπε αυτές να διοχετεύονταιστην Ιταλία.56

Α λλά και οι σύμμαχοι δεν ήσαν άμοιροι ευθυνώ ν. Μ ετά την

αποχώ ρηση τω ν βρετανικώ ν δυνάμεω ν από την Ε λλάδα και την

απώ λεια της Κ ρήτης, επεβλήθη ναυτικός αποκλεισμός που δεν

επέτρεπε μεταφ ορά και εισαγω γή τροφ ίμω ν στην χώ ρα. Oi Β ρε

54. Η λ. Β ενέζη, ε'νθ. ανω τ. σ. 110-1155. K. Olshausen: Zwischenspiel aufdem Balkan σ . 246

56. Έ νθ. ανω τ. σ. 250

78



τανοί ισχυρίζονταν ότισύμφω να με το διεθνές δίκαιο υπεύθυνοι

για τον επισιτισμό του πληθυσμού ήσαν οικατοχικές δυνάμεις της

Γερμανίας και της Ιταλίας. Oi Β ρετανοί με τον αποκλεισμό προ

σπαθούσαν να πλήξουν τις οικονομίες τω ν δύο κατοχικώ ν κρατώ νοιοποίες θα ήσαν υποχρεω μένες να διατρέφουν τους υπό κατοχή

πληθυσμούς- σε περίπτω ση δε αδυναμίας τους αυτό θα είχε αντί

κτυπο στον πληθυσμό με συνέπεια αναταραχή και ένοπλη αντί

σταση. Oi Γ ερμανοί, βεβαίω ς, είχαν αντιληφθεί την συμμαχική

παγίδα και προσπάθησαν να βρουν λύση στην απέλπιδα κατάστα

ση του ελληνικού λαού. Ή δη ο Ά λτενμπουργκ αλλά και ο Λ ιστ εί

χαν από τον Μ άιο πληροφορήσει το Β ερολίνο για την οξεία επι

σιτιστική κατάσταση στην χώ ρα. Ε ισηγούνται δε όπω ς ο στρατός

εισάγει τα τρόφιμά του από την Γ ερμανία αντί να σιτίζεται από

την περιορισμένη εγχώ ρια παραγω γή.57

Σε σύσκεψ η τω ν αρμόδιω ν υπουργείω ν, τον Α ύγουστο του

1941, αποφασίζεται να αποσταλούν αμέσω ς 10.000 τόνοι σιτηρώ ν

από το Μ πανάτ, ενώ η Ιταλία ανέλαβε την υποχρέω ση να απο-

στείλει 40.000 τόνους σιτηρώ ν μέχρι τον Δ εκέμβριο και 15.000

κάθε μήνα από τις αρχές του 1942. Ε πίσης συμφώ νησαν να κά

νουν εισαγω γές και από γειτονικές χώ ρες κυρίω ς από την Β ουλ

γαρία που είχε καταλάβειτις πλέον εύφ ορες γεω ργικές εκτάσεις

στην Ελλάδα.58 H άρνηση της Β ουλγαρίας να συμμετάσχει στον

εφοδιασμό της Ε λλάδος με την δικαιολογία ότι δεν είχε περισ

σεύματα σίτου, όξυνε την κατάσταση. Σ ημειω τέον ότιη απώ λειατω ν εδαφώ ν που είχαν τεθεί υπό βουλγαρική κατοχή αποστέρησε

την χώ ρα από το 50% της παραγω γής καλαμποκιού και κριθα

ριού, και το 40% σίτου και ζω οτροφώ ν.59

Μ ετά την άρνηση τω ν Β ουλγάρω ν οι Ιταλοί απέστειλαν 800

τόνους σιτηρώ ν και οι Γερμανοί 10.000, αλλά δυστυχώ ς το πλοίο

57. Mark Mazower ένθ. ανω τ. σ. 24

58. DG FP ένθ. ανω τ. N0 155 σ. 513

59. K. Olshausen ένθ. ανω τ. σ. 247

79



που μετέψ ερε τα μισά γερμανικά εφόδια, βυθίστηκε από Ά γγλους

κοντά στις ακτές της Ε λλάδος.60Ε πιπλέον ο Ρίμπεντροπ σε τηλε

γράφ ημά του προς την γερμανική αντιπροσω πία στην Α θήνα το

νίζει ότιδεν συντρέχουν λόγοι εξω τερικής πολιτικής που να συνηγορούν για τον εφοδιασμό της Ε λλάδος σε βάρος της επισιτι

στικής κατάστασης της Γερμανίας, ενώ ο τετραετής γερμανικός

οικονομικός σχεδιασμός (Four year plan) κατέτασσε την Ε λλάδα

από απόψ εω ς τροφοδοσίας μετά το Β έλγιο, την Ο λλανδία και την

Ν ορβηγία, για τις οποίες ο επισιτισμός τους είχε από οικονομο-

στρατηγικής άποψ ης προτεραιότητα έναντιτης Ε λλάδος.61

Σε μνημόνιο του Auswartiges Amt τον Ο κτώ βριο αναφέρεταιότι«... σε πολλές πόλεις στην επαρχία για εβδομάδες δεν έχει δια

νεμηθεί ψ ω μί. Δ εν υπάρχουν αποθέματα τροφ ίμω ν και κυρίω ς σι

τηρά. Λ ιμός αρχίζεινα επικρατεί».62O Ά λτενμπουργκ καιπάλιτον

Ν οέμβριο ζητείεπιμόνω ς αποστολή τροφίμω ν αλλά οιστρατιω τι

κοί δεν διέθεταν μεταφορικά μέσα ενώ ο Χ ίτλερ απορροφ ημένος

από την ρω σική εκστρατεία δεν δίνειπροσοχή στο θέμα.

Έ τσι τον Ν οέμβριο ο λιμός εμφανίστηκε στις μεγάλες πόλειςόπου θέριζε κυριολεκτικά, βοηθούντος και του βαρέος χειμώ να.

Υ πολογίζεται ότι πέθαιναν περίπου 300 άτομα την ημέρα μόνο

στην Α θήνα λόγω έλλειψ ης τροφής. O Ά λτενμπουργκ επανέρχεται

και αναφ έρει ότι υπάρχει κίνδυνος λόγω του λιμού να τεθούν

εκτός λειτουργίας εργοστάσια και στρατιω τικές εκμεταλλεύσεις

αναγκαίες για την γερμανική πολεμική βιομηχανία καθόσον ο

υποσιτιζόμενος λαός δεν έχει δυνάμεις για εργασία. Ε πιχειρήσεις

όπω ς το εργοστάσιο επισκευής αεροπλάνω ν, τα ναυπηγεία, καθώ ς

και τα ορυχεία χρω μίου και άλλω ν μεταλλευτικώ ν προϊόντω ν,

έχουν αποχή εργαζομένω ν που ανέρχεται σε ποσοστό 30-60%.63


61. DGFP, ένθ. ανω τ. N0 155 σ. 51462. Έ νθ. ανω τ. Ν “ 420 σ. 677

63. Europa unterm Hakenkreuz, ένθ. ανω τ. N066 σ. 185

80



Τ ην ίδια εποχή σε συνομιλίες στο Β ερολίνο (24-27 Ν οεμβρί

ου) μεταξύ Τ σιάνο-Ρίμπεντροπ-Γ καίρινγκ ο τελευταίος δηλώ νει

ότι δεν μπορεί να γίνει τίποτε για την κατάσταση στην Ε λλάδα

και, εάν περισσεύσει σιτάρι, αυτό πρέπει να δοθεί στην Φ ιλανδία

που πολεμάει γενναία. Χ αρακτηρίζει τον λιμό στην Ε λλάδα συμ

φ ορά που θα πλήξει και άλλους λαούς.64Ε πίσης ο Γκαίμπελς στο

ημερολόγιό του σημειώ νει στις 30 Ιανουαρίου 1942 ότι«η πείνα

έχει προσβάλει όλον τον πληθυσμό και ο κόσμος πεθαίνει κατά

χιλιάδες στους δρόμους της Α θήνας». Ε πιρρίπτει δε ευθύνες στον

αγγλικό αποκλεισμό που στρέφεται εναντίον ενός λαού «... πουθέλησε να βγάλει τα κάστανα από την φω τιά για χάρη τω ν Ά γ

γλω ν. Μ ε αυτόν τον τρόπο το Λ ονδίνο τον ευχαριστεί».65Μ έμφε-

ται δε τους Ιταλούς που «... έχουν καταλάβει το μεγαλύτερο μέ

ρος της χώ ρας ενώ οι Γ ερμανοί αποτελούν τον πέμπτο τροχό της

αμάξης».66

Α λλά και οι Ιταλοί ανησυχούν. O διπλω ματικός τους εκπρό

σω πος στην Α θήνα, ο Γκίτζι, είτε με εκθέσεις είτε με προσω πικήεπαφή με τον Μ ουσολίνιπεριγράφ ει με τα πιο μελανά χρώ ματα

την επικρατούσα επισιτιστική κατάσταση στην χώ ρα. Μ άλιστα ο

Τ σιάνο δηλώ νει ότι προτίθεται να μεταβεί ο ίδιος στην Ε λλάδα

για να την μελετήσει, και υπογραμμίζει ότιη χώ ρα βρίσκεται στην

άκρη του γκρεμού. H Ιταλία θέλει να βοηθήσει, αλλά δεν έχει

αποθέματα. Φ οβάται εξέγερση που θα πρέπει να κατασταλεί με

την βία.67

Oi Ιταλοί στο βάθος αδιαφ ορούν, επικαλούμενοι έλλειψ η

αποθεμάτω ν και μεταφορικώ ν μέσω ν και περιορίζονται να αγα

νακτούν φαρισαϊκά έναντι τω ν Γερμανώ ν που ξεγύμνω σαν την

Ε λλάδα χω ρίς να λαμβάνουν πρακτικά μέτρα προς αντιμετώ πισιν

64. Ciano Diplomatic Papers σ. 464

65. Goebbels Diaries 1942-43 σ. 58

66. Έ νθ. ανω τ. σ. 165

67. DGFP, ένθ. ανω τ. N0501 σ. 829

81



της κατάστασης.68Oi Γερμανοί από της πλευράς τους κατέβαλαν

σχετικές προσπάθειες, οι οποίες όμω ς έμειναν άνευ αποτελέσμα

τος, α φ ’ενός μεν λόγω εγγενώ ν δυσκολιώ ν αλλά και λόγω της

αδιαφ ορίας τω ν υψηλώ ν κλιμακίω ν της γερμανικής ηγεσίας. Π ρέπει πάντω ς να σημειω θεί ότικαι οιδΰο αξονικοί σύμμαχοιείχαν

περιορισμένες δυνατότητες αποστολής τροφίμω ν στην Ε λλάδα

καθόσ ον και οι ίδιοι είχαν ανάγκες στον τομέα αυτό- οι δε προ-

σπάθειές τους να επιτύχουν ανεφοδιασμό από τις γειτονικές χώ

ρες απέτυχαν για διάφ ορους λόγους.

Oi Γερμανοί πάντω ς είχαν κάνει γνω στό στον Δ ιεθνή Ε ρυθρό

Σταυρό (Δ Ε Σ ) ότιθα επέτρεπαν την άφιξη πλοίω ν σε ελληνικούςλιμένες που θα μετέφεραν τρόφ ιμα τα οποία δεν επρόκειτο να

κατάσχουν.

Oi Β ρετανοίκαιοιΑ μερικάνοιδεν ήθελαν επ’ ουδενίλόγω να

άρουν τον αποκλεισμό για την Ελλάδα, διότι εφοβούντο ότι θα

εδημιουργείτο προηγούμενο για άλλες χώ ρες. Ή δη είχαν απορρί-

ψ ει παρόμοια ενέργεια για το Β έλγιο. Ev τούτοις ο αποκλεισμός

παρεβιάζετο στην περίπτω ση της κυβερνήσεω ς Β ισύ στην Γαλλίαπου ελάμβανε ποσότητες μεγαλύτερες από αυτές που προορίζοντο

για την Ε λλάδα.69O Α μερικανός Υ πουργός Ε ξω τερικώ ν Κ όρντελ

Χ αλ ήταν αυστηρός τηρητής του αποκλεισμού ενώ το αμερικάνικο

Υ πουργείο Ο ικονομικώ ν δεν ήθελε να διαθέσει κονδύλια γι’ αυτόν

τον σκοπόν.70Ε πίσης ο Τσώ ρτσιλ ήταν ένθερμος θιασώ της αυτής

της πολιτικής που είχε εφαρμοσθείμε επιτυχία στον Α ’ Π αγκόσμιο

πόλεμο ενώ υπεστήριζε ότικαιαυτός ο πόλεμος έπρεπε να κερδη-θεί πάση θυσία.71H Α μερική που ήταν ακόμη ουδέτερη απηύθυνε

μόνο εκκλήσεις στην βρετανική κυβέρνηση.

68. Ciano Diary 1939-43 σ. 489

69. Procopis Papastratis: British policy towards Greece during the Second World

War 1941-44 a. 11770. H. Richter: Griechenland zwischen Revolution und Konterrevolution a. 144

71. Π ω λ Mov: H α π ο σ τ ο λ ή μ ο ν σ τ η ν κ α τ ε χ ό μ ε ν η Ε λ λ ά δ α σ. 24

82



H πίεση, όμω ς, της αμερικάνικης κοινής γνώ μης που οφείλεται

στην εκστρατεία τω ν ελληνο-αμερικανικώ ν οργανώ σεω ν με επικε

φαλής τον Σπύρο Σκούρα, οι παραστάσεις, έστω και με καθυστέ

ρηση της εξόριστης κυβερνήσεω ς Τ σουδερού, αλλά προπαντός οιενέργειες του πρώ ην Α μερικανού προέδρου Χ ούβερ,72ανάγκασαν

την αμερικανική κυβέρνηση και τον Χ αλ να αλλάξουν γνώ μη και

να ασκήσουν πίεση στην Μ . Β ρετανία για να επιτρέψ ει κατ’ εξαί-

ρεσιν την αποστολή τροφίμω ν από την Τ ουρκία, την οποία οι Β ρε

τανοί παρ’ όλη την ουδετερότητά της την θεω ρούσαν ότι ανήκε

στην ζώ νη του αποκλεισμού. Τ ελικά η βρετανική κυβέρνηση μετά

από τις αμερικανικές πιέσεις και την τραγική επισιτιστική κατά

σταση στην Ε λλάδα φοβούμενη δε ότιτο κύρος της θα υποστεί ζη

μιά, δέχθηκε να επιτρέψ ει τον ανεφοδιασμό της Ε λλάδος από την

Τουρκία. Τ όσο η Ο υάσιγκτον όσο και το Λ ονδίνο αντελήφθησαν

ότιδεν ήταν δυνατόν να παραμένουν θεατές στο δράμα του ελλη

νικού λαού. Μ ια τέτοια στάση θα ήταν δυνατόν να είχε επιπτώ σεις

στην ουδέτερη Τ ουρκία και στις χώ ρες της Ε γγύς Α νατολής.

Έ τσι η πρώ τη βοήθεια έφθασε στην Ε λλάδα τον Ο κτώ βριο του

1941 με αποστολή σιτηρώ ν και τροφίμω ν, κυρίω ς ξηρώ ν λαχανικώ ν,

με τα τουρκικά πλοία Κ ο ν ρ τ ο υ λ ο υ ς καιΤ ο ν λ ο ύ - π ο ν ν ά ρ υπό την αι

γίδα του Δ Ε Σ. To πρώ το πραγματοποίησε μέχριτον Ιανουάριο του

1942 πέντε συνολικά ταξίδια μεταφέροντας 6.700 τόνους σιτηρώ ν

πολύ μικρή ποσότητα για να καλύψ ει τις ανάγκες ολόκληρου του

πληθυσμού. Σύντομα, όμω ς, καιαυτη η περιορισμένη τροφοδότησησταμάτησε λόγω επισιτιστικώ ν δυσκολιώ ν της ίδιας της Τουρκίας η

οποία αναγκάσθηκε να εισαγάγει 50.000 τόνους σιτηρώ ν το 1942.

Ev τω μεταξύ μια φήμη άρχισε να απλώ νεται ότικύριοι υπεύ

θυνοι της λιμοκτονίας ήσαν οιΙταλοί, οι οποίοι με αυτόν τον τρό

πο προσπαθούσαν να κάμψ ουν το φ ρόνημα του ελληνικού λαού

για να μετατρέψ ουν την Ελλάδα σε ιταλικό προτεκτοράτο.73Α υτό


73. D. Kitsikis, ένθ. ανω τ. σ. 25

83



υπεστήριζε και ο Έ λλην πρέσβυς στην Ά γκυρα, Ραφ αήλ, σε τηλε

γράφ ημά του προς την εξόριστη κυβέρνηση του Κ αΐρου συμπλη

ρώ νοντας ότιτην άποψ η αυτή συμμερίζονταικαι οιΤ ούρκοι ιθύ

νοντες.74Μ ετά τον τερματισμό του τουρκικού ανεφοδιασμού άρχισαν

εκ νέου προσπάθειες για την κατ’ εξαίρεσιν μόνιμη άρση του

αποκλεισμού για την Ε λλάδα. Στην προσ πάθεια αυτή παρενέβη

και το Β ατικανό οπόταν ο Π άπας Π ίος XII έστειλε στην Ελλάδα

ω ς απεσταλμένο του τον μονσινιόρ Ρονκάλλιτον μετέπειτα Π άπα

Ιω άννη XXIII, ο οποίος και συναντήθηκε με τον Α ρχιεπίσκοπο

Δ αμασκηνό στις αρχές Ο κτω βρίου 1941. O Ρονκάλλιζήτησε απότον Δ αμασκηνό να ετοιμάσειγραπτό αίτημα απευθυνόμενο προς

το Β ατικανό δια του οποίου να ζητείται να αναλάβει η Α γία

Έ δρα σχετική πρω τοβουλία, αίτημα το οποίο θα έφερε τις υπο

γραφ ές από προσω πικότητες που εκπροσω πούσαν πολιτικά κόμ

ματα αλλά καιτην ελληνική κοινω νία. Τ ελικώ ς, μετά από μακρές

διαπραγματεύσεις λόγω τω ν δογματικώ ν διαφ ορώ ν της ορθοδο

ξίας με την καθολική εκκλησία, το σχετικό αίτημα υπέγραψ αν μεταξύ άλλω ν οι Σοφούλης, Κ αφ αντάρης, Θ εοτόκης, Λ ούβαρις.75Oi

προσπάθειες, όμω ς, της Α γίας Έ δρας απέτυχαν διότι οιΆ γγλοι

θεω ρούσαν το Β ατικανό παράρτημα του φ ασιστικού καθεστώ τος

της Ιταλίας.76

Π άντω ς οι Β ρετανοί αναγκάσθηκαν προ της συνεχιζόμενης

απελπιστικής κατάστασης στην Ε λλάδα και τω ν αμερικανικώ ν πι

έσεω ν, τώ ρα που η Α μερική ήταν εμπόλεμη και έπαιζε αποφ ασιστικό ρόλο στην διεξαγω γή του πολέμου, να αποδεχθούν την κατ’

εξαίρεσιν για την χώ ρα άρση του αποκλεισμού, εφόσον θα συμ

φω νούσαν και οιαντίπαλοί τους. Τ ούτο έγινε με επίσημη δήλω ση

του Β ρετανού Υ πουργού Εξω τερικώ ν, Ή ντεν, στην Β ουλή τω ν

74. Έ νθ. ανω τ. σ. 2575. Η λ. Β ενέζης, ένθ. ανω τ. σ. 95-98


84



Κ οινοτήτω ν στις 26 Ιανουαρίου 1942. Ev συνεχεία ο υπουργός

Π ολεμικής Ο ικονομ ίας Ν τάλτον εισηγήθηκε στο βρετανικό

υπουργικό συμβούλιο στις 16 Φ εβρουαρίου 1942 την επί μονίμου

βάσεω ς τροφ οδοσία της Ε λλάδος υπό την επίβλεψ η του σουηδικού Ε ρυθρού Σταυρού. H πρόταση αυτή έγινε δεκτή και από τις

Η Π Α στις 27 Φ εβρουαρίου.77

Ε ξ άλλου η γερμανική και ιταλική πλευρά δηλώ νουν στον Δ Ε Σ

ότισυμφω νούν για την αποστολή επισιτιστικής βοήθειας στην Ε λ

λάδα υπό την προϋπόθεση ότιαυτή θα εκάλυπτε αποκλειστικά τις

ανάγκες του ελληνικού λαού. Ά ρχισαν μακρές διαπραγματεύσεις

υπό την αιγίδα της Σ ουηδίας η οποία θα είχε την ευθύνη της όλης

επιχείρησης και τελικώ ς, μετά από μακρές και επίμονες προσπά

θειες συνεφω νήθησαν οι όροι υπό τους οποίους θα γινόταν ο

εφοδιασμός της Ε λλάδος με τρόφ ιμα και σιτηρά. Α υτοί ήσαν:

ασφαλής δίοδος τω ν πλοίω ν που θα μετέφ εραν τα εφ όδια -ουδέ

τερη επιτροπή που θα επέβλεπε την διανομή τους-τα τρόφ ιμα θα

προορίζοντο αποκλειστικά για τις ανάγκες του πληθυσμού και ηεπιτροπή θα είχε το δικαίω μα να ελέγχει την σω στή εκτέλεση τω ν

όρω ν. Oi Ιταλοί έδω σαν θετική απάντηση στις 17 Α πριλίου 1942

και οιΓερμανοί στις 27 του ίδιου μήνα.78

Έ να άλλο πρόβλημα που προέκυψ ε, αφορούσε το σχέδιο πλεύ

σης τω ν σουηδικώ ν πλοίω ν τα οποία θα μετέφ εραν την βοήθεια.

Oi Γερμανοί δεν επιθυμούσαν την χρησιμοποίηση του Α τλαντικού

γιατί εκεί διεξήγαγαν υποβρυχιακό πόλεμο και δεν ήθελαν πρόσθετα εμπόδια, πρότειναν δε την διώ ρυγα του Π αναμά. Oi σύμμα

χοι το απέρριψ αν και τελικά συμφω νήθηκε όπω ς το Μ όντρεαλ του

Κ αναδά αποτελέσει το λιμάνιφόρτω σης της βοήθειας.79

Δ ιαφ ω νίες προέκυψ αν επίσης και με την σύνθεση της επιτρο

πής διανομής, γεγονός που παρέτεινε τις σχετικές διαπραγματεύ

77. W. N. Medlicott: The Economic Blockade σ . 268


79. Π ω λ Mov, ένθ. ανω τ. σ. 31

85



σεις για ακόμη τρεις μήνες. Τ ελικώ ς έγινε δεκτή συμβιβαστική

πρόταση του Υ πουργού Ε ξω τερικώ ν της Σουηδίας, Μ πόεμαν, βά-

σειτης οποίας συστάθηκε μια Ε κτελεστική Ε πιτροπή η οποία απο-

τελείτο από Έ λληνες καιΣ ουηδούς εκπροσώ πους καιη οποία θαείχε την ευθύνη διανομής του εισαγομένου σίτου. Α υτή θα υπήγε-

το στην Α νώ τατη Ε πιτροπή του Δ Ε Σ στην οποία μετείχαν εκτός

τω ν άλλω ν ΓερμανοίκαιΙταλοίεκπρόσω ποικαιη οποία θα έπαι

ζε τον ρόλο του συνδέσμου μεταξύ της Ε κτελεστικής Ε πιτροπής

τω ν δυνάμεω ν του Ά ξονα και τω ν συμμάχων. O ρόλος της ήταν ση

μαντικός διότι μεσολαβούσε κυρίω ς στην γερμανική και ιταλική

κατοχική διοίκηση για την προμήθεια φορτηγώ ν αυτοκινήτω ναπολύτω ς αναγκαίω ν για την μεταφορά τω ν εφοδίω ν.80

To πρώ το φ ορτίο καναδικού σίτου έφθασε στον Π ειραιά τον

Α ύγουστο του 1942. Β άσειτης συμφω νίας θα εισάγοντο μηνιαίω ς

15.000 τόνοι καθώ ς και άλλα είδη, όπω ς αποξηραμένα λαχανικά,

ψ άρια, γάλα κ.α., δω ρεά της καναδικής κυβερνήσεω ς και που θα

μεταφ έροντο στην Ελλάδα από οκτώ σουηδικά φορτηγά πλοία.

Τ ελικώ ς η αποσταλείσα βοήθεια έφθασε το φ θινόπω ρο του 1944να ανέρχεται σε 35.000 τόνους φορτίου τον μήνα.81Τ α έξοδα με

ταφ οράς αυτής της τροφ οδοσίας καλύφ θηκαν στην αρχή από την

εξόριστη κυβέρνηση του Κ αΐρου και από εθελοντικές εισφορές,

αλλά από τον Ιανουάριο του 1943 ανελήφθησαν από την αμ ερικα

νική κυβέρνηση.82Γενικώ ς η επισιτιστική βοήθεια για την Ελλάδα

ανήλθε μέχριτον Σεπτέμβριο του 1944 στο ποσό τω ν 40 περίπου

εκατομμυρίω ν δολαρίω ν, εκ τω ν οποίω ν τα 15 εκατομμύρια κατε-βλήθησαν από τις Η Π Α , τα 12 από Κ αναδά, τα 6 από την Μ . Β ρε

τανία και το 1 από Σ ουηδία και Ε λβετία. Oi εθελοντικές εισφο

ρές κάλυψ αν περίπου τα υπόλοιπα 5-6 εκατομμύρια δολάρια.83


81. W. N. Medlicott, ένθ. ανω τ. σ. 272


83. W. N. Medlicott, ένθ. ανω τ. σ. 273

86



Έ τσι η επισιτιστική κατάσταση βελτιώ θηκε και δεν επαναλήφθη-

κε ο λιμός του 1941.

Oi Γ ερμανοί και οι Ιταλοί συνεργάσθηκαν θετικά στο συμμα

χικό σχέδιο τροφοδότησης της λιμοκτονούσης Ε λλάδος, διότιήταν προς το συμφέρον τους να εξασφ αλισθεί η διατροφή του

πληθυσμοΰ, που είτε δεν ήθελαν ή δεν μπορούσαν να αναλάβουν

οι ίδιοι. Κ υρίω ς οι Γερμανοί που ήθελαν να αποφ ΰγουν με κάθε

μέσον αναρχία και κατάρρευση της χώ ρας που θα τους εξανά

γκαζε να δεσμεύσουν στρατιω τικές δυνάμεις σε μια χρονική στιγ

μή που οι ανάγκες του ρω σικού μετώ που συνεχώ ς αύξαναν.

O αριθμός τω ν θυμάτω ν από τον λιμό είναι δύσκολο να προσ

διοριστεί. To BBC ανέφερε μισό εκατομμύριο νεκρούς από την

πείνα ενώ ο Δ Ε Σ υπολογίζει ότι250.000 άτομα πέθαναν άμεσα ή

έμμεσα από αυτήν.84Κ αθημερινά δε περί τα 300 άτομα ίσω ς και

1.000.85O Α μερικανός Υ φυπουργός Μ περλ χαρακτήρισε την αγ

γλική ενέργεια να άρει τον αποκλεισμό ‘καθυστερημένη’ και ότι

έπρεπε να είχε γίνει τουλάχιστο 4 μήνες προηγουμένω ς.86Π άντω ςτο συμμαχικό σχέδιο επισιτιστικής συνδρομής προς την Ελλάδα

απετέλεσε το πιο σημαντικό παράδειγμα άρσης του αποκλεισμού

για ανθρω πιστική βοήθεια σε χώ ρα κατεχόμενη από τις δυνάμεις

του Ά ξονα και μοναδική εξαίρεση της αρχής του διεθνούς δικαίου

σύμφω να με την οποία οι αρχές κατοχής έχουν την αποκλειστική

ευθύνη για την διατροφή τω ν κατεχομένω ν πληθυσμώ ν.

Β ο υ λ γ α ρ ικ ή ζ ώ ν η κ α τ ο χ ή ς

Ε πιδίω ξη του βουλγαρικού κράτους από της συστάσεώ ς του το

1878 ήταν πάντοτε η κάθοδος στο Α ιγαίο και η απόκτηση ελληνι

84. Mark Mazower, ένθ. ανω τ. σ. 41

85. P. Papastratis, ένθ. ανω τ. σ. 114


87



κώ ν εδαψ ώ ν στην Α νατολική Μ ακεδονία και Θ ράκη. Oi προσ πά

θειες αυτές εντείνονται με την άνοδο του χιτλερικοΰ καθεστώ τος

στην Γ ερμ ανία, με το οποίο οι σχέσεις της βουλγαρικής

κυβερνήσεω ς και ιδίω ς του βασιλέω ς Β όριδος γίνονται ολοέναστενότερες. Oi Γ ερμανοί θεω ροΰν την Β ουλγαρία φυσικό τους

σύμμαχο γιατί και οι δΰο χώ ρες υπέφ εραν από τους όρους τω ν

συνθηκώ ν ειρήνης που τερμάτισαν τον Α ’ Π αγκόσμιο Π όλεμο.

Ό πω ς αναφ έρει ο Γκαίμπελς σε συνέντευξή του στην βουλγαρι

κή εφημερίδα Β έ τ ο ε ρ το 1933, «Β ουλγαρία έχουσα πολλά μεθ’

ήμώ ν. Ό μοΰ ύποφ έρω μεν έκ τώ ν άδίκω ν συνθηκώ ν τής ειρήνης

όμοϋ θά άγω νισθώ μεν κατ’ αύτώ ν... όφ είλομεν εύγνω μοσΰνηνείς τήν Β ουλγαρίαν διότι δέν συμμέτειχε τοΰ κοινοϋ κατά τής

Γερμανίας ο’ικονομικοϋ άποκλεισμοΰ».87

Μ ε την έναρξη του Ε λληνο-ιταλικοΰ Π ολέμου αρχίζει μια αν

θελληνική προπαγάνδα- 350.000 Β οΰλγαροι στρατιώ τες μετακι-

νήθηκαν στα ελληνοβουλγαρικά σΰνορα με αποτέλεσμα το ελ

ληνικό Γ ενικό Ε πιτελείο να είναι αναγκασμένο να διατηρεί

αξιόμαχες στρατιω τικές δυνάμεις στον ελληνο-βουλγαρικό τομέα για την αντιμετώ πιση τυχόν βουλγαρικής εισβολής. Σημειω -

τέον ότιεπίσημη πολιτική της Β ουλγαρίας ήταν η ουδετερότητα.

H Γ ερμανία αρχίζει να εφοδιάζει την Β ουλγαρία με πολεμικό

υλικό και κυρίω ς με αεροπλάνα, γεγονός που προκάλεσε δια

μαρτυρία της ελληνικής κυβερνήσεω ς τον Φ εβρουάριο του

1940.88Ε πίσης η βουλγαρική κυβέρνηση επέτρεψ ε την παρα μο

νή στο έδαφ ός της εκατοντάδω ν Γερμανώ ν στρατιω τικώ ν με πολιτική περιβολή για να εγκαταστήσουν κατά μήκος της ελληνο-

βουλγαρικής μεθορίου αντιαεροπορικό σύστημα συναγερμού

για την προστασία τω ν ρουμανικώ ν πετρελαιοπηγώ ν από ενδε

χόμενες αγγλικές αεροπορικές επιδρομές, κυρίω ς από τα ολίγα

σμήνη αγγλικώ ν μαχητικώ ν αεροπλάνω ν που είχαν εγκαταστα

87. A. Β ελλιάδης: Μ ε τ α ξ ά ς -Χ ί τ λ ε ρ σ. 142

88. DGFP τόμος VIII N" 614 σ. 775



θεί στην Ε λλάδα για να βοηθήσουν τον ελληνικό στρατό στον

αγώ να του κατά τω ν Ιταλώ ν.89

Σημειω τέον ότιο Μ εταξάς είχε απαγορεύσ ει ρητά στους Ά γ

γλους την χρησιμοποίηση τω ν αεροδρομίω ν της Μ ακεδονίας, καθόσον οι Γερμανοί είχαν δηλώ σεισαφέστατα ότιμια τέτοια ενέρ

γεια που την θεω ρούσαν απειλητική για τα ρουμανικά πετρέλαια

θα αποτελούσε casus belli κατά της Ε λλάδος. Ε πιπλέον προέβαι-

ναν στην κατασκευή διάφ ορω ν οχυρω ματικώ ν έργω ν όπω ς, γεφ υ

ρώ ν, αποθηκώ ν καυσίμω ν και βελτίω ση του οδικού δικτύου της

χώ ρας, προετοιμάζοντας το έδαφ ος για γερμανική εισβολή στην

Ε λλάδα όταν και εφόσον το απαιτούσαν οισυνθήκες.Π άντω ς η Β ουλγαρία απέφευγε να προσχω ρήσει στο Τ ριμε

ρές Σύμφω νο παρά τις πιέσεις του Χ ίτλερ προς τον Β ούλγαρο βα

σιλέα κατά την συνάντησή τους στις 17 Ν οεμβρίου 1940 στο εξο

χικό του θέρετρο στο Μ πέργκοφ στις Β αυαρικές Ά λπεις, προφα-

σιζόμενος την κακή κατάσταση του οδικού δικτύου.90H απροθυ

μία αυτή τω ν Β ουλγάρω ν οφ είλεται στην ρω σική απειλή και στην

πρόταση της Σοβιετικής Έ νω σης για σύναψ η Σ υμφ ώ νου Α μοι

βαίας Συμπαράστασης.

Τ ελικώ ς την 1η Μ αρτίου 1941 η Β ουλγαρία προσεχώ ρησε

στο Τ ριμερές Σ ύμφω νο με ταυτόχρονη είσοδο στο βουλγαρικό

έδαφ ος τω ν πρώ τω ν γερμανικώ ν μεραρχιώ ν και προσω ρινό κα

θορισμό τω ν ορίω ν της βουλγαρικής ζώ νης κατοχής στην B. Ε λ

λάδα στην οποία δεν περιελαμβάνετο η Θ εσσαλονίκη. O Β όριςασκούσε πιέσεις στο Β ερολίνο, όχι μόνο για την μακεδονική

πρω τεύουσα -οι Γ ερμανοί και κυρίω ς ο Χ ίτλερ θεω ρούσαν το

βουλγαρικό αυτό αίτημα ‘λογικό’- αλλά κα ι για Φ λώ ρινα, Κ ιλ

κίς, Α λεξανδρούπολη καθώ ς κα ι εδάφ η της Γ ιουγκοσλαβίας.

Oi Γ ερμανοί ιθύνοντες επέμεναν ότιτα θέματα αυτά δεν «είναι

επί του παρόντος» και ότι οι βουλγαρικές μαζί με άλλες εδαφ ι

89. DGFP τόμος XI N" 295 σ. 479

90. D. Irving: Hitler’s War σ. 183

89



κές αξιώ σεις τω ν Ιταλώ ν θα έπρεπε να περιμένουν την λήξη του

πολέμου.91

Στις 9 Α πριλίου 1941 μετά την γερμανική εισβολή στην Ε λλά

δα της 6ης Α πριλίου τρεις βουλγαρικές ταξιαρχίες εισήλθαν σεπεριοχές της A. Μ ακεδονίας και Θ ράκης που είχαν ήδη καταλη

φ θεί από τους Γερμανοΰς με την δικαιολογία ότι επρόκειτο να

αποδεσμεΰσουν αντίστοιχες γερμανικές στρατιω τικές δυνάμεις.

Στις 16 Α πριλίου έγινε η επίσημη παραχώ ρηση από τον Χ ίτλερ

της βουλγαρικής ζώ νης κατοχής επί ελληνικοΰ εδάφους, και στις

20 του ιδίου μηνός πραγματοποιήθηκε η βουλγαρική εισβολή

στην B. Ε λλάδα.92Σ χετικά ο Γκαίμπελς σημειώ νει στο ημερολόγιό του την ίδια

ημέρα: «Ο ιΒ οΰλγαροικαταλαμβάνουν τα εδάφη που τους έχουν

παραχω ρηθεί. Α υτό είναι ευχάριστο. Oi Β οΰλγαροι είναι ένας

λαός θαρραλέος καισεμνός».93H εισβολή έγινε με την δικαιολο

γία της τήρησης της τάξεω ς και ασφάλειας χω ρίς να προηγηθεί

κήρυξη πολέμου οΰτε διακοπή τω ν διπλω ματικώ ν σχέσεω ν τω ν

δΰο χω ρώ ν. Α υτή έγινε από την εξόριστη κυβέρνηση Τ σουδεροΰστις 23 Α πριλίου, και η κήρυξη πολέμου στις 11 Ιουνίου, ενώ η

Β ουλγαρία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Ε λλάδος στις 24 Α πριλί

ου 1941, αμέσω ς μετά την είσοδο τω ν στρατιω τώ ν της στο ελληνι

κό έδαφ ος. H αποχώ ρηση τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν από

την βουλγαρική ζώ νη κατοχής πραγματοποιήθηκε στις 15 Μ αΐου

1941 και η οριστική ανάληψ η της διοικήσεώ ς της από τις βουλγα

ρικές αρχές στις 28 Μ αΐου.94H βουλγαρική ζώ νη κατοχής περιελάμβανε τους νομοΰς Σ ερ

ρώ ν, Δ ράμας, Κ αβάλας, Ροδόπης, Ξ άνθης και μέρος του νομοΰ

Έ βρου. Ε πίσης τα νησιά Θ άσο και Σαμοθράκη. Γ ια να αποφ ευ

91. DGFP τόμος XII N" 385 σ. 609

92. Ίδρυμ α Μ ελετώ ν Χ ερσονήσου του Α ίμου (IMXA): Η Β ο υ λ γ α ρ ικ ή κ α τ ο

χ ή σ τ η ν Α . Μ α κ ε δ ο ν ία κ α ί τ η Θ ρ ά κ η 1941-44, σ . 36 & 39

93. Goebbels Diaries 1939-41 σ. 325

94. IMXA, ένθ. ανω τ. σ. 39-40

90



χθούν προστριβές με την ουδέτερη Τ ουρκία, μια λω ρίδα που πε-

ριελάμβανε το Δ ιδυμότειχο, εκτάσεω ς περίπου 3.000 τετραγω νι

κώ ν χιλιομέτρω ν, παρέμεινε υπό γερμανική κατοχή και ελληνική

διοίκηση. Π άντω ς οιΓερμανοί τονίζουν ότιτα όρια της βουλγαρικής ζώ νης είναι προσω ρινά και ότι ο οριστικός καθορισμός τους

αναβάλλεται για το μέλλον.95Τ ελικά τα εδάφη αυτά προσαρτήθη-

καν από τους Β ουλγάρους τον Μ άιο του 1941, όπου και δημιουρ-

γήθηκε η «Ε παρχία του Α ιγαίου».96H έκταση τω ν ελληνικώ ν εδα

φώ ν που τελικά κατέλαβαν οιΒ ούλγαροι ήταν εκτάσεω ς περίπου

14.500 τετραγω νικώ ν χιλιομέτρω ν με 600.000 πληθυσμό.

Oi Γερμανοί δεν αναγνώ ρισαν την προσάρτηση αυτή και προ

σπάθησαν ανεπιτυχώ ς να αποτρέψ ουν την εγκατάσταση βουλγα

ρικής διοίκησης η οποία ανακοινώ θηκε επισήμω ς από την βουλ

γαρική κυβέρνηση στις 26 Α πριλίου και σιω πηρώ ς έγινε αποδε

κτή από την γερμανική πλευρά.97Τ σω ς οι Β ούλγαροι να πήραν

θάρρος και από τον λόγο που εξεφώ νησε ο Χ ίτλερ στις 4 Μ αΐου

στην γερμανική βουλή, όπου ανέφερε ότι: «Χ αιρετίζουμε το γεγο

νός ότιπλέον οι σύμμαχοί μας είναι σε θέση να ικανοποιήσουν τις

δίκαιες εθνικές και πολιτικές φιλοδοξίες τους».98

H βουλγαρική πλευρά απέδιδε ιδιαίτερη σημασία στα ελληνι

κά προσαρτηθέντα εδάφη· αυτό φ αίνεται και από τις επίσημες

επισκέψ εις που πραγματοποίησαν ευθύς αμέσω ς ανώ τεροι Β ούλ

γαροι αξιω ματούχοι, μεταξύ τω ν οποίω ν συγκαταλέγεται και αυ

τός ο βασιλιάς Β όρις, ο οποίος επεσκέφθηκε την περιοχή στις 27Α πριλίου.99

Κ ύριος και βασικός αντικειμενικός τους σκοπός ήταν ο ταχύς

εκβουλγαρισμός της αποκτηθείσης περιοχής ώστε να καταστεί

δυνατή η de jure προσάρτησή της μετά το τέλος του πολέμου και

95. X. Φ λάισερ, ένθ. ανω τ. σ. 93

96. A. Κ οραντής: Δ ιπ λ ω μ α τ ικ ή Ι σ τ ο ρ ία τ η ς Ε ν ρ ώ π η ς , τρίτος τόμος σ. 590

97. IMXA, ένθ. ανω τ. σ. 50


99. IMXA, ένθ. ανω τ. σ. 55

91



με την αναμενόμενη επικράτηση της ναζιστικής Γερμανίας. Για

την επιτυχία αυτού του σκοπού εστράφησαν με μένος εναντίον

παντός ελληνικού θεσμού με αποτέλεσμα να στερήσουν τον ελλη

νικό πληθυσμό από κάθε πολιτικό και ηθικό στήριγμα, επιτυγχάνοντας με αυτόν τον τρόπο ευκολότερα είτε τον εκβουλγαρισμό

του είτε την εκδίω ξή του.

Έ τσι άρχισαν να απελαύνουν ηγετικά στελέχη της ελληνικής

κοινω νίας όπω ς στρατιω τικούς, αστυνομικούς, κοινοτικούς υπαλ

λήλους, επιστήμονες, ιεράρχες, δασκάλους και οικονομικούς πα

ράγοντες. Κ ατήργησαν τις ελληνικές αρχές, εξεδίω ξαν τους έλλη-

νες εκπαιδευτικούς, απηγόρευσαν την ελληνική γλώ σσα, τα δε

σχολεία ακολούθησαν τον τύπο του βουλγαρικού σχολείου και

την διδακτική ύλη.100 Π ροέβησαν σε απηνείς διω γμούς, συλλή

ψ εις, απελάσεις, κακοποιήσεις, επιβολή προστίμω ν, κατασχέσεις

ακινήτω ν και άλλω ν περιουσιακώ ν στοιχείω ν με αποφ άσεις

βουλγαρικώ ν δικαστηρίω ν που είχαν αντικαταστήσειτα αντίστοι

χα ελληνικά.101Oi Έ λληνες τω ν κλάσεω ν 1941-42 είτε κατετάσσο-

ντο υποχρεω τικά στον βουλγαρικό στρατό είτε απεστέλοντο στην

Β ουλγαρία για καταναγκαστική εργασία στην κατασκευή διαφ ό

ρω ν έργω ν.102

Ε πιπλέον προσ πάθησαν να επιτύχουν και τον οικονομικό εκ-

βουλγαρισμό της περιοχής με κατασχέσεις περιουσ ιακώ ν στοι

χείω ν τω ν διάφ ορω ν θρησκευτικώ ν, εκπαιδευτικώ ν, φ ιλανθρω

πικώ ν, καλλιτεχνικώ ν και επιστημονικώ ν ιδρυμάτω ν. H ελληνι

κή δραχμή κηρύχθηκε άκυρη και αντικατεστάθη από το βουλγα

ρικό λέβα, η οικονομική δε εξόντω ση του ελληνικού πληθυσμού

επετεύχθη με σκληρά φ ορολογικά μέτρα και περιορισμό της οι

κονομικής δραστηριότητός του. Α παγορεύθηκε σε Έ λληνες ια

τρούς, δικηγόρους, φ αρμακοποιούς και άλλους επιστήμονες η

100. Έ νθ. ανω τ. σ. 83101. Έ νθ. ανω τ. σ. 61

102. Έ νθ. ανω τ. σ. 63

92



άσκηση του επαγγέλματος τους, ενώ στους ελεύθερους επαγγελ-

ματίες επεβλήθη βαρΰς φ όρος επιτηδεύματος.103 Ό λα αυτά τα

μέτρα είχαν ω ς αποτέλεσμα την φυγή του πληθυσμού από την

ύπαιθρο στις μεγάλες πόλεις και κυρίω ς στην γερμανική ζώ νηκατοχής η οποία σε σύγκριση με τα διαδραματιζόμενα στην

αντίστοιχη βουλγαρική εθεω ρείτο ‘παράδεισος’. Υ πολογίζεται

ότισυνολικά 150.000 Έ λληνες υπήκοοι εγκατέλειψ αν υποχρεω

τικά ή ‘εθελοντικά’ τα πάτρια εδάφ η κατά την διάρκεια της

βουλγαρικής κατοχής.104

Oi εγκαταλελειμμένες περιοχές εποικίζονται με βουλγαρικές

οικογένειες που έφθασαν μέχρι την άνοιξη του 1943, περί τα122.000 άτομα.105Ο ιΓ ερμανοί ασκούν πιέσεις στην βουλγαρική κυ

βέρνηση να περιορίσει τα εξαναγκαστικά μέτρα κατά του ελληνι

κού πληθυσμού, διότιδεν ήσαν διατεθειμένοι να υποστούν τις συ

νέπειες της αναγκαστικής μετανάστευσης τω ν Ελλήνω ν, φ οβούμε

νοι ταραχές που ενδεχομένω ς θα απαιτούσαν χρησιμοποίηση

στρατιω τικώ ν δυνάμεω ν. Μ άλιστα έφθασαν στο σημείο να κλεί-

σουν προσω ρινά, στις 15 Ν οεμβρίου 1941 μετά τα γεγονότα της

Δ ράμας, τα σύνορα μεταξύ τω ν δύο ζω νώ ν καθόσον οι πρόσφυγες

από την βουλγαρική ζώ νη κατοχής είχαν φ θάσει πλέον τις 25.000.106

Oi Β ούλγαροι συνήθω ς ανέστελλαν προσω ρινά την πολιτική τους

για να την αρχίσουν ξανά μετά από σύντομο χρονικό διάστημα.

Μ έσα σ’ αυτό το κλίμα της καταπίεσης σοβαρά γεγονότα ξέ

σπασαν στις 28 Σεπτεμβρίου 1941 με την πυρπόληση ενός εργο

στασίου ηλεκτροφω τισμού στην Δ ράμα και με επίθεση αντάρτι

κω ν ομάδω ν στο Δ οξάτο εναντίον Β ουλγάρω ν χω ροφυλάκω ν,

προέδρω ν κοινοτήτω ν και Ε λλήνω ν συνεργατώ ν τους. H κινητο

ποίηση του βουλγαρικού στρατού ήταν άμεση, τα δε κατασταλτι

103. Έ νθ. ανω τ. σ. 122-3

104. Έ νθ. ανω τ. σ. 152105. X. Φ λάισερ, ένθ. ανω τ. σ. 100


93



κά του μέσα σκληρά. Συλλήψ εις και εκτελέσεις Ε λλήνω ν -ο αριθ

μός τω ν θυμάτω ν έφ θασε περίπου τις 3.000 εκ τω ν οποίω ν 1.500

στην Δ ράμα- πυρπολήσεις περιουσιώ ν και απελάσεις.107

H άποψ η που επικρατεί είναι ότι τα γεγονότα της Δ ράμαςκαι του Δ οξάτου ήσαν προσχεδιασμένα από τις βουλγαρικές αρ

χές. Π ράκτορες της βουλγαρικής κρατικής ασφ άλειας παριστά-

νοντας τους κομμουνιστές παρέσυραν τους Έ λληνες συντρό

φους τους σ’ αυτήν την εξέγερση.108Α ντικειμενικός τους σκοπός

ήταν να πλήξουν εντονότερα τον ελληνικό πληθυσμό και να πεί-

σουν τους Γερμανούς συμμάχους τους ότιτα σκληρά μέτρα ήσαν

απαραίτητα για την τήρηση της τάξης και της ασφ άλειας στην

περιοχή που ενδιέφ ερε καί αυτούς. Υ πάρχει, όμω ς, και η άλλη

άποψ η, η οποία στηρίζεται σε πρόσφ ατες εκτιμήσεις κομμουνι

στικώ ν στελεχώ ν και που θεω ρεί ότι τα γεγονότα της Δ ράμας

οφ είλονται αποκλειστικά σε πρω τοβουλία τω ν ελληνικώ ν κομ

μουνιστικώ ν αντάρτικω ν ομάδω ν που δραστηριοποιήθηκαν βά-

σει της επαναστατικής παράδοσης του κομμουνιστικού κινήμα

τος και τω ν εθνικώ ν επαναστάσεω ν του υπόδουλου ελληνι

σμού.109Α ντίθετα οι Γ ερμανοί θεώ ρησαν ότιτα επεισόδια αυτά

ανακινήθηκαν από τους αγγλο-αμερικανούς.110

H κυβέρνηση Τ σολάκογλου διαμαρτυρήθηκε έντονα προς τις

κατοχικές δυνάμεις και επέτυχε την αποστολή επιτροπής του

Δ Ε Σ για την διερεύνηση τω ν γεγονότω ν και την παροχή περίθαλ

ψ ης στους πληγέντες από τα βουλγαρικά αντίποινα. Μ άλιστα, κα

τά τις περιοδείες που πραγματοποίησε το καλοκαίρι του 1942

στην Μ ακεδονία ο πρω θυπουργός, υιοθετεί αντιβουλγαρική συν

θηματολογία και υπόσχεται σύντομο επαναπατρισμό τω ν προ

107. IMXA, ένθ. ανω τ. σ. 201-3

108. Έ νθ. ανω τ. σ. 205

109. Έ νθ. ανω τ. σ. 207110. H. Hoppe: χ έ σ ε ις Γ ε ρ μ α ν ία ς -Β ο υ λ γ α ρ ί α ς -Ε λ λ ά ό ο ς σε Π ρακτικά Δ ιε

θνούς Ιστορικού Σ υνεδρίου. Μ ορφ ω τικό Ινστιτούτο ATE 1989 σ. 408



σφύγω ν της βουλγαρικής ζώ νης κατοχής, γεγονός που προκαλεί

αυστηρές γερμανικές συστάσεις.111

Σε διαβήματα επίσης προέβη και ο Α ρχιεπίσκοπος Δ αμα

σκηνός, ο οποίος σε επανειλημμένες επιστολές και προσω πικέςσυναντήσεις του με τον Ά λτενμπουργκ καταγγέλλει τα μέτρα

τω ν βουλγαρικώ ν αρχώ ν στην ζώ νη κατοχής τους, ιδιαιτέρω ς δε

τους εκκλησιαστικούς περιορισμούς βάσει τω ν οποίω ν Β ούλγα

ροι ιερείς μετέχουν τω ν θείω ν λειτουργιώ ν στους ελληνικούς να

ούς πολλοί εκ τω ν οποίω ν είχαν καταληφθεί. Ε πίσης διαμαρτύ

ρεται και για τα εξοντω τικά μέτρα κατά του ελληνικού πληθυ

σμού μετά τα γεγονότα της Δ ράμας.112 O Ά λτενμπουργκ υπογραμμίζει ότικατά την πρόσφατη επίσκεψ ή του στην Σ όφ ια είχε

επιστήσειτην προσοχή τόσο του πρω θυπουργού Φ ιλώ φ όσο και

προσ ω πικά του βασιλέω ς Β όριδος για την κατάσταση που επι

κρατούσε στην βουλγαρική ζώ νη κατοχής, και τους κινδύνους

που αυτή εγκυμονούσε για τις αξονικές δυνάμεις συνιστώ ντας

μετριοπαθή πολιτική, χω ρίς βεβαίω ς καμμιά ανταπόκριση από

την βουλγαρική πλευρά.113Ε πίσης οΓ ερμ ανός υφ υπουργός εξω τερικώ ν Β αϊτσέκερ σε συ

νομιλία του με τον Β ούλγαρο ομόλογό του στο Β ερολίνο στις 31

Ο κτω βρίου 1941 αναφ έρεται στα γεγονότα της Δ ράμας, υπο

γραμμίζοντας ότιοιπεριοχές αυτές έχουν ύψ ιστη στρατιω τική ση

μασία για την Γ ερμανία.114

Π αρ’όλα αυτά επιτείνονται τα καταπιεστικά μέτρα και ο εκ-

βουλγαρισμός της περιοχής με νέες πρω τοβουλίες. Έ τσι δημο

σιεύεταιστις 5 Ιουνίου 1942 βουλγαρικός νόμος, ο οποίος επιτάσ

σει στους κατοίκους τω ν προσαρτηθέντω ν εδαφ ώ ν να αποκτή

σουν μέχριτην 1η Α πριλίου 1943 την βουλγαρική υπηκοότητα- σε

111. X. Φ λάισερ, ε'νθ. ανω τ. σ. 358

112. Η λ. Β ενε'ζη, ένθ. ανω τ. σ. 32113. Έ νθ. ανω τ. σ. 47

114. DGFP τόμος XIII N” 435

95



περίπτω ση δε που ήθελαν να διατηρήσουν την παλαιά τους έπρε

πε να μεταναστεύσουν. To νέο αυτό καταναγκαστικό μέτρο ξεσή

κω σε θύελλα διαμαρτυριώ ν όλω ν τω ν κατοχικώ ν κυβερνήσεω ν,

του Α ρχιεπισκόπου Δ αμασκηνού και άλλω ν παραγόντω ν της ελληνικής κοινω νίας αλλά προκάλεσε επίσης και γερμανικές αντι

δράσεις, κυρίω ς του Ά λτενμπουργκ.

0 τελευταίος τονίζει σε εκθέσεις του προς το Β ερολίνο τους

κινδύνους που εγκυμονείτο βουλγαρικό μέτρο καθόσον επρόκει-

το να αυξήσειτο κύμα προσφύγω ν προς την γερμανική ζώ νη κα-

τοχής, γεγονός που θα όξυνε το επισιτιστικό προβλημα και θα

έπληττε τα γερμανικά συμφέροντα στην χώ ρα.115Κ ατόπιν αυτώ ντω ν έντονω ν αντιδράσεω ν ανεστάλη η εφαρμογή του μέτρου δύο

φορές, τον Μ άρτιο και τον Ν οέμβριο του 1943, και τελικώ ς ήρθη

οριστικά. Π ρος στιγμήν ερρίφθη η ιδέα να αποσταλεί στην βουλ

γαρική ζώ νη κατοχής μια ιταλο-γερμανική επιτροπή για να εξε

τάσει την κατάσταση αλλά εν τέλει δεν πραγματοποιήθηκε λόγω

αντιρρήσεω ν του Ρίμπεντροπ, ο οποίος δεν ήθελε να δυσαρεστή-

σει τους συμμάχους της Γερμανίας στα Β αλκάνια.11601 μεγάλες γερμ ανικές απώ λειες στο ρω σικό μέτω πο, η κα

τάρρευση της Ιταλίας και η αντάρτικη δράση τω ν Γιουγκοσλά

βω ν παρτιζάνω ν εξανάγκασαν το γερμανικό στρατιω τικό Ε πιτε

λείο να αποσύρει τις στρατιω τικές του δυνάμεις το θέρος του

1943 από την Ν ότια Β αλκανική ενώ ταυτοχρόνω ς επέτρεψ ε την

επέκταση της βουλγαρικής ζώ νης κατοχής στην κεντρική Μ ακε

δονία στην περιοχή μεταξύ Σ τρυμώ να και Α ξιού και στην Χ αλκιδική, πλην Θ εσσαλονίκης και Α γίου Ό ρους. H κυβέρνηση Ράλ-

λη διεμαρτυρήθηκε εντονότατα, ο δε πρω θυπουργός διεμήνυσε

στους δύο εκπροσώ πους τω ν κατοχικώ ν δυνάμεω ν στην χώ ρα,

Ά λτενμπουργκ και Γκίτζι, ότιεάν δεν ανακληθεί η απόφαση αυ

τή προτίθεται να παραιτηθεί. Oi δύο πληρεξούσιοι τόνισαν ότιοι


116. Έ νθ. ανω τ. σ. 101

96



Κ υβέρνηση Λ ογοθετόπσυλσυ. O Λ ογοθετόπουλος στο κέντρο, περιστοιχισμένος

από μέλη της κυβερνήσεώ ς του (Φ ω τογραφ ικό αρχείο Ε .Λ .Ι.Α )



Ά λτενμπουργκ-Γκίτζι-Π ρω θυπουργός Λ ογοθετόπουλος (στο βάθος στην πύλη) (Ε .Λ .Ι.Α )



O πρω θυπουργός I. Ράλλης με με'λη της κυβερνήσεω ς του, στον Α γνω στο Στρατιώ τη (Ε .Λ .Ι.Α )



O πρω θυπουργός I. Ράλλης καταθέτειατέφανο στο μνημείο του Α γνώ στου Στρατιώ τη,

στην Π λατεία Σ υντάγματος (E.A.LA)



Iicpumoi Ιταλοίκαραμπινιέροικαταδιώ κουν διαδηλω τές στην Π λατεία Σ υντάγματος (Ε .Λ .Ι.Α )



Κ ατάθεση σ τεφάνου από αναχω ρούντες Γ ερμανούς στρατιω τικούςστο μνημείο του Α γνώ στου Σ τρατιώ τη, στην Π λατεία Σ υντάγματος (Ε .Λ .ΙΑ )



Γ ερμανοίστρατιω τικοίαποχαιρετούν τον δήμαρχο Α θηναίω ν, Γ εω ργάτο,

κατά την αποχώ ρησή του, τον Ο κτώ βριο του 1944 (Ε .Λ .Ι.Α )



O βασιλεύς Γεώ ργιος επιθεω ρεί ελληνικές ναυτικές πολεμικές μονάδες

στο λιμάνιτης Α λεξάνδρειας της Α ιγύπτου - Μ άιος 1942 (E.A.LA)



Β ούλγαροι πρόκειται να ασκούν στην περιοχή αυτή μόνον αστυ

νομικά καθήκοντα, ότιη γερμανική ενέργεια υπαγορεύθηκε από

καθαρά στρατιω τικούς λόγους χω ρίς πολιτική σημασία και ότι

δεν θίγονται τα κυριαρχικά δικαιώ ματα της Ε λλάδος.117Θ α εξακολουθούσαν να ισχύουν οι ελληνικοί νόμοι και οι αποφ άσεις

της ελληνικής κυβερνήσεω ς. Π άντω ς οι Γ ερμανοί ομολογούν

-στρατηγός Σ πάιντελ- ότι με τις ενέργειες αυτές μειώ νεται το

γερμανικό γόητρο.118

Ό ταν πλέον τον Σεπτέμβριο-Ο κτώ βριο του 1944 κατέστη

ορατή η δυσμενήςτροπή που έπαιρναν οι πολεμικές εξελίξεις εις

βάρος τω ν Γερμανώ ν οι οποίοι άρχισαν να αποχω ρούν από τηνΕ λλάδα και η πιθανότητα εγκατάλειψ ης τω ν προσαρτηθέντω ν

ελληνικώ ν εδαφ ώ ν κατέστη βεβαιότητα, οι Β ούλγαροι προέβη-

σαν σε μια τελευταία λεηλασία από ό,τιείχε απομείνει στις ελλη

νικές βουλγαροκρατούμενες περιοχές. Μ ε φ ορτηγά αυτοκίνητα

μετέφ εραν στην Β ουλγαρία κάθε είδους μηχάνημα, γεω ργικά

εργαλεία, έπιπλα, αυτοκίνητα, λεω φ ορεία ακόμη και τηλεγραφ ι

κούς στύλους.119Μ ετά την αποχώ ρηση τω ν Γερμανώ ν από τα Β αλκάνια, οι

Β ούλγαροι προσπάθησ αν να κρατήσουν ένα τμήμα τω ν κατεχό-

μενω ν απ’ αυτούς ελληνικώ ν εδαφ ώ ν, υποστηρίζοντας ότιυπήρχε

σχετική συμφω νία με το KKE βάσει της οποίας τμήματα της B.

Ε λλάδος θα αποτελούσαν περιοχή του αυτόνομου Μ ακεδονικού

κράτους στο πλαίσιο μιας Β αλκανικής Ο μοσ πονδίας.120Τ ελικώ ς

εξαναγκάσ θηκαν να εγκαταλείψ ουν τα ελληνικά εδάφ η μόνον

όταν οι σύμμαχοιέθεσαν ω ς προϋπόθεση της υπογραφ ής ανακω

χής με την Β ουλγαρία την άμεση απομάκρυνσή τους από Μ ακε

δονία και Θ ράκη. Α υτή άρχισε στις 13 Ο κτω βρίου 1944 και περα-

117. Η λ. Β ενέζη, ε'νθ. ανω τ. σ. 56

118. X. Φ λάισερ: H ν α ζ ισ τ ικ ή π ρ ο π α γ ά ν δ α σ τ η ν κ α τ ο χ ή . Π ρακτικά Σ υνε

δρίου ATE ένθ. ανω τ. σ. 365119. IMXA, ένθ. ανω τ. σ. 129

120. Σπ. Μ αρκεζίνη, ένθ. ανω τ. τόμος B’ σ. 19-20

97



τώ θηκε στις 25 του ιδίου μηνός.121Ev τοΰτοις συνέχισαν τις διεκ

δικήσεις τους και στην Σ υνδιάσκεψ η Ε ιρήνης στο Π αρίσιτσ 1946,

όπου πλέον μετείχαν ω ς σύμμαχοιτω ν νικητριώ ν δυνάμεω ν, προ-

σπαθούντες αφ ’ ενός μεν να απαλλαγούν τω ν ευθυνώ ν τους γιατην πολιτική τους στην ζώ νη κατοχής τους και αφ ’ ετέρου να επι

τύχουν την παραχώ ρηση προς αυτούς της Δ . Θ ράκης, χω ρίς βε

βαίω ς επιτυχία.122

121. IMXA, ένθ. ανω τ. σ. 261-2

122. Έ νθ. ανω τ. σ. 284-5

98



III

KATOXH - Δ ΕΥ ΤΕ ΡΟ Σ Χ ΡΟ Ν Ο Σ 1942

Έ ξ ο δ α δ υ ν ά μ ε ω ν κ α τ ο χ ή ς

Τα τεράστια ποσά που έπρεπε να καταβληθούν καθ’ όλη

την διάρκεια της κατοχής για να καλυφθούν τα διαρκώ ςαυξανόμενα έξοδα τω ν κατοχικώ ν δυνάμεω ν δημιούρ

γησαν αβάσταχτο βάρος και ασφυκτικές καταστάσεις για όλες τι

κατοχικές κυβερνήσεις οι οποίες απεγνω σμένα προσπαθούσαν

να περιορίσουν τις αρνητικές επιπτώ σεις τους πάνω στην ελληνι

κή οικονομία. Β άσει τω ν διεθνώ ν συνθηκώ ν της Χ άγης οι δυνά

μεις κατοχής επιτρέπεται να αντλήσουν τα αναγκαία ποσά από

τους κατοίκους τω ν κατεχομένω ν μέσω φ ορολογίας ή εισφορώ νγια να καλύψ ουν τις δαπάνες τω ν στρατευμάτω ν τους ή της διοι-

κήσεω ς του υπό κατοχήν εδάφους. Ε πειδή όμω ς η ελληνική οικο

νομία ευρίσκετο σε αθλία κατάσταση και η φ ορολογία δεν επρό-

κειτο να αποδώ σει, εισήχθη από τις κατοχικές δυνάμεις από την

αρχή το σύστημα προπληρω μής τω ν σχετικώ ν ποσώ ν που εξηνά-

γκαζε τις κατοχικές κυβερνήσεις να προστρέχουν στην έκδοση

νέου χαρτονομίσματος. Α υτή η πρακτική είχε ω ς συνέπεια τερά

στιο πληθω ρισμό και σημαντική υποτίμηση της δραχμής που οδή-

99



γησαν στην καταστροφή της ελληνικής οικονομίας. Ε πιπλέον η

Ε λλάδα είχε χάσει την κάλυψ η του αποθεματικοΰ της σε χρυσό

που ευρίσκετο υπό τον έλεγχο τω ν συμμάχω ν.1

Μ ε την είσοδο τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν στην Ε λλάδα ηαντιμετώ πιση τω ν εξόδω ν κατοχής έγινε με την κυκλοφορία του

κατοχικού μάρκου και της μεσογειακής δραχμής για τους Ιταλούς

που εκαλύπτοντο αντίστοιχα με ποσό πέντε δισεκατομμυρίω ν

δραχμώ ν. O διμεταλισμός αυτός, όμω ς, δημιούργησε αμέσω ς προ

βλήματα και έτσιαποφ ασίσθηκε από 1ης Α υγούστου 1941 τα έξο

δα κατοχής να καθορίζονται μηνιαίω ς σε συνεννόηση με τις πολι

τικές καιστρατιω τικές αρχές κατοχής. Τ α ποσ ά αυτά που συνεχώ ςαύξαναν κατά ιλιγγιώ δη ρυθμό και λόγω του πληθω ρισμού, δη

μιούργησαν ανυπέρβλητα οικονομικά βάρη. Υ πολογίζεται ότιτα

έξοδα κατοχής ανήλθαν μέχριτον Δ εκέμβριο του 1942 σε 260 δι

σεκατομμύρια δραχμές ενώ μέχριτον Α ύγουστο του 1943 σε 850

δισεκατομμύρια. To ποσόν αυτό ξεπερνούσε κατά πέντε φορές το

κατά κεφαλήν εισόδημα στην Ε λλάδα απ’ ό,τιστην Γαλλία.2

H Ε λλάδα είχε προ του πολέμου μια κυκλοφ ορία νομίσματοςπου έφ θανε το ποσόν τω ν 6-8 δισεκατομμυρίω ν δραχμώ ν το

οποίο εκτινάχθηκε τον Ν οέμβριο του 1941 στο ύψ ος τω ν 41 δισε

κατομμυρίω ν, και περί το τέλος του Ο κτω βρίου του 1942 στα 180

δισεκατομμύρια δραχμές.3O προϋπολογισμός του κράτους για το

οικονομικό έτος 1941-42 είχε έλλειμμα 16 δισεκατομμυρίω ν

δραχμώ ν χω ρίς να υπολογίζονται οιδαπά νες κατοχής.4Ή ταν φ υ

σικό η πτω χή Ε λλάς να αδυνατεί να ανταποκριθεί στις μηνιαίες

προκαταβολές που το 1942 κάλυπταν το 90% τω ν εσόδω ν.5

Ο ιΓ ερμανοί και οιΙταλοί πολιτικοίκαι στρατιω τικοίπαράγο

1. H. Richter : Griechenlandzwischen Revolution undKonterrevolution σ. 195

2. Stavros Thomadakis: Black markets, Inflation and Foree σε John O. Iatrides

- Greece in the 1940’s. A Nation in crisis a. 66

3. Έ νθ. ανω τ. σ. 674. Mark Mazower: Inside Hitler’s Greece σ. 68

5. John Hondros: Occupation & Resistance, The GreekAgony 1941-44 a. 64

100



ντες από την αρχή υπογραμμίζουν ότιο ανω τέρω τρόπος κάλυψ ης

τω ν εξόδω ν κατοχής, τουτέστιν με εκτΰπω ση νέου χαρτονομίσμα

τος, θα οδηγοΰσε σύντομα στον πληθω ρισμό, υποτίμηση της δραχ

μής και στην συνέχεια στην κατάρρευση της ελληνικής οικονομίας. Π αρ’όλα αυτά και μη υπαρχούσης άλλης λύσεω ς συνεχίσθηκε

η μέθοδος αυτή.6

Π ρος τον σκοπόν ευρέσεω ς κά ποιας ανακούφ ισης στην

έκρυθμη οικονομική κατάσταση πραγματοποιήθηκε τον Μ άρτιο

του 1942 στην Ρώ μη συνάντηση Γ ερμανώ ν και Ιταλώ ν οικονομι

κώ ν εμπειρογνω μόνω ν οι οποίοι απεφάσισαν -Σ υμφ ω νία της Ρώ

μης- όπω ς η Ε λλάς καταβάλλει μηνιαίω ς 1.500 εκατομμύρια

δραχμές, ανά 750.000 σε κάθε έναν εκ τω ν κατακτητώ ν, οι οποίοι

εδικαιούντο να αναλάβουν περαιτέρω ποσά αναλόγω ς τω ν στρα

τιω τικώ ν τω ν αναγκώ ν. Τ α έκτακτα αυτά ποσά εθεω ρούντο ω ς

προκαταβολές σε χρέω ση τω ν δυνάμεω ν κατοχής υπό μορφ ήν

αναγκαστικού δανείου που θα επιστρέφετο εν καιρώ είτε εις εί

δος είτε τοις μετρητοίς.7Α νελάμβαναν δε την υποχρέω ση να χορηγούν στην Ε λλάδα σίτο, άνθρακα, φάρμακα, πετρέλαιο και άλ

λα α γαθά σε μηνιαίες ποσοστώ σεις. Δ ιαίρεσαν δε τον στρατό κα

τοχής σε δύο κατηγορίες: αυτόν που ήταν επιφορτισμένος με την

ασφάλεια και την δημόσια τάξη και που οι δαπάνες του θα εκα-

λύπτοντο από το ελληνικό δημόσιο, και αυτόν που κάλυπτε γενι

κότερες ανάγκες πολεμικώ ν σκοπώ ν.8

Μ ε την συμφω νία της Ρώ μης βελτιώ θηκε προσω ρινά η κατάσταση η οποία, όμω ς, μετά μερικούς μήνες χειροτέρευσε και πά

λι, διότι οι δυνάμεις κατοχής αξίω ναν μεγαλύτερα ποσά από τα

συμφω νηθέντα χω ρίς να τηρήσουν τα υπεσχημένα για εισαγω γή

αγαθώ ν στην χώ ρα. Τ ουναντίον συνέχιζαν να εξάγουν καπνό,

6. Bundesarchiv: Europa unterm Hakenkreuz . Die Okkupationspolitik desdeutschen Faschismus τόμος 6ος N061 σ. 182

7. K. Λ ογοθετόπουλου: Ι δ ο ύ η Α λ ή θ ε ια σ. 48


101



γησαν στην καταστροφή της ελληνικής οικονομίας. Ε πιπλέον η

Ε λλάδα είχε χάσει την κάλυψ η του αποθεματικού της σε χρυσό

που ευρίσκετο υπό τον έλεγχο τω ν συμμάχω ν.1

Μ ε την είσοδο τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν στην Ε λλάδα ηαντιμετώ πιση τω ν εξόδω ν κατοχής έγινε με την κυκλοφορία του

κατοχικού μάρκου καιτης μεσογειακής δραχμής για τους Ιταλούς

που εκαλύπτοντο αντίστοιχα με ποσό πέντε δισεκατομμυρίω ν

δραχμώ ν. O διμεταλισμός αυτός, όμω ς, δημιούργησε αμέσω ς προ

βλήματα και έτσιαποφ ασίσθηκε από 1ης Α υγούστου 1941 τα έξο

δα κατοχής να καθορίζονται μηνιαίω ς σε συνεννόηση με τις πολι

τικές καιστρατιω τικές αρχές κατοχής. Τ α ποσ ά αυτά που συνεχώ ςαύξαναν κατά ιλιγγιώ δη ρυθμό και λόγω του πληθω ρισμού, δη

μιούργησαν ανυπέρβλητα οικονομικά βάρη. Υ πολογίζεται ότιτα

έξοδα κατοχής ανήλθαν μέχριτον Δ εκέμβριο του 1942 σε 260 δι

σεκατομμύρια δραχμές ενώ μέχριτον Α ύγουστο του 1943 σε 850

δισεκατομμύρια. To ποσόν αυτό ξεπερνούσε κατά πέντε φ ορές το

κατά κεφαλήν εισόδημα στην Ε λλάδα απ’ ό,τιστην Γαλλία.2

H Ε λλάδα είχε προ του πολέμου μια κυκλοφ ορία νομίσματοςπου έφ θανε το ποσόν τω ν 6-8 δισεκατομμυρίω ν δραχμώ ν το

οποίο εκτινάχθηκε τον Ν οέμβριο του 1941 στο ύψ ος τω ν 41 δισε

κατομμυρίω ν, και περί το τέλος του Ο κτω βρίου του 1942 στα 180

δισεκατομμύρια δραχμές.3O προϋπολογισμός του κράτους για το

οικονομικό έτος 1941-42 είχε έλλειμμα 16 δισεκατομμυρίω ν

δραχμώ ν χω ρίς να υπολογίζονται οιδαπάνες κατοχής.4Ή ταν φ υ

σικό η πτω χή Ε λλάς να αδυνατεί να ανταποκριθεί στις μηνιαίες

προκαταβολές που το 1942 κάλυπταν το 90% τω ν εσόδω ν.5

Ο ιΓ ερμανοί και οιΙταλοίπολιτικοίκαι στρατιω τικοίπαράγο

1. H. Richter : GriechenlcmdzwischenRevolution undKonterrevolution σ. 195

2. Stavros Thomadakis: Black markets, Inflation and Foree σε John O. Iatrides

- Greece in the 1940’s. A Nation in crisis o. 66

3. Έ νθ. ανω τ. σ. 674. Mark Mazower: Inside Hitler’s Greece σ. 68

5. John Hondros: Occupation & Resistance, The GreekAgony 1941-44 a. 64

100



ντες από την αρχή υπογραμμίζουν ότιο ανω τέρω τρόπος κάλυψ ης

τω ν εξόδω ν κατοχής, τουτέστιν με εκτΰπω ση νέου χαρτονομίσμα

τος, θα οδηγοΰσε σύντομα στον πληθω ρισμό, υποτίμηση της δραχ

μής και στην συνέχεια στην κατάρρευση της ελληνικής οικονομίας. Π αρ’όλα αυτά και μη υπαρχοΰσης άλλης λΰσεω ς συνεχίσθηκε

η μέθοδος αυτή.6

Π ρος τον σκοπόν ευρέσεω ς κάποιας ανακοΰφ ισης στην

έκρυθμη οικονομική κατάσταση πραγματοποιήθηκε τον Μ άρτιο

του 1942 στην Ρώ μη συνάντηση Γ ερμανώ ν και Ιταλώ ν οικονομι

κώ ν εμπειρογνω μόνω ν οι οποίοι απεφάσισαν -Σ υμφ ω νία της Ρώ

μης- όπω ς η Ε λλάς καταβάλλει μηνιαίω ς 1.500 εκατομμΰρια

δραχμές, ανά 750.000 σε κάθε έναν εκ τω ν κατακτητώ ν, οι οποίοι

εδικαιοΰντο να αναλάβουν περαιτέρω ποσά αναλόγω ς τω ν στρα

τιω τικώ ν τω ν αναγκώ ν. Τ α έκτακτα αυτά ποσά εθεω ροΰντο ω ς

προκαταβολές σε χρέω ση τω ν δυνάμεω ν κατοχής υπό μορφ ήν

αναγκαστικού δανείου που θα επιστρέφετο εν καιρώ είτε εις εί

δος είτε τοις μετρητοίς.7Α νελάμβαναν δε την υποχρέω ση να χο-ρηγοΰν στην Ε λλάδα σίτο, άνθρακα, φάρμακα, πετρέλαιο και άλ

λα αγαθά σε μηνιαίες ποσοστώ σεις. Δ ιαίρεσαν δε τον στρατό κα

τοχής σε δύο κατηγορίες: αυτόν που ήταν επιφορτισμένος με την

ασφ άλεια και την δημόσια τάξη και που οι δαπάνες του θα εκα-

λύπτοντο από το ελληνικό δημόσιο, και αυτόν που κάλυπτε γενι

κότερες ανάγκες πολεμικώ ν σκοπώ ν.8

Μ ε την συμφω νία της Ρώ μης βελτιώ θηκε προσω ρινά η κατάσταση η οποία, όμω ς, μετά μερικούς μήνες χειροτέρευσε και πά

λι, διότι οι δυνάμεις κατοχής αξίω ναν μεγαλύτερα ποσά από τα

συμφω νηθέντα χω ρίς να τηρήσουν τα υπεσχημένα για εισαγω γή

αγαθοίν στην χώ ρα. Τ ουναντίον συνέχιζαν να εξάγουν καπνό,

6. Bundesarchiv: Europa unterm Hakenkreuz . Die Okkupationspolitik desdeutschen Fasehismus τόμος 6ος Ν ° 61 σ. 182

7. K. Λ ογοθετόπουλου: Ι δ ο ύ η Α λ ή θ ε ια σ . 48


101



σταφίδα, έλαισν, βάμβακα και άλλα αγροτικά προϊόντα. H κυ

βέρνηση Τ σολάκογλου διαμαρτυρήθηκε και ζήτησε την εισαγω γή

ειδώ ν που θα κάλυπταν τις επισιτιστικές ανάγκες του στρατού κα

τοχής που ικανοποιούντο από την εγχώ ρια παραγω γή.9 Τ ίποτεαπ’ αυτά δεν έγινε, με αποτέλεσμα να επιταχυνθεί η υποτίμηση

της δραχμής και ο πληθω ρισμός, και να χειροτερεύσει δραματικά

η οικονομική ζω ή της χώ ρας.

Τ αυτοχρόνω ς λόγω της υποτίμησης της δραχμής και του πλη

θω ρισμού, τα κατοχικά έξοδα αυξάνουν συνεχώ ς με αποτέλεσμα

να ανέλθουν για τον μήνα Ιούνιο στο ποσό τω ν 23 δισεκατομμυ

ρίω ν δραχμώ ν. Έ να ς άλλος λόγος αυξήσεώ ς τους ήταν η κατασκευή έργω ν αμυντικής φύσεω ς για τα οποία οιπληρω μές έπρε-

πε να γίνουν βάσειτω ν υψηλώ ν τιμώ ν τω ν εγχώ ριω ν εργατικώ ν,

υλικώ ν και μεταφορικώ ν μέσω ν.10

O Υ πουργός Ο ικονομικώ ν Γκοτζαμάνης άνθρω πος τω ν Ιταλώ ν

που αντιμετω πίζετο γι’ αυτόν τον λόγο με καχυποψ ία στο Β ερολίνο,

απηύθυνε απευθείας στον Ν τούτσε επιστολή, υπογραμμίζοντας ότι

εάν δεν μειω θούν τα έξοδα κατοχής απειλείταιπλήρης κατάρρευ

σης της εγχώ ριας οικονομίας με επακόλουθο πολιτική αναταραχή.

Ζήτησε δε μείω ση τω ν σχετικώ ν δαπανώ ν, προμήθεια τω ν ειδώ ν για

τις ανάγκες του στρατού κατοχής μέσω κυβερνητικώ ν υπηρεσιώ ν

και φορολόγηση του υπερκέρδους τω ν Ελλήνω ν προμηθευτώ ν. Oi

Γερμανοίπρος τους οποίους παρεπέμφθη το όλο θέμα δεν έδω σαν

την απαιτούμενη προσοχή στα αιτήματα του Έ λληνα υπουργού θε-

ω ρούντες ότι βελτίω ση της κατάστασης θα έπρεπε να αναμένεται

μόνον στην περίπτω ση ευνοϊκής τροπής του πολέμου γι’ αυτούς,

οπότε θα ήταν δυνατή μείω ση του αριθμού τω ν στρατευμάτω ν κατο

χής καιαναστολή κατασκευής τω ν αμυντικώ ν έργω ν.11

9. Έ νθ. ανω τ. σ. 212

10. Akten zur Deutschen Auswiirtigen Politik (ADAP) σ ειρά E τόμος III N0134 σ. 228-9

11. ADAP, ένθ. ανωτ.

102



Στις 10 Ιουλίου ο Γ ερμανός επιτετραμένος στην Α θήνα, Γκραί-

βενιτς, αναφ έρει ότιη ελληνική κυβέρνηση αρνείται να καταβά

λει μηνιαίο ποσόν πέραν τω ν 5 δισεκατομμυρίω ν δραχμώ ν. To

Β ερολίνο απαντά ότι το θέμα τω ν καταβολώ ν εξετάζεται, αλλάμέχριεξεύρεσης λύσεω ς η ελληνική κυβέρνηση είναι υποχρεω μέ

νη να καταβάλλει τα αναγκαία ποσά.12

To θέμα φ θάνει στον Φ ύρερ. Α υτός είχε λάβει ήδη επιστολή

του Μ ουσολίνι που είχε μόλις επισκεφ θεί την Α θήνα -20 Ιου

λίου- και ο οποίος εκφράζει σ’ αυτήν τους φόβους του για την

επικρατούσα στην Ε λλάδα οικονομική και επισιτιστική κρίση η

οποία οδηγεί την χώ ρα στην καταστροφή, και προτείνει μείω σητω ν δαπανώ ν κατοχής. O Χ ίτλερ στην απάντησή του, παρ’όλο που

συμμεριζόταν τις ανησυχίες του Ιταλού ομολόγου του, απέφυγε

να αναλάβει δεσμεύσεις.13

Π άντω ς καθορίζεται για τον μήνα Α ύγουστο πλαφόν 10,6 δι

σεκατομμυρίω ν δραχμώ ν για κατοχικά έξοδα. H απόφ αση αυτή

δημιουργεί αντιδράσεις της στρατιω τικής διοίκησης NA Ε υρώ πης

η οποία φοβάται ότιο περιορισμός του ποσού τω ν εξόδω ν κατο

χής θα καταστήσειαδύνατη την εκτέλεση τω ν στρατιω τικώ ν σχε

δίω ν, αναγκαίω ν για την αμυντική θω ράκιση της κατεχόμενης χώ

ρας. To θέμα παραπέμπεται στους εκπροσώ πους τω ν αξονικώ ν

δυνάμεω ν στην Α θήνα οι οποίοι εντέλλονται να βρουν λύση σε

συνεννόηση και με εκπροσώ πους της ελληνικής κυβερνήσεω ς. O

Ιταλός εκπρόσω πος Γκίτζιυπογραμμίζει ότιτο ποσόν τω ν 10,6 δισεκατομμυρίω ν δραχμώ ν είναι υψ ηλό και θα είναι δύσκολο να

εκπληρω θεί από την ελληνική πλευρά.14

Στις 8 Α υγούστου ο Ά λτενμπουργκ τηλεγραφ εί από την Α θή

να πω ς η ιταλική πλευρά θεω ρεί ότιη Ε λλάδα δεν είναι σε θέση

να εκπληρώ σει τις υποχρεώ σεις της σχετικά με τα έξοδα κατοχής

12. ADAP, ένθ. ανω τ. υποσ. 1

13. Elisabeth Wiskemann: The Rome-Berlin Axis σ. 327

14. ADAP, ένθ. ανω τ. N0 161 σ. 277-9

103



ούτε να προμηθεύσει τα αναγκαία τρόφιμα για τον στρατό κατο

χής, ενώ έχουν εξαντληθεί οι πρώ τες ύλες, οικοδομικά και άλλα

υλικά αναγκαία για τις στρατιω τικές κατασκευές. Κ ατά τους Ιτα

λούς είναι προς το συμφέρον τω ν δυνάμεω ν του Ά ξονα να διατηρηθεί η ησυχία και η τάξη στην Ε λλάδα και να συνεχισθεί η λει

τουργία τω ν βιομηχανικώ ν μονάδω ν. Α υτά μπορούσαν να επιτευ

χθούν με σταθερό νόμισμα, εξασφάλιση υποτυπώ δους διατροφ ής

της εργατικής τάξης και καταπολέμηση τω ν επιδημιώ ν. H Ε λλάδα

κατ’ αυτούς έχει φθάσει στο χείλος της αβύσσου.15

Β εβαίω ς η θεω ρητική αντιμετώ πιση της κατάστασης ήταν εύ

κολη για τους Ιταλούς αλλά η πραγματικότητα ήταν διαφορετική.Oi Γ ερμανοί απαντούν αόριστα ότι θα καταβληθεί προσπάθεια

ώ στε τα έξοδα κατοχής να μειω θούν στο κατώ τατο δυνατό όριο

χω ρίς, όμω ς, αυτό να εμποδίσει την εκτέλεση στρατιω τικώ ν έρ

γω ν -επιδιόρθω ση δρόμω ν, γεφυρώ ν, ανοικοδόμηση αεροδρομί

ω ν, λιμένω ν- τα οποία τελικώ ς θα ω φελήσουν την Ε λλάδα. H

Γερμανία και η Ιταλία θα προσπαθήσουν να αυξήσουν την πα ρά

δοση προϊόντω ν, που θα κάλυπταν τις επισιτιστικές ανάγκες της

χώ ρας, καθώ ς και πρώ τω ν υλώ ν. Π αροτρύνεται δε η ελληνική κυ

βέρνηση να λάβει μέτρα για σταθεροποίηση τω ν τιμώ ν και μείω

ση του πληθω ρισμού.16

Oi Γερμανοί τελικώ ς μειώ νουν το ποσόν για έξοδα κατοχής

για τον μήνα Α ύγουστο από 10,6 δισεκατομμύρια δραχμές σε 9,4,

υποσχόμενοι περαιτέρω μείω ση. O Ά λτενμπουργκ προσπάθησενα πείσει τον πρω θυπουργό Τ σολάκογλου, τον Α ντιπρόεδρο της

κυβερνήσεω ς Λ ογοθετόπουλο και τον υπουργό Ο ικονομικώ ν

Γκοτζαμάνη να ασκήσουν επιρροή στο Υ πουργικό Συμβούλιο

ώ στε να εγκρίνει την καταβολή του αιτουμένου ποσού. Τ ους

υπενθύμισε δε ότι η γερμανική κυβέρνηση παρά τις απαιτήσεις

του πολέμου είχε διευκολύνει την ελληνική οικονομία διατηρώ

15. ADAP, ένθ. ανω τ. Ν “ 179 σ. 302

16. ADAP, ένθ. ανω τ. σ. 302-3

104



ντας, παρά τον πληθω ρισμό, την ισοτιμία μάρκου-δραχμής 1:60,

και συνέχιζε να εισάγει σιτηρά, άνθρακα, βενζίνη και άλλα

προϊόντα για την ενίσχυσή της.17

H ελληνική κυβέρνηση πάντω ς ευρίσκετο σε δΰσκολη θέση λόγω της χειροτέρευσης της οικονομικής κατστάσεω ς, αντίκτυπος

της οποίας ήτο η επιστολή που απηύθυναν στις 18 Α υγούστου ση

μαίνοντα πολιτικά πρόσω πα -Σ οφ οΰλης, Κ αφ αντάρης, Γ ονατάς,

Μ άξιμος, Π απανδρέου, Ράλλης, Π άγκαλος- προς τον πρω θυ

πουργό Τσολάκογλου. Μ ε αυτήν τονίζουν την απόγνω ση του ελ

ληνικού λαού από την ραγδαία πτώ ση της δραχμής και την ύψ ω

ση τω ν τιμώ ν τω ν τροφ ίμω ν, ζητούν δε την παύση τω ν προκαταβολώ ν προς τις αρχές κατοχής και, σε περίπτω ση που το αίτημα αυ

τό δεν γίνει δεκτό, την παραίτηση της κυβερνήσεω ς. O δε Π άγκα

λος προέβη σε δήλωση εκ μέρους τω ν υπογραψ άντω ν την επιστο

λή ότιουδείς εξ αυτώ ν προετίθετο να αναλάβει την διακυβέρνη

ση της χώ ρας υπό τους αυτούς ή δυσμενέστερους όρους σε περί

πτω ση παραίτησης του Τ σολάκογλου.18

O πρω θυπουργός κάτω από την πίεση αυτή ενεχείρισε επιστο

λή στον Ά λτενμπουργκ με την οποία καθιστούσε σαφές ότιη κυ

βέρνησή του δεν δύναται να αναλάβει την ευθύνη καταβολής του

αιτουμένου ποσού εάν δεν εκπληρω θούν συγκεκριμένες νομισμα

τικές προϋποθέσεις που θα της επέτρεπαν έναντι της κοινής γνώ

μης να παραμείνει στην εξουσία.

O Ά λτενμπουργκ γνω στοποιεί στο Β ερολίνο ότι μια παραίτη

ση της ελληνικής κυβερνήσεω ς θα έχει αρνητικές επιπτώ σεις στην

οικονομία της χώ ρας, θα ενισχύσει δε και την εχθρική προπαγάν

δα. Θ α είναι αδύνατον υπό αυτές τις προϋποθέσεις να ευρεθεί

Έ λλην πολιτικός πρόθυμος να αντικαταστήσει τον Τ σολάκογλου.

Τ ονίζει δε ότικαι ο Ιταλός συνάδελφός του στην Α θήνα, παρ’ότι

είναι αντίθετος προς μια τέτοια εξέλιξη, εν τούτοις θεω ρεί ότι πι

17. ADAP, ένθ. ανω τ. N0235 σ. 403-4

18. Γ. Τ σολάκογλου , ένθ. ανω τ. σ. 213-4

105



θανόν ο διορισμός ενός Ιταλού Α νω τέρου Κ υβερνητικού Ε πιτρό

που -κομισαρίου- αφού οιΙταλοίέχουν την πρω τοκαθεδρία στην

Ε λλάδα με ένα διοικητήριο από ελληνικές προσω πικότητες να

προσπαθήσει να επιτύχει την διακυβέρνηση της χώ ρας. O Ά λτενμπουργκ υπογραμμίζει, όμω ς, ότιένα τέτοιο ενδεχόμενο πιθανόν

να δυσκολεύσειτην κατασκευή τω ν στρατιω τικώ ν έργω ν, ενώ οι

Γερμανοί στρατιω τικοίπροτιμούν την συνέχιση της παρούσης κα-

ταστάσεω ς. Μ εταφ έρει δε την επιθυμία του πρω θυπουργού όπω ς

ο Υ πουργός οικονομικώ ν συνοδευόμενος από Γερμανούς και

Ιταλούς εμπειρογνώ μονες εκθέσει τις οικονομικές και νομισματι

κές δυσκολίες στο Β ερολίνο και στην Ρώ μη.19Σε νεότερο τηλεγράφημά του ο Γ ερμανός πληρεξούσιος ανα

φ έρει ότιτα έξοδα κατοχής για τον Α ύγουστο αυξήθηκαν στα 20

δισεκατομμύρια δραχμές καιότιπλέον ο πρω θυπουργός ζητείνα

μεταβείαυτοπροσώ πω ς στο Β ερολίνο καιστην Ρώ μη συνοδευόμε

νος από τον Υ πουργό Ο ικονομικώ ν για να εκθέσειτην δεινή κα

τάσταση της ελληνικής οικονομίας.20Π ροσθέτει δε ότι αντικατά

σταση της ελληνικής κυβερνήσεω ς με Ιταλό Δ ιοικητή -κομισάριο-θα δημιουργήσειπερισσότερα προβλήματα από τα σημερινά.21

Oi Γ ερμανοί συνηγορούν για την μετάβαση του υπουργού

Γκοτζαμάνη στο Β ερολίνο και στην Ρώ μη αλλά όχι του πρω θυ

πουργού.22 Ev τω μεταξύ ο Χ ίτλερ σε μια προσπάθεια κατευνα

σμού της καταστάσεω ς ζητεί όπω ς του λοιπού τα «έξοδα κατο

χής» αναφ έρονται ω ς «έξοδα ανακατασκευώ ν», για την κάλυψη

τω ν οποίω ν υπεύθυνοι είναι οιΈ λληνες.23

Oi Ιταλοί, πάντω ς, ανησυχούν με τις απεργιακές κινητοποιή

σεις στην Α θήνα το πρώ το δεκαήμερο του Σ επτεμβρίου ενόψ ει

19. ADAP, ένθ. ανω τ. N" 235 σ. 405-7

20. ADAP, ένθ. ανω τ. N0248 σ. 426

21. Α ρχεία Auswartiges Amt (AA) Φ άκελος Κ λόντιους R 105896 N0

1007/31.8.194222. ADAP, ένθ. ανω τ. Ν ° 262 σ. 448

23. ADAP, ένθ. ανω τ. Ν “ 268 σ. 457

106



της μετάβασης Γκοτζαμάνη στο Β ερολίνο και στη Ρώ μη, ο δε

Μ ουσολίνιτονίζει στον Γερμανό πρέσβυ στην ιταλική πρω τεύου

σα, ότιπρέπει οπω σδήποτε να μειω θούν τα οικονομικά βάρη της

Ε λλάδος, διότιυπάρχει κίνδυνος να δημιουργηθεί κρίσιμη κατά

σταση.24

Oi στρατιω τικοίπιέζουν για μεγαλύτερες δαπάνες υπό το πρό

σχημα κατασκευής αμυντικώ ν έργω ν στην Κ ρήτη. Τ ονίζουν δε ότι

προβλέπεται μεγαλύτερο ποσόν για τον μήνα Ο κτώ βριο.25

O Ρίμπεντροπ πάντω ς καθορίζει το γενικό πλαίσιο τω ν οικο

νομικώ ν θεμάτω ν που επρόκειτο να συζητηθούν κατά την επί

σκεψ η Γκοτζαμάνη και της ελληνικής αντιπροσ ω πίας στο Β ερο

λίνο (17-22 Σεπτεμβρίου). Θ εω ρεί ότι είναι σφάλμα η σύνδεση

της δραχμής με το μάρκο, αλλά επειδή η αποσύνδεσή της θα δη

μιουργούσε κύμα αναταραχής στην οικονομία, το οποίο θα δυ

σκόλευε την προώ θηση τω ν στρατιω τικώ ν σχεδίω ν, και λόγω αμ

φιβολίας για την ικανότητα τω ν Ιταλώ ν να αποτρέψ ουν την

έκρυθμη κατάσταση με αποτέλεσμα το βάρος να πέσει στουςΓερμανούς, προτείνει την διατήρηση του παρόντος καθεστώ τος.

Ε πιδίω ξη κατ’ αυτόν πρέπει να είναι όπω ς η ελληνική οικονομία

τεθεί επί υγιούς βάσεω ς που θα επιτυγχάνετο με περιορισμό του

πληθω ρισμού. Τ έτοια μέτρα κατά τον Γερμανό Υ πουργό Ε ξω τε

ρικώ ν περιελάμβαναν μεταξύ άλλω ν την παύση έκδοσης νέου

χαρτονομίσματος και την λήψη ριζοσπαστικώ ν φορολογικώ ν μέ

τρω ν για να αυξηθούν τα έσοδα του κράτους. Ε πίσης δρακόντειαμέτρα ελέγχου τω ν τιμώ ν και ένα minimum εισαγω γώ ν αγαθώ ν

από τις χώ ρες του Ά ξονα με αντάλλαγμα την εξαγω γή πρώ τω ν

υλώ ν από την Ε λλάδα. Γ ια τον περιορισμό τω ν εξόδω ν κατα

σκευώ ν προτείνεται ο προϋπολογισμός τους να καθορίζεται κα

τά εξάμηνο και όχι μηνιαίω ς, και η ικανοποίηση τω ν επισιτιστι

κώ ν αναγκώ ν τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν να πραγματοποιεί

24. ADAP, ένθ. ανω τ. Ν ° 276 σ. 470

25. ADAP, ένθ. ανω τ. N" 287 σ. 491

107



ται από το εξω τερικό ώ στε να μην υπάρχει εξάρτηση από την ελ

ληνική αγορά. Υ πογραμμίζει, όμω ς, με έμφαση ότιο εφοδιασμός

τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν στην B. Α φρική πρέπει να συνε-

χισθεί και όλες οι επισκευαστικές εργασίες στην Ε λλάδα να συ-νεχισθοΰν αδιατάρακτα.26

Α ποτέλεσμα τω ν σχετικώ ν διαβουλεΰσεω ν ήταν η ίδρυση κα

τόπιν εγκρίσεω ς του γερμανικοΰ Υ πουργείου Ο ικονομικώ ν μιας

γερμανοελληνικής εταιρείας υπό την επω νυμία DEGRIGES

(Deutsch-Griechische Handelsgesellschaft, ήτοι Γερμανοελληνι-

κή Ε ταιρεία Συμψ ηφιστικού Ε μπορίου), και μιας αντίστοιχης ελ-

ληνο-ιταλικής, της SACIG (Societa Anonima Commerciale Ita-liana-Greca, ήτοιΑ νώ νυμη Ε λληνοϊταλική Ε μπορική Ε ταιρεία).

H πρώ τη που άρχισε να λειτουργεί την 1η Ο κτω βρίου είχε έδρα

το Β ερολίνο, υποκαταστήματα στην Α θήνα και στην Θ εσσαλονί

κη και ανταποκριτές στην Π άτρα και στον Β όλο. Ιδρυτικά μέλη

ήσαν βιομηχανίες και οικονομικοί οργανισμοί εξω τερικού εμπο

ρίου ενώ συνεργάζοντο το γερμανικό και το ελληνικό εμπορικό

επιμελητήριο και συναλλασσόμενες τράπεζες. Α πέβλεπε στην

διευκόλυνση του εξαγω γικοΰ εμπορίου με την επιβολή δασμώ ν

στην υπεραξία τω ν εισαγομένω ν προϊόντω ν από την Γερμανία

και την Ιταλία, τα οποία ενώ αγοράζοντο στην εικονική ισοτιμία

1 μάρκου: 60 δραχμώ ν και 1 λίρας ιταλικής: 8 δραχμώ ν, όταν

έφ θαναν στην ελληνική αγορά επω λοΰντο λόγω του πληθω ρι

σμού και της υποτίμησης της δραχμής σε αστρονομικές τιμές.

Ε πίσης απέβλεπε στο να δημιουργήσει κίνητρα στους Έ λληνες

παραγω γούς, κυρίω ς στους αγρότες, για καλλιέργεια προϊόντω ν

που υπήρχε ενδιαφ έρον από γερμανικής πλευράς για εισαγω γές.

Λ όγω του πληθω ρισμού που εκμηδένιζε κάθε δυνατότητα εξα

γω γής, οι Έ λληνες αγρότες περιόριζαν την παραγω γή τους σε

σιτηρά ή σε καπνό προς ιδίαν κατανάλω ση.27

26. ADAP, ένθ. ανω τ. N0301 σ. 517-8

27. Europa unterm Hakenkreuz, ένθ. ανω τ. N0100 σ. 207

108



Τ α εισπραττόμενα ποσά από την επιβολή δασμώ ν επί της

υπερτιμημένης αξίας τω ν εισαγομένω ν προϊόντω ν, πλην εκείνω ν

που διοχετεΰοντο από τον Δ Ε Σ , και τα προϊόντα του μονοπω λίου

-ξυλάνθρακες, πετρελαιοδή- κατά τα 4/7 επιδοτούσαν τα εξαγώ γιμα ελληνικά προϊόντα και κατά τα 3/7 κατετίθεντο σε ειδικό λο

γαριασμό στην Τ ράπεζα της Ελλάδος για την κάλυψη μέρους τω ν

εξόδω ν κατοχής.28

Χ αρακτηριστικά παραδείγματα αισχροκέρδειας λόγω τω ν

συναλλαγματικώ ν διαφ ορώ ν ήταν μεταξΰ άλλω ν η περίπτω ση

τω ν Ε λλήνω ν φοιτητώ ν στην Β ιέννη όπου κατάφ ερναν με την

διαφ ορά της συναλλαγματικής τιμής να διαμένουν σε πολυτελέστατα ξενοδοχεία της πόλης απαξιούντες να παρακολουθήσουν

τα μαθήματά τους, ενώ πολλοί Έ λληνες αγόραζαν από τα γερμ α

νικά βιβλιοπω λεία στην Α θήνα, χω ρίς να γνω ρίζουν λέξη γερμα

νικά, εκδόσεις τω ν Γκαίτε-Κ αντ-Σ οπενχάουερ και εν συνεχεία

τα πω λοΰσαν με το κιλό σε εμπόρους παλαιού χάρτου και εθη-

σαύριζαν.29

H Degriges λειτούργησε ικανοποιητικά και μέχρι τις αρχές

του 1943 είχαν εισαχθεί μέσω του ελληνο-γερμανικού Κ λήριγκ

65.000 τόνοι σιτηρώ ν, 50.000 τόνοι όσπρια και 40.000 τόνοι ζάχα

ρη. Α ντίθετα η ιταλική Sacig εξελίχθηκε σε επιχείρηση λεηλασί

ας, όπω ς π.χ. το μεγαλύτερο μέρος της παραγω γής ελαιολάδου

στην Κ ρήτη, αντί να διατεθεί στην Ε λλάδα, εξήχθη στην Ιταλία,

ενώ δεν τηρήθηκε η συμφω νία εισαγω γής τροφίμω ν μέσω αυτής.30

Ε πίσης συμφ ω νήθηκε όπω ς οι δαπάνες κατοχής να μην υπερβαί

νουν το ποσόν τω ν 8 δισεκατομμυρίω ν δραχμώ ν μηνιαίω ς.31

Π αρ’όλα αυτά οιστρατιω τικοί ζητούν για έξοδα κατασκευώ ν, τον

Ο κτώ βριο, το ποσόν τω ν 31 δισεκατομμυρίω ν δραχμώ ν με την δι

28. A. Μ πακάλμπαση : H Ο ικ ο ν ο μ ία τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς κ α ι η ο ρ γ α ν ω μ έ ν η ιδ ιω τ ι

κ ή π ρ ω τ ο β ο υ λ ία κ α τ ά τ η ν π ε ρ ίο δ ο τ η ς κ α τ ο χ ή ς 1941-44 , σ. 111

29. H. Neubacher : Sonderauftrag Sudost 1940-45 σ. 80-130. W. Brockdorff : Kollaboration oder Widerstand σ. 326


109



καιολογία ότιο Χ ίτλερ είχε διατάξει την επιτάχυνση τω ν αμυντι

κώ ν έργω ν στην Κ ρήτη.32

Ev τω μεταξύ συνεχίζονται οι διαπραγματεύσεις του Γ κοτζα

μάνη στην Ρώ μη χω ρίς αποτέλεσμα, γεγονός που αναγκάζει τονΤ σολάκογλου να δηλώ σει στον Ά λτενμπουργκ ότι σε περίπτω ση

αρνητικής έκβασης τω ν συνομιλιώ ν σε Β ερολίνο-Ρώ μη δεν θα εί

ναι δυνατή η περαιτέρω παραμονή του στην εξουσία.33

Ή δη σοβαρή διάσταση απόψ εω ν διαπιστώ νεται μεταξύ Γ ερ

μανώ ν και Ιταλώ ν ιθυνόντω ν σχετικά με τον τρόπο μείω σης τω ν

εξόδω ν κατοχής. Oi δεύτεροι κατηγορούν τους πρώ τους ότικρα

τούν άκαμπτη στάση και επιμένουν για καταβολές ποσώ ν πέραντω ν συμφω νηθέντω ν, κυρίω ς για την συνέχιση τω ν αμυντικώ ν έρ

γω ν. Ό πω ς αναφ έρει ο Τ σιάνο στο ημερολόγιό του, οι διαπρα γ

ματεύσεις είναι δύσκολες λόγω γερμανικής αδιαλλαξίας. Α παι

τούν υπερβολικά ποσά που θα προκαλέσουν κατάρρευση της

δραχμής. O δε Μ ουσολίνι είναι ενοχλημένος με την συμ περιφο

ρά τω ν συμμάχω ν του και χρησιμοποιεί σκληρούς χαρακτηρι

σμούς τονίζοντας υποκριτικά ότι «εάν χάσουμε τον πόλεμο αυτό

θα οφ είλεται στην πολιτική ηλιθιότητα τω ν Γ ερμανώ ν».34Oi Ιτα

λοί, ενώ εμφανίζονται να ανησυχούν για την οικονομική κατά

σταση στην Ε λλάδα, επιρρίπτοντες τις ευθύνες στους συμμάχους

τους, στην πραγματικότητα δεν κάνουν τίποτε για την εξομάλυν

σή της, ενώ στο βάθος ελπίζουν ότι όταν η ελληνική οικονομία

καταρρεύσει και παρασύρει σε παραίτηση την κυβέρνηση Τ σο

λάκογλου, θα έχει ανοίξει ο δρόμος για τον διορισμό Ιταλού

Δ ιοικητού-Κ ομισαρίου.

Oi Γερμανοί από την πλευρά τους ανησυχούν και αυτοί για

μια τέτοια τροπή της καταστάσεω ς, η οποία θα δημιουργούσε σο

βαρή πολιτική αναταραχή στην χώ ρα, και έτσιθα έθετε σε κίνδυ-

32. ADAP σειρά E τάμος IV N0 1 υποσ. 2 σ. 133. ADAP, ένθ. ανω τ. N0 1 σ. 1

34. Μ . Muggeridge: Ciano’s Diary 1939-43 σ. 508 κα ι 511

110



vo τα πολεμικά τους συμφέροντα.35H διαμάχη συνεχίζεται με τον

Ρίμπεντροπ να επικρίνει τον Τ σιάνο για τις αντιρρήσεις του στα

ποσά που η γερμανική πλευρά απαιτεί από την ελληνική κυβέρ

νηση για την κατασκευή τω ν στρατιω τικώ ν έργω ν, τονίζοντας ότιαυτά θα ω φελήσουν και τους Ιταλούς, ενώ ο Τσιάνο θεω ρεί ότιτα

έξοδα αυτά πρέπει να εναρμονισθούν με την οικονομική αποδο-

τικότητα της Ε λλάδος ώ στε να αποτραπεί το χάος.36

Δ ιο ρ ισ μ ό ς Ν ο ϋ μ π ά χ ε ρ

Oi Γ ερμανοί τελικά θεω ρούν ότιλύση στο αδιέξοδο θα αποτελού-

σε η αποστολή στην Ε λλάδα ενός Γ ερμανού και ενός Ιταλού πλη

ρεξουσίου οι οποίοι θα είχαν πλήρη ελευθερία δράσεω ς στον οι

κονομικό και νομισματικό τομέα και οιοποίοι με την υποστήριξη

τω ν εκπροσώ πω ν τω ν δυνάμεω ν κατοχής στην Ε λλάδα, και σε συ

νεργασία με την ελληνική κυβέρνηση, θα έπαιρναν τα αναγκαία

μέτρα για τον έλεγχο τω ν τιμώ ν και την σταθεροποίηση της κατα-

στάσεω ς. Στη σχετική του πρόταση ο Ρίμπεντροπ, για να προσελ-

κύσει τους Ιταλούς σ’ αυτήν την ιδέα, αναφ έρει ότιη Γ ερμανία

δεν έχει ούτε πολιτικά ούτε οικονομικά συμφέροντα στην Ε λλά

δα, η οποία ανήκει στη σ φ αίρα επιρροής της Ιταλίας. Α πλώ ς οι

Γερμανοί χρησιμοποιούν την χώ ρα ω ς βάση επιχειρήσεω ν και

εφοδιασμού για την Κ ρήτη και τη B. Α φρική, στην προσ πάθειά

τους να εκδιώ ξουν τους Β ρετανούς από την περιοχή. Ε υθύς ω ς

επιτευχθεί ο σκοπός αυτός, τα γερμανικά στρατεύματα θα απο

συρθούν. Τ α έξοδα αμυντικώ ν κατασκευώ ν στην χώ ρα αποβλέ

πουν στην εκπλήρω ση του παραπάνω στόχου και θα ω φελήσουν

και τους Ιταλούς στο μέλλον.

Σ αν τέτοιο πληρεξούσιο ο Ρίμπεντροπ προτείνει τον πρέσβυ

35. ADAP, ένθ. ανω τ. N0 14 σ. 28-9

36. ADAP, ένθ. ανω τ. N057 σ. 95

111



Ν οϋμπάχερ και ζητείτην συγκατάθεση του Ν τούτσε ο οποίος συμ

φ ω νεί και διορίζει τον τραπεζίτη Ν τ’ Α γκοστίνο ω ς Ιταλό πληρε

ξούσιο. O Ν τούτσε θεω ρεί ότιη λύση αυτή «θα μας επιτρέψ εινα

ξεμπλέξουμε το κουβάρι».37Ε πιπλέον ο Ρίμπεντροπ τονίζει ότιηενέργεια αυτή αποτελεί μια τελευταία προσπάθεια εξομάλυνσης

της κατάστασης- σε περίπτω ση δε αποτυχίας της, δεν θα μένειτί

ποτε άλλο από την ανάληψ η της διοίκησης της Ε λλάδος από τους

Ιταλούς, πράγμα που θα απορροφήσει σημαντικές δυνάμεις του

Ά ξονα και γι’ αυτό πρέπει να αποφ ευχθεί με κάθε τρόπο.38

0 Τ σολάκογλου εν τω μεταξύ εξακολουθείνα πιέζει για απο

δοχή τω ν ελληνικώ ν προτάσεω ν, όπω ς διατυπώ θηκαν από τονΥ πουργό Ο ικονομικώ ν στην Ρώ μη και βάσειτω ν οποίω ν η Ε λλά

δα δύναταινα καταβάλειμόνον ποσόν 1,5 δισεκατομμυρίω ν δραχ

μώ ν μηνιαίω ς. Δ ηλώ νειδε στον Γκίτζιότιη παραμονή της κυβερ-

νήσεώ ς του εξαρτάταιαπό την εξεύρεση ικανοποιητικής λύσης.39

01 δύο πληρεξούσιοιΝ οϋμπάχερ και Ν τ’ Α γκοστίνο συναντή-

θηκαν με τον πρω θυπουργό, στην Α θήνα στις 25 Ο κτω βρίου, ο

οποίος και πάλι επανέλαβε την πρόθεσή του να παραιτηθεί λόγωτης οικονομικής καταστάσεω ς της χώ ρας αλλά και λόγω διαφ ο

ρώ ν του με τον Υ πουργό Ο ικονομικώ ν. Δ ήλω σε ότιυπάρχει δια

φ θορά στον οικονομικό τομέα και γι’ αυτό δεν υπάρχει δυνατότη

τα συνεργασίας του με τον Γκοτζαμάνη. Ή ταν έτοιμος να παραι

τηθεί και να αφήσει την θέση του στον διάδοχό του ο οποίος θα

ήθελε να συνεργασθεί με αυτόν. Θ α δηλώ σει ασθένεια και θα

αφήσει την διακυβέρνηση στον Α ντιπρόεδρο.40Δ ιάσταση απόψ εω ν αναφ ύεται μεταξύ Β ερολίνου και Γ ερμα

νώ ν εκπροσώ πω ν στην Α θήνα σχετικά με τον τρόπο αντιμετώ πι

σης της επερχόμενης κυβερνητικής κρίσεω ς. Ε νώ το Β ερολίνο

37. H. Neubacher , ένθ. ανω τ. σ. 74

38. ADAP, ένθ. ανω τ. N” 64 σ. 106-839. ADAP, ένθ. ανω τ. Ν “ 84 σ. 138

40. ADAP, ένθ. ανω τ. Ν ° 106 σ. 190

112



υποστηρίζει την παραμονή τω ν Τσολάκογλου, Λ ογοθετόπουλου,

Γκοτζαμάνη, στην Α θήνα, οι Ν οϋμπάχερ-Ά λτενμπουργκ ζητοΰν

την αντικατάσταση της κυβερνήσεω ς Τ σολάκογλου λόγω κοπώ -

σεω ς του πρω θυπουργού. Oi Ιταλοί με την σειρά τους υπεστήρι-ζαν την παραμονή του Γ κοτζαμάνη, ενώ οι Γερμανοί δεν τον ήθε

λαν διότι η δημοτικότητά του στον κόσμο ήταν μειω μένη. Τ ελικώ ς

ο Ρίμπεντροπ απηγόρευσε στους δύο Γ ερμανούς πληρεξουσίους

να αναμειχθούν στα πολιτικά πράγματα της χώ ρας, διότι «οιπο

λιτικές εξελίξεις στην Ε λλάδα άπτονται τω ν ιταλικώ ν συμφερό

ντω ν και όχι τω ν ιδικώ ν μας». Ζ ητεί να καταστήσουν σαφ ές ότιη

κυβέρνηση Τ σολάκογλου πρέπει να παραμείνει στην εξουσία.

Κ ατόπιν αυτού οι πληρεξούσιοι τόνισαν στον πρω θυπουργό την

ανάγκη περαιτέρω παραμονής του στην εξουσία για την επιτυχία

τω ν μέτρω ν προς σταθεροποίηση της καταστάσεω ς. Θ α πρέπει να

πεισθεί η κοινή γνώ μη η οποία αποδέχεται την παρούσα κυβέρ

νηση ότιτα νέα μέτρα τω ν δυνάμεω ν του Ά ξονος είναι θετικά. Τ ε

λικά ο Τσολάκογλου απέσυρε την παραίτησή του.41

O Ν οϋμπάχερ, πρώ ην δήμαρχος της Β ιέννης και από τους πα

λαιμάχους ναζί της Α υστρίας, είχε φήμη ικανού οικονομολόγου

με διασυνδέσεις στο ναζιστικό κατεστημένο.42Ε ίχε τον τίτλο του

ειδικού πληρεξουσίου του Ράιχ για οικονομικά και δημοσιονομι

κά θέματα στην Ε λλάδα. Π ροτού φ θάσει στην Α θηναϊκή πρω τεύ

ουσα, την τελευταία εβδομάδα του Ο κτω βρίου είχε σύσκεψη στην

Ρώ μη με διαφ όρους ιθύνοντες -Μ άκενσεν, Ν τ’ Α γκοστίνο, Γκίτζι,Γκοτζαμάνη- οι οποίοι ήσαν άκρω ς επιφυλακτικοί, ιδίω ς ο Έ λ-

λην υπουργός ο οποίος εγνώ ριζε καλύτερα όλω ν τις επικρατού

σες συνθήκες στην Ελλάδα για την αποτελεσματικότητα της απο

στολής του. O μόνος αισιόδοξος ήταν οΓ ερμανός πληρεξούσιος.43

O Ν οϋμπάχερ πράγματι βρήκε χαώ δη κατάσταση. H οκά το

41. ADAP, ένθ. ανω τ. N" 139 σ. 248-9

42. Μ . Mazower, ένθ. ανω τ. σ. 69

43. H. Neubacher, ένθ. ανω τ. σ. 74

113



λάδι έκανε 30.000 δραχμές και η αγγλική λίρα 300.000. Τ α είδη

ήσαν εξαψ ανισμένα και τα μαγαζιά άδεια. O μέσος μισθός υπαλ

λήλω ν και εργατώ ν ήταν 30.000 δραχμές μηνιαίω ς αλλά δεν υπήρ

χε τίποτε προς αγοράν.44Α ντίθετα οιανάγκες του στρατοΰ κατοχής συμπεριλαμβανομένω ν και τω ν εξόδω ν τω ν αμυντικώ ν κατα

σκευώ ν ανήρχοντο μόνο για τον μήνα Ο κτώ βριο στο ποσόν τω ν

50 δισεκατομμυρίω ν δραχμώ ν, ποσόν που ήταν αναγκαίο για την

λειτουργία της κρατικής μηχανής. Oi φ όροι ήσαν σταγόνες εν τω

ω κεανώ .45 ί

Α μέσω ς εφήρμοσε τους κανόνες της ελεΰθερης αγορά ς και

απηγόρευσε την μετατρεψ ιμότητα της δραχμής στην γερμανικήεπικράτεια. Κ ατέσχεσε μεγάλες ποσότητες βασικώ ν ειδώ ν και

απηγόρευσε την πληρω μή τω ν προμηθευτώ ν τω ν δυνάμεω ν κατο

χής ειμη μόνον για τις τρέχουσες προμήθειες, καθώ ς επίσης και

την δανειοδότησή τους από τις Τ ράπεζες. Τ α μέτρα αυτά είχαν

ω ς συνέπεια την εμφάνιση στην αγορά ειδώ ν καθημερινής κατα-

ναλώ σεω ς σε μειω μένες τιμές ενώ η τιμή της χρυσής λίρας, μέτρο

καθορισμού αξιώ ν, περιορίσθηκε κατά το ήμισυ. Β ελτίω σε την

σιδηροδρομική μεταφ ορά αγαθώ ν από την Γ ερμανία με πα ρά δο

ση νέω ν ατμομηχανώ ν και αύξησε την δυναμικότητα του λιμένος

Π ειραιώ ς με τον καθαρισμό τω ν διαφ όρω ν ναυαγίω ν για να

διευκολυνθούν οιθαλάσσιες μεταφορές. Ε πίσης η επιτόπια τρο

φ οδοσ ία τω ν κατοχικώ ν δυνάμεω ν περιορίσθηκε σε φρούτα και

λαχανικά ενώ ζήτησε από τους Ιταλούς να εφ οδιάζουν τον στρα

τό τους από την Ιταλία.46Ε πέτρεψ ε την εξαγω γή εγχώ ριω ν προϊ

όντω ν μόνον εάν αυτά παρουσίαζαν πλεόνασμα π.χ. σταφ ίδα.

Μ ειώ νει τα έξοδα στέγασης τω ν αξονικώ ν δυνάμεω ν και εισάγει

το οικοδομικό υλικό απαραίτητο για την κατασκευή τω ν αμυντι

κώ ν έργω ν. Ε πίσης είχε και αρμοδιότητες στον πολιτικό τομέα,

44. H. Richter, ένθ. ανω τ. σ. 19745. H. Neubacher, ένθ. ανω τ. σ. 76

46. W. Brockdorff, ένθ. ανω τ. σ. 325-6

114



όπω ς: διορισμό και παύση δημοσίω ν υπαλλήλω ν, κανονισμό μι

σθώ ν και άλλα.47

H κατάσταση βελτιώ θηκε σημαντικά με αποτέλεσμα να γίνεται

λόγος για το ‘θαύμα του Ο κτω βρίου’. Oi προσπάθειες αυτές τουΝ οϋμπάχερ επιβοηθήθηκαν και από δύο σημαντικά γεγονότα. H

συνεχιζόμενη προμήθεια της ελληνικής αγοράς με σιτάρικαι άλλα

προϊόντα μέσω του Δ Ε Σ μετά την συμφω νία με τους συμμάχους για

άρση του αποκλεισμού και οιήττες του Ρόμμελ στην B. Α φρική που

μαζί με την απόβαση τω ν συμμάχω ν στην Κ αζαμπλάνκα, αρχάς

Ν οεμβρίου, έδιναν την εντύπω ση ότιο πόλεμος στην Μ εσόγειο θα

ετελείω νε σύντομα και η απελευθέρω ση της Ελλάδος ήταν πλέον

ζήτημα χρόνου. Oi εξελίξεις αυτές είχαν ω ς συνέπεια να σταθερο

ποιηθεί το νόμισμα και να μειω θεί η αξία της χρυσής λίρας.

O διορισμός, όμω ς, του Ν οϋμπάχερ ενίσχυσε την διοικητική σύγ

χυση. Μ είω σε κατά κάποιον τρόπο τις δραστηριότητες του Ά λτεν

μπουργκ καιπροκάλεσε αλληλοκάλυψη ποικίλω ν πολιτικώ ν καιστρα

τιω τικώ ν αρχώ ν. Υ πήρχαν δύο στρατιω τικοίδιοικητές, δύο πολιτικοί

εκπρόσω ποικαιδύο οικονομικοί.48Έ τσι έπρεπε να συναποφασίσουν

πολυάριθμες γερμανικές και ιταλικές υπηρεσίες - υπολογίζεται ότι

τον Ο κτώ βριο του 1943 λειτουργούσαν εν Ελλάδι περί τις 161 γερμα

νικές υπηρεσίες49για οικονομικά καιπολιτικά θέματα με αποτέλεσμα

να μην είναιδυνατή η ταχεία λήψη αποφάσεω ν για σοβαρά θέματα,

ενώ εσπαταλάτο χρόνος για εξεύρεση κοινής αποδεκτής λύσης.

Ε π ί σ κ ε ψ η Μ ο υ σ ο λ ίν ι σ τ η ν Λ θ ή ν α - 20 Ι ο υ λ ίο υ

Κ ατά την ολιγόω ρη παραμονή του στην Α θήνα, στις 20 Ιουλίου, ο

Μ ουσολίνιπου έφθασε στις 9:30 στο αεροδρόμιο Τ ατοΐου προερχό

47. J. Hondros, ένθ. ανω τ. σ. 60

48. H. Neubacher, ένθ. ανω τ. σ. 102

49. X. Φ λάισερ: τ έ μ μ α κ α ι β ά σ τ ικ α τόμος B’ σ. 209

115



μενος από την Λ ιβΰη, όπου είχε επιθεω ρήσειτα εκείιταλικά στρα

τεύματα, καιανεχώ ρησε στις 15:00 την ίδια ημέρα, είχε επαφές και

συνομιλίες με τον Π ρω θυπουργό Τ σολάκογλου, τον Υ πουργό Ο ικο

νομικώ ν Γκοτζαμάνη καιτον δή μαρχο Α θηναίω ν, Γ εω ργάτο. Ε πίσηςείχε μακρά συνομιλία με τον Γ ερμανό πληρεξούσιο Ά λτενμπουργκ,

ενώ επισκέφθηκε την Α κρόπολη και δύο στρατόπεδα του ιταλικού

στρατού. Μ ε τον Έ λληνα Π ρω θυπουργό οισυνομιλίες περιορίσθη-

καν σε ανταλλαγή φιλοφρονήσεω ν, ενώ με τον Γκοτζαμάνη αντήλ-

λαξαν απόψ εις στα ιταλικά σχετικά με το επισιτιστικό καινομισμα

τικό πρόβλημα της Ελλάδος.50 O Ά λτενμπουργκ ενημέρω σε τον

Ν τούτσε για το επισιτιστικό, τονίζοντας ότιλόγω τω ν περιορισμένω νδυνατοτήτω ν της κυβερνήσεω ς Τσολάκογλου καιπαρά την βοήθεια

τω ν δυνάμεω ν κατοχής, δεν πρέπει να αναμένεταιικανοποιητική λύ

ση. Για τον λόγο αυτόν οιαναμενόμενες αποστολές τροφίμω ν μέσω

Δ Ε Σ αποκτούν ιδιαίτερη αξία. Μ ε την σειρά του ο Μ ουσολίνιζήτη

σε την γνώ μη του Γερμανού συνομιλητη του για τις ικανότητες τω ν

μελών της ελληνικής κυβερνήσεω ς. Α υτός υπογράμμισε ότι αυτή

απαρτίζεταιαπό πρόσω πα καλής θελήσεω ς αλλά αδύναμα να αντιμετω πίσουν τις δυσκολίες της διακυβερνήσεω ς καιανέφερε την προ

σω πική αντιζηλία Τ σολάκογλου-Γκστζαμάνη. Π αρετήρησε δε ότιο

πρώ τος είναιγνω στός στο κοινό, αλλά τηρείπαθητική στάση ενώ ο

δεύτερος πιο εύστροφος, αλλά δεν είναι δημοφιλής στον λαό. O

Ν τούτσε διετύπω σε την γνώ μη ότιείναιδύσκολο για μια κυβέρνηση

να ασκήσειεξουσία όταν η χώ ρα της βρίσκεταιυπό ξένη κατοχή και

εξέφρασε την άποψ η ότι ο πληθυσμός θα συνεχίσεινα παραμένει

ήσυχος εάν λυθείτο επισιτιστικό και νομισματικό του πρόβλημα.

Π αρετηρησε δε ότιη ανώ τατη κοινω νία στην Ε λλάδα είναιαγγλόφ ι

λη. O Ά λτενμπουργκ συμφώ νησε, υπογραμμίζοντας εν τούτοις το γε

γονός ότιμεγάλο μέρος της ακολούθησε τον Έ λληνα βασιλέα στην

εξορία καιαυτοίπου έμειναν τηρούν επιφυλακτική στάση.

50. Α ρχεία Auswartiges Am t (AA) Φ άκελος Weizsaeker τηλ/μα N"

1065/23.7.1942

116



Π εραιτέρω ο Ν τούτσε ενδιαφέρθηκε για την επίδραση της αγ

γλικής και κομμουνιστικής προπαγάνδας στην χώ ρα, και αναφ έρ

θηκε στις προπαγανδιστικές εκπομπές του Λ ονδίνου. Θ εω ρεί ότι

μια ευνοϊκή εξέλιξη της στρατιω τικής κατάστασης για τον Ά ξονα

και επίλυση του επισιτιστικού προβλήματος, θα καταστήσει την

αξία της προπαγάνδας αυτής μηδαμινή. Π εραιτέρω ο Ιταλός δι-

κτάτω ρ εξέφρασε προς τον Γ ερμανό πληρεξούσιο τις ευχαριστί

ες του για την καλή συναδελφική συνεργασία μεταξύ τω ν εκπρο

σώ πω ν Γερμανίας και Ιταλίας στην Ε λλάδα.51

Κ ατά την επίσκεψ ή του στα ιταλικά στρατόπεδα ο Ν τούτσε

προσφω νώ ν τους αξιω ματικούς, τόνισε ότιτα ιταλικά στρατεύμα

τα πρέπει να εθυμούνται ότιη Ε λλάς ανήκει μελλοντικά στον ιτα

λικό ζω τικό χώ ρο.52

H επίσκεψ η Μ ουσολίνιστην Ελλάδα εντάσσεται στο πλαίσιο

της ακολουθούμενης ιταλικής πολιτικής που απέβλεπε στην αύξη

ση του γοήτρου και της επιρροής της στην χώ ρα, με απώ τερο σκο

πό την ένταξή της στην ιταλική σφ αίρα κυριαρχίας. Δ εν είναι συ-μπτω ματικό ότιμετά την επίσκεψ η Μ ουσολίνι αυξήθηκε η διανο

μή τροφίμω ν στις περιοχές ιταλικής κατοχής,53 ενώ το ιταλικό

πρακτορείο ειδήσεω ν μετέδω σε ότιο Ν τούτσε έγινε δεκτός με εν

θουσιασμό και μέσα σε ατμόσφαιρα θερμώ ν λαϊκώ ν εκδηλώ σεω ν

σαν φίλος και προστάτης της Ε λλάδος.54

Ι τ α λ ικ έ ς β λ έ ψ ε ις σ ε Ε π τ ά ν η σ α κ α ι ά μ ο

Oi ιταλικές βλέψ εις στα νησιά του Ιονίου ήταν ήδη γνω στές από

το επεισόδιο κατάληψ ης της Κ έρκυρας από τα ιταλικά στρατεύ

51. ADAP τόμος III Ν “ 118 σ. 205-652. ADAP, ένθ. ανω τ. N” 176 σ. 299

53. ADAP, ένθ. ανω τ. σ. 300

54. Δ . Γατόπουλου : Ι σ τ ο ρ ί α τ η ς Κ α τ ο χ ή ς - Τ όμος τρίτος σ. 46

117



ματα το 1923. Α ιτία ήταν η δολοφονία του αρχηγοΰ της ιταλικής

αντιπροσω πίας, στρατηγού Τ ελλίνι, μετά της ακολουθίας του

στην Δ ιεθνή Ε πιτροπή, η οποία ήταν επιφορτισμένη να χαράξει

τα ελληνο-αλβανικά σύνορα. Oi δράστες προήρχοντο από τηνΑ λβανία στην οποία και κατέφ υγαν μετά την δολοφ ονική απόπει

ρα. H Ε λλάδα στην συνέχεια αναγκάσθηκε να δεχθεί ταπεινω τι

κούς όρους για να επιτύχει την αποχώ ρηση τω ν Ιταλώ ν. Μ ετά την

κατοχή της Ελλάδας από τα αξονικά στρατεύματα, τα νησιά του

Ιονίου ετέθησαν υπό την αποκλειστική ιταλική πολιτική και στρα

τιω τική διοίκηση μέχρι της καταρρεύσεω ς της Ιταλίας τον Σ ε

πτέμβριο του 1943, οπότε και επεστράφησαν στην Ε λληνική Π ολιτεία, τον Ο κτώ βριο του ίδιου έτους.

Oi Ιταλοί έλαβαν από την αρχή ποικίλα μέτρα που απέβλεπαν

στην αποκοπή τω ν Ιονίω ν Ν ήσω ν από τον ελληνικό κορμό ώ στε να

επιτύχουν την de facto προσάρτησή τους στην Ιταλία. Έ τσι, με

απόφαση του Μ ουσολίνι, διορίσθηκε αρχηγός πολιτικώ ν υποθέ

σεω ν με έδρα την Κ έρκυρα, καθώ ς καιπολιτικοίδιοικητές σε όλα

τα Ε πτάνησα. Α υτοί υπήγοντο στο ιταλικό Υ πουργείο Ε ξω τερικώ ν. Μ ε άλλη απόφαση του ιδίου, τον Ν οέμβριο του 1941, τους

εδίδετο η εξουσιοδότηση να εκδίδουν διατάγματα που ρύθμιζαν

ποικίλης μορφής θέματα, όπω ς οικοδομώ ν, επισιτισμού, υγιεινής,

τα οποία εκάλυπταν ευρύ φ άσμα τω ν διοικητικώ ν δραστηριοτήτω ν

στα νησιά. Ιδιαίτερη προσπάθεια κατεβλήθη για την ιταλοποίηση

της εκπαίδευσης. Έ τσ ι περιόρισαν τις ώ ρες διδασκαλίας της ελλη

νικής ιστορίας ενώ η ιταλική γλώ σσα έγινε υποχρεω τική. Α παγόρευσαν κάθε επαφή τω ν Ελλήνω ν εκπαιδευτικώ ν με την ελληνική

διοίκηση, ενώ δημιούργησαν παιδικούς σταθμούς καικατασκηνώ

σεις κατά το φασιστικό πρότυπο. Στον οικονομικό τομέα τα λη-

φθέντα μέτρα απέβλεπαν στην οικονομική υπαγω γή τω ν Ε πτανή

σω ν στο ιταλικό οικονομικό σύστημα. Έ τσι εγκαθιδρύθηκε η

Α νώ νυμος Εταιρεία Ιονικού Ε μπορίου που είχε την αποκλειστικό

τητα εισαγω γώ ν και εξαγω γώ ν, ιδρύθηκαν δε υποκαταστήματαιταλικώ ν τραπεζώ ν προς διενέργειαν αποκλειστικά τραπεζιτικώ ν

118



εργασιώ ν. Ε πίσης το ιταλικό μονοπώ λιο αντικατέστησε το αντί

στοιχο ελληνικό. Tov Φ εβρουάριο του 1942 κυκλοφόρησε η ι ο ν ι κ ή

δ ρ α χ μ ή με συνέπεια να σταματήσουν εντελώ ς οι οικονομικές συ

ναλλαγές με την υπόλοιπη Ε λλάδα ενώ δημιουργήθηκαν ταμειακές δυσχέρειες καιανεπτΰχθη η παράνομη διακίνηση χρήματος.55

Oi Ιταλοί προέβησαν σε διω γμούς χιλιάδω ν κατοίκω ν και

εγκατέστησαν στρατόπεδα συγκεντρώ σεω ς σε Π αξούς, Ο θω νούς

και Λ αζαρέττο. Ε δέσμευσαν όλα τα προϊόντα και κυρίω ς το

ελαιόλαδο, το οποίο και μεταφέρθηκε στην Ιταλία. Ε λεηλάτησαν

δημόσιες και ιδιω τικές συλλογές και αφήρεσαν έπιπλα από τα

ανάκτορα της Κ έρκυρας. Ε ισήχθη νέο φορολογικό σύστημα, ενώοι επιγραφ ές τω ν καταστημάτω ν ανεγράφοντο στα ιταλικά.56 Oi

δικαστές εφήρμοζαν τον ιταλικό νόμο και εδίκαζαν εν ονόματι

του βασιλέω ς της Ιταλίας.57

Oi Ιταλοί προσεπάθησαν να προσεταιρισθούν τοπικές προσω

πικότητες που κατ’ αυτούς είχαν φ ιλοϊταλικές τάσεις. Έ τσ ι ο

Τ σιάνο περιγράφ ει στο ημερολόγιό του την συνάντησή του με τον

δήμαρχο της Κ έρκυρας, Κ όμη Κ αποδίστρια, ο οποίος του δηλώ

νει ότιοι κάτοικοι τω ν Ιονίω ν θα επιθυμούσαν κάποια διοικητική

ελευθερία, αλλά ότι δεν έχουν καμμία πρόθεση να επανέλθουν

στην απεχθή ελληνική κυβέρνηση και επιζητούν να συνδέσουν

την τύχη τους με αυτήν της Ιταλίας. Κ ατ’ αυτόν, σχετικό δημοψ ή

φισμα θα έδινε περίπου απόλυτη πλειοψ ηφία.58H πολιτική αυτή

τω ν Ιταλώ ν στα Ε πτάνησα δημιούργησε έντονες ανησυχίες στους

πολιτικούς κύκλους τω ν Α θηνώ ν οι οποίοι ανησυχούσαν ότιεκτός

τω ν Ιονίω ν οι Ιταλοί θα προσ παθούσ αν να αποσπάσουν και άλ

λες επαρχίες του ελληνικού κράτους. Μ άλιστα ερρίφθη η ιδέα

55. Σπ. Λ ουκάτος : H πολιτική της φ ασιστικής Ιταλίας στα κατεχόμ ενα

Ε πτάνησα σε Π ρακτικά Δ ιεθνούς Ιστορικού Σ υνεδρίου, Μ ορφ ω τικό Ινστιτού

το ATE - 1989 σ. 230-7

56. Δ . Γατόπουλου, ένθ. ανω τ. σ. 29-3057. N. Κ αρκάνη : Oi Δ ω σ ίλ ο γ ο ι τ η ς Κ α τ ο χ ή ς σ. 128

58. Ciano’s Diary, ένθ. ανω τ. σ. 508

119



προς αποτροπήν αυτώ ν τω ν σχεδίω ν να προσ φ ερθεί κατά το πα

ράδειγμα της Κ ροατίας το στέμμα της Ελλάδος σε Ιταλό πρίγκη-

πα ώ στε να διατηρηθεί αλώ βητο το υπόλοιπον της Ε λλάδος. O

Τ σολάκογλου ο οποίος προς το παρόν θεω ρεί ότι δεν πρέπει ναδοθεί σημασία στα ιταλικά σχέδια, απορρίπτει την σκέψ η ιταλι

κής δυναστείας στην χώ ρα.59

Ev τοΰτοις οιΙταλοί δεν περιόριζαν τις προσπάθειές τους στα

Ε πτάνησα αλλά είχαν βάλειστο μάτικαι την Σάμο, την οποία και

προσπαθούσαν να απομονώ σουν πολιτικά και να την προσαρτή-

σουν στα Δ ω δεκάνησα. Χ αρακτηριστικό είναι το περιστατικό με

τον Γερμανό υποπρόξενο στο νησί, ο οποίος σε τηλεγράφ ημά τουαναφ έρει ότιοι Ιταλοί σκοπεΰουν να καταργήσουν την νομαρχία

Σάμου η οποία υπάγεται στην Α θήνα, και ζητεί διασαφήνιση της

καταστάσεω ς λόγω τω ν ιταλικώ ν προθέσεω ν περί προσαρτήσεω ς

της νήσου. Oi Ιταλοί διαμαρτυρήθηκαν έντονα στο Β ερολίνο για

την συμπεριφ ορά του Γ ερμανού διπλω μάτη, με αποτέλεσμα ο

ίδιος ο Ρίμπεντροπ να τηλεγραφήσει στον Ά λτενμπουργκ στην

Α θήνα με επίπληξη κατά του υποπροξένου, ο οποίος κατά τονυπουργό είχε λησμονήσει ότι σύμμαχοι της Γερμανίας είναι οι

Ιταλοίκαι όχι οι'Ε λληνες. Ζ ητεί από αυτόν να μην ανακατεύεται

στον τρόπο με τον οποίο οι Ιταλοί διοικούν το νησί, και τονίζει ότι

δεν είναι δικό του θέμα εάν οι Ιταλοί προτίθενται να το αποσπά

σουν. O υποπρόξενος εν συνεχεία καλείται στην Α θήνα για να

δώ σει διευκρινήσεις και η επιστροφή του στο πόστο του θα εξαρ-

τάτο από το εάν ο Ρίμπεντροπ θα εθεω ρούσε ικανοποιητικές τις

διευκρινήσεις αυτές.60

Α λλά και οι σύμμαχοι δεν συμπεριφέρθηκαν έντιμα έναντιτης

Ε λλάδος όταν επρόκειτο να απελευθερω θεί, τον Ο κτώ βριο του 1944.

Δ εν επέτρεψ αν την απελευθέρω ση της νήσου Σάμου από ελληνικά

στρατεύματα για να μην ενοχληθούν οινέοισύμμαχοίτους οιΙταλοί,

59. ADAP σειρά E, τόμος II N" 203, σ. 345-6

60. ADAP σ ειρά E, τόμος III , Ν ° 99 σ. 177

120



με την δικαιολογία αποφυγής πράξεω ν βίας κατ’ αυτώ ν. Ο ύτε και

τον διορισμόν ελληνικώ ν πολιτικώ ν αρχώ ν και κυρίω ς την μετάβαση

του Σοφούλη για την εγκαθίδρυσή τους. Δ έχθηκαν μόνον τον διορι

σμόν επιτροπής με επικεφαλής τον Μ ητροπολίτη του νησιοΰ.

Α ν τ ικ α τ ά σ τ α σ η Τ σ ο λ ά κ ο γ λ ο υ

H Κ υβέρνηση Τ σολάκογλου, και ιδίω ς ο Π ρω θυπουργός, μετά

ενάμιση χρόνο διακυβερνήσεω ς της χώ ρας είχε ανυπερθέτω ς

φ θαρεί. Τ α μεγάλα προβλήματα όπω ς το επισιτιστικό και το νομισματικό και οι καταστάσεις δυστυχίας -λιμός, διώ ξεις ελληνι-

κοΰ στοιχείου στην βουλγαρική ζώ νη κατοχής- είχαν δημιουργή

σειαφόρητες συνθήκες για την κατοχική κυβέρνηση η οποία έδι

νε την εντύπω ση ότι δεν είχε τις απαιτοΰμενες δυνάμεις για να

αντιμετω πίσει τον όγκο αυτώ ν τω ν δυσχερειώ ν. Ε πιπλέον υπήρχε

εμφανής αντιπαράθεση μεταξΰ του πρω θυπουργοΰ και του υπε-

ρυπουργοΰ Γκοτζαμάνη -διηΰθυνε πέντε υπουργεία και εκπρο

σω πούσε την ιταλική πλευρά- τον οποίον ο πρώ τος κατηγορούσε

για οικονομικά σκάνδαλα και ατασθαλίες, η δε έλλειψ η δημοτι-

κότητάς του στον λαό αύξανε τις δυσκολίες διακυβέρνησης.

To νομισματικό αποτελούσε την κύρια δυσκολία καθόσον με τις

συνεχείς οικονομικές απαιτήσεις τω ν αξονικώ ν δυνάμεω ν, καικυρί

ω ς τω ν Γερμανώ ν, τα βάρη της ελληνικής οικονομίας κατέστησαν

αβάσταχτα με αποτέλεσμα να αρχίσει να καταρρέει. O Τσολάκο

γλου δοκίμασε διαφόρους τρόπους προκειμένου να επιτύχει την μεί

ω ση τω ν εξόδω ν κατοχής, χρησιμοποιώ ντας σαν κύριο μοχλό πίεσης

την απειλή παραίτησης της κυβερνήσεω ς του. Oi Γερμανοίιθύνοντες

προσπάθησαν επανειλημμένω ς να την αποτρέψ ουν, φοβούμενοιότι

θα ήταν πολύ δύσκολο να ευρεθείμια άλλη προσω πικότητα που θα

ήταν διατεθειμένη υπό τις παρούσες δύσκολες συνθήκες να αναλά-

βεικυβερνητική ευθύνη. Ε ξάλλου υπήρχε ο κίνδυνος μιας ιταλικής

διοίκησης της χώ ρας, γεγονός που θα χειροτέρευε την κατάσταση.

121



O Ά λτενμπουργκ προσπαθούσε μάταια να πείσει το Β ερολίνο

να επιτρέψ ει μια μείω ση τω ν εξόδω ν τω ν στρατιω τικώ ν δυνάμεω ν

καιαμυντικώ ν έργω ν στην Ελλάδα ώ στε να διατηρηθείστην εξου

σία η κυβέρνηση Τ σολάκογλου. Έ τσ ι τον Α ύγουστο αναφ έρει ότι,εάν υπάρξει ικανοποίηση στο σημείο αυτό, υπήρχε ελπίδα παρα

μονής της κυβερνήσεω ς.61Oi αποστολές Γκοτζαμάνη σε Β ερολίνο

καιΡώ μη τον Σεπτέμβριο-Ο κτώ βριο δεν έφ εραν ουσιαστικά απο

τελέσματα και, όπω ς αναφ έρει ο Γερμανός πληρεξούσιος, η από

φαση για παραίτηση της κυβερνήσεω ς είχε ενδυναμω θεί.62

O διορισμός του ειδικού πληρεξουσίου Ν οϋμπάχερ δημιούρ

γησε ελπίδες ότιμε τα νέα μέτρα που ανήγγειλε, η κατάσταση θαομαλοποιείτο καικατεβλήθη προσπάθεια να πεισθεί ο Τ σολάκο

γλου να παραμείνει στην εξουσία, γεγονός που το Β ερολίνο το

θεω ρούσε απαραίτητο για την επιτυχία τους.

Α ντίθετα, τόσο ο Ν οϋμπαχερ όσο και ο Ά λτενμπουργκ θεω

ρούσαν αναγκαία πλέον την αντικατάσταση Τ σολάκογλου λόγω

κοπώ σεω ς του πρω θυπουργού.63O Ρ ίμπεντροπ αντιτίθεταισ’ αυ

τήν την πρόταση, τονίζοντας ότι η παραμονή ή όχι τηςκυβερνήσεω ς δεν εξαρτάται από την πρόθεσή της να παραιτηθεί,

αλλά από την ανάγκη όπω ς ένα ικανό κυβερνητικό σχήμα εξομα

λύνειτον δρόμο για την επιτυχία τω ν μέτρω ν που ελήφθησαν και

που θα οδηγούσαν στην εξισορρόπηση της κατάστασης. Δ έχεται

την αντικατάσταση μελώ ν της αλλά όχιτην πλήρη αποπομπή της.64

Α ρχές Ν οεμβρίου ο Ά λτενμπουργκ επανέρχεται και αναφ έρει

ότι οι πολιτικές και στρατιω τικές αρχές στην Ε λλάδα επιθυμούντην απομάκρυνση Τ σολάκογλου, ο οποίος δεν είναι πλέον αξιό

πιστος και αποτελεί τροχοπέδη στην δράση της κυβερνήσεω ς.65

61. ADAP, ένθ. ανω τ. N0235 σ. 406

62. ADAP, σειρά E τόμος IV, N084 σ. 138

63. ADAP, ένθ. ανω τ. N0 139 σ. 248

64. ADAP, ένθ. ανωτ. σ. 248-9

65. ADAP, ένθ. ανω τ. N0168 υποσ . 1 σ. 291

122



Στις 12 Ν οεμβρίου ο πρω θυπουργός αποστέλλει επιστολή

προς τους πληρεξουσίους τω ν δυνάμεω ν κατοχής με την οποία

έθετε όρους, η εκπλήρω ση τω ν οποίω ν, θα επέτρεπε την περαιτέ

ρω παραμονή της κυβερνήσεω ς του στην εξουσία. Α υτοί ήσαν:

α) Α πομάκρυνση του Γκοτζαμάνη

β) Ε λευθερία εκλογής νέω ν μελώ ν της κυβερνήσεω ς

γ) Λ ήψ η μέτρω ν για την βελτίω ση της επισιτιστικής κατά

στασης

δ) Ε λευθερία διορισμοΰ υπαλλήλω ν

ε) Λ ήψ η μέτρω ν προς διακοπήν της βουλγαρικής προπαγάνδας που επεκτείνεται και στα διαμερίσματα της Μ ακεδο

νίας υπό γερμανική κατοχή

στ) Τ ερματισμό της δίω ξης του ελληνικού πληθυσμού Μ ακε-

δονίας-Θ ράκης από τις βουλγαρικές αρχές κατοχής.

Α ξιοσημείω το είναι ότι στις παραπάνω προϋποθέσεις για παρα

μονή του στην εξουσία ο Τσολάκογλου δεν ανέφερε το νομισματι

κό και, κυρίω ς, τις διαρκώ ς αυξανόμενες δαπάνες κατοχής που

αποτελούσαν το κύριο πρόβλημα της στιγμής εκείνης. Π εραιτέρω

ο πρω θυπουργός τονίζειότιη παραμονή του στην εξουσία θα έχει

χαρακτήρα δοκιμαστικό. Ε άν τους επόμενους δύο-τρεις μήνες

διαπιστώ σει ότιοι προσπάθειές του για την βελτίω ση της ζω ής του

σκληρά δοκιμαζόμενου ελληνικού λαού στεφθούν από επιτυχία,

τότε η παραμονή του στην κυβέρνηση θα είναι βεβαία. Στην αντί

θετη περίπτω ση το χρονικό αυτό διάστημα έπρεπε να χρησιμοποι

ηθεί για την εξεύρεση τω ν κατάλληλω ν προσώ πω ν που θα ήσαν δι

ατεθειμένα να αναλάβουν την διακυβέρνηση της χώ ρας υπό τις

παρούσες δύσκολες συνθήκες. Κ αθιστά δε σαφές ότι δεν μπορεί

πλέον να συνεχίσει την συνεργασία του με τις αρχές κατοχής.

Oi αξονικοί πληρεξούσιοι στην Α θήνα θεω ρούν την επιστολήαυτή του Έ λληνα πρω θυπουργού αλαζονική, και ζητούν την συ

γκατάθεση τω ν πρω τευουσώ ν τους για την αντικατάσταση του

123



Τ σολάκογλου με τον Α ντιπρόεδρο της κυβερνήσεω ς Λ ογοθετό-

πουλο, ο οποίος θα ανελάμβανε την διακυβέρνηση προσω ρινά,

μέχρις να αποπερατω θούν οι συνεννοήσεις τω ν δυνάμεω ν κατο

χής για τον σχηματισμό νέας κυβερνήσεω ς.66Ε ίχαν δε την πρόθεση να διορίσουν σ’ αυτήν τεχνοκράτες υπουργοΰς, αποκλείοντας

ει δυνατόν πολιτικά πρόσω πα .67Τ ελικά Β ερολίνο και Ρώ μη συμ

φώ νησαν στην απομάκρυνση του Τ σολάκογλου.68

H μεταστροφ ή της γερμανικής στάσης από υποστήριξη για πα

ραμονή στην εξουσία του Τ σολάκογλου στην αντικατάστασή του,

οφ είλεται στις γενικότερες στρατιω τικές εξελίξεις στην ευρύτερη

περιοχή της Μ εσογείου και κυρίω ς μετά τις ήττες του Ρόμμελστην B. Α φρική και την συμμαχική απόβαση στην Κ αζαμπλάνκα

στις αρχές Ν οεμβρίου δημιουργήθηκαν προοπτικές για γρήγορο

τερματισμό του πολέμου στον μεσογειακό χώ ρο.

H Ε λλάδα μέχρι τότε αποτελούσε βάση ανεφ οδιασμού της

Κ ρήτης αλλά κυρίω ς τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν στην B.

Α φρική, γεγονός που απαιτούσε την ύπαρξη εκτεταμένης οργα

νω τικής γραφ ειοκρατίας για την κάλυψ η τω ν ποικίλω ν αναγκώ ν

από πολεμοφ όδια μέχριτρόφ ιμα του γερμανικού στρατού σ’ αυ

τήν. Α ντίθετα δεν ήταν αναγκαία η παρουσία ετοιμοπόλεμω ν

στρατευμάτω ν παρά μόνον εκείνω ν που ήσαν απαραίτητα για την

τήρηση της τάξης και της ασφάλειας. Ev όψ ει, όμω ς, τω ν εξελίξε

ω ν στο βορειοαφ ρικανικό μέτω πο ο στρατιω τικός χαρακτήρας

της Ε λλάδος είχε πλήρω ς μεταβληθεί. Ε ξακολουθεί, βεβαίω ς, να

χρησιμεύειω ς βάση ανεφ οδιασμού της Κ ρήτης, αλλά επειδή πλέ

ον δεν αποκλείεται εχθρική ενέργεια στην περιοχή -ήδη ο Μ ου

σολίνιανησυχεί για αμερικανική απόβαση στα Β αλκάνια το επό

μενο έτος 1943-69 αυτή δεν θα ήταν δυνατόν να αντιμετω πισθεί

66. ADAP, ένθ. ανω τ. σ. 291-2

67. ADAP, ένθ. ανω τ. N0 190 υποσ . 1 σ. 33268. ADAP, ένθ. ανω τ. N0 168 υποσ . 3 σ. 292

69. ADAP, ένθ. ανωτ. N0190 υποσ. 1 σ. 332

124



από την υπάρχουσα διάταξη της Β έρμαχτ. Γ ι’ αυτό οι Γερμανοί

στρατιω τικοί ιθΰνοντες θεω ρούν αναγκαίο την αντικατάσταση

τω ν μη ετοιμοπόλεμω ν στρατευμάτω ν στην Ε λλάδα με ετοιμοπό

λεμα. Π ρος τον σκοπό αυτό θα έπρεπε να εξασφ αλισθεί η ασφ άλεια της σιδηροδρομικής επικοινω νίας μέχρι την Α θήνα και η

οποία είχε υποστεί σοβαρό πλήγμα από την ανατίναξη της γέφ υ

ρας του Γ οργοποτάμου.70Σημειω τέον ότιη καταστροφ ή της γέφυ

ρας αυτής δεν παρεκώ λυσε την μεταφορά εφοδίω ν προς τα γερ

μανικά στρατεύματα στην B. Α φρική που συνεχίζετο χω ρίς δια

κοπή μέσω του λιμένος της Στυλίδος, αλλά δημιούργησε προβλή

ματα στον ανεφοδιασμό της πρω τεύουσας με αγαθά .71Ε πίσης θαέπρεπε να υπάρχει μια σταθερή κυβέρνηση που θα ήταν σε θέση

να λάβειτα αναγκαία μέτρα εν όψ ει της νέας διαμορφω μένης κα

τάστασης.

Μ έσα σ’ αυτό το νέο στρατιω τικοπολιτικό περίγραμμα οι επα

φ ές που είχαν οι Γερμανοί πληρεξούσιοι στην Α θήνα με πολιτικά

πρόσω πα και κυρίω ς με τον γνω στό πολιτικό Ιω άννη Ράλλη για

την εξεύρεση αντικαταστάτη του Τ σολάκογλου δεν ευοδώ θησαν.

Oi δυσμενείς εξελίξεις για την γερμανική πλευρά στην B. Α φ ρι

κή, αλλά και στο ρω σικό μέτω πο, είχαν κάνει διστακτικούς τους

διάφ ορους πολιτικούς παράγοντες οι οποίοι τους προηγούμενους

μήνες ήσαν έτοιμοι να αναλάβουν κυβερνητικό αξίω μα. Α κόμη

και ο Ράλλης, γόνος παλαιάς πολιτικής οικογένειας, σημαντικό

στέλεχος του Λ αϊκού κόμματος και επανειλημμένω ς υπουργός,έθεσε όρους οι οποίοι δεν έγιναν δεκτοί από την γερμανική πλευ

ρά, με το σκεπτικό ότιπαραχω ρήσεις θα εθεω ρούντο από την ελ

ληνική κοινή γνώ μη στην παρούσα συγκυρία σαν αδυναμία και

απόρροια φόβου.72

70. Europa unterm Hakenkreuz, ένθ. ανω τ. N0111 σ. 217-8

71. X. Φ λάισερ, ένθ. ανω τ. τόμος A σ. 332

72. ADAP, ένθ. ανω τ. N” 246 σ. 439

125



Έ τσι τελικώ ς απεφάσισαν χω ρίς ιδιαίτερο ενθουσιασμό την

οριστική ανάθεση της κυβερνήσεω ς στον Λ ογοθετόπουλο, ο

οποίος ανέλαβε οριστικά τα καθήκοντα του πρω θυπουργού στις 2

Δ εκεμβρίου, αντικαθιστώ ντας τον Τ σολάκογλου που ήδη είχεπαύσ ει να ασκεί τα καθήκοντά του από τον Ν οέμβριο, παραιτη

θείς επισήμω ς για λόγους υγείας.

126



IV

KATOXH - Τ ΡΙΤ Ο Σ Χ ΡΟ Ν Ο Σ 1943

Κ υ β έ ρ ν η σ η Λ ο γ ο θ ε τ ό π ο ν λ ο υ

Η κυβέρνηση Λ ογοθετόπουλου θεω ρήθηκε από την

πρώ τη στιγμή από τους Γερμανοΰς ω ς μεταβατική μέχρι την εξεύρεση πολιτικής προσω πικότητας που θα

ήταν διατεθειμένη εν όψ ει και της αλλαγής του στρατιω τικού σκ

νικού εις βάρος του Ά ξονα, να αναλάβει την πρω θυπουργία. Τ α

μόνα προσόντα του καθηγητή Λ ογοθετόπουλου για τους Γ ερμα

νούς ήταν ότι ομιλούσε άπταιστα γερμανικά λόγω τω ν σπουδώ ν

του στη Γερμανία και ότιήταν παντρεμένος με Γερμανίδα. Λ έγε

ται δε ότι η αναρρίχησή του στην πρω θυπουργία οφείλεται και

στον σύνδεσμό του με τον προσω πικό ιατρό του Χ ίτλερ, Δ ρ.

Μ πραντ.1Ev τούτοις αυτοί που είχαν συνεργασθεί μαζίτου τον

θεω ρούσαν ήρεμο χαρακτήρα και ρεαλιστή.2

H σύνθεση της νέας κυβερνήσεω ς παρουσ ιάζει δυσκολίες για

την γερμανική πλευρά που έπρεπε να ικανοποιήσει αντίρροπα

1. B. Μ αθίόπουλου: Η Ε λ λ η ν ίκ ή α ν τ ίσ τ α σ η 1941-44 κ α ι ο ι ύ μ μ α χ ο ι σ. 141

2. Σπ. Mα ς >κ ε ζ ό η \: ν γ χ ρ ο ν ιι π ο λ ιτ ικ ή Ισ τ ο ρ ία τ η ς Ε λ λ ά ό ο ς 1936-75 Τ όμος A σ.286

127



συμφέροντα. Έ τσι, ενώ ο Λ ογοθετόπουλος, τον οποίο ο Ά λτεν

μπουργκ χαρακτηρίζει ευυπόληπτο και αξιοπρεπή, θα αποτελεί

την βιτρίνα της κυβερνήσεω ςς, θα έπρεπε από την άλλη μεριά ο

Γκοτζαμάνης λόγω της υψ ηλής αντιδημοτικότητάς του να παρα-μείνειστο παρασκήνιο με περιορισμό του ρόλου του, γεγονός που

σίγουρα θα προκαλούσε τις αντιδράσεις της ιταλικής πλευράς.

Α υτή θα μποροΰσε να ικανοποιηθεί με τον διορισμό υπουργού

Ε σω τερικώ ν και Δ ημοσίας Τ άξεω ς προσώ που φ ιλικά διακείμε-

νου προς αυτήν, εν όψ ει και του γεγονότος ότι είχε αναπτυχθεί

δράση αντάρτικω ν ομάδω ν στις περιοχές ιταλικής κατοχής και

υπήρχε ανάγκη άμεσης καταστολής της.3Τ ελικώ ς η νέα κυβέρνηση απαρτίζεται κατά κύριο λόγο από

τους: Κ ω νσταντίνο Λ ογοθετόπουλο, καθηγητή Γυναικολογίας και

Μ αιευτικής Π ανεπιστημίου Α θηνώ ν, ω ς πρω θυπουργό και

Υ πουργό Π ρόνοιας και Π αιδείας, στρατηγό Μ άρκου, Υ πουργό

Δ ικαιοσύνης, στρατηγό Τ αβουλάρη, Υ πουργό Ε σω τερικώ ν και

Δ ημοσίας Τ άξεω ς κατόπιν επιθυμίας τω ν Ιταλώ ν. O τελευταίος

είχε διατελέσει υπουργός Συγκοινω νιώ ν επί δικτατορίας Π άγκαλου και στρατιω τικός ακόλουθος στην ελληνική Π ρεσβεία Ρώ μης.

O Σ. Γ κοτζαμάνης μόνον υπουργός Ο ικονομικώ ν. Τ α υπουργεία

Γ εω ργίας και Ε πισιτισμού που κατείχε στην κυβέρνηση Τ σολά

κογλου ανελήφ θησαν από τον Έ κτορα Τ σιρονίκο, τραπεζίτη-επι-

χειρηματία και πρώ ην επίτιμο εμπορικό ακόλουθο στην ελληνική

Π ρεσβεία Β ρυξελλώ ν. Π αρέμειναν μεταξύ άλλω ν ο στρατηγός

Μ πάκος, Υ πουργός Στρατιω τικώ ν, και ο στρατηγός Σ. Μ ουτού-

σης, Υ πουργός Ν αυτιλίας και Συγκοινω νιώ ν.

O νέος πρω θυπουργός είχε να αντιμετω πίσεισοβαρά προβλή

ματα, κυρίω ς στον οικονομικό τομέα και το επισιτιστικό μετά το

έτος «ευημερίας», όπω ς χαρακτηριζόταν το 1942. Π ράγματι, κα

τά το δεύτερο εξάμηνό του υπήρξε σημαντική προσφ ορά εργασί

3. Akten zur Deutschen Auswartigen Politik (ADAP) σειρά E τόμος IV N"

246 σ. 440

128



ας καθόσον πολλοί Έ λληνες εργάτες απησχολούντο από τους

Γερμανούς για την κατασκευή αμυντικώ ν έργω ν ή για επισκευα-

στικές εργασίες -δρόμοι, σιδηροδρομικές γραμμές, γέφ υρες- με

αποτέλεσμα να μειω θεί η ανεργία. To επισιτιστικό με τις αποστο

λές τροφίμω ν μέσω του Δ Ε Σ είχε κάπω ς σταθεροποιηθεί, ενώ ο

πληθω ρισμός παρά τον αλματώ δη βηματισμό του προς τα άνω δεν

είχε ακόμη δημιουργήσει καταστροφικές καταστάσεις.4

Έ τσ ι σε έκθεσή του τον Φ εβρουάριο του 1943 ο Ν οϋμπάχερ

περιγράφ ει την βελτίω ση της καταστάσεω ς μετά τα μέτρα που εί

χε λάβει τον περασμένο Ο κτώ βριο. Σημειώ νει ότιο πληθω ρισμόςμειώ θηκε, η κερδοσκοπία είχε παταχθεί ενώ στην αγορά υπήρχε

πληθώ ρα αγαθώ ν τα οποία επω λοϋντο στο 1/4 της τιμής του

Ο κτω βρίου. Ε πίσης, ότι είχε εξασφ αλιστεί η εκτέλεση όλω ν τω ν

άκρω ς αναγκαίω ν αμυντικώ ν έργω ν. Γ ια το μέλλον εισηγείται την

ανάγκη αύξησης της αποδοτικότητας τω ν σιδηροδρόμω ν, την ενί

σχυση τω ν θαλασσίω ν μεταφ ορώ ν, μεταρρύθμιση της φ ορολογίας

και βελτίω ση τω ν φορολογικώ ν εισπράξεω ν.5Oi προσ πά θειες αυτές του Γερμανού πληρεξουσίου μόνον πα

ροδικά κατάφ εραν να σταθεροποιήσουν την ελληνική οικονομία.

Π ράγματι, αλλαγή προς το χειρότερο άρχισε να διαφ αίνεται στις

αρχές του 1943, όποτε τα έξοδα κατοχής και αμυντικώ ν έργω ν

έλαβαν ταχύ ρυθμό αύξησης λόγω του φόβου συμμαχικής απόβα

σης στα Β αλκάνια και συγκεκριμένα στην Ε λλάδα, και είχαν ω ς

αποτέλεσμα την ενίσχυση του πληθω ρισμού, νέα υποτίμηση τηςδραχμής· σε συνδυασμό δε και με την ένταση της αντιστασιακής

δράσης, δημιούργησαν ανυπέρβλητα προβλήματα.

O Λ ογοθετόπουλος διαμαρτύρεται έντονα για τις βουλγαρικές

και ιταλικές αυθαιρεσίες, ενώ στον τομέα πρόνοιας και παιδείας

λαμβάνει κάποιες πρω τοβουλίες με σχετική επιτυχία. Δ εν κατα

φ έρνει ω στόσο να τιθασεύσει το αχόρταγο γερμ ανικό στρατιω τι

4. William Hardy MacNeill: The Greek Dilemma σ. 52

5. ADAP, ένθ. ανω τ. τόμος V N" 101 σ. 180-1

129



κό θηρίο που υπό το πρόσχημα συμμαχικής εισβολής ζητοΰσε όλο

και περισσότερα χρηματικά κονδΰλια από την σφαδάζουσα ελλη

νική οικονομία για την εκτέλεση τω ν αμυντικώ ν εγκαταστάσεω ν.

Π ράγματι οιΓερμανοί στρατιω τικοίιθύνοντες θεω ρούσαν πιθανή συμμαχική απόβαση στην NA. Ε υρώ πη εντός του 1943, η

οποία μπορούσε να εκδηλω θεί στα Δ ω δεκάνησα, στην Κ ρήτη ή

στην Π ελοπόννησο. Σχετική ήταν και η έκθεση του Γ ερμανού

πρέσβυ στην Ά γκυρα, φον Π άπεν, ο οποίος πληροφ ορεί το Β ερο

λίνο ότι οι αποφ άσεις της συμμαχικής Δ ιάσκεψ ης στην Κ αζα-

μπλάνκα -14 Ιανουαρίου 1943- προβλέπουν αποβάσ εις στα ανω

τέρω σημεία, και μέσω αυτώ ν διείσδυση στα Β αλκάνια προς τονσκοπόν παροχής βοηθείας στην Σοβιετική 'Ε νω ση.6Κ ατά συνέ

πειαν η Ελλάδα από βάση ανεφοδιασμού τω ν γερμανικώ ν στρα

τευμάτω ν στην B. Α φρική, μετά την εκδίω ξή τους απ’ αυτήν, με-

τατρέπεται σε φ ρούριο αμύνης της Β αλκανικής.

Έ τσι ο Ν αύαρχος Α ιγαίου διαμαρτύρεται για την καθυστέρηση

εκτέλεσης αμυντικώ ν εργασιώ ν στο NA. Α ιγαίο καιστην Κ ρήτη λόγω

ελλείψ εω ς χρημάτω ν, με αποτέλεσμα να μην είναιδυνατή η πληρω μή

εργατικώ ν. Θ εω ρείότιη κατάσταση θα χειρστερεύσειστο μέλλον και

προτείνειω ς λύση την μείω ση τω ν μη εμπολέμω ν στρατευμάτω ν.7

Ο ιΓ ερμανοί προσπαθούν να επιτύχουν δύο αλληλοσυγκρουό-

μενους στόχους. Ν α αποσπούν κάθε μήνα μεγάλα χρηματικά πο

σά χω ρίς να προκαλέσουν κυβερνητική κρίση. Έ τσι για το τρίμη

νο Ο κτω βρίου-Δ εκεμβρίου 1942 τα αιτηθέντα ποσά ανήρχοντο

στα 99 δισεκατομμύρια δραχμές εκ τω ν οποίω ν κατεβλήθησαν τα

43, ενώ οι απαιτήσεις για τον Ιανουάριο 1943 υπολογίζονται σε

38 δισεκατομμύρια δραχμές και οι δαπάνες του ναυτικού σε 24

δισεκατομμύρια δραχμές που μπορούσαν να μειω θούν με την ει

σαγω γή υλικώ ν από την Γερμανία.8

6. F. W. Deakin: The Brutal Friendship σ. 1787. ADAP, ένθ. ανω τ. τόμος IV N” 322 σ. 598

8. ADAP, ένθ. ανω τ. τόμος V Ν ° 27 σ. 51-52

130



H εξέλιξη της κατάστασης αυτής αρχίζει να ανησυχείτους Γερ-

μανοΰς οι οποίοι διαπιστώ νουν έντονα αντιγερμανικά αισθήματα

μεταξύ του ελληνικού πληθυσμού. Έ τσι σε απόρρητη έκθεσή του

ο Ά λτενμπουργκ τονίζει ότιοιΈ λληνες παρακολουθούν με ενθουσιασμό μέσω τω ν μυστικώ ν ραδιοφ ω νικώ ν εκπομπώ ν του Λ ονδί

νου τις δυσμενείς εξελίξεις για την γερμανική πλευρά στο μέτω πο

της B. Α φρικής και θεω ρούν ότιεπίκειται η απελευθέρω σής τους.

Σ ’ αυτό συμβάλλουν οι προετοιμασίες αναχώ ρησης τω ν γερμανι

κώ ν οικογενειώ ν και το ενδεχόμενο κλεισίματος τω ν εν Α θήναις

γερμανικώ ν σχολείω ν.1' O λαός θεω ρεί τους Γερμανούς υπεύθυ

νους για την έλλειψ η τροφίμω ν και για τα συμβαίνοντα στην ιταλι

κή και βουλγαρική ζώ νη κατοχής. Π ιστεύει ότιη Γερμανία θα χά

σειτον πόλεμο και ότιη ελευθερία του θα προέλθει από τους Ά γ

γλους, ενώ οιΓερμανοί προσφέρουν ένδεια και πολιτική σκλαβιά.

Ε πίσης ότιη Ιταλία εν όψ ει και της πολιτικής που εφαρμόζει στα

Ιόνια νησιά, στην Σάμο και στις Κ υκλάδες θα μετατρέψ ει την Ε λ

λάδα σε ιταλικό προτεκτοράτο. Oi συνεργαζόμενοι δε με τις γερμανικές αρχές κατοχής, εθεω ρούντο κουΐσλιγκς* και προδότες.10

To βαρύ κλίμα ήρθε να επιτείνει η ξαφνική εκτέλεση από τους

Γερμανούς αρχές Ιανουαρίου 14 ομήρω ν σε αντίποινα σαμποτάζ

γερμανικώ ν εγκαταστάσεω ν στην Σαλαμίνα. Τ όσο ο Ν οϋμπάχερ

όσο και ο Ά λτενμπουργκ, που απουσίαζαν από την Ε λλάδα, δεν

είχαν σχετικά ενημερω θεί. O δεύτερος διαμαρτύρεται έντονα,

προσω πικά στον Ρίμπεντροπ, υπογραμμίζοντας την ανάγκη ναενημερώ νεται για τέτοια περιστατικά εφόσον αυτά επηρεάζουν

αποφ ασιστικά την ατμόσφαιρα μέσα στην οποία εργάζεται. Θ εω

ρεί ότιγια τέτοιες ενέργειες πολιτικής σημασίας πρέπει να ζητεί

ται η γνώ μη του, διότι αλλιώ ς περιθω ριοποιείται το αξίω μα του

9. Α ρχεία Auswartiges Amt (AA) - Φ άκελος Weizsacker τηλ/μα N0358/2.2.1943

10. Έ νθ. ανω τ. N0 129/14.1.1943

* Κ ουΐσλιγκς: καταδότες, δω σίλογοι

131



επισήμου εκπροσώ που του Ράιχ ο οποίος καταλήγεινα είναι τα

μίας της Β έρμαχτ, εισπράττοντας από το ελληνικό πιεστήριο έκ

δοσης τα νέα χαρτονομίσματα."

H διαμάχη Γ ερμανώ ν πολιτικώ ν και στρατιω τικώ ν παραγόντω ν στην Ε λλάδα οξύνεται. Oi δεύτεροι ζητούν συνεχώ ς κονδύ

λια για την εκτέλεση αμυντικώ ν έργω ν που έχει επείγοντα χα ρα

κτήρα λόγω της απειλής συμμαχικής απόβασης, ενώ οι πρώ τοι

φοβούνται επιδείνω ση της οικονομικής κατάστασης με επακό

λουθο κυβερνητική κρίση.

Π ρος συμβιβασμό τω ν διϊσταμένω ν απόψ εω ν συνήλθε σύσκε

ψ η στο Β ερολίνο στις 6 Φ εβρουαρίου υπό την προεδρία του

στρατάρχη Κ άιτελ επικεφαλής του Α νω τάτου Α ρχηγείου Ε νό

πλω ν Δ υνάμεω ν (OKW). O στρατάρχης, αφού εξαίρει το επιτε-

λεσθέν έργον από τον Ν οϋμπάχερ, α ναφ έρει ότιη καταβολή μη-

νιαίω ς, μέχρι το τέλος Μ αρτίου, του ποσού τω ν 20,3 δισεκατομ

μυρίω ν δραχμώ ν από την ελληνική κυβέρνηση, θεω ρείται επαρ

κές μέτρο για την κάλυψ η τω ν αμυντικώ ν εξόδω ν. Α νακοινώ νει

δε ότιτα γερμανικά στρατεύματα στην Ε λλάδα θα ενισχυθούν με

επιπλέον μ εραρχίες εκ τω ν οποίω ν τρεις στην διάρκεια του μη

νός Μ αρτίου. Α πό την μεριά του το Auswartiges Amt θεω ρεί

ανεπίτρεπτο τον πρω ταρχικό ρόλο του στρατιω τικού διοικητή

στα οικονομικά θέματα και την αντιμετώ πισή τους από δύο δια

φ ορετικές υπηρεσίες. Ε άν συνεχισθεί η ανάμειξη τω ν στρατιω τι

κώ ν στις οικονομικές αρμοδιότητες του Γερμανού οικονομικού

πληρεξουσίου τότε θα ζητηθεί από τον Φ ύρερ η απαλλαγή του

από τα καθήκοντά του. O Κ άιτελ συμφ ω νεί να μην υπάρξει ανά

μειξη τω ν στρατιω τικώ ν στα οικονομικά της Ελλάδος εφόσον η

στρατιω τική κατάσταση δεν αλλάξει. Τ ονίζει δε ότι ο Ά λτεν

μπουργκ δεν πρέπει να παίρνει τα πράγματα «τόσο τραγικά».

Π εραιτέρω αναφ έρει ότιμέχριτον Α πρίλιο είναι πιθανή η εκδή

λω ση στρατιω τικής εχθρικής επιχειρήσεω ς, γι’ αυτό πρέπει να

11. ADAP, ένθ. ανωτ. N" 61 σ. 121

132



καταβληθεί κάθε προσ πάθεια περάτω σης τω ν αμυντικώ ν έργω ν.

Δ εν θα πρέπει να εφ αρμοσθοΰν ταυτόχρονα σκληρά στρατιω τι

κά και οικονομικά μέτρα.12

H κατάσταση, πάντω ς, προοδευτικά χειροτερεύει. Ό ξυνσηδημιουργήθηκε από την κήρυξη πολιτικής επιστράτευσης την τε

λευταία εβδομάδα του Φ εβρουαρίου που δημιούργησε την εντύ

πω ση ότιαποβλέπει στην δια της βίας αποστολή εργατικού δυνα

μικού στην Γερμανία. Κ ηρύχθηκε πανελλαδική απεργία στις 5

Μ αρτίου, ενώ διαδηλώ σεις εργατώ ν και μαθητώ ν κατέληξαν σε

βίαιες συγκρούσεις με τις δυνάμεις ασφ αλείας, με πολλούς τραυ

ματίες και νεκρούς. H Α θήνα είχε όψη επαναστατημένης πόλης.Κ ατόπιν παρεμβάσεω ς της ελληνικής κυβερνήσεω ς και του Α ρ

χιεπισκόπου Δ αμασκηνού προς τον Ά λτενμπουργκ, τελικώ ς ανα

κοινώ θηκε ότι δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί αποστολή Ε λ

λήνω ν εργατώ ν στο εξω τερικό. H πολιτική επιστράτευση είχε μα

ταιω θεί οριστικά.13 Oi Γερμανοί συνειδητοποίησαν ότι πιθανή

εξέγερση εκτεταμένης μορφής θα έπρεπε να κατασταλεί με στρα

τιω τικές δυνάμεις που όμω ς ήσαν απαραίτητες για το ρω σικό μέ

τω πο μετά την ήττα του Στάλινγκραντ.

Ev αντιθέσειμε την πολιτική επιστράτευση, είχε αρχίσειαπό τους

πρώ τους μήνες της κατοχής η εθελοντική στρατολόγηση Ε λλήνω ν ερ

γατώ ν για απασχόληση στην Γερμανία σε μια περίοδο που οι ανά

γκες της γερμανικής πολεμικής βιομηχανίας είχαν αυξηθεί, με απο

τέλεσμα να απασχολούνταιπερίπου 5,4 εκατομμύρια ξένοιεργάτες.14H στρατολόγηση αυτή άρχισε από τον Ο κτώ βριο του 1941 με

την εγκαθίδρυση ειδικού γραφ είου του Auswartiges Amt στην

Θ εσσαλονίκη, σε συνεργασία με τα Υ πουργεία Ε ξοπλισμώ ν και

Ε ργασίας στην Γερμανία.15 Oi Γ ερμανοί ήλπιζαν ότι λόγω της

12. Έ νθ. ανω τ. N" 100 σ. 177-9

13. Η λ. Β ενε'ζη: Α ρ χ ιε π ί σ κ ο π ο ς Δ α μ α σ κ η ν ό ς σ. 255 και259

14. Mark Mazower: Inside Hitler’s Greece σ. 77

15. John Louis Hondros: Occupation & Resistance The GreekAgony σ. 76

133



υψ ηλής ανεργίας στην Ε λλάδα και του λιμού α φ ’ ενός, και αφ ’ ε

τέρου τω ν καλώ ν μισθώ ν που θα προσεφέροντο, θα επετύγχαναν

να στρατολογήσουν μεγάλον αριθμό Ε λλήνω ν εργατώ ν. Oi

προσ δοκίες τους, όμω ς, διαψ εύσθηκαν. Υ πολογίζεται ότι τονΟ κτώ βριο του 1941 εργάζονταν στην Γ ερμανία 550 Έ λληνες ερ

γάτες, ενώ ο αντίστοιχος αριθμός τω ν Β ουλγάρω ν ήταν 14.600

και τω ν Γιουγκοσ λάβω ν 109.000. Π ερί το τέλος του 1942 είχαν

εγγραφ εί 10.000 περίπου Έ λληνες εργάτες εκ τω ν οποίω ν το

20% ήταν γυναίκες, αλλά από αυτούς ανεχώ ρησε πολύ μικρότε

ρος αριθμ ός.16To 1943 μετά τις γερμ ανικές αποτυχίες στα στρα

τιω τικά μέτω πα δεν υπήρχε καμμιά προθυμ ία μετάβασης στηνΓ ερμανία, ενώ πολλοί που έρχονταν με άδεια στην Ε λλάδα, και

παρ’όλο που είχαν παρατείνει τα συμβόλαιά τους, δεν επέστρε

φ αν μετά την λήξη της αδείας τους πίσω στην Γ ερμανία. Π ρος

στιγμήν ερρίφ θη και πάλι η ιδέα της καταναγκαστικής εργασίας,

αλλά υπήρχε ο φόβος μήπω ς μεγάλο εργατικό δυναμικό αποδρά-

σει στα βουνά, ενισχύοντας έτσιτις αντάρτικες ομάδες, και ω ς εκ

τούτου εγκαταλείφ θηκε. Τ ελικώ ς ο αριθμός τω ν Ε λλήνω ν εργα

τώ ν που απεστάλη εθελοντικά στο Ράιχ ήταν περίπου 2.500 ερ

γάτες, ενώ το 1944 μόνον 2.000. Συνολικά κατά την διάρκεια της

κατοχής απεστάλησαν στην Γ ερμανία 15.000 Έ λληνες εργάτες,

τα 2/3 αυτώ ν το 1942.17

Α λλά και αυτοί που μετέβησαν ήσαν χαμηλής αποδοτικότη-

τας, δημιουργούσ αν συνεχώ ς προβλήματα στους Γ ερμανούς ερ

γοδότες τους, έρχονταν σε αντιπαράθεση με τους συναδέλφ ους

τους άλλω ν εθνικοτήτω ν και κυρίω ς ασ χολούνταν με παράνο

μες συναλλαγές σε τρόφ ιμα και συνάλλαγμα.18 Μ άλιστα δη-

μιουργήθηκαν και νομικά θέματα, εάν οι Έ λληνες εργάτες από

τις βουλγαροκρατούμ ενες ελληνικές περιοχές υπάγονται στην

16. Mark Mazower ένθ. ανω τ. σ. 74-517. John Hondros, ένθ. ανω τ. σ. 77

18. Mark Mazower, ένθ. ανω τ. σ. 76

134



αρμοδιότητα τω ν βουλγαρικώ ν αρχώ ν ή της ελληνικής κατοχι

κής κυβερνήσεω ς.19

O Ά λτενμπουργκ σε μια εμπεριστατω μένη έκθεσή του αναλΰ-

ειτις παραμέτρους του προβλήματος και εισηγείται λΰσεις. Β ασική αιτία της κακοδαιμονίας κατ’ αυτόν είναι η έλλειψ η ασφ άλει

ας κυρίω ς στις ιταλοκρατούμενες περιοχές λόγω εντατικοποίησης

της αντάρτικης δράσης και της αδυναμίας τω ν Ιταλώ ν να ελέγ

ξουν τα πράγματα, γεγονός που επιβάλλει παρουσ ία γερμανικού

στρατού. Ε ξ άλλου η κυβέρνηση Λ ογοθετόπουλου δεν διαθέτει το

απαιτούμενο κύρος για να επιβληθεί, τα δε μέτρα που λαμβάνει

συναντούν πολλές φ ορές την αντίδραση της ιταλικής πλευράς. Για

τον Ά λτενμπουργκ οι προοπτικές που ενδεχομένω ς να οδηγούσαν

σε κάποια ομαλοποίηση της κατάστασης είναι άκρω ς περιορισμέ

νες. H πρώ τη είναι να αφ εθεί και λόγω πρω τοκαθεδρίας η πλή

ρης ευθύνη στους Ιταλούς. Α υτό, όμω ς, αποκλείεται για πολιτι

κούς λόγους, αλλά και λόγω τω ν πολεμικώ ν εξελίξεω ν που δη

μιουργούν υποχρεώ σεις για την γερμανική πλευρά σχετικά με τηνάμυνα της Ε λλάδος. H δεύτερη προοπτική έγκειται στην ανάλη

ψ η, αφού οι Ιταλοί πεισθούν να εγκαταλείψ ουν την χώ ρα, της

διοίκησής της από κατάλληλη γερμανική προσω πικότητα. Α λλά

και αυτό απορρίπτεται διότιδεν υπάρχουν αρκετές δυνάμεις για

να εξασφαλίσουν την τάξη και την ασφ άλεια σ’ αυτήν. Ε ξ άλλου

μια τέτοια λύση θα είναι απαράδεκτη για τους Ιταλούς.

H μόνη εφικτή υπό τις παρούσ ες συνθήκες διέξοδος θα ήταν ησύσταση ελληνικής κυβερνήσεω ς από πολιτική προσω πικότητα

υποστηριζόμενη από τις δυνάμεις κατοχής και η οποία θα είχε την

ευθύνη για τα μέτρα που ήταν αναγκαίο να ληφθούν έναντι του

ελληνικού λαού και της εχθρικής προπαγάνδας. Μ ε αυτόν τον

τρόπο οιδυνάμεις του Ά ξονα δεν θα αποτελούσαν τον κύριο στό

χο τω ν τυχόν αντιδράσεω ν.

19. Α ρχεία Υ Π Ε Ξ , Φ άκελος 1941. Κ ατοχική Κ υβέρνηση. Ρηματική Δ ιακοί-

νω ση E739m0/22.12.1942

135



H κυβέρνηση Λ ογοθετόπουλου, συνεχίζει ο Ά λτενμπουργκ,

σύμφω να και με την πείρα τω ν ολίγω ν μηνώ ν διακυβέρνησής της,

δεν θεω ρείται πλέον κατάλληλη, παρά τις καλές της προθέσεις να

αντιμετω πίσει την εξελισσόμενη ραγδα ία κατάσταση. Ε ίναιασθενής, ασταθής καιχω ρίς πολιτική γραμμή. H ιταλική επιθυμία

για κυβέρνηση υπό τον Γκοτζαμάνη θεω ρείται από τον Γερμανό

πληρεξούσιο εκτός πραγματικότητος. Μ ια τέτοια ενέργεια θα εί

χε δυσμενή αντίκτυπο στην οικονομική και πολιτική κατάσταση

της χώ ρας, ενώ δεν θα επέτρεπε την είσοδο στην κυβέρνηση ικα

νώ ν προσω πικοτήτω ν.20Ε ξ άλλου ο πρώ ην υπερυπουργός αποτε-

λούσε αντικείμενο περιφ ρόνησης από την ελληνική κοινή γνώ μη,εθεω ρείτο εγκάθετος τω ν Ιταλώ ν και αναμεμειγμένος σε οικονο

μικά σκάνδαλα καιατασθαλίες.21

Γ ι’ αυτό θα έπρεπε να βρεθεί μια κατάλληλη προσω πικότητα

η οποία θα εγγυάτο στενή συνεργασία με τις δυνάμεις κατοχής,

καιη οποία θα ικανοποιούσε, τόσο από εσω τερικής όσο και από

εξω τερικής απόψ εω ς, τους εξής γερμανικούς στόχους:

1) Ε κκαθάριση του κρατικού μηχανισμού, της Α στυνομίας και

Χ ω ροφ υλακής από εχθρικά καιαναξιόπιστα στοιχεία.

2) Σκληρή καταπολέμηση τω ν κομμουνιστικώ ν οργανώ σεω ν.

3) Ε ναντίω ση στην επάνοδο του βασιλέω ς που είναι πολιτική

της αγγλικής πλευράς.

Μ ια τέτοια προσω πικότητα υπ’ αυτές τις προϋποθέσεις θα μπορούσε να παρουσιάσει δημοκρατικό πρόσω πο και να εμποδίσει

την επιστροφή του βασιλέω ς στον οποίο θα επιρρίψ ει τις πολιτι

κές ευθύνες για την συμφορά της χώ ρας. O Ά λτενμπουργκ θεω

ρεί ότι μια τέτοια κατάλληλη προσω πικότητα είναι ο πολιτικός

20. Α ρχεία AA - Φ άκελος Weizsacker τηλ/μα N" 889/18.3.1943 και N0928/20.3.1943

21. Χ άγκεν Φ λάισερ: τ έ μ μ α κ α ι β ά σ τ ικ α τόμος A σ. 362

136



Ιω άννης Ράλλης, με τον οποίο ήδη είχε διαπραγματευθεί ανεπι-

τυχώ ς τον περασμένο Ν οέμβριο την ανάληψ η της διακυβέρνησης

της χώ ρας. Θ εω ρεί ότιο σχηματισμός κυβερνήσεω ς απ’ αυτόν θα

αποτελέσει την πρώ τη πολιτική κυβέρνηση από την έναρξη τηςκατοχής και θα δημιουργήσει κίνητρο για τους παλαιούς πολιτι

κούς να την υποστηρίξουν. Ε πίσης θα είχε την υποστήριξη του δι

κτάτορα Π άγκαλου με τον οποίον αυτός διατηρεί στενές προσω

πικές σχέσεις. H ανάληψ η της εξουσίας από τον Ράλλη πρέπει να

συνδυασθεί με την εκπλήρω ση στο μέλλον όλω ν τω ν οικονομικώ ν

απαιτήσεω ν του στρατού κατοχής.

Γ ια την ενίσχυση του κύρους της κυβερνήσεω ς Ράλλη, ο Γερ-μανός πληρεξούσιος προτείνει ορισμένες παραχω ρή σεις μετα

ξύ τω ν οποίω ν: Ν α απονεμηθεί ο τίτλος του Π ρω θυπουργού και

Υ πουργού Ε ξω τερικώ ν ώ στε από την βάση αυτή να διεξαγάγει

προπαγανδιστική εκστρατεία κατά του βασιλέω ς και της εξόρι

στης κυβερνήσεω ς. H αποστολή μονίμω ν εκπροσ ώ πω ν -π ροξέ

νω ν- της ελληνικής κυβερνήσ εω ς στη Ρώ μη κα ι στο Β ερολίνο.

Ε λεύθερη εκλογή τω ν μελώ ν κα ι συνεργατώ ν της και κυρίω ςτω ν προσώ πω ν που θα τεθούν επικεφ αλής τω ν οικονομικώ ν

υπουργείω ν. Σχηματισμός στην Α θήνα φ ρουράς από 500 άν-

δρες και ελευθερία κινήσεω ν για την επιβολή τω ν αναγκαίω ν

μέτρω ν. Θ εω ρεί ότι πρέπει να πεισθούν οι Ιταλοί να μην επι-

μείνουν στην λύση Γκοτζαμάνη, αλλά να υποσ τηρίξουν την κυ

βέρνηση Ράλλη, η οποία με την συνδρομή τω ν δυνάμεω ν κατο

χής μπορεί να επιτύχει την απαραίτητη ασφ άλεια στην χώ ρα

που είναι αναγκαία για την αντιμετώ πιση τω ν πολεμικώ ν γεγο

νότω ν στην Μ εσόγειο.22

Τ ελικά οι Ιταλοί συμφω νούν να επιδιω χθεί ο σχηματισμός κυ

βερνήσεω ς υπό τον I. Ράλλη, δεχόμενοι όπω ς ο Γκοτζαμάνης

αναλάβει την Α ντιπροεδρία και το Υ πουργείο Ε σω τερικώ ν.23

22. ADAP, ένθ. ανω τ. N" 232 σ. 445-7

23. ADAP, ένθ. ανω τ. N0253 σ. 484

137



Ε πίσης συμφω νήθηκαν από τις δΰο κυβερνήσεις οι όροι βάσει

τω ν οποίω ν ο Ράλλης θα ανελάμβανε την πρω θυπουργία, καθώ ς

επίσης και τα ανταλλάγματα που θα του παρεχω ρούντο. Στους

πρώ τους περιλαμβάνονται η υποχρέω ση για περαιτέρω πληρω μήτω ν εξόδω ν κατοχής, η τήρηση πολιτικής στάσης, ο αγώ ν κατά

του κομμουνισμού και η υποστήριξη τω ν στρατιω τικώ ν αρχώ ν

στην εκπλήρω ση τω ν καθηκόντω ν τους. Σ τις παραχω ρήσεις περι-

έχονται ο τίτλος του Υ πουργού Ε ξω τερικώ ν για τον πρω θυπουρ

γό, ο οποίος θα έχει εκπροσώ πους στις αξονικές πρω τεύουσες,

αποστολή μικτής γερμανο-ιταλικής επιτροπής στην Θ ράκη για

την εξέταση της εκεί κατάστασης, μικρό τμήμα της Β έρμαχτ στηνδιάθεση της κυβερνήσεω ς, ελευθερία στην χρήση του ραδιοφ ώ -

νου και του Τ ύπου, ελευθερία στην εκλογή υπουργώ ν και συνερ

γατώ ν και υποστήριξη στην κυβέρνηση από τις στρατιω τικές αρ

χές στον τομέα τηρήσεω ς της τάξεω ς και στον αγώ να κατά τω ν

κομμουνιστώ ν.24

O Ρίμπεντροπ εν τούτοις έχει βασικές αντιρρήσεις σχετικά με

τις παραχω ρήσεις προς την μέλλουσα κυβέρνηση Ράλλη, υποστηρίζοντας ότι αυτές δυνατόν να δημιουργήσουν την εντύπω ση

στους Έ λληνες ότι έχουν την δική τους κυβέρνηση, και η οποία

πιθανόν να προβάλει νέες αξιώ σεις στο μέλλον.

Σ υγκεκριμένα θεω ρεί ότι, η απονομή του τίτλου του υπουργού

τω ν Εξω τερικώ ν στον μέλλοντα πρω θυπουργό, δυνατόν να οδη

γήσει σε παρεξηγήσεις και να δημιουργήσειτην εντύπω ση ότι ο

Ράλλης θα μπορεί να συνομιλεί με τρίτες κυβερνήσεις και ναασκεί ανεξάρτητη εξω τερική πολιτική. H αποστολή δε εκπροσώ

πω ν του σε Ρώ μη καιΒ ερολίνο θα έδινε την εντύπω ση ότιη ελλη

νική κυβέρνηση επιθυμεί να δημιουργήσει ίδιον όργανον εξω τε

ρικής πολιτικής, πράγμα που δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό. H μό

νη παραχώ ρηση του Γερμανού υπουργού ήταν ότι εάν ο Ράλλης

επιμένει, τότε οιαρμοδιότητές του ω ς Υ πουργού τω ν Ε ξω τερικώ ν


138



θα περιορίζονται στις επαφ ές του με τους εκπροσώ πους τω ν δυ

νάμεω ν του Ά ξονα στην Α θήνα.25

Για την αποστολή της μικτής γερμανο-ιταλικής επιτροπής στην

Θ ράκη υπάρχει ο κίνδυνος να ζημιώ σει τις σχέσεις της Γ ερμανίας με την Β ουλγαρία που αποτελεί βασικό παράγοντα της γερμα

νικής πολιτικής στα Β αλκάνια. Α ντ’ αυτής θα μποροΰσαν να

υπάρξουν συνομιλίες με την βουλγαρική κυβέρνηση σχετικά με

την μεταχείριση τω ν Ε λλήνω ν στην Θ ράκη. H ελευθερία εκλογής

υπουργώ ν και συνεργατώ ν τίθεται υπό την προϋπόθεση ότιη γερ

μανική πλευρά θα έχει το δικαίω μα να απορρίπτει προσω πικότη

τες που δεν είναι της αρεσκείας της. H άνευ περιορισμώ ν χρήσηραδιοφ ώ νου και Τ ϋπου δεν είναι επιτρεπτή σε χώ ρα υπό κατοχή.

Ε ίναι απολύτω ς αναγκαίο όπω ς δημοσιεύσεις και δηλώ σεις τε

λούν υπό τον έλεγχο τω ν δυνάμεω ν κατοχής.

O Ρίμπεντροπ εντέλλειτον Γερμανό πρέσβυ στην Ρώ μη να ξα-

νασυζητήσειτα ανω τέρω θέματα με τους Ιταλούς υπό το φ ω ς τω ν

παρατηρήσεώ ν του, τονίζοντας ότι, βεβαίω ς, αυτοί διατηρούν την

πρω τοκαθεδρία στην Ε λλάδα, αλλά δεν θα πρέπει ο σχηματισμός

της νέας κυβερνήσεω ς να δημιουργήσει στο μέλλον αργά ή γρή

γορα δυσκολίες στις αξονικές δυνάμεις.26

Τ ελικώ ς ο Ράλλης συμφώ νησε στην ικανοποιητική καταβολή

τω ν εξόδω ν κατοχής και δεν επέμεινε στον τίτλο του Υ πουργού

Ε ξω τερικώ ν. Γ ια το θέμα της αποστολής επιτροπής στην Θ ράκη,

δέχθηκε να το συζητήσειλεπτομερώ ς και εξέφρασε την επιθυμίαγια την πραγματοποίησή της. Σ τα θέματα ελευθερίας εκλογής

υπουργώ ν, συνεργατώ ν και χρησιμοποίησης ραδιοφ ώ νου και Τ ύ

που ανεγνώ ρισε το δικαίω μα παρέμβασης τω ν αρχώ ν κατοχής.27

Έ τσι το σενάριο είχε πλέον ολοκληρω θεί για την παραίτηση

και αντικατάσταση της κυβερνήσεω ς Λ ογοθετόπουλου. O τελευ

25. Α ρχεία AA - Φ άκελος Weizsacker τηλ/μα N” 410/1.4.1943

26. ADAP, ένθ. ανω τ. N0267 σ. 510-12

27. ADAP, ένθ. ανω τ. N0281 σ. 535-6

139



ταίος είχε αρχίσει να εκνευρίζει τους Γερμανούς με τις συνεχείς

παραστάσεις του σχετικά με την οικονομική κατάσταση της χώ

ρας, για τα μέτρα τω ν βουλγαρικώ ν αρχώ ν στην ζώ νη κατοχής

τους, για την έναρξη της μεταφοράς τω ν Ε βραίω ν της Θ εσσαλονίκης σε στρατόπεδα συγκεντρώ σεω ς στην Γερμανία, για τις επι

στρατεύσεις και εκτελέσεις ομήρω ν. Ε πιπλέον, είχε προκαλέσει

δυσ αρέσκεια με τα πατριω τικά του διαγγέλματα την πρω τοχρο

νιά του 1943 καιτην εθνική εορτή της 25ης Μ αρτίου. Ε πίσης είχε

δημιουργηθεί αντιπάθεια με τον Ά λτενμπουργκ τον οποίο και

επέκρινε δημοσίω ς.28

Ε ξ άλλου η Γ ερμανίδα σύζυγός του πραγματοποίησε περιοδεία στην Γερμανία όπου έδω σε διαλέξεις σε διάφ ορες γερμανι

κές πόλεις και διεκτραγώ δησε την άθλια κατάσταση της Ε λλάδος,

ενώ διαμαρτυρήθηκε στο Auswartiges Amt για τις βουλγαρικές

ω μότητες στην A. Μ ακεδονία και στη Θ ράκη, καθώ ς και για την

επισιτιστική κατάσταση της χώ ρας.

Χ αρακτηριστικό το πόσο ο πρω θυπουργός είχε δυσαρεστήσει

τους Γερμανούς είναι και η παρατήρηση του μορφ ω τικού ακολούθου της γερμανικής Π ρεσβείας στην Α θήνα, καθηγητού Μ πέριν-

γκερ, ότι «τον Λ ογοθετόπουλο αφότου έγινε Π ρόεδρος δεν τον

αναγνω ρίζουμε πλέον».29Ε ξ άλλου ο διευθυντής Α σφ αλείας NA.

Ε υρώ πης, Λ όος, αναφ έρει σε έκθεσή του στο Β ερολίνο ότιη κυ

βέρνηση Λ ογοθετόπουλου στερείταικύρους και είναι εξασθενη-

μένη λόγω ενδοκυβερνητικώ ν αντιθέσεω ν, και ανεπιθύμητη στον

λαό. Σ τερείται πολιτικώ ν ικανοτήτω ν κα ι προβαίνει σε άστοχεςενέργειες που μειώ νουν την αποτελεσματικότητά της.30 Έ τσ ι ο

Λ ογοθετόπουλος και η κυβέρνησή του παραιτήθηκαν στις 6 Α πρι

λίου.

28. H. Richter: Griechenland zwischen Revolution und Konterrevolution σ . 199

29. K. Λ ογοθετόπουλου: Ι ό ο ύ η Α λ ή θ ε ια σ. 160-230. B. Μ αθιόπουλου: To ν ο μ ικ ό κ α θ ε σ τ ώ ς τ ω ν κ υ β ε ρ ν ή σ ε ω ν κ α τ ο χ ή ς - Π ρα

κτικά Δ ιεθνοΰς Ιστορικού Σ υνεδρίου, Μ ορφω τικό Ινστιτούτο ATE - 1989 σ. 253

140



Κ υ β έ ρ ν η σ η Ρ ά λ λ η

O Ιω άννης Ράλλης ανέλαβε την διακυβέρνηση της υπό κατοχήν

Ε λλάδος κάτω από δύσκολες συγκυρίες. H οικονομική κατάστα-

ση της χώ ρας βρισκόταν σε κρίσιμη καμπή ενώ η ασφ άλεια και η

τάξη είχαν φθάσει σε επικίνδυνο σημείο με την ένταση της αντι

στασιακής δράσης και τω ν γερμανικώ ν αντιποίνω ν. Oi εξελίξεις

στα πολεμικά μέτω πα δεν άφηναν αμφιβολίες ότιη Γ ερμανία, όχι

μόνον δεν ήταν σε θέση να κερδίσει τον πόλεμο, αλλά κινδύνευε

να υποστεί εκτεταμένη ήττα. H εκμηδένιση της γερμανικής στρα

τιω τικής παρουσίας στην B. Α φρική τον Μ άιο, ενίσχυε την εντύ

πω ση επικείμενης συμμαχικής απόβασης στην χώ ρα και της απε

λευθέρω σής της σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Έ τσι ο Ράλλης έπρεπε να εξασφαλίσει την ομαλή μετάβαση

από την κατοχή στην απελευθέρω ση, την οποία δυναμίτιζε η πολι

τική της Α ριστεράς και ιδίω ς του κομμουνιστικού κόμματος. Μ ά

λιστα, υπήρχε ο κίνδυνος στην περίπτω ση που οι Γερμανοί δεν θαήσαν σε θέση να επιβάλουν την τάξη λόγω ελλείψ εω ς στρατευμά

τω ν και της ανικανότητος ή απροθυμίας τω ν Ιταλώ ν, να κληθούν

προς τον σκοπό αυτό βουλγαρικές στρατιω τικές μονάδες.31

Α πό την άλλη μεριά ω ς παλαιός πολιτικός είχε την ευρεία υπο

στήριξη σημαντικώ ν πολιτικώ ν προσω πικοτήτω ν και τω ν αστικώ ν

κομμάτω ν. Oi παραμείναντες στην Ε λλάδα πολιτευτές δεν επιθυ

μούσαν να αναμειχθούν σε αντιστασιακά κινήματα τα οποία επέ-κριναν για τις περιορισμένες επιτυχίες τους κατά τω ν Γερμανώ ν

ενώ , αντίθετα, ο φ όρος αίματος που εκπλήρω νε ο ελληνικός λαός

ήταν δυσανάλογος.32Π εριορίσθηκαν να κατηγορούν τον βασιλέα,

τον Μ εταξά και τον Π απάγο ότιοδήγησαν την χώ ρα στην κατα

στροφ ή ελπίζοντες ότιμετά την λήξη του πολέμου η χώ ρα θα επα-

31. Σπ. Μ αρκεζίνη, ένθ. ανω τ. σ. 287-8

32. X. Φ λάισερ: H ν α ζ ισ τ ικ ή π ρ ο π α γ ά ν δ α σ τ η ν κ α τ ο χ ή - Δ ιεθνές Ιστορικό

Σ υνέδριο - Μ ορφ ω τικό Ινστιτοΰτο ATE - 1989 σ. 371

141



νήρχετο στο δημοκρατικό πολίτευμα.33Ε ξ άλλου και η Ε κκλησία

εκπροσω πούμενη δια του Α ρχιεπισκόπου Δ αμασκηνού ενίσχυσε

τον Ράλλη. O ιεράρχης, όχιμόνον όρκισε την νέα κυβέρνηση, αλ

λά πίεσε και τον καθηγητή Λ ούβαρι να αναλάβει το υπουργείοΠ αιδείας.34

O Ράλλης, πλην της πρω θυπουργίας ανέλαβε προσω ρινά και

τα υπουργεία Ε θνικής Α μύνης, Γεω ργίας και Α νεφοδιασ μού. O

Α ρεοπαγίτης Κ ω νσταντίνος Π ουρνάρας το Υ πουργείο Δ ικαιοσύ

νης ενώ ο στρατηγός Τ αβουλάρης παρέμεινε στο Υ πουργείο

Ε σω τερικώ ν και Δ ημοσίας Τ άξεω ς κατόπιν ιταλικής επιθυμίας,

αλλά ο πρω θυπουργός διετήρησε αρμοδιότητες στον τομέα της

εσω τερικής ασφάλειας. Έ τσ ι το γραφ είο επαφής του πρω θυ

πουργού με τις δυνάμεις κατοχής απησχολείτο κατά κύριο λόγο

με τις σχέσεις κυβερνησεω ς και γερμανικώ ν αρχώ ν ασφ αλείας.35

O Γκοτζαμάνης απεπέμφ θη και την θέση του κατέλαβε ο

Έ κτω ρ Τ σιρονίκος. Δ εν μετείχαν επίσης στην νέα κυβέρνηση οι

στρατηγοίΜ πάκος, Μ ουτούσης, Μ άρκου.

O Ράλλης επέλεξε προσεκτικά τα μέλη της κυβερνήσεω ς, απο-

φεύγοντας στρατιω τικούς και πρόσω πα που δυνατόν να οδηγού

σαν σε κομματικές διαμάχες. Κ ατά τους Γερμανούς οι πρώ τες

εντυπώ σεις στην κοινή γνώ μη ήσαν θετικές, κυρίω ς λόγω της απο

πομπής Γκοτζαμάνη, και διότι επικεφαλής της κυβερνήσεω ς βρι

σκόταν ένας υπεύθυνος και πεπειραμένος πολιτικός.36

O Ράλλης, όπω ς φ αίνεται και από το διάγγελμά του προς τον

ελληνικό λαό, ρίχνει το βάρος όχι στο οικονομικό και επισιτιστι

κό πρόβλημα της χώ ρας, αλλά στην ανάγκη αποκατάσ τασης της

τάξεω ς και της ασφ άλειας και στην προσ τασία του υπάρχοντος

αστικού κοινω νικού καθεστώ τος από τον ορατό κίνδυνο του κομ


34. Η λ. Β ενέζη, ένθ. ανω τ. σ. 56 υποσημ.

35. K. LouIos σε Europa unterm Hakenkreuz - Okkupation und Kollabora-tion 1938-45 τόμος A σ. 404


142



μουνιστικού κινήματος.37 Ζ ήτησε την συμπαράσταση όλω ν τω ν

«πειθαρχημένω ν πολιτώ ν» σ’ αυτόν τον αγώ να και υποσχέθηκε

την βοήθεια της κυβερνήσεω ς του προς τους Γερμανούς, στην

προσπάθειά τους να εξοντώ σουν τον μπολσεβικισμό.38Μ έσα σ’ αυτήν την ατμόσφαιρα της ιδεολογικής αντιπαράτα-

ξης με τον κομμουνισμό, τις ιδέες του και τις επιδιώ ξεις του, ο

Ράλλης προχώ ρησε στην ίδρυση τω ν λεγομένω ν Τ αγμάτω ν

Α σφαλείας που προορίζονταν να περιορίσουν την ισχύ τω ν κομ

μουνιστώ ν που ήλεγχαν το μεγαλύτερο μέρος της χώ ρας, και να

ματαιώ σουν τα σχέδια επικράτησής τους μετά την διαφ αινομένη

αργά ή γρήγορα αποχώ ρηση τω ν Γερμανώ ν από την Ελλάδα. O

Ράλλης εθεω ρείτο ο κατάλληλος άνθρω πος γι’ αυτόν τον σκοπό

από τους Γερμανούς. To παρελθόν του - παρ’όλο που εθεω ρείτο

βασιλόφρω ν- συνηγορούσε για την ανάληψ η αυτής της εκστρα

τείας. Ε ίχε την υποστήριξη τω ν παλαιώ ν πολιτικώ ν και μέσω της

τρίτηςτου Λ ευκορω σίδας συζύγου είχε επαφ ές με αντιμπολσεβι-

κικούς κύκλους.39Έ τσι στις 7 Α πριλίου δημοσίευσε τον ιδρυτικό νόμο τω ν Τ αγ

μάτω ν Α σφαλείας που προέβλεπε την συγκρότηση τεσσάρω ν ταγ

μάτω ν και έκανε έκκληση για εθελοντές. H προσέλευση στην αρ

χή ήταν περιορισμένη, οι δε γερμανικές και ιταλικές αρχές δεν

ήσαν πρόθυμες να προχω ρήσουν στον εξοπλισμό τους. Έ θεσ αν

μάλιστα δύο όρους: ότι θα ήσαν περιορισμένου αριθμού και δεν

θα εχρησιμοποιούντο σε περίπτω ση συμμαχικής απόβασης.40Έ να άλλο εμπόδιο προερχόταν από την εντύπω ση που σχημα-

τίσθηκε ότιτα Τ άγματα Α σφαλείας δεν θα είχαν ω ς κύριο σκοπό

μόνον την αντιμετώ πιση της κομμουνιστικής εξάπλω σης, αλλά

ταυτόχρονα και να εμποδίσουν την επάνοδο του βασιλέω ς που

37. Τ άσ ος Β ουρνάς: Ι σ τ ο ρ ία τ η ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς Ε λ λ ά δ ο ς 1940-44 σ. 322

38. Μ . Mazower, ένθ. ανω τ. σ. 32239. Έ νθ. ανω τ. σ. 32340. X. Φ λάισερ: Deutsche Politik in Griechenland σ ε Europa unterm Haken-

kreuz, σ. 389

143



απέτρεψ ε πολλά φ ιλοβασιλικά στελέχη να δηλώ σουν στην αρχή

συμμετοχή.41

H τάση αυτή, όμω ς, άλλαξε γρήγορα καθόσον πολλές εθνικι

στικές οργανώ σεις που είχαν υποστεί επιθέσεις με σημαντικέςαπώ λειες από αντάρτικα σώ ματα υπό κομμουνιστική καθοδήγηση

συνεργάσθηκαν ή ενίσχυσαν τα Τ άγματα Α σφ αλείας αφού ο σκο

πός ήταν κοινός, τουτέστιν η παρεμπόδιση επικράτησης του κομ

μουνιστικού κινήματος στην Ελλάδα. Ό πω ς αναφ έρει χαρακτηρι

στικά ο γνω στός φιλελεύθερος πολιτικός Στυλιανός Γονατάς, τα

όπλα που έλαβαν τα Τ άγματα Α σφ αλείας δεν πρόκειται να στρα

φούν κατά τω ν συμμάχω ν.42Α ξιοσημείω το είναι ότιο πρώ τος διδάξας την ιδέα τω ν Τ αγμά

τω ν Α σφ αλείας δεν ήταν ο Ράλλης αλλά ο Π άγκαλος. Φ ανατικός

αντιμοναρχικός, ήταν βέβαιος ότι, μετά την νίκη τω ν συμμάχω ν

για την οποία δεν αμφέβαλλε, οιΆ γγλοι θα επανέφ εραν τον Γε

ώ ργιο στην Ελλάδα. Για να το εμποδίσειαυτό, χρειαζόταν μια δύ

ναμη κρούσης που θα απετελείτο από δημοκρατικά στελέχη. Ή λ-

πιζε ότιτο σχέδιό του θα βόλευε τους Γερμανούς αφού ανελάμ-

βανε αντικομμουνιστικό αγώ να, ταυτοχρόνω ς όμω ς θα μπορούσε,

όταν ερχόταν η ώ ρα, να αποτρέψ ει την επάνοδο του βασιλέω ς

στην χώ ρα. Oi Γ ερμανοί που δεν εμπιστεύονταν τον Π άγκαλο

απεδέχθησαν τις ιδέες του αλλά προτίμησαν να αναθέσουν την

εφαρμογή τους στον Ράλλη.43O νέος πρω θυπουργός λόγω του φ ι

λοβασιλικού του παρελθόντος στράφηκε σε μοναρχικά στοιχεία

για την επάνδρω ση τω ν Τ αγμάτω ν, προκαλώ ντας την δυσπιστία

τω ν Γερμανώ ν αλλά γρήγορα υπερπήδησε αυτό το εμπόδιο με την

εκδήλω ση ενεργητικού αντικομμουνιστικού πνεύματος.44

Oi Γερμανοί στην αρχή προσπάθησ αν να παρακινήσουν τους


42. L. S. Stavrianos: The Balkans since 1453 σ. 76443. John Hondros, ένθ. ανωτ. σ. 81

44. Έ νθ. ανω τ. σ. 82

144



Ιταλούς να αναλάβουν δράση κατά τω ν κομμουνιστικώ ν αντάρτι

κω ν ομάδω ν στις περιοχές κατοχής τους, χω ρίς ουσιαστικό απο

τέλεσμα. Έ τσ ι στην συνάντηση τω ν δύο δικτατόρω ν του Ά ξονος

στο Σ άλτσμπουργκ τον Α πρίλιο, λίγους μήνες πριν την ανατροπήτου Μ ουσολίνι, ο Ρίμπεντροπ τους παρακινεί να λάβουν αυστηρά

μέτρα -«κτηνώ δη βία»- ώ στε οι Έ λληνες να αντιληφ θούν ποιος

διοικεί την χώ ρα. Ε πίσης ο Ά λτενμπουργκ αναφ έρει τον Ιούνιο

ότιοι Ιταλοί αρνούνται να δραστηριοποιηθούν και να ακολουθή

σουν μια σκληρή πολιτική εναντίον τω ν ανταρτώ ν.45

Oi Ιταλοί, όχι μόνον δεν ήσαν διατεθειμένοι να αναλάβουν

εκτεταμένη δράση, αλλά εξέφ ραζαν και σοβαρές αντιρρήσεις για

την δημιουργία τω ν Τ αγμάτω ν Α σφ αλείας, ενώ υπεστήριζαν μια

κίνηση Κ ουτσοβλάχω ν στην περιοχή της Π ίνδου προετοιμάζοντας

έτσιτο έδαφ ος για την απόσπαση αυτού του ελληνικού τμήματος.

H προσπάθεια, όμω ς, αυτή απέτυχε λόγω αντιρρήσεω ν της γερ

μανικής στρατιω τικής διοίκησης και του Γερμανού πληρεξούσιου

στην Α θήνα που ήθελαν να αποφύγουν περαιτέρω περιπλοκές.46

H στρατολόγηση εν τω μεταξύ στα Τ άγματα Α σφ αλείας άρχι

σε να αναπτύσσεται με ταχύ ρυθμό κυρίω ς λόγω της ανεργίας και

του φ όβου υποχρεω τικής αποστολής στην Γερμανία για εργα

σία.47 Έ τσι ο αριθμός τους έφ θασε το καλοκαίρι του 1944 σε

16.000 περίπου αξιω ματικούς και οπλίτες, το δε επίλεκτο τμήμα

αποτελούσαν τα Τ άγματα Ε υζώ νω ν. Ή σ αν εξοπλισμένα με ιταλι

κό οπλισμό και η σύνθεσή τους απετελείτο ω ς επί το πλείστον απόφιλοβασιλικά στοιχεία που προσείλκυσε ο Ράλλης με διάφ ορα

μέτρα, όπω ς η κατάργηση τω ν πινάκω ν προαγω γώ ν του Τ σολάκο

γλου, γεγονός το οποίο επέτρεψ ε την είσοδο πολλώ ν αξιω ματι

κώ ν σε αυτά, την βελτίω ση του βιοτικού τους επιπέδου με αύξηση

μισθώ ν, παροχή τροφ ίμω ν και στολών.

45. Μ . Mazower ένθ. ανω τ. σ. 146-7



145



Ε πίσης κατήργησε διάφ ορες νομοθετικές διατάξεις του Τ σο

λάκογλου που ήσαν αντιμοναρχικές και επανέφερε τον νόμο πε

ρί βασιλικής χορηγίας.

Τ ελικώ ς το θέρος του 1943 τα Τ άγματα Α σφ αλείας υπήχθησανστην αρμοδιότητα του αρχηγοΰ της γερμανικής Α στυνομίας στην

Ε λλάδα, Γ ιούργκενς Στρόοπ.48O Σ τρόοπ ήταν από τους πιο σκλη

ρούς ανώ τερους αστυνομικούς και προτού έλθειστην Ελλάδα εί

χε πρω τοστατήσειστην καταστολή, με απάνθρω πα μέσα, της εξέ

γερσης του εβραϊκού γκέτο στην Β αρσοβία τον Α πρίλιο.

Oi περιφ έρειες δράσης τους ήταν κατ’αρχάς μεταξύ άλλω ν η

Π ελοπόννησος, Τ ρίπολη, Π άτρα, και τα περίχω ρα τω ν Α θηνώ ν.Tov χειμώ να του 1943-44 επεξετάθησαν και στην Θ εσσαλία, Ε υ

ρυτανία, Ε ύβοια ενώ μικρές ομάδες είχαν επιχειρησιακή δραστη

ριότητα σε συνεργασία με γερμανικά τμήματα και στην Μ ακεδο

νία.49H επέκταση της δραστηριότητάς τους οφείλεται μεταξύ άλ

λω ν και στα αιτήματα πολλώ ν επαρχιώ ν που ζητούσαν προστασία

από τον κομμουνιστικό κίνδυνο.50

Α πό πολιτικής απόψ εω ς πα ρα τηρείται μεταστροφ ή της γερμανικής προπαγάνδας μετά τις αποτυχίες στην B. Α φ ρική και

στο Σ τάλινγκραντ, η οποία εγκαταλείπει την αντιβρετανική εκ

στρατεία που θεω ρούσε τους Ά γγλους υπεύθυνους για όλα τα

δεινά της Ε λλάδος και στοχεύει πλέον τον μπολσεβικισμό που

αποτελεί γι’ αυτήν τον μεγαλύτερο κίνδυνο όχι μόνον για το

μέλλον της Ε λλάδος αλλά κα ι της Ε υρώ πης. Κ ατηγορούσ ε δε

τις αριστερές ανταρτικές ομάδες ότι βρίσκονται στην υπηρεσία

της Α γγλίας και υποστήριξή της σημαίνει υποστήριξη του κομ

μουνιστικού κινήματος, αφ ού η γηραιά Α λβιώ ν βοη θεί «μπολ-

σεβιστικές ορδές». Δ ίδεται δε το σύνθημα «Β αλκανική αλλη

λεγγύη» υπό γερμανική καθοδήγηση για την συντριβή του

48. K. Loulos, ένθ. ανω τ. σ. 40749. John Hondros, ένθ. ανω τ. σ. 82

50. Σ τυλιανού Γ ο ν α τ ά :Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α 1897-1957 σ. 410

146



μπολσεβικισμού.51«H κληρονομιά και η παράδοση του ελληνι

σμού είναι αντίθετες με την κοσμοθεω ρία του κομμουνισμού»,

είχε δηλώ σει ο Γερμανός διοικητής της Π άτρας τον Φ εβρουά

ριο του 1944.52Ε ξ άλλου η κυβέρνηση Ράλλη μέσω του Τ ύπου άρχισε εκστρα

τεία εναντίον τω ν σημαντικότερω ν κομμουνιστικώ ν οργανώ σεω ν

Ε Α Μ /ΕΛ Λ Α Σ τις οποίες κατηγορούσε ότιήταν όργανα του διε

θνούς κομμουνισμού, ενώ προσπαθούσε να πείσει τους οπαδούς

τους να τις εγκαταλείψ ουν και να προσχω ρήσουν στην κυβερνητι

κή πλευρά, προσφέροντας αμνηστία σε όσους θα παρέδιδαν τον

οπλισμό τους. Ε πίσης αποπειράθηκε να προσεταιρισθεί την εργα τική τάξη, υποστηρίζοντας τα αιτήματά της για αύξηση μισθώ ν και

άλλω ν οικονομικώ ν πλεονεκτημάτω ν έναντιτω ν βιομηχάνω ν.53

Σε αυτήν της την προσ πάθεια κατόρθω σε να παρασύρει και

τους αντιμοναρχικούς όπω ς τον Π άγκαλο -ο υπουργός Ε ργασίας

Γρηγοράκης ήταν οπαδός του και ο κύριος στρατολόγος τω ν Τ αγ

μάτω ν Α σφ αλείας-54που προτιμούσαν την επανεγκαθίδρυση της

παλαιάς τάξεω ς τω ν πραγμάτω ν παρά την επικράτηση κομμουνι

στικής δικτατορίας. Α ργότερα σ’ αυτόν τον αντικομμουνιστικό

αγώ να συμπολιτεύθηκε και η εξόριστη βασιλική κυβέρνηση, αλ

λά και οι σύμμαχοι που συνέχιζαν κατά καιρούς να συνεργάζο

νται με τα Τ άγματα Α σφ αλείας μέχρι την απελευθέρω ση,

παρ’όλο που επίσημα τα χαρακτήριζαν εχθρικά και προδοτικά.55

Μ άλιστα η κυβέρνηση Ράλλη έδω σε στην δημοσιότητα, τον

Σεπτέμβριο, μια επιστολή που υποτίθεται ότιυπογραφ όταν από

Ά γγλο αξιω ματικό στην οποία μεταξύ άλλω ν ανέφερε ότι τόσο

Β ρετανοί όσο και Έ λληνες επίσημοι εκτός Ε λλάδος, συμφω νού



53. K. Loulos, ένθ. ανω τ. σ. 41354. Μ . Mazower, ένθ. ανω τ. σ. 324

55. K. Loulos, ένθ. ανω τ. σ. 399

147



σαν με την ίδρυση τω ν Τ αγμάτω ν Α σφαλείας. To BBC πα ρά τις

προτροπές τω ν Ά γγλω ν μυστικώ ν πρακτόρω ν στην Ε λλάδα καθυ

στέρησε δύο εβδομ άδες για να προβεί στην διάψ ευσή της, γεγο

νός το οποίο ενίσχυσε το αξιόπιστο της κυβερνήσεω ς Ράλλη σχετικά με την δήθεν ευρεία αποδοχή τους.56

Στις 13 Μ αΐου έγινε η τελική παράδοση στους συμμάχους τω ν

τελευταίω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν στην B. Α φρική και η κα

τάσταση στην Μ εσόγειο γίνεται επικίνδυνη για τις αξονικές δυ

νάμεις. Υ πάρχει πιθανότητα συμμαχικής απόβασης στην Ιταλία

που τελικά έγινε στην Σ ικελία στις 10 Ιουλίου, και οι αξονικοί

εταίροι αντιμετω πίζουν μεταξύ άλλω ν και έλλειψ η στρατευμάτω νγια να την αποτρέψ ουν.

Έ τσι γίνεται σκέψη απόσυρσης ικανού αριθμού ιταλικώ ν

στρατιω τικώ ν τμημάτω ν από την Ελλάδα. O Ν οϋμπάχερ έχει σο

βαρές αντιρρήσεις για ένα τέτοιο ενδεχόμενο, τονίζοντας ότι

«μια εκτεταμένη απόσυρση ιταλικώ ν δυνάμεω ν κατοχής χάριντης

προάσπισης του ιταλικού χώ ρου, εν όψ ει τω ν εξελίξεω ν στην Μ ε

σόγειο, θα σήμανε σοβαρή στρατιω τική, πολιτική και οικονομικήδιάλυση της Ε λλάδος». Π εραιτέρω υπογραμμίζει ότιη σύμφω νος

γνώ μη τω ν δύο πληρεξουσίω ν στην Α θήνα και της στρατιω τικής

διοίκησης τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν στην Ε λλάδα θεω ρεί

ότι τα απερχόμενα ιταλικά στρατεύματα δύνανται να αντικατα-

σταθούν από ένα ελάχιστο μέρος γερμανικώ ν μονάδω ν. H σημε

ρινή υπάρχουσα αναλογία δυνάμεω ν σε περίπτω ση δράσης του

εχθρού στον ελλαδικό χο5ρο δημιουργεί σοβαρές, δικαιολογημένες ανησυχίες.57

Τ αυτόχρονα οι εξελίξεις στην B. Α φρική εντυπω σιάζουν τον

ελληνικό λαό ο οποίος πλέον πιστεύειότιείναι επικείμενη η απε

λευθέρω ση της χώ ρας του. Oi Γ ερμανοί σημειώ νουν ότιοι εξελί

ξεις αυτές έχουν ψ υχολογική επίδραση στον πληθυσμό ο οποίος


57. ADAP, ένθ. ανω τ. τόμος VI N028 σ. 55-6

148



βρίσκεται σε κατάσταση διέγερσης και το πνεύμα της αντίστασης

και ελευθερίας έχει φ θάσει στα ύψη. Α ντίθετα οισυνεχείς αυξή

σεις τω ν τιμώ ν όλω ν τω ν αγαθώ ν, που επηρεάζονται από την τιμή

της χρυσής λίρας, χρησιμοποιούνται από τους κομμουνιστές γιαπρόκληση απεργιώ ν.58

Ev τω μεταξΰ η οικονομική κατάσταση της χώ ρας οξΰνεται κα

θημερινά, ο πληθω ρισμός έχει φ θάσει τα 700 περίπου δισεκατομ

μύρια δραχμές και η κάλυψ η τω ν εξόδω ν κατοχής γίνεται προ

βληματική. Ή δη η στρατιω τική διοίκηση Θ εσσαλονίκης υπολογί

ζει ότιη εκτέλεση εκκρεμώ ν στρατιω τικώ ν εργασιώ ν θα ανέλθει

για τον μήνα Μ άιο στα 32 δισεκατομμύρια δραχμές με επιφ ύλα

ξη περαιτέρω αυξήσεω ν. Τ ονίζεται δε ότι επετεύχθη κατά τους

τελευταίους επτά μήνες γενικός εφοδιασμός της χώ ρας, ώ στε να

αποφ ευχθεί νέος λιμός και να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις

εκτέλεσης αμυντικώ ν έργω ν. Γ ια την διευκόλυνση της κατάστα

σης ζητείταιη επείγουσα μεταφορά από την Τ ύνιδα στην Ελλάδα

τω ν εναπομεινάντω ν θαλασσίω ν μεταφ ορικώ ν σκαφώ ν ώ στε να

μειω θούν τα έξοδα της στρατιω τικής διοίκησης σε αυτήν.59

O Ν οϋμπάχερ σε μιαν απέλπιδα προσπάθεια να συγκρατήσει

την κατάρρευση της ελληνικής οικονομίας και να καλύψ ει τα έξο

δα κατοχής και αμυντικώ ν δαπανώ ν, άρχισε τον Μ άιο την πώ λη

ση χρυσού που μέχρις εκείνη την στιγμή ήταν παράνομη στο ελ

ληνικό χρηματιστήριο σε μια ποσόστω ση 4 εκατομμυρίω ν ραϊχ-

μάρκω ν τον μήνα. To σχέδιο αυτό είχε περιορισμένα αποτελέσματα. To μόνο που επετεύχθη ήταν να μειω θεί η αναλογία χρυ

σής λίρας-δραχμής από 540.000 δραχμές σε 340.000 μεταξύ Μ αΐ-

ου και Ιουλίου.60

Ev τούτοις τα έξοδα κατοχής αύξαναν με ιλιγγιώ δη ρυθμό, όχι

58. Bundesarchiv: Europa unterm H akenkreuz - Die Okkupationspolitik desdeutschen Faschismus Τ όμος 6ος N0 137 σ. 233

59. ADAP, ένθ. ανω τ. N055 σ. 97-8


149



μόνο διότι η κατασκευή τω ν αμυντικώ ν έργω ν ελάμβανε επείγο

ντα χαρακτήρα λόγω και τω ν πολεμικώ ν εξελίξεω ν στην Μ εσό

γειο, αλλά και λόγω της αύξησης, συνεπεία αυτώ ν, του αριθμού

τω ν γερμανικώ ν στρατιω τικώ ν δυνάμεω ν στην Ε λλάδα. Υ πολογίζεται ότιενώ οιγερμανικές δυνάμεις στην Ε λλάδα ανήρχοντο τον

Μ άρτιο του 1942 σε 75.000 άνδρες, έφθασαν τον Ο κτώ βριο του

1943 τις 275.000 - 173.000 στρατός, 13.700 SS, 58.000 αεροπορία,

29.000 ναυτικό και 18.000 Ιταλοίεθελοντές.61

Α υτή η αναβάθμιση του ελληνικού χώ ρου από στρατιω τικής

απόψ εω ς οφ είλεται στην πεποίθηση τω ν Γερμανώ ν ιθυνόντω ν,

και ιδίω ς του Χ ίτλερ, ότιεπίκειται συμμαχική απόβαση στον ελ-λαδικό χώ ρο μετά την κατάληψ η της B. Α φρικής από τους συμμά

χους. Π ράγματι όλες οιπληροφ ορίες από πηγές του εξω τερικού

επιβεβαίω ναν αυτήν την αντίληψ η. Έ τσι η γερμανική πρεσβεία

Μ αδρίτης τηλεγραφ εί στις 12 Μ αΐου ότι σύμφω να με έγκυρες

πληροφορίες επίκειται συμμαχική απόβαση στην Κ ρήτη, στην Π ε

λοπόννησο και στην ηπειρω τική Ιταλία. Τ ην ίδια ημέρα εξεδόθη

στρατιω τική οδηγία που καθόριζε ω ς απειλούμενες περιοχές γιααπόβαση τω ν αγγλο-αμερικανώ ν μεταξύ άλλω ν την A. Μ εσόγειο,

την Π ελοπόννησο και τα Δ ω δεκάνησα.

Ν έο τηλεγράφ ημα της γερμανικής πρεσβείας στην Μ αδρίτη,

στις 19 Μ αΐου, αναφ έρει ότισύμφω να με πληροφ ορίες του Ισπα

νού υπουργού Ν αυτικώ ν επίκειται απόβαση στην Ε λλάδα που,

λόγω της φιλοαγγλικής στάσης του πληθυσμού, δεν θα συναντή

σειδυσκολίες.62Ε πίσης έκθεση τω ν μυστικώ ν γερμανικώ ν υπηρεσιώ ν που δόθηκε στον Χ ίτλερ επισημαίνειμεταξύ άλλω ν ότιη Ε λ

λάδα και η Κ ρήτη είναι πιθανοί στόχοισυμμαχικής απόβασης για

προώ θηση στρατευμάτω ν στα Β αλκάνια. Α ναφ έρεται δε σε πλη

ροφ ορίες του Τ ούρκου πρέσβυ στην Ο υάσιγκτον, σύμφω να με τις

οποίες θεω ρείται πιθανή απόβαση τω ν συμμάχω ν στην Κ αβάλα,

61. Έ νθ. ανω τ. σ. 86

62. F. W. Deakin: The Brutal Friendship σ. 348-9

150



για να προω θηθούν προς την Ρουμανία. Ε πίσης η ελβετική μυστι

κή υπηρεσία αναφ έρει πιθανή απόβαση στην Θ ράκη.63

O Χ ίτλερ πάντω ς φοβόταν ότιαπόβαση στην Π ελοπόννησο θα

απέκοπτε την Κ ρήτη, γι’ αυτό θεω ρούσε αναγκαίο και πρώ τηςπροτεραιότητος την ενίσχυση τω ν εμπολέμω ν στρατευμάτω ν στην

Ε λλάδα, καιτην επίσπευση τω ν αμυντικώ ν κατασκευώ ν.64

Α λλά και ο Μ ουσολίνι ανησυχούσε. Ή δη σε σύσκεψ η στρα

τιω τικώ ν στελεχώ ν στις 28 Ιανουαρίου εξέφ ρασε την άποψ η ότι

οισύμμαχοιθα προτιμούσαν απόβαση στην Ε λλάδα, διότι ο πλη

θυσμός που λιμοκτονούσε θα τους παρείχε σημαντική βοήθεια.65

Ε πιπροσθέτω ς ο στρατιω τικός διοικητής Λ ορ σε έκθεσή του περι

γράφ ει την κατάσταση στον χώ ρο της NA Ε υρώ πης ω ς επικίνδυ

νη, και ότιη συγκέντρω ση εχθρικώ ν δυνάμεω ν στην A. Μ εσόγειο

προδικάζει ότι σε σύντομο χρονικό διάστημα θα εκδηλω θεί

εχθρική επίθεση στην περιοχή. Σ τοιχεία που ενισχύουν αυτήν την

πεποίθηση είναι ότι η αντιστασιακή δράση και η δολιοφ θορά

έχουν αυξηθεί. Γ ια την γερμανική πλευρά, σύμφω να με τις από

ψ εις του στρατηγού, οι δυσκολίες έγκεινται στους τομείς εφοδια

σμού και μεταφοράς.66

Σχετική είναι και η εντολή που δίνεται στον Ά λτενμπουργκ από

τον Ρίμπεντροπ, σε περίπτω ση εχθρικής απόβασης στην Ε λλάδα να

αποφ ύγει να δημιουργήσειτην εντύπω ση ότιη χώ ρα ή μέρος αυτής

πρόκειται να εγκαταλειφθεί. H μόνη προετοιμασία για ένα τέτοιο

ενδεχόμενο είναιη προπαρασκευή για το κάψ ιμο τω ν αρχείω ν. Γιατην εκκένω ση τω ν γερμανικώ ν οικογενειώ ν δεν έχει αντίρρηση

παρ’όλο που δεν θεω ρεί το θέμα σημαντικό καθόσον πολλοί Γερ

μανοί υπήκοοι βρίσκονται σε περιοχές πολύ πιο ευάλω τες από

συμμαχικές αεροπορικές επιθέσεις παρά οι διαμένοντες στην Ε λ

63. Έ νθ. ανω τ. σ. 34964. Έ νθ. ανω τ. σ. 351

65. Έ νθ. ανω τ. σ. 160

66. Europa unterm Hakenkreuz ένθ. ανω τ. N" 140 σ. 235

151



λάδα ή στην Α θήνα. Ιδιαίτερη σημασία δίδεται στο να μην ληφθοΰν

μέτρα, αναγκαία ή μη, που θα έχουν ηττοπαθή χαρακτήρα.67

Ev τω μεταξύ ο Ν οϋμπάχερ είχε ονομασθεί ειδικός πληρεξού

σιος NA. Ε υρώ πης με έδρα το Β ελιγράδι και κινείται συνεχώ ς με-ταξϋ Β ερολίνου-Β ελιγραδίου-Β ουκουρεστίου-Τ ιράνω ν-Θ εσσαλο-

νίκης και Α θηνώ ν και δεν έχει τον απαιτοΰμενο χρόνο να παρα

κολουθεί τις οικονομικές εξελίξεις στις χώ ρες αυτές, πολλώ δε

μάλλον την αποτελεσματικότητα και την ορθότητα τω ν μέτρω ν που

εφαρμόζονται για την ανάκαμψ η τω ν οικονομικώ ν τους.

Π άντω ς ανησυχεί για την οικονομική κατάσταση που επικρα

τεί στην Ε λλάδα. Έ τσι τηλεγραφ εί στις 19 Ιουνίου προσω πικάστον Ρίμπεντροπ από το Β ουκουρέστι ότιη κατάσταση στην χώ ρα

έχει χειροτερεύσει. Τ α έξοδα κατοχής και αμυντικώ ν κατα

σκευώ ν ανήλθαν για τον μήνα Ιοϋνιο στο ποσόν τω ν 65 δισεκα

τομμυρίω ν δραχμώ ν, ποσόν που καλΰπτει περίπου το 10% του κυ-

κλοφ ορούντος χαρτονομίσματος. Oi συνθήκες μεταφοράς είναι

προβληματικές λόγω της πολιτικής αναταραχής στο μεγαλϋτερο

μέρος της ιταλικής ζώ νης κατοχής, γεγονός που δυσκολεΰειτην

διοίκηση, την συλλογή τω ν φόρω ν και τον επισιτισμό, ιδίω ς τω ν

μεγάλω ν αστικώ ν κέντρω ν. H κατάσταση μπόρεσε να συγκρατη-

θεί μέχρι τώ ρα με τον περιορισμό της κερδοσκοπίας και της αύ

ξησης τω ν τιμώ ν καθώ ς και με την εισαγω γή αγαθώ ν, κυρίω ς τρο

φίμω ν. Α υτά τα μέτρα επέτρεψ αν την εκτέλεση τω ν έργω ν αμυντι

κής υποδομής. Σήμερα όμω ς, συνεχίζει ο Γερμανός πληρεξού

σιος, αρχίζει σκληρός αγώ νας υπό αντίξοες συνθήκες για την επι

βολή κάποιας οικονομικής και κοινω νικής σταθερότητας. Ε κφ ρά

ζει μάλιστα την ελπίδα ότιτο τρίτο τρίμηνο του έτους, με διάφ ο

ρα μέτρα, όπω ς ο έλεγχος του επισιτιστικού και τω ν τροφίμω ν,

και με μια έκτατη δράση όπω ς αυτή που είχε αναλάβει με θετικά

αποτελέσματα τον Ο κτώ βριο του 1942, θα μπορέσει να επιτευ

χθεί συμβιβασμός τω ν πραγμάτω ν, ώ στε οι επιχειρησιακές ανά-

67. ADAP, ένθ. ανω τ. N0 120 σ. 208

152



γκες του οτρατοΰ κατοχής να μην προκαλέσουν ισχυρούς οικονο

μικούς κραδασμοΰς.

Υ πογραμμίζει ότι δεν πρέπει να αναμένεται σχετική βοήθεια

από ιταλικής πλευράς και ζητεί την υποστήριξη του υπουργούΕ ξω τερικώ ν σ’ αυτήν την νέα προσπάθεια.68

Σ ημειω τέον ότιτο επισιτιστικό είχε βελτιω θεί σημαντικά με

τις αποστολές τροφ ίμω ν και σίτου από το εξω τερικό βάσει της

συμφ ω νίας άρσης του συμμαχικού αποκλεισμού. Ό πω ς αναφ έ

ρουν εκθέσεις Σουηδώ ν διπλω ματώ ν που είχαν επισκεφθεί την

Ε λλάδα, υπήρχε πλεόνασμα αγαθώ ν και δεν αναμενόταν να

υπάρξει και πάλιλιμός όπω ς τον χειμώ να του 1941-42.69Φ αίνεται, όμω ς, ότι η νέα αυτή προσ πά θεια του Γ ερμανού

πληρεξουσίου δεν απέδω σε και έτσι μαζί με τον Ά λτενμπουργκ

τηλεγραφούν εκ νέου, περί το τέλος Ιουνίου, ότι η κατάσταση

εξακολουθεί να χειροτερεύει και ω ς αιτία αναφ έρουν τα προβλή

ματα τα οποία προκάλεσε στον τομέα του ανεφ οδιασμού η ανατί-

ναξη της γέφ υρας Γοργοποτάμου και οι εχθρικοί βομβαρδισμοί.

Α ναφ έρουν ότιτα έξοδα κατοχής διπλασιάσθηκαν και ότιζητείταιγια τον μήνα Ιούνιο επιπλέον ποσόν ύψ ους 39 δισεκατομμυρί

ω ν δραχμώ ν και για τον Ιούλιο 50 δισεκατομμυρίω ν. Σ ημειώ νουν

ότιη σχεδιασμένη για το θέρος επέκταση της βουλγαρικής ζώ νης

κατοχής στην Μ ακεδονία λόγω της ανάγκης απόσυρσης τω ν γερ

μανικώ ν δυνάμεω ν είναι δυνατόν να προκαλέσει κυβερνητική

κρίση με σοβαρές οικονομικές επιπτώ σεις που θα εξουδετερώ

σουν τα αναμενόμενα πλεονεκτήματα αυτής της ενέργειας.70

Π ράγματι, ο Ράλλης απείλησε με παραίτηση της κυβερνήσεω ς

του εάν επραγματοποιείτο η επέκταση της βουλγαρικής ζώ νης

κατοχής. Π ρος αυτήν την ενέργεια πίεσε και ο Α ρχιεπίσκοπος

68. ADAP, ένθ. ανω τ. N0 105 σ. 190

69. Α ρχεία Υ Π Ε Ξ . Κ υβέρνηση Κ αΐρου - Φ άκελος 19/1944 τηλ/μα Π ρεσβείας Β έρνης από 7.9.1943

70. ADAP, ένθ. ανω τ. N0 123 σ. 216

153



Δ αμασκηνός. Τ ελικώ ς παρέμεινε, όταν έλαβε την διαβεβαίω ση

τω ν Γερμανώ ν ότι τα βουλγαρικά στρατεύματα θ’ ασκούν μόνο

αστυνομικά καθήκοντα χω ρίς πολιτική σημασία και ότιδεν θα θι-

γούν τα κυριαρχικά δικαιώ ματα της Ελλάδος.71Oi Γ ερμανοί στρατιω τικοί ιθύνοντες στο Β ερολίνο αγνοού-

ντες τα τεράστια οικονομικά προβλήματα της Ε λλάδος πιέζουν

όχι μόνο για εντατικοποίηση αλλά και για επέκταση τω ν αμυντι

κώ ν έργω ν στην χώ ρα.

Π ροηγουμένω ς, τόσο ο Γκαίρινγκ όσο καιο Κ άιτελ είχαν ζητή

σειτην κατασκευή μεγάλω ν έργω ν αεροδρόμια, ναυπήγηση πλοί

ω ν, σιδηροδρομικώ ν γραμμώ ν, οδώ ν, γεφυρώ ν, αποθηκώ ν, καταφ υγίω ν- καθόσον η Ε λλάδα αποτελούσε πολεμικό μέτω πο πρώ της

τάξεω ς. Γ ι’ αυτό όλες οιάλλες ανάγκες έρχονταισε δεύτερη μοίρα.

O Κ άιτελ επιζητεί και την σύμφω νη γνώ μη του Auswartiges

Amt διότιφοβάταιότιτα εκτεταμένα αυτά σχέδια είναι δυνατόν

να δυσαρεστήσουν τους Ιταλούς αλλά και να δημιουργήσουν σο

βαρά προβλήματα στην ελληνική κυβέρνηση η οποία να θελήσει

να παραιτηθεί αφού το οικονομικό βάρος της εκτέλεσής τους θαέπρεπε να το σηκώ σειη παραπαίουσα ελληνική οικονομία.

Α πό την δική του μεριά ο Γ καίρινγκ αρνείται να καταβάλει

ποσόν έξι εκατομμυρίω ν σε χρυσό για το ναυπηγικό πρόγραμμα,

υποστηρίζοντας ότιη ελληνική κυβέρνηση οφ είλει να εκπληρώ σει

τις υποχρεώ σεις της.72

Ev τω μεταξύ η αγω νία για το πότε και πού θα εκδηλω θεί η

αναμενόμενη μετά βεβαιότητος συμμαχική απόβαση, είχε φθάσεισε σημείο παροξυσμού. Σε αυτό συνετέλεσε και το τέχνασμα τω ν

βρετανικώ ν μυστικώ ν υπηρεσιώ ν που άφησαν υποτιθέμενο σχέδιο

απόβασης στην τσέπη πτώ ματος Ά γγλου αγγελιαφ όρου που βρέ

θηκε από τους Γερμανούς και το οποίο ενίσχυσε την πεποίθηση

του Χ ίτλερ για επικείμενη εισβολή στην Ε λλάδα στα μέσα Ιουλίου.

71. Η λ. Β ενέζη, ένθ. ανω τ. σ. 55-6

72. ADAP, ένθ. ανω τ. N" 128 σ. 222

154



Ο ΰτε και η εκδηλω θείσα συμμαχική απόβαση στην Σ ικελία

στις 10 Ιουλίου τον έκανε να αλλάξει γνώ μη και εξακολουθοΰσε

να πιστεύει ότιαυτή είναι ενέργεια παραπλανητική για να καλυ

φ θεί η πραγματική εισβολή στην Ελλάδα.

Ε ξέδω σε δε στις 26 Ιουλίου την υπ’ αριθμόν 48 οδηγία για την

άμυνα της NA. Ε υρώ πης, στην οποία υπογραμμίζει ότιη απόβα

ση στην Σικελία είναι προπομπός συμμαχικής επιχείρησης στο

Α ιγαίο - στην Π ελοπόννησο, στην Κ ρήτη, στη Ρ όδο και στις δυτι

κές ακτές της Ελλάδος, συμπεριλαμβανομένω ν τω ν Ιονίω ν νή

σω ν. Κ ΰριος στόχος της στρατιω τικής ηγεσίας του NA μετώ πουείναι η προετοιμασία της άμυνας του ελλαδικού χώ ρου.73

Μ άλιστα έστειλε αμέσω ς τον στρατάρχη Ρόμμελ στην Θ εσσα

λονίκη για να αναλάβει την στρατιω τική διοίκηση όλω ν τω ν αξο

νικώ ν δυνάμεω ν στην NA. Ε υρώ πη, αλλά την επομένη επέστρεψ ε

επειγόντω ς στην Ιταλία -26 Ιουλίου- λόγω ανατροπής και σύλλη

ψ ης του Μ ουσολίνιτην προτεραία.74

Oi Γερμανοί, πάντω ς, δεν είναι ευχαριστημένοι με την πολιτική του Ράλλη, αλλά και με την αντιδημοτικότητά του, και συζη

τούν διάφ ορες λύσεις αντικατάστασής του. Τ ου επιρρίπτουν ευ

θύνες για σκάνδαλα διαφ όρω ν συνεργατώ ν του και κυρίω ς του

υπουργού Ε σω τερικώ ν Ταβουλάρη και του αρχηγού τω ν Ευζω νι-

κώ ν Ταγμάτω ν, B. Ν τερτιλή. Ω ς υποψ ήφ ιος διάδοχος φέρεται ο

Π άγκαλος, ο οποίος με τις επιθέσεις του κατά του Γεω ργίου B'

και τω ν ανταρτώ ν εξυπηρετεί τους στόχους της γερμανικής πλευράς, που, όμω ς, εξοστρακίζονται από τις ποικίλες φιλοδοξίες του

και την φιλοαγγλική του στάση. Ε πίσης συζητείταιεκ νέου το εν

δεχόμενο στρατιω τικής διοίκησης με ένα ελληνικό γραφ ειοκρατι

κό διευθυντήριο, ενώ προσπάθεια προώ θησης της υποψ ηφιότη-

τος του δημοσιογράφου Κ ω νσταντίνου Γούλα, αρχηγού του ελλη

νικού Ε θνικοσοσιαλιστικού Κ όμματος, απέτυχε λόγω αντιδράσε-

73. H. Trevor-Roper: Hitler’s War Directives 1939-45 σ . 210

74. L. Hart: The Rom mel Papers σ . 430

155



ω ς του Ά λτενμπουργκ. Τ ελικώ ς τα πράγματα παρέμειναν όπω ς

είχαν, του Ράλλη συνεχίζοντος την πρω θυπουργία του.75

Ev τω μεταξΰ ο Ν οϋμπάχερ εξακολουθεί να κρούει τον κώ δω

να του κινδύνου σχετικά με την οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα. Έ τσι, με προσω πικό τηλεγράφ ημα εκ νέου προς τον Ρίμπε

ντροπ, τον Σεπτέμβριο, υπογραμμίζει καιπάλι ότιη επισιτιστική

κατάσταση χειροτερεύει, καθόσ ον τα μεταφορικά μέσα χρησιμο

ποιούνται για στρατιω τικούς σκοπούς, οι πληθω ριστικές τάσεις

αυξήθηκαν τον μήνα Α ύγουστο, ενώ ο αυξημένος αριθμός τω ν

γερμανικώ ν στρατευμάτω ν σιτίζεται ανεπαρκώ ς προσπαθώ ντας

να καλύψ ειτις ανάγκες του από την τοπική αγορά με αποτέλεσμανα δημιουργούνται επισιτιστικά προβλήματα για τις μεγάλες πό

λεις. Ε πιπλέον με την κυβερνητική αλλαγή στην Ιταλία -ανα τρο

πή Μ ουσολίνι και ανάληψ η διακυβέρνησης από τον στρατηγό

Μ παντόλιο στις 25 Ιουλίου- μειώ νεταισυνεχώ ς το κύρος της ελ

ληνικής κυβερνήσεω ς και εν όψ ει της αναμενόμενης απελευθέ

ρω σης της χώ ρας δεν υπάρχει βούληση αντίστασης κατά τω ν στοι

χείω ν που επιθυμούν αναταραχή.76

0 Ράλλης, πάντω ς, μετά την συνθηκολόγηση της Ιταλίας δια-

βεβαιώ νει την γερμανική πλευρά ότι θα συνεχίσει να ασκεί τα

καθήκοντά του καιυπό πλήρη γερμανική κατοχή. Υ πήρχε υποψ ία

ότι ευρίσκετο σε επαφή με στοιχεία στην Ε λλάδα που διάκειντο

ευνοϊκά προς την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση.77

01 Γ ερμανοί ανησυχούν για τις επιπτώ σεις της εχθρικής προ

παγάνδας στο ηθικό της ελληνικής κοινής γνώ μης. Σ ε έκθεσή του

ο στρατιω τικός διοικητής Ε λλάδος αναφ έρει ότιοιΈ λληνες επη

ρεάζονται από τις εκπομπές τω ν ραδιοφ ω νικώ ν σταθμώ ν Λ ονδί

νου, Κ αΐρου και Ιεροσολύμω ν που συνεχώ ς μεταδίδουν τις απο

τυχίες και τις ήττες τω ν Γερμανώ ν στο ανατολικό μέτω πο, και ότι

75. X. Φ λάισερ: τ έ μ μ α κ α ι β ά σ τ ικ α . Τόμος B σ. 289-9076. Europa unterm Hakenkreuz ε'νθ. ανω τ. N” 164 σ. 250

77. Georg Vogel: Diplomat unter Hitler und Adenauer σ . 88

156



η επερχόμενη αποφασιστική αναμέτρηση θα καταλήξει στην διά

λυση της Γερμανίας λόγω της τεράστιας ισχύος τω ν Συμμάχω ν. H

αλλαγή καθεστώ τος στην Ιταλία και η ταχεία προέλαση τω ν Α γ-

γλοαμερικανώ ν σ’ αυτήν και τω ν Ρώ σω ν στο ανατολικό μέτω πο,επιβεβαιώ νουν την εντύπω ση ότι ο Ά ξονας δεν είναι τόσο ισχυ

ρός όσο στην αρχή.

Ό σ ο αφ ορά την εσω τερική κατάσταση στην χώ ρα, η Ε λλάδα

σύμφω να με την ίδια έκθεση βρίσκεται σε οικονομική, πολιτική

και νομισματική διάλυση. Ε πικρατεί η άποψ η ότιμε την εισβολή

τω ν συμμαχικώ ν στρατευμάτω ν η διάλυση αυτή θα αντιμετω πι

στεί και η Ε λλάδα θα μετατραπεί σε ένα ελεύθερο και μεγάλοκράτος. Ω ς εκ τούτου τα τρία μεγάλα κόμματα Δ ημοκρατικό, Β α

σιλικό και Κ ομμουνιστικό ετοιμάζονται το καθένα με τον δικό

του τρόπο να αναλάβουν την εξουσία, εκμεταλλευόμενα το κενό

που θα προκύψ ει από την αποχώ ρηση τω ν γερμανικώ ν στρατευ

μάτω ν μέχριτης ελεύσεω ς τω ν συμμάχω ν. To πιο δραστήριο και

ταυτόχρονα επικίνδυνο είναι το τελευταίο κόμμα, διότι έχει ση

μαντικές δυνάμεις στην διάθεσή του και εξαίρετη οργάνω ση. Τ α

άλλα αστικά κόμματα μόλις τώ ρα αρχίζουν να συνειδητοποιούν

τον μεγάλο κίνδυνο που προέρχεται από την ανάπτυξη του κομ

μουνιστικού κινήματος. Α ποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης είναι ότι

αγγλόφιλοι κύκλοι επιζητούν με έμφαση γερμανική συμμετοχή

στην αντιμετώ πιση του κομμουνισμού.78

Oi Γερμανοί πλέον έχουν συνειδητοποιήσει ότι σύντομα θαεξαναγκασθούν να εγκαταλείψ ουν την Ελλάδα που θέλουν να

πραγματοποιήσουν, όταν έρθει η ώ ρα, αναίμακτα, και χω ρίς περι

πλοκές. Γι’ αυτό αρχίζει να ω ριμάζει σιγά-σιγά η σκέψ η για μια

συμφω νία με την αγγλική πλευρά που θα εξησφάλιζε ομαλή α πο

χώ ρηση. Α πό εδώ και εμπρός αυτός ο σκοπός απασχολεί ουσια

στικά την γερμανική ηγεσία στην Ε λλάδα που τον τοποθετεί στην

κορυφ ή τω ν προτεραιοτήτω ν της. Β εβαίω ς υπάρχουν πολλά εμπό

78. Europa unterm Hakenkreuz ένθ. ανωτ. N0187 σ. 266

157



δια και κυρίω ς η συγκατάθεση του Χ ίτλερ που έβλεπε με υποψ ία

κάθε επαφ ή με τον εχθρό. Τ ελικώ ς τον Ν οέμβριο εξασφαλίσθηκε

μέσω Ρίμπεντροπ μια διστακτική συγκατάθεση του Γερμανοΰ δι

κτάτορα μόνο για βολιδοσκοπήσεις και όχιγια διαπραγματεύσεις.H πρώ τη επαφή πραγματοποιήθηκε μεταξύ του συνταγματάρ

χη Λ όος αρχηγού της γερμανικής μυστικής στρατιω τικής Α στυνο

μίας NA. Ε υρώ πης και του νεοζηλανδού λοχαγού Στοτ, παρά την

απαγόρευση του Κ αΐρου. Oi Γ ερμανοί πρότειναν την αποστολή

στην Ε λλάδα ενός μικρού αγγλικού εκστρατευτικού σώ ματος που

θα ανελάμβανε την διατήρηση της τάξεω ς καιδεν θα συναντούσε

γερμανική αντίσταση ενώ θα ελάμβανε χώ ρα η αποχώ ρηση τω νγερμανικώ ν στρατευμάτω ν.

O Ν εοζηλανδός στρατιω τικός μετέφερε αυτές τις γερμανικές

προτάσεις στο Α ρχηγείο του στο Κ άιρο, ω στόσο όμω ς οιεκεί ιθύ

νοντες δεν έδω σαν συνέχεια, φ οβούμενοι ότιτυχόν διαρροή τους

θα δημιουργούσε προβλήματα με την σύμμαχο Ρω σία. Π αρ’όλα αυ

τά η πρώ τη αυτή επαφή έστω και χω ρίς προϋποθέσεις επιτυχίας

άνοιξε τον δρόμο για περαιτέρω ανεπίσημη συνεργασία τω ν δύο

αντιπάλω ν κατά το επόμενο έτος, όταν πλέον η αποχώ ρηση τω ν

γερμανικώ ν δυνάμεω ν από την Ε λλάδα έγινε πραγματικότητα.79

H επιδείνω ση της οικονομικής κατάστασης στα Β αλκάνια και

ιδιαιτέρω ς στην Ε λλάδα εξετάζεταισε σύσκεψη στο Β ερολίνο, αρ-

χάς Ν οεμβρίου, με συμμετοχή, μεταξύ τω ν άλλω ν, του Υ πουργού

Ε θνικής Ο ικονομίας Δ ρ. Φ ουνκ, του Υ πουργού Ο ικονομικώ ν Ko-

μητα Σ βερίν-Κ ρόσιγκ, του Υ ποδιοικητού της Κ εντρικής Τ ραπέζης,

του Ν οϋμπάχερ καιδιαφ όρω ν άλλω ν υπηρεσιακώ ν παραγόντω ν.

O Ν οϋμπάχερ αναφ έρει ότιλόγω του συνεχούς αυξανόμενου

πληθω ρισμού απειλείται η οικονομική κατάσταση της Ε λλάδος.

Ο ριακό σημείο του κινδύνου θεω ρείται η στιγμή κατά την οποία

η δραχμή δεν θα μπορεί να εκπληρώ σει την λειτουργία της ως

μέσον πληρω μής. Γ ι’ αυτό προτείνει είτε εισαγω γή νέου νομί-

79. X. Φ λάισερ, ένθ. ανωτ. σ. 365, 367 & 375

158



σματος είτε υποτίμηση της δραχμής. O Φ ουνκ θεω ρεί ότιτο νέο

νόμισμα θα ακολουθήσει την πορεία του παλαιού και το απορρί

πτει ω ς λύση. Ε ξ άλλου η υποτίμηση της δραχμής θα διευκολύνει

τα πράγματα για μικρό χρονικό διάστημα περίπου 4 μηνώ ν. Μ ιαβοήθεια μέσω χρυσού, ίσω ς βοηθήσει την έξοδο από την χαώ δη

κατάσταση. Υ πολογίζεται ότι ένα ποσόν της τάξεω ς τω ν τεσσ ά

ρω ν εκατομμυρίω ν ραϊχμάρκω ν μηνιαίω ς, και για έξι μήνες, θα

είναι αποτελεσματικό. H μηνιαία αυτή καταβολή σύμφω να με

την σημερινή ισοτιμία της χρυσής λίρας καλύπτει τις μηνιαίες

ανάγκες της Β έρμαχτ που ανέρχονται στα 200 δισεκατομμύρια

δραχμές. Γ ίνεται σκέψ η παράλληλα με τον χρυσό να χρησιμοποιηθούν χάρτινες λίρες ή δολάρια. Σ ’ αυτήν την περίπτω ση η χρη

σιμοποίηση ξένου συναλλάγματος είναι σε θέση να καλύπτει σε

δραχμές τα έξοδα κατοχής και ταυτόχρονα να εμποδίσει μια π ε

ραιτέρω υποτίμηση του νομίσματος. Στο θέμα της αλλαγής της

ισοτιμίας δραχμής-ραϊχμάρκου διατυπώ θηκε η άποψ η ότι στε

ρείται πρακτικού σκοπού.

Τ ελικώ ς αποφασίσθηκε η διάθεση μηνιαίω ς τεσσάρω ν εκα

τομμυρίω ν ραϊχμάρκω ν σε χρυσό για έξι μήνες, για την χρηματο

δότηση τω ν αναγκώ ν τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν, ενώ το ελ

ληνικό κράτος θα υποχρεούται να καταβάλλει μηνιαίω ς 750 εκα

τομμύρια δραχμές.80

H στήριξη της δραχμής και πάλι με τον γερμανικό χρυσό είχε

προς στιγμήν θετικά αποτελέσματα και η χρυσή λίρα, που ετιμά-

το στα δύο δισεκατομμύρια δραχμές, κατέβηκε στις 900.000

δραχμές.81

Στις 3 Ν οεμβρίου κλείνει οριστικά η γερμανική πρεσβεία

στην Α θήνα και ο Ά λτενμπουργκ αναχω ρεί οριστικά για το Β ε

ρολίνο. O ίδιος είχε ζητήσειτην ανάκλησή του λόγω τω ν συνεχώ ν

προστριβώ ν με τους στρατιω τικούς. H αντίδραση του Auswarti-

80. ADAP, ένθ. ανω τ. τόμος VII N” 83 σ. 171-2

81. Werner Brockdorff: Kollaboration oder Widerstand σ . 327

159



ges Amt ήταν κατ’ αρχήν αρνητική σε αυτήν την επιθυμία, αλλά

μετά την συνθηκολόγηση της Ιταλίας και την εν συνεχεία αποχώ

ρηση τω ν ιταλικώ ν διπλω ματικώ ν αρχώ ν από την Ε λλάδα, η ση

μασία της γερμανικής διπλω ματικής παρουσίας είχε περιορι-σθεί. Π ράγματι ο Ά λτενμπουργκ από την αρχή της καριέρας του

στην Ε λλάδα είχε να αντιμετω πίσει δΰσκολες καταστάσεις που

επιδεινώ νονταν από τις ενέργειες της στρατιω τικής διοίκησης η

οποία επιζητοΰσε πρω ταρχικό ρόλο, και της ιταλικής πλευράς

που μέχρι την συνθηκολόγηση της Ιταλίας δημιουργούσε λόγω

αντιζηλίας μόνον προβλήματα σε κάθε ζήτημα ουσιαστικής ή ήσ-

σονος σημασίας.Μ ετά την αναχώ ρησ η του Ά λτενμπουργκ πα ρέμεινε ω ς επι

τετραμμένος ο σύμβουλος Φ ον Γκραίβενιτς ο οποίος, όμω ς, λό

γω βαθμού δεν είχε δυνατότητες παρέμβασης στις στρατιω τικές

αρχές της χώ ρας του. Τ όσο αυτός όσο και το υπόλοιπο προσ ω

πικό της Π ρεσβείας υπάγονται στον Ν οϋμπάχερ και στην υπη

ρεσία του στην Α θήνα υπό τον τίτλο: Υ πηρεσία Α θηνώ ν του ει

δικού Π ληρεξούσιου του AA (Auswartiges Amt) για την NA.Ευρώπη.

Σημειω τέον ότιο Ν οϋμπάχερ ήδη από τον Ο κτώ βριο είχε ανα-

λάβει επιπλέον και την οργάνω ση της αντικομμουνιστικής εκ

στρατείας στα Β αλκάνια, και είχε την ευθύνη τω ν διαπραγματεύ

σεω ν με τα διάφ ορα αντιστασιακά κινήματα της περιοχής82εφό-

σον οιεπαφ ές αυτές θα μπορούσαν να βοηθήσουν στον περιορι

σμό της δράσης τους που θα ελαχιστοποιούσε τις απώ λειες τω νγερμανικώ ν στρατευμάτω ν και θα διευκόλυνε την εν συνεχεία

αποχώ ρησή τους, όταν αυτή θα ήταν αναγκαία.

Τ έλος Δ εκεμβρίου η εξόριστη κυβέρνηση Τ σουδερού αφήρε-

σε την ελληνική υπηκοότητα από όλα τα μέλη της κυβερνήσεω ς

Ράλλη και δήμευσε τις περιουσίες τους.83

82. X. Φ λάισερ, ένθ. ανω τ. σ. 356-7

83. B. Μ αθιόπουλου, ένθ. ανω τ. σ. 254

160



υ ν θ η κ ο λ ό γ η σ η τ η ς Ι τ α λ ία ς

Oi συνεχείς ήττες της φασιστικής Ιταλίας πρώ τα στο αλβανικό μέ

τω πο και εν συνεχεία στην B. Α φρική με σημαντικές απώ λειες σε

έμψ υχο και άψ υχο υλικό είχαν υποσκάψ ει το ηθικό του ιταλικοΰ

λαοΰ ο οποίος επιθυμούσε απεμπλοκή από τις στρατιω τικές περι

πέτειες που τον είχε οδηγήσειη άφ ρω ν πολιτική του Μ ουσολίνι. H

λαϊκή αντίδραση στην συνέχιση συμμετοχής σ’ έναν πόλεμο που

φαινόταν χαμένος, ενισχΰθηκε μετά την συμμαχική απόβαση στην

Σ ικελία και τους ανηλεείς βομβαρδισμούς τω ν ιταλικώ ν πόλεω ν.

Σε πολλούς ανώ τατους φασιστικούς πολιτικούς και στρατιω τικούς

κύκλους στους οποίους περιελαμβανόταν και ο Τ σιάνο, γαμπρός

του δικτάτορα, τον οποίον είχε απομακρύνει από το υπουργείο

Ε ξω τερικώ ν στέλνοντάς τον ω ς πρέσβυ στο Β ατικανό, είχε ω ριμά

σει η σκέψ η ότιγια να αποφ ευχθούν οι δυσάρεστες συνέπειες μι

ας ατιμω τικής συντριβής του Ά ξονα, η Ιταλία θα έπρεπε να αλλά

ξει στρατόπεδο. Α υτό το είχε πράξει με επιτυχία στον Ά Π αγκόσμιο Π όλεμο και η πείρα από αυτό το εγχείρημα μπορούσε και

πάλι να χρησιμοποιηθεί στην παρούσα συγκυρία. H Ιταλία δεν

ήταν δυνατόν να βρεθεί στο στρατόπεδο τω ν ηττημένω ν.

Ε μπόδιο σε αυτήν την πολιτική ήταν ο Μ ουσολίνι ο οποίος

μοιρολατρικά πλέον ακολουθούσε τα κελεύσματα του Φ ύρερ χω

ρίς να αναλαμβάνει πρω τοβουλίες σε κανέναν τομέα, δίνοντας

την εντύπω ση ενός κουρασμένου και εξοφλημένου ηγέτη. H πρώ τη πράξη αυτής της διαδικασίας έγινε με την σύνοδο του Μ εγά

λου Φ ασιστικού Συμβουλίου στις 24 Ιουλίου και το οποίο με με

γάλη πλειοψ ηφ ία επέκρινε την ακολουθημένη πολιτική του Μ ου

σολίνικαι εμμέσω ς άνοιξε τον δρόμο για την απομάκρυνσή του.

O Ιταλός δικτάτορας δέχθηκε με απάθεια την απόφαση αυτή

και την άλλη ημέρα μετέβη στα ανάκτορα για να ενημερώ σει τον

βασιλέα, ο οποίος ήδη ευρίσκετο σε επαφή με τις συμμαχικές κυβερνήσεις μέσω τω ν πρεσβειώ ν ουδετέρω ν χω ρώ ν και αντιφ ασι

στικώ ν στοιχείω ν.

161



Ε ξερχόμ ενος τω ν ανακτόρω ν συνελήφ θη από την ιταλική

Α στυνομία ενώ κλήθηκε ο στρατάρχης Μ παντόλιο, ο οποίος και

ανέλαβε την πρω θυπουργία.84

Για να αποφευχθούν αντίποινα τω ν Γερμανώ ν, η νέα ιταλική

κυβέρνηση ανεκοίνω σε επίσημα ότι συνέχιζε τον αγώ να στο

πλευρό τω ν συμμάχω ν της, χω ρίς βεβαίω ς αυτό να γίνει πιστευτό

από την γερμανική πλευρά, ενώ ταυτοχρόνω ς άρχιζε μυστικές συ

νεννοήσεις με τους Α γγλοαμερικανούς για την αλλαγή στρατοπέ

δου. Π ράγματι, αυτό έγινε με την άνευ όρω ν συνθηκολόγηση της

Ιταλίας στις 8 Σεπτεμβρίου.

Τ ην επομένη οισύμμαχοιέκαναν απόβαση στο Σαλέρνο, νοτί-

ω ς της Ν άπολης, ενώ οι Ιταλοίτην ανέμεναν πλησίον της Ρώ μης.

Π αρ’ ότιτα ιταλικά στρατεύματα στην περιοχή της πρω τεύουσας

ήσαν αριθμητικά ανώ τερα τω ν γερμανικώ ν δυνάμεω ν εν τούτοις

όταν ορισμένες ιταλικές μονάδες παραδόθηκαν στους Γερμα

νούς, ο βασιλεύς Β ίκτω ρ Ε μμανουήλ III με την οικογένειά του και

ο πρω θυπουργός Μ παντόλιο εγκατέλειψ αν εσπευσμένα την πρω

τεύουσα και έφ θασαν στο Μ πρίντεζι που λίγο μετά κατελήφ θη

από τα αγγλικά στρατεύματα της 8ης Στρατιάς.

Oi ιταλικές ένοπλες δυνάμεις, χω ρίς ηγεσία και κάτω από τις

σφοδρές επιθέσεις τω ν Γερμανώ ν, διελύθησαν, με αποτέλεσμα

εντός μιάς εβδομάδος από την συνθηκολόγηση οιπρώ ην σύμμα

χοί τους να έχουν καταφ έρει να αφοπλίσουν 56 ιταλικές μεραρχί

ες και να αιχμαλω τίσουν περίπου 700.000 άνδρες. Δ εν υπήρχε

πλέον ιταλικός στρατός.85

Oi Γερμανοί, καικυρίω ς ο Χ ίτλερ, από πολλού υποψ ιάζονταν

προδοσία τω ν Ιταλώ ν, ιδίω ς μετά την αποτυχία στην B. Α φρική

που είχε δημιουργήσειπνεύμα ηττοπάθειας στην ανώ τατη στρα

τιω τική ηγεσία τους. Ή δη στις 20 Μ αΐου ο Φ ύρερ είχε καταστρώ -

σειδύο σ χέδια για την περίπτω ση αποσκίρτησης τω ν Ιταλώ ν συμ

84. Richard Lamb: Mussolini and the British σ . 313

85. Έ νθ. ανω τ. σ. 316

162



μάχω ν του. To πρώ το υπό την επω νυμία «Ά λαρικ» προέβλεπε την

κατάληψ η της Ιταλίας και το δεύτερο «Κ ονσταντίν» αυτή τω ν

Β αλκανίω ν. Ό ταν έγιναν γνω στά τα συμβάντα στην Ρώ μη και η

σύλληψ η του Μ ουσολίνι, τα δύο παραπάνω σχέδια συγχω νεύθη-

καν σε ένα μόνο με την ονομασία «Ά ξω ν».86Ή δη λόγω του φόβου

συμμαχικής απόβασης στα Β αλκάνια, τα γερμανικά στρατεύματα

στην περιοχή αυτή είχαν ενισχυθεί, φ θάνοντας από 10 τις 18 με

ραρχίες ενώ στην Ε λλάδα από δύο τις έξι μεραρχίες.87

Μ όλις έγινε γνω στή η συνθηκολόγηση στην Ελλάδα στις 8 Σ ε

πτεμβρίου, ο επικεφαλής Ιταλός στρατηγός Β εκιαρέλλι ειδοποίη

σε τους Γερμανούς ότιτα ιταλικά στρατεύματα δεν επρόκειτο να

προβούν σε εχθρικές ενέργειες εναντίον τω ν συμμάχω ν τους εφό-

σον και οι γερμανικές δυνάμεις θα απέφευγαν να πράξουν το

ίδιο. Oi Γ ερμανοί που ήσαν ήδη προετοιμασμένοι για ένα τέτοιο

ενδεχόμενο απαίτησαν την άμεση παράδοση του ιταλικού στρα

τού στην Ε λλάδα καθώ ς και του βαρέος οπλισμού του.

0 Ιταλός στρατηγός προσεπάθησε να παρελκύσει τις συνομιλίες υποστηρίζοντας ότι δεν είχε κηρυχθεί κατάσταση πολέμου

μεταξύ τω ν δύο συμμάχω ν και βάσει του διεθνούς δικαίου το γερ

μανικό τελεσίγραφ ο εστερείτο νομικής βάσεω ς.

01 Γερμανοί αγνόησαν τους δικολαβισμούς της ιταλικής πλευ

ράς και επέμειναν στις απαιτήσεις τους. Ε πειδή, όμω ς, αριθμητι

κά οι Ιταλοί υπερτερούσαν και υπήρχε φόβος να ξεσπάσουν

εχθροπραξίες που ενδεχομένω ς να μην ήσαν σε θέση να τις κατα-στείλουν, άρχισαν να προχω ρούν στην εκπλήρω ση τω ν όρω ν τους

με μικρά βήματα και μετριοπάθεια.

Π ρώ τα απαίτησαν την παράδοση του βαρέω ς οπλισμού- μετά από

μερικές ημέρες την παράδοση του ελαφρού, καιτελικώ ς αξίω σαν την

πλήρη παράδοση. Π ολλοίλίγοι Ιταλοί στρατιω τικοίπροσεχώ ρησαν

στην νεοϊδρυθείσα από τους Γερμανούς καιτον Μ ουσολίνι«Δ ημο


87. Έ νθ. ανω τ. σ. 89

163



κρατία του Σαλό». Ό πω ς ανέφερε ο Γερμανός στρατάρχης Φ ον Βάιχ,

«To στρατιω τικό πνεΰμα επεκράτησε της αριθμητικής υπεροχής».88

Τ ελικά, στις 12 Σεπτεμβρίου τα ιταλικά στρατεΰματα στην Ε λ

λάδα, περίπου 250.000 άνδρες, παραδόθηκαν στους Γερμανοΰς.Ή δη όταν έγινε γνω στή η συνθηκολόγηση της Ιταλίας, οι Ιταλοί

αξιω ματικοίκαι οπλίτες άρχισαν αμέσω ς να πω λοΰν τον οπλισμό

τους και ό,τιάλλο αντικείμενο είχαν στην διάθεσή τους -ποδήλα-

τα, κουβέρτες, τρόφ ιμα, έπιπλα κ.α - με αποτέλεσμα η Α θήνα να

μετατραπεί αιφ νίδια σε ένα τεράστιο «ανατολικό παζάρι».89

Τ α πράγματα, όμω ς, δεν εξελίχθηκαν ομαλά σε Ρόδο, Κ εφα-

λονιά και Κ έρκυρα. Στην Ρόδο διεξήχθησαν σφοδρές μάχες με-ταξΰ τω ν πρώ ην συμμάχω ν προτοΰ παραδοθούν 40.000 περίπου

Ιταλοί στρατιώ τες.

Στην Κ εφαλονιά η τροπή τω ν γεγονότω ν είχε τραγική εξέλιξη

για τους Ιταλοΰς. H ιταλική μεραρχία «Acqui» με επικεφαλής τον

στρατηγό Γ καντίν ζήτησε από τον Γερμανό στρατηγό Λ αντς να

της επιτραπεί να κρατήσει τον οπλισμό της για αυτοπροστασία.

Oi Ιταλοί φοβόντουσαν ότισε περίπτω ση παράδοσής τους οι Γερ-

μανοί θα τους αιχμαλώ τιζαν ή θα τους χρησιμοποιούσαν στον

αγώ να κατά τω ν ανταρτώ ν.

Σ τις 14 Σ επτεμβρίου ο Χ ίτλερ εξέδω σε διαταγή βάσει της

οποίας όσα ιταλικά στρατεύματα αρνούντο να παραδοθούν, οι

αξιω ματικοί τους θα εκτελούντο επί τόπου οι δε υπαξιω ματικοί

και οπλίτες θα εστέλοντο στο ανατολικό μέτω πο για κατανα-

γκαστική εργασία. Oi Ιταλοί συνέχισαν να αρνούνται την πα

ράδοσή τους, κατόπιν του οποίου οι Γ ερμανοί τους επετέθησαν

με αποτέλεσμα 4.000 Ιταλοί να πέσουν επί του πεδίου της μά

χης, οι αξιω ματικοί να εκτελεσθούν επί τόπου σύμφ ω να με δια

ταγή του Φ ύρερ και οι υπόλοιποι να λάβουν τον δρόμο για το

ρω σικό μέτω πο.


89. Έ νθ. ανω τ. σ. 148

164



Στην Κ έρκυρα 600 Ιταλοίεφ ονεΰθησαν αμυνόμενοικατά τω ν

Γερμανώ ν, ενώ 10.000 αιχμαλω τίστηκαν.

Σ υνολικά από τους 250.000 Ιταλοΰς στρατιω τικούς που πα-

ρεδόθησαν στην Ελλάδα, οι 176.000 επέστρεψ αν στην Ιταλίαενώ 30.000 χρησιμοποιήθηκαν εθελοντικά για βοηθητικές ερ

γασίες, εργάτες, φ ΰλακες και 15.000 κρατήθηκαν ω ς αιχμάλω

τοι πολέμου.90

Ev τω μεταξύ οιΓ ερμανοί με αστραπιαίες ενέργειες κατέλα

βαν στις 11 Σεπτεμβρίου τα Δ ω δεκάνησα- στις 14 Σ επτεμβρίου

την Α λβανία, ενώ στις 12 του ιδίου μηνός ελευθέρω σαν τον Μ ου

σολίνιαπό το ορεινό καταφύγιο όπου εκρατείτο, με μια παράτολμη ενέργειαΓ ερμ ανώ ν κομάντος, και εν συνεχεία, μετά από τρεις

ημέρες, τον ανακήρυξαν αρχηγό της δημιουργηθείσας «Κ οινω νι

κής Δ ημοκρατίας του Σαλό» που εγκαταστάθηκε στο βόρειο τμή

μα της Ιταλίας. Στις 23 Σεπτεμβρίου σχηματίσθηκε νέα φασιστική

κυβέρνηση και στις 27 με επίσημη ανακοίνω ση υπογραμμίστηκε

ότιο «Ά ξω ν υφίστατο ακόμη».

Έ τσι η κραταιά φασιστική αυτοκρατορία διαμελίσθηκε στατρία. Έ να τμήμα της αποτελοΰσε η λεγόμενη «Δ ημοκρατία του

Σαλό» υπό γερμανική προστασία και κηδεμονία, ενώ άλλο είχε

καταληφθεί από τους συμμάχους και το τρίτο υπό τον Μ παντόλιο

κήρυξε στις 13 Ο κτω βρίου τον πόλεμο κατά της Γ ερμανίας και

έγινε δεκτό από τους συμμάχους ω ς «συνεμπόλεμο».91

Β ασικά η κατάρρευση της ιταλικής κατοχής στην Ελλάδα συ-

νεπεία τω ν γεγονότω ν της Ρώ μης, είχε ω ς αποτέλεσμα να εφοδια

στούν με όπλα και άλλα εφόδια οι αντάρτικες ένοπλες ομάδες

στην χώ ρα. Ε πίσης άσκησε ψ υχολογική επίδραση με αποτέλεσμα

πολλοίκάτοικοι, κυρίω ς της υπαίθρου, να σπεύσουν να ενω θούν

με τα αντάρτικα σώ ματα, διότιπίστεψ αν ότιο πόλεμος τελειώ νει

σύντομα.

90. John Hondros, ένθ. ανω τ. σ. 89-90

91. B. Π απαδάκης: Δ ιπ λ ω μ α τ ικ ή Ι α τ ο ρ ί α τ ο ν Ε λ λ η ν ικ ο ύ π ο λ έ μ ο υ 1940-45 σ. 282

165



Α πό την άλλη μεριά πολλές ιταλικές μονάδες συνενώ θηκαν με

τους αντάρτες όπω ς η μεραρχία Π ινερόλο. Υ πολογίζεται ότιπε

ρίπου 10.000 Ιταλοίστρατιώ τες απορροφ ήθηκαν από τους αντάρ

τικους σχηματισμούς τω ν βουνώ ν.92H εξαφ άνιση πάντω ς τω ν Ιταλώ ν από την ελληνική σκηνή

δημιούργησε κα βαφ ικό σ υναίσθημα στον ελληνικό πληθυσμό.

«Κ α ι τ ώ ρ α τ ι θ α γ ε ν ο ύ μ ε χ ω ρ ί ς β α ρ β ά ρ ο υ ς ; Oi ά ν θ ρ ω π ο ι α ν τ ο ί

ή σ α ν μ ια κ ά π ο ια λ ύ σ ις ». H εθνική ενότητα η οποία στηριζόταν

στην ανάμνηση τω ν κατορθω μάτω ν του αλβανικού μετώ που

ενέπνεε βαθύ πατριω τισμό και αποτελούσε συνεκτικό κρίκο

ανεξαρτήτω ς πολιτικώ ν αποχρώ σεω ν, ενώ δημιουργούσε αισθήματα ευθύνης και υποταγής στα εθνικά ιδεώ δη. H ξαφ νική

αποχώ ρηση τω ν Ιταλώ ν άνοιξε τους ασκούς του Α ιόλου της

εθνικής διαμάχης που οδήγησε με μικρά αλλά σταθερά βήματα

στον εμφύλιο σπαραγμό.

Oi Γερμανοί προσπάθησαν να εκμεταλλευθούν την νέα τροπή

τω ν πραγμάτω ν καικυρίω ς την περιφρόνηση που ένιω θαν οιΈ λ

ληνες για τους Ιταλούς, για να ενισχύσουν την θέση τους και τοκύρος τους που είχε φ θάσει σε σημείο μηδενικό. Ά ρχισαν να το

νίζουν σε δημοσιεύματά τους δήλω ση του Φ ύρερ ότιη Γερμανία

σέβεται την Ε λλάδα ω ς κοιτίδα του ελληνικού πολιτισμού και δεν

έχει βλέψ εις ούτε στρατιω τικές ούτε πολιτικές ή εδαφικές ενα

ντίον της.93Τ αυτόχρονα έλαβαν και διάφ ορα μέτρα όπω ς απελευ

θέρω ση πολιτικώ ν κρατουμένω ν, μόνον στην Α θήνα 780 περίπου,

ενώ συνολικά υπολογίζεται ότιαποφ υλακίσθηκαν περίπου 2.000-3.000 άτομα.94

Ε πίσης επανεισάγουν στα Ιόνια το ελληνικό διοικητικό και

νομισματικό σύστημα που είχαν καταργήσει οι Ιταλοί στην προ-

σπάθειά τους να τα προσαρτήσουν. Μ άλιστα άφ ησαν να κυκλο

92. Μ . Mazower, ένθ. ανω τ. σ. 15293. X. Φ λάισερ, ένθ. ανω τ. σ. 281

94. Έ νθ. ανω τ. σ. 283

166



φ ορούν φήμες ότι σύντομα θα τερματισθεί η ιταλική επικυριαρ

χία στα Δ ω δεκάνησα που επρόκειτο να ενω θούν με την μητέρα

πατρίδα.95

Μ ετά, όμω ς, την απελευθέρω ση του Μ ουσολίνι και την εγκαθίδρυση της «Δ ημοκρατίας του Σ αλό», ο Χ ίτλερ κατέστησε σα

φ ές ότι ένα τέτοιο ενδεχόμενο ήταν εκτός πραγματικότητος

αφού δεν μπορούσε πλέον να αγνοήσει τον ιταλικό παράγοντα

και κυρίω ς το κύρος του Ν τούτσε που με κάθε τρόπο προσπα

θούσε να ενισχύσει.96

Στην αρχή ο ελληνικός πληθυσμός γιόρτασε με ενθουσιασμό

την πτώ ση του ιταλικού φασιστικού καθεστώ τος και οι ελπίδεςτου αναζω πυρώ θηκαν για μια γρήγορη απελευθέρω σή του, συνέ

χεια μιας αναμενόμενης συμμαχικής απόβασης. Ό σ ο περνούσαν

όμω ς οι ημέρες και οι εβδομάδες χω ρίς να πραγματοποιηθεί η

συμμαχική παρέμβαση, άρχισε να επικρατεί βαθειά απογοήτευση

την οποία και πάλι προσπάθησαν να εκμεταλλευθούν προς ίδιον

όφελος οιγερμανικοί κύκλοι, τονίζοντας το γεγονός ότιη Ιταλία

ήταν πλέον σύμμαχος τω ν Α γγλοαμερικανώ ν, και κατά συνέπει

αν οι ιμπεριαλιστικές της βλέψεις έναντι της Ε λλάδος παρέμεναν

ακέραιες.

Α λλά και η γερμανική πολιτική εκπροσώ πηση στην Ε λλάδα εί

χε δείγματα ότικάτι τρέχει στην Ρώ μη μετά την πτώ ση του Μ ου

σολίνι. Ή δη ο Ά λτενμπουργκ τηλεγραφ εί στο Β ερολίνο στις 18

Α υγούστου ότιο συνάδελφ ος του Γκίτζι, που μόλις είχε επιστρέ-ψ ει από την ιταλική πρω τεύουσα, τού έδω σε την εντύπω ση ότιη

κυβέρνηση Μ παντόλιο δεν θα μπορέσει να αγνοήσει την επιθυ

μία του ιταλικού λαού για ειρήνη, ιδίω ς μετά την εντατικοποίηση

τω ν συμμαχικώ ν βομβαρδισμώ ν εναντίον ιταλικώ ν πόλεω ν. Α να

φ έρει δε παρατήρηση μέλους της ιταλικής αντιπροσω πίας ότι

«Ε λπίζω να μην γίνουμε εχθροί». Ε ισηγείται δε την άμεση αντι

95. Έ νθ. ανω τ. σ. 284

96. Έ νθ. ανω τ. σ. 286

167



κατάσταση τω ν ιταλικώ ν στρατευμάτω ν στην χώ ρα από γερμανι

κούς στρατιω τικούς σχηματισμούς.97

Μ ετά από την αναγγελθείσα συνθηκολόγηση της 8ης Σεπτεμ

βρίου και την αλλαγή στρατοπέδου τω ν Ιταλώ ν, αναφ έρει ότι ηιταλική αντιπροσω πία στην Ε λλάδα παραμένει πιστή στην κυβέρ

νηση Μ παντόλιο και επομένω ς κάθε πολιτική συνεργασία πρέπει

να θεω ρηθεί λήξασα και όλες οι αρμοδιότητες να αναληφθούν

από την γερμανική πλευρά. Π ροσθέτει δε ότι ο Ιταλός συνάδελ

φός του είχε αναχω ρήσει προ δέκα ημερώ ν για την Ρώ μη και δεν

αναμένεται επιστροφή του στην αθηναϊκή πρω τεύουσα.98

H ιταλική αντιπροσω πία ετέθη υπό περιορισμόν, μάλιστα ζήτησε την οικονομική συνδρομή του Α ρχιεπισκόπου, δίνοντας ενέ

χυρο τα έπιπλα της Π ρεσβείας. O Δ αμασκηνός την βοήθησε μέ

σω Δ Ε Σ , χω ρίς να λάβει κανένα αντάλλαγμα.99Α υτή επέστρεψ ε

στην Ιταλία στις 22 Μ αΐου 1944, όταν το τρένο της εισήλθε στο

ιταλικό έδαφ ος από την Λ ουμπλιάνα.100

Μ ε την αποχώ ρηση τω ν ιταλικώ ν στρατιω τικώ ν και πολιτικώ ν

αρχώ ν η γερμανική ζώ νη κατοχής επεξετάθη σε όλη την Ελλάδα,με εξαίρεση την βουλγαρική, αυξάνοντας ταυτόχρονα και τα οικο

νομικά βάρη της χώ ρας, αφού ο γερμανικός στρατός τριπλασιά

σθηκε εν σχέσει με το 1942. Α υτό είχε ω ς αποτέλεσμα να αυξηθεί

η κατανάλω ση τροφ ίμω ν, ενέργειας και υλικώ ν κατασκευής, αλλά

και η χρήση εργατικώ ν δυνάμεω ν και μεταφορικώ ν μέσω ν. Σ η

μειώ νεταιγια παράδειγμα ότιτέλος 1943 αρχές 1944, το 97% του

σιδηροδρομικού δυναμικού εχρησιμοποιείτο αποκλειστικά για τιςστρατιω τικές ανάγκες τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν κατοχής.101

H διαχείριση πολλώ ν ξένω ν εταιρειώ ν περιήλθε σε γερμανικά

χέρια με τον διορισμό διοικητώ ν από την στρατιω τική Δ ιοίκηση

97. ADAP, ένθ. ανω τ. τόμος VI N0231 σ. 409

98. Έ νθ. ανω τ. Ν ° 299 σ. 514

99. Η λ. Β ενέζη, ένθ. ανω τ. σ. 274100. ADAP, ένθ. ανω τ. N0299 υποσημείω ση 2 σ. 514

101. Europa unterm Hakenkreuz ένθ. ανω τ. σ. 69-70

168



Α θηνώ ν. Μ έχρι τέλος Σ επτεμβρίου απασχολούντο από την γερ

μανική κατοχική διοίκηση περίπου 150.000 εργαζόμενοι σε γερ

μανικές υπηρεσίες εκ τω ν οποίω ν 100.000 στην N. Ε λλάδα, 26.000

στην περιοχή Θ εσσαλονίκης-Α ιγαίου και 23.000 στην Κ ρήτη.102Ό λα αυτά είχαν ω ς συνέπεια την περαιτέρω εξασθένιση της

ελληνικής οικονομίας η οποία με τον συνεχώ ς ανερχόμενο πληθω

ρισμό και την υποτίμηση της δραχμής είχε οδηγηθεί σε αδιέξοδο.

Ε ξ ό ν τ ω σ η Ε β ρ α ίω ν τ η ς Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η ς

H εβραϊκή κοινότητα Θ εσσαλονίκης, η μεγαλύτερη στην Ε λλά

δα, αριθμούσε ήδη στις αρχές του 20ου α ιώ να περίπου 80.000

άτομα, αποτελούσα το ήμισυ του πληθυσμού της μακεδονικής

πρω τεύουσας. Λ όγω μετανάστευσης στις Η Π Α και στην Π αλαι

στίνη ο αριθμός της μειώ θηκε το 1941 σε 49.000. Ε πιπλέον ζού-

σαν στην ιταλική ζώ νη κατοχής 13.000 και 5.000-6.000 στην

βουλγαρική.103Oi εβραίοι της Θ εσσαλονίκης ήσαν απόγονοι τω ν εβραίω ν

«Σ εφ αραδί» της Ισπανίας, οι οποίοι κατέφ υγαν στην Ε λλάδα και

κυρίω ς στην μακεδονική πρω τεύουσα, για να αποφ ύγουν τους δι

ω γμούς της ισπανικής Ιεράς Ε ξέτασης, μετά και το έδικτο εκτοπι-

σμού τους που είχε εκδώ σει η Ισαβέλλα η Κ αθολική με τον σύζυ

γό της Φ ερδινάνδο, το 1493.104

Ε κεί, στην Μ ακεδονία -η οποία αποτελούσε τμήμα της Ο θω

μανικής Α υτοκρατορίας από το 1453 μετά την κατάκτηση της Ε λ

λάδας από τους Ο θω μανούς- οι Σ εφ αραδίτες εβραίοι ανέπτυξαν

δράση σε όλους τους τομείς: οικονομικό, κοινω νικό και πολιτιστι

κό, με τα δικά τους σχολεία, τις εφημερίδες και τους εκδοτικούς

102. Έ νθ. ανω τ. N0186 σ. 266103. John Hondros, ένθ. ανω τ. σ. 91


169



οίκους. To μετέπειτα ανεξάρτητο ελληνικό κράτος είχε αποδε

χθεί την ΰπαρξη της δραστήριας αυτής κοινότητος που κατά κά

ποιον τρόπο δέσποζε στην ζω ή της Θ εσσαλονίκης και η οποία,

παρά τις ιδιαιτερότητές της, είχε ενσω ματω θεί στον ελληνικόεθνικό ιστό. Α πόδειξη αυτού είναι το γεγονός ότι4.000 εβραϊκής

καταγω γής πολίτες πολέμησαν με τον ελληνικό στρατό στο αλβα

νικό μέτω πο.105

H «τελική λύση» του εβραϊκού προβλήματος που άρχισε να

εφαρμόζει το ναζιστικό καθεστώ ς στην Γερμανία δεν ήταν δυνα-

τόν να κάνει εξαίρεση για τους εβραίους της Ε λλάδος. Α πλώ ς αυ

τή καθυστέρησε λόγω του διαχω ρισμού της χώ ρας σε τρεις ζώ νεςκατοχής, γεγονός που επέβαλε συντονισμό τω ν ενεργειώ ν του σ’

αυτές. Ιδιαίτερα προβλήματα παρουσ ίαζε η στάση τω ν ιταλικώ ν

αρχώ ν κατοχής, οι οποίες δεν ήσαν διατεθειμένες να εφαρμό

σουν στην ζώ νη τους τα καταναγκαστικά μέτρα τω ν Γερμανώ ν.

Μ ε την δικαιολογία της αρνητικής στάσης τω ν Ιταλώ ν, ο Ά λτεν

μπουργκ επέτυχε προσω ρινή αναστολή τω ν εκτοπίσεω ν. Α υτό,

όμω ς, δεν κράτησε για πολύ χρόνο.H πρώ τη σχετικά νύξη έγινε τον Ο κτώ βριο του 1941, όταν σε

σύσκεψη στο Α ρχηγείο του Χ ίτλερ στο Β ερολίνο, όπου μετείχαν

μεταξύ άλλω ν ο Φ ύρερ και ο Χ ίμλερ, θίγεται το θέμα της εβραϊ

κής κοινότητος στην Θ εσσαλονίκη και αποφ ασίζεται η απομά

κρυνσή της.106Ή δη με την έναρξη της Κ ατοχής στην Ελλάδα απα-

γορεύθηκε η κυκλοφορία τω ν εβραϊκώ ν εφημερίδω ν, ενώ πολλές

βίλες εβραίω ν χρησιμοποιήθηκαν ω ς καταυλισμός Γερμανώ ν

αξιω ματικώ ν. Ά ρχισε δε ταυτόχρονα και έντονη αντισημιτική

προπαγάνδα.

H κυβέρνηση Τ σολάκογλου και ο ίδιος ο πρω θυπουργός, πα

ρά τα περιοριστικά μέτρα τω ν γερμανικώ ν αρχώ ν κατοχής, δήλω

σε ότι δεν υπάρχει εβραϊκό θέμα και ότι οι Έ λληνες πολίτες

105. Έ νθ. ανω τ. σ. 235-6


170



εβραϊκής καταγω γής που ο πατριω τισμός τους κατεδείχθη στον

ελληνοιταλικό πόλεμο έχουν την ίδια μεταχείριση όπω ς και οι

λοιποί πολίτες ανεξαρτήτω ς δόγματος.107

Σημειω τέον ότιη φιλική αυτή στάση της ελληνικής κατοχικήςκυβερνήσεω ς συνέχιζε την πολιτική του Ιω άννου Μ εταξά ο οποί

ος ήδη από τις πρώ τες ημέρες κατάληψ ης της εξουσίας τον Α ύ

γουστο του 1936, είχε δηλώ σει στην εφημερίδα Π ρ ω ΐα ότι «οι

εβραίοι απολαμβάνουν ισοπολιτείας με τους άλλους Έ λληνες πο

λίτες εφόσον και όσον οι ενέργειες τους αποδεικνύουν ότι είναι

καλοί και πιστοί πολίτες της πατρίδος... Σ ’ αυτήν την χώ ρα δεν

υπάρχουν τάσεις αντισημιτισμού και αυτοί που θα θελήσουν νατις προω θήσουν θα είναι κακοί Έ λλη νες».108

H θαρραλέα αυτή ελληνική στάση δεν θα καταφ έρει, όμω ς, να

αποτρέψ ει στο εγγύς μέλλον την εξόντω ση του εβραϊκού στοιχεί

ου στην χώ ρα.

Ή δη τον Ιούνιο του 1941 η μεγάλη εβραϊκή βιβλιοθήκη και τα

έργα τέχνης της εβραϊκής κοινότητος Θ εσσαλονίκης κατασχέθη

καν και μεταφέρθηκαν στην Γερμανία. Σ τον λιμό δε, τον χειμώ νατου 1941-42, τα θύματα στον εβραϊκό πληθυσμό ήσαν πολύ περισ

σότερα σε αναλογία με τον υπόλοιπο πληθυσμό της χώ ρας.109

Υ πολογίζεται ότιπέθαναν περίπου 10.000 εβραίοι από την έλλει

ψ η τροφής.110

To όλο θέμα της εκτοπίσεω ς, κυρίω ς τω ν εβραίω ν της Θ εσσα

λονίκης, εξακολουθεί να παραμένει εκκρεμές λόγω της συνεχιζό

μενης άρνησης τω ν ιταλικώ ν αρχώ ν κατοχής να αρχίσουν τις σχε

τικές προετοιμασίες. Τ α περιθώ ρια, όμω ς, αρχίζουν να στενεύ

ουν, όταν περί το τέλος του 1942 αποστέλλονται στην Ε λλάδα συ

νεργάτες του Χ ίμλερ για να οργανώ σουν την βίαιη μεταφορά του

107. H. R ichter, ένθ. ανω τ. σ. 236

108. A. Β ελλίάδης: Μ ε τ α ξ ά ς - Χ ίτ λ ε ρ . Ε λ λ η ν ο γ ε ρ μ α ν ικ έ ς σ χ έ σ ε ις σ τ η ν μ ε τ α -

ξ ικ ή δ ι κ τ α τ ο ρ ία σ. 46109. H. Richter, ένθ. ανω τ. σ. 236


171



εβραϊκού στοιχείου στα στρατόπεδα συγκεντρώ σεω ς στην Γερμα

νία και στην υπό κατοχή Π ολω νία.111

Ή δη τον Ιούλιο του 1942 είχε διαταχθεί η αναγκαστική ερ

γασ ία τω ν εβραίω ν της Θ εσ/νίκης με πολλά θύματα λόγω τω νσκληρώ ν συνθηκώ ν που επικρατούσ αν στους τόπους εργασίας

που κυρίω ς ήσαν λατομεία και εργοτάξια. Ε πειδή η αποδοτικό-

τητα της καταναγκαστικής εργασίας ήταν περιορισμένη, οι γερ

μανικές αρχές απαίτησαν την αντικατάστασή της με πληρω μή

ενός ποσού ύψ ους 3,5 δισεκατομμυρίω ν δραχμώ ν που όμω ς υπε-

ρέβαινε τις οικονομικές δυνατότητες της εβραϊκής κοινότητος.

Τ ελικάτο ποσόν αυτό, μετά μακρές διαπραγματεύσ εις, μειώ θηκε στα 2,5 δισεκατομμύρια και κατεβλήθη ποσό 2 δισεκατομμυ

ρίω ν δραχμώ ν.112

Α πό τον Ιανουάριο, όμω ς, του 1943 η κατάσταση για την

εβραϊκή κοινότητα Θ εσσαλονίκης χειροτερεύει ημέρα με την

ημέρα καθόσον αρχίζει πλέον να εφαρμ όζεται σταδιακά και γι’

αυτήν η «τελική λύση» του εβραϊκού προβλήματος, όπω ς το αντι

λαμβανόταν το ναζιστικό καθεστώ ς.

Α ρχές Ιανουαρίου του 1943 ο Ά λτενμπουργκ ανακοινώ νει

στον Ιταλό συνάδελφό του Γκίτζιότιαρχίζουν μέτρα εκτοπισμού

για την εβραϊκή κοινότητα Θ εσσαλονίκης, τα οποία, όμω ς, τον

διαβεβαιώ νει ότιδεν πρόκειται να θίξουν τους εβραίους της ιτα

λικής ζώ νης κατοχής.113

Έ τσι, αρχές Φ εβρουαρίου, οι εβραίοι της Θ εσσαλονίκης

εγκλείονται σε γκέτο το οποίο αποτελούσαν δύο συνοικίες της

πόλης -Β αρώ νου Χ ιρς και Α γία Π αρασκευή- στις οποίες βασικά

μεταφέρονται οι χαμηλού εισοδήματος εβραϊκές οικογένειες.114

Υ ποχρεούνται επίσης να φ έρουν πάνω τους το διακριτικό σήμα,


112. H. Richter, ένθ. ανω τ. σ. 237113. X. Φ λάισερ, ένθ. ανω τ. σ. 307


172



το άστρο του Δ αυίδ, απαγορεύεται να χρησιμοποιούν τα συγκοι

νω νιακά μέσα, να κυκλοφ ορούν μετά από ορισμένη ώ ρα όταν

βράδιαζε, και να είναι μέλη σε σω ματεία ή σε οργανώ σεις.

Tov Μ άρτιο αναγκάζονται για λόγους «στατιστικούς» να δηλώ σουν όλα τα περιουσιακά τους στοιχεία, κινητά και ακίνητα, τα

οποία εν συνεχεία κατάσχονται και την διαχείρισή τους αναλαμ

βάνει η «Υ πηρεσία Δ ιαχείρισης ισραηλινής περιουσ ίας» η οποία

υπάγεται στην ελληνική διοίκηση.115

H αξία της κατασχεθείσης εβράίκής περιουσίας υπολογίζεται

ότιανερχόταν στο ποσό τω ν 11.000.000 δολαρίω ν και υποτίθεται

ότι διατέθηκε για την αποκατάσταση τω ν Ελλήνω ν προσφύγω ντης βουλγαρικής ζώ νης κατοχής.116 Στην πραγματικότητα, όμω ς,

επω φελήθηκαν απ’ αυτό οι Έ λληνες συνεργάτες τω ν Γερμανώ ν

καθώ ς επίσης και οι συγγενείς τους.117

Τ α μέτρα αυτά όσο σκληρά και αν ήσαν, και που κατά σαφ ή

τρόπο προμήνυαν ότι οι εκτοπίσεις δεν θα αργούσαν να επακο

λουθήσουν, έγιναν δεκτά με απάθεια και μοιρολατρία α πό την

εβραϊκή κοινότητα και από τα μέλη της. Σ ’ αυτό συνέτειναν διά

φοροι παράγοντες.

Oi αποφ άσεις αυτές ελαμβάνοντο με γρήγορο ρυθμό, γεγονός

που δεν επέτρεπε στους θιγομένους να συνειδητοποιήσουν τους

κινδύνους, ενώ φήμες και διαδόσεις που κυκλοφ ορούσαν ανεξέ

λεγκτα, δημιουργούσαν μια ψ ευδή ατμόσφαιρα εφησυχασμού,

γεγονός που απέκρυπτε την επικίνδυνη πραγματικότητα. Ε θεω -

ρείτο δε γενικά ότιτα μέτρα τω ν γερμανικώ ν αρχώ ν απέβλεπαν

στην ανεξαρτητοποίηση της εβραϊκής κοινότητος από την ελληνι

κή διοίκηση και δεν δημιουργούσαν κινδύνους για το μέλλον.118

Ε πίσης η περιορισμένη γνώ ση της ελληνικής γλώ σσας δεν επέ


116. John Hondros, ένθ. ανω τ. σ. 92117. Μ . Mazower, ένθ. ανω τ. σ. 246


173



τρεπε στα μέλη της εβραϊκής παροικίας να αποδράσουν ή να δω

ροδοκήσουν, λόγω έλλειψ ης χρημάτω ν, αφού όλα τα πολύτιμα

αντικείμενά τους είχαν κατασχεθεί- καιτο γεγονός ότιη πόλη της

Θ εσσαλονίκης βρισκόταν μακριά από τα αντιστασιακά κέντρα

στα οποία θα μπορούσαν να βρουν καταφ ύγιο. H δε γκετοποίησή

τους τους είχε αποκόψ ει από τον έξω κόσμο και έτσι οι πηγές

πληροφ οριώ ν ήταν ανύπαρκτες.

0 κυριότερος, όμω ς, λόγος της έλλειψ ης κάποιας αντίδρασης

στα καταπιεστικά αυτά μέτρα οφ είλεταιστην συμπεριφ ορά βασι

κά του προέδρου της εβραϊκής κοινότητος, ραβίνου Κ όρετς, ο

οποίος είχε σπουδάσει στην Β ιέννη και ω ς εκ τούτου μιλούσε

άπταιστα την γερμανική γλώ σσα. Α υτός, επηρεαζόμενος ίσω ς και

από τις αναμνήσεις τω ν φοιτητικώ ν του χρόνω ν στην αυστριακή

πρω τεύουσα, συνεργάσθηκε είτε ενσυνείδητα είτε από αφ έλεια

με τις γερμανικές αρχές κατοχής, πιστεύοντας ότι οι αποφ άσεις

τους δεν θα έβλαπταν τα μέλη της, αλλά αντίθετα θα τα έσω ζαν

από την εξόντω σή τους.

H στάση αυτή της εβραϊκής ηγεσίας είχε ω ς αποτέλεσμα να

δημιουργήσειστο εβραϊκό στοιχείο της Θ εσσαλονίκης ένα αίσθη

μα αυτοπεποίθησης ότιόλα θα πάνε καλά και έτσι εμπιστεύτηκε

εξ ολοκλήρου την τύχη του στην πολιτική που ακολουθούσε αυτή,

τουτέστιν την συνεργασία με τους Γερμανούς.119

H καταδίω ξή τους, όμω ς, συνεχίστηκε αμείω τη. Έ τσι τον

Μ άρτιο γίνονταισυλλήψ εις εβραίω ν στην βουλγαρική ζώ νη κατοχής, ενώ η μόνη σίγουρη περιοχή παραμένει η ιταλική.

01 Ιταλοί συνέχιζαν να αρνούνται να λάβουν καταπιεστικά

μέτρα κατά τω ν εβραίω ν της περιοχής τους κα ι την μόνη π αρα

χώ ρηση που έκαναν ήταν ότι δέχθηκαν να επιβάλουν περιορι

σμούς στους εβραίους τω ν Ιονίω ν Ν ήσω ν, οι οποίοι μπορούσαν

να αναχω ρήσουν για την Ιταλία. Ε πίσης οι προξενικές τους αρ

χές στις γερμανοκρατούμενες περιοχές έκαναν ευρεία χρήση


174



της πολιτογράφ ησης εβραίω ν, αρκετές φ ορές κατόπιν πληρω

μής. Ο ιΓ ερμ ανοί εκδήλω ναν την οργή τους γι’ αυτά τα περιστα

τικά, αλλά δεν μπορούσαν να αλλάξουν την κατάσταση, αφ ού

επίσημα εξακολουθούσε να ισχύει για την Ε λλάδα η πρω τοκα

θεδρία τω ν Ιταλώ ν.120

Χ αρακτηριστικό είναι ότιτο Auswartiges Amt ενημερώ νει την

γερμανική πρεσβεία στην Ρώ μη, τον Ιούνιο, ότιοι Ιταλοί περιορί

ζονται να καταγράφ ουν τους εβραίους πολίτες τω ν Α θηνώ ν και

ότι δεν αναμένεται εκτόπισή τους, λόγω έλλειψ ης σιδηροδρομι

κώ ν βαγονιώ ν. Θ εω ρεί ότιη σύλληψ η και εκτόπιση τω ν εβραίω ν

της Θ εσσαλονίκης είναι ανεπιθύμητη για γενικούς πολιτικούς λό

γους, εφόσον δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί και στα εδάφη

υπό ιταλική κατοχή λόγω δυσκολιώ ν στον τομέα μεταφοράς.

Π ροτείνει αντ’ αυτού να εγκλεισθούν σε στρατόπεδα, οι ικανοί δε

προς εργασίαν να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή αμυντι

κώ ν έργω ν ή για επισκευαστικές εργασίες.121

Μ ετά, όμω ς, από την συνθηκολόγηση της Ιταλίας στις 8 Σ επτεμβρίου, οι εβραίοι χάνουν πλέον τον προστάτη τους, ο οποίος

δεν είναι σε θέση να συνεχίσει να τους παρέχει ασυλία, αφού και

οιίδιοι οι Ιταλοί έχουν πλέον ανάγκη βοηθείας.122

Έ τσι συνελήφθησαν περίπου 13.000 εβραίοι στην ιταλική ζώ

νη κατοχής και οι οποίοι εν συνεχεία απεστάλησαν στο στρατό

πεδο του Ά ουσβιτς.123

Α ξιοσημείω το είναι ότιη Α λβανία ήταν η μόνη χώ ρα στην Ε υρώ πη όπου ο εβραϊκός πληθυσμός της όχι μόνο δεν μειώ θηκε, αλ

λά αυξήθηκε κατά την διάρκεια του πολέμου, ώ στε στο τέλος του

να υπάρχουν 1.800 περίπου άτομα εβραϊκού δόγματος. H χώ ρα

αυτή που αποτελούσε ιταλική επαρχία μέχριτην συνθηκολόγηση

120. X. Φ λάισερ ένθ. ανω τ. σ. 321-2121. ADAP, ένθ. ανω τ. τόμος VI N0 138 σ. 234


123. Europa unterm Hakenkreuz, ένθ. ανω τ. σ. 74

175



πλέον υποστήριξε ότιη εφαρμογή επί ελληνικοΰ εδάφους τω ν γερ

μανικώ ν φυλετικώ ν νόμω ν αντικείτο στο Δ ιεθνές Δ ίκαιο. Ε πίσης

καιο Ράλλης προσπάθησε να σταματήσειτις εκτοπίσεις μεταβαί-

νοντας προσω πικώ ς στην Θ εσσαλονίκη.Ό λα αυτά, όμω ς, δεν κατάφ εραν να σταματήσουν ή να μετριά

σουν τις διώ ξεις του εβραϊκού στοιχείου που συνεχίσθηκαν με

αμείω το ρυθμό. Έ τσι, στο τέλος Μ αΐου έχουν μεταφ ερθεί περί

που 42.000 εβραίοι, κυρίω ς της Θ εσσαλονίκης, σε στρατόπεδα

συγκεντρώ σεω ς όπου και εξολοθρεύθηκαν.128

Ε ξαίρεση έγινε για τους ιθύνοντες και την ελίτ τω ν εβραϊκώ ν

οργανώ σεω ν Θ εσσαλονίκης που είχαν συνεργασθεί με τις γερμα

νικές αρχές για την προώ θηση τω ν μελώ ν τους στα στρατόπεδα

συγκεντρώ σεω ς. Oi Γ ερμανοί τους υποσχέθηκαν ότι θα μετεφέ-

ροντο στο στρατόπεδο της Theresienstadt, πόλη στην Β οημία η

οποία απείχε 35 χιλιόμετρα από την Π ράγα και στην οποία η δια

μονή ήταν κάπω ς ανθρώ πινη σε σχέση με τα άλλα στρατόπεδα

του θανάτου. Α υτή η μετακίνηση θα ήταν ο πρώ τος σταθμός για

το ταξίδι τους στην Π αλαιστίνη. Α ντ’ αυτού απεστάλησαν στο

στρατόπεδο Μ πίρκενμπαου όπου και εξοντώ θηκαν.129

Π ρω ταγω νιστές της όλης επιχείρησης εξόντω σης τω ν εβραίω ν

της Θ εσσαλονίκης ήσαν ο Δ ρ. Μ αξ Μ έρτεν επικεφ αλής του τμή

ματος Στρατιω τικής Δ ιαχείρισης που υπήγετο στον στρατιω τικό

διοικητή Θ εσσαλονίκης-Α ιγαίου και ο οποίος ασχολείτο με τις οι

κονομικές συναλλαγές με την εβραϊκή κοινότητα, αμφιβόλου τι-

μιότητος, και ο αξιω ματικός τω ν SS Ν τίτερ Β ιτσλίτσενυ, στενός

συνεργάτης του Ά ιχμαν και ο οποίος ρύθμιζε τις τεχνικές λεπτο

μέρειες τω ν εκτοπίσεω ν.

Oi εβραίοι τω ν Α θηνώ ν είχαν καλύτερη τύχη. Σ ’ αυτό βοήθη

σαν τόσο ο Α ρχιεπίσκοπος Δ αμασκηνός που επέτρεψ ε την έκδο

ση πλαστώ ν πιστοποιητικώ ν βαφ τίσεω ς όσο και ο Α ρχηγός της



177



Ε λληνικής Α στυνομίας A. Έ β ερτ που εν συνεχεία εξέδιδε ταυτό

τητες με αποτέλεσμ α την διάσω ση πολλώ ν μελώ ν της εβραϊκής

κοινότητος. Ε πίσης πολλοί βρήκαν καταφ ύγιο στις αντιστασιακές

οργανώ σεις και κυρίω ς στον Ε Α Μ Έ Λ Λ Α Σ . Υ πολογίζεται ότι

περίπου 1.000-2.000 εβραίοι κατέφυγαν σ ’ αυτές.

Σ τα νησιά οι εκτοπίσεις ήσαν πλήρεις. Έ τσ ι μέχρι το καλοκαί

ρι του 1944 εκτοπίσθηκαν οι 2.000 εβραίοι της Κ έρκυρας, 2.200

της Ρόδου και 300 της Κ ρήτης. Α ντίθετα οι 300 εβραίοι της Ζ α

κύνθου λόγω της αντίδρασης του τοπικού στρατιω τικού διοικητού

κατόρθω σαν να διαφ ύγουν στην Ιταλία.130

Σ υνολικά τα θύματα της «τελικής λύσης» του εβραϊκού π ρο

βλήματος στην Ε λλάδα υπολογίζεται ότι ανήλθαν στις 60.000 πε

ρίπου άτομα που αντιπροσ ω πεύουν το 80% του εβραϊκού πληθυ

σμού της χώ ρας κα ι το 95% αυτού της Θ εσσ αλονίκης.131 Γ ενικά

επέζησαν 12.000 εβραίοι που αργότερα οι περισσότεροι μετανά-

στευσαν στο νέο κράτος του Ισρα ήλ.132

130. John Hondros, ένθ. ανω τ. σ. 93131. Europa unterm Hakenkreuz, ένθ. ανω τ. σ. 74

132. X. Φ λάισερ, ένθ. ανω τ. σελ. 348

178



V

Α Π Ο Χ Ω Ρ Η Σ Η

Π ρ ώ τ ο ε ξ ά μ η ν ο τ ο υ 1944

Η αντίστροφη μέτρηση για το πανίσχυρο τρίτο Ρ άιχ είχε

αρχίσει. Π αντοΰ αποτυχίες. Tov Ιανουάριο τα σ οβιετικάστρατεύματα είχαν φ θάσει στα πρώ ην πολω νικά σύνορα

και είχαν εισβάλει στην Ρουμανία- η πολιορκία του Λ ένινγκραντ

χε αρθεί και οι σύμμαχοι προχω ρούσαν με δυσκολία, αλλά σταθερά,

στην ιταλική χερσόνησο με την απόβαση στο Ά ντσιο πίσω από τις

γερμανικές αμυντικές γραμμές και την κατάληψ η τελικά της Ρώ μης

από τα αμερικανικά στρατεύματα της 5ης Σ τρατιάς, τον Ιούνιο.

Κ αι οι πλέον αισιόδοξοι γερμανικοί κύκλοι είχαν α ρχίσει να

συνειδητοποιούν ότι η κα ταστροφ ή της ναζιστικής Γ ερμ ανίας

ήταν προ τω ν πυλώ ν. H μεγάλη συμμαχική απόβα ση στην Ν ορ-

μανδία σ τις 6 Ιουνίου, που άνοιγε τον δρόμ ο της Ε υρώ πης, σήμα-

νε την αρχή του τέλους του ναζισμού.

Σ την Ε λλάδα τα πρά γματα είχαν ξεφ ύγει από κάθε έλεγχο, τό

σο στον οικονομικό όσ ο και στον πολιτικό τομέα. Τ α κυριότερα

προβλήμ ατα για την δύναμ η κατοχής ήταν ο συνεχώ ς ανερχόμ ε-

νος πληθω ρισμός και η δράση τω ν αντάρτικω ν ομάδω ν.

179



Χ αρακτηριστικό της άθλιας οικονομικής κατάστασης στην χώ

ρα είναι το τηλεγράφ ημα του Γ ερμ ανού Ε πιτετραμμένου στην

Α θή να Γ κραίβενιτς τον Μ άρτιο, στο οποίο τονίζεται ότι η τιμή της

χρυσής λίρας είχε ανέλθει μέσα σε οκτώ ημέρες -16-24 Μ αρτίου-από 15 εκατομμΰρια σε 19 εκατομμΰρια δραχμές ενώ δεν α πέ

κλειε περαιτέρω ανατίμησή της. H χρησιμοποίηση χρυσ ού για να

καθηλω θεί η τιμή της δεν χρησιμεύει πλέον, ενώ οι ανάγκες της

Β έρμαχτ για τον μήνα Μ άρτιο α νέρχονται στο ποσ όν τω ν 3.536

δισεκατομμυρίω ν δραχμώ ν. Oi τιμές τω ν τροφ ίμω ν σημ είω σαν

αύξηση κα τά 30% ενώ υπάρχει ανεπάρκ εια σε ελαιόλαδο, σε

κρέας και σε άλλα τρόφ ιμα, και η αγοραστική δύναμη τω ν πολιτώ ν χαρακτηρίζεται άκρω ς περιορισμένη. Ε πιπλέον οι εξελίξεις

στο ανατολικό μέτω πο κατά τον Γερμ ανό διπλω μάτη ασ κούν αρ

νητική ψ υχολογική επίδραση στον πληθυσμό.1

Ε ξ άλλου, σε έκθεσή του προς το Α νώ τατο Σ τρατηγείο Ε νό

πλω ν Δ υνάμεω ν, ο στρατηγός Φ έλμπερ αναφ έρει ότι η επιδείνω

ση της οικονομικής κατάστασης στην χώ ρα προκαλεί δυσαρέ

σκεια και αθλιότητα στον λα ό που επιτείνεται από τις εξελίξεις

στο ανατολικό μέτω πο, την αεροπορική υπεροχή τω ν συμμάχω ν

και την αναμενόμενη συμμαχική απόβαση στην Γ αλλία με ενδε

χόμενη παράλληλη στα Β αλκάνια. Ό λα αυτά επηρεάζουν αρνητι

κά το ηθικό του πληθυσμού που δείχνει διστακτικότητα να δράσει

πολιτικά υπέρ της Γ ερμανίας.2

Π ράγματι το ηθικό του ελληνικού λαού είχε εκμηδενισθεί, ενώ

οι ελπίδες του για γρήγορη απελευθέρω ση από τους Ά γγλους εί

χαν και πάλι διαψ ευσθεί μετά την αποτυχημένη αγγλική προσ πά

θεια για κατάληψ η της Α έρου και της Σ άμου τον Ν οέμβριο του

1943, ενώ φ ήμ ες ότι η Σ οβιετική Έ νω σ η με συγκατάθεση τω ν

1. Akten zur D eutschen Auswartigen Politik (ADAP) σ ειρά E τόμος VII N0

291 σ. 5542. Bundesarchiv: Europa unterm Hakenkreuz. Die Okkupationspolitik des

deutschen Faschismus, τόμος 6ος N0263 σ. 322-3

180



συμμάχω ν -Δ ιάσ κεψ η Μ όσχας 19-30 Ο κτω βρίου 1943- είχε απο

κτήσει ισχυρή πολιτική επιρροή στα Β αλκάνια, δημιουργοΰσε φ ό

βους για την τύχη του σε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού που

ήταν ενάντια στην κομμουνιστική επικράτηση.Α λλά και ο στρατιω τικός έλεγχος της χώ ρας είχε ξεφ ύγει από

τους Γ ερμανούς και, όπω ς επιγραμματικά αναφ έρει ο Γ κραίβε-

νιτς, «... δεν έχουμε πλέον υπό τον έλεγχό μας κανένα τμήμα της

χώ ρας. Oi αντάρτες δρουν παντού ακόμη και πλησ ίον τω ν Α θη

νώ ν... καθώ ς και στην γερμ ανική ελεγχόμενη π εριφ έρεια εντός

της Π ελοποννήσ ου».3

Ev τω μεταξύ οι γερμ ανικές αρχές στην Ε λλά δα ενόψ ει τω ν

στρατιω τικώ ν εξελίξεω ν αρχίζουν τις προετοιμασίες της ανα χώ

ρησής τους. Σ ημαδιακό αυτής της τάσης είναι και οι οδηγίες του

Ν οϋμ πάχερ α πό το Β ελιγράδι προς την Υ πηρεσία τω ν Α θηνώ ν

για τον τρόπο που πρέπει να χειρισ θεί την τύχη της ελληνικής κα

τοχικής κυβερνήσεω ς, αλλά και τω ν μελώ ν της Α ντιπροσ ω πίας σε

περίπτω ση εχθρικής εισβολής στον ελληνικό χώ ρο και την εν συ

νεχεία εκκένω σή του από τα γερμανικά στρατεύματα.

Σ χετικά αναφ έρει ότιείναι υποχρέω ση της γερμ ανικής πλευράς

να προσφ έρει προστασία σε κάθε μέλος της ελληνικής κυβερνήσεω ς

που θεω ρεί εαυτόν ότιαπειλείται. Π ρέπει να γίνει ενημέρω ση τω ν

γερμανικώ ν στρατιω τικώ ν αρχώ ν ότιπροσω πικότητες που συνεργά-

σθηκαν με τις γερμανικές αρχές και ω ς εκ τούτου βρίσκονται σε κίν

δυνο, συμπεριλαμβανομένω ν και τω ν μελώ ν τω ν οικογενειώ ν τους,

έχουν δικαίω μα μεταφ οράς. H Α ντιπροσω πία Α θηνώ ν πρέπει να

καθορίσει τα πρόσ ω πα που υπάγονται σ’ αυτήν την κατηγορία. Τ υ

χόν μη σ υγκατάθεση τω ν στρατιω τικώ ν αρχώ ν σε μια τέτοια επιχεί

ρηση θα έχει δυσάρεστο αντίκτυπο και σε άλλες χώ ρες, όπου πολι

τικές προσω πικότητες «συνεργάσθηκαν μαζί μας».

Θ εω ρεί ότι τέτοιες προσω πικότητες στην Ε λλά δα περιλαμβά

νουν τους Ράλλη, Τ σιρονίκο κα ι Λ ούβαρι -κα ι με ερω τημ ατικό,

3. ADAP, ένθ. ανω τ. τόμος VIII N0136 σ. 259



λόγω της συμπεριφ ορά ς του, τον Τ αβουλά ρη - που π ρέπει να α κο

λουθήσουν τα α ναχω ρούντα γερμ ανικά στρατεΰματα πα ρ’όλο

που η ενέργεια αυτή θα είναι για τους Γ ερμανούς άχρησ τη και

επιζήμια. H μετακίνηση αυτή πρέπει να λάβει χώ ρα μόνο την τελευταία στιγμή και όταν έχει οριστικά αποφ ασισθεί η εκκένω ση

της χώ ρας.

Π ρά γματι αυτό συνέβη στις 2 Ο κτω βρίου, όταν ειδική σιδηρο

δρομική αμαξοστοιχία α ναχω ρούσ ε από την Α θήνα για τη Β ιέννη

με πρόσ ω πα που είχαν συνεργασθεί με τους Γ ερμανούς, όπω ς

Έ λληνες διερμηνείς, Ιταλοί φ ασίστες και Γ ερμ ανοί ιδιώ τες με

προεξέχοντα τον πρώ ην κατοχικό πρω θυπουργό Λ ογοθετόπουλο,

συνοδευόμενο από την Γ ερμανίδα σύζυγό του κα ι την μ εγαλύτε

ρη κόρη του.4

Ε ξ άλλου το χρονικό σημείο αναχώ ρησης από την Α θήνα τω ν

υπολειμμάτω ν της γερμ ανική ς διπλω ματικής Α ντιπροσω πίας θα

αποφ ασισθεί από το Auswartiges Amt. Σ ε περίπτω ση δε αδυναμί

ας μετάδοσ ης της σχετικής εντολής, τότε η απόφ αση θα λη φ θεί με

πλήρη ευθύνη του Ε πιτετρα μμένου, ο οποίος θα είναι ο μόνος

υπεύθυνος να αποφ ασίσει εάν ενδείκνυται περαιτέρω παραμονή

για πολιτικούς λόγους ή για λόγους αναγκαίας περα ιτέρω ενημέ

ρω σης του Υ πουργείου Ε ξω τερικώ ν σχετικά με τις εξελίξεις.

Π ρα κτικά η απόφ αση αυτή θα είναι άνευ σημ ασίας, αφ ού με

τά την αναχώ ρηση της Β έρμαχτ αναμ ένεται να ξεσπά σει κομμου

νιστική επανάσ ταση, γεγονός που κα θιστά αδύνατη την περα ιτέ

ρω παραμονή της Α ντιπροσω πίας.

Σ την διάθεσή της πρέπει να τεθούν τόσ α φ ορτηγά αυτοκίνητα

όσ α είναι αναγκα ία για την μεταφ ορά του προσ ω πικού κα ι τα

οποία δεν πρέπει να χρησιμοποιηθούν από τον γερμ ανικό στρα

τό, διότι σε ενάντια περίπτω ση θα θέσουν σε κίνδυνο την ελευθε

ρία κίνησ ης της αντιπροσω πίας.5

4. Μ . Mazower : Inside Hitler’s Greece σ. 357

5. ADAP, ένθ. ανω τ., τόμος VII N0283 σ. 540-1

182



Ev τω μεταξύ τα σκληρά γερμανικά αντίποινα σε βά ρος του

πληθυσμού στην αυξανόμενη δράση τω ν αντάρτικω ν ομάδω ν δη

μιουργούν προβλήματα πολιτικής φ ύσ εω ς στην γερμ ανική ηγε

σία στην Ε λλάδα κα ι κυρίω ς στον Ν ούμπάχερ. O τελευταίος, επ’ευκα ιρία της εκτελέσεω ς ομήρω ν στο χω ριό Κ λεισούρα στην πε

ριοχή Θ εσσαλονίκης λόγω επίθεσης ανταρτώ ν σε φ άλα γγα γερ

μα νικώ ν φ ορτηγώ ν αυτοκινήτω ν, διαμαρτύρεται προσ ω πικώ ς

στον Ρ ίμπεντροπ επισημαίνοντας ότι οι πολιτικές επιπτώ σεις τέ

τοιω ν συμ βάντω ν ενόψ ει κα ι της αναμ ενόμενης αποχώ ρησης τω ν

γερμ ανικώ ν στρατευμάτω ν είναι καταστροφ ικές και δεν βοη

θούν την γερμ ανική προπαγάνδα στον αγώ να της εναντίον τουκομ μουνισμού.6

Σ οβαρό πολιτικό ζήτημα δημιουργείται όταν στις 7 Μ αΐου ο

Α ρχιεπίσκοπος τίθεται σε κράτηση κατ’ οίκον. Α ιτία αυτής της

ενέργειας ήταν ενδεχομένω ς η εχθρική πλέον στάση του Δ αμ α

σκηνού στα καταπιεστικά μέτρα τω ν Γερμανώ ν λόγω της έξαρσης

της αντιστασιακής δράσης ή διότι αυτοί υποπτεύοντο ότι ήθελε να

αποδρά σει στην Α ίγυπτο. Μ άλιστα προς στιγμήν υπήρξε σκέψ ηνα μεταφ ερθεί στην Γ ερμανία. Ε πειδή υπήρξαν ποικίλες αντι

δράσεις, ο Ν οϋμπάχερ, με τηλεγράφ ημά του στο Β ερολίνο, τονί

ζει το αντιπαραγω γικό μιας τέτοιας ενέργειας. O Α ρχιεπίσκοπος

εξακολουθεί να είναι φ υλα κισμένος στο σπίτι του μέχρι τις 28 Au-

γούστου, όποτε και αποσύρονται οι Γ ερμανοί φ ρουροί.7"Ισω ς η

αναμενόμενη αποχώ ρησ η τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν από την

πρω τεύουσ α ώ θησε την γερμανική πλευρά στην απελευθέρω σητου Δ αμασκηνού, ο οποίος θα τους ήταν χρήσιμος συνομιλητής

στην προσ πάθειά τους να εγκαταλείψ ουν χω ρίς περιπλοκές την

αθηναϊκή πρω τεύουσα.

Ε νδιαφ έρουσα είναι πολιτική έκθεση που περιγράφ ει την

ατμόσ φ αιρα στην Ε λλάδα, στο τέλος του πρώ του εξαμήνου του

6. ADAP, ένθ. ανω τ., τόμος VIII N" 27 σ. 55

7. Η λ. Β ενέζη :Α ρ χ ιε π ί σ κ ο π ο ς Δ α μ α σ κ η ν ό ς σ. 320-1

183



1944. Σ ’ αυτήν αναφ έρεται ότιη διάθεση του πληθυσμού επη ρεά

ζεται εντονότερα από τις εξελίξεις στα διάφ ορα μέτω πα του πο

λέμου παρά από την οικονομική κατάσ τασ η που παρα μένει στά

σιμη. H προέλαση τω ν συμμαχικώ ν δυνάμεω ν στο ευρω παϊκό μέτω πο ενισχύει την εντύπω ση στην δημόσια κοινή γνώ μη ότιο πό

λεμος τελειώ νει στο τέλος του έτους με συντριβή της Γ ερμανίας.

H απόπειρα της 20ης Ιουλίου - η τοποθέτησ η βόμβας από τον

ανώ τερο αξιω ματικό Σ τάουφ ενμπεργκ στο Α ρχηγείο του Χ ίτλερ

στο Ρ άστενμπουργκ που εξερράγη κατά την διάρκεια επιτελικής

συσκέψ εω ς και η οποία ετραυμάτισε ελαφ ρά τον Χ ίτλερ- θεω

ρείται εδώ σαν σημ άδι εσω τερικής αδυναμίας του καθεστώ τος. H

διακοπή τω ν διπλω ματικώ ν σχέσεω ν της Τ ουρκίας με την Γερμ α

νία και οι διάφ ορες νικηφ όρες συμ μαχικές αναγγελίες δημιουρ

γούν την εντύπω ση στον ελληνικό λαό ότι σύντομα θα υπάρξει

αποχώ ρηση τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν από την χώ ρα του.

Π ροσθέτει δε, ότι δεν υπάρχει προοπτική βελτίω σης της οικονο

μικής κατάστασης στην χώ ρα .8

Ε π α φ έ ς τ ω ν α ν τ ιπ ά λ ω ν

Ή δη από τέλος του καλοκα ιριού οι προετοιμασίες για την α πο

χώ ρηση του γερμανικού στρατού είχαν πά ρει έντονο ρυθμό. Μ ε

τά την κατάληψ η της Ρουμανίας ο Ε ρυθρός Στρατός απειλούσε νααποκόψ ει τις γερμανικές μονάδες στην B. Ε λλάδα και έτσι το Σ υ

γκρότημα Σ τρατού E υπό τον στρατηγό Λ ορ αναγκάσθηκε να

εγκαταλείψ ει την Θ εσσαλονίκη στις 2 Ο κτω βρίου, ενώ ο Ρ ω σικός

στρατός είχε καταλάβει την Β ουλγαρία στις 20 Α υγούστου.

Ή δη ο Χ ίτλερ είχε δώ σει στις 26 Α υγούστου προφ ορική εντο

λή στον στρατάρχη Β άιχ, στρατιω τικό Δ ιοικητή της NA. Ε υρώ πης,

για σταδιακή εκκένω ση τω ν γερμ ανικώ ν στρατευμάτω ν από τον

8. Europa unterm Hakenkreuz, ένθ. ανωτ. Ν ° 311 σ. 357-8

184



ελλαδικό χώ ρο, κηρύσ σοντας τον εμπόλεμη ζώ νη.9H μεταφ ορά

πάντω ς στρατιω τικώ ν μονάδω ν απ ό τον νότο στον βορρά είχε α ρ

χίσει ήδη από τον Ιούνιο μετά την συμμαχική απόβαση στην Ν ορ-

μανδία στις 6 του ίδιου μηνός.Oi Γ ερμανοί ήθελαν να αποχω ρήσ ουν απ ό την Ε λλάδα όσο το

δυνατόν ειρηνικά, να αποφ ύγουν απώ λειες σε έμψ υχο και άψ υχο

υλικό, και περιττές στρατιω τικές περιπλοκές. H πολιτική τους

προς αυτήν την κατεύθυνση στηριζόταν σε δύο άξονες ενέργειας.

Π ρώ τον, επιδίω ξη σ υνεννόησης με τους Β ρετανούς αφ ού η

εκκένω ση της Κ ρήτης τω ν νησιώ ν του Α ιγαίου κα ι τω ν Δ ω δεκα

νήσω ν εξαρτάτο α πό την στάση τους εφ όσ ον ήσ αν κυρίαρχοιτου αερο πο ρικο ύ κα ι θαλα σσίου χώ ρου της περιοχής. H προ

σ πάθεια αυτή διευκολύνετο από το γεγονό ς ότι και τα αγγλικά

συμ φ έροντα σ υνέπιπταν με τα γερμ α νικά στο σ ημείο αυτό. Oi

Ά γγλοι δεν επιθυμ ούσ αν την δη μ ιουργία χρονικού κενού μετα

ξύ γερμ ανική ς αποχώ ρη σης από τον ελλαδικό χώ ρο κα ι έλευ

σής τους σ ’ αυτόν, κα θόσ ον υπ ήρχε φ όβ ος κομ μουνιστικές δυ

νάμ εις να επω φ εληθούν και να θελήσ ουν να εδρα ιώ σ ουν τηνυπεροχή τους. Μ ια τέτοια κα τάσταση ήταν αντίθετη με τα μα

κρ οχρό νια γεω πολιτικά συμ φ έροντα της Β ρετανική ς Α υτοκρα

τορίας. Ω ς γνω στόν ο ελλαδικός χώ ρο ς ανήκε κα τά πα ρά δοσ η

στην αγγλική επικυριαρχία, η οποία και σ φ ραγίσ θη κε αργότε

ρα με την συμ φ ω νία της Γιάλτας, τον Φ εβρου άριο του 1945, μ ε

ταξύ Τ σώ ρτσιλ και Σ τάλιν.

O δεύτερος άξονας επιδίω ξης της γερμανικής πλευράς ήταν ηαναζω πύρω ση κα ι υποδαύλιση της διαμάχης μεταξύ τω ν αντιστα

σιακώ ν και αντάρτικω ν ομάδω ν, γεγονός που κατά τους Γερμα-

νούς θα είχε ω ς αποτέλεσμα να προκλη θεί εμφ ύλια διαμάχη με

ταξύ τους ώ στε να μην έχουν ούτε την δυνατότητα ούτε τον χρόνο

να ενοχλήσουν τα α ποχω ρούντα γερμ ανικά σ τρατεύματα, και

έτσι να αποφ ευχθούν απειλητικές καταστάσεις γι’ αυτά. Ε πίσης

9. Έ νθ. ανω τ. σ. 74

185



να δημιουργήσουν τριβές μεταξΰ Α γγλίας κα ι Ρω σίας τω ν οποίω ν

τα συμφ έροντα στην Β αλκανική περιοχή ήσαν ανταγω νιστικά.

Ή δη από τον Α ΰγουστο είχαν αρχίσει επα φ ές Γ ερμανώ ν και

Ά γγλω ν για την ειρηνική αποχώ ρηση τω ν γερμ ανικώ ν στρατευμάτω ν από την Ε λλάδα. H συμφ ω νία προέβλεπε να κρατηθεί η

Θ εσσαλονίκη από τους Γ ερμ ανούς μέχρι να την κα ταλάβουν οι

Β ρετανοί, ώ στε να αποφ ευχθεί ενδεχόμενη κατάληψ ή της από τα

ρω σικά στρατεύματα.10

Ε πίσης τον Σ επτέμβριο είχε δοθεί προφ ορική εντολή στην

Στρατιω τική Δ ιοίκηση στην Ε λλάδα να συνεχισθούν οι διαπραγ

ματεύσ εις με τους Β ρετανούς για την αναίμακτο αποχώ ρηση τουγερμ ανικού στρατού. O Ράλλης δε είχε ανα φ έρει στον Γερμ ανό

στρατηγό Σ όϋερλεν ότι υπάρχει πρω τοβουλία τω ν συμμάχω ν για

επαφ ές σχετικά με την εκκένω ση της χώ ρα ς από την Β έρμαχτ χω

ρίς εχθροπραξίες.11

To θέμα, κατά πόσ ον υπή ρξε συγκατάθεση του Χ ίτλερ για την

έναρξη αγγλογερμ ανικώ ν επα φ ώ ν, είναι αμφ ιλεγόμενο. Α πό την

μια έχουμε την μ αρτυρία του Σ πέερ, ο οποίος αναφ έρει στα απομνημονεύματά του ότι ο Φ ύρερ παρετήρησε ότι ήταν η μόνη φ ο

ρά που συγκατατέθηκε για κάτι τέτοιο,12 και από την άλλη τον

ισχυρισμό του Ρίμπεντροπ ότι μια τέτοια ενέργεια βρισκόταν σε

αντίθεση με την πολιτική γραμμή του Χ ίτλερ.13

Στις 2 Σ επτεμβρίου ο στρατάρχης Β άιχ τηλεγραφ εί στο Α νώ τα

το Στρατηγείο Ε νόπλω ν Δ υνάμεω ν (OKW) ότι οι κομμουνιστικές

ομάδες προετοιμάζονται για την κατάληψ η της εξουσίας, χρησιμοποιώ ντας σαν όπλο την τρομοκρατία. Α ποβλέπουν σε πρώ το σ τάδιο

να καταλάβουν πολιτικά και οικονομικά ερείσματα στην χώ ρα με

την αποχώ ρηση τω ν γερμανικώ ν δυνάμεω ν. Θ εω ρεί ότιπρέπει να

10. A. Speer: Inside the Third Reich σ . 400

11. B. Μ αθιόπσυλου : Η Ε λ λ η ν ικ ή α ν τ ίσ τ α σ η (1941-44) κ α ι ο ι ύ μ μ α χ ο ι σ . 337-8

12. A. Speer, ένθ. ανω τ.

13. ADAP, ένθ. ανω τ., N0225 σ. 432

186



αναμένεται ανακήρυξη σοβιετικής δημοκρατίας στην χώ ρα με την

υποστήριξη της Σοβιετικής Έ νω σης. Oi Ά γγλοι, από ό,τιφ αίνεται

από ανακοινώ σεις αλλά και από την συμπεριφ ορά τους, θέλουν να

εμποδίσουν τις κομμουνιστικές επιδιώ ξεις. «Υ πό αυτήν την έννοια», συνεχίζει ο σ τρατάρχης, «είναι βασικό αγγλικό συμφ έρον να

περιέλθουν στην Α γγλία οι θέσεις κλειδιά στην Ε λλάδα που κατέ-

χονται από τους Γερμανούς». Α υτό πρέπει να γίνει κατά τέτοιον

τρόπο ώ στε να μην προκύψ ει χρονικό κενό το οποίο θα χρησιμο

ποιήσουν οι κομμουνιστές για να καταλύσουν την υπάρχουσ α τάξη

και να εμποδίσουν την κατάληψ ή τους από τους Ά γγλους.

H ανάγκη αποτροπής αυτού του ενδεχομένου είναι η κινητήριος

δύναμη πίσω από την προσφ ορά συνομιλιώ ν με σκοπό να επέλθει

συμφ ω νία «ώ στε η αποχώ ρησή μας να σ υμπέσει με την αγγλική κα

τάληψ η», συμπληρώ νειο Β άιχ. O Ν οϋμπάχερ πιστεύει ενδεχόμενη

την δυνατότητα προκαταρκτικώ ν συνομιλιώ ν με Ά γγλο εκπρόσω πο.

O Β άιχ θεω ρεί από σ τρατιω τικής απόψ εω ς τέτοιες επαφ ές χρή

σιμες και εποικοδομητικές για την διάσω ση ανδρώ ν και υλικού.

Π ροσθέτει δε ότι, εφ όσον ο Φ ύρερ αποφ ασίσει την εκκένω ση του

ελλαδικού χώ ρου, που την θεω ρεί αναμενόμενη, τότε θα πρέπει να

εξουσιοδοτήσει τον Ν οϋμπάχερ να διερευνήσει τις αγγλικές προ

θέσεις και τις δυνατότητες συμ φ ω νίας επί του προκειμένου.14

Π ράγματι ο Ν οϋμπάχερ είχε κρούση α πό την αγγλική πλευρά

για μια συμφω νία. Ό πω ς αναφ έρει σε τηλεγράφ ημ ά του ο Α ρχη

γός της κρατικής Α σφ άλειας (Sicherheitspolizei) στο Β ερολίνο,Κ άλτενμπρυνερ, προς τον Φ έγκελαϊν, ανώ τερο αξιω ματικό τω ν SS

και εκπρόσω πο του Χ ίμλερ στο Στρα τηγείο του Χ ίτλερ, ο οποίος

μάλιστα είχε παντρευτεί την αδελφ ή της Ε ύα ς Μ πράουν, της ερω

μένης και μετέπειτα συζύγου του Χ ίτλερ, «οι Ά γγλοι ενδιαφ έρο-

νται σε περίπτω ση εγκατάλειψ ης της Ε λλάδος να καταλάβουν τις

θέσεις μας». O Ν οϋμπάχερ εισηγείται αποδοχή τω ν αγγλικώ ν

προτάσεω ν, διότι από αυτές μπορεί να προκύψ ουν πλεονεκτήμ α-

14. ADAP, ένθ. ανωτ., Ν ° 209 σ. 405-6

187



τα για την γερμανική πλευρά. Έ χει ήδη ενημερώ σει το Auswarti-

ges Amt και ζητεί εξουσιοδότηση για περαιτέρω ενέργειες.

O Κ άλτενμπρυνερ συμφ ω νεί με τις σκέψ εις του Ν οϋμπάχερ

και υπογρα μμίζει ότι μια τέτοια συμ φ ω νία θα δημιουργήσει ρήγμα στα α ποφ ασισθέντα τω ν συμμάχω ν για αποχή από μονομερείς

ενέργειες, γεγονός που θα αποτελέσει κέρδος για τους Γ ερμα-

νοΰς. Σ υνιστά όπω ς καταβληθεί προσπάθεια να δοθεί η σχετική

εξουσιοδότησ η στον Ν οϋμπάχερ από ανώ τατα κλιμάκια με την

σημείω ση ότι το θέμα είναι επείγον.

O Ρίμπεντροπ, όμω ς, έχει σοβαρές αντιρρήσεις για τις πρω το

βουλίες του Ν οϋμπάχερ και κυρίω ς διότι θεω ρεί ότι γίνεται υφ αρ

πα γή τω ν αρμοδιοτήτω ν του στον τομέα της εξω τερικής πολιτικής

που θεω ρεί ότι ανήκει αποκλειστικά σ ’ αυτόν. Τ ονίζει ότι ο Γ ερ

μανός πληρεξούσιος δεν έχει εξουσιοδότηση να έρχεται σε επαφ ή

για θέματα εξω τερικής πολιτικής με άλλες υπηρεσίες εκτός του

Υ πουργείου Ε ξω τερικώ ν. Θ εω ρεί επίσης ότι τέτοιες ενέργειες θα

δημιουργήσουν χάος στο τομέα τω ν εξω τερικώ ν σχέσεω ν με απο

τέλεσμα να χαθεί ο προσανατολισμός τους. H συμ περιφ ορά αυτή

κατά τον Ρίμπεντροπ έρχεται σε αντίθεση με την μέχρι τοϋδε στε

νή συνεργασ ία του με Χ ίμλερ και Κ άλτενμπρυνερ.

Ε πιπροσ θέτω ς θεω ρεί την θέση του Ν οϋμ πάχερ λανθασ μένη

και ότι αυτή βρίσκεται σε αντίθεση με την τοποθέτηση του Φ ύρερ.

Α παγορεύει δε στον Ν οϋμπάχερ να έλθει σε επαφ ή με τους συμ

μάχους οι οποίοι δεν έχουν άλλο σ κοπό από του να εκμεταλλευ-θούν την αφ έλειά του.15

Π ράγματι, φ αίνεται ότι ο Χ ίτλερ απέρριψ ε την σχετική πρότα

ση όταν ο Ρ ίμπεντροπ τού την έθεσε υπ’ όψ ιν.16

Β εβαίω ς κα ι οι δύο μεριές, λόγω τω ν ειλημ μένω ν τοποθετήσε-

ώ ν τους, δεν ήσαν σε θέση να κά νουν δημόσια υπαναχώ ρηση σ’

αυτό το θέμα. Φ αίνεται, όμω ς, ότι από διάφ ορους πολιτικούς και

15. ADAP, ένθ. ανω τ., N0225 σ. 431-3

16. ADAP, ένθ. ανω τ., Ν ° 209 σ. 406

188



στρατιω τικούς παράγοντες υπήρξαν επαφ ές ενόψ ει και του γεγο

νότος ότι η γερμανική γραφ ειοκρα τική μηχανή βρισκόταν σε απο

σύνθεση λόγω και της φυσικής και πνευματικής πλέον αδυναμίας

του Χ ίτλερ να την ελέγχει. H κατάσταση της υγείας του, ιδίω ς μετά την α πόπειρα της 20ης Ιουλίου, βρισκόταν στο ναδίρ. Χ αρακτη

ριστικό δε είναι το γεγονός ότι μόλις και μετά βίας μπορούσ ε να

γρά φ ει, κα ι από τον Δ εκέμβριο ένας έμπιστος υπάλληλος πλαστο

γραφ ούσε την υπογρα φ ή του σε κείμενα κα ι σε ανακοινώ σεις.17

Α πό την μεριά τους οι Β ρετανοί είχαν αποστείλει στην Α θή να

με πλαστά διαβατήρια μερικούς αξιω ματικούς οι οποίοι άρχισαν

διαπραγματεύσεις με την γερμ ανική πλευρά στο οίκημα της Σ ουηδικής πρεσβείας στην αθηναϊκή πρω τεύουσα.

Β εβαίω ς, η επίσημη στάση τω ν Ά γγλω ν ήταν η άνευ όρω ν παρά

δοση του γερμ ανικού στρατού σ ύμφω να και με τις αποφ άσεις της

Δ ιάσ κεψ ης της Κ αζαμπλάνκας. Έ τσ ι η μεσολάβηση του Ε λβετού

προξένου στην Α θήνα, Έ σ σερ, για την άνευ όρω ν παράδοση, σ υνά

ντησε την απόλυτη άρνηση του στρατηγού της Α εροπορίας, πτεράρ

χου Φ έλμυ, Δ ιοικητού τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν N. Ε λλάδος

με έδρα την Α θήνα, παρ’όλο που ήταν διατεθειμένος να συζητήσει

την παράδοση τω ν Α θηνώ ν. Oi Β ρετανοί επέμειναν στην άνευ όρω ν

παράδοση και δεν απεδέχθησ αν το σ χέδιο που προέβλεπε την κή

ρυξη της πόλεω ς τω ν Α θηνώ ν σαν «ανοχύρω τη πόλη».18

Π ροτάσεις διαπραγμα τεύσ εω ν έγιναν από τον Ά γγλο σ ύνδε

σμο στις ανταρτικές ομάδες του Ζ έρβα κατόπιν εξουσ ιοδοτήσ εω ς

του Κ αΐρου κα ι από συλληφ θέντα στην Κ ρήτη Ά γγλο αξιω ματικό

ο οποίος ισχυρίσθηκε ότι είχε σχετική εντολή να έλθει σε επαφ ή

με την γερμ ανική πλευρά για την σύναψ η συμ φ ω νίας σχετικά με

την εκκένω ση της Κ ρήτης και της Ε λλάδος.19

Ev τούτοις φ αίνεται ότι υπήρξε μυστική συμφ ω νία μεταξύ τω ν

17. D. Irving: Hitler’s War σ. 75018. Roland Hampe: Η Δ ιά σ ω σ η τ η ς Α θ ή ν α ς τ ο ν Ο κ τ ώ β ρ ιο τ ο υ 1944 σ. 75

19. ADAP, ένθ. ανω τ., N0209 σ. 406 υποσ . 2

189



δΰο α ντιπά λω ν στην Λ ισαβόνα, κα τά την οποία οι Ά γγλοι δεν θα

πα ρεκώ λυα ν την γερμανική εκκένω ση της Κ ρήτης κα ι τω ν άλλω ν

νήσ ω ν του Α ιγαίου προς την ηπειρω τική Ε λλά δα κα ι εν συνεχεία

προς τα ελληνογιουγκοσ λαβικά σύνορα προτού τα ρω σικά στρατεύμ ατα, που είχαν καταλάβει την Β ουλγαρία, κλείσουν τον δρό

μο διαφ υγής, ενώ η γερμ ανική πλευρά θα διευκόλυνε την πα ρά

δοση της Θ εσσαλονίκης στους Ά γγλους.20

Π ράγματι ο Σ πέερ σε συνέντευξη δηλώ νει ότι θυμ άται ότι ο

στρατηγός Γιοντλ, επιτελάρχης του Α νώ τατου Σ τρατηγείου Ε νό

πλω ν Δ υνάμεω ν (OKW), του είχε ανα κοινώ σει ότι είχε επέλθει

σχετική συμ φ ω νία επί υψ ηλού επιπέδου .21

Έ τσ ι οι Γ ερμ ανοί, μεταξύ 25 Α υγούστου και 15 Σ επτεμβρίου,

κα τάφ ερα ν να μεταφ έρουν α νεμπόδιστα δια θαλάσσης 7.000 πε

ρίπου στρατιώ τες, 1.200 άλογα, 93 τεμάχια πυροβολικού, 834 οχή

ματα και 4.800 τόνους στρατιω τικό υλικό. Ε πίσης η Λ ούφ τβά φ ε

μετέφ ερε από τον Α ύγουστο μέχρι τον Ο κτώ βριο '30.000 περίπου

στρατιώ τες και 1.000 τόνους πολεμικό υλικό.22

Σ χετικά ο Γ κραίβενιτς τηλεγραφ εί στον Ν οϋμ πάχερ στις 10 Σ ε

πτεμβρίου ότι η 22α Μ ερα ρχία Π εζικού μ εταφ έρθηκε από την Κ ρή

τη στην ηπειρω τική Ε λλά δα χω ρίς καθυστέρηση, αλλά χω ρίς να

μπορέσει να συναποκομίσει όλον τον οπλισμό της καθώ ς και τα

οχήματά της. Υ πογραμμίζει ότι οι Ά γγλοι που έχουν τον πλήρη

έλεγχο στον αεροπορικό κα ι θαλάσσιο χώ ρο της περιοχής κράτη

σαν παθητική στάση, η δε μαχητικότητά τους είναι περιορισμένη με

αποτέλεσμα να μην υπάρξουν απώ λειες από την γερμανική πλευρά.

Σ υμπεραίνει δε ότιοι Β ρετανοί εν όψ ει της αναμενόμενης αντιπα

ράθεσής μας με τους μπολσεβίκους δεν παρενόχλησαν τις γερμανι

κές δυνάμεις εφ όσον αυτό εξυπηρετεί τα ίδια συμ φέροντά τους.23

20. N. Κ αρκάνη : Ο ιΑ ω σ ί λ ο γ ο ι τ η ς Κ α τ ο χ ή ς σ . 268

21. B. Μ αθιόπουλου, ένθ. ανω τ. σ. 51

22. Lars Baerentzen: Anglo-German negotiations during the German retreat from Greece in 1944- Scandinavian Studies in Modern Greek N04 o. 27

23. Europa unterm Hakenkreuz, ένθ. ανω τ., N0317 σ. 362

190



O Φ ΰρερ είχε ήδη εγκρίνει από τις 14 Σ επτεμβρίου την εκκένω

ση προσω πικού και υλικοΰ από τα νησιά του Α ιγαίου κα ι τα Δ ω δε

κάνησα, αναλόγω ς τω ν δυνατοτήτω ν που υπήρχαν περί τω ν θαλάσ

σιω ν κα ι αεροπορικώ ν μεταφ ορώ ν. H γραμμή προτεραιότητος καθορίζεται από την Α νώ τατη Στρατιω τική Δ ιοίκηση. Π άντω ς θα πρέ

πει να προηγούνται το μάχιμο προσ ω πικό, σημαντικά μηχανήματα,

όπω ς τεθω ρακισμένα, αντιαεροπορικά κ.α., προμήθειες, πυρομαχι-

κά κα ι καύσιμη ύλη. Ε νδιαφ έρον προκαλεί η παρατήρησ η ότιη εμ

φανιζόμενη παθητική συμπεριφ ορά τω ν Ά γγλω ν κατά την γερμ ανι

κή αποχώ ρησ η θα παύσει σύντομα λόγω ρω σικώ ν πιέσεω ν.24

Ev τούτοις από πολλούς αμφ ισβητείται ότι υπήρξε σχετική

έστω κα ι σιω πηρή συμφ ω νία τω ν αντιμαχομένω ν. "Ισω ς η εντύπω

ση περί συμφ ω νίας δημιουργήθηκε στον Γιοντλ από την παθητική

στάση της αγγλικής πλευράς. Π άντω ς ο στρατηγός της γερμ ανικής

Α εροπορίας Κ όρτε, ο οποίος ήταν υπεύθυνος τω ν μεταφ ορώ ν κα

τά την εκκένω ση, υποσ τηρίζει ότι αυτή έγινε κάτω από δύσ κολες

συνθήκες και ότι Β ρετανοί κα τέβαλαν προσπάθειες να την εμπο

δίσουν. Α πόδειξη τούτου ήταν οι σφ οδροί συμμαχικοί βομ βαρδι

σμοί τω ν αεροδρομίω ν Α θηνώ ν κα ι Θ εσσαλονίκης στις 15 Σεπτεμ

βρίου.25Υ πή ρξαν αρκετές απώ λειες σε αεροπλά να και άλλες ζημι

ές που δεν επέτρεψ αν την μεταφ ορά τω ν υπολοίπω ν στρατευμά

τω ν από τα διάφ ορα νησιά, κυρίω ς από την Κ ρήτη κα ι τη Ρ όδο με

αποτέλεσμα να παρα μείνουν εκεί μέχρι το τέλος του πολέμου.

Β εβα ίω ς οι πολεμικές αυτές ενέργειες αποδίδονται στις πιέ

σεις της ρω σικής πλευράς στις συνδιασκέψ εις του Κ εμπέκ και

Ν τάμπαρτον Ό ουκς που πίεζε για μεγαλύτερη δραστηριότητα

τω ν συμμάχω ν στον ελλαδικό χώ ρο.26

Α λλά κα ι ο Ράλλης ζητεί από τον Ν οϋμπά χερ να έλθει σε επα

φή με την αγγλική πλευρά προς αποφ υγήν κομμουνιστικού πρα

24. ADAP, ένθ. ανω τ., N0236 σ. 448-925. Lars Baerentzen, ένθ. ανω τ., σ. 55

26. H. Richter: Griechenland zwischen Revolution und Konterrevolution σ. 485

191



ξικοπήμ ατος μετά την αποχώ ρηση τω ν Γερμανώ ν. Oi Γ ερμανοί

θεώ ρησαν ότι η προτροπή αυτή του Έ λλη να πρω θυπουργοΰ α πέ

βλεπε στην διατήρησή του στην εξουσ ία μετά την αναχώ ρησή

τους από την Ε λλά δα.27Π άντω ς, είτε υπήρξε σ υμ φ ω νία ή μη, είναι γεγονός ότι οι Ά γ

γλοι τήρησ αν κατά κανόνα παθητική στάση στην αποχώ ρηση τω ν

γερμ ανικώ ν στρατευμάτω ν, τα οπ οία εκκένω σαν κατά κάποιον

τρόπο ειρηνικά τα διάφ ορα ελληνικά νησιά. Έ τσ ι, μετά την Κ ρή

τη κα ι την Ρόδο -α π ό όπου α νεχώ ρησαν από την Κ ρήτη 50.000

άνδρες επί συνόλου 70.000 κα ι από την Ρόδο και τα γΰρω νησιά

17.000 επί συνόλου 23.000-2δ στις 12 Σ επτεμβρίου οι Γ ερμανοίαπέσυραν ανενόχλητα το μεγαλύτερο μέρος τω ν δυνάμεώ ν τους

από τις νήσους Λ έσβο, Σ άμ ο, Xio και Λ ήμνο.

H κήρυξη του πολέμου από την Β ουλγαρία εναντίον της Γ ερ

μανίας, στις 8 Σ επτεμβρίου, υποχρεώ νει τους Γ ερμανούς να επι

σπεύσουν την αποχώ ρησ ή τους από την Ε λλάδα.

Έ τσι στις 18 Σ επτεμβρίου αρχίζει η εκκένω ση της Η πείρου,

Κ έρκυρας και Π ελοποννήσου. Σ τις 27 Σ επτεμβρίου εκκενώ νεται

η Δ . Ε λλάδα μέχρι την Π ίνδο. Σ τις 3 Ο κτω βρίου α ποφ ασίζεται η

εγκατάλειψ η της Δ . Α λβανίας κα ι Δ . Μ ακεδονίας. Σ τις 7 Ο κτω

βρίου αρχίζει η αποχώ ρηση από την Α ττική, και στις 13 εγκατα-

λείπεται η Α θήνα.

Ε πίσης στις 6 Ο κτω βρίου ανεχώ ρησε αεροπορικώ ς για την Β ι

έννη και ο Γ ερμανός επιτετραμμένος Γ κραίβενιτς με το εναπομεί-

ναν προσ ω πικό της Π ρεσβείας τω ν Α θηνώ ν. Ε γκατασ τάθηκαν

στην αυστριακή πρω τεύουσα για να παρακολουθούν τις εξελίξεις

στην Ε λλάδα μετά την αποχώ ρηση τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν.

Tov Ιανουάριοτου 1945 σχηματίσθηκε εκείη «Ε λληνική Ε θνι

κή Ε πιτροπή» με επικεφαλής τον Τ σιρονίκο, πρώ ην υπουργό Ο ι

κονομικώ ν στις κατοχικές κυβερνήσεις Λ ογοθετόπουλου και

27. J. Hondros: Occupation & Resistance. The GreekAgonyl941-44 σ. 195

28. B. Μ αθιόπουλου, ένθ. ανω τ., σ. 340

192



\

Ράλλη με προοπτική να ασκήσει κυβερνητική εξουσία στην Ε λλά

δα εάν επέστρεφαν οι Γ ερμ ανοί. Π ρος το παρόν δε ασχολείτο με

την προάσπιση τω ν συμφ ερόντω ν τω ν Ε λλήνω ν εργατώ ν που βρί

σκονταν ακόμη στο γερμανικό έδαφ ος.29Τ έλος, στη 1 κα ι 2 Ν οεμβρίου τα τελευταία γερμανικά στρα

τεύματα εγκα ταλείπουν το ελληνικό έδαφ ος χω ρίς σοβαρά επει

σόδια, λόγω της παθητικής στάσ ης τω ν Β ρετανώ ν, αλλά και τω ν

αντάρτικω ν ομάδω ν που πολλές από α υτές είχαν έρθει σε συνεν

νόηση με τις γερμανικές στρατιω τικές διοικήσεις.30

Ο ιΓ ερμ α νοί συγκεκριμένα εστηρίζοντο στην διαμάχη τω ν δύο

κυριοτέρω ν αντάρτικω ν οργανώ σεω ν Ε Α Μ /Ε Λ Λ Α Σ και Ε Δ Ε Σ

οι οποίες είχαν θέσει προτεραιότητα στην αλληλοεξόντω σή τους,

παρά στον αγώ να κατά του κατακτητή. Έ τσι ο γερμ ανικός στρα

τός δεν ανέμενε κατά την υποχώ ρησή του σοβαρή αντίσταση α π ’

αυτές αφ ού το ενδιαφ έρον τους συγκέντρω νε η κατάληψ η τω ν

Α θηνώ ν που αποτελούσε σημαντικό λάφ υρο στην προσ πά θεια

κατάληψ ης της ελληνικής επικράτειας.31

Α ξιοσημείω το πάντω ς είναι ότι και μετά την οριστική αποχώ

ρηση τω νΓ ερμ ανώ ν από την Ε λλάδα, αρχάς Ν οεμβρίου, παρέμει-

ναν 5.000 περίπου άνδρες της Α εροπ ορίας για την προστασία τω ν

ορυχείω ν χρω μίου στην B. Ε λλά δα.32

Π ο λ ιτ ικ ή τ η ς «υ π ο δ α ύ λ ισ η ς » (Storpolitik)

Ε κτός της συνεννόησης με την αγγλική πλευρά που επέτρεψ ε

στα γερμ ανικά στρατεύματα να εκκενώ σουν «ειρηνικά » την

Κ ρήτη κα ι τα νησ ιά του Α ιγαίου , έπρεπε να αντιμετω πισθούν

29. Έ νθ. ανω τ.: O Δ ε κ έ μ β ρ ιο ς τ ο ν 1944 σ. 156-7

30. H. Richter, ένθ. ανω τ., σ. 486

31. J. Hondros, ένθ. αναπ., σ. 191-2

32. W. W arlim ont: Inside Hitler’s Headquarters σ. 471

193



κα ι οι δυσ κολίες της ηπειρω τική ς Ε λλά δος κα τά την αποχώ ρη ση

που την ήλεγχαν οι διά φ ορες αντάρτικες ομ άδες, κυρίω ς κομ

μουνιστικής προέλευσ ης. Oi Γ ερμ ανοί προς εξουδετέρω σιν αυ

τής της απειλή ς άρχισ αν να σχεδιάζουν την πολιτική «της υποδαύλιση ς» (Storpolitik) προσ πα θώ ντας να υποδα υλίσουν, να

υποκινήσουν και να εντείνουν την διαμάχη μεταξύ κομ μουνιστι

κώ ν κα ι εθνικιστικώ ν ομ άδω ν με απώ τερο σκοπό να επιτύχουν

την ομαλή αναχώ ρησή τους α φ ’ενός, α φ ’ετέρου δε να δη μιουρ

γήσ ουν για τους διαδόχους τους Ά γλλους μια δύσκολη και επι

κίνδυνη κατάσ τασ η που θα τους ανάγκαζε να δεσμεύσουν όσο

το δυνατόν περισ σ ότερα εμπόλεμα στρα τεύμ ατα για να τηνελέγξουν κα ι τα οπ οία θα μπορούσ αν να χρησιμοποιήσουν στο

πολεμικό μέτω πο. Ε πίσης, να ενισχύσουν μια υποβόσκουσ α

αντιπα λότητα μ εταξύ Ά γγλω ν κα ι Σ οβιετικώ ν πά νω στην οποία

στήριζαν κάποια ελπίδα αποφ υγή ς του μοιρα ίου τέλους της να-

ζιστικής αυτοκρατορίας.

Π ρά γμα τι, η σύγκρουση μεταξύ αριστερώ ν και δεξιώ ν δυνά

μεω ν είχε οξυνθεί το καλοκαίρι του 1944, η δε σκληρότητα τω ν

Τ αγμάτω ν Α σφ αλείας συναγω νιζόταν με αυτήν τω ν γερμ ανικώ ν

στρατευμάτω ν.33Μ άλιστα ο Ρ άλλης κα ι ο Ν οϋμπάχερ σχεδίαζαν

την αποστολή τους στην Μ ακεδονία και στη Θ ράκη για να απο

τρέψ ουν κατάληψ ή τους από τις κομμουνιστικές δυνάμεις, ενώ

αυτά είχαν συνδρά μει τους Γ ερμανούς όταν εγκατέλειπαν την

Π ελοπόννησο.34O Ν οϋμπά χερ μάλιστα θεω ρεί αυτήν την αποσ το

λή τω ν εθνικιστικώ ν ομάδω ν ότι θα όξυνε την αντιπαρά θεση Ά γ

γλω ν και Ρώ σω ν στον ελλαδικό χώ ρο.35

Ο ιΓ ερμ α νοί, πάντω ς, είχαν δυσκολίες στην συγκρότησ η ενιαί

ου μετώ που τω ν αστικώ ν δυνάμ εω ν κα τά της κομμουνιστικής

απειλής λόγω τω ν «εγω ιστικώ ν» συμφ ερόντω ν τω ν διαφ όρω ν

33. Μ . Mazower, ένθ. ανω τ., σ. 34934. J. Hondros, ένθ. ανω τ., σ. 196

35. Europa unterm Hakenkreuz, ένθ. ανω τ., N0321 σ. 365

194



αντικομμουνιστικώ ν πα ρατάξεω ν και την έλλειψ η ενδιαφ έροντος

της ασ τικής τάξης να ενεργοποιηθεί πολιτικά.36

Ό π ω ς τονίζει χαρακτηριστικά ο Ν οϋμπά χερ ήδη α πό τις 12

Α υγούστου, η πολιτική, οικονομική και νομισματική κατάστασηστην χώ ρα έχει επιδεινω θεί, οι δε πολεμ ικές εξελίξεις οδηγούν

σε αυξημένη δραστηριότητα τις κομμουνιστικές ομάδες κα ι τις

ομάδες τρομοκρατώ ν. Oi επιθέσ εις εναντίον της Β έρμαχτ και της

αστυνομ ίας έχουν πολλαπλασ ιασ θεί με μ εγάλες απώ λειες για την

γερμ ανική πλευρά. H προέλασ η του Ε ρυθρού Σ τρατού έχει όχι

μόνο σημαντική απήχηση στους κομμουνιστές, αλλά επη ρεάζει

και τις οικονομικές παραμέτρους με αποτέλεσμα ουσ ιαστική μείω ση τω ν εσόδω ν λόγω διάλυσ ης του κρά τους που επιτείνει η

αντάρτικη δράση.37

Ω ς εκ τούτου, λόγω τω ν ανω τέρω δεν αποκ λείει μια νομ ισμα

τική κατάρρευση η οποία θα έχει συνέπειες στην εσω τερική πολι

τική κατάσ τασ η, αλλά κα ι στην περα ιτέρω διεξαγω γή του πολέ

μου στον επιχειρησιακό χώ ρο της Ε λλάδος. Ε ισηγείται την εγκα

τάλειψ η της δραχμής και αντ’ αυτής την χρησιμοποίηση του χρυ

σού ω ς μέσου συναλλαγής που θα επιτρέψ ει την προμ ήθεια α γα

θώ ν και υπηρεσιώ ν τα οποία δεν είναι δυνατόν να εξασφ αλι-

σθούν με κατασχέσεις και επιτάξεις.38

Π άντω ς θεω ρεί απίθανη μια κομμουνιστική εξέγερσ η στην

Α θήνα όσο βρίσκεται εκεί γερμ ανικός στρατός, αλλά δεν την α πο

κλείει όταν αυτός αποχω ρήσει. H αστική τάξη ανησυχεί υπερβολι

κά για ένα τέτοιο ενδεχόμ ενο που για τους Γ ερμανούς η α νησυχία

αυτή είναι πολιτικά χρησιμότερη από μ ια προσπάθεια σύλληψ ης

της κομμουνιστικής ηγεσίας που έχει λίγες πιθανότητες επιτυχίας.39

Oi Γ ερμ ανοί, και προπάντω ν ο Χ ίτλερ, ενώ πιον του κινδύνου

36. Έ νθ. ανω τ., N0311 σ. 359

37. Έ νθ. ανω τ., N0298 σ. 34838. ADAP, ένθ. ανω τ., N0 164 σ. 330

39. ADAP, ένθ. ανω τ., N0 132 σ. 243

195



να βρεθούν αντιμέτω ποι ενός ισχυρού αντάρτικου κινήμ ατος κα

τά την αποχώ ρησή τους, αρχίζουν να εφ αρμ όζουν με συνέπεια

την πολιτική της «υποδαύλισης». Ό πω ς σημειώ νει στο ημ ερολό

γιό του ο σ τρατηγός Γιοντλ: «... από πολιτικής απόψ εω ς, α πόόπου αποχω ρούμ ε από την Ε λλάδα π ρέπει να υποδαυλίζουμε την

διαμάχη μεταξύ κομμουνιστικώ ν και εθνικιστικώ ν ομάδω ν». O

Φ ύρερ, ακόμη και την τελευταία στιγμή προσ παθεί να εκμεταλ-

λευθεί τις πολιτικές διαφ ορές Α γγλίας-Ρ ω σίας και να δημιουργή

σει χαώ δεις καταστάσεις και συνθήκες εμφ υλίου στα υπό κατο

χήν εδάφ η που υποχρεώ νεται να εγκαταλείψ ει.40

Π ολλοί Γ ερμ ανοί ιθύνοντες συμφω νούν επί του προκειμένου.Έ τσ ι το Α νώ τατο Σ τρατηγείο Ε νόπλω ν Δ υνάμεω ν (OKW) τηλε

γραφ εί στον Α νώ τατο Δ ιοικητή NA. Ε υρώ πης στις 11 Σ επτεμβρίου,

εκφ ράζοντας την άποψ η ότι δεν είναι προς το γερμανικό συμφέρον

να εμποδιστούν οι συγκρούσ εις μεταξύ κομμουνιστικώ ν κα ι εθνικι

στικώ ν δυνάμεω ν, και ενδεχομένω ς μεταξύ αγγλοσαξώ νω ν και

μπολσεβίκω ν. Υ πογραμμίζει ότιπρέπει σε συνεννόηση με Ν οϋμπά

χερ, όχι μόνον να γίνει εκμετάλλευση της σύρραξης τω ν αντιμαχο-

μένω ν εχθρικώ ν ομάδω ν, αλλά και να υποδαυλισθεί η μεταξύ τους

διαμάχη όσο το δυνατόν περισσότερο.41Ε πίσης ο Ν οϋμπάχερ με τη

λεγράφ ημά του στις 30 Σ επτεμβρίου προς τον Δ ιοικητή του συγκρο

τήματος Στρατού E τον προτρέπει σε όξυνση της αντιμαχίας τω ν

δύο στρατοπέδω ν τω ν ανταρτικώ ν ομάδω ν, τονίζοντας τα πλεονε

κτήματα για την γερμανική πλευρά από μια τέτοια εξέλιξη.42

Oi Γ ερμ ανοί στην προσπάθειά τους αυτή χρησιμοποιούσαν

την μ έθοδο της δήθεν υποστήριξης καθεμιάς πλευράς ξεχω ριστά

ενώ όταν ο εμφ ύλιος κόπα ζε άρχιζαν να εμπλέκουν τα Τ άγμα τα

Α σφ αλείας για να τον αναζω πυρώ σουν.43

40. W. Warlimont, ένθ. ανω τ., σ. 471

41. ADAP, ένθ. ανω τ., N0236 σ. 44942. H. Richter, ένθ. ανω τ., σ. 490-1

43. C. Μ . Woodhouse : Apple ofDiscord σ. 101

196



O Γ ερμανός πληρεξούσ ιος ανα φ έρει περαιτέρω στον Γ ερμ α

νό πρόξενο στην Θ εσσαλονίκη ότι πρέπει να δημιουργηθεί έντα

ση μεταξΰ τω ν αντάρτικω ν ομά δω ν και να προκληθούν όσο το δυ

νατόν περισσότερες συγκροΰσ εις και διενέξεις. Σ κοπός τω ν Γ ερ

μανώ ν δεν ήταν να σώ σουν την Ε λλάδα από τον μ πολσεβικισμό,

αλλά να οξΰνουν την αγγλορω σική αντιπα ράθεση. Κ ατ’ αυτόν η

πολιτική γραμ μή ήταν ξεκάθαρη: Σ την Ε λλάδα π ρέπει να ακο

λουθήσουμ ε πολιτική κα ταστροφ ής.44

O μόνος που διατυπώ νει αντιρρήσεις σ’ αυτήν την πολιτική εί

να ι ο Ε πιτετρα μμένος Γκρα ίβενιτς, του οποίου, όμω ς, η πολιτική

επιρροή ήταν άκρω ς περιορισμένη αν όχι ανΰπαρκτη.

Έ τσι σε τηλεγρά φ ημά του στις 7 Σεπτεμβρίου εκφ ρά ζει την

αντίθεσή του στην γραμμή του πολιτικού χάους που πρέπει να δη-

μιουργηθεί κατά τον χρόνο α ποχώ ρησης τω ν γερμ ανικώ ν σ τρα

τευμάτω ν από την Ε λλάδα με απομ άκρυνση της πολιτικής ηγεσ ί

ας, απαγω γή μεγάλου αριθμού πολιτικώ ν κρατουμένω ν κα ι άλ

λω ν υπόπτω ν στοιχείω ν. Α ντ’ αυτής θεω ρεί ότι πρέπει να ακολου

θη θεί μια πολιτική σκληρότερης τοποθέτησης έναντι τω ν κομ μου

νιστώ ν που θα αποθα ρρύνει τα εθνικιστικά στοιχεία να δημιουρ

γήσουν μέτω πο εναντίον τω ν Γ ερμανώ ν.45

Α θ ή ν α «α ν ο χ ύ ρ ω τ η π ό λ η »

Oi Γ ερμανοί είχαν προβληματισθεί με το εγχείρημα εγκατάλει

ψ ης της πόλεω ς τω ν Α θηνώ ν. Ε γνώ ριζαν ότι υπήρχε σοβαρή συ

γκέντρω ση αντάρτικω ν μονάδω ν οι οποίες κυρίω ς ανήκαν στο

Ε Α Μ /Ε Λ Λ Α Σ στα πέριξ της πόλεω ς και οι οποίες απειλούσα ν

την έξοδο τους α π’ αυτήν. Ε ξ άλλου υπή ρχε το ενδεχόμ ενο λαϊκής

εξέγερσ ης, και το προηγούμ ενο της Β αρσ οβίας δημιουργούσε ά γ

44. Lars Baerentzen, ένθ. ανω τ., σ. 45

45. ADAP, ένθ. ανω τ., N0222 σ. 427

197



χος στην γερμ ανική πλευρά. Ε πιπροσθέτω ς υφ ίστατο και η διατα

γή του Χ ίτλερ για εκτεταμένες καταστροφ ές τω ν ζω τικώ ν εγκα τα

στάσεω ν που εκτός απ ό την ηθική πλευρά, που έπαιρνε ιδιαίτερη

σημ ασία λόγω του ιστορικοΰ παρελθόντος της πόλης, μποροΰσενα δημιουργήσ ει επιπρόσθετα εμπόδια.

Ή δη είχαν αρχίσει από τον Α ΰγουστο να αποσ ύρονται χω ρίς

δημοσ ιότητα όχι μόνο διοικητικές αλλά και εμπόλεμες μονάδες.

O στρατηγός Φ έλμυ, επικεφαλής τω ν γερμ ανικώ ν στρατευμά

τω ν στην N. Ε λλάδα, θεω ρούσε ότι έπρεπε να υπάρξει εκ νέου

μια συνεννόηση με την αντίπαλη πλευρά ώ στε να επιτευχθεί συμ

φ ω νία που θα επέτρεπε την ειρηνική αποχώ ρηση του γερμ ανικούστρατού από την αθηναϊκή πρω τεύουσα.46

Π ρόβλη μα παρουσ ίαζε η εξεύρεση αξιόπιστου ομιλητή. H κυ

βέρνηση Ράλλη είχε χάσει την αξιοπιστία της, η εξόριστη ελληνι

κή κυβέρνηση του Κ αΐρου ήταν απησχολημένη με τις ενδοκυβερ-

νητικές της διαμάχες ενώ το κύρος της στην Ε λλάδα ήταν περιο

ρισμένο. O Φ έλμυ, ο οποίος είχε αναλά βει μόνος του την ευθύνη

για την απεμπλοκή του γερμ ανικού στρατού από την παγίδα τω ν

Α θηνώ ν, προσπάθησ ε να έρθει σε επαφ ή με έγκριτες προσ ω πικό

τητες της πρω τεύουσας.

O Γ ερμανός στρατηγός είχε υπ’ όψ ιν του να προσφ έρει στους

αντιπάλους του σαν δέλεαρ για την άνευ εμποδίω ν αποχώ ρηση

τω ν γερμ ανικώ ν στρατευμάτω ν απ ό την πρω τεύουσ α, την κήρυξη

τω ν Α θηνώ ν ω ς ανοχύρω τη πόλη, πράγμα που θα είχε ω ς αποτέ

λεσμα να την διασώ σει από την κατασ τροφ ή που σίγουρα θα

επήρχετο εάν εφαρμοζόταν η αυστηρή διαταγή του Χ ίτλερ για

εκτεταμένες κα ταστροφ ές τω ν κυριότερω ν εγκαταστάσεω ν που

ήσαν απαρα ίτητες για την επιβίω ση του πληθυσμού.

H πρω τοβουλία αυτή του Γ ερμ ανού στρατηγού ενείχε κινδύ

νους όσον αφ ορά το πρόσ ω πό του, εάν γινόταν χω ρίς εξουσ ιοδό

τηση τω ν προϊσταμένω ν του. Β εβα ίω ς υπήρχε και το προηγούμε-

46. R. Hampe, ένθ. ανω τ., σ. 26

198



vo του στρατιω τικού διοικητή Π αρισίω ν, στρατηγού Ν τήντριχ φ ον

Χ όλτιτς, ο οποίος αρνήθηκε να εκτελέσει τις διαταγές του Χ ίτλερ

και να πα ρα δώ σ ει την γαλλική πρω τεύουσα σω ρό ερειπίω ν στα

προελαύνοντα αμερικά νικα στρατεύματα. Έ τσ ι το Π αρίσι σώ θηκε, αλλά ο σ τρατηγός κα ταδικά σθηκε ερήμ ην σε θάνατο.47

H κυριότερη απειλή για την ελληνική πρω τεύουσ α ήταν η σχε

διαζόμενη ανατίναξη του φ ράγματος του Μ αρα θώ να το οποίον εί

χε ήδη υπονομευθεί από τα SS και τον αρχηγό τους εν Ε λλάδι υπο

στράτηγο Σ ιμάνα. O φ ανατικός αυτός αξιω ματικός τω ν ενόπλω ν

SS ήταν αποφ ασισμένος να εκτελέσει την διαταγή του Φ ύρερ και

να κατασ τήσει την Α θήνα όχι απλώ ς ανοχύρω τη, αλλά ακατοίκητηπόλη. Π λην του φ ράγματος του Μ αραθώ να είχε τοποθετήσ ει εκρη

κτικές ύλες στην Τ ηλεφω νική και Η λεκτρική Ε ταιρεία, στο εργοτά

ξιο τω ν Σ Ε Κ , σε σταθμούς, γέφ υρες και τελω νεία, ενώ είχε εγκα-

ταστήσει πυροβολικό μέσα σε 5 σήρραγες στον Λ υκαβηττό.48

Γ ια το φ ρά γμα του Μ αρα θώ να είχε ειδοποιηθεί εγκαίρω ς η

εξόριστη ελληνική κυβέρνησ η στο Κ άιρο. To πρόβλημα δεν ήταν

οι πλημμύρες που θα επακολουθούσαν, εφ όσ ον τα νερά της λί

μνης θα μπορούσαν να διοχετευθούν στο παρα κείμενο ρέμα που

είχε την δυνατότητα να τα α πορροφ ήσει, αλλά η έλλειψ η πόσιμου

νερού για τους κατοίκους της πόλεω ς. Α υτό θα είχε ω ς συνέπεια

αυτοί να στραφ ούν σε φ ρεάτια που όμ ω ς δεν πληρούσ αν τους κα

νόνες υγιεινής με αποτέλεσμα εξάπλω ση επιδημιώ ν με θα νατη

φ όρα α ποτελέσματα.49

H εξόριστη ελληνική κυβέρνηση είχε ήδη απευθυνθεί από

πολλού στην βρετανική κυβέρνηση, ζητώ ντας την δημ οσιοποίηση

αντιποίνω ν κα τά τω ν Γερμανώ ν στην περίπτω ση που θα προέβα ι-

ναν στην καταστροφ ή του φ ράγματος, ω ς αποτρεπτικό μέσον αυ

47. A. Von H asse ll: Alliance ofEnemies σ. XIX

48. X. Ζ αλακω στας: Ε φημερίς τα NEA από 20.5.1955 σε Χ άμπε ένθ. ανωτ. σ. 120

49. Α ρχεία Υ Π Ε Ξ . Φ ακ. Κ υβέρνηση Κ αΐρου 1944 τηλ/μα Π ρεσβείας Α γκυ

ρα ς υπ’ αριθ. 2882/15.5.1944

199



τής της ενέργειας. O Β ρετανός Υ πουργός Ε ξω τερικώ ν, Ή ντεν,

είχε τότε απαντήσει στον Έ λληνα πρέσβυ, Α γνίδη, ότι δεν ενδεί-

κνυται μια τέτοια κίνηση η οποία θα ενίσχυε, αντιθέτω ς, την απο

φ ασιστικότητα τω ν Γερμανώ ν, αφ οΰ θα υπογράμμιζε έτσι την ευστοχία του εγχειρήματός τους.50

Oi κυριότερες ελληνικές προσ ω πικότητες που θα μποροΰσαν

να αποτελέσουν αξιόπιστο συνομιλητή του Φ έλμυ, όπω ς οι Σο-

φούλης, Κ αφ αντάρης, Γ ονατάς κα ι άλλοι, ήσαν όχι μόνον φ υλα

κισμένοι, αλλά υπήρχε και απειλή εκτέλεσής τους κατόπιν εμμ ο

νής της γερμανικής Α σφ άλειας. O Φ έλμυ επέμενε ότι μια τέτοια

ενέργεια θα καταδίκαζε τα γερμανικά στρατεΰματα στην περιο

χή τω ν Α θηνώ ν σε σοβαρές απώ λειες κα ι κα τάφ ερε να επιτΰχει

την απελευθέρω σή τους.51

O δρόμος πλέον ήταν ανοικτός για επαφ ές. Ο ιΓ ερμ ανοί προτί

μησαν να έρθουν κατ’ αρχάς σε επαφ ή με τον Σοφοΰλη και τον Α ρ

χιεπίσκοπο Δ αμασκηνό. O πρώ τος ζήτησε χρόνο για να ενημερω

θεί καθόσ ον λόγω της επί εξάμηνο απομ όνω σής του στο στρατόπε

δο Χ αϊδαρίου δεν ήταν κατατοπισμένος για τα συμβαίνοντα.52

H συνάντηση με τον Δ αμ ασ κηνό έγινε στο Ψ υχικό, στο Α ρχη

γείο του γερμανικοΰ στρατοΰ. O Α ρχιεπίσκοπος τόνισε το επικίν

δυνο της κατάστασης και ζήτησε να μάθει τι σκόπευαν να κάνουν

οι Γ ερμ ανοί κατά την αποχώ ρησή τους και συγκεκριμένα εάν

αληθεΰουν οι διαδόσεις για εκτεταμένες καταστροφ ές στις οποί

ες εντάσ σονται εκτός του φ ράγματος του Μ αρα θώ να, το εργοστάσιο ηλεκτροφω τισμοΰ της πρω τεΰουσ ας και οι λιμενικές εγκα

ταστάσεις του Π ειρα ιώ ς. O Φ έλμυ πρότεινε την ανακήρυξη της

Α θήνας σε ανοχΰρω τη πόλη κ αι την ανάγκη αποχής τω ν αντάρτι

κω ν ομ άδω ν από εχθρικές πρά ξεις εναντίον τω ν αποχω ροΰντω ν

50. Έ νθ. ανω τ. Έ γγρα φ ο Π ρεσβείας Λ ονδίνου υπ’ αριθ. 3891 δις Σ Τ / 43

από 13.10.1943

51. R. Hampe, ε'νθ. ανω τ., σ. 31

52. Έ νθ. ανω τ. σ. 33

200



γερμανικώ ν μονάδω ν. Ε φ όοον οι ανω τέρω προϋποθέσεις επλη-

ρούντο τότε ήταν διατεθειμένος να απόσχει από τις ανατινάξεις

ζω τικώ ν εγκαταστάσ εω ν στην πρω τεύουσ α.

O Α ρχιεπίσκοπος μεταβίβασε τα ανω τέρω μέσω της αγγλικήςστρατιω τικής αποστολής στην Ε λλά δα στο σ υμμαχικό Α ρχηγείο

του Κ αΐρου. O στρατηγός Ο υίλσον ήταν κατηγορηματικός. Μ ό

νον η άνευ όρω ν παράδοσ η του γερμ ανικού στρατού στην Ε λλά

δα ήταν αποδεκτή από τους συμμάχους.53

Ξ αφ νικά κα ι πάλι εμφ ανίσθηκε ο Π άγκαλος ο οποίος σε συ

νάντησή του με τον Φ έλμυ δήλω σε ότι εκπροσω πεί ομ άδα σ τρα

τηγώ ν που ήθελε να βοηθήσει στην ομαλή εξέλιξη της καταστάσε-ω ς υπό τον όρο ότι δεν θα υπάρξουν καταστροφ ές στην πρω τεύ

ουσα. Π ρότεινε την αντικατάσταση του Ράλλη με δημοκρατική

κυβέρνηση η οποία θα έπρεπε να λύσει το πολιτειακό ζήτημα προ

της ελεύσεω ς στην Ε λλά δα τω ν βρετανικώ ν στρατευμάτω ν.

0 Φ έλμυ από την μεριά του ζήτησε την αποφ υγή ταρα χώ ν οι

οποίες θα ανάγκα ζαν τον γερμανικό στρατό να παρέμβει για την

διατήρηση της τάξεω ς, ενώ κατ’ αυτόν η κυβέρνηση Ράλλη είχεαρκετό κύρος ώ στε κα ί την ασφ άλεια κα ί την τάξη να κατοχυρώ

σει, αλλά και την ομαλή αποχώ ρηση τω ν γερμανικώ ν μ ονάδω ν να

διευκολύνει.54

01 πρω τοβουλίες αυτές του Π άγκαλου είχαν ω ς αποτέλεσμα

την κυκλοφ ορία φημώ ν ότι πρόκειται να οργανώ σει πραξικόπη

μα κατά της κυβερνήσεω ς Ράλλη. Έ να τέτοιο ενδεχόμενο ανησυ

χούσε τους Γ ερμανούς λόγω του γεγονότος ότι ο Έ λλην στρατη

γός ήταν γνω στός για τα αντικομμουνιστικά του αισθήματα, με

συνέπεια τυχόν ανάληψ η της εξουσ ίας α π ’ αυτόν να ενδυνάμ ω νε

τις αντιδράσεις της κομμουνιστικής πλευράς και έτσι να έθετε σε

κίνδυνο μια ειρηνική αποχώ ρηση τω ν Γερμανώ ν.

O Σ οφ ούλης πα ρουσιάσθηκε κα ι πάλι στο προσκήνιο όπου συ-

53. Η λ. Β ενέζη, ένθ. ανω τ., σ. 325-6

54. R. Hampe, ένθ. ανω τ., σ. 36-7

201



νεζητείτο σ οβαρά η περίπτω ση ανάληψ ης α π’ αυτόν της πρω θυ

πουργίας. Σ ’ αυτό ήταν αρνητικός. Φ οβόταν ότιη κυβέρνησ ή του

δεν θα είχε ελευθερία δρά σεω ς, α φ οΰ θα βρισκόταν υπό την κη

δεμονία τω ν κομμουνιστικώ ν παρα τάξεω ν, ενώ θεω ροΰσ ε ότι τηνγερμανική κατοχή θα αντικα θιστοΰσε η αγγλική.55

Ν έος ομιλητής εμφ ανίζεται ο στρατηγός Σ πη λιω τόπουλος ο

οποίος είχε ορισθεί εκπρόσω πος τω ν συμμάχω ν στην Α θήνα α πό

τα μέσα Α υγοΰστου.

Oi Γ ερμ ανοί ήσαν διστακτικοί για μια συνάντηση με αυτόν

ενόψ ει και της αυσ τηρής διαταγής του Χ ίτλερ που απαγόρευε κά

θε συναλλαγή με τον εχθρό. Ε πίσης, διότι δεν ήταν δημοφ ιλής

στους ελληνικοΰς στρατιω τικούς κΰκλους. Ev τοΰτοις επειδή δια

τηρούσ αν ελπίδες για μια συμ φ ω νία κα ι λόγω της αποτυχίας τω ν

μέχρι τούδε προσπα θειώ ν συμφ ώ νησαν σε μια προκαταρκτική

συνάντηση εκπροσώ πω ν τω ν δύο πλευρώ ν όπου θα καθορίζονταν

τα θέματα προς συζήτησ ιν εάν επραγματοποιείτο τελικώ ς η συνά

ντηση Σπηλιω τόπουλου-Φ έλμυ.56Σ την συνάντηση αυτή έλαβαν μέρος ο Λ . Α κρίτας κα ι ο X. Za-

λακώ στας από ελληνικής πλευράς, οι οποίοι εκπροσω πούσ αν την

εξόριστη ελληνική κυβέρνηση, και ο Ρόλαντ Χ άμπε ο οποίος εκ

προσ ω πούσ ε την γερμ ανική στρατιω τική διοίκηση. Σ ημειω τέον

ότι οΓ ερμ ανός εκπρόσω πος ήταν αρχαιολόγος και είχε εργασθεί

σε αρχαιολογικές ανασκα φ ές στην Α θήνα, μιλούσε άπταιστα την

ελληνική γλώ σσα, ήταν παντρεμένος με Ε λληνίδα, υπηρετούσεστον γερμανικό στρατό ω ς έφ εδρος αξιω ματικός και ήταν από

τους πιο έμπιστους συνεργάτες του στρατηγού Φ έλμυ.

O Χ άμπε κατ’ αρχάς υπενθύμισε στους συνομιλητές του ότι ο

γερμανικός λαός δεν τρέφ ει εχθρικά αισθήματα έναντι του ελλη

νικού και εξέφ ρασε την λύπη του για τα γερμ ανικά αντίποινα στις

επιθέσεις τω ν ανταρτώ ν. Υ πογράμμισε ότι ο Γ ερμ ανός στρατηγός

55. Έ νθ. ανω τ. σ. 38-9

56. Έ νθ. ανω τ. σ. 46

202



επιθυμεί να αποφ ΰγει καταστροφ ές στην Α θήνα για τις οποίες

υπήρχε ρητή εντολή του Χ ίτλερ. Α πα ραίτητη προϋπόθεση για την

επίτευξη αυτού του σκοπού ήταν να σταματήσουν οι επιθέσεις

τω ν κομμουνιστικώ ν ομ άδω ν, η δε εξόριστη ελληνική κυβέρνησ ηδημόσ ια να διαχω ρίσει την θέση της από τις μεθόδους τω ν κομ

μουνιστώ ν. Ε πίσης, ήταν ανάγκη να μετάσχει και η βρετανική

πλευρά σ ’ αυτήν την σ υμφ ω νία.

H γερμ ανική πλευρά ανησυχούσε για ενδεχόμενη απόπειρα

τω ν Ά γγλω ν να εμποδίσουν την αναχώ ρησ η τω ν γερμ ανικώ ν

στρατευμάτω ν από την Α θήνα χρησιμοποιώ ντας αλεξιπτω τιστές

όπω ς στην περίπτω ση της Σ άμου. Γ ι’ αυτό τονίζει ότι οι Γ ερμ ανοίείναι διατεθειμένοι να μην αφ ήσουν να υπάρξει χρονικό κενό με

ταξύ της αποχώ ρησης του γερμ ανικού στρατού και της άφ ιξης τω ν

Β ρετανώ ν επιτρέποντας ενδεχομ ένω ς την είσοδο περιορισμένου

αριθμού ελληνικώ ν μονάδω ν που θα ήσαν επιφ ορτισμένες με την

τήρηση της τάξεω ς μέχρις αφ ίξεω ς τω ν Β ρετανώ ν, κα θόσον οι ελ

ληνικές αστυνομικές δυνάμεις δεν ήσαν σε θέση να διατηρήσουν

την ασφ άλεια της πρω τεύουσας.0 Γ ερμ ανός εκπρόσω πος υπεστήριξε ότι καλύτερη λύση στην

πα ρούσ α περίστασ η θα ήταν να κηρυχθεί η Α θήνα ανοχύρω τη

πόλη, γεγονός που θα αποσοβούσε στρα τιω τικές επιχειρήσεις

στην περιοχή.57

01 Έ λληνες συνομιλητές εξέφ ρα σ αν την άποψ η ότι οι Β ρετα

νοί δεν επρόκειτο να αποδεχθούν μια τέτοια συμφ ω νία, κ αι τόνι

σαν ότι οιΓ ερμ ανοί είχαν σ υμ φ έρον να εγκα ταλείψ ουν την χώ ρα ,χω ρίς να προκαλέσουν καταστροφ ές, διότι άλλω ς η ευθύνη θα

βαρύνει αυτούς αποκλειστικά .

O Χ άμπε επανέλα βε τον κίνδυνο κομ μουνιστικής κατάληψ ης

τω ν Α θηνώ ν και ζήτησε την διαβίβα ση τω ν γερμ ανικώ ν προτάσ ε

ω ν στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση στο Κ άιρο.58

57. Έ νθ. ανω τ. σ. 49-5158. Έ νθ. ανω τ. σ. 56

203



Oi Γ ερμ ανοί μπροστά στο αδιέξοδο τω ν προσ πα θειώ ν τους

άρχισαν να εξετάζουν την πιθανότητα επαφ ής τους με κομμουνι

στικά στοιχεία και, κυρίω ς, με παράγοντες που είχαν προσχω ρή

σει στο κομμουνιστικό απελευθερω τικό κίνημα για λόγους αντι

στασιακούς, χω ρίς, όμω ς, να ασπάζονται την κομμουνιστική ιδε

ολογία. Ιδιαίτερα προσανατολίζονται προς πρώ ην αξιω ματικούς

του ελληνικοΰ στρατοΰ που είχαν αυξημένο συναίσθημα ευθΰνης

και διορα τικότητα για τους κινδΰνους που απειλούσαν την πρω -

τεΰουσα σε περίπτω ση εχθροπραξιώ ν μεταξύ γερμ ανικώ ν στρα

τευμάτω ν και αντάρτικω ν ομάδω ν.

Oi επα φ ές αυτές είχαν θετικό αποτέλεσμ α. Κ αι οι δύο κομ

μουνιστές ηγέτες, Σ αράφ ης κα ι Σ ιάντος, διέταξαν τις αντάρτι

κες ομ άδες πέριξ τω ν Α θηνώ ν να απ όσ χουν από επιθέσεις κα

τά τω ν αποχω ρούντω ν γερμ ανικώ ν μονάδω ν, μάλιστα δε κυκλο

φ όρησαν κα ι σχετικές πρ οκηρύξεις στην πρω τεύουσ α με την

υπογραφ ή τους.59

Ω στόσο η χαλαρότητα πειθα ρχίας τω ν ποικίλω ν κομμουνιστικώ ν ομάδω ν που δρούσ αν στην ευρύτερη περιφ έρεια τω ν Α θη

νώ ν είχε ω ς επακόλουθο να μην μπορέσουν να αποτραπούν διά

φ ορα ένοπλα επεισόδια, όπω ς πυροβολισμοί κατά φ ορτηγώ ν αυ

τοκινήτω ν του γερμανικού στρατού, επεισόδια που όμω ς είχαν

περιορισμένο χαρακτήρα .

Τ ις τελευταίες, όμω ς, ημ έρες του Σ επτεμβρίου έλαβε χώ ρα σο

βαρό επεισόδιο στο Δ αφ νί που δημιούργησε επικίνδυνη έντασηκαι κλόνισε την εμπιστοσύνη τω ν Γερμ ανώ ν ότι θα μπορούσαν να

έλθουν σε χειροπιαστή συμφ ω νία με την κομμουνιστική πλευρά.

Σ υγκεκριμένα υπήρξε συμπλοκή μεταξύ γερμ ανική ς μονάδος

ναυτικού και ανταρτώ ν με αρκετές απώ λειες και για τα δύο μέρη.

Oi Γ ερμ ανοί στην αρχή σκέφθηκαν ω ς αντίποινα να βομβα ρδί

σουν την περιοχή Π αγκρα τίου που εθεω ρείτο κρησφ ύγετο τω ν

κομμουνιστώ ν.

59. Έ νθ. ανω τ. σ. 60

204



Ev τούτοις επεκράτησαν ω ριμότερες σκέψ εις καθόσον ένα τέ

τοιο εγχείρη μα θα κατέληγε να ξεσηκώ σει τους κα τοίκους τω ν

Α θηνώ ν, και αντ’ αυτοΰ κυκλοφ όρησαν στις 3 Ο κτω βρίου προκή

ρυξη στην οποία αναφ ερόταν ότι ο γερμ ανικός στρατός επιθυμείνα προφ υλά ξειτην πρω τεΰουσ α α πό καταστροφ ή, αλλά εάν συνε-

χισθούν κατ’ αυτοΰ οι επιθέσ εις τω ν αντάρτικω ν ομάδω ν τότε την

ευθΰνη πρέπει να αναλάβουν οι ταραξίες.60

Oi Γ ερμανοί στρέφονται κα ι πά λι προς τον Α ρχιεπίσκοπο,

από τον οποίο ο Φ έλμυ, κατά την συνάντησή τους, ζήτησε την κα

ταδίκη του επεισοδίου στο Δ αφ νί, αφ ού τέτοιου είδους γεγονότα

δυσκόλευαν τις προσπά θειές του να αποφ ευχθοΰν κα ταστροφ έςστην Α θήνα. O Δ αμασ κηνός επικαλούμενος τον θρησκευτικό του

ρόλο α ποφ εΰγει να προβεί σε τέτοια ενέργεια, επαναλα μβάνο

ντας, όμω ς, το αίτημ α για κήρυξη της πρω τεΰουσ ας σε ανοχΰρω -

τη πόλη. O Γ ερμανός στρατηγός τόνισε ότι αυτό προϋποθέτει την

συμφ ω νία και της άλλης πλευράς, η οποία λόγω της συγκέντρω

σης ενόπλω ν δυνάμ εω ν πέριξ της πρω τεΰουσ ας δεν φ αίνεται να

είναι διατεθειμένη να επιτρέψ ει στα γερμ ανικά στρα τεΰματαελευθερία εξόδου α π ’ αυτήν.

Π ρος επίτευξιν αυτοΰ του σκοποΰ θα έπρεπε οι ελληνικές δυ

νάμ εις ασ φ αλείας να καταλάβουν τα στρατηγικά σημ εία της πρω

τεΰουσ ας, ο ίδιος δε ήταν έτοιμος να γνω στοποιήσει την ημ έρα

κα ι την ώ ρα της αποχώ ρησης ώ στε να μην υπ άρξει κενό που θα

ήταν επικίνδυνο για την τΰχη τω ν Α θηνώ ν. Ζ ήτησε μάλιστα α πό

τον Α ρχιεπίσκοπο να παρέμβει ώ στε η εξόριστη ελληνική κυβ έρνηση να διαχω ρίσει την θέση της από την τακτική τω ν κομμουνι

στικώ ν ομάδω ν. O Δ αμασ κηνός απήντησ ε ότι λόγω συμμετοχής σ ’

αυτήν και αριστερώ ν υπουργώ ν, δεν θεω ρεί πιθανή μια τέτοια

ενέργεια.

Σ το προσ κή νιο ήλθε και το θέμα, εάν στην έννοια της ανοχΰ-

ρω της πόλης πλην τω ν Α θηνώ ν περιλαμβά νεται και ο Π ειρα ιεΰς.

60. Έ νθ. ανωτ. σ. 65 & 67

205



O Φ έλμυ τόνισε ότι μόνον εάν οι Β ρετανοί έδιναν εγγύηση ότι

δεν θα χρησιμοποιούσαν τις λιμενικές του εγκα ταστάσ εις για διά

στημα τριώ ν ημερώ ν από την γερμανική εκκένω ση θα ήταν δυνα

τή η αποτροπή κατασ τροφ ώ ν στον Π ειρα ιά. O Α ρχιεπίσκοπος δήλω σε ότι δεν διατηρεί επα φ ή με τους Ά γγλους και κατά συνέπει

αν δεν είναι σε θέση να δώ σει την ζητούμενη εγγύηση.61

Oi Γ ερμ ανοί άρχισαν να απελπίζονται ότι θα μπορούσ αν να

έλθουν σε επαφ ή με κάποιον αξιόπιστο συνομιλητή, και αμφ έ

βαλλαν εάν οι κομμουνιστικές ομάδες θα τηρούσ αν την άτυπη

συμφ ω νία για αναίμακτη αποχώ ρησή τους.

Ev τω μεταξύ φ θάνουν πληροφ ορίες ότι αναμ ένονται ναέλθουν μυστικά στην Ε λλά δα ο Θ . Τ σάτσος και ο κομμουνιστής

Ζ έβγος υπουργοί της εξόριστης ελληνικής κυβερνήσεω ς. H γερ

μανική πλευρά αμ έσω ς προσ παθεί να έλθει σε επαφ ή με τον Τ σά-

τσο, φ ιλελευθέρω ν τάσεω ν κα ι γνώ στη της γερμ ανική ς γλώ σσας

αφ ού είχε σπουδάσει στο Π ανεπιστήμιο της Χ αϊδελβέργης. Ε ιδο

ποίησ ε τους Σοφ ούλη, Δ αμ ασκηνό κα ι τον Α ρχηγό της ελληνικής

Α στυνομίας Έ βερτ, ότι οι δύο υπουργοί δεν είχαν να φ οβηθούν

τίποτε και ότι υπήρχε ζω ηρή επιθυμία συνάντησής τους.

Τ ελικώ ς η επαφ ή δεν πρα γματοποιήθηκε, καθόσον οι δύο Έ λ

ληνες υπουργοί ήσ αν απομονω μένοι κα ι υπό τον έλεγχο τω ν Β ρε

τανώ ν, τω ν οποίω ν η επίσημη γραμ μή ήταν η παράδοση του γερ

μανικού στρατού άνευ όρω ν, όπω ς διατυπώ θηκε στην Δ ιάσκεψ η

της Κ αζαμπλά νκας, γεγονός ανέφ ικτο εφόσ ον δεν υπήρχε στην

ουσία κυβερνητική εξουσ ία στην Ε λλά δα κατάλληλη για να α πο

δεχθεί την παρά δοση.62

Α φ ού όλες αυτές οι προσ πάθειες απέτυχαν, δεν έμενε πλέον

στους Γ ερμανούς παρά μόνον η κήρυξη μονομερώ ς της Α θήνας,

χω ρίς τον Π ειρα ιά, σε ανοχύρω τη πόλη. Ev τω μεταξύ η κυβέρνη

ση Ράλλη ανησ υχούσε μήπω ς οι Γ ερμ ανοί πράγμα τι προβούν σε

61. Έ νθ. ανω τ. σ. 69-70

62. Έ νθ. ανω τ. σ. 73

206



κα ταστροφ ές και ο πρω θυπουργός εντέλλει τον Τ σιρονίκο να με-

ταβεί εσπευσμένω ς στο Β ελιγράδι προκειμένου να συναντήσει

τον Ν οϋμπάχερ και να προσπα θήσει να επιτύχει ανάκληση της

διαταγής του Χ ίτλερ για καταστροφ ή τω ν Α θηνώ ν. Π ράγματι, οΤ σιρονίκος ανεχώ ρησε την 1η Σ επτεμβρίου με τα αιτήματα της

ελληνικής πλευράς, τα κυριότερα εκ τω ν οποίω ν ήσαν να αποφ ευ

χθούν οι καταστροφ ές στο φ ρά γμα Μ αραθώ νος, στο λιμάνι του

Π ειρα ιώ ς, στο εργοστάσ ιο Η λεκτρισμού και στο Τ ηλεφω νικό Κ έ

ντρο. Ν α αντικατασταθεί ο Σ ιμάνα από τον στρατηγό Φ έλμυ, να

εγκαταλείψ ουν οι Γ ερμ ανοί τα οχυρά του Λ υκαβηττού κα ι να κη

ρυχθεί η Α θήνα α νοχύρω τη πόλη.63O Ν οϋμπάχερ έκανε δεκτά τα ελληνικά αιτήμ ατα, τα παρέ-

πεμψ ε, όμω ς, στο Α νώ τατο Σ τρατηγείο Ε νόπλω ν Δ υνάμεω ν

(OKW) το οποίο και συμφώ νησε. Έ τσ ι οΓ ερμ ανός πληρεξούσ ιος

τηλεγράφ ησ ε στο Γ ερμανό Ε πιτετραμμένο στην Α θήνα ότι η Α θη

ναϊκή πρω τεύουσ α κηρύσ σεται ανοχύρω τη πόλη κα ι ότι όλα τα

απα ραίτητα μέτρα έπρεπε να ληφ θούν σε συνεννόηση με τον

Φ έλμυ, ο οποίος υπέγραψ ε την σχετική διαταγή στις 10 Ο κτω βρίου, και η οποία εν συνεχεία παρεδόθη στον Σοφ ούλη στον οποίο

επίσης ανακοινώ θηκε και η ακριβή ς ημερομηνία αποχώ ρησης

από την Α θήνα τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν. Ό τα ν τα γερμ α

νικά στρατεύματα είχαν αποχω ρήσει από την Α θήνα, ήρθε αρνη

τική απάντησ η στα ελληνικά αιτήματα από το Α ρχηγείο του Φ ύ

ρερ, αλλά αυτή είχε πλέον ξεπερα στεί από τα γεγονότα.64

Σ τις 12 Ο κτω βρίου έγινε παρουσ ία του Δ ημάρχου της πόλε-ω ς η παράδοσ η τω ν κλειδιώ ν της, επακολούθησ ε κατάθεση στε

φ άνου στο μνημείο του Α γνώ στου Σ τρατιώ τη, υπεστάλη η γερ

μανική σημ αία από την Α κρόπολη , εν σ υνεχεία δε ο Φ έλμυ α νε

χώ ρησε για την Θ ήβα, ενώ ένα μ ικρό κλιμάκιο Γ ερμανώ ν παρέ-

μεινε για να προετοιμάσει την ανατίναξη τω ν λιμενικώ ν εγκατα

63. Σπ. Μ αρκεζίνη: ύ γ χ ρ ο ν η Π ο λ ιτ ικ ή Ι σ τ ο ρ ία τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς 1936-75 Τόμος B σ. 9

64. Neubacher: Sonderauftrag Stidost σ. 98

207



στάσεω ν του Π ειρα ιώ ς, α φ ού οι Β ρετανοί δεν είχαν δώ σει την

εγγύηση που είχε ζητήσει η γερμανική πλευρά. H ανατίναξη,

μάλιστα, α νεβλήθη για 12 ώ ρες με την ελπίδα επίτευξης σχετι

κής συμ φ ω νίας.65Τ ην επομ ένη, 13 Ο κτω βρίου, ήλθε αρνητική αγγλική απά ντη

ση, αλλά οι λιμενικές εγκαταστάσεις είχαν ήδη ανατιναχθεί, διό

τι οι Β ρετανοί είχαν αποστείλει το α πόγευμ α της 12ης Ο κτω βρί-

όυ μονάδα αλεξιπτω τιστώ ν στα Μ έγαρα, γεγονός που εξηνάγκα-

σε την γερμανική πλευρά να επιταχύνει την καταστροφ ή τους.66

Ε πίσης βύθισαν στην είσοδο του λιμένος Π ειραιώ ς μεγάλο

σκάφ ος, εις δε τον προλιμένα, τρία τσιμεντόπλοια. Κ ατέστρεψ αντις γερανογέφ υρες και άλλες τεχνικές εγκαταστάσεις. Ε πίσης την

υδατόφ ρακτη λίμνη Κ ουμουνδούρου για να αποκλείσουν με ύδα-

τα την οδική συγκοινω νία Α θηνώ ν-Ε λευσίνος.67

Α ντίθετα, το Ε ργοσ τάσιο Η λεκτρισμού υπέστη μικρές ζημιές

διότι υπήρξε συμφ ω νία με τον Γ ερμανό διοικητή του, ο οποίος

έριξε τα εκρηκτικά στην θάλασσα και στράβω σε τις τουρμπίνες,

έγινε δε περιορισμένης έκτασης ανατίναξη, α φ ού οι ζημιές που

προκάλεσε ήταν δυνατόν να επισκευασθούν εντός τριώ ν ημερώ ν,

ώ στε η Α θήνα να μην μ είνει χω ρίς ηλεκτρικό για μακρό χρονικό

διάστημα.68

Ev τούτοις οι καταστροφ ές τω ν Γερμανώ ν στην Ε λλά δα και

ιδιαίτερα στην Π ελοπόννησ ο ήσ αν εκτεταμένες. Ό πω ς αναφ έρει

σε έκθεσή του ο Δ Ε Σ , κατεστράφ η ο πελοποννησιακός σιδηρό

δρομος, ο Ισθμός της Κ ορίνθου και εκα τοντάδες γέφ υρες και

οδοί κατά τέτοιον τρόπο ώ στε η χρησιμοποίησή τους να μην είναι

δυνατή για μακρό χρόνο. Ε πίσης ετέθη εκτός λειτουργίας το α ε

ροδρόμιο της Α ρά ξου και το λιμάνι του Ν αυπλίου.69

65. R. Hampe, ένθ. ανω τ., σ. 79

66. Έ νθ. ανω τ. σ. 81

67. Δ . Γατόπουλου : Ι σ τ ο ρ ί α τ η ς κ α τ ο χ ή ς σ. 11468. Σπ. Μ αρκεζίνη, ένθ. ανω τ., σ. 10

69. Χ έρμαν-Φ ρανκ Μ άγιερ: Α π ό τ η ν Β ιέ ν ν η σ τ α Κ α λ ά β ρ ν τ α σ . 594

208



Χ αρακτηριστικό της έκτασης τω ν κα ταστροφ ώ ν είναι ο πίνα

κα ς που α πέστειλε η διοίκηση του συγκροτήματος Σ τρατοΰ E

στην Θ εσσαλονίκη προς τον στρατάρχη Β άιχ, Α ρχηγό Σ τρατοΰ

NA. Ε υρώ πης, σχετικά με τις καταστροφ ές στην Ε λλάδα από τα

αποχω ροΰντα γερμ ανικά στρατεΰματα για το διάσ τημ α από 5 έω ς

28 Ο κτω βρίου.

Σ ’ αυτόν αναφ έρεται μεταξΰ άλλω ν ότι ανατινάχθηκαν 52 γέ

φ υρες κα ι κατεστράφ ησαν 24 οδοί και 42 σιδηροδρομικοί σταθ

μοί σε ποσοσ τό 40%-100%. Ε πίσης 68 σιδηροδρομικές γέφ υρες,

6 σήρα γγες, κατακρήμνιση 5 σιδηροδρομικώ ν συρμώ ν με 73

ατμομ ηχανές και 505 βα γόνια, κα ι κα ταστροφ ή σ ιδηροδρομική ς

γραμ μής μήκους 55,5 χιλιομέτρω ν. Ε πίσης καταστροφ ή του α ερο

δρομίου Ιω αννίνω ν και τω ν λιμένω ν Η ρα κλείου, Κ ισσάμ ου και

Π ρεβέζης, ενώ το λιμάνι τω ν Π ατρώ ν αποκλείσθηκε με την βΰθι-

ση αυτοκινήτω ν κα ι την τοποθέτηση ναρκώ ν. Ε πίσης λιμενικές

εγκαταστάσεις ετέθησαν εκτός λειτουργίας.™

Γ ενικά οι καταστροφ ές στην περίοδο της κα τοχής είναι δΰσκο-

λο να υπολογισθοΰν. Γ ερμ ανικές πη γές αναφ έρο υν ότι κατεστρά

φ ησαν 1.600 μικρές πόλεις και χω ριά κα ι ένα εκατομμΰριο άτομ α

έμειναν άστεγα. To σ ιδηροδρομ ικό δίκτυο μόνον κατά το 1/4 ήταν

λειτουργικό ενώ περίπου όλοι οι σιδη ροδρομικοί σταθμ οί είχαν

υποστεί ζημιές. Κ ανένα λιμάνι δεν ήταν χρησιμοποιήσιμο. Ε ξ άλ

λου υπολογίζεται ότι οι ανθρώ πινες απώ λειες κατά την γερμ ανι

κή κατοχή α νέρχονται σε 520.000 άτομα περίπου, που αντιπροσ ω -πεΰει το 7,2% του προπολεμικού πληθυσμοΰ της χώ ρας.71

O αριθμός τω ν Γ ερμα νώ ν που ανεχώ ρησ αν από την Ε λλάδα

υπολογίζεται σε 350.000 άνδρες, εκ τω ν οποίω ν 35.000 τραυμ ατί

ες και άρρω στοι που μετεφ έρθησαν στην Γ ερμ ανία.72

Δ υστυχώ ς την χαρά κα ι την αγαλλίασ η της απελευθέρω σης με

70. Europa unterm H akenkreuz ένθ. ανω τ. N0342 σ. 381

71. Έ νθ. ανω τ., σ. 76

72. Χ .-Φ . Μ άγιερ, ένθ. ανω τ., σ. 584

209



τά τρία και πλέον χρόνια ζυγοΰ, γρήγορα τις διαδέχθηκαν οι βαρ

βαρότητες του εμφ υλίου που ξέσπα σε αμέσω ς μετά την αποχώ ρη

ση τω ν γερμ ανικώ ν στρατευμάτώ ν.

H μακροχρόνια εμφ ύλια διαμάχη, όχι μόνον στέρησε τον ηρω

ικό λαό -που τόση ανδρεία είχε δείξει στον αγώ να κα τά τω ν κα-

τακτητώ ν αλλά και στα δεινά που είχε υποφ έρει στην διάρκεια

της σκληρής κατοχής τους- από την ευκαιρία αναδιοργάνω σης

της χώ ρας του και, το κυριότερο, δημιούργησε βαθιά κοινω νικά

ρήγματα που για δεκα ετίες τον καταβασάνισαν κα ι τον α πέτρε

ψ αν από το να εργασθεί ανεμπόδιστα για την οικονομική και πο

λιτική του εξέλιξη.

τι συμφ ορά, ενώ είσαι καμω μένος

για τα ω ρα ία και μεγάλα έργαη άδικη αυτή σ ου η τύχη πάντα

ενθάρρυνσι κ’ επιτυχία να σε αρνείται.

... Κ αι συ τα δέχεσαι με απελπισία

αυτά τα πρά γματα που δεν τα θέλεις.

Ά λλα ζητεί η ψ υχή σου, γι’ άλλα κλαίει.

(Κ αβάφ ης - H Σ ατραπεία)

210



Ε πίλογος

H χρονική περίοδος που ερευνάται εδώ είναι από τις πιο κρίσι

μες της νεότερης ελληνικής ιστορίας που σημάδευσε τις μετέπει-

τα πολιτικές εξελίξεις μέχρι τω ν ημ ερώ ν μας και γεννά ερω τήμα

τα σε διάφ ορα θέματα- οι απα ντήσεις δε σε αυτά, αποτελούν

κλειδιά για την κατανόηση τω ν ιστορικώ ν γεγονότω ν της εποχής

και τω ν σ υνεπειώ ν τους.

Oi πρώ τες εντυπώ σεις που διαμορφ ώ θηκαν από τα συμ βάντατης εποχής αυτής επη ρεάσθηκα ν από α βασάνιστες ερμ ηνείες

τους με αποτέλεσμα να κα ταχω ρισθούν χω ρίς επεξεργασ ία κα ι

εκτός τω ν σω στώ ν παρα μέτρω ν της ιστορίας. H σω στή ιστορική

ενατένηση τω ν γεγονότω ν της περιόδου αυτής απαιτεί χρονική

απόσ ταση που βοηθά τον ερευνητή να α παλλαγεί από τις επιρρο

ές του άμεσου χρονικοΰ περιβάλλοντος και να μπορέσει να αντι-

μετω πίσ ειτην ιστορική εποχή αντικειμενικά και μεθοδολογικά.

Κ άθε γενιά έχει το δικαίω μα, αλλά και την υποχρέω ση, να θέ

τει εκ νέου ερω τήματα πάνω στα ιστορικά γεγονότα. H ιστορική

ανάλυση δεν έχειτέλος. Ε ά ντο ιστορικό παρελθόν δεν ερμ ηνευθεί

σω στά, τότε το μέλλον επιφ υλάσσει επανάληψ η τω ν ίδιω ν λαθώ ν.

To πρώ το θέμα που τίθεται, είναι αυτό της συνθηκολόγησ ης

που έγινε με πρω τοβουλία του στρατηγού Τ σολάκογλου σε αντί

θεση με την επίσημη πολιτική κυβερνήσεω ς, βα σιλέω ς και ανώ τα

της στρατιω τικής ηγεσίας. Ε δώ έχουμε σύγκρουση δύο διαφ ορε

211



τικώ ν κόσμω ν. Α πό τη μία μεριά την στυγνή πραγμα τικότητα του

μετώ που όπου ο καταπονημένος ψ υχικά και υλικά ελληνικός

στρατός δεν είχε την αντοχή μετά το κα τόρθω μα του αλβανικοΰ

έπους να συνεχίσει τον αγώ να εναντίον τω ν σιδηρόφ ρακτω ν Γ ερ-μανώ ν και εκινδύνευε, όχι μόνον να εξοντω θεί, αλλά και ενδεχο

μένω ς να αιχμαλω τισθεί από τους αντιπάλους του τους οποίους

είχε κα τανικήσει στην Α λβανία.

H δε περαιτέρω συνέχιση της ένοπλης αντίστασ ης θα επέφ ερε

αυξημένες απώ λειες, όχι μόνο στον στρατό, αλλά και στον άοπλο

πληθυσμό της χώ ρας, ενώ οι όροι της βεβαίας πλέον ανακω χής,

εάν αυτή καθυστεροΰσ ε, θα ήσ αν κατά πολΰ σ κληρότεροι α π ’ αυ-

τοΰς που επεβλήθησαν από τις τρεις συνθηκολογήσεις.

Α πό την άλλη μεριά ο κόσμος της πρω τεΰουσας όπου τον κύ

ριο και μοναδικό λόγο είχε ο βασιλεύς Γ εώ ργιος B', ιδίω ς μετά

την αυτοκτονία του πρω θυπουργού Κ οριζή, και ο οποίος είχε δι

αφ ορετική αντίληψ η για τα εθνικά συμ φ έροντα τα οποία ταύτιζε

κατά κά ποιον τρόπο με τα προσ ω πικά, προσ παθώ ντας να π αρα

τείνει την απέλπιδα αντίσταση κατά του γερμανικού στρατού που

επίτασσε η αγγλική πλευρά.

H αγγλική αυτοκρατορία είχε κα ι πάλι χρησιμοποιήσει την Ε λ

λάδα σαν πιόνι στο πολιτικό της πα ιχνίδι. Ο ύτε την είχε συνδρά

μει ουσιαστικά στον αγώ να της κατά τω ν Ιταλώ ν - «σταγόνα εν τω

ω κεανώ » είχε χαρακτηρίσει ο Μ εταξάς την αγγλική βοήθεια κα

τά την διάρκεια του ελληνο-ιταλικού πολέμου, ενώ τώ ρα την μετα

χειρίζεται με την αποσ τολή περιορισμένης στρατιω τικής δύναμης

για να επηρεάσει το αμερικα νικό κογκρέσο στην προσπάθεια

έγκρισης α π’ αυτό αυξημένης πολεμικής βοήθειας σε μια χρονική

στιγμή που η ναζιστική Γ ερμ ανία υπερείχε σε όλα τα μέτω πα.

O Γ εώ ργιος B" κα ι ο Π απά γος γνώ ριζαν την πρα γματική κα

τάσταση του μετώ που, αλλά, ο καθένας για δικό του λόγο, δεν

ήθελαν να αναλά βουν την ευθύνη της συνθηκολόγησ ης. Ε ίχανσιω πη ρά συμφ ω νήσει αυτήν να την κά νουν οι στρατηγοί του με

τώ που, και η μόνη διαφ ορά που παρέμενε ήταν το χρονικό σημ είο

212



πρα γματοποιήσ εώ ς της. Σ ε αυτό διαφ ω νούσαν, και ο Τ σολά κο

γλου επέσπευσ ε την ειλημμένη α πόφ αση της συνθηκολόγησης με

γνώ μονα την αποφ υγή ακόμ η πιο καταστρεπτικώ ν συνεπειώ ν.

Δ εν υπήρχε προδοσ ία κα ι ανυπα κοή τω ν στρατηγώ ν του μετώ που, α φ ού ούτε κυβέρνηση μετά τον θάνατο του Κ οριζή υπή ρχε

στην Α θήνα, ούτε ο Γ εώ ργιος B' μπορούσε νομοτύπω ς να α ναλά-

βει την διακυβέρνηση της χώ ρα ς. Υ φ ίσταντο έκτακτες καταστά

σεις και ο καθένας ενήργησε βάσει του εθνικού συμ φ έροντος,

όπω ς αυτός το αντιλαμβανόταν.

Έ να άλλο βασ ικό ερώ τημα που αναφ ύεται είναι, εάν ήταν εν-

δεδειγμένο να υπάρξουν κατοχικές κυβερνήσεις που σ υνεργάστηκαν με τους κατακτητές ή η Ε λλάδα έπρεπε να εγκαταλειφ θεί

στην πλήρη δικαιοδοσία τω ν κατακτητώ ν.

Oi κατοχικές κυβερνήσεις όχι μόνον αναγκαίες ήσαν, αλλά και

προσ έφ ερα ν εθνικές υπηρεσίες όταν η χώ ρα αφ έθηκε «ορφ ανή»

με την αναχώ ρηση βασιλέω ς και Τ σουδερού, οι οποίοι δεν έλαβαν

την μέριμνα να εγκαταστήσουν μιαν υποτυπώ δη διοικητική ιεραρ

χία η οποία θα μπορούσε να δώ σει στήριγμα και ελπίδα στον λαό

που σφ άδαζε κάτω από την τριπλή γερμανο-ιταλο-βουλγαρική κα

τοχή. Oi κατοχικές κυβερνήσεις ήσαν απαρα ίτητες για να μην κα-

ταδικασθεί ο ελληνικός λαός στην πλήρη εξόντω σή του ω ς έθνος.

Α πό την πρώ τη στιγμή υπήρχαν εδαφ ικές αξιώ σεις τω ν Β ουλ

γάρω ν, αλλά κυρίω ς τω ν Ιταλώ ν, οι οποίοι αποσκοπούσ αν στο να

μετατρέψ ουν την χώ ρα σε ιταλικό προτεκτοράτο, πράγμα το

οποίο αποφ εύχθηκε χάρις στην αντίδραση τω ν Γ ερμ ανώ ν, οι

οποίοι βεβαίω ς ενεργούσαν όχι λόγω φ ιλελληνισμού αλλά για την

προάσ πιση δικώ ν τους συμφ ερόντω ν.

Oi κατοχικές κυβερνήσεις, βεβαίω ς, είχαν περιορισ μένες δυ

νατότητες παρέμβασης, αλλά διέθεταν ω στόσο έναν δυνατό μο

χλό πίεσης πάνω στην γερμ ανική πλευρά. O i απειλές πα ρα ίτησής

τους ανάγκα ζαν τους Γ ερμ ανούς να υπα ναχω ρούν επανειλημ μέ-

νω ς σε κα ίρια θέματα, διότι δεν ήθελαν επ’ ουδενί λόγω να ανα-

λάβουν την διοίκηση της χώ ρα ς που θα απα ιτούσε πα ρουσία ισχυ

213



ρώ ν στρατιω τικώ ν δυνάμ εω ν απολύτω ς αναγκα ίω ν στο ρω σικό

μέτω πο. H λειτουργία της κρατική ς μηχανής και η καταβολή τω ν

εξόδω ν κατοχής από τις ελληνικές κατοχικές κυβερνήσεις τοΰς

βόλευε και γι’ αυτό ήσαν έτοιμοι να ικανοποιήσουν διάφ ορα ελληνικά αιτήμ ατα όπω ς απόλυσ η ομ ήρω ν, απελευθέρω ση αιχμα

λώ τω ν, αναβολή ή ματαίω ση καταδικαστικώ ν σε θάνατο α ποφ ά

σεω ν, περιορισμό καταπιεστικώ ν βουλγαρικώ ν μέτρω ν, επισιτι

στική συνδρομ ή κ.α.

Ε ά ν κα νείς αναδιφ ήσ ει τους φ ακέλους τω ν κατοχικώ ν κυ

βερνήσ εω ν στα α ρχεία του Υ πουργείου Ε ξω τερικώ ν θα αντιλη-

φ θεί αμέσω ς ότι το έθνος στην περίοδο της κα τοχής ζούσε,δρούσε και αντιδροΰσ ε με το σ ΰνθη μα «και η ζω ή συνεχίζεται»,

όπω ς έκα νε πά ντα στω ικά, κά θε φ ορ ά που υφ ίστατο κά πο ια

κατοχή, από την εποχή τω ν Ρ ω μαίω ν και εντεύθεν. Έ τσ ι ο

ερευνητής θα βρει στους φ ακέλους αυτούς διά φ ορα ζητήμ ατα

καθημ ερινής φ ύσεω ς, όπω ς κληρονομιώ ν, αποζημ ιώ σεω ν λόγω

τραυμ ατισμού, απολύσ εις υπαλλήλω ν, άδειες μετάβ ασ ης στα

Ιόνια νησιά, δά νεια Δ ήμω ν και Κ οινοτήτω ν, αναγκα σ τικέςαπαλλοτριώ σεις κα ι άλλα κοινω νικά ζητήματα, η διευθέτηση

τω ν οποίω ν απα ιτούσ ε ύπαρξη κρατική ς μηχανής έστω κα ι υπο-

τυπω δώ ς λειτουργούσης.

Β εβα ίω ς μια γερμ ανική στρατιω τική διοίκηση ή ένα ιταλικό

προτεκτοράτο δεν θα είχαν ούτε την διάθεση αλλά ούτε και τον

χρόνο να ασχοληθούν με τα καθημερινά προβλήματα τω ν πολιτώ ν

που, όσο ασήμαντα και αν φ αίνονται, για τον κάθε πολίτη που τα

αντιμετω πίζει είναι ουσιαστικά και πρώ της προτεραιότητος.

Έ να άλλο θέμα που προκύπτει είναι το ποιος ήταν ο χειρότε

ρος κατακτητής, οι Γ ερμανοί ή οι Ιταλοί. Ε κ πρώ της όψ εω ς βέ

βαια δεν υπάρχει αμφ ιβολία ότι οι Γ ερμ ανοί, ιδίω ς τον τελευταίο

χρόνο της κατοχής τους με τα α πάνθρω πα μέτρα που έπα ιρνα ν

για την καταστολή της αντιστασιακής δράσης, εξεδήλω σαν μια

τόσο βάρβαρη συμ περιφ ορά που ξεπερνούσε κά θε όριο πολιτι

σμένης κοινω νίας. Ε ντούτοις η γερμ ανική κατοχή σε σύγκριση με

214



αυτή άλλω ν ευρω παϊκώ ν χω ρώ ν θεω ρείται «ήπια», χω ρίς αυτό να

μειώ νει στο ελάχιστο την αγριότητα τω ν γερμανικώ ν πράξεω ν.

Μ ια ουσιαστική μομφή α πό πολιτικής απόψ εω ς που πρέπει να

αποδοθεί στην γερμ ανική πλευρά είναι η πολιτική της «υποδαύλι

σης» την οποίαν εφήρμοσε, με αποτέλεσμα να οξύνει την αντιπα

ράθεση τω ν εθνικιστικώ ν και αριστερώ ν οργανώ σεω ν κα ι έτσι να

έχει κα ι αυτή ακεραία ευθύνη συμμετοχής στην πρόκληση του εμ

φυλίου πολέμου που ξέσπασε μετάτην αποχώ ρηση του γερμανικού

στρατού από την χώ ρα , και ο οποίος υλικά και ηθικά επισώ ρευσε

περισσότερα δεινά στον ελληνικό λαό α πό αυτά της κατοχής.

Ev τούτοις πιο ύπουλοι και επικίνδυνοι κατακτητές ήσαν οι

Ιταλοί. Ε ίχα ν εκτεταμένες εδαφ ικές βλέψ εις που δεν τις συμμε

ρίζονταν οι σύμ μαχοί τους και εάν τελικώ ς ο Ά ξονας επικρα

τούσ ε, η Ε λλά δα θα μετατρεπόταν σε ιταλική επαρχία . Έ π α ι

ζαν διπρόσ ω πο ρόλο. Φ αινομενικά έπα ιρνα ν το μέρος τω ν Ε λ

λήνω ν, κατηγορώ ντας τους συμμάχους τους για σκληρότητα κα ι

απά νθρω πη σ υμ περιφ ορά, αλλά στην ουσ ία δεν έκα ναν τίποτε

για να βοηθήσ ουν την κατάστασ η. Ε νίοτε δε προ έβαλλα ν κα ιεμπόδια, όπω ς στην συμφ ω νία με τους συμ μάχους για την άρση

του αποκλεισμού στο επισιτιστικό, ενώ με τις λη στείες, λεηλα

σίες και κα κομεταχείριση του πληθυσμού έσπρω ξαν πολλούς

στην αντίσταση.

Α ποφ εύγοντας αυτοί οι ίδιοι τις αγριότητες τω ν Γ ερμανώ ν κα-

τάφ εραν να δημιουργήσουν την εικόνα του «καλού κατακτητή» ο

οποίος κρυφ ά, δήθεν, βοηθούσε τον πληθυσμό ώ στε να αντεπε-ξέλθει τις δύσκολες καταστάσεις.

To μόνο θετικό που μπορεί να αποδοθεί στους Ιταλούς είναι η

άρνησή τους να εφ αρμ όσ ουν τα κα ταπιεστικά και εξοντω τικά μέ

τρα τω ν συμμάχω ν τους εναντίον τω ν εβρα ίω ν στην ζώ νη κατοχής

τους. Α υτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι έτρεφ αν φ ιλοεβραϊκά α ι

σθήματα. H αρνητική τους αυτή στάση οφ είλεται κυρίω ς στην

προσ πάθεια να δείξουν κάποια ανεξαρτητοποίηση από τα κελεύ-σμ ατα του Β ερολίνου και να ενοχλήσ ουν τους Γ ερμανούς. Σ ε α ρ

215



κετές δε περιπτώ σεις σιδιευκολύνσεις που παρείχαν σε καταδιω -

κόμενους εβραίους είχαν χρηματικό αντίτιμο.

Χ αρακτηριστικές είναι οι αξιολογήσεις της γερμ ανικής και

ιταλικής συμπεριφ οράς από δύο προσω πικότητες της ελληνικήςκοινω νίας. Τ ου γνω στού λογοτέχνη Γ. Θ εοτοκά και του έγκριτου

δικηγόρου και ιστορικού της κατοχής Χ ρ. Χ ρηστίδη.

Γ ράφ ει ο πρώ τος στα Τ ε τ ρ ά δ ια Η μ ε ρ ο λ ο γ ίο υ : «... οι Γ ερμ ανοί

είναι σκληροί, αλλά αυτή η σκληρότητα δεν προέρχεται από μί

σος. Ε ίναι ψ υχρή κα ι μηχανική. Έ ξω από την υπηρεσία είναι

αγαθοί. Α ν, όμω ς, τους πατήσεις τον κάλο, τετέλεσται. Oi Ιταλοί

έδειχναν περισσότερο ανθρω πισμό, αισθηματισμούς, συμπόνοια,τρυφ ερότητα, όμω ς ένιω θες την βαθειά αντιπάθειά τους για κα

θετί ελληνικό... είχαν μια εμπάθεια. Μ ικρολόγοι, μίζεροι, αυσ τη

ρότατοι στις λεπτομέρειες και στην λογοκρισία. Χ αστούκιζαν

ανύποπτους διαβάτες χω ρίς καμμιά αφ ορμή για να ξεθυμάνουν

από τις ήττες τους της Α λβανίας... Α μέσω ς μετά τον πόλεμο δεν

θα δυσκολευόμουν καθόλου να ξαναπιάσω προσ ω πικές σχέσεις

και φ ιλίες με τους Γ ερμ ανούς, θα ήθελα μάλιστα να τους γνω ρί

σω καλύτερα, ενώ με τους Ιταλούς αισθάνομ αι καταστάσεις θο

λές, δυσπιστία και την ιδιαίτερη εκείνη αντιπάθεια που χω ρίζει

συχνά οικογένειες στενώ ν συγγενώ ν».

O Χ ρ. Χ ρηστίδης αναφ έρει στα Χ ρ ό ν ια Κ α τ ο χ ή ς 1941-44: «Ο ι

συμ πά θειές μου πάνε όλες προς τους Γ ερμανούς, όταν έχω να

διαλέξω ανάμεσα στους δύο αυτούς συμμάχους. Oi Ιταλοί ξεπέ-

ρασαν σε ατιμία και ό,τι είχαν τολμ ήσει να κάνουν στα περασμέ

να. Κ ατάφ εραν να φ ερθούν μπαμ πέσικα στους Γάλλους, μπαμπέ

σικα σ’ εμάς, και στο τέλος κατέληξαν να στήνουν ενέδρες στους

συμμάχους τους που είχαν έλθει για να τους βοηθήσουν να υ πε

ρασπιστούν το έδαφ ός τους. Ε νώ συμπολεμούσαν στην Σ ικελία

άρχισαν να διαπρα γματεύονται πίσω από την πλάτη τους, όχι μό

νο την συνθηκολόγηση, παρά και τη διευκόλυνση της συντριβήςτω ν Γ ερμανώ ν, από τους οποίους κράτησ αν φυσικά κρυφ ές όχι

μονάχα τις διαπραγματεύσεις τους, αλλά ακόμη κα ι το γεγονός

216



της συμφ ω νιας κα ι της υπογρα φ ης της ανακω χης την οποια κρα -

τησαν μυστική επί πέντε ημέρες, α πό τις 3 έω ς τις 8 Σ επτεμβρίου,

μόνο κα ι μόνο για να δώ σουν κα ιρό στους Α γγλοαμερικα νοΰς να

προετοιμάσουν τις αποβάσεις τους στα νώ τα τω ν Γερμανώ ν. Avυπάρχει δικα ιοσ ύνη στον κόσμο αυτόν, πρέπει οι Ιταλοί ω ς κρά

τος να πληρώ σουν α κριβά όλες αυτές τις ατιμίες τους».

217



Β ιβλιογραφία

Ά ρτσερ Λ αίρντ : Β α λ κ α ν ικ ό Η μ ε ρ ο λ ό γ ιο , Α θήνα 1993

Badoglio Petro : Italy in the Second World War, Λ ονδίνο 1948

Baerentzen Lars : Anglo-German negotiations during the German

retreatfrom Greece in 1944 - Scandinavian Studies in Modern

Greek, N04 Κ οπεγχάγη 1980

Β ελλιάδης Α ννίβας : Μ ε τ α ξ ά ς - Χ ίτ λ ε ρ . Ε λ λ η ν ο γ ε ρ μ α ν ικ έ ς σ χ έ σ ε ις σ τ η ν Μ ε τ α ξ ικ ή δ ικ τ α τ ο ρ ία 1936-41, Α θήνα 2003

Β ενέζης Η λίας : Α ρ χ ιε π ί σ κ ο π ο ς Δ α μ α σ κ η ν ό ς , Α θήνα 1981

Β ερεμής Θ άνος / Γιάννης Κ ολιόπουλος: Ε λ λ ά ς . H σ ύ γ χ ρ ο ν η σ υ ν έ

χ ε ια , Α θήνα 2006

Boelcke W ill i: The Secret Conferences ofGoebbels,Aavbivo 1966

Β ουρνάς Τ άσ σος : Ι σ τ ο ρ ία τ η ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς Ε λ λ ά δ ο ς 1940-44, Α θήνα 1980

Brockdorff Werner: Kollaboration oder Widerstand, Μ όναχο 1968

Buckley Christopher: Greece and Crete 1941, Λ ονδίνο 1952

Bullock Alan : Hitler. A study in Tyranny, Λ ονδίνο 1962

Bundesarchiv: Europa unterm Hakenkreuz. Okkupation und Kol-

laboration, Τ όμος 1ος 1994

Γ αληνού Λ εω νίδα : 1939-1949. O π ό λ ε μ ο ς , η α ν τ ίσ τ α σ η , ο Δ ε κ έ μ

β ρ ι ο ς , Α θήνα 1983

Γ ασ παρινάτος Σ πύρος : Η Κ α τ ο χ ή , Α θήνα 1998

Γ ατοπούλου Δ . : Ι σ τ ο ρ ία τ η ς Κ α τ ο χ ή ς , Τ όμοι 3, Α θήνα 1953

219



Cervi Mario : The Hollow Legions, Λ ονδίνο 1972

Γλέζος Μ ανώ λης: Ε θ ν ικ ή Α ν τ ίσ τ α σ η 1940-45, Τ όμος A' Α θήνα 2005

Ciano’s Diary, επιμ. Muggeridge, Λ ονδίνο 1947

Ciano’s Diplomatic Papers επιμ. Muggeridge, Λ ονδίνο 1948Γ ονατάς Σ τυλιανός : Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α , Α θήνα 1958

Γ ρηγοριάδη Ν εοκόσμου : O Π α γ κ ό σ μ ιο ς π ό λ ε μ ο ς 1935-45, Α θή

να 1945

Deakin F.W. : The Brutal Friendship, Λ ονδίνο 1992

Eudes Dominique : TheKapetanios, Λ ονδίνο 1972

Fischer Bernd : Albania at War, Λ ονδίνο 1999

Goebbels Diaries 1939-41 επιμ. F. Taylor, N. Υ όρκη 1983Goebbels Diaries 1942-43 επιμ. L. Lochner, N. Υ όρκη 1948

Hampe Roland : H δ ιά σ ω σ η τ η ς Α θ ή ν α ς τ ο ν Ο κ τ ώ β ρ ιο τ ο ν 1944,

Α θήνα 1994

Hart L idd ell: The Rommel Papers, Λ ονδίνο 1953

Hohne Heinz : Tlie Order ofthe Death’s Head, Λ ονδίνο 1972

Ζ αούσης Α λεξ. : Oi δ ύ ο ό χ θ ε ς 1939-45, Μ έρος A', Α θήνα 1987

Ζ αφ ειρόπουλος Δ .: Ε λ λ η ν ο ϊτ α λ ικ ό ς κ α ι ε λ λ η ν ο γ ε ρ μ α ν ικ ό ς π ό λ ε μ ο ς 1940-41, Α θήνα 1945

Θ εοφ άνους Γ εώ ργιος : To μ ο ιρ α ίο 1941, Α θήνα 2004

Iatrides John: Ambassador MacVeagh Reports - Greece 1933-47,

New Jersey 1980

- Revolt in Athens, Princeton 1972

- Greece in the 1940’s. A Nation in crisis, Λ ονδίνο 1981

Τ δρυμα Μ ελετώ ν Χ ερσονήσου του Α ίμου ( IM X A ): H Β ουλγαρικήκατοχή στην Α νατολική Μ ακεδονία και τη Θ ράκη, Α θήνα 2002

Κ αρκάνη N. : Oi Δ ω σ ίλ ο γ ο ι τ η ς Κ α τ ο χ ή ς , Α θήνα 1982

Keitel Wilhelm : The Memoirs of Field-Marshal Keitel, επιμ. W.

Gorlitz, Λ ονδίνο 1965

Etsikis Dimitri : La famine en Grece 1941-42. Les consequences

politiques σ ε Revue d’Histoire de Ia Deivcieme Guerre Mondiale,

Π αρίσι 1969Klee E m st: Das Personenlenkon zum Dritten Reich, Φ ρανκφούρτη 2003

220



Κ όκκινου Δ ιονυσίου : Oi δ ύ ο π ό λ ε μ ο ι 1940-41, Τ όμος B', Α θήνα 1946

Κ ολιόπουλος Ιω άννης : Π α λ ιν ό ρ θ ω σ η - Δ ικ τ α τ ο ρ ί α - Π ό λ ε μ ο ς ,

Α θήνα 1985

Κ οραντής Α ντώ νης : Δ ιπ λ ω μ α τ ικ ή Ι σ τ ο ρ ία τ η ς Ε υ ρ ώ π η ς , τρίτοςτόμος, Θ εσσαλονίκη 1979

Κ οτζιάς Κ ώ στας :Ε λ λ ά ς , ο π ό λ ε μ ο ς κ α ι η δ ό ξ α τ η ς , Ν έα Υ όρκη 1943

Kousoulas Demetrios : The Price ofFreedom. Greece in WorldAf-

fairs 1939-53, Syracuse 1953

Κ ΰρου Α λέξης : Ό ν ε ιρ α κ α ι Π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η ς , Α θήνα 1972

Lamb Richard : Mussolini and tlie British, Λ ονδίνο 1997

Α ογοθετόπουλος Κ ω νσταντίνος : Ι δ ο ύ η Α λ ή θ ε ια , Α θήνα 1948Long Gavin : Greece, Crete and Syria, Κ αμ πέρα 1953

Μ άγιερ Χ έρμαν-Φ ρανκ :Α π ό τ η ν Β ιέ ν ν η σ τ α Κ α λ ά β ρ υ τ α , Α θήνα 2004

Mackenzie Compton : Wind ofFreedom, Λ ονδίνο 1944

McNeill William-Hardy : The GreekDilemma, N. Υ όρκη 1947

Μ αθιόπουλου Β άσου : - O Δ ε κ έ μ β ρ ιο ς τ ο υ 1944, Α θήνα 1994

-Η Ε λ λ η ν ικ ή α ν τ ίσ τ α σ η (1941-44) κ α ι ο ι ύ μ μ α χ ο ι, Α θήνα 1977

Malakasses John Thomas : The political and Diplomatic Entanglement with Britain in the spring ofl941, Ιω άννινα 1993

Μ αρκεζίνης Σ π. : ύ γ χ ρ ο ν η π ο λ ιτ ικ ή Ι σ τ ο ρ ία τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς 1936-

75, Τ όμοι A & B, Α θήνα 1994

Mazower Mark : Inside Hitler’s Greece, Λ ονδίνο 1993

Medlicott W. N. : The Economic Blockade, Λ ονδίνο 1959

Μ έρτζος Ν ικόλαος.: Ta 10 θ α ν ά σ ιμ α α μ α ρ τ ή μ α τ α τ ο υ KKE, Α θή

να 1984

Messenger Ch. : Hitler’s Gladiator, Λ ονδίνο 1988

Μ ιχαηλίδης - Ν ικ ο λ α κ ό π ο υ λ ο ς - Φ λ ά ισ ε ρ : Ε χθρός εντός τω ν τει

χώ ν, Α θήνα 2006

Μ πακάλμπασης Α ναστ. : H ο ικ ο ν ο μ ία τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς κ α ι η ο ρ γ α ν ω

μ έ ν η ιδ ιω τ ικ ή π ρ ω τ ο β ο υ λ ία κ α τ ά τ η ν π ε ρ ί ο δ ο τ η ς κ α τ ο χ ή ς

1941-44, Α θήνα 1944

Μ πενετάτου Δ ιονυσίου : Τ ο χ ρ ο ν ικ ό τ η ς Κ α τ ο χ ή ς 1941-44, Α θήνα 1963

Mov Π ω λ : Η α π ο σ τ ο λ ή μ ο υ σ τ η ν κ α τ ε χ ό μ ε ν η Ε λ λ ά δ α , Α θήνα 2000

221



Moseley Ray : Mussolini’s Shadow, Λ ονδίνο 1999

Neubacher Hermann : SonderauftragSildost, Γκέτιγκεν 1957

Olshausen Klaus : Zwischenspiel aufdem Balkan, Στουτγγάρδη 1973

Π απ άγος Λ εω νίδας : Π ρ ο δ ο σ ίε ς , (αδημοσίευτο), Α θήνα 2004Π απάγος Α λεξ. : O π ό λ ε μ ο ς τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς 1940-41, Α θήνα 1945

Π απαδάκης Β ασ. : Δ ιπ λ ω μ α τ ικ ή Ι σ τ ο ρ ία τ ο ν Ε λ λ η ν ικ ο ύ Π ο λ έ μ ο ν

1940-45, Α θήνα 1956

Π απακω νσταντίνου Θ εοφ .: H μ ά χ η τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς 1940-41, Α θήνα 1966

Papastratis Proeopis : British policy towards Greece during the Se

cond World War. 1941-44, Λ ονδίνο 1984

Ράλλης Γ εώ ργιος:O Ιω ά ν ν η ς Ρ ά λ λ η ς ο μ ιλ ε ίε κ τ ο ν τ ά φ ο ν , Α θήνα 1947Rich Norman : Hitler’s WarAims, Λ ονδίνο 1974

Richter Heinz : Η Ι τ α λ ο -Γ ε ρ μ α ν ικ ή ε π ίθ ε σ η ε ν α ν τ ίο ν τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς ,

Α θήνα 1998

- Griechenland zwischen Revolution und Konterrevolution, Φ ρανκ

φούρτη 1973

Σ ακελλαρίου Α λεξ. : H θ έ σ ις τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς ε ις τ ο ν Δ ε ύ τ ε ρ ο ν Π α

γ κ ό σ μ ιο ν Π ό λ ε μ ο ν , Α θήνα 1945

Σ βολόπουλος Κ ω ν/νος : Η Ε λ λ η ν ικ ή ε ξ ω τ ε ρ ικ ή π ο λ ιτ ικ ή 1900-45,

Α θήνα 1992

Schramm von Thadden Ehrengard : Grieclwrdand und die Grossmachte

im Zweiten Weltkrieg, Β ισμπάντεν 1955

Σέληνα Σπΰρου. : Η Ε λ λ ά ς ε ις τ ο ν π ό λ ε μ ο ν , Α θήνα 1946

Shirer William : The Rise and Fall ofthe Third Reich, Λ ονδίνο 1960

- Berlin Diary, Λ ονδίνο 1942

Snyder Louis : Encyclopedia ofthe Third Reich, Λ ονδίνο 1976

Speer A. : Inside the Third Reich, Λ ονδίνο 1970

Stavrianos L. S. : The Balkans since 1456, Ν έα Υ όρκη 1958

Taylor Telford : Tlie Anatomy of the Nuremberg Trials, Λ ονδίνο

1993

Τ ερζάκη ς Ά γγελος : Ε λ λ η ν ικ ή ε π ο π ο ιία 1940-41, Α θήνα 2002

Trevor- Roper H. : Hitler’s WarDirectives 1939-45, Λ ονδίνο 1966

Τ σολάκογλου Γ εώ ργιος '.Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α , Α θήνα 1959

222



Τ σουδερού Ε μ μ .: Δ ιπλω ματικά Π αρασ κήνια 1941-44, Α θήνα 1949

Vogel Georg: Diplomat unterHitkrundAdenauer. Ν τυσσελντορφ 1969

Warlimont Walter : Inside Hitler’s Headquarters, Λ ονδίνο 1964

Wiskemann Elisabeth : The Rome-BerlinAxis, Λ ονδίνο 1966Woodhouse C. Μ . : The Strugglefor Greece 1941-49, Λ ονδίνο 1976

-Apple ofDiscord, Λ ονδίνο 1985

Φ λάισερ Χ άγκεν : τ έ μ μ α κ α ί β ά σ τ ικ α , Τ όμοι A & B, Α θήνα 1995

-Η Ε λ λ ά δ α 36-39, Α θήνα 2003

Φ λάισερ Χ άγκεν - N. Σβορώ νος : Η Ε λ λ ά ς 1936-44. Α ικ τ α τ ο ρ ία -

Κ α τ ο χ ή -Α ν τ ίσ τ α σ η . Π ρα κτικά Δ ιεθνούς Ιστορικού Σ υνεδρίου

- Μ ορφ ω τικό Ινστιτούτο ATE Α θήνα 1989Χ ρηστίδη Χ ρ. : Χ ρ ό ν ια Κ α τ ο χ ή ς 1941-44, Α θήνα 1971

Α ρχειακές Π ηγές

Akten zur Deutschen Auswartigen Politik (ADA P) σειρά E τόμοι

I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII.

Documents of German Foreign Policy (DGFP), σειρά D τόμοι

XII, XIII.

Bundesarchiv: Europa unterm Hakenkreuz. Die Okkupationspoli-

tik des deutschen Faschishmus. Dokumentenedition, Τ όμος 6ος

Α ρχεία Auswartiges Amt (AA) - Φ ά κελο ι: Weizsacker N029612-

14, Unterstaatssekretar N 0 29880, Clodius N0 105896-7, Wiehl

N0 106155.

Α ρχεία Υ πουργείου Ε ξω τερικώ ν (Υ Π Ε Ξ ) - Φ ά κελο ι: Κ ατοχική

κυβέρνηση 1941-44, Κ υβέρνηση Κ άίρου 1941-44.

223



Β ιογραφικό Λ εξικό

κυριοτέρω ν προσω πικοτήτω ν

Ά λ τ ε ν μ π ο υ ρ γ κ Γ κ ύ ν τ ε ρ .Γ ε ρ μ α ν ό ς διπλω μάτης. Δ /ντης Δ ιεύθυνσης Α υ

στρίας και Τ σεχοσλοβακίας σε Auswartiges Amt (AA). 1941-43:

Π ληρεξούσιος στην Α θήνα. 1943-44: Γραφείο Υ πουργού Ε ξω τερι

κώ ν. 1944-45: Δ /ντης Γραφείου στην Β ιέννη για Β αλκανικές υποθέ

σεις.Β ά ιτ σ ε κ ε ρ Έ ρ ν σ τ 1886-1957. Γερμανός διπλω μάτης. Στον A' Π αγκό

σμιο πόλεμο υπηρέτησε στο αυτοκρατορικό πολεμικό ναυτικό. Ev

συνεχεία εισήλθε στον διπλω ματικό κλάδο και τοποθετήθηκε στις

γερμανικές πρεσβείες στην Ν ορβηγία και στην Ελβετία. Μ ετά τον

διορισμό του Ρίμπεντροπ ω ς Υ πουργού Εξω τερικώ ν το 1938, διορί

σθηκε Υ φυπουργός στο AA. 1943-45, Π ρέσβυς στο Β ατικανό. Συνε-

λήφθη από τους συμμάχους το 1947 καικαταδικάσθηκε σε επτά χρόνια φυλάκιση. To 1950 αποφυλακίσθηκε λόγω γενικής αμνηστίας.

Β ά ιχ Μ α ξ ιμ ιλ ια ν 1881-1954 . Στρατιω τικός. Επιτελικός αξιω ματικός

στον A' Π αγκόσμιο Π όλεμο. 1937 Δ ιοικητήςτεθω ρακισμένης μεραρ

χίας. 1943-45, Στρατάρχης NA. Ε υρώ πης. Συνελήφθη από τις συμμα

χικές δυνάμεις αλλά αφέθη ελεύθερος λόγω προβλημάτω ν υγείας.

Β ό ρ ις III 1894-1943. Β ασιλεύς της Β ουλγαρίας. Στον A' Π αγκόσμιο πό

λεμο ήταν διάδοχος, επικεφαλής του βουλγαρικού στρατού στο μακεδονικό μέτω πο. To 1918 ανήλθε crtov βουλγαρικό θρόνο. Α κολούθη

σε φιλοναζιστική πολιτικής αλλά αρνήθηκε να μετάσχειστην χιτλερι

κή εκστρατεία κατά της Σοβιετικής Ενώ σεως καθώ ς επίσης καιστον

πόλεμο κατά της Μ . Β ρετανίας καιΑ μερικής καικήρυξε μόνο εμπό

225



λεμο κατάσταση με τιςχώ ρες αυτές. Μ ετά την επιστροφή του από συ

νάντηση με τον Χ ίτλερ (1943) πέθανε αιφνιδίω ς, γεγονός που δη

μιούργησε φήμες για πιθανό δηλητηριασμό του από τους Γερμανοΰς,

χω ρίς, όμω ς, να υπάρχουν σχετικά αποδεικτικά στοιχεία.Γεώ ργιος B' 1890-1947. Β ασιλεύς τω ν Ελλήνω ν. Α νήλθε στον θρόνο το

1922, μετά την παραίτηση του πατέρα του, βασιλέω ς Κ ω νσταντίνου.

Εξορίσθηκε το 1923 καιεπέστρεψε το 1935. Α πεδέχθη την δικτατο

ρία του Μ εταξά, καιτο 1941, με την είσοδο τω ν γερμανικώ ν στρα

τευμάτω ν στην Ελλάδα, ανεχώ ρησε στο εξω τερικό. Επέστρεψε κα

τόπιν δημοψ ηφίσματος, τον Σεπτέμβριο του 1946.

Γ ιο ν τ λ Ά λ φ ρ ε ν τ1890-1946. Γερμανός στρατιω τικός. Ε πιτελάρχης τουΑ νω τάτου Στρατηγείου Ε νόπλω ν Δυνάμεω ν (OKW) και στενός συ

νεργάτης του Χ ίτλερ. Tov Μ άιο του 1945 υπέγραψ ε την συνθηκολό

γηση καιαπετέλεσε μέλος της κυβερνήσεω ς Ν τένιτς που είχε αντικα

ταστήσειτον Φ ύρερ όταν αυτός αυτοκτόνησε στο καταφύγιό του στο

Β ερολίνο. Κ αταδικάσθηκε σε θάνατο από το δικαστήριο της Ν υρεμ

βέργης το 1946 καιαπαγχονίσθηκε.

Γ κ α ί μ π ε λ ς Ι ω σ ή φ 1897-1945. Σπουδές Φ ιλολογίας. To 1926 διορίσθηκε

από τον Χ ίτλερ Κ ομματικός Επίτροπος (Γκαουλάιτερ) του Β ερολίνου.

Tov Μ άρτιο του 1933, με την άνοδο του ναζισμού στην εξουσία, διορί

στηκε Υ πουργός Δ ιαφώ τισης και Π ροπαγάνδας. Α υτοκτόνησε cno

καταφύγιο του Φ ύρερ στο Βερολίνο την 1η Μ αΐου 1945 μαζίμε την γυ

ναίκα του Μ άγδα, αφού προηγουμένω ς είχαν με ευθανασία σκοτώ σει

τα παιδιά τους.

Γ κ α ίρ ιν γ κ Χ έ ρ μ α ν 1893-1946. Ά σος της πολεμικής Α εροπορίας στον Α ’

Π αγκόσμιο πόλεμο. Π ρόεδρος της γερμανικής Β ουλής το 1932 καιτηςΠ ρω σίας το 1933. Μ ετά την άνοδο του ναζισμού στην εξουσία, διορί

στηκε Υ πουργός Π ολεμικής Α εροπορίας. Α πό το 1936 ήταν επικεφα

λής του τετραετούς προγράμματος για την πολεμική οικονομία. Tov

Α πρίλιο του 1945 καθαιρέθηκε από τον Χ ίτλερ από όλα τα αξιώ ματά

του. Κ αταδικάσθηκε σε θάνατο από το δικαστήριο της Ν υρεμβέργης,

αλλά προ της εκτελέσεως της αποφάσεω ς αυτοκτόνησε στο κελίτου

στις φυλακές.Γ κ ο τ ζ α μ ά ν η ς Σ ω τ ή ρ ιο ς . Ιατρός καιπολιτικός. Ε σπούδασε ιατρική στην

Π άντοβα της Ιταλίας. To 1915 εξελέγη βουλευτής Θ εσσαλονίκης. Δι-

ετέλεσε Υ πουργός Υ γείας επίκυβερνήσεω ς Π . Τσαλδάρη 1932-33,

226



Υ πουργός Ο ικονομικώ ν καιΕθνικής Ο ικονομίας στις κατοχικές κυ

βερνήσεις Τσολάκογλου καιΛ ογοθετόπουλου.

Δ α μ α σ κ η ν ό ς , κατά κόσμον Δ ημήτριος Π απανδρέου. Α ρχιεπίσκοπος

Α θηνώ ν. To 1922 Μ ητροπολίτης Κ ορινθίας. To 1938 εξελέγη υπό τηςΙεράς Συνόδου Α ρχιεπίσκοπος Α θηνώ ν, αλλά η εκλογή του ακυρώ θη

κε από το Συμβούλιο Επικρατείας κατόπιν προσφυγής τριώ ν μητροπο

λιτώ ν. Κ ατόπιν της απομάκρυνσης τού προκατόχου του Χ ρυσάνθου

α π ό την κατοχική κυβέρνηση Τ σολάκογλου, ανήλθε το 1941 στον αρ

χιεπισκοπικό θρόνο. To 1944 διετέλεσε Α ντιβασιλεύς μέχριτης επα

νόδου δια δημοψ ηφίσματος του βασιλέω ς Γεωργίου B' το 1946.

Έ ρ μ π α χ Σ έ ν ε μ π ε ρ γ κ Β ίκ τ ω ρ , π ρ ί γ κ η ψ (1880-1967). Γερμανός διπλω

μάτης. Μ ετά από στρατιω τική καριέρα εισήλθε στο Υ πουργείο Ε ξω

τερικώ ν καιυπηρέτησε στις γερμανικές Π ρεσβείες Μ αδρίτης, Σ τοκ

χόλμης καιΒ ιέννης. To 1936 διορίσθηκε πρέσβυς στην Α θήνα όπου

καιπαρέμεινε μέχριτην 1η Μ αΐου· εν συνεχεία επέστρεψ ε στην Γ ερ

μανία και ετέθη σε προσω ρινή αργία, χω ρίς έκτοτε να επανέλθει

στην διπλω ματική υπηρεσία.

Ή ν τ ε ν Ά ν τ ο ν υ 1897-1977. Ά γγλος πολιτικός. Υ πηρέτησε στο δυτικό μέ

τω πο κατά τον A' Π αγκόσμιο Π όλεμο. To 1923 εξελέγη βουλευτήςτου Κ όμματος τω ν Συντηρητικώ ν. To 1931-34 διετέλεσε Υ φυπουργός

Εξωτερικώ ν και το 1934-35, Υ πουργός υποθέσεω ν της Κ οινω νίας

τω ν Εθνώ ν, Υ πουργός Ε ξω τερικώ ν 1935-38,1940-45 και1951-55. To

1955 Π ρω θυπουργός, αξίω μα από το οποίο παραιτήθηκε-το 1957 για

λόγους υγείας.

Κ ά ι τ ε λ Β ίλ χ ε λ μ 1881-1946. Σ τρατάρχης. Ε πικεφαλής του Α νω τάτου

Στρατηγείου τω ν Γερμανικώ ν Ενόπλω ν Δ υνάμεω ν (OKW). Κ αταδικάσθηκε σε θάνατο από το δικαστήριο της Ν υρεμβέργης καιαπαγ-

χονίσθηκε.

Κ ά λ τ ε ν μ π ρ υ ν ε ρ Έ ρ ν σ τ 1903-1946. Μ έλος του ναζιστικού κόμματος. To

1936 διετέλεσε Α ρχηγός τω ν αυστριακώ ν SS. To 1938 Υ φυπουργός

Δ ημοσίας Τ άξεω ς στην Α υστρία. To 1943 Α ρχηγός τω ν Υ πηρεσιώ ν

Α σφαλείας του Ράιχ. Α νέλαβε το 1944 Α ρχηγός Α ντικατασκοπείας

μετά την εκδίω ξη του Κ ανάρη. Κ αταδικάσθηκε σε θάνατο από το δι

καστήριο της Ν υρεμβέργης καιαπαγχονίσθηκε.Κ ο ρ ιζ ή ς λ έ ξ α ν δ ρ ο ς 1885-1941. Τραπεζικός καιπολιτικός. Υ ποδιοικη

τής το 1928 και εν συνεχεία Δ ιοικητής της Εθνικής Τραπέζης.

227



Υ πουργός Π ρονοίας επί δικτατορίας Μ εταξά. Π ρω θυπουργός το

1941 μετά τον θάνατο του Μ εταξά. Α υτοκτόνησε στην οικία του στις

18 Α πριλίου 1941 μετά την γερμανική εισβολή στην Ελλάδα.

Κ ο τ ζ ιά ς Κ ώ σ τ α ς 1892-1951. Π ολιτικός καιδημοσιογράφος. Σποΰδασενομικά στην Α θήνα και στη Ρώ μη. To 1934 εξελέγη Δ ήμαρχος Α θη

νών. To 1939 Υ πουργός-Δ ιοικητής Π ρω τευοΰσης επί δικτατορίας

Μ εταξά. Μ ετά την αυτοκτονία του πρω θυπουργού Κ οριζή τού ανε-

τέθη από τον βασιλέα Γεώ ργιο B' ο σχηματισμός κυβερνήσεω ς,

εντολή την οποία κατέθεσε την επομένη. Μ ετά την είσοδο τω ν γερ

μανικώ ν στρατευμάτω ν στην Ε λλάδα ανεχώ ρησε μέσω Τουρκίας

στην Α μερική. Μ ετά την απελευθέρω ση εξελέγη εκ νέου, το 1951,

Δ ήμαρχος Α θηναίω ν.

Λ ιστ Β ίλχελμ 1880-1971. Γερμανός στρατάρχης. To 1941 διετέλεσε

Δ ιοικητής NA Ευρώ πης με έδρα την Α θήνα, καιτο θέρος του 1942

Δ ιοικητής του Σχηματισμού Στρατού A. Α πελύθη τον Σεπτέμβριο

του 1942. To 1948 καταδικάσθηκε από συμμαχικό δικαστήριο σε ισό

βια, αλλά για λόγους υγείας αφέθη ελεύθερος τον Δ εκέμβριο του

1952.

Λ ο γ ο θ ε τ ό π ο υ λ ο ς Κ ω ν /ν ο ς Κ αθηγητής Γυναικολογίας Π ανεπιστημίου

Α θηνώ ν. Δ ιετέλεσε Π ρύτανης στα έτη 1932-33. To 1942 διορίσθηκε

Π ρω θυπουργός Κ ατοχικής Κ υβερνήσεω ς μέχρι τον Α πρίλιο του

1943, όποτε αντικαταστάθηκε από τον I. Ράλλη. Μ ετά την απελευθέ

ρω ση καταδικάσθηκε σε ισόβια δεσμά. Έ τυχε χάριτος το 1951.

Λ ο ρ λ έ ξ α ν δ ρ ο ς 1885-1947. Στρατιω τικός. Α ξιω ματικός του Α υστρια

κού στρατού. Μ ετά την προσάρτηση της Α υστρίας στο γερμανικό

Ράιχ διετέλεσε Δ ιοικητής της αντιαεροπορικής της άμυνας. Δ ιέταξε τον βομβαρδισμό της Β αρσοβίας 25.9.1939 καιτου Β ελιγραδίου

6.4.1941. Υ πήρξε Διοικητής NA Ε υρώ πης καιεν συνεχεία του Σ χη

ματισμού Στρατού E με έδρα την Θ εσσαλονίκη. Κ αταδικάσθηκε σε

θάνατο από γιουγκοσλάβικο δικαστήριο και απαγχονίσθηκε στο

Β ελιγράδι, τον Φ εβρουάριο του 1947.

Λ ο ύ β α ρ ι ς Ν ικ ό λ α ο ς Κ αθηγητής Θ εολογικής Σχολής Π ανεπιστημίου

Α θηνώ ν. Υ πουργός Π αιδείας επί δικτατορίας Μ εταξά και εκ νέουμε την κατοχική κυβέρνηση I. Ράλλη 1943-44. Μ ετά την απελευθέρω

ση παρεπέμφ θη σε δίκη το 1945 αλλά το 1948 ήρθησαν οιεκ της κα

ταδίκης συνέπειες.

228



Μ ά κ ε ν σ ε ν Χ α ν ς Γ κ έ ο ρ γ κ 1883-1947. Γερμανός διπλω μάτης. Υ πηρέτησε

στην Π ρεσβεία Β ουκουρεστίου καιτο 1937 διορίσθηκε Υ φυπουργός

Εξωτερικώ ν. Π ρέσβυς στην Ρώ μη 1938-1943.

Μ α ν ια δ ά κ η ς Κ ω ν /ν ο ς 1893-1972. Στρατιω τικός καιπολιτικός. To 1929εξήλθε του στρατεύματος καιπολιτεΰθηκε· εν συνεχεία διορίσθηκε

από το καθεστώ ς Μ εταξά Υ πουργός Δ ημοσίας Τ άξεω ς. Κ υρίω ς δια-

κρίθηκε στην καταδίω ξη κομμουνιστικώ ν στελεχών καιπρακτόρω ν

τω ν γερμανικώ ν και ιταλικώ ν μυστικώ ν υπηρεσιώ ν. Μ ετά την είσο

δο στην Ελλάδα τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτων ανεχώ ρησε για το

Κ άιρο και εν συνεχεία έφυγε στην Α ργεντινή. To 1945 επέστρεψε

στην Ελλάδα καιασχολήθηκε ανεπιτυχώ ς με την πολιτική.

Μ ε τ α ξ ά ς Ι ω ά ν ν η ς 1871-1941. Στρατιω τικός και πολιτικός. Π ολέμησε

στον Ελληνοτουρκικό Π όλεμο του 1897 και στους Β αλκανικούς Π ο

λέμους. Εφοίτησε στην στρατιω τική Α καδημία στο Π ότσνταμ της

Γερμανίας. Ε ξορίσθηκε στην Ιταλία μετά τον A' Π αγκόσμιο Π όλε

μο (1917-1921). Επρω τοστάτησε στην επάνοδο του βασιλέω ς Γ εω ρ

γίου του B' το 1935. Υ πουργός Στρατιω τικώ ν καιΠ ρω θυπουργός το

1936. Κ ήρυξε δικτατορία στις 4 Α υγούστου του ιδίου έτους και ετέ-

θη επικεφαλής του αγώ να κατά τω ν Ιταλώ ν, όταν αυτοί εισέβαλανστην Ελλάδα, στις 28 Ο κτω βρίου 1940. Α πεβίω σε αιφνιδίω ς μετά

σύντομη ασθένεια.

Μ ο υ σ ο λ ίν ι Μ π ε ν ίτ ο 1883-1945. Ιταλός πολιτικός. To 1920 διορίσθηκε

πρω θυπουργός από τον βασιλέα Β ίκτω ρα Ε μμανουήλ III. To 1929

εγκατέστησε φασιστική δικτατορία. H αντίδραση τω ν δυτικώ ν δυνά

μεω ν στην αβησσυνιακή του εκστρατεία τον έφερε κοντά στον Χ ί

τλερ με τον οποίον συνήψ ε το 1936 τον Ά ξονα Ιταλίας-Γερμανίας. To

1939 προσήρτησε την Α λβανία καιτον Ο κτώ βριο του 1940 επετέθη

κατά της Ελλάδος. Oi αποτυχίες του στο Α λβανικό Μ έτω πο καιστην

B. Α φρική υπέσκαψ αν το κύρος του καιμετά την συμμαχική απόβα

ση στην Σικελία το 1943, υποχρεώ θηκε σε παραίτηση και εν συνε

χεία φυλακίσθηκε από την νέα ιταλική κυβέρνηση του στρατάρχη

Μ παντόλιο. Α πελευθερώ θηκε από Γερμανούς κομάντος και ετέθη

επικεφαλής της «Δ ημοκρατίας του Σαλό» υπό την σκέπη καιπροστα

σία τω ν Γερμανώ ν. Συνελήφ θη από Ιταλούς παρτιζάνους τον Α πρίλιο του 1945 καιαπαγχονίσθηκε μαζίμε την ερω μένη του Κ λάρα Π ε-

τάτσι.

229



Μ π ά κ ο ς Γ ε ώ ρ γ ιο ς 1892-1945. Στρατιω τικός. Μ ετείχε τω ν Β αλκανικώ ν

Π ολέμω ν καιτης εκστρατείας στην Μ . Α σία. Κ ατά τον Ελληνοϊταλι-

κό Π όλεμο του 1940 διετέλεσε Δ ιοικητής της 3ης Μ εραρχίας. Επίσης

διετέλεσε Υ πουργός Στρατιω τικώ ν στις κατοχικές κυβερνήσεις Τσολάκογλου και Λ ογοθετόπουλου. Ε κτελέσθηκε από τους κομμουνι

στές στην Π άρνηθα, τον Ιανουάριο του 1945.

Μ π α ν τ ό λ ιο Π ιέ τ ρ ο 1871-1956. Ιταλός στρατάρχης. Κ ατακτητής της

Α βησσυνίας. To 1939 ήταν Α ρχηγός Γενικού Επιτελείου Στρατού.

Π αραιτήθηκε το 1940 μετά την αποτυχία της ελληνικής εκστρατείας.

Μ ετά την πτώ ση του Μ ουσολίνιτο 1943, έγινε πρω θυπουργός. To

1944 αποσύρθηκε από την δημόσια ζωή.

Μ π ρ ά ο υ χ ιτ ς Β ά λ τ ε ρ 1881-1948. Γερμανός Στρατάρχης. Α ρχηγός του

Γερμανικού Στρατού. Δ ιηύθυνε την εισβολή τω ν γερμανικώ ν δυνά

μεω ν στην Π ολω νία, Γαλλία, Γ ιουγκοσλαβία, Ελλάδα καιΣοβιετική

Έ νω ση. Λ όγω διαφ ω νιώ ν με τον Χ ίτλερ, απεστρατεύθη τον

Δ εκέμβριο του 1941.

Ν ό ϋ μ π α χ ε ρ Χ έ ρ μ α ν 1893-1960. Δ ήμαρχος Β ιέννης 1938-39. Π ρέσβυς

στο Β ουκουρέστιτο 1940. Έ κτακτος πληρεξούσιος του Auswartiges

Amt για την NA Ευρώ πη. To 1951 καταδικάσθηκε από δικαστήριοτου Β ελιγραδίου σε 20 χρόνια ειρκτή, αλλά τον επόμενο χρόνο αφέ-

θη ελεύθερος για λόγους υγείας. Ev συνεχεία διετέλεσε οικονομικός

σύμβουλος διαφόρω ν αυστριακώ ν επιχειρήσεω ν, μεταξύ τω ν οποίω ν

καιτω ν Α υστριακώ ν Α ερογραμμώ ν.

Ν τ ή τ ρ ιχ Ι ω σ ή φ 1882-1966. Ο ργανω τής της προσω πικής φρουράς του

Χ ίτλερ. Στρατηγός τεθω ρακισμένω ν μονάδω ν τω ν SS. To 1946 κατα

δικάσθηκε σε ισόβια για εκτέλεση Α μερικανώ ν αιχμαλώ τω ν στην τελευταία γερμανική επίθεση στις Α ρδένες, τον Δ εκέμβριο του 1944.

Α ποφ υλακίσθηκε το 1955.

Π ά γ κ α λ ο ς Θ ε ό δ ω ρ ο ς 1878-1952. Στρατιω τικός και πολιτικός. Μ ετείχε

τω ν Β αλκανικώ ν Π ολέμω ν. To 1918 διετέλεσε Α ρχηγός του Γενικού

Ε πιτελείου Στρατού και το 1922 Υ πουργός Στρατιω τικώ ν. To 1923

εξελέγη βουλευτής Θ εσσαλονίκης. To 1925 επέβαλε δικτατορία. To

1926 έγινε Π ρόεδρος της Δ ημοκρατίας καιΠ ρω θυπουργός. Tov Α ύγουστο του ιδίου έτους κατελύθη η δικτατορία του, ενώ ο ίδιος φυλα-

κίσθηκε μέχριτο 1928, οπότε καιαμνηστεύθηκε.

Π ά λ α ι ρ ε τ Μ ίχ α ε λ 1882-1956. Ά γγλος διπλω μάτης. Π ρέσβυς στο Β ου

230



κουρέστι, Στοκχόλμη, Β ιέννη, Α θήνα. Έ παιξε πρω ταρχικό ρόλο προ

καικατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Π ολέμου. Μ ετά την είσο

δο του γερμανικού στρατοΰ στην Ελλάδα ακολούθησε τον Γεώ ργιο

B' στην Κ ρήτη και εν συνεχεία στο Λ ονδίνο. Π αρέμεινε διαπιστευμένος στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση μέχριτον Μ άιο του 1942.

Π α π ά γ ο ς λ έ ξ α ν δ ρ ο ς 1881-1955. Στρατιω τικός και πολιτικός. Έ λαβε

μέρος στους Β αλκανικούς Π ολέμους και στον A' Π αγκόσμιο Π όλε

μο. To 1936 διετέλεσε Α ρχηγός Γενικού Ε πιτελείου Στρατού, επικε

φαλής τω ν ελληνικώ ν στρατευμάτων στον νικηφόρο πόλεμο κατά

τω ν εισβολέω ν Ιταλώ ν. To 1943 συνελήφθη από τους Γερμανούς και

μεταφ έρθηκε σε στρατόπεδο συγκεντρώ σεω ς στην Γ ερμανία. Μ ετά

την απελευθέρω ση της Ε λλάδος διηύθυνε επιτυχώ ς ω ς Α ρχιστράτηγος τον αγώ να κατά τω ν αριστερώ ν δυνάμεων στον Ε μφ ύλιο Π όλε

μο. Α πό το 1952 μέχριτου θανάτου του διετέλεσε πρω θυπουργός.

Π α π α δ ή μ α ς Ν ικ ό λ α ο ς 1890-1965. Στρατιω τικός. Έ λαβε μέρος στους

Β αλκανικούς Π ολέμους και στην Μ ικρασιατική Εκστρατεία. Κ ατά

την διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας διετέλεσε Υ φυπουργός

Στρατιω τικώ ν. Φ υλακίσθηκε από την κατοχική κυβέρνηση Τ σολάκο

γλου.Π ίτ σ ικ α ς Ι ω ά ν ν η ς Στρατιω τικός. Μ ετέσχε τω ν Β αλκανικώ ν Π ολέμω ν

καιτης Μ ικρασιατικής Εκστρατείας. Κ ατά τον Ε λληνοϊταλικό Π όλε

μο ήταν Δ ιοικητής του Τ μήματος Στρατιάς Δ. Μ ακεδονίας καιεν συ

νεχεία του Τ μήματος Στρατιάς Η πείρου. Δ ιετέλεσε δήμαρχος Α θη

ναίω ν στα έτη 1946-1950.

Ρ ά λ λ η ς Ι ω ά ν ν η ς 1878-1946. Π ολιτικός. Έ κανε σπουδές σε Α θήνα, Γ αλ

λία και Γερμανία. To 1906 εξελέγη βουλευτής. To 1920 διετέλεσε

Υ πουργός Εθνικής Ο ικονομίας καιτο 1933 Υ πουργός Ε σω τερικώ ν

καιΑ εροπορίας στην κυβέρνηση Π . Τσαλδάρη. To 1943 έγινε Π ρω

θυπουργός κατοχικής κυβερνήσεω ς. Μ ετά την απελευθέρω ση κατα

δικάσθηκε σε ισόβια δεσμά. Α πεβίω σε στην φυλακή.

Ρ ίμ π ε ν τ ρ ο π Γ ιό α χ ιμ φ ο ν 1893-1946. Ε μπορικός αντιπρόσω πος στον

Κ αναδά απ’ όπου επέστρεψε στην Γερμανία αμέσω ς μετά την κή

ρυξη του A' Π αγκοσμίου Π ολέμου. Υ πηρέτησε στο Α νατολικό Μ έ

τω πο. To 1932 έγινε μέλος του ναζιστικού κόμματος (NSDAP) καιμε την άνοδο του Χ ίτλερ στην εξουσία το επόμενο έτος δημιούργη

σε το Γ ραφείο Ρ ίμπεντροπ (Dienststelle) που συναγω νιζόταν το

231



Υ πουργείο Ε ξω τερικώ ν σε θέματα εξω τερικής πολιτικής. To 1936

διετέλεσε πρέσβυς στο Λ ονδίνο, το 1938 Υ πουργός Ε ξω τερικώ ν.

Μ ε την ιδιότητά του αυτή υπέγραψ ε τον Α ύγουστο του 1939 το σύμ

φω νο μη επιθέσεω ς με την Σοβιετική Έ νω ση, γνω στό ω ς Σύμφω νοΡίμπεντροπ-Μ ολότοφ. Κ αταδικάσθηκε σε θάνατο από το δικαστή

ριο της Ν υρεμβέργης και απαγχονίσθηκε.

Ρ ό μ μ ε λ Έ ρ β ι ν 1891-1944. Γερμανός στρατιω τικός. Π ολέμησε στον A'

Π αγκόσμιο Π όλεμο στο ρουμανικό και ιταλικό μέτω πο. Υ πήρξε

διοικητής της προσω πικής φρουράς του Χ ίτλερ. Tov Φ εβρουάριο

του 1941 ανέλαβε την διοίκηση του γερμανικού αφρικανικού σώ μα

τος καιεπέτυχε σημαντικές νίκες κατά τω ν συμμάχων στην B. Α φρική, λαμβάνοντας έτσιτην επω νυμία «Α λεπού της Ερήμου». To 1942

διορίσθηκε Στρατάρχης, το 1943 Α ρχηγός Στρατού στην B. Ιταλία.

To 1944 εστάλη στο γαλλικό μέτω πο. Μ ετά την απόβαση τω ν συμμά

χω ν στην Ν ορμανδία τραυματίστηκε σοβαρά καιαπεσύρθη στο σπί

τιτου για ανάρρω ση. Θ εω ρήθηκε ότιείχε συμμετοχή στην απόπειρα

δολοφ ονίας του Χ ίτλερ, τον Ιούλιο του 1944, και αναγκάσθηκε να

αυτοκτονήσειγια να αποφύγειτην δημόσια δίκη.

Ρ ο ύ σ β ε λ τ Φ ρ α γ κ λ ίν ο ς 1882-1945. 32ος Π ρόεδρος τω ν Η Π Α . Γ ερουσια

στής καιΚ υβερνήτης Ν έας Υ όρκης. Κ ατά την έναρξη του B' Π αγκο

σμίου Π ολέμου τήρησε ουδέτερη στάση, αλλά μετά τις συμμαχικές

αποτυχίες ενίσχυσε υλικά καιοικονομικά την Μ . Β ρετανία (Lend-Le

ase) καιυπέγραψ ε με τον Τσώ ρτσιλ τον Χ άρτη του Α τλαντικού. Μ ετά

την ιαπω νική επίθεση στο Π ερλ Χ άρμπορ εισήλθε στον πόλεμο και

μετείχε τω ν Συνδιασκέψ εω ν Κ αζαμπλάνκας, Κ εμπέκ καιΚ άΐρου και

συνάντησε τον Στάλιν στις Συνδιασκέψεις Τεχεράνης καιΓιάλτας. Ε ί

ναιο μόνος Α μερικανός πολιτικός που εξελέγη 4 φορές πρόεδρος τω ν

Η Π Α .

Σ α κ ε λ λ α ρ ίο υ λ έ ξ α ν δ ρ ο ς 1887-1982. Α ξιω ματικός του Π ολεμικού Ν αυ

τικού καιπολιτικός. Υ πηρέτησε στο θω ρηκτό «Α βέρω φ» στους Β αλ

κανικούς Π ολέμους. Α ρχηγός του Γενικού Ε πιτελείου Ν αυτικώ ν,

Α ντιπρόεδρος της εξόριστης βασιλικής κυβερνήσεω ς, κατάφερε με

τά την κατάληψ η της Ελλάδος από τους Γερμανούς να οδηγήσειτονπολεμικό στόλο σώ ο στην Α λεξάνδρεια της Α ιγύπτου. Μ ετά την απε

λευθέρω ση διετέλεσε βουλευτής καιΥ πουργός Ν αυτιλίας.

Σ ο φ ο ύ λ η ς Θ ε μ ι σ τ ο κ λ ή ς 1860-1949. Π ολιτικός. Σπούδασε Φ ιλολογία

232



στην Α θήνα και Α ρχαιολογία στην Γερμανία. To 1912 Ε πικεφαλής

της Π ροσω ρινής Κ υβερνήσεω ς Σάμου μετά την απελευθέρω ση του

νησιού από τους Τούρκους. To 1915-20 Π ρόεδρος της Βουλής τω ν

Ελλήνω ν, καιτα έτη 1924,1945 και 1947 Π ρω θυπουργός.

Σ π έ ε ρ Ά λ μ π ε ρ τ Γερμανός αρχιτέκτω ν. To 1931 έγινε μέλος του ναζιστι-

κού κόμματος και εν συνεχεία στενός καιέμπιστος συνεργάτης του

Χ ίτλερ με τον οποίον σχεδίαζε την αναμόρφω ση τω ν γερμανικώ ν

πόλεω ν καιιδίω ς της πρω τεύουσας, του Β ερολίνου. To 1942 διετέλε-

σε Υ πουργός Εξοπλικού και Π ολεμικής Π αραγω γής. Κ ατάφ ερε να

κρατήσεισε λειτουργία την πολεμική βιομηχανία της χώ ρας του πα

ρά τους ανελέητους συμμαχικούς βομβαρδισμούς. Στην Δίκη της Ν υ

ρεμβέργης ήταν ο μόνος κατηγορούμενος που παραδέχθηκε την ενοχή του στα εγκλήματα της ναζιστικής Γ ερμανίας. Κ αταδικάσθηκε σε

20 χρόνια φυλάκισης.

Σ π υ ρ ί δ ω ν ρ χ ιε π ίσ κ ο π ο ς Κ ατά κόσμον Σπυρίδω ν Βλάχος. Α πόφοιτος

της Θ εολογικής Σχολής της Χ άλκης. To 1906 έγινε Μ ητροπολίτης Ko-

νίτσης καιτο 1916 Μ ητροπολίτης Ιω αννίνω ν. Κ αταδικάσθηκε σε θά

νατο ερήμην από τους Ιταλούς, μετά την έναρξη του Ελληνοϊταλικού

Π ολέμου- οιΓερμανοίτον έθεσαν υπό περιορισμόν που έληξε μετάαπό παρέμβαση του Α ρχιεπισκόπου Δ αμασκηνού. To 1949 έγινε Α ρ

χιεπίσκοπος Α θηνώ ν.

Σ τ ρ ό ο π Γ ιο ύ ρ γ κ ε ν 1895-1952. Μ έλοςτου ναζιστικού κόμματος (NSDAP).

Α πό τους πρω ταγωνιστές της άγριας καταστολής της εξέγερσης του

εβραϊκού γκέτου της Β αρσοβίας. Ε ξ αυτού πήρε την επω νυμία «ο δή

μιος της Β αρσοβίας». To 1943 διορίσθηκε Α νώ τερος Α στυνομικός

Δ ιοικητής στην Ελλάδα. Κ αταδικάσθηκε σε θάνατο από πολω νικό δι

καστήριο καιαπαγχονίσθηκε.Τ α β ο υ λ ά ρ η ς ν α σ τ ά σ ι ο ς 1882-1945. Στρατιω τικός και πολιτικός.

Εσπούδασε ιατρική στα Π ανεπιστήμια Μ όντενας καιΠ άρμας στην

Ιταλία. Υ πηρέτησε στον ιταλικό στρατό και επιστρέψ ας στην Ελλά

δα κατετάγη στον ελληνικό στρατό. To 1923 εξελέγη βουλευτής, και

το 1943 Υ πουργός Δ ημοσίας Τ άξεω ς στις κατοχικές κυβερνήσεις

Λ ογοθετόπουλου-Ράλλη.

Τ σ ι ά ν ο Γ κ α λ ε ά τ σ ο 1903-1944 Ιταλός διπλω μάτης. To 1930 παντρεύτηκετην κόρη του Μ ουσολίνι, Έ ντα. Τα έτη 1936-43 διετέλεσε Υ πουργός

Εξω τερικώ ν καιτο 1943 πρέσβυς στο Β ατικανό. Μ ετά την συμμετο

233



χή του στην απόφ αση του Α νω τάτου Φ ασιστικού Συμβουλίου να

αποπέμψ ειτον Μ ουσολίνικατέφυγε στην Γερμανία όπου συνεληφθη

καιπαρεδόθη στην «Δ ημοκρατία του Σαλό» που είχε εγκατασταθεί

στην B. Ιταλία μετά την απελευθέρω ση του ιταλού δικτάτορα. Κ αταδικάσθηκε από φασιστικό δικαστήριο της Β ερόνας σε θάνατο λόγω

προδοσίας καιεξετελέσθη.

Τ σ ι ρ ο ν ίκ ο ς Έ κ τ ω ρ Τραπεζίτης. Εγκατασταθείς το 1903 στην Ρω σία

ίδρυσε εκείΤ ράπεζα καιδιάφορες επιχειρήσεις. To 1928 πήγε στις

Β ρυξέλλες άπου διηύθυνε επιχείρηση χρηματοδότησης κατασκευής

δημοσίω ν έργω ν καιδιετέλεσε εμπορικός σύμβουλος της εκείελλη

νικής πρεσβείας. Δ ιετέλεσε επίσης Υ πουργός Γεω ργίας καιΕ πισιτι

σμού στην κατοχική κυβέρνηση Λ ογοθετόπουλου, καιΥ πουργός Ο ι

κονομικώ ν στην κυβέρνηση Ράλλη. Μ ετά την απελευθέρω ση καταδι

κάσθηκε από το ειδικό δικαστήριο δω σιλόγω ν σε θάνατο, αλλά τον

Μ άρτιο του 1952 έτυχε χάριτος.

Τ σ ο λ ά κ ο γ λ ο υ Γ ε ώ ρ γ ιο ς 1886-1948. Στρατιω τικός. Έ λαβε μέρος στους

Β αλκανικούς Π ολέμους και στην Μ ικρασιατική Ε κστρατεία. Κ ατά

την διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Π ολέμου διηύθυνε το 3o Σώ μα

Στρατού. Υ πέγραψ ε την συνθηκολόγηση με τους Γερμανούς και εν

συνεχεία και με τους Ιταλούς, καιανέλαβε την πρω θυπουργία στην

πρώ τη κατοχική κυβέρνηση μέχριτον Δ εκέμβριο του 1942. Μ ετά την

απελευθέρω ση καταδικάσθηκε σε θάνατο, ποινή η οποία μετετράπη

σε ισόβια.

Τ σ ο υ δ ε ρ ό ς Ε μ μ α ν ο υ ή λ 1882-1956. Ο ικονομολόγος και πολιτικός. Μ έ

λος της ελληνικής αντιπροσω πίας στην Δ ιεθνή Δ ιάσκεψη των Π αρι-

σίω ν το 1919. Υ πουργός Συγκοινω νιώ ν το 1924 καιΟ ικονομικώ ν το1925. Δ ιοικητής της Τ ραπέζης της Ελλάδος το 1931 από όπου εξε-

διώ χθη από την δικτατορία Μ εταξά. Π ρω θυπουργός της εξόριστης

βασιλικής κυβερνήσεω ς στο Κ άιρο (1941-44). Β ουλευτής καιεπανει-

λημμένω ς υπουργός σε μεταπολεμικές κυβερνήσεις.

Τ σ ώ ρ τ σ ιλ Ο υ ίν σ τ ο ν 1874-1965. Ά γγλος πολιτικός. To 1899-1900 διετέ-

λεσε Υ πουργός Εμπορίου, Ε σω τερικώ ν και Ν αυτικώ ν το 1921-22

Υ πουργός Α ποικιώ ν. Επικριτής της ακολουθούμενης πολιτικής τω νυποχω ρήσεω ν έναντιτου Χ ίτλερ. To 1939 διετέλεσε Υ πουργός Ν αυ

τικώ ν καιΠ ρω θυπουργός το επόμενο έτος. Δ ιεξήγαγε τον B' Π αγκό

σμιο Π όλεμο εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας σε στενή συνεργα

234



σία με τον Ρούσβελτ καιτον Στάλιν. Μ ετά την λήξη του πολέμου ητ-

τήθη στις εκλογές, αλλά επανήλθε ως πρω θυπουργός το 1951, αξίω

μα από το οποίο παραιτήθηκε το 1953 για λόγους υγείας. Έ χει τιμη

θεί με το Ν όμπελ Λ ογοτεχνίας ενώ του απονεμήθηκε τιμητικά η αμε

ρικάνικη υπηκοότητα.

Φ έ γ κ ε λ α ι ν Χ έ ρ μ α ν 1906-1945. Δ ιοικητής διαφόρω ν στρατιω τικώ ν μονά

δω ν τω ν SS. To 1944 ήταν αξιω ματικός-σύνδεσμος του Χ ίμλερ στο

στρατηγείο του Χ ίτλερ στο Β ερολίνο. Π αντρεμένος με την Γκρετλ

Μ πράουν, αδελφή της ερω μένης του Γερμανού δικτάτορα. Κ αταδι

κάσθηκε σε θάνατο με εντολή του Φ ΰρερ για λιποταξία καιεξετελέ-

σθη στον κήπο της καγκελαρίας.

Φ έ λ μ υ Χ έ λ μ ο υ τ 1885-1965. Γερμανός στρατιω τικός. Δ ιετέλεσε Στρατηγός της Α εροπορίας και Α ρχηγός Ενόπλω ν Δ υνάμεω ν N. Ελλάδος

με έδρα την Α θήνα. Κ αταδικάσθηκε σε 15 έτη φυλάκισης για εκτέ

λεση ομήρω ν καιαποφυλακίσθηκε το 1951.

Χ α λ Κ ό ρ ν τ ε λ 1871-1995. Α μερικανός πολιτικός. Μ έλος της Β ουλής τω ν

Α ντιπροσώ πω ν καιτης Γερουσίας, Υ πουργός Εξω τερικώ ν επίπροε

δρίας Ρούσβελτ. Ε τιμήθηκε με το βραβείο Ν όμπελ Ειρήνης το 1945.

Χ ίμ λ ε ρ Χ ά ιν ρ ιχ 1900-1945 Α ρχηγός της Γερμανικής Α στυνομίας κατάτην διάρκεια του ναζιστικού καθεστώ τος. Έ κανε σπουδές γεω πονι

κής. To 1933 διορίσθηκε Α ρχηγός Α στυνομίας Μ ονάχου, το 1934

Υ παρχηγός της Γκεστάπο στην Π ρω σία· το 1939 επικεφαλής του

προγράμματος εκγερμανισμού τω ν ανατολικώ ν κατεχόμενω ν περιο

χώ ν. Tov Α πρίλιο του 1945 απηλλάγη τω ν καθηκόντω ν του από τον

Χ ίτλερ λόγω υποψ ιώ ν ότι είχε έλθεισε επαφή με συμμαχικούς πα

ράγοντες για τον τερματισμό του πολέμου. Α υτοκτόνησε μετά την

σύλληψή του από τους Ά γγλους.

Χ ίτ λ ε ρ δ ό λ φ ο ς 1889-1945. Γερμανός πολιτικός. Κ αγκελάριος το 1933,

Φ ύρερ το 1934 καιΑ ρχηγός τω νΓερμανικώ ν Ενόπλω ν Δ υνάμεω ν το

1938. Έ ζησε στην Β ιέννη (1907-1913) όπου απέτυχε να εισέλθει

στην Σχολή Κ αλώ ν Τ εχνώ ν και Α ρχιτεκτονικής. Π ολέμησε στον A'

Π αγκόσμιο Π όλεμο ω ς δεκανέας καιμετά τον τερματισμό του άρχι

σε την πολιτική του δράση ω ς μέλος καιαργότερα ω ς αρχηγός ενός

μικρού κόμματος που εν συνεχεία έλαβε την ονομασία Ε θνικοσοσια-λιστικό Εργατικό Κ όμμα της Γερμανίας (NSDAP). Ε πεχείρησε το

1923 με ανεπιτυχές κίνημα να καταλάβειτην εξουσία. Μ ετά την επι

235



τυχία του κόμματός του στις εκλογές του Ν οεμβρίου του 1932 χρί-

σθηκε από τον Π ρόεδρο Χ ίντενμπουργκ, Κ αγκελάριος της Γερμανί

ας. Κ ήρυξε τον B' Π αγκόσμιο Π όλεμο καικατέλαβε όλη την Ε υρώ

πη πλην τω ν ουδέτερω ν χω ρώ ν καιτης Μ . Β ρετανίας. Ev συνεχείαεπετέθη κατά της Σοβιετικής Ενώ σεως, τον Ιούνιο του 1941 παρά την

ύπαρξη συμμαχικώ ν σχέσεω ν (Σύμφω νο Ρίμπεντροπ-Μ ολότοφ). Oi

στρατιω τικές, όμω ς, αποτυχίες στο ανατολικό καιβορειοαφρικανικό

μέτω πο, καιη απόβαση τω ν συμμάχων στην Ν ορμανδία τον Ιούνιο

του 1944, υπέσκαψ αν το κύρος του· αποκορύφω μα δε αυτού ήταν η

αποτυχημένη απόπειρα κατά της ζω ής του, τον Ιούλιο του 1944. Α υ

τοκτόνησε στο Β ερολίνο, στο καταφύγιό του στα υπόγεια της Κ αγκελαρίας μαζί με την ερω μένη του, Ε ύα Μ πράουν, αφού προηγουμέ

νω ς την παντρεύτηκε.

Χ ο ύ β ε ρ Ε ρ β ε 'ρ τ ο ς Τριακοστός πρόεδρος τω ν Η Π Α . To 1920 διετέλεσε

Υ πουργός Εμπορίου και το 1928 Π ρόεδρος. To 1932 στην προσπά

θεια επανεκλογής του ηττήθηκε από τον Ρούσβελτ. Έ κτοτε αφιέρω σε

τον χρόνο του σε διάφορες φιλανθρω πικές οργανώ σεις. Δ ιορίσθηκε

από τον πρόεδρο Τρούμαν συντονιστής του Ευρω παϊκού Π ρογράμμα

τος Τροφίμω ν το 1946.

Χ ρ ύ σ α ν θ ο ς Φ ιλ ιπ π ί δ η ς 1881-1949 Α ρχιεπίσκοπος Α θηνών. Α πόφ οιτος

Θ εολογικής Σχολής της Χ άλκης. Έ κανε πανεπιστημιακές σπουδές

σε Λ ειψ ία καιΑ ω ζάνη. To 1926 χρίσθηκε Α ποκρισάριος του Ο ικου

μενικού Θ ρόνου για τις εξω τερικές σχέσεις του Π ατριαρχείου. To

1938 χρίσθηκε Α ρχιεπίσκοπος Α θηνώ ν μετά την ακύρω ση από το

Συμβούλιο Ε πικρατείας της εκλογής του μητροπολίτη Κ ορινθίας,

Δ αμασκηνού. Ε ξεδιώ χθη από τον αρχιεπισκοπικό θρόνο με διάταγμα της κατοχικής κυβερνήσεω ς Τσολάκογλου.

236



Ευρετήριοκυριότερω ν ονομάτω ν

Α λντενμπουργκ Γκύντερ 56, 225

Β άιτσεκερ Έ ρνσ τ 225

Β άιχΜ αξιμίλιαν 164, 184, 186,

187, 209, 225

Β όρις III 89, 91, 225

Γεώ ργιος B' 29, 31, 37, 40, 44,

212, 213, 226

ΓιοντλΆ λφρεντ 52, 52, 190, 191,

196, 226

Γκαίμπελς Ιω σήφ 21, 23, 37, 47,

81, 88, 90, 226Γκαίρινγκ Χ έρμαν 64, 73, 81,

154, 226

Γκοτζαμάνης Σω τήριος 57, 102,

128, 137, 142, 226

Δ αμασκηνός, Α ρχιεπίσκοπος

Α θηνώ ν 60, 61, 95, 133, 154,

168, 177, 183, 205,219, 227

Έ ρμπαχ-Σ ένεμπεργκ Β ίκτω ρ 17,

227

Ή ντεν Ά ντονυ 84, 200, 227

Κ άιτελ Β ίλχελμ 132, 154, 227Κ άλτενμπρυνερ Έ ρνστ 187, 188,

227

Κ οριζής Α λέξανδρος 27, 32, 35-

37, 227

Κ οτζιάς Κ ώ στας 24, 35, 37-39,

221, 228

Λ ιστ Β ίλχελμ 22, 47-50, 52-54,

57, 63, 64, 67, 70, 79 ,228

Λ ογοθετόπουλος Κ ω ν/νος 57, 60,

128, 129, 140, 176, 221 , 228

Λ ορ Α λέξανδρος 151, 184, 228

Λ ούβαρις Ν ικόλαος 57, 84, 228

Μ άκενσεν Χ ανς-Γκέοργκ 50, 54,

78, 113,229

237



Μ ανιαδάκης Κ ω ν/νος 32, 37, 39,

40, 42, 43, 229

Μ εταξάς Ιω άννης 17, 18, 89, 212,

229Μ ουσολίνιΜ πενίτο 22, 36,47, 49,

50-52, 54, 66, 70, 75, 81, 103,

107, 110, 115-118, 124, 145,

151, 155, 156, 161, 163, 165,

167, 229, 230, 233, 234

Μ πάκος Γεώ ργιος 28, 57, 58,

128, 142, 230

Μ παντόλιο Π ιέτρο 156, 162, 165,

167, 168, 229, 230

Μ πράουχιτς Β άλτερ 63, 65, 230

Ν όϋμπαχερ Χ έρμαν 237

Ν τήτριχ Ιω σήφ 46-48, 230

Π άγκαλος Θ εόδω ρος 69, 105,144, 155, 201, 230

Π άλαιρετ Μ ίχαελ 26, 31, 32, 78,

230

Π απάγος Α λέξανδρος 29-31, 34,

35, 39, 41, 42, 44, 212, 222,

231

Π αιταδήμας Ν ικόλαος 26, 29, 32,36, 231

Π ίτσικας Ιω άννης 27, 34, 36, 41,

231

Ράλλης Ιω άννης 70, 105, 125,

137-139, 141-145, 153, 156,

177, 186, 191, 194, 222, 231

Ρίμπεντροπ Γ ιόαχιμ φον 21, 49,

50, 54, 57, 59, 66, 67, 75, 80,

81, 96, 107, 111-113, 120, 122,

131, 138, 139, 145, 151, 152,

156, 158, 183, 186, 188, 225,

231,232, 236

Ρόμ μελΈ ρβιν 115, 124, 155, 232Ρούσβελτ Φ ραγκλίνος 19, 232,

235, 236

Σακελλαρίου Α λέξανδρος 33, 40,

42-44, 222, 232

Σοφούλης Θ εμιστοκλής 38, 84,

105, 200, 201, 232

Σπέερ Ά λμπερτ 186, 190, 233

Σπυρίδω ν, Α ρχιεπίσκοπος

Α θηνών 33, 34, 233

Στρόοπ Γιούργκεν 146, 233

Ταβουλάρης Α ναστάσιος 142,

233

Τσιάνο Γκαλεάτσο 49, 54, 55, 81,110, 111, 119, 161, 233

Τσιρονίκος Έ κτω ρ 142, 207, 234

Τσολάκογλου Γεώ ργιος 18, 15,

28, 31, 33-36, 39-42, 46-48,

51-69, 71, 76, 94, 101, 102,

104, 105, 110, 112, 113, 116,

120-126, 128, 145, 146, 170,176, 211,213, 222, 227, 230,

231, 234, 236

Τσουδερός Εμμανουήλ 38, 43, 44,

77, 234

Τσώ ρτσιλ Ο υίνστον 19, 82, 185,

232, 234

Φ έγκελαιν Χ έρμαν 235

Φ έλμυ Χ έλμουτ 70, 189, 198, 200-

202, 205-207, 235

238



Χ αλ Κ όρντελ 82, 83, 235

Χ ίμλερΧ άινριχ 170, 171, 187,

188, 235

Χ ίτλερ Α δόλφος 18,20-22, 34, 37,41, 45-47, 49, 50, 54, 56, 63-

70, 80, 89, 90, 91, 103, 106,

110, 127, 150, 151, 154, 158,

162, 164, 167, 170, 184, 186-

189, 195, 198, 199, 203, 203,

207, 226, 229-235

Χ ούβερ Ερβέρτος 83, 236

Χ ρύσανθος Φ ιλιππίδης,

Α ρχιεπίσκοπος Α θηνώ ν 59,

60, 236

239



Σ E I P A : O Λ I T I K H I Σ T O P I A

γερμανική κατοχή, είναι αναμφισβήτητα μια από

τις δραματικότερες περιόδους της σΰγχρονης ελλη

νικής ιστορίας. H ιστορική της ανάλυση φέρνει

στην επιφ άνεια ερω τή ατα που πρέπεινα απαντηθούν ε ήρε

Katoxh-germanikh Politikh Dioikhsh 1941-1944

Documents

Transcript of Katoxh-germanikh Politikh Dioikhsh 1941-1944