1

KASANO A NAGUN-OD TAYO TI BIBLIA

{Outlined manipud How We Got The Bible ni Dr. Neil Lightfoot.

Mausar nga addaan pammalubos}

TI PANNAKAARAMID DAGITI NAGKAUNA A LIBRO

Leksyon 1

PAKAUNA

1. Tapno maawatantayo a naimbag no kasano a naadda ti Biblia kadatayo, adalen

tayo a naimbag no kasano a naaramid dagiti liblibro iti naunday a tiempo

2. Addada nasken a sal-saludsud nga adalen ken ammirisen dagiti agad

adal ti Biblia.

a. Caano ken Casano a dagiti 66 a liblibro iti Biblia ket timmaud?

b. Iti ania a wagas a dagiti liblibro iti Biblia ket maisupadi kadagiti dadduma

a liblibro?

c. Casano a ti Dios tinaginayonna dagitoy a liblibro tapno adalen ken

pagtulnogan ti Tao? (Mateo 24:35; Marcos 13:31; I Pedro 1:23-25)

3. Ti Biblia ket duduoganen a Libro, Ngem, saan nga isu ti cadaanan

Libro a dimmanon cadatayo.

a. Ti immuna a surat nagtaud iti rehiyon ti Egypt ken Mesopotamia

b. Nadamile a Pitak {Clay Tablets} nasarakanda idiay Mesopotamia

agarup nasapsapa ngem 300 B. C.

c. Idiay Egypt, ti panagsurat naaramid babaen iti HIEROGLYPHICS

wenno “picture writing.” Daytoy a klase ti surat ket masarakan

cadagiti Templo, Tanem ken monumento.

d. Saantayo nga ammo ti husto, no sadino ken caano a nangrugi ti

panagsurat iti entero a pakaestoria-an ti Tao.

4. Ti immuna nga ALPABETO agparang a nagtaud idiay Syria-Palestina agarup

1750 B.C. Dadduma nga ALPABETO naadaw manipud immuna nga

ALPABETO.

a. Maysa kadagiti immuna nga ehemplo ti ALPABETO a nausar ket ti

2

Proto-Sinaitic Inscription agarup 1500 B. C.

b. Letletra dagitoy a naikur-it (naikitiket) kadagiti batbato

5. Napateg a maammoan nga iti naminsan dagiti saan a namati cunaenda a ni

Moises saan a nagsurat kadagiti liblibro ti Genesis-Deuteronomio gapu ta

cunaenda a ti panagsurat ket saan a popular iti tiempo ni Moises. Nupay

casta, ammodan idi.

6. Ammotayo itan a 5 a sistema ti panagsurat iti rehiyon ti Syria-Palestina iti

tiempo ni Moises.

II. NAGKAUNA NGA ALIKAMEN A PAGSURATAN

A. Sursurat cadagiti Bato

1. Dandani isuamin a rehiyon iti lubong iti nagkauna a tiempo, BATO ti

immuna a nausar a pag-suratan.

2. Daytoy ket pudno idiay Egypt ken Babilonia

3. Cas pangarigan, ni Ari a Hamurabi, ari ti Babilonia, nagsurat iti

agdagup 250 a linlinteg iti monumento nga agpaay kadagiti tattaona.

Napasamac daytoy idi 1750 B. C.

4. Ti Moabite Stone agarup maika 9 a siglo B. C. ket naikur-it babaen iti

bilin ni Ari Mesha iti Moab sawenna ti pannagrebelde na iti Israel.

Basaen ti 2 nga AR-ARI 3:4-27. Daytoy a bato addaan nagan

YHWH, ti nasantoan a nagan ti DIOS

5. Ti nalatac a Hezekiah Tunnel Inscription maawagan Siloam Inscription.

Daytoy ket agarup 700 B.C.

a. Ti tunnel ket agarup 1800 a piye ti kaatiddugna a nangsalput iti

bantay, a mangyeg danum manipud ubbog ti Gihon. Agayus

nga agturong iti syudad ti Jerusalem

b. Dagiti kur-it iti bato tumulong cadatayo a mangammo nga iti

tiempo ni Ari Hezekias ti “cubit” ket agarup 18 a pulgada.

Basaen ti II Ar-ari 20:20 ken II Chronicas 32:30

c. Ti tunnel a nacasaracan iti kur-it ket agginga ita mangyeg pay

laeng ti danum iti Lungog ti Siloam

6. Ti calatacan a naisurat iti BATO ket ti SANGAPULO A BILIN

3

{Exodo 31:18; 34:27, 28}

B. Surat iti Tinta wenno Plaster {Lime} {Deut.27:2, 3}

C. Surat iti NADAMILI A PITAK {Clay Tablets} {Ezek.4:1}

1. Ti nadamile a pitak ket isu ti nalatak a pagsuratan iti sakop ti Mesopotamia

2. Agarup 500,000 a nadamile a pitak ti naepreserba.

3. 16,000 clay tablets nasaracanda idiay EBLA iti Syria. Daytoy a tablets

ket naisurat iti “cuneiform” (pasikig). Ti petsa agarup 2400 B. C.

4. Maysa a babai idiay Tell-el-amarma iti Central Egypt nasaracanna ti

ginasut a tablets a nasuratan iti Cuneiform. Ti petsa agarup 1350 B.

C.. Ket naglaon iti suratpanagcacadua ti Faraon iti Egypt ken

agtuturay iti Syria, Mesopotamia, ken iti Palestina.

5. Dagiti Ar-ari iti dadduma a nasyon selebraranda dagiti gapuananda

kadagiti tablets. Dadduma kadagitoy nga Ari nasasaoda iti Daan a

Tulag. Kas koma kada, Sargon, Sennakireb ken Nabucodonosor.

a. Ni Sargon II naisurat ti pannacatiliwna idiay Samaria iti Israel iti

Nadamili Pitak

b. Ni Sennakireb nagsurat iti Nadamili a Pitak ti panangkaotibona

iti Jerusalem. Basaen ti II Ar-ari 18:13-19:37

c. Ni Nabucodonosor nasao dagiti pasdec nga inaramidna

(Daniel 4:28-30)

d. Ni Belsasar nangibati ti nadamili a pitak (clay tablets) kadagiti

nadumaduma a suheto. Basaen ti estoriana iti Daniel 5

D. Surat Cadagiti Kayo {Ezekiel 37:16, 17}

E. Surat Cadagiti Landok. Dagiti Archeologist nakatakkuat iti “metal amulet”

a nakaikur-itan ti Numeros 6:24-26

F. Surat cadagiti Banga {OSTRACA} buong a banga (Broken Pottery)

1. Ti “Lachish Letters” nasaracan dagiti Archeologist cadagiti nabuong a

banga. Daytoy ket idi ti Lachish ket inatakeda Nabucodonosor.

Basaen ti Jeremias 34:7

4

2. Dadduma nga “Ostraca” nasaracanda a naglaon cadagiti versiculo ti

Baro A Tulag

3. Maadaw ti sarita nga “ostracized” manipud ostraca. Idi maika 5 siglo

B. C. dagiti taga Atenas ket napatalawda ngem ti naganda naicabil

iti “Ostraca.” Naisina wenno napatalawda (“Ostracized”)

G. Surat iti PAPYRUS {Job 8:11}

1. Ti mula a “papirus” ket us-usarenda idiay Ehipto a Langis, Taraon, Binta,

Tali, Sandal, Lupot, maaramid a Basket ket dadduma pay. Kitaen

ti Job 9:25 a balsa iti danum {Isaias 18:2}

2. Ni Apostol Juan kunana. “Idinto nga adu a banbanag nga isuratco coma

cadacayo, diac cayat nga aramaten ti papel (“chartou”) ken tinta”

{II John 12}. Ti sao a “chartes” cayatna a sawen, rolyo ti papyrus.

Maadaw-tayo ti English a pagsasao a“chart,” “card” manipud iti

Greek word. Ti sao a “paper” English a pagsasao nagtaud iti

balikas a “papirus.”

3. Ti Greek word a “biblos” cayatna a sawen “papirus.” Maadaw tayo ti

sao a “Biblia” manipud iti daytoy a balicas. Kitaen ti sao a libro iti

Mateo1:1, Marcos 12:26, Lucas 3:4.

H. Surat iti Parchment wenno Lalat

1. Ti Parchment ket isu ti naproseso a lalat ti “animal”

2. Kiniddaw ni Pablo a diay Librona “Biblia” ken Lalat maiyeg kenkuana

II Timoteo 4:13. Ti lalat ket mangipakita a copia ti Ti Daan A Tulag.

3. Manipud maikapat a siglo A. D. agingga nga agkatengga ti tiempo, ti

caaduan a pagsuratan ket lalat. Iti sabali a balicas ket vellum—

“literal” a patarus ket lalat ti urbon a baca.

TI NANGRUGIAN WENNO PANNAKAIPASNGAY TI BIBLIA

Leksyon 2

I. Pakauna

1. Ti Biblia isu ti kadagupan ti 66 liblibro daytoy ti ipaawat ti balikas a Biblia nga

iti kayatna sawen “Liblibro.”

2. Ti Biblia immadu iti panaglabas ti tiempo babaen ti mayanugot ken

5

panangiturong nga influensya ti namarsua. Basaen ti II Timoteo 3:14-17.

3. Iti panaglabas ti tiempo, ti panagsurat naaramid iti papiros, cas naadal tayo iti

ngato, a ti papiros naikabil iti forma ti rolyo wenno scroll. Gagangay a ti

panagsurat ket maaramid iti maysa a panid laeng, ngem no maminsan iti

agsumbangir. Kitaen ti “scroll” a naisurat iti agsumbangir iti Apocalipsis

5:1

4. Dagiti rolyo cadawyan a 35 piye ti kaatiddugna ken agarup 9 wenno 10 pulgada

ti kangatona Note: Agpada a ti Mateo {28 a kapitulo} ken Lucas {24 a

kapitulo} naicabilda iti Scroll agarup 32- 35 a piye ti kaatiddugna

5. Ti caddackel ti “Scroll” isu ti mangipalawag no apay a ti LUCAS ken ARAMID

ket naikabilba iti NAGSINA nga “Scroll.”

6. Idi a ti “papyrus” ket in-inut a sinucatan ti Parchment. Ti “Scroll” nasucatan ti

“Codex.”

a. Ti sao a “Codex” tudoenna ti surat idiay Roma a libro nga ADDAAN

BULONG, cas iti libro ita a tiempo.

b. Idin a ti “CODEX” mausaren, dagiti Kristianos nagaramidda iti

MAYSA a Libro para iti UPPAT nga EVANGELIO. Mateo,

Marcos, Lucas, ken Juan.

c. Makaaramidda iti MAYSA a LIBRO para iti surat ni APOSTOL PABLO

d. Simmaruno, Maysa a libro iti entero a Bibli e. Dagiti Kristianos ti kaunaan a tattao a nangus-usar a kanayon ti Codex

f. Ti Codex ket sapasap a nausar idi maikadua a siglo A. D.

g. Daytoy mangipaneknek a rinugian dagiti Kristianos nga usaren idi 90 A.

D. wenno sakbay pay iti dayta a panawen.

II. TI IMMUNA A PORMA TI BIBLIA

A. Ni Moises ti immuna a nasao iti Biblia a mannurat. Nagsurat ngata

nasaksakbay ngem 1500 B.C?

1. Nagsurat maipapan Amalikinos {Exodus 17:14}

2. Insuratna ti tulag idiay Sinai {Exodus 24:4}

6

3. Insuratna ti 10 a bilin {Exodus 34:27, 28}

4. Nagsurat maipapan panagbanyaga ti nasyon ti Israel idiayLet-

ang {Numeros 33:2}

5. Insuratna ti Libro dagiti Linteg a maaywanan iti “Arko ti Tulag”

{Deuteronomio 31:9, 24}

6. Ken, insuratna ti Kanta a masarakan iti Deuteronomio 32:1-43; 31:22,

30

B. Maibatay iti nainget a tradisyon dagiti Judio. Ni Moises ti napaltiingan nga

otor ti Genesis-Deuteronomio.

.

C. Dadduma a nagsurat ti Biblia, ken ni Apo Jesus mismo nangted

pammaneknnek a ni Moises ti Otor (Josue 8:31) panagananna libro ti

linteg ni Moises

1. Ezra 6:18 kinunana a dadduma a bilin ket naisurat iti Libro ni Moises

2. Iti Marcos 12:26, ni Jesus sinaludsudna, ”Dicay aya nabasa idiay libro

ni Moises?”

3. Sinaludsud ni Jesus, “Dinacayo aya innikan ni Moises ti linteg?

D. Ni Josue insuratna dagiti dadduma a sasao ni Apo Dios {Josue 24:26}

E. Ni Samuel nagsurat a kas TAO TI DIOS {1 Samuel 10:25}

F. Ni Daniel nerespetona ti sao ti Apo ken Jeremias {Daniel 9:2}

G. Ni Ezra innalana ti libro ti linteg ni Moises ket binasana {Nehemias 8:1}

III. MANIPUD PUNGANAY DAGITI LIBRO TI BARO A TULAG KET MAIBILANG

NGA ADDAAN OTORIDAD

A. Ni Pablo kunana a ti suratna kadagiti Taga Tesalonica maibasa iti isuamin a

kakabsat (I Tesalonica 5:27)

B. Ni Pablo dinawat na a ti suratna kadagiti Taga Colosas ket, maibasa met

kadagiti Taga Laodecia {Colosas. 4:16}

C. Mainayon kadagiti surat natural a ti kabibiag ni Cristo ket maisurat met iti

Mateo, Juan sumaruno ti Aramid

7

D. Dagiti surat ni Pablo ket maibilang a Nasantoan a Surat {2 Pedro 3:15, 16}

IV TI PORMA TI BIBLIA TAYO ITA A TIEMPO

A. Ti sao a “Tulag” ket kasayaatan a patarus ti sao a “diatheke”imbes a

Testamento. Isu a Daan ken Baro a Tulag.

B. Ti kabaruanan a panagsasaganad ti Daan A Tulag

1. Lima a Libro ti Linteg–- Genesis-Deuteronomeo

2. Dose a Libro ti Estoria— Josue-Ester

3. Lima Libro ti Daniw— Job-Canta ni Solomon

4. Sangapulo ket pito a Libro ti Padpadto– Isaias-Malakias

C. Ti Hebreo a Daan a Tulag

1. Lima a Libro ti Linteg— Genesis-Deuteronomeo

2. Dagiti Profeta

a. Immuna a Profeta-- Josue, Oc-ocom, 1 ken 2 Samuel, 1 ken 2 Ar-

ari.

b. Naud-udi a Profeta---- Isaias, Jeremias, Ezekiel ken ti 12 a

minorya a Profet

3. Dagiti Sur-surat— Salmo, Proverbio, Job, Canta ni Solomon, Ruth, Un-

unnoy, Ecclesiastes, Ester, Daniel, Ezra, Nehemias ken ti 1 ken 2

Chronicas.

D. Imdengan: Ni Jesus inusarna ti nagkatlo a ginned ti Daan A Tulag {Lucas

24:44} amin masapul a matungpal manipud:

1. Iti Linteg ni Moises

2. Dagiti Mammadto

3. Dagiti Salmo {tudoenna dagiti sursurat}

E. Ti Baro A Tulag

1. Lima a libro ti Estoria--- Mateo-Aramid

8

2. Duapulo ket maysa a Libro ti Doctrina— Roma-Judas

a. Ti immuna a Sangapulo ket tallo naggapo ken Pablo

b. Ti Otor ti Hebreo ket saan a nanaganan

3. Maysa a libro ti Padto— Apocalipsis

F. Ti lima a libro ti estoria iti Baro A Tulag

1. Mateo, Marcos ken Lucas naawagan “Synoptic Gospels. Addaanda

agpapada a nagyan

2. Ni Juan impaganetgetna ti kina-Dios ni Cristo kas Anak ti Dios

3. Ti Aramid ket kasilpo ti libro ti Lucas {Lucas 1:1-4; Aramid 1:1-3}

G. Sangapulo ket tallo a Liblibro ni Apostol Pablo

1. Mabalin a mabingay-bingay dagiti liblibro sakbay ti immuna a

pannakaibaludna idiay Roma

2. Naisurat kalpasan ti panakaibaludna

a. 1 Timoteo

b Tito

c. 2 Timoteo

V. Ti Pagsasao Idi Naisurat Ti Biblia

A. Ti Biblia naisurat iti Hebreo, Aramaic, ken Greek

B. Amin dagitoy ket pagsasao ita a tiempo

1. Ti Hebreo pagsasao idiay Israel

2. Aramaic met ti pagsasao idiay Syria ken dadduma pay a luglugar

3. Ti Griego pagsasao idiay Greece, ngem adda pagdumaanna iti “koine”idi

tiempo ni Apo Jesus.

C. Ti Hebreo iti Daan A Tulag

9

1. Dan-dani amin iti Daan A Tulag ket naisurat iti Hebreo

2. Ti Hebreo ket naisurat iti pasubli manipud kanawan nga agpakattigid.

3. Ti daan a Hebreo awanan “vowel.”

4. Imdengan: Ti Hebreo alpabeto ket naited kas Paulo ti ginned ti King

James a patarus ti Salmo 119

D. Ti Aramaic ti Daan A Tulag

1 Jeremias 10:11; Ezra 4:8-6:18; 7:12-26; Daniel 2:4b-7:28 ket naisurat

iti Aramaic

2. Hebreo ken Aramaic nausar iti agpada nga Alpabeto, ngem ti balikas

agduma

3. Imdengan: Ti nalatak a Dead Sea Scroll kapadana ti Daan A Tulag iti

Aramaic kas makita iti ngato.

4. Manen: Idi adda dagiti Judio idiay Babilonia a nakaotibo, nangrugida

a nagsarita iti Aramaic. Dayta ti makaigapu no apay a dadduma a

paset ti Ezra ken Daniel ket naisurat iti Aramaic.

5. Ehemplo ti Aramaic iti Baro A Tulag

a. “talitha cumi” {ubing a babai tumakderka} {Marcos 5:41}

b. “ephphatha” {aglukat ka} {Marcos 7:34)

c. “Eloi, Eloi, lama sabactani” {Diosco, Diosco apay binaybay-

annak} {Marcos 15:34}

d. “Abba” {Father} {Roma 8:15; Galatia 4:6} Ni Jesus inawaganna

ti Amana, “Abba” {Marcos 14:36}

e. “marana tha” (Apomi, Umayka) {1 Corinto 16:22}

E. Ti Griego a Pagsasao iti Baro A Tulag

1 Ti Baro a Tulag ket orihinal a naisurat iti “koine” common Greek, ga

gangay a pagsasao iti palengke.

2. Iti naminsan, naipagarup a ti Baro A Tulag naisurat iti “special” wenno

10

nasantoan a klase ti lenguwahe, ngem napaneknekan a saan a husto

daytoy, ta nadiskubre ti “papiros” a nausar ti koine, iti inaldaw-

aldaw a pagsasao.

3. Agpayso a ti gagangay a pagsasao a Griego idi immuna a siglo ket nangi

paay ganas kadagiti Kristianos

a. Kas koma iti balikas nga “ekklesia,” balikas a maipaay iti Iglesia,

nausar iti ordinario a biag a mangitudo iti grupo nga agnaed

iti ciudad a cas iti Atenas a naayaban iti maysa a panggep

b. Ti balikas nga “assembly” iti riot iti Aramid 19:32, 39, 41 ket

balikas a Griego nga “ekklesia.”

c. Kinuna ni Jesus a bangonenna ti Iglesiana {Mateo 16:18}. Adda

grupo ni Jesus a ginatangna iti darana {Aramid 20:28}

VI. Respeto Kadagiti Nagkauna nga Escriba wenno Nagkopya iti Biblia!

A. Dagiti Griego ken Romano nagsuratda kadagiti liblibro, nagkopya ken nailako.

Dagitoy a libro nakopya babaen iti ima.

B. Naidikta ken kinopya dagiti Esriba

C. Ti Escriba agtugaw iti bangko a saklotna ti codex. Narigat daytoy a trabaho.

D. Ti “Stylus” mausar tapnno maiyugid iti pahina tapno agpapada ken deretso

E. Ti komento ti Escriba nakadanon met kadatayo a kunana, “Adu a ling-et ken

rigat, ti trabaho nakompleto”

F. Sabali pay nga Escriba kunana, “Ti ngudo ti libro, pagyamanan ti Apo”.

MANUSKRIPTO ITI BARO A TULAG

Leksyon 3

Pakauna:

1. Awan duadua, ti Baro A Tulag ket naisurat iti rolyo ti “papiros”

2. Gapu iti naynay a pannakausarna ti rolyo agpaut laeng ti 10 tawen, makopya ken

maaramid manen.

3. Isu a no maminsan ti orihinal a pirma ket agpukaw

11

4. Dagiti immuna nga adalan ni Jesus, agaramidda ti adu a kopya dagitoy a sursurat.

5. Ti sao a “manuscript” kayatna a sawen surat babaen iti ima, tudoenna ti dokumento

iti orihinal a Lenguwahe ti Griego, Hebreo ken dadduma pay.

6. No casta, ti manuscripto ti Baro A Tulag ket kopya manipud Griego

II. TI UMUNA A KONSIDERASYON KET TI TAWEN TI MANUSCRIPTO

A. Adu a manuscripto ti innikan ti Scriba ti petsa iti dokumento idi malpas a makopya.

B. Dagiti Eskolar, nadumaduma ti wagasda a mangilasin ti tawen ti manuscripto

nga awan petsana.

1. Maysa a wagas ket timudenda a naimbag dagiti letra iti manuscripto no

dadakkel wenno babassit.

2. Kitaenda a nasayaat no ti balikas ket nagsilpo wenno nagsina

3. Ti Eskolar kitaena ti numero iti kolum iti pahina

4. Kitaenda no adda “punctuation” wenno ti dokumento ket nagudua iti

parapo.

5. Ken lasinenna no ti surat ket “simple” wenno kumplikado

III. NADUMADUMA A KLASE TI MANUSKRIPTO (“Manuscripts”)

A. Adda dua a klase ti “manuscript”

1. UNCIALS: Dagitoy ti kadaanan a manuskripto. Naisuratda iti

dadakkel a letra

2. MINISCULES WENNO CURSIVES: Ti balikas a “miniscules”

kayatna a sawen babassit naisuratda iti babassit a letra, no

maminsan pasikig ti istelo. Mas nasapsapa dagitoy. Ti petsa

nangrugi idi maika-9 siglo A.D.. Addaan basbassit a pateg ngem ti

Uncials

B. No dadduma ti manuskripto ti Baro A Tulag agtitiponda iti uppat a kategorya.

1. Mabalin a ti 4 nga Ebanghelyo— Mateo-Juan ti agtipon

2. Wenno dagiti Aramid ken ti Pangkaaduan a surat

12

3. Dagiti surat ni Apostol Pablo agtitipon met

4. Ken ti libro ti Apocalipsis

5. Kaadduan iti manuskripto saan a naglaon iti entero a Baro A Tulag

IV TI BILANG KEN KASASAAD TI MANUSKRIPTO (Manusacripts)

A. Adda agarup 5,300 “manuscript ti Baro A Tulag a timmaud. Agarup 650

kadagitoy ket Uncials

B. Saan nga amin dagitoy ket maibaga a kompleto a Baro A Tulag

C. Dagiti libro iti Baro A Tulag ket naidektar. Ti Roma 16:21, 22 masarakan a.

“Siak ni Tercio nga agsurat itoy a surat. Cablaawancayo iti Apo.” Basaen

pay ti 1 Pedro 5:12 ken Galatia 6:11 mabasa a ni Pablo agsurat iti bukudna

nga ima.

D. Ti Baro A Tulag idi un-unana naisurat a pasikig ngem kalpasanna nakopya iti

Uncial “script.” Dadakkel a letletra ken naiporma iti Codex.

E. Ti Uncial manuscript ket awanan baet kadagiti balikas ken bassit no adda man

“punctuationna.”

F. Kas nasao iti ngato, adda agarup 650 uncials a nailaktip iti agdagup 95 papiros.

G. No ti papiros ken “lectionaries” ket maksayan, adda pay agdagup 280 a mabat

bati nga Uncials a nakopya manipud maikatlo agginga maikasangapulo a

siglo A. D.

V. NAPATEG NGA “UNCIAL MANUSCRIPTS”

A. Agarup 50 papiro ket addaan petsa manipud maika-2 ken maika-4 a siglo.

B. Ti nakompleto a Vellum {lalat} a “manuscript” ket ti Vatican, Sinaitic ken

Alexandrian.Kompleto dagitoy, wenno dandani kompleto a kopya ti Baro A

Tulag ken ngan-ngani amin a Daan A Tulag.

C. Ti Vatican “manuscript” {Codex “B”}

1. Addaan petsa manipud maika -4 siglo {300 A. D.} ket maysa a napateg a

“manuscripto” ti Baro A Tulag.

2. Masarakan idiay Vatican Library idiay Roma, naitalimeng sadiay mani-

13

pud 1481 A.D

3. Ti potograpico a kopya, napaadda agpaay iti amin nga eskolar, tapno

adalenda, agarup 1888-89. Sakbay dagita naesekreto ket nakedngan

ti mangkita.

4. Linaonna ti dandani amin a Daan ken Baro A Tulag iti Griego a pagsasao.

5. Addaan 759 a pahina iti nalamuyot a vellum. Tunggal linabag agarup

10 pulgada kwadrado.

6. Naibilang nga isu ti naan-anay a kopya ti Baro A Tulag a napaadda.

7. Note: Ti Vatican manuscript saan a naglaon ti Marcos 16:9-20, ngem, iti

dayta naan-nay a lugar ti “manuscript” adda kolum ti blanko a

nabati a saan a nasarakan.

D. Ti Sinaitic “Manuscript”

1. Dandani kapadpadana a napateg kas iti Vatican manuscript

2. Nagun-ud babaen ken Constantin von Tischendorf idi 1859 manipud

monasteryo idiay Jebel Musa {bantay ni Moises}, ti tradional a

bantay Sinai.

3. Ni Tischendorf ti immuna a nangbisita ti St. Catherine monastery idi

1844 ket natakuatana ti adu a piraso ti Greek Old Testament.

4. Idi 1859, dandani entero a texto ti nacopya idiay Cairo. Isu ken 2 pay a

katulonganna kinopya da ti 110,000 linya ti texto ket inamirisda a

letra por letra.

5. Napadayawan ni Tischendorf maidasig kadagiti dadduma nga eskolar

6. Daytoy a manuskrito naaramid iti nalamuyot a vellum. Adda ita iti

British Library

7. Addaan petsa iti agkatenga iti maika- upat a siglo {Tenga ti 300}

8. Isu ti kadaanan ken kompleto a “manuscript” ti Baro A Tulag nga adda ita.

E. Ti Alexandrian “Manuscript”

1. Naidulin idiay Alexandria, Egypt iti nabayagen a siglo.

14

2. Masarakan idiay Constantinople idi 1621 ket naipresenta ken ni Ari

Charles I iti England idi 1627. Adda ita iti British Museum.

3. Kaaduan a linaonna ti Daan ken Baro A Tulag

4. Naglaon ti 4 a kaadu ngem ti sigud maysa laeng, ken isu ti kakaisuna a

Greek “manuscript” a nakairamanan ti I Clement, ti mannurat iti

Ante-Nicene agarup 95 A.D.

5. Addaan 773 a bulong, dagitoy a pahina ket dandani 12 ½ by 10 ½

pulgada 10 a bulong ti mapukpukaw manipud Daan A Tulag ken

dadduma a bulong iti Baro A Tulag.

F. Daytoy 3 a kangronaan a “manuscript” ket saan a masarakan idi maaramid ti

King James Translation idi 1611 A. D.

VI. Dadduma a Greek Manuscript ti Baro A Tulag

A. Adu a “manuscript” iti Baro A Tulag ket naiwara-wara iti adu a paset ti lubong.

B. Maaramid ti panangikumpara kadagiti adu a “manuscript” ken ti Vatican,

Sinaitic ken Alexandrian.

C. Dagitoy a “manuscript” ket masarakan iti National Libraries, Museums,

Prominent Universities, Monasteries, Cathedrals, ken Privado a koleksyon

D. Dua a kalima a siglo nga Uncials {400 A.D}

1. Codex ti Ephraem {Codex “C”}

a. Daytoy a “manuscript” ket “PALIMPSEST” maipatarus maulit a

maikur-it. Ti tinta iti nagkauna a surat ket maikkat, ket

sabali a surat ti maisukat. Ti daan a surat ket makita latta.

Dagitoy ti Nasantoan a Surat.

b. 38 sermon ti maysa a tao managan ti “Ephraem” iti Syria,

naabbonganna ti texto dagiti Biblia.

c. Adu a paset ti Daan a Tulag ti saan a masarakan iti daytoy a

“manuscript”

d. Iti Baro A Tulag,145 a linabag ti linaonna ti amin a libro malaksid

II Tesalonica ken II Juan

2. Ti Codex Bezae {Codex “D”}

15

a. Daytoy a “manuscript” napetsaan met idi maikalima a siglo

{400 A.D}

b. Masarakan idiay Cambridge University idiay England.

c. Naglaon iti dadduma a baet ti 4 nga ebanghelyo, Aramid ken III Juan

d. Naisurat iti Griego iti makannigid a pahina ti Codex, ken Latin iti

makannawan.

e. Ngem idi maipatarus ti King James, ti Codex Bezae ket isu ti kaka

isuna nga Uncial nga adda. Ngem, gapu ta addaan

naidumduma a panagsukat-sukat, saanda nga inusar iti amin

a patarus.

d. Iti likudan ti panagsukat-sukat ti texto. Ti napagkaykaysaanda iti

Vaticano ken ti Sinaitic ket ad-adu ngem idiay, saan.

E. Adda Pay Dua A Sabali a Nasapsapa a “Manuscript”

1. Codex Laudianus {Codex “E”}

a. Daytoy a “manuscript” addaan petsa idi ngudo ti maika- 6 a siglo

{500 A.D}

b. Masarakan idiay Bodleian Library iti Oxford University idiay

England.

c. Linaonna ti libro ti Aramid.

d. Isu ti kau-unaan a manuscripto a naglaon ti kumpisar ti Eunoco

iti Aramid 8:37

2. Codex Regius {Codex “L”}

a. Daytoy a “manuscript” napetsaan iti maika -8 a siglo {700 A. D.}

b. Isu ti “manuscript” ti Ebanghelyo

c. Masarakan iti Nationnal Library idiay Paris, France

d. Nakairamanan ti Marcos 16:9-20, ngem addaan ab-ababa a

pungto ti Marcos a saan a sinuportaran ti sabsabali pay a

“manuscript”

16

VII Bassit A Pannirigan Maipapan MINUSCULES

A. Addaan agarup 2,800 a maadda ita a tiempo ket dagitoy addaan petsa nang-

rugi idi maika-9 a siglo {800 A. D.}

B. Minuscules #1 ken #2 iti maika -12 a siglo {1100 A.D.} ket inusar ni Erasmus iti

panang-edit na ti Baro A Tulag a Griego

C. Numero 33, iti maika 9 a siglo {800 A. D.} addaan ti Ebanghelyo (The Four

Gospels), Aramid ken Epistles, ket naawagan “Queen of Cursives”

D. Minuscule 61 iti maika 15 a siglo wenno 16

a siglo {1400 A. D. or 1500 A.D} isu

ti immuna a “manuscript” a naglaon ti I Juan 5:7, 8 --- Ti tallo a

mamaneknek idiay langit.

VIII Lectionaries

A. Kas nasao iti ngato, dagitoy ket espesyal a “manuscript” a naannad a naisagana

nga agpaay pannakaibasa iti publiko, iti tiempo ti panagdaydayaw. Naikkan

atensyon dagitoy tapno eksakto ken husto ti pannakakopyana.

B. Kaadduan naisagana manipud Ebanghelyo (The Four Gospels). Ngem, dad-

duma ket Lectionaries manipud Aramid ken Epistles.

C. Agarup 2,200 kadagitoy a leksyonaryo ket naipalgak

NAGKAUNA A PATARUS ITI BARO A TULAG

Leksyon 4

I. Pakauna

1. Ti patarus ket inaramid dagiti managkamali a tattao a saan a pinaltiingan ti

Dios. No casta, maibilangda a maikadua a mangpaneknek iti Griego a

texto.

2. Masapul a kanayon a sapulentayo ti eksakto a texto nga insurat dagiti napal-

tiingan a tattao nga inturong ti Espiritu Santo {II Timoteo 3:16, 17; II

Pedro 1:20, 21; I Corinto 2:9, 10 kdpy}

3. Ti kapapatgan a kadaanan a patarus naadaw manipud texto a Griego dagitoy:

a. Syriac

17

b. Coptic {Egyptian}

c. Latin

4. Ti Syriac ken Latin addaan petsa iti maikadua a siglo {100s A. D.}

II DAAN A BERSYON

A. Ti Syriac Bersyon

1. Ti Syriac ket dandani kapada ti Aramaic a pagsasao

2. Ti Diatessaron of Tatian ket kadanggay ti 4 nga Ebanghelyo, Mateo-Juan

3. Ti sao “Diatessaron” kayatna sawen “agingga uppat”isu-nga agingga

uppat nga Ebanghelyo. Pinnagtipon na ti Ebanghelyo (The Four

Gospels) iti maymaysa nga estorya ti Biag ni Jesus.

4. Ti trabaho ni Tatian addaan petsa agarup 170 A. D. Nagbalin nga

estudyante ni Justin Martyr a nagbiag iti agkatengnga iti maikadua a

siglo.

5. Ti “Diatessaron” ket napukaw. Maammoantayo gapu kadagiti maikadua a

nagtaudanna

6. Ti Daan a bersyon ti Syriac

a. Adda 2 a “manuscrito” dagitoy daan a Syriac bersyon nga addaan

petsa agarup maika-5 a siglo, ket maysa kadagitoy nasapsapa

ngem maika-uppat a siglo.

b. Ti “Peshitta” {simple} Syriac a patarus ket naus-usar manipud

maika-lima a siglo.

B. TI COPTIC A BERSYON {Egyptian}

1. Ti Sahidic a lenguwahe a patarus iti makin-abagatan nga Ehipto addaan

petsa a maika-3 ken 4 a siglo.

2. Ti Bohairic a lenguwahe a patarus iti makin-amianan nga Ehipto addaan

dadduma a “manuscrito” manipud maikalima a siglo A. D.

3. Dagitoy a patarus pumada iti Sinaitic ken Vatican a klase a texto

18

C. TI LATIN A TRANSLASYON

1. Note: Ni Pablo insuratna iti libro ti Roma iti Griego, Ngem, Latin ti

pagsasao iti syudad ti Roma

2. No casta, simmaruno ti Latin a translasyon ket tinarigagayanda.

3. Mapapati a Latin Bersyon ti Baro A Tulag ket nausar idiay Africa nasap

sapa ngem tawen 160 A. D.

4. Mangipaneknek a ti immuna a Latin bersyon ket naipatarus baeten kadagiti

“individual.” Siwawayada a mangusar iti espisipiko a congregasyon.

D. NI JEROME KEN TI LATIN VULGATE

1. Ni Jerome nayanak agarup 345 A. D, ngem, nagadal idiay Roma. Maka

sao ti Latin.

2. Idi 382-83 A. D, napakisaritaan ti Obispo idiay Roma nga itugotna ti

Daan a Latin Bersyon tapno opisyal a maisalin iti maymaysa a

patarus.

3. Ni Jerome kayatna a siguradoen a ti Latin a patarus ket maipada iti

Orihinal a Griego.

4. Ti Latin Vulgate a patarus napaadda manipud iti trabaho ni Jerome. Ti

“gagangay.”

5. Agingga a ti Roman Catholic Council of Trent idi 1546 A. D. ti rebisyon

ni Jerome ket naedeklara a maawagan “Vulgate”

6. Adda agarup 10,000 a “manuscript” ti Vulgate, ngem kadagiti sabsabali

a libro

7. Ti Vulgate ket saan a naibasar iti orihinal a Griego, no di ket iti

rebesyon ni Jerome iti Daan a Latin

8. Nupay casta, ti Vulgate isu ti Biblia iti laud nga Europa iti agarup 1,000

a tawen.

9. Malagip nga iti naglabas a tiempo, ti misa dagiti Katoliko ket Latin

10. Ti Vulgate a translasyon isu ti immuna a kapapatgan a libro a nae-

printa idiay Gutenberg Printing Press idi 1456 A. D.

19

11. Nagbalin nga opisyal a Biblia ti Iglesia Romana Katolika

12. Note: Iti Inglis, ti Biblia ti Romano Katoliko ket isu ti patarus dagiti

Patarus

TI TEXTO TI BARO A TULAG

Leksyon 5

I. Pakauna

1. Awanen kadatayon dagiti pirma dagiti napaltiingan a tattao. Ti Papiros a nagi-

suratanda nga agpaut iti adu a tawen.

2. No ti naisurat a sasao ti Dios ket mairakurak iti sangalubongan. Masapul a ti

kopya agtaud manipud orihinal

3. Ta natural kadagiti Baro a kopya mausar a sukat ti di agkupas nga orihinal.

4. Note: Iti kanito nga agpartuat ti kopya. Adda latta maaramid a kamali a

pannakakopya

5. Kas pagarigan, idi maipablaak ti King James a Translasyon, 400 a kamali ti in-

koreherda iti simmaruno nga edisyon dua a tawen ti napalabas.

6. Saan a narigat nga ilasin no kasano a dagiti kamali ket saan a naobserbaran iti

“manuscrito” ti Baro A Tulag.

II. DAGITI PANAGBALIW TI TEXTO ITI BARO A TULAG

A. Textual Criticism isu ti syensya ti panangikumpara ken panangadal iti

“manuscrito” tapno maparuar ti eksakto a balikas dagiti napaltiingan a

nagsurat.

B. Kasapulan a maparuar ti bugas a ma-aon kadagiti orihinal a texto ti Baro A Tulag

C. Adda dua a tipo ti kamali a panagkopya iti Biblia:

1. Saan a naigagara a panagkamali

a. Adda panagkamali ti ima, mata, ken lapayag

b. Nupay casta, nalaka daytoy a makita

c. No maminsan, ti Escriba makaisurat iti kamali a balikas

20

d. No maminsan, saanna a maimdengan a nasayaat

e. Ehemplo iti English:

(1) No dadduma dagiti tattao saanda a maimdengan a husto

ken dida mailasin ti naggiddiatan ti “CAN” ken

“CAN’T”

(2) No dadduma, narigat a mapagduma ti balikas nga

“AFFECT” ken “EFFECT”.

f. Ehemplo iti Greek

(1) Idiay Apocalipsis 1:5, ti texto mabasa iti English “that

loosed us” from our sins, wenno mabasa a “that

washed us” from our sins.

(2) Iti Griego, dagitoy a dua ket “lusanti” ken “lousanti”

nagdumada laeng iti maysa a letra. Maysa kadagiti

“manuscript,” mabalin nga maysa kadagitoy a

balikas adda. Iti sabali a “manuscript,” awan.

(3) Iti pannakaisao kasla agpadpada.

g. Sabali pay nga ehemplo

(1) Iti Roma 5:1 iti English, mabasa, “Let us have peace with

God.” Wenno maibasa a “We have Peace with God?”

(2) Ti deperensya iti Griego ti maysa a balikas ti letra “O”

ket attiddag iti sabali ket ababa nga “O”

h. No dadduma, iti “manuscript,” no madama nga agkopya ti Escriba

maikkat dagiti dadduma a balikas. Ti matana mabalin nga umalis

manipud maikawalo a linya a mapan iti maikasangapulo a

linya. kdpy.

.

i. No dadduma, ti surat palawag wenno komento, maikabil iti

nagtengngaan ket no kuan mainayonen iti texto. SAAN MET

A NAYNAY A MAAR-ARAMID DAGITOY

2. Naigagara a Kamali

a. Nalaka a maikorek dagiti saan a naigagara a kamali. Awan ti

21

ibungana a parikut

b. Ti naigagara a kamali narigrigat nga ikoreher iti texto

c. Ti escriba mabalin a napudno ket tarigagayanna nga ipalawag ti

versiculo babaen ti panangi nayonna ti maysa a banag iti

texto.

d. Ti ehemplo ti panangnayon iti texto

(1). Ti King James kunana iti English, “And the Lord added

to the church….” {Aramid 2:47}

(2) Iti simmarunno a manuscripto,ti sao a“church”{ekklesia}

ket nainayon

(3) Ti husto a mabasa iti English, “And the Lord added to

their number day by day….”

(4) Makunatayo a sigud iti Aramid, dagitoy isu met laeng a

tattao naawagan iti Iglesia (Aramid 5:11)

D. Note: Ti Dios pinaltiinganna dagiti nagsurat iti Baro A Tulag, ngem saan a

milagroso nga inwanwanna ti ima dagiti nagkopya {Bro.Neil Lightfoot}.

Basaen ulit ti II Timoteo 3:16, 17

TI SIGNIFiCANCIA TI “TEXTUAL VARIATIONS”

Leksyon 6

I. Pakauna:

1. Ti “textual variation,” kayatna sawen, a ti “manuscript” mabalin nga adda

sabali a pannakaibasana iti sabali a manuscripto

2. Ti importante ken mainaig a saludsod ket kastoy: “Ania ti significanciana

dagitoy a panagbaliw?”

3. Ti importante a kinapudno a panunuten: Tapno masigurado ti eksakto ken

husto a panangkopya, masapul a ti Dios agmilagro tunggal makopya ti

“manuscript.”

4. Note: Adda adu pay a “manuscript” iti biblia, ngem dadduma a libro iti nag

labas a tiempo

a. Adda agarup 5,300 a manuscripto, mairaman ditoy ti “partial” ken mas

22

kompleto a “manuscript”

b. No ad-adu ti “manuscript,” ad-adu ti panagbaliw

c. Ngem, ad-adu ti pagtaudan ti mausar tapno maamiris ti kinahusto, tapno

mataginayon ti orihinal a texto

II TIPO TI PANAGBALIW-BALIW

A. “Trivial Variations”

1. Mairaman ditoy ti pannakaikkat wenno pannakainayon dagiti balikas iti

“manuscript” a cas coma iti, “ken” “agpaay” ken “ngem”

2. Wenno, panagbaliw iti manuscripto cas coma “ti adda lapayagna”

kontra iti “ti adda lapayagna a pagdengngeg.” Dagitoy ket saan nga

importante.

3. Mabalin a mairaman met ti nagdudumaan ti “spelling” iti “manuscrito”

cas coma iti “Apollos” wenno “Apelles” {Aramid 18:24}

4. Ti panagbaliw mabalin a mairaman ti simple a panagsasaruno dagiti

balikas cas iti “Ti Pannakaiyanak ni Cristo Jesus” wenno “Ti

Pannakaiyanak ni Jesu Cristo”

5. Daytoy a “trivial variants” saanna nga apektaran ti orihinal a

kaipapanan ti texto

B. Ad-adu pay a “Substantial Variations”

1. Daytoy a tipo ti panagbaliw mabalin a mairaman ti maysa wenno ad-adu

a versiculo

2. Ikonsidera ti “babai a mannakiabig” {Juan 7:53-8:11}

a. Ti kakaisuna a nasapa a “manuscript” a naglaon iti daytoy nga

estoria ket ti Codex Bezae iti maikalima a siglo A.D

b. Ti Codex Bezae ket isu laeng ti Uncial a “manuscript” nga adda,

idi tiempo a naaramid ti King James a Translasyon. Isunga

naikabil iti texto ti King James.

c. Daytoy nga estoria mabalin a napaypayso ta naisalin-salin kadagiti

kapkaputotan.

23

d. Ammotayo nga eksakto a nae-molde iti cababalin ni Apotayo a

Jesus maipapan managbasol Kitaen dagiti estoria iti Lukas

15: Ti Napukaw a Karnero, Ti Dracma a Napukaw ken ti

Anak a Naiyaw-awan.

e. Ni Hort, eskolar a Griego, kunana iti daytoy nga estoria, “Ti

estoria a mismo ti mangikalintegan iti linaonna a kinapudno”

3. Ikonsedira met ti panagpaduyakyak ti Eunoco a taga Ethiopia iti

Aramid 8:37

a. Awan immuna a “manuscript” a Griego sakbay iti maika-innem a

siglo{500 A. D.} daytoy a versikulo

b. Ngem ti panangipaduyakyak ti pammati ken Cristo Jesus ket

nasarsarita iti Baro A Tulag. Basaen Mateo 10:32, 33, Roma

10:9, 10, I Timoteo 6:12, kdpy

4. Ikonsidera ti Tallo a Mamaneknek idiay langit iti I Juan 5:7

a. Ni Erasmus iti texto a Griego ken ni Tyndale inramanna dagitoy

b. Ngem dua a naladaw a “manuscript” ti naglaon itoy, maysa mani

pud maika-14 siglo wenno 15 siglo ken maysa idi maika- 16

a

siglo.

c. Syempre, adu dagiti dadduma a naisurat a mangisuro maipapan iti

GODHEAD {Mateo 28:19; II Corinnto 13:14; kdpy}

5. Ikonsidera ti ngudo ti Libro ti Marcos {Marcos 16:9-20}

a. Ti Sinaitic ken Vatican a “manuscript” iti maikapat a siglo awan

dagitoy a versiculos.

b. Dadduma nga immuna a manuscripto saanda met laeng a naglaon

kadagitoy.

(1) Ti Daan a patarus a Syriac

(2) Ti immuna a “manuscript” a Latin Vulgate

(3) Ti Armenian a lengwahe a “manuscript,” kdpy.

c. Dadduma a bocabularyo iti Marcos 16:9-20 ket awan masarakan

24

iti libro ti Marcos, uray iti sabsabali a libro ti ebanghelyo.

d. Nasasao a dagiti versiculo 8 ken 9 kasla saanda nga agsilpo a

naimbag

e. Ni Maria Magdalena ket naiyam-ammo iti agpada a versiculo 1 ken 9.

f. Adda adu a mamaneknek ken pabor a ti Marcos 16:9-20

nairaman iti texto

(1) Ti Alexadrian manuscript idi maika- 5 a siglo adda daytoy

(2) Ti Ephraem manuscript iti maika-5 a siglo adda daytoy

(3) Ti Codex Bezae manuscript iti maika- 5 a siglo adda daytoy

(4) Ti Uncials ken ti Daan a Latin ken ti Syriac Peshitta

bersyon adda daytoy.

(5) Ti Latin Vulgate adda daytoy

(6) Ni Irenaeus iti naud-udi a parte iti maika 2 a siglo

ammona daytoy a texto, ket kinunana a ni Marcos ti

otor.

g. Mabalin nga iti maudi a linabag ti Sinaitic Codex mabalin a

napigis ket napukaw

h. Note: Ti Kinapudno a maadal iti Marcos 16:9-20 ket saan a

parikut. Ti pasamak iti daytoy a versiculo ket paneknekan

dagiti dadduma a libro ti ebanghelyo.

i. Ti escriba a nagkopya iti daytoy a paset ti Marcos nangibati iti adu

nga espasyoiti ngudo ti Marcos sakbay a kinopyana ti libro ti

Lucas

j. Ni cabsat Neil Lightfoot kinunana, “Awan uray maysa a prinsipyo

ti pammati wenno bilin ti Apo ti nairaman iti panangrespeto

dagitoy a panagbaliw ti texto

PANANGSIGURADO TI KINAHUSTO TI GRIEGO A TEXTO TI BARO A TULAG

Leksyon 7

I Pakauna:

25

1. Napateg: No maysa laeng a “manuscript” ti basehantayo iti Griego a texto

saantayo a matuntun ti Orihinal a texto

2. Awan “manuscript” nga awan ti kamalina manipud iti Escriba

3. No agusartayo ti adu a manuscrito ken dadduma pay a mamaneknek makasi-

gurado tayo nga assideg tayo iti Orihinal a texto.

II. TALLO A TIPO TI OTORIDAD ITI PANANGAMIRIS ITI ORIHINAL A TEXTO

A. Pagdadasigin dagiti rinibu a “manuscript” nga adda.

1. Saan nga isuamin dagiti “manuscript” addaan agpapada a pateg.

Dadduma napatpategda ngem dagiti sabsabali

2. No adda “manuscript” nga agdanggay a kanayon iti pannakabasana

maawagan “text type”

3. Adda tallo a Kangronaan a “text types:”

a. Ti Alexandrian text type--- Daytoy a “manuscript” agparang

nagtaudda idiay Alexandria, Egypt.

b. Ti Byzantine text type –- Daytoy a “manuscript” agparang a nag-

taudda idiay Antioch, Syria

c. Ti Western text type — Dagitoy a “manuscript” agparang a nag-

taudda iti Western Europe

4. Syempre, ti kangronaan a gubbuayan ti panangamiris ti husto a texto

ket dagiti adu a “manuscrito.”

B. Panangamiris kadagiti nagkauna a bersyon a naipatarus iti nadumaduma a

pagsasao

1. Dagitoy a Patarus masapul a naadaw manipud texto a Griego iti Baro A

Tulag

2. Masinuo a dagiti patarus inaramid dagiti tattao, tattao nga agkamali.

Ngem, dagiti patarus ket napategda iti panangikumpara kadagiti

“manuscript” ken kadagiti immuna a nagsurat

3. Dagiti immuna a bersyon ket naipatarus kadagiti lengwahe a Syriac, Latin,

Coptic {Egyptian}, Armenian, Gothic, Ethiopian ken Georgian

26

C Nagkauna a Kristianos a Nagsurat

1. Adda adu a sursurat dagitoy a tattao kadatayo

2. Kadagiti sursuratda a Griego, kinotarda dagiti nakaad-adu a versiculo iti

Biblia

3. Kitaen dagiti nagan dagitoy a tattao ken ti maipagarup a petsa idi

nagsuratda

a. Clement of Rome {95 A. D.}

b. Ignatius {110-120 A. D.}

c. Polycarp {kapada ni Ignatius}

d. Epistle of Barnabas {Saan a ti Baro A Tulag a Bernabe}

(130-140 A. D.)

e. Hermas {kapada ni Barnabas}

f. Justin Martyr {agarup 150 A. D.}

g. Iranaeus {180-190 A. D.}

h. Clement ti Alexandria {agarup 190 A. D. }

i . Tertullian {200-210 A. D.}

j. Origen {agarup 225 A. D.}

k. Cyprian {agarup 250 A. D.}

4. Note: Dagitoy a mannurat nagkotarda manipud “manuscript” a kada

anan

5. No maipapan kadagiti nakaad-adu a sursurat a kinotar dagitoy, Ni Dr

Bruce Metzger mabigbigbig a translator kinunana, “Nakapatpateg

dagitoy a nasitar ta no amin a gubbuayan ti panakaammo tayo ti

texto ti Baro A Tulag ket nadadael, makaanay dagitoy iti

pannakabukel ulit ti intero a Baro A Tulag”

D. PANANGTALDIAP ITI ESTORIA

27

1. Idi 1516 A.D. ni Erasmus iti Rotterdam Netherlands inpablaakna ti

immuna a Griego a Baro a Tulag

2. Idi 1550 A. D., ni Robert Estephanus inpablaakna ti Griego a Baro A

Tulag a nagbalin a Nangibatayan ti “Received Text” {Textus

Receptus} a nakaadawan ti King James Bersyon

3. Ngem, idi 1881, dagiti eskolars da Westcott ken Hort nagaramidda ti ad-

adu a dadaan a “manuscript” a saan a nasarakan a nasapsapa.

Daytoy ti pangibatayan ti Griego a texto ita.

4. Note: Ti “Sinaitic manuscript” limtuad babaen ken Tishendorf kalpasan

1859

III ADU PAY A MAKAPARAG-O A “MANUSCRITO:” “MANUSCRIPTS” MANIPUD DARAT — DAGITI “PAPIRO” (“Papyri”)

A. Dagiti “manuscript,” cas coma iti Alexandrian, Vatican,ken Sinaitic ket

naisurat iti vellum, lalat ti ayup

B. Nupay casta, ti nagkauna a “manuscrito” ti Baro A Tulag ket naisurat iti “papiros.”

C Ikonsidera ti sumaganad maipapan sursurat kadagiti papiros

1. Idi 1750 A.D. maysa a villa ti nadiskubre idiay Herculaneum, Italy a na

dadael iti panag-reggaay ti Bantay Vesuvius idi 79 A. D.

2. Agarup 2,000 narolyo a papiros ken fragmento ti nasarakan idiay, sur-

surat nga addaan petsa sakbay ti panag-reggaay. Dagitoy ket

“secular papiro.”

3. Syempre, dagitoy ti nangted namnama kadagiti tattao nga ad-adu pay a

papiro, nangnangrona a papiro ti mabalin a masarakan pay.

D. Idi 1896-97 A.D., adu pay a papiro ti nasarakanda idiay Egypt

1. Maysa kadagitoy ket kapaset ti Mateo 1 nga addaan petsa iti maikatlo a

siglo {200 A. D.}

2. Iti dayta a tiempo, maibilang nga isu ti kadaanan a “manuscrito”

3. 20 a “manuscrito” manipud Oxyrhynchus, Egypt, paset ti Baro A Tulag

napetsaan idi maika 2 ,3, ken nasapa a maika 4 a siglo. (300s A. D.)

E. Idiay Nag Hammadi iti Egypt idi tawen 1945, Heretical Gnostic text ket nasarakan

28

nairaman ditoy ti Apocryphal “Gospel of Thomas”

F. Ti Chester Beatty Papiro

1. Ti orihinal a grupo ti papiro, naglaon 11 a manuscripto, 8 manipud Daan

A Tulag iti Griego ken 3 iti Baro A Tulag.

2. Adda ita idiay Beatty Library iti Dublin, Ireland

G. Ti Bodmer Papiro

1. Daytoy a papiro ket masarakan idiay Thebes iti abagatan nga Egypt

2. Adda naka-ad-adu a bilang ti papiro naisurat iti Greek ken Coptic

{Egyptian}

3. Nailagom ditoy ti kaadduan ti ebanghelyo ni Juan ken I ken II Pedro

H. Nailasin a papiro ti Baro A Tulag nga addaan Maigarup a Petsa

1. P-I nasurok 15 versiculos manipud Mateo 1. Daytoy a papiros ket na-

sarakan idiay Oxyrhynchus. Petsa maika- 3 a siglo.

2. P-4, P-6, P-57— Dagitoy a fragmento ket naadawda iti agpada a Codex.

Naglaonda iti adu a versiculo manipud Mateo, ken Lucas. Sakbay

— maika-2 a siglo.

3. P-5 – Kapaset ti dadduma a kapitulo ti Ebanghelyo ni Juan— maika-3 a

siglo.

4. P-38--- Paset ti Aramid 18, 19 --- maika-3 a siglo.

5. P-45, P-46, P-47--- Kapaset dagitoy ti Beatty Papiro. P-45 naglaon ti

paset ti uppat nga Ebanghelyo ken Aramid. P-46 linaonna met

kaadduan ti surat ni Pablo. P-47 agarup kakatlo ti Apocalipsis —

maika- 3 a siglo {200 A.D}

6. P-52 Ti John Rylands fragments. Daytoy a fragmento linaonna ti

Juan 18:31-33, 37, 38. It is dated from the early part of the 2nd

century. It is the OLDEST PAPYRUS.

7. P-66- Dandani amin a kapitulo 14 ti Juan. — 200 A.D wenno nasapsapa.

8. P-72- Ti Bodmyr papiros --- I ken II Pedro ken Judas iti kompleto a porma.

— maika-3 wenno 4 a siglo.

29

9. P-75- Ti Bodmer papiros. Paset ti Lucas ken Juan, kaunaan a kopya ti

Lucas ken maysa a kaunaan iti Juan --- 175-225 A. D.

IV. Nasken a Pangserra

A. Adda agdagup iti 100 a papiros iti Baro A Tulag a naammoan ita.

B. Kadagitoy nasurok a 60 manipud petsa maika-4 a siglo wenno nasapsapa

C. Nasurok 30 manipud iti maika-3 a siglo ken nasapsapa

D. Dagitoy a papiros naglaon ti paset {dadduma buo} tunggal libro ti Baro A Tulag

laksid I ken II Timoteo.

E. Dagitoy a papiro nailanadda iti Griego a texto nga adda ita kadatayo, saan a ti

{Received Text} ti King James Bersyon.

F. Ti texto iti Baro A Tulag, naibatayda iti solido a pundasyon

G. Ti “Substantial Variations” naglaon laeng ti 1/1000th

iti texto ti Baro A Tulag

H. Ni Sir Frederic Kenyon maysa a nalatak nga eskolar kinunana, “Ti Kristiano

magun-odna ti sibubukkel a Biblia ket kunaenna nga awan danag ken

aripapa nga iggemna ti pudpudno a Sao ti Dios nga awan kurangna manipud

kap-kaputotan iti panaglasat dagiti siglo”

TI TEXTO TI DAAN A TULAG

Leksyon 8

I. Pakauna:

1. Ti Daan A Tulag immuna a naisurat iti Hebreo {laksid ti bassit a bilang a naisurat

iti Aramaic kas naadal itay). Ti Daan A Tulag ket naipaltiing a Sao ti Dios

{II Pedro 1:20, 21, II Timoteo 3:16, 17). Basaen pay ti Mateo 22:43 a

kinuna ni Jesus ken David “iti Espiritu” iti Salmo 110:1

2. Note: Idi insurat ni Pablo ti surat iti Efeso, kinunana a dagitoy nga adalan ma-

awatanda ti “mysteryo” ni Cristo a saan a naamoan dagiti dadduma a

kaputotan nga ita ket naipanayagkadagiti Santo nga Apostol ken mammadto

babaen ti Espiritu{Efeso 3:4, 5}. Daytoy ti Paltiing.

II. DAGITI HEBREO A “MANUSCRIPT” TI DAAN A TULAG

A. Ti Aleppo Codex

30

1. Naipanagan iti Ciudad ti Syria

2. Linaonna ti intero a Daan A Tulag

3. Ti manuscripto ket napuoran ti pingirna iti riri idiay Arabia idi

Desyembre 1947, kalpasan a ti agdama nga Israel inaramid a nasyon

ti United Nations

4. Napetsaan iti maika-10 a siglo {900 A. D.}

B. Ti Leningrad Codex

1. Ita, gapu iti nadadael a pingir ti “Aleppo Codex.” Daytoy a “manuscript”

ti kompleto a kadaanan a manuscripto ti Biblia a Hebreo.

2. Nakopya idiay Cairo, Egypt agarup 1010 A. D.

3. Agpada a ti Aleppo ken ti Leningrad codices ket naimbag a pagwadan

(pagtuladan) iti naawagan Massoretic Text.

C. Ti Cairo Codex

1. Daytoy a “manuscript” linaonna ti kinuna dagiti Judio. Dagiti Immuna

ken Naud-udi a Mammadto.

2. Nakopya agarup 695 A. D.

3. Adda ita iti ikut dagiti KARAITE SECT idiay Ehipto.

D. Ti Leningrad Codex dagiti profeta

1. Napetsaan idi 916 A. D.

2. Linaonna ti Isaias, Jeremias, Ezekiel ken dagiti Minor Prophets

E. Ti British Library Codex ti Pentateuch

1. Addaan petsa agarup maika -10 a siglo {900 A. D.}

2. Adda adu pay a “manuscript.” Ngem, dagitoy dagiti kangronaan.

F. Makapikapik a saludsud, “Ania ti napasamak kadagiti amin a kadaanan a

“manuscript?”“Apay a dagiti ‘manuscript” a nasao iti ngato napetsaan iti

maika 9 ken 10 a siglo?”

31

1. Dagiti Judio ket adda karkarna a respetoda kadagiti sursurat.

2. Adda seremonya no itabonda dagiti dadael wenno adda pagkuranganna a

“manuscript”

3. Sakbay ti tabon, idulinda ida iti lugar a naawagan a Genizeh. Daytoy

kayatna sawen “ilimmeng.”

III TI MASSORETES

A. Ti Massoretes ket napagtipon nga Escriba a Judio a naannad a nagkopya kadagiti

texto ti Daan A Tulag a naimbag.

B. Dagitoy nga Escriba rinugianda agarup 500 A. D. Imdengan nga addada met

Escriba iti Daan A Tulag {I Chronicas 2:55}

C. Impormasyon maipapan iti Massoretes

1. Dagiti naggapu iti Tiberias isuda ti kangronaan.

2. Nalatakda maigapu iti panangilala ken maseknanda iti panangkopya iti

texto nga awan kurang.

3. Nalatakda pay maigapu iti pananginayonda kadagiti bing-ngat iti ngato

ken baba ti texto tapno makatulong iti panangibalikas. Ti Hebreo ket

puro “consonants” ti alpabetona. Idi nagpaso ti pagsasao a Hebreo

masapul ti tulong tapno mabasa a husto ti texto a Hebreo ti Daan a Tulag.

4. Dagiti Massoretes ket naannadda la unay ta binilangda pay dagiti versiculo,

balikas, ken letra ti texto. Binilangda pay no namin-ano a daras a

nausar dagiti letra iti tunggal libro.

5. Gapu iti kina-istriktoda iti linteg ti panagkopya, masinunuo dagiti textoda

iti Daan A Tulag. Ti Massoretic text ket maipada kadagiti barbaro a

nadiskubre a kopya a naaramid sakbay ti pannakaiyanak ni Cristo,

ti Dead Sea Scrolls. IV. DAGITI “DEAD SEA SCROLLS”

A. Ti immuna a Scrolls ket natakkuatanda idi 1948 iti kweba iti bantay iti likudan

ti Qumran asideg iti Dead Sea.

B. Agarup 800 nga scrolls ti nasarakanda mairaman rinibu a fragmento.

32

C. Maysa a museum ti naibangon idiay Jerusalem asideg ti pasdek ti gobyerno tapno

maitalimeng ti nagadu nga scrolls. Naawagan THE SHRINE OF THE BOOK.

D. Maysa kadagiti “Scroll” ket nalatak a rolyo ti Libro ni Isaias.

1. Daytoy nga “Scroll” ket 24 piye ti kaattiddugna.

2. Napetsaan agarup 100 B. C. {Maysa a siglo sakbay panakaiyanak ni

Apo Jesus}

E. Kadagitoy adu nga “scroll” ken fragmento, dandani tunggal libro ti Daan A

Tulag ket naiparangarang

F. Iti aniaman a panggep, ti “scroll” ti Isaias ket isu met laeng a texto a nakopya

dagiti Massoreta gasut a tawen ti napalabas.

G. Ti “Scroll” ket dandani sangaribu a tawen nga immuna ngem dagiti “manuscript”

a nasao iti ngato, ket isurona met laeng ti isu met la a banag.

H. Kadagiti DEAD SEA SCROLLS adda agarup 20 manuscripto ti libro ni Isaias.

1. Maysa nga ehemplo ti nagbaliw a texto ket iti maysa a manuscripto ti

Isaias 6 ti sao, “SANTO, SANTO” masarak, ngem, iti sabali a

“manuscript,” ti texto kunana, “SANTO, SANTO, SANTO.”

2. Ti panagbaliw ket saan a napateg.

I. Maysa nga Eskolar kunana. “Ti kina-orihinal ti texto dagiti massoretaadda iti

nangato a tukad iti tiempo ti moderno a textual Criticism.”

(Bleddyn J. Roberts)

J. Sabali pay nga Eskolar ti nagkuna: “Masapul coma ngarud a nalawag a maibaga

nga, iti kanito a sukimatentayo ti entero a Biblia ti Hebreo,ti insidente a

panagkamali dagiti nagkopya, ket mailasin tayo a manmano”.... “uray no

awatentayo dagiti kiro ti manmano a panagkamali, iti naawat a Hebreo text,

madlaw tayo latta no kasano a naisalinda a sipupudno..” (J. Weingreen)

NAGKAUNA A TRANSLASYON {BERSYON} TI DAAN A TULAG

Leksyon 9

I Pakauna:

1. Mairaman ditoy ti Septuagint, Aramaic Targums, Syriac Bersyon, ken Latin

Bersyon

33

2. Ti kangronaan ket ti Septuagint ti naynay a nausar a kotasyon iti Baro A Tulag

manipud Daan A Tulag.

II. NAGKAUNA A BERSYON ITI DAAN A TULAG

A. Ti Samaritan Pentateuch

1. Saan a napaypayso a patarus daytoy, no di ket panagbaliw ti Hebreo

a texto

2. Matuntun manipud tawen agarup 400 B. C. Masapul a maammoan a

dagiti Samaritano ket nagtipon a Judio ken sabsabali a nasyon.

3. Kaadduan a nagbaliw iti daytoy a texto ti Hebreo, ket panagbaliw iti

“Spelling ken Grammar”

4. Nainayon dagiti ramen a mangipaganetget iti bantay GERIZIM, ti bantay

a pagdaydayawan dagiti Samaritano {uray ita}.

5. Kitaen ti naisurat iti Deuteronomeo 27:4, naisarita ti Bantay Ebal. Iti

Samaritan Manuscript, binaliwanda ti bantay GERIZIM.

6. Daytoy a “manuscript” ket saanna inako dagiti ramen iti Daan A Tulag a

mangitan-ok iti bantay Zion ken Jerusalem

7. Dagiti Samaritano awatenda laeng ti PENTATEUCH ti Daan A Tulag.

B. Dagiti Aramaic Targums

1. Idiay Nehemias 8:5-8, idi ibasbasa ni Ezra dagiti linteg kadagiti tattao,

dagiti Levita ti agipalawag ken mangted bugas idi adal. Daytoy a

Targum isu ti “oral paraphrase” ti Nasantoan A Surat.

2. Kalpasan ti pannakaotivo idiay Babilonia, ti pagsasao dagiti Judio ket

Aramaic. Naipasdek ken nausar dagiti sinagoga.

3. Iti tiempo a maibasa ti surat maisao iti Hebreo, ti panangipatarus o “para

phrase” maited iti Aramaic. Kalpasanna, dagitoy ket insuratda.

4. Kalpasanna dua a naisurat iti Targum a patarus isu ti kangronaan, maysa

iti Pentateuch ken maysa kadagiti Profeta.

C. Ti Syriac Peshitta

1. Ti Targums ket naisurat iti western Aramaic, ti pagsasao dagiti Judio bayat

34

tiempo ni Apo Jesus ditoy lubong.

2. Numan pay casta, ti Hebreo text naipatarus iti akindaya nga Aramaic wenno

Syriac. Ti pagsasao a Syriac naawagan Peshitta wenno “simple” Syriac.

3. Ti Syriac Translasyon iti Daan A Tulag a Hebreo ket naaramid a nasapsapa,

mabalin nga agtenga ti umuna a siglo.

4. Saan nga ammo no siasino ti nangipatarus, no Judio wenno Kristiano.

5. Note: Iti panangamiris, nalawag a ti Syriac a texto ti Daan A Tulag ket

pumada iti Massoretic Text, immay a nasapsapa.

D. Ti Latin Vulgate ti Daan A Tulag

1. Ti Daan a Latin a translasyon ket addaan petsa agarup 160 A. D.

2. Nupay casta, gapu ta daytoy a patarus ket naibasar iti Septuagint

Translation addaan parikut.

3 Ni Jerome idi damo, inbasarna ti Latin ti rebesyonna iti Daan A Tulag iti

Septuagint, Ngem, idi agangay, nakumbinse met laeng a masapul a mai-

basar iti Hebreo.

4. Manipud 390-405 A. D. insalin ni Jerome ti Daan A Tulag iti Latin

5. Note: Ni Jerome saanna inraman ti Apocryphal iti Daan A Tulag iti

patarusna. Tinakderanna a gapu ta adda 22 letra ti Hebreo alphabet,

adda met laeng 22 a libro {ti 39 a Libro} ti Daan A Tulag.

E. Ti Greek “Septuagint” Ti Daan A Tulag

1. Daytoy ti translasyon iti Daan A Tulag naadaw manipud Hebreo naisalin

iti Griego

2. Ti Septuagint ket maysa kadagiti kangronaan a translasyon ti Biblia.

3. Ti nagkauna a mannurat ni Aresteas nagkuna a ni Ptolomy II iti Egypt

{285-247 B. C.) tarigagayna a ti Linteg dagiti Judio maisalin iti Griego.

4. Innem a Judio tunggal tribu iti Israel {72} ti napili tapno isalinda. Nupay

casta, iti “round numbers,” ti sao a “Septuagint” kayatna sawen “70”

5. Ti Roman Numerals “LXX” {70) nausar tapno mailadawan ti Septuagint

35

6. Note: Kaadduan a “textual variations” iti baet ti Hebreo ken Griego a

texto ket bassit laeng.

7. Ti Septuagint isu ti Biblia dagiti nagkauna a Kristiano agingga a ti Baro A

Tulag nakompleto dagiti Napaltiingan a Nagsurat.

8. Ti Septuagint isu ti texto a kanayon a mausar no dagiti Otor kotarenda ti

Baro A Tulag.

9. Maysa ti nagkuna a ni Apostol Pablo nagsurat a cas tao nga adda darana a

Septuagint.

10. Ni Neil Lightfoot kunana a ti Septuagint ket napateg kadagiti Kristiano iti

Tallo a Rason:

a. Isu ti Biblia idi un-unana

b. Ti Background ket napateg iti panangammo iti Baro A Tulag.

c. Ti Pagsasao a Griego naisagana a wagas ti panangasaba dagiti

Kristiano

TI “CANON” ITI NASANTOAN A SURAT

Leksyon 10

I Pakauna:

1. Adu a pangrelihyon a Libro ti naisurat kabayatan ti pannakaisurat ti Daan ken

Baro A Tulag

2. Ti saludsud ket, “Ania kadagitoy ti maikonsidera a Nasantoan a Surat?”

3. Patien tayo cadi ti Da Vinci Code a Gnostico a surat?

4. Ti sao a “Canon” naadaw manipud balikas a Griego “kanon” ken iti Hebreo

“qaneh.” Maadaw tayo ti balikas iti English “cane” iti Greek. Ti sao kayatna

sawen “reed” kalpasanna nausar tapno itudona ti “measuring rod,”a “rule”

wenno “Standard” iti English.

5. Imdengan : Ti Greek word “kanon” iti Nasantoan a Surat isu ti balikas a “rule”

iti Filipos 3:16.

6. Imdengan ti kangronaan a punto: Dagiti Libro iti Biblia linaonna ti Bukodna

nga Otoridad

36

a. Basaen I Corinto 14:37. “Ti Linteg Ti Apo”

b. Ti libro maibilang a “CANONICAL” gapu iti bukodna nga OTORIDAD

ket saan a gapu kadagiti konseho ti Iglesia a binukel dagiti tattao.

II Ti “CANON” Ti DAAN A TULAG

A.. Adda adu nga impormasyon iti Baro A Tulag maipapan iti CANON iti Daan

A Tulag. Ania kadagitoy a libro ti maibilang a paset ti Sao ti Dios?

B. Ti Daan A Tulag ket naawagan “Nasantoan a Surat”

1. Naawagan a “Ti Surat” {Roma 4:3}

2. “Ti Surat” {Juan 5:39}

3. Ti “Nasantoan a Surat” {Roma 1:2}

4. Ti “Nasantoan a Surat” {II Timoteo 3:15}

5. Imdengan a ti Baro A Tulag naynay a saritaenna ti “Adda a naisurat”

{kaspagarigan basaen ti Mateo 4:1-11}

C. Ni Jesus nangted kadatayo ti nalawag a ladawan ti pannakapalawa ti CANON iti

Daan A Tulag.Iti Lucas 24:44, kinunana nga amin a naisurat iti Linteg ni

Moises ken Dagiti Profeta ken ti Salmo maipapan kenkuana masapul a

matungpal.

D. Note: Awan duadua a daytoy tallo a ginned ti inusar dagiti Judio a nanggined-

Ginned ti Daan A Tulag.

1. Dagiti Linteg --- Genesis agginga Deuteronomeo

2. Dagiti Profeta-adda Immuna ken Naud-udi a Profeta

a. Immuna a Profeta — Ti libro ni Josue, Oc-ocom, 1 ken 2 Samuel,

1 ken2 Ar-ari

b. Naud-udi a Profeta — Isaias, Jeremias, Ezekiel, ken ti 12 a Minor

Prophets.

3. Dagiti Sur-surat ---- Ti Libro ti Salmo, Proverbio, Job, Canta ni Solomon,

Ruth, Un-unnoy,Eclesiastes, Ester, Daniel, Ezra, Nehemias ken 1 ken 2

Cronicas.

37

E. Nagsao ni Apo Jesus maipapan kadagiti Amma dagiti Judio iti dayta a tiempo,

a nangpapatay kadagiti Mammadto. Nagsao maipapan kadagiti banuar iti

Daan A Tulag, manipud iti dara ni Abel agginga iti dara ni Zacarias {Lucas 11:47-51}

1. Ni Abel ti immuna a napapatay iti Daan a Tulag {Genesis 4}

2. Ni Zacarias ti naudi a napapatay iti Daan A Tulag {2 Cronicas 24:20, 21}.

Kasano a napasamak daytoy?

3. Manipud ken Abel iti Libro ti Genesis agingga iti Zacarias iti libro ti

2 Cronicas

4. Ti Sungbat: Dagiti Judio inkabilda 1 ken 2 Cronicas iti udi iti Hebreo a Daan

A Tulag. Ti Canon ti Daan A Tulag ket Genesis agingga iti 2 Cronicas.

5. No casta, ti Jewish Old Testament, iti tiempo ni Apo Jesus ket isu met laeng

ti 39 a librotayo, Nagdudumada laeng iti panagsasaganad.

F. Ni Historian a Josephus, iti suratna “Against Apion” agarup 95 A. D. sinaritana

nga adda 22 a liblibro iti Biblia a Hebreo a kapada met laeng ti 39 a libro iti

Daan A Tulag tayo ita. Iti listaan ni Josephus agkakadua dagitoy.

G. Iti maika-3 a siglo A. D. ni Origen inlistana ti isu met laeng a 22 libro iti Hebreo a

Daan A Tulag.

H. Iti maika-4 a siglo ni translator a Jerome inawatna met daytoy 22 libro a kapada

met laeng ti 39 a libro iti Daan A Tulag tayo ita.

I. Kangronaan a Punto: Ni Jerome impatarusna ti Latin Vulgate, ti pakaibatayan ti

Biblia dagiti Katoliko. Ngem, saanna inawat ti Apocrypha

III Ti “CANON” ti BARO A TULAG

A. Note: Tinakderan ni Pedro a dagiti Surat ni Apostol Pablo ket “Nasantoan A

Surat” {2 Pedro 3:15, 16}

B. Saan a nasapsapa ngem agkatengga ti maikadua a siglo, idi dagiti sursurat dagiti

Apostol ket basbasaen dagiti sasanto iti congregasyon idi.

C. Ti “Muratorian Fragment” ket napetsaan iti naud-udi a parte ti maikadua a siglo

A. D. {100 A.D.}. Nasarakan ni Mr.L.A Muratori idi maika-18 a siglo.

D. Dagiti libro ti Baro A Tulag a nailista iti “Muratorian Fragment” ket:

38

1. Ti Lucas nasarita a “maikatlo nga ebanghelyo.” Daytoy iparipiripna a ti

Mateo ken ti Marcos, ket addada iti nangatngato iti listaan.

2. Kalpasanna, ti Juan ken ti Aramid simmaruno, dagiti 13 sursurat ni

Pablo, 2 surat ni Juan ken ti Apocalipsis.

E. Dagiti Libro a saan a naisao iti listaan ket ti Hebreo, Santiago, 1 ken 2 Pedro,

Note: Dadduma ditoy a listaan ket napukaw.

F. Ni Origen, agarup 225 A. D, awan duadua nga inawatna ti 4 nga ebanghelyo,

Aramid, 13 Surat ni Pablo, 1 Pedro, 1 Juan ken Apocalipsis

1. Ni Origen adu a beses a nagkotar manipud iti libro ti Hebreo, ngem

kinunana a dadduma saanda nga awaten ti Hebreo, Santiago, 1 ken

2 Pedro ken 2 ken 3 Juan

2. Ngem, amiresin met a ni Origen iti “Homilies on Joshua” a na-preserba iti

Latin a Translasyon, insaona na dagiti 27 a libro nga adda iti Baro A

Tulag tayo

G. No casta, ti Baro A Tulag iti maika-3 a siglo {200 A.D} ket cas met laeng ti Baro

A Tulag tayo ita.

H. Iti maika-4 a siglo {300 A.D} ni Eusebius, maysa a historiador, insaona dagiti

Libro nga inawat dagiti amin. Isuda dagiti: 4 nga Ebanghelyo, Aramid, 14

Surat ni Pablo, 1 Pedro, 1 Juan, ken ti Apocalipsis.

I. Ni Eusebius kinunana a dagiti libro a kweskwestyonaranda ngem inawat ti ka-

aduan ket ti Santiago,Judas, 2 Pedro, ken ti 2 ken 3 Juan.

J. Idi 367 A. D. ni Athanasius iti Alexandria inlistana dagiti 27 libro iti Baro A

Tulag, ket kinunana, “Awan ti nangnayon ken nangkissay kadakuada.”

K. PANGSERRA:

1. Maysa a kangronaan a konsiderasyon: Ti Iglesia idi ket saan a nengneng

ken maag a basta inawatda a dida inadal. Inamiris a naimbag dagiti

liblibro ti Baro A Tulag sakbay nga inawatda dagitoy

2. Casta met, dagitoy a libro ket saanda a kwenestyon gapu ta adda kamalida,

no di ket, gapu ta saanda nga ammo kadagiti dadduma a luglugar.

3. Casta met, a nalawag nga awan “CHURCH COUNCIL” a nangpartuat

ti CANON ti Baro A Tulag.

39

4. Ni Neil Lightfoot kunana: “Ti Biblia awan nangbuludanna iti otoridad iti

sinoman nga individual wenno grupo”.. “Ti Iglesia saanna a control ti

Canon, ngem ti Canon kontrolna ti Iglesia.” Kinunana pay, ”Cas iti

ubing a mabigbigna ti inana, ti Iglesia mailasin na dagiti libro nga

addaan kakaisuna nga otoridad” {Pahina 161-62}

DAGITI LIBRO NGA APOCRYPHAL

Leksyon 11

I Pakauna:

1. Ti sao nga “apocryphal” kayatna sawen “Nailemmeng.” Nausar a ngipaawat iti

“naabongan” wenno “sekreto.”

2. Ngem, kalpasanna maigapu kadagiti liblibro iti Biblia, naipawat a “Non-

Canonical.”

3. Ti “Apocrypha” tudoenna dagiti extra a libro iti Daan A Tulag dagiti Katoliko.

4. Ti Iglesia Romana Katolika inusarda dagitoy a termino:

a. “Proto-canonical” kayatna sawen immuna a Canon

b. “Deutero-canonical” kayatna sawen maikadua a Canon

5. Syempre, dagitoy ket panangawat a ti Deutero-Canonical a liblibro ti Apocrypha

ket saan a paset ti orihinal a Canon.

II. Dagiti APOCRYPHAL BOOKS nainayon iti DAAN A TULAG

A. Adda 14 wenno 15 kadakuada, depende no nailaktip wenno saan “Ti Surat ni

Jeremias” ket naitipon iti Baruch.

B. Adda petsada iti nagbaetan 300 B.C. ken 100 A. D.

C. Ti “Historical” Apocrypha

1. Esdras

2. 1 Macabbeo. Daytoy a libro adda “historical a pategna” iti

panangirekord na kadagiti pasamak iti 2 a siglo B. C.

3. 2 Macabbeo

40

D. Ti “Legendary” Apocrypha

1. Tobit

2. Judith

3. Katuloy ti Ester

4. Ti Cararag ni Azaria ken ti Kanta Dagiti Babbarito

5. Susana

6. Ni Bel ken ti Dragon

E. Ti “Prophetic” Apocrypha

1. Baruch

2. Surat ni Jeremias

3. 2 nga Esdras

F. Ti Ethichal / “Devotional” Apocrypha

1. Ecclesiastico wenno Sirac

2. Sirib ni Solomon

3. Cararag ni Manasse

III. Rason iti Saan a Panangawat ti Apocrypha ti Daan A Tulag

A. Dagitoy a Libro ket pulos a saan a nairaman iti Hebreo Canon ti Daan A Tulag.

Dagitoy ket maamoan no intuoden dagiti nagsurat cas ken Josephus

B. Ni Jesus ken dagiti Apostol saanda pulos a nagkotar manipud kadagitoy a libro.

C. Dagiti Judio a mannurat a cas kada Josephus saanda nga inawat.

D. Ni Jerome {agarup 400 A.D} addaan Latin Vulgate nga isu ti pangibatayan ti

Biblia dagiti Katoliko, pinatina nga “apocryphal” dagitoy.

E. Saanda maiparbeng iti Paltiing ,ket awananda iti kalidad a mairaman iti Canon

ti Daan A Tulag.

41

1. Kas pagarigan, ni Judith incarcararagna a ti Dios usarenna ti pangallilaw

babaen iti bibigna. {Apocrypha, Judith 9:10}

2. Ipaganetgetna daytoy nga, “Agaramid ti dakes tapno umay ti imbag.”

F. Note: Dagitoy a libro saanna mapalinteg ti panangiraman iti kompromiso a cas

Pagbatayan. Kas pagarigan, ti Iglesia iti England (Anglican Church)

ipalubosna a mausar iti “Public Assembly” ngem, saanda met ipalubos a

pagbatayan ti doctrina.

G. Ti “Dictatorial Pronouncement” saanna malappedan dagiti objections kadagitoy

a libro. Idi April8, 1546, iti maikapat a sesyon ti Konseho ti Romano Katoliko

iti Trent, imbagada a dagitoy a liblibro, malaksid 1 ken 2 nga Esdras ken ti

Cararag ni Manasseh ket maibilangda nga addaan bileg ken “canonical” a surat.

Iti Konseho, ti kinunada, siasinoman a makondenar, “Saanna awaten dagiti

entero a libro ti amin a pasetna, cas gagangay a mausar iti Iglesia Katolika,

ken masarakan dagitoy kadagiti nagkauna nga edisyon ti Latin Vulgate, cas

Nasantoan ken Canonical.”

IV. TI APOCRYPHA TI BARO A TULAG

A. Adda petsada a nangrugi iti maika-2 a siglo A. D.. Pinadasda a tuladen ti kina

orig dagiti Libro ti Baro A Tulag. Kas pangarigan, ti “Evangelio ni Tomas,”

kinotarna ti adu a versiculo manipud ebanghelyo (The FOUR GOSPELS).

B. Dagitoy nga Apocryphal books nairaman dagiti “Literary Types” cas iti

Ebanghelyo, Aramid, Epistles, ken Apocalipsis.

C. Makaallilawda ken awan nakaipadaan da iti “genuine a canon.”

D. Dadduma nga Ehemplo dagitoy a Libro

1. “Ebanghelyo ni Tomas”

2. “Ebanghelyo ni Pedro”

3. “Proto-evangelium ni Santiago”

4. “Ebanghelyo ni Bartolome”

5. “Estoria ti Kinamaladaga ni Tomas”

6. “Aramid ni Pedro,” “Aramid ni Juan,” “Aramid ni Pablo,” kdpy

E. Ehemplo Ti Maka-allilaw nga Estoria

42

1. Iti Estoria iti kinamaladaga ni Tomas, idi nadungpar ni Apo Jesus ti

maysa nga ubing ti abagana, pinatay ni Jesus.

2. Iti “Aramid ni Juan,” idi adda masarakanda kiteb iti papagna binilinna a

pumanawda.

3. Iti “Ebanghelyo ni Pedro,” 3 a lallaki rimmuar iti tanem ni Jesus, maysa a

krus ti sumursurot kadakuada. Ti ulo dagiti dua a lallaki tumokno

idiay langit.

4. Iti “Proto-evangellium ni Santiago,” impanda ni Maria idiay Templo ket

indatonda a cas birhen idi agtawen ti tallo.

5. Iti “Aramid ni Pablo,” binautizaran ni Pablo ti maysa a Leon a nangispal

kenkuana iti patay iti amphitheatre idiay Efeso.

F. Agyamantayo ta ti Iglesia, idi punganay, saanda nga inawat dagitoy a liblibro

TI ENGLISH A BIBLIA

Leksyon 12

I. Pakauna:

1. Idiay pagilian ti England adda panag-gugubat tapno mapaadda ti Biblia, agpaay

kadagiti gagangay a tattao iti bukodda a pagsasao .

2. Ti immuna nga English Translations:

a. Ni Caedmon iti maika-7 a siglo, nagparnuay iti dadduma nga Estoria ti biblia

iti daan nga (English) Pagsasao

b. Agarup 735 A. D. ni Maingel a Bede idi dandani matay impatarusna ti

Ebanghelyo ni Juan.

c. Ni Ari Alfred, agarup 901 A. D., indauloanna dagiti tattaona idiay England iti

reporma a pangrelihiyon adda iti ikutnna ti libro ti Salmo ken dad-

duma pay a naipatarus a Sursurat a Nasantoan.

d. Idi maika-10 a siglo {900 A.D.}, Ni Abbott Aelfric inpatarusna ti dadduma a

paset ti Daan A Tulag.

e. Translasyon a nagsurvive, iti daan nga English, nairaman iti Pentateuch,

dadduma “historical books,” Salmo ken ti Ebanghelyo (The Gospels)

43

f Kalpasan ti “Norman conquest” idi 1066 A.D., ti English a pagsasao mang-

rugi a masukatan iti MIDDLE ENGLISH

g Idi maika -14 a siglo {1300 A. D.} ti trabaho ni William Shoreham ken ni

Richard Rolle iti libro ti Salmo nangpartuat ti dalan ti panagiinnagaw iti

las-ud ti dua siglo, tapno maiyeg ti Biblia nga English kadagiti gagangay

a tattao.

II. JOHN WYCLIFFE {1330-1384 A. D.}

A. Adda dakkel a riri ken ringor idiay England idi a tiempo

B. Ni Wycliffe ket Eskolar iti Oxford a nakarikna a ti gagangay a tao ket napategda

C. Kuna ni Wycliffe, “Awan tao nga Eskolar, ngem mabalin nga adalenna ti sasao iti

Ebanghelyo a maitutup iti kinasimplena.

D. Bayat maudi a tawen iti biagna, iti tulong dagiti estudyantena, ti Biblia ket naisalin

iti manipud Latin iti English.

E. Daytoy a trabaho nakompleto idi 1382 A. D., ti immuna a naan-anay a

Translasyon ti Biblia iti English.

III. WILLIAM TYNDALE

A. Ni Tyndale ket maibilang nga “ama iti Biblia nga English”

B. Nagadal idiay Oxford ken Unibersidad ti Cambridge

C. Ti Trabaho ni Tyndale iti panagipatarus:

1. Ti arapaapna ket maited ti Biblia iti Tao, maisalin saan a manipud iti Latin,

no di ket, manipud orihinal a Griego ken Hebreo.

2. Kadagiti kabusor kuna ni Tyndale, “No ti Dios salwadannak iti adu a tawen,

aramidek a ti lalaki nga agar-arado nga umado ti ammona iti Surat

ngem iti trabtrabahoenna.”

3. Idi 1524 A. D. ni Tyndale pinanawanna ti England ket napan idiay

Germany. Iti sumarunno a tawen, ti translasyonna naan-anay.

4. Note: Idi 1517 A. D. ni Martin Luther inrugina ti Repormasyon idiay

Germany

44

5. Idi 1526 A. D. ti immuna a kopya ti patarus nga English ket naismuggle

idiay England.

6. Ti Iglesia Romana Katolika kinondenarna ti translasyon ni Tyndale.

Kinayuskusda dagiti kopya sada pinuoran.

7. Note: Ti England, adda iti turay ni Ari Henry VIII, saan pay a simmina idi

iti relehiyon ti Roma agingga 1536 A. D.

8. Idi 1536, naibalud ni Tyndale idiay Brussels, Belgium.

9. Idi Oktobre 1536, ni Tyndale ket binaludda sada pinuoran iti publiko.

Impukkawna, “Apo, luctam dagiti mata ti Ari ti England.”

10. Ti Translasyonna isu ti nangipaay kadatayo iti English a balikas, a cas iti

“congregasyon” imbes nga Iglesia, “ayat” imbes a tulong,

(“charity,”) ”panagbabawi” imbes a “penance,” “Passover,” “mercy

seat” kdpy.

11. Natay ni Tyndale, ngem isu ti nanglawag a cas iti kandila. babaen iti

parabur ti Dios, iti England, a saan coman a mapukaw.

IV. DADDUMA PAY A MAIKA-16 A SIGLO A TRANSLASYON

{Note: Ti Iglesia idiay England simmina manipud Iglesia Katolika Romana babaen

ken Ari Henry VIII idi 1536 A. D.}

A. Ti Miles Coverdale a Translasyon {1537 A. D}. Daytoy ti immuna a translasyon

a mailawlaw kadagiti tattao nga awan ti nangiparparit.

B. “Mateo a Biblia” {1537 A. D.)

C. “Taverner a Biblia” {1539 A. D.}

D. Ti “Great Bible,” a rebesyon ti “Mateo a Biblia” {1538 A. D.}

1. Ni Henry VIII, nagala iti kopya daytoy a salin tapno maikabil iti tunggal

simbaan idiay England.

2. Note: Immadu dagiti tattao iti simbaan, ket agreklamo dagiti mangasca

saba ta dagiti tao mas interesadoda iti Biblia ngem kadagiti Sermon!

E. Ti “GENEVA A BIBLIA” {1560 A. D.}

45

1. Daytoy a translasyon ket isu ti pinakapopular iti dayta a siglo maika-16

a siglo.

2. Note: Ni Reyna Maria iti England ket Katoliko. Isunga, daytoy a Biblia ket

napaadu idiay Geneva, Switzerland.

3. Daytoy a Biblia nagbalin a biblia ti pamilia, saan a limitado iti simbaan.

4. Ti Geneva a Biblia immadu iti 140 nga edisyon.

5. Tunggal komentaryo, iparangarangna ti sursuro ni John Calvin, no casta,

saan a popular kadagiti Padi iti Iglesia idiay England (Anglican Church)

F TI “Bishops’ Bible”

1. Daytoy a translasyon ket napartuat babaen ti English Clergy idi 1568 A. D.

2. Note: Dagiti translasyon a nailista iti ngato pwersaenna ti Romano Katoliko

nga agpartuat ti RHEIMS Translasyon iti Baro a Tulag idi 1582 A. D.

ken ti Douai a Daan a Tulag idi 1609-1610 A. D.

3. Ti Romano Katoliko DOUAI-RHEIMS translasyon ket naisalin manipud ti

Latin Vulgate, ket saan a manipud orihinal a pagsasao ti Nasantoan a

Surat. No di ket, “translasyon dagiti Translasyon”

V TI KING JAMES VERSION

A. Inotorisaran ni King James iti England

B. Inurnos ni King James ti meeting ti “religious tolerance” dagiti tattao manipud

nadumaduma a grupo ti relihiyon idiay England idi 1604 A. D.

C. Nupay casta, ti panagisalin iti Biblia ket napagsasaritaan iti meeting.

D. Ti Kangronaan a batayan ket inyam-ammo ni King James a, no adda naiplano a

panagipatarus, awan Komentaryo a mainayon malaksid no kasapulan iti

panagipatarus.

E. Idi 1607, 48 a Hebreo ken Griego nga eskolar inrugida ti panagisalin. Innem a

grupo ti nabuangay tapno agtrabaho.

F. Idi 1611 A. D. ti translasyon rimmuar, ket naidedekar iti Ari.

G. Idi 1613 A.D. maysa a baro nga edisyon napartuat, addaan agarup 400 a panag

baliw manipud immuna nga edisyon.

46

H. Idi damo, dagiti tattao kaykayatda ti Geneva a Biblia ngem ti King James.

I. Maysa a dakkel a bentahe ket, iti dayta a tiempo, ti panagadal iti Hebreo ken

Greek ket napadur-as.

J. Note: Nasurok nga 80% iti translasyon ni Tyndale napreserba iti King James.

K. Ti agdama a kondisyon iti tiempo ti produkyon ti King James.

1. Adda ad-adu nga “interest” iti orihinal a pagsasao iti Biblia.

2. Ti “Literary Scholarship” kas kabuoan ket napadur-as.

3. Naimbag a panagipatarus ket kasapulan.

4. Ti King James translation ket saan a trabaho ti maymaysa a tao. Nasarita

iti ngato a 48 nga eskolar ti nangtrabaho.

L. Iti likudan ti panagbaliw-baliw ti lengwahe nga English, iti naglabas a siglo, ti

King James ket naka-andur iti agdagup 400 a tawen.

VI. TI PAGKAPSUTAN TI KING JAMMES A TRANSLASYON

A. Ti “manuscript base” ti King James ket nakapuy.

1. Ti Sinaitic, Vatican ken Alexandrian a manuscripto ket saan nga “available”

idi 1611, idi a ti King James ket naipatarus.

2. Dadduma a manuscripto, mainayon ti papiro, ket saan nga “available.”

B. Adda daan nga “Archaic” a sao, iti King James a saan a nausar iti pagsasao nga

English ita. Dadduma nga ehemplo ket “concupiscene,” “thou,” “thy,” ti sao

a “let” kabatogna ti “hinder” ita {Roma 1:13}. Ti sao a “prevent” kabatogna ti

“precede” ita {I Tesalonica 4:15} ken balikas cas iti “which” a kaibatogan iti

“who” ita. Imdengan a ti King James ti Filipos 4:13 kas ehemplo.

C. Addada kamali iti translasyon iti King James Version.

1. Ti Sao nga “eternal” ken “everlasting” ket agpada iti sao a Griego iti

Mateo 25:46.

2. Ti sao a “Hell” {Hades} ket “Hades”coma iti dadduma a surat. Ti ehemplo

Lucas 16:23.

47

3. Ti sao nga “Easter” iti King James ket “Passover” coma ti kabatogna

{Aramid 12:4}

VII ADU PAY A LIMTUAD NGA ENGLISH A TRANSLASYON

A. Note: Dagitoy a patarus ket napartuat kalpasan nga “available” dagiti dadduma

a manuscripto.

B. Ti English Revised Version.

1. Dua grupo ti 27 nga eskolar inrugida ti trabaho idi 1870.

2. Ti Baro A Tulag ket naan-anay idi 1881 ken ti Daan A Tulag idi 1885.

C. Ti American Standard Version

1. Kaar-arngi ti English Revised Version.

2. Adda man nagsupadianda, “spelling, idiom,” balikas ken panagsasaganad

laeng, kdpy.

3. Nakompleto idi 1901.

4. Bentahe ti American Standard Version

a. Ti Komite a nagipatarus addaan access iti naim-imbag a Greek text.

b. Naim-imbag a pannaka-ammo kadagiti kadaanan a pagsasao iti Biblia

nangipaay iti naim-imbag a panagipatarus.

c. Ti di mabilang a daan, “archaic” a Sao, ket nabalbaliwan.

d. Note: Nupay casta, adu met a daan a balikas ti nataginayon.

D. Ti Revised Standard Version

1. Ti immuna nga edisyon ti Baro A Tulag ket naipablaak idi 1946.

2. Ti Daan A Tulag ket naipablaak idi 1952.

3. Ti kadakkelan a benepisyo ket ti nalaka a pannakabasa ti Revised Standard.

4. Adu pay a bentahe ti Revised Standard Version

a. Iti daytoy a tiempo, adda pay papiro ti nasarakan.

48

b. Kasta met, ad-adu pay a “secular papyri” ket nadiskubre a mausar iti

panangikumpara.

E. Ti New Revised Standard Version

1. Daytoy a rebisyon ti Revised Standard Version ket naipablaak idi 1990.

2. Agparang a “Literal” ti pannakaipatarus, ngem iti tiempo a letra por letra

saan a “possible,” nawaywaya iti tunggal patarus.

3. DUA A BANAG TI MAKITA:

a. Ti sao a “thee” ken “”thou” ket saan a nausar iti binnatog a

maiturong iti Dios. Kas pagarigan, naipatarus iti English

“Hallowed Be Your Name” {Mateo 6:9}

b “Male-oriented” a pagsasao ket saan a nausar a mangitudo iti

tattao a pangheneral. Kas pagarigan, daytoy a texto naipa

tarus “ONE does not live by bread alone” {Mateo 4:4} imbes

a “MAN does not live by bread alone”…

F. Ti New English Bible

1. Daytoy a translasyon ket naipablaak idi 1970

2. Saan a “literal” a translasyon a cas iti Eglish Translation idi 1881-1885

ken ti American Standard ti 1901.

3. Gapu ditoy, ti New English Bible nakaawat ti criticismo.

G. Ti New American Standard Version

1. Ti Baro A Tulag immuna a nipablaak idi 1963, ket ti Daan A Tulag idi

1971.

2. Gapu ta, ti American Standard Version kasla agkupasen, Ti Lackman

Foundation kayatna a pagtalinaeden ti porma ti American Satandard

Version.

3. Iti daytoy a translasyon, tunggal versiculo ket naisina a kas iti King James.

H. Ti New International Version

1. Ti Baro a Tulag limtuad idi 1973 ken ti Daan A Tulag idi 1978

49

2. Iti dayta a tiempo, dadduma a tattao ti riknada ket ti Revised Standard

Version ket “Liberal”.

3. Ti NIV ket nalaka a basaen ta addaan panangilawag.

4. Ti NIV addaan termino a narigat a maawatan:

a. Ti balikas a “bewilderment” ket masarakan iti Aramid 2:6

b Ti balikas nga “appease” masarakan iti Aramid 16:39

c. Ti balikas a “publicly maligned” masarakan iti Aramid 19:9

d. Ti sao, a “dissuaded” nausar iti Aramid 21:14

I. Adda pay sabsabali a patarus a cas iti:

1. Ti New King James Version

2. Ti Naimbag a Damag Biblia {Addaan “simple” a bokabularyo}

3. Ti “Nabiag A Biblia” {maysa a paraphrase, saan a husto a translasyon}

J. Awan Translasyon nga awan kamalina, Aminda addaan mali… (Neil Lighfoot)

PANGSERRA:

1. Kuna ni Jesus.. “Ti langit ken daga aglabasdanto, ngem dagiti saok mataginayon

…{Marcos 13:31}

2. Adda dua a tinagikua ni Apo Jesus:

a. Ti Saona ket Nadiosan, ti lubong aglabasdanto, ngem ti Saona saan.

b. Ti Sasao ni Jesus ket mataginayon, preneserba ti Dios dagiti Saona.

3. Ti Biblia ket impaltiing ti Dios {II Timoteo 3:14-17}

a. Nagtaud iti Dios

b. Ti linaonna magipakita a naggapu iti Dios

4. Ti Apo ket ipreserbana ti Sasaona

50

a. Ti kaadu ken kalidad dagiti manuscripto ken dadduma a mangpaneknek

a kas kada:

(1) Dagiti immuna a mannurat a nagkotar kadagiti nakaad-adu a

versikulo ken:

(2) Dagiti translasyon, ebedensya ti prinsipyo no kasano a ti Dios

preneserbana dagiti Sasaona

b. Ni Cabsat Neil Lightfoot kunana… “Ti texto ti Baro a Tulag, no

maikumpara kadagiti nagkauna a liblibro, nagtalinaed ti kina-unique-na

ken nangato a tukad….”

NAADALTAYO TI NAGTAUDAN TI KANGRONAAN A LIBRO DITOY LUBONG

“Ti root magango, ken ti sabong agtinnag, ngem dagiti sasao ti Apo

mataginayon...” (1 Pedro 1:24b-25a)

Inyulog iti Iloco ni: Cabsat Edward Tangonan

Manipud English Outlined ni: Cabsat Bob Buchanan

PAKAAMMO:

Saanko a binaliwan dagiti dadduma a termino iti English, maigapu iti naim-imbag nga Epekto ken

Impact ken addada English a termino nga awan mapanunutko a kaibatoganna iti Iloko a pagsasao.

No addada mariparyo a nasaysayaat a termino iti Iloco nga usaren nasayaat unay no isuratyo iti

E mail address toy cabsatyo tapno maikoreher.

Edward

edtan_07@yahoo.com/ 09202529756

edward.tangonan@gmail.com