Karl Marks Kapital Cilt2

8/2/2019 Karl Marks Kapital Cilt2

1/240

KARL MARKS

KAPTALKNCCLTER YAYINLARIKNC BASKIKAPTALEKONOM POLTN ELETRSKNC CLT SERMAYENN DOLAIM SRECYAYINA HAZIRLAYAN FREDRCH ENGELSEVREN ALAATTN BLGNDEKLER

11 nsz,Friedrich Engels2 7 kinci Bciskya nsz,Friedrich Engels

KNC KTAPSERMAYENN DOLAIM SREC 29BRNC KISIMSERMAYENN BAKALAIMIVE BUNLARIN DEVRELER3131 BRNC BLM - Para-Sermaye Devresi32 I. Birinci Aama. P-M239 II. kinci Aama. retken Sermayenin levi42 III. nc Aama. M'-P'50 IV. Bir Tm Olarak Dolam60 KNC BLM - retken Sermayenin Devresi61 I. Basit Yeniden retim72 II. Birikim ve Genilemi lekte Yeniden-retim76 III. Parann Birikimi

77 IV. Yedek Fon80 NC BLM - Meta Sermaye Devresi92 DRDNC BLM - Devrenin Forml110 BENC BLM - Dolam Zaman117 ALTINCI BLM - Dolam Maliyeti117 I. Gerek Dolam Maliyetleri117 1. Satnalma ve Sat Zaman121 2. Defter Tutma122 3. Para123 II. Depolama Maliyetleri124 1. Genel Olarak kmalin Oluumu 129 2. Tam Deyimiyle Meta-kmal 133III. Tama MaliyetleriKNC KISIM SERMAYENN DEVR137 137 YEDNC BLM - Devir Zaman ve Devir Says

141 SEKZNC BLM - Sabit Sermaye ve Dner Sermaye141 I. Biim Ayrlklar151 II. Sabit Sermayenin Ksmlar, Yerine Konmas, Onarm veBirikimi163 DOKUZUNCU BLM - Yatrlan Sermayenin Toplam Devri. Devirevrimleri169 ONUNCU BLM - Sabit ve Dner Sermaye Teorileri. Fizyokratlarve Adam Smth192 ONBRNC BLM - Sabit ve Dner Sermaye Teorileri, Ricardo204 ONKNC BLM - alma Dnemi213 ONUNC BLM - retim Zaman222 ONDRDNC BLM - Dolam Zaman230 ONBENC BLM - Devir Zamannn Yatrlan SermayeninBykl zerindeki Etkisi238 I. alma Dnemi, Dolam Dnemine Eittir241 II. alma Dnemi, Dolam Dneminden Daha Byktr245 III. alma Dnemi, Dolam Dneminden Daha Kktr


2/240

249 IV. Sonular254 V. Fiyattaki Deiikliin Etkisi261 ONALTINCI BLM - Deien-Sermayenin Devri 261 I. Yllk Art-Deer Oran273 II. Bireysel Deien-Sermayenin Devri277 III. Toplumsal Adan Deien-Sermayenin Devri283 ONYEDNC BLM - Art-Deerin Dolam 288 I. Basit Yeniden-retim304 II. Birikim ve Genilemi lekte Yeniden-retim

NC KISIM TOPLAM TOPLUMSAL SERMAYENN YENDEN-RETMVE DOLAIMI310310 ONSEKZNC BLM -Giri 310 I. nceleme Konusu313 II. Para-Sermayenin Rol317 ONDOKUZUNCU BLM - Konunun Daha nceki etimleri 317 I. Fizyokratlar320 II. Adam Smith320 I. Smith'in Genel Gr As326 2. Adam Smith, Deiim-Deerini d+a'ya Ayrtryor329 3. Sermayenin Deimeyen Ksm333 4. Adam Smith'te Sermaye ve Gelir339 5. z e t342 III. Daha Sonraki ktisatlar345 YRMNC BLM - Basit Yeniden-retim 345 I. Sorunun Konumu

348 II. Toplumsal Yeniden-retimin ki Kesimi351 III. ki Kesim Arasnda, Deiim I(d+a)

Karsnda IIs

354 IV. Kesim II erisinde Deiim. Yaam Gereksinmeleri veLks Mallar362 V. Para Dolam Yoluyla Deiimin Gerekletirilmesi371 VI. Kesim I'in Degimeyen-Sermayesi373 VII. Her ki Kesimdeki Deien-Sermaye ve Art-Deer377 VIII. Her ki Kesimdeki Deimeyen-Sermaye381 IX. Adam Smith, Storch ve Ramsay'a Toplu Bak384 X. Sermaye ve Gelir: Deien-Sermaye ve cretler393 XI. Sabit Sermayenin Yerine Konmas397 1. Para Biiminde Deerin Anan ve YprananKsmnn Yerine Konmas401 2. Sabit Sermayenin Ayn Olarak Yerine Konmas

408 BirinciDurum408 kinciDurum409 3. Sonular411 XII. Para Malzemesinin Yeniden-retimi421 XIII. Destutt De Tracy'nin Yeniden-retim Teorisi429 YRMBRNC BLM - Birikim Ve Geniletilmi Yeniden-retim431 I. Kesim I'de Birikim431 1. Ymann Oluumu435 2. Ek Deimeyen-Sermaye439 3. Ek Deien-Sermaye440 II. Kesim H'de Birikim443 III. Birikimin ematik Sunumu447 1. Birinci rnek450 2. kinci rnek455 3. Birikimde IIs'nin Yerine Konmas457 IV. Tamamlayc Dncele459 DZNLER461 Adlar Dizini464 Kaynaklar Dizini464 I. Yazarlar467 II. Anonim Yaptlar467 III. Gazete ve Dergiler467 IV. Parlamento Raporlar ve teki Resmi Yaynlar468 teki Dillerdeki Szck, Terim ve Deyimler469 Arlk, Uzunluk, Alan, Sa ve Para lleri470 Ksaltmalar471 Simgeler

KAPTALEKONOM POLTN ELETRS

KNC CLT SERMAYENN DOLAIM SRECKari Marks Kapital II

ONSOZ


3/240

KAPTALNikinci cildini baslabilecek duruma getirmek ve bunu, bir yandan birbiriyle bantl veelden geldiince tam bir yapt haline gelecek, te yandan da, editrnn deil, tamamyla yazannnyaptn temsil edecek biimde yapmak kolay bir grev deildi. zerinde allm bulunan eldekimetinlerin ounlukla para para bulunmas bu grevi daha da gletiriyordu. Olsa olsa tek birelyazmas (n IV) batan sona dzeltilmi ve basma hazr hale getirilmiti. Ama byk bir ksm, dahasonraki dzeltme ile, bsbtn ie yaramaz hale gelmiti. z olarak byk bir blm btnyle

ilendii halde, malzemenin ou anlatm bakmndan son biimini almamt. Dil, Marx'n zetkartrken kulland dildi: ou kez ngilizce ve Franszca teknik terimlerin ya da ngilizce tmtmcelerin ve hatta sayfalann serpitirildii alayl kaba deyimleri ve tmcecikleri ieren konumadiliyle dolu zensiz bir slup. Dnceler, yazarn kafasnda gelitii gibi kda dklm. Tezin bazksmlar tam olarak incelenmi, ayn nemdeki dierlerine yalnzca deinilmi. rnekler [sayfa bakmndan olgulara dayanan malzeme toplanm saylabilir, ama pek az dzenlenmi, daha da azilenmi. BlmKari Marks 11 Kapital I

sonlannda, yazann bir sonraki blme geme tela ierisinde ou kez, burada konunun daha fazlagelitirilmesinin tamamlanmadan brakld belirtilerek, yalnzca birka kopuk tmce bulunmakta. Veson olarak, bazan yazann kendisinin bile zmeyi baaramad nl elyazs.Ben, ancak Marx'n kendisinin deitirebilecei yerlerde slubu deitirerek, ve ancak yaplmasndamutlak zorunluluk bulunan ve stelik de, anlamn hi kukuya yer vermeyecek kadar ak olduu

yerlerde, araya aklayc tmceler ya da balayc ifadeler katarak, bu elyazmalarn elden geldiinceharfi harfine tekrar ortaya koymakla yetindim. Yorumlanmasnda en ufak kukuya yer verentmcelerin, szc szcne aktarlmas yelendi. Yeni bir biime soktuum ya da szcklereklediim yerler, basl olarak ancak on sayfa kadar tutar ve yalnzca biimle ilgilidir.Marx'n, ikinci cilt iin brakt elyazmas-malzemenin yalnzca saym bile, byk iktisadi bululann,bunlar bastrmadan nce en ince noktalarna kadar gelitirmede gsterdii ei bulunmaz zeni ve skzeletiriyi tantlamaktadr. Bu zeletiri, konunun sunuunu, z olarak olduu kadar biim olarak da,ard arkas gelmeyen bir incelemenin sonucu durmadan genileyen ufkuna uyarlamasna pek seyrekizin vermitir. Sz edilen malzeme unlan iermektedir:Birincisi, 1861 Austosu ile 1863 Haziran arasnda yazlan 23 defterde 1.472 quarto* sayfay ierenZur Kritik der Politischen Oekonomiebalkl bir elyazmas. Bu, ilk ksm 1859'da Berlin'de kan aynbal taiyan bir yaptn devamdr. Bu, 1-220. sayfalarda (Defter I-V) ve gene 1.159-1.472.sayfalarda (Defter XIX-XXIII),Kapital'inbirinci cildinde incelenen konular arasndan, parann

sermayeye dnmesinden sonuna kadar olan konular ele almaktadr ve bunun eldeki ilk tasladr.973-1.158. sayfalar (Defter XVI-XVIII), sermaye ve kr, kr orann, tccar sermayesini ve para-sermayeyi, yani daha sonra, nc cilt iin elyaz-masnda gelitirilen konulan ele almaktadr, ikinciciltte ele alnan temalar ile, daha sonra nc ciltte ele alnanlann pek [sayfa 12] ou henz ayn ayndzenlenmemitir. Bunlar, geerken, daha dorusu, elyazmasnn esas gvdesini oluturan kesimde,yani "Art-Deer Teorileri" balkl 220-972. sayfalarda (Defter VI-XV) ele alnmlardr. Bu kesim,ekonomi politiin esasnn ve znn, art-deer teorisinin ayrntl bir eletirel tarihini iermektedir vebuna paralel olarak, kendisinden ncekilere kar polemiklerde, ikinci ve nc ciltler iinelyazmalarnda ayr ayr ve kendi mantki bantlan ierisinde incelenen noktalarn ounugelitirmektedir. kinci ve nc cildin kapsad pek ok sayda pasaj darda brakarak buelyazmasnn eletirel ksmnKapital'in drdnc cildi olarak yaynlamay dnyorum.* Deerliolmakla birlikte bu elyazmasn-dan, bu ikinci cildin basksnda pek az yararlanlabilirdi.* ift yaprak dosya kad, -f.1 2 Kari Marks Kapital II

Kronolojik olarak bunu izleyen elyazmas, nc cilde ait olandr. Bunun, hi deilse byk bir ksm1864 ve 1865'te yazlmtr. Ancak bu elyazmasnn, temel ksmlarnn tamamlanmasndan sonradr ki,Marx, 1867'de yaynlanan birinci cildi gelitirmeye girimitir. imdi, nc cildin bu elyazmasnbasma hazrlamakla uramaktaym.Bunu izleyen dneme -birinci cildin yaynndan sonra- ikinci cilt iin, Marx'n kendisinin I-IV eklindenumaralad, drt ift-yaprakl bir elyazmas derlemesi tekabl etmektedir. Tahminen 1865 ya da1867'de yazlan elyazmas I (150 sayfa), imdiki II. cildin, ilk ayn ama biraz dank olarak gelitirilmibiimidir. Burada da yararlanacak bir ey yoktu. El-yazmas III, ksmen, ou ikinci cildin birinci ksmile ilgili Marx'n zetlerini ieren defterlerine yaplan iletmelerin ve bu defterlerden yaplan alntlannbir derlemesi olup, ksmen de, belli noktalann ilenmesi, zellikle Adam Smith'in, sabit ve dnersermaye ile [sayfa 13] krn kayna ko-nusundaki nermelerinin bir eletirisidir; aynca, nc cildeait bulunan, art-deer orannn kr oran ile bantsnn bir serimidir. kinci ve nc ciltler iin

ilenmi metinler, daha sonraki dzeltmelerle geersiz hale gelirlerken ve bunlarn byk bir ksmatlmak durumunda kalrken, bu iletmelerden de derlenebilecek pek az yeni bir ey vard.Elyazmas IV, ikinci cildin birinci ksm ile, ikinci ksmn ilk blmlerinin baskya hazr bir


4/240

gelitirmesidir ve gerekli olan yerlerde yararlanlmtr. Bu elyazmas, Elyazmas H'den daha nceyazld anlald halde, biim olarak daha fazla tamamlanm olduu iin, bu kitabn buna uygunden ksmlannda yararl biimde kullanlabilmitir. Elyazmas H'den birka eklenti yapmakyeterliydi. Elyazmas II, ikinci cildin bir dereceye kadar tamamlanm tek biimidir ve 1870'ten itibarenyazlmaya balanmtr. Birazdan szn edeceim son basma ilikin notlar, aka unu syler:"Metnin ikinci gelitirilmi biimi esas alnmaldr."

Esas olarak Marx'n salk durumunun iyi olmamas nedeniyle 1870'ten sonra, araya bir baka aralkdaha girmiti. Marx, bu zamann, alageldii gibi, tarmbilim, Amerika'da ve zellikle Rusya'da krsalilikiler, para piyasas ve bankaclk ve, ensonu, jeoloji ve fizyoloji gibi doa bilimlerini incelemeklegeirdi. Bu dneme ilikin metin aktarmalarn ieren pek ok not defterinde, bunlardan ayr olarakmatematik almalar da dikkati ekecek lde yeralr. 1877 yl banda, esas a-* lm, Engels'inArt-Deer Teorileri'ni Kapital'in drdnc cildi olarak yaymlamasna engels oldu. 1905-1910'da Kautsky,yaptn, aslndan baz keyfi sapmalar, yer deitirmeleri, atlamalar ieren Almanca bir basksn kard.Art-DeerTeorileri'nin ilk aslna uygun basks Sovyet Komnist Partisi Merkez Komitesi Marksizm-Leninizm Enstits tarafndan1954-61 yllarnda Rusa olarak yaymland. evirideki birka zorunlu dzeltme ve kitabn yardmc malzemelerine eklemeler ilebu yapt, Marks ve Engels Toplu Yaptlar'nm (Moskova, 1962-64) ikinci Rusa basksnn 26. cildinin ksmnoluturmaktadr. 1956-62'de, 1954-61 Rusa basks esas alnarak Almanca bir bask Demokratik Alman Cumhuriyeti'ndeyaymland. Demokratik Alman Cumhuriyeti'nde, Marks-Engels Werke'nin 26. cildi olarak kitap halindeArt-DeerTeorileri'nin yeni bir basks zerinde almalar yaplmtr. Moskova'daki Progress Publishers, kitabn tamamn ngilizceolarak bir basksn yaynlam bulunumaktadr. -Ed.Kari Marks 13 Kapital I

lmasn tekrar ele alabilecek kadar iyilemiti. Balangc Elyazmas V (56 ift-yaprak) olan, ikincicildin yeni bir gelitirmesinin temeli olma amacn tayan ve yukarda sz edilen 1877 Martnnsonuna kadar uzanan drt elyazmasndan iletmeler ve notlar vardr. Bu, ilk drt blm iermektedir vehenz pek az ilenmitir. Temel noktalar dipnotlarda ele alnmtr. Malzeme, ayklanmaktan okbiraraya getirilmitir, ama bu, birinci ksmn en nemli kesiminin sonuncu ve tam serimidir.Bundan, baskya hazr bir elyazmas hazrlamak iin ilk giriim, yalnzca 17 quarto sayfay, yani birinciblmn byk bir ksmn kapsayan Elyazmas Vl'da (1877 Ekiminden sonra ve 1878 Temmuzundannce) yaplmtr. kinci ve son bir giriim, yalnz 7 ift-yaprakl sayfay tutan Elyazmas Vl'da, "2Temmuz 1878"de yaplmt, [sayfa MBu sralarda yle grnyor ki, Marx, salk durumunda esasl bir deiiklik olmad takdirde, ikincive nc ciltlerin ilemesini kendisi iin tatmin edici bir ekilde hibir zaman bitiremeyeceinianlamt. Gerekten de, elyazmalan, V-VIII, ktleen salk durumuna kar youn bir savamnizlerini sk sk aa vurmaktadr. Birinci ksmn en zor paras Elyazmas V zerinde yeniden

allmt. Birinci ksmn geriye kalan ile, onyedinci blm dnda ikinci ksmn tamam bykteorik glkler karmamtr. Ama toplumsal sermayenin yeniden-retimi ve dolam ile ilgilinc ksm, ona pek ok deiiklik gerektiriyor gibi grnmt; nk, Elyazmas II, ilkin yeniden-retimi, buna araclk eden para dolamn hesaba katmakszn ele alm ve sonra ayn sorunu, paradolamn hesaba katarak tekrar incelemiti. Bunun ayklanmas ve bu ksmn tamamnn, yazarngenilemi ufkuna uygun decek biimde yeniden kurulmas gerekiyordu. Elyazmas VIII, yalnz 70quar-to sayfay ieren bir defter, ite byle meydana gelmi oldu. Ne var ki, Marx'n bu kadarck biralana sktrmay baard ok sayda konu, bu elyazmas ile, Elyazmas H'den katlan paralar dtabrakldktan sonra baslm ekildeki nc ksm ile karlatrdnda aka grlmektedir.Bu elyazmas da, gene, konunun srf bir hazrlk niteliinde ele alnmasdr ve esas amac, ElyazmasN'ye zerinde yeni olarak sylenecek bir ey bulunmayan ve dikkate alnmam olan noktalara oranladaha yeni olarak kazanlmi bulunan bak alann salamlatrmak ve gelitirmektir. nc ksm ileazok ilikili bulunan, ikinci kismin onyedinci blmnn nemli bir kesimi bir kez daha yeniden

yazlm ve geniletilmitir. Mantk sralan sk sk kesintiye uramakta, zellikle sonuta, konununele alnmasnda yer yer boluklar bulunmaktadir ve ok blk prktr. Ne var ki, bu konuda Marx'nsylemek istedii ey, burada, u ya da bu biimde sylenmitir.te, Marx'n lmnden ksa bir sre nce kz Eleanor'a belirttii gibi, ortaya "bir ey kartmam"beklenen ikinci cilde ait malzeme bu. Bu grevi ben, en dar anlamnda yorumladm. Mmkn olan heryerde,14 Kari Marks Kapital II

iimi, yalnz, eldeki deiik metinler arasndan bir seme ile snrladm. almam, daima, dahancekiler ile karlatrarak, mevcut en son dzeltilmi elyazmasna dayandrdm. Yalnz birinci venc ksmlar baz gerek [sayfa s glkler, yani srf teknik nitelikte olmasnn tesinde glklergsterdi ve bunlar gerekten de olduka fazlayd. Bunlar, yalnz ve yalnz, yazann anlay ierisindezmeye altm.Metindeki alntlan, bunlar olgular dorulamak iin aktanlm olduklarnda ya da Smith'ten alnan

pasajlarda olduu gibi, konuya derinlemesine girmek isteyen herkesin zgn metni elde edebileceidurumdaysa evirdim. Bu, yalnz, onuncu blmde olanakszd, nk burada eletirilen, ngilizce


5/240

metnin kendisiydi.Birinci ciltten yaplan alntlarda sayfalar, Marx hayatta iken son kan ikinci baskya gregsterilmitir.nc cilt iin, Zur Kritik'in elyazmas biimindeki ilk ilenmesi, Elyazmas IN'n yukarda szedilen ksmlar, eitli not defterlerine serpitirilmi, rasgele birka ksa not dnda yalnz umalzemeler bulunmaktadr: Aa yukan ikinci cildin Elyazmas II kadar tam bir biimde yazlm

bulunan ve yukarda deinilen 1864-65 tarihli ift-yaprakl elyazmas; ayrca 1875 tarihli bir defter:konuyu matematik olarak (denklemler halinde) ele alan Art-Deer Orannn Kr Oranyla Bants.Bu cildin basma hazrlanmas hzla ilerlemekte. imdiye dein grebildiim kadanyla, birka ama oknemli kesim dnda, bu, esas olarak teknik glkler gsterecektir.Marx'a kar nce ancak urada burada fslt halinde, daha son-ralan, lmnden sonra ise, AlmanKrs ve Devlet Sosyalistleri ve onla-nn yardaklan tarafndan, tantlanm bir olgu olarak ilan edilenbir sulamay rtmek iin buray uygun bir yer olarak gryorum. Marx'n Rod-bertus'un yaptndanalnt yapt ne srlyor. Bir baka yerde bu konuda hemen sylenmesi gerekeni zaten syledim1

ama imdiye dein kesin bir kant ne srme olanan bulamadm.Bildiim kadaryla bu sulama, ilk kez, R. Meyer'inEmancipati-onskampfdes vierten Standes'inde (s.43) yaplmt: "Marx'n, eletirisinin byk bir ksmn, bu yaymlardan derlemi olduutantlanabilir"- Rod-bertus'un, otuzlarn son yansna ait yaptlan kastediliyor. Daha baka kant nesrlene kadar, bu [sayfa i6] sava ait "btn kantn", bunun byle olduu konusunda Rodbertus'un,

Herr Meyer'e gvence vermesinden ibaret bulunduunu pekala varsayabilirim.1879'da Rodbertus bizzat sahnede grnyor ve yaptZur Er-1 Kari Marx'nDas Elend der Phosophie. Antvort auf Proudhon 's Phosophie des Elends, adl yaptnn nsznde. Deutschvon F. Bernstein und K. Kautsky, Stuttgart 1885. [K. Marx,Felsefenin Sefaleti, Sol Yaynlar. Ankara 1979. s. 7-25.]Kari Marks 15 Kapital I

kenntniss unsrer staatvirtschaflichen Zustande, 1842, ile ilgili olarak J. Zeller'e unlan yazyor[Zeitschrift fr die gesamte Staatswissenschaft, Tubingen 1879, s. 219):*"Greceksiniz ki, bu" (orda gelitirilen dnce izgisi), "benim adm anmakszn Marx tarafndan ...pek gzel kullanlmtr." Rod-bertus'un yaptlannn, lmnden sonraki yaymcs Th. Kozak, buimay, daha fazla merasime gerek grmeksizin yineliyor. (Pas Kapitalvon Rodbertus, Berlin 1884,Einleitung, s. XV.)Son olarak, R. Meyer tarafndan 1881'de yaymlananBriefe und Sozialpolitische Aufsatze von D.Rodbertus-Jagetzov'da, Rodbertus, dpedz yle diyor: "Bugn, hi adm anlmakszn, Schaffle veMarx tarafndansoyulmu olduumu gryorum." (Mektup n 60, s. 134.) Ve bir baka yerdeRodbertus'un iddias daha kesin bir biim almakta: "nc toplumsal mektubumda ben, zndeManc'la ayn biimde, ama daha ksa ve daha ak biimde, kapitalistin art-deerinin kaynann neolduunu gstermi bulunuyorum." (Mektup n 48, s. 111.)Marx, hi bir zaman bu alnt sulamalar konusunda herhangi bir ey iitmemiti.Emancipationskampfvn Marx'a ait nshasnda, yalnz Enternasyonal ile ilgili ksm kesilip almt.Geri kalan sayfalar onun lmnden sonra tarafmdan kesilene kadar almam durumdayd. TubingenZeitschrift'e hi bakmamt. R. Meyer'e yazm olduuBriefe vb. ayn ekilde, onun iin mehulkalmt ve ben de "soygun" ile ilgili bu pasajdan, Dr. Meyer'in bizzat kendisi ltfedip de 1884'tedikkatimi ekene kadar habersizdim. Bununla birlikte, Marx'n 48 nolu mektuptan haberi vard. Dr.Meyer, bunun asln, Marx'n en kk kzna sunma inceliini gstermiti. Kendisine yneltileneletirilerin Rodbertus'ta aranmas konusundaki gizemli fsltlann bazlan Marx'n kulana ulatnda,bizzat Rodbertus tarafndan ileri srlen iddialar konusunda ensonu ilk elden bilgi edindiini

syleyerek bana bu mektubu gsterdi; eer Rodbertus'un btn [sayfa i7] iddias bu idiyse, Marx'nbuna hi bir itiraz yoktu ve Rodbertus'un, kendi aklamasnn daha ksa ve ak olduunu kabulederek bunun zevkini karmasna pekala gzyumabilirdi. Gerekte Marx, Rodbertus'un bu mektubu ilekonuyu kapanm sayd.Bunu rahatlkla yapabilirdi, nk, kendiEkonomi Politiin Eletirisinin yalnz anahatlar bakmndandeil, daha nemli ayrntlar ile de tamamlanm olduu 1859 dolaylanna kadar, Rodbertus'un yaznsalfaaliyetleri konusunda en ufak bir bilgisi olmadn ben kesinlikle biliyorum. Marx, ekonomiincelemelerine, byk ngiliz ve Franszlardan yola karak, 1843'te Paris'te balad. Almaniktisatlarndan yalnz Rau ve List'i biliyordu ve daha fazlasn da bilmek istemiyordu. Ne Marx, ne deben, Berlin temsilcisi olarak yapt konumalan ve bakan olarak faaliyetlerini, 1848'de,NeueRheinische Zeitung'da* eletirmek zorunda ka-* Rodbertus 1875'te ld. Engels'in szn ettii Zeller'e mektubu 1879'da yaymland. -Ed.1 6 Kari Marks Kapital II

lana kadar,Rodbertus'un varl konusunda tek szck duymu deildik. Her ikimiz de o kadar cahildik

ki, byle birdenbire bakan olan bu Rodbertus'un kim olduunu Ren milletvekillerine sormak zorundakalmtk. Ne var ki, bu milletvekilleri de, bize, Rodbertus'un iktisadi yazlan konusunda hi bir ey


6/240

syleyememilerdi. te yandan, Marx'n o srada, "kapitalistin art-deerinin" yalnz nereden deilnaslmeydana geldiini Rodbertus'un yardm olmakszn da pekala bildiini, ona aitFelsefeninSefaleti, 1847,** ile, ayn yl Brksel'de verdii ve 1849'daNeue Rheinische Zeitung'un 264-69.saylannda yaynlanan cretli emek ve sermaye konusundaki konferanslan da tantlamaktadr.***Ancak 1859'da Lassalle'n araclyladr ki, Marx, Rodbertus adnda bir iktisatnn varlndanhaberdar oldu ve bunun zerine, British Museum'da "nc toplumsal mektubu" arad.

Gerek durum ite byleydi. Ve imdi Marx'in Rodbertus'u "soymakla" suland eyin ieriinin neolduuna bir gzatalm. Rodbertus diyor ki: "nc toplumsal mektubunda ben, Marx'la aynbiimde, ama daha ksa ve aka, kapitalistin [sayfa s art-deerinin kaynann ne olduunugstermitim." Demek ki, sorunun z bu: art-deer teorisi. Ve, Marx'ta, Rodbertus'un, kendi maldiye iddia edebilecei baka ne olabileceini sylemek gerekten g olurdu. Bylece Rodbertus,burada, art-deer teorisinin gerek yaratcsnn kendisi olduunu ve Marx'n bunu kendisinden almolduunu ilan ediyor.Bakalm nc toplumsal mektup, art-deerin kkeni konusunda ne diyor? Yalnzca unu: Toprakrant ile kr biraraya koyan kendisine ait "rant" terimi, bir metan deerine bir "deer katlmasndan"do-mayp, "cretlerden bir deer indiriminden domaktadr; bir baka deyile, nk cretler, rnndeerinin ancak bir ksmn temsil eder", ve eer emek yeter derecede retken ise, cretlerin, "budeerden, sermayenin yerine konmas (!) ve rant iin yeter miktarda kalmas amacyla, emeinrnnn, doal deiim-deerine eit olmas"**** gerekmez. Ne var ki, bize, burada, bir rnn

"sermayenin yerine konmas" iin, dolaysyla, hammaddelerin, ara ve gerelerin anma yeypranmasnn yerine konmas iin geriye hi bir ey brakmayan bir rnn "doal deiim-deerinin"ne tr ey olduu konusunda hi bilgi verilmiyor.Rodbertus'un bu grkemli buluunun Marx zerinde ne gibi bir*Neue Rheiniche Zeitung. Organ der Demokratie. - Marx'm yneticilii altnda 1 Haziran 1848'den 19 Mays 1849'a kadarKln'de yaynlanan gnlk bir gazete. karanlar arasnda Friedrich Engels, Wilhelm Wolff, Georg Weerth, Ferdinand Wolff,Ernst Bronke, Ferdinand Freiligrath ve Heinrich Brgers bulunmaktayd. Gazetenin yayn Marx ve tekilerin Prusya hkmetitarafndan cezalandrlmas yznden son buldu. -Ed.** Kari Marx,Felsefenin Sefaleti, Sol Yaynlar, Ankara 1979. -Ed.*** Kari Marx, cretli Emek ve Sermaye - cret, Fiyat ve Kar, Sol Yaynlar, Ankara 1978. -Ed.**** Rodbertus-Jagetzovv, Kari, Soziale Briefe on von Kirchmann: Dritter Brief: Widerle-gung der Ricardoschen Lehre von derGrunderente und Begrandung einer neuen Rententheorie, Berlin 1851, s. 87. -Ed.Kari Marks 1 7 Kapital I

izlenim yarattn syleyebilecek durumda olmamz bizim iin byk bir talih.Zur Kritik'melyazmasnda, defter X, s. 445 ve devamnda unu buluyoruz: "Konu-D. Herr Rodbertus. Yeni Bir

Toprak Rant Teorisi." Bu, Marx'n, nc toplumsal mektuba bakt biricik gr asdr.Rodbertusu art-deer teorisi genellikle u alayc ifade ile bir yana itiliyor: "Bay Rodbertus, nce,toprak mlkiyeti ile sermaye mlkiyetinin birbirinden aynlmam bulunduu bir lkedeki durumu tahlilediyor ve sonra da rantn (bununla o tm art-deeri kastediyor), yalnzca denmeyen emee ya daiersinde bu emein ifade edildii rnlerin niceliine eit olduu eklindeki nemli sonuca ulaiyor."*Kapitalist insan, birka yzyldr art-deer retmekte ve yava yava bu art-deerin kkeni zerindekafa yorma noktasna ulam bulunmaktadr. lk ne srlen gr, dorudan [sayfa 19] doruya ticariuygulamadan gelimitir: art-deer, rnn deerinden yaplan bir ekten doar. Bu dncemerkantilistler arasnda geerliydi. Ama James Steuart, daha o zaman, bu durumda, birinin kazanacaeyi bir bakasnn zorunlu olarak kaybedeceini kavramt. Ne var ki, bu gr, gene de, zelliklesosyalistler arasnda olmak zere, uzun sre devam etti. Ama klasik bilimden Adam Smith tarafndansrlp atld.VVealth ofNations ("Uluslarn Zenginlii"), c. 1, Blm Vl'da yle diyor: "Belli kimselerin elindesermaye (stock)birikir birikmez, bunlardan bazlar, bunu, doal olarak gayretli kimseleri ie komaktakullanacaklar ve bunlarn ilerini ya da bunlarn emeklerinin maddelere katt eyi satmak suretiyle birkrelde etmek iin bu insanlara malzemeler ve geim aralan salayacaklardr. ... ilerin maddelerekatt deer, demek ki, bu durumda, iki ksma aynr; bunlardan birisi iilerin cretlerini karlar,dieri, bunlann ivereninin, tm malzeme stoku ve yatrm olduu cretler zerinden elde ettiikrlarn karlar."** Ve biraz ilerde yle diyor: "Herhangi bir lkenin toprann hepsi zel mlkiyethaline gelir gelmez, toprak sahipleri, dier btn insanlar gibi, ekmedikleri eyi bimeyi pek severlerve topran doal rn iin bile bir rant talep ederler. ..." Emeki "kendi emeinin derledii ya darettii eyin bir ksmn toprak sahibine vermekzorundadr. Bu ksm ya da ayn ey demek olan buksmn fiyat toprak rantn oluturur."***Marx, bu pasaj zerinde, yukarda sz edilen elyazmasZur Kritik, ete, s. 253'te u yorumda bulunur:"Bylece Adam Smith art-deeri -yani, art-emei, denmi emein, cretler eklinde edeerini almolan emein zerinde, harcanm ve meta iersinde gerekletirilmi emein fazlasn-genel kategoriola-* K. Marx, Theorien ber den Mehnvert(Vierter Band desKapitals), 2. Teil, Berlin 1959, s. 7-8. -Ed.


7/240

** A. Smith,An Inquiry into the Nature and Causes ofthe Wealth of Nations. London 1843. Vol. l.s. 131-32. -Ed.***Ibid., s. 134. -Ed.1 8 Kari Marks Kapital II

rak anlyor ve, dar anlam ile kr ve toprak rant, bu genel kategorinin yalnzca dallan oluyor."*Adam Smith ayrca yle diyor (c. 1, Bl. VIII): "Toprak zel mlkiyet haline gelir gelmez, topraksahibi, emekinin, topraktan yetitirdii ya da derledii rnn hemen hemen tmnden bir pay talepeder. Onun rant, toprakta kullanlan emein [sayfa 20] rnnden ilk indirimi oluturur. Topragi

ileyen kimse, hasadi kaldirana dek kendisini geindirecek aralara pek ender olarak sahiptir. Geimi,genel olarak, kendisini alitiran ve onun emeinin rnnde pay sahibi olmadika ya da kendisine aitsermayesi (stock)bir kr ile birlikte yerine konulmadka bu emekiyi altrmakta bir karbulunmayan bir patronun, bir iftinin stokundan avans olarak salanmtr. Bu kr, toprakta kullanlanemein rnnden ikinci bir indirimdir. Hemen hemen teki btn emek rnleri de, benzer krindirimine urarlar. Btn zanaat ve manfak-trlerde, iilerin byk bir ksm, kendilerine imalzemelerini ve bu i tamamlanana kadar cretlerini ve bakmlarn avans verecek bir patronungereksinmesi iersindedirler. O, bunlarn emeklerinin rnn, ya da bu emein, zerinde altmalzemeye katt deeripaylair; ve bu pay onun knn oluturur."**Marx'n yorumu (Elyazmas, s. 256): "Bu nedenle, Adam Smith, burada, ak bir dille, sermayezerindeki rant ve kr, salt iinin rnnden ya da, onun tarafndan malzemeye eklenen emekmiktarna eit olan, rnnn deerinden indirimlerolarak tanmlyor. Bu indirim, ne var ki, AdamSmith'in kendisinin de daha nce aklad gibi, emein ancak, iinin, yalnz kendi cretlerini deyen

ya da yalnz cretleri iin bir edeer salayan emek niceliinin zerinde, malzemeye eklediiksmndan, yani art-emekten, emeinin denmeyen ksmndan ibaret olabilir."***Demek ki, Adam Smith bile, "kapitalistin art-deerinin kaynan" ve stelik toprak sahibininkininkaynan da biliyor. Marx, bunu, daha 1861'de kabul etmi durumda, oysa Rodbertus ve devletsosyalizminin ilkyaz saana altnda yerden mantar gibi biten sr halindeki hayranlan btn bunlanunutmu grnyorlar."Ne var ki," diye devam ediyor Marx, "o [Adam Smith], art-de-eri, kr ve rantta brnd, zglbiimlerden farkl olarak, kendine zg bir kategori olarak ayrdetmiyor. Bu, onun incelemesindeki pekok yanlg ve yetersizliin kayna olduu gibi, Ricardo'nun yaptnda daha da fazladr."**** [sa

yfa2i

* Kari Marx, Theories of Surplus-Value (Volume IV ofCapital), Moscow 1963. Ksm I. s. 80-81.-tf.** A. Smith,An lnquiry into the Nature and Causes ofthe MVealth of Nations, London 1843, Vol. l,s. 1172-73. -Ed.*** K. Marx, Theories of Surplus-Value (Vol. IV ofCapital), Moscow 1963, Ksm 1. s. 83. -Ed.****Ibid., s. 81. -Ed.Kari Marks 19 Kapital I

Bu ifade Rodbertus'a tpatp uyar. Onun "rant", yalnzca toprak rant ile knn bir toplamdr.Batanbaa hatal bir toprak rant teorisi kuruyor ve kn, aynen kendisinden ncekilerde bulduu gibihi incele-meksizin kabul ediyor.Marx'n art-deeri, tersine, retim arac sahipleri tarafndan herhangi bir edeer verilmeksizin eldeedilen deerler toplamnngenel biimini temsil eder ve bu biim, ilk kez Marx'n bulduu ok zelyasalar uyarnca birbirinden farkl, kr ve toprak rantna dnmbiimlerine ayrlr. Bu yasalarzerinde nc ciltte durulacaktr. Orada, genellikle art-deerin anlalmasndan, onun kra ve toprakrantna dnmesinin anlalmasna, bir baka deyile, art-deerin kapitalist snf iersinde dalmkonusundaki yasalann anlalmasna ulamak iin pek ok ara halklarn gerekli olduunu greceiz.Ricardo, Adam Smith'ten epeyce telere gidiyor. Art-deer anlayn, Adam Smith'te tohum halindebulunan ama uygulamaya gelince genellikle unutulan yeni bir deer teorisine dayandrmaktadr. Budeer teorisi, daha sonraki btn iktisat biliminin k noktas halini almtr. Metalarn deerininbunlarda nesneleen emek nicelii ile belirlenmesinden, o, emek tarafndan hammaddelere eklenen

deer mik-tannn, emekiler ile kapitalistler arasndaki dalmn ve bu deerin cretler ile kra (yani,burada art-deere) blnmesini kartyor. Bu iki ksmn oranlan ne olursa olsun, metalarn deerininayn kaldn gsteriyor ve bu yasann pek az istisnalan olduunu kabul ediyor. Hatta o, cretler ile(kr biiminde alnan) art-deerin karlkl bantlar konusunda, ok genel deyimlerle ifadeedilmekle birlikte, bir-ka temel yasa koyuyor (Marx,Das Kapital, Buch I, Kap. XV, A),* ve toprakrantnn, baz koullar altnda olumayan knn zerindeki bir fazlalk olduunu gsteriyor.Bu noktalarn hi birisinde Rodbertus, Ricardo'dan teye geemiyor. Rikardocu teorinin, bu okulunyklmasna neden olan i elikilerine ya tamamen yabanc kalyor ya da bunlar, onu ekonomikzmler bulmaya itecek yerde, yalnzca, topik taleplerde bulunmak gibi yanl bir yola sokuyor(onun,Zur Erkenntnis, ete.'s, s. 130).Ne var ki, rikardocu deer ve art-deer teorisi, sosyalist [sayfa 22] amalar iin kullanlmak zereRodbertus'unZur Erkenntnis'vmbeklemek zorunda deildi. Birinci cildin 609 sayfasnda (Das Kapital,2 bask),** The Source and Remedy of the National Difficulties, A Letter to LordJohn Russell, London1821, balkl bir kitapktan alnm u aktar-mayi buluyoruz: "Art-rnn ya da sermayeninsahipleri." Yalniz, "art-rn ya da sermaye" ifadesi nedeniyle bile olsa nemi dikkate alnmas gereken


8/240

ve Marx'in unutulup gitmekten kurtard bu 40 sayfalk kitapkta* Kari Marx,Kapital, Birinci Cilt, Onyedinci Blm, Birinci Kesim, Sol Yaynlar, Ankara 1978.**Ibid., s. 604. -Ed.20 Kari Marks Kapital II

aadaki szleri okuyoruz:"... Kapitaliste debilecek her eyi" (kapitalist asndan) "o ancak iinin art-emeinden alabilir;nk ii yaamak zorundadr." (s. 23.) Ama, iinin naslyaad ve dolaysyla, kapitalist

tarafndan elko-nulan art-emein ne kadar olaca ok greli eylerdir. "... eer sermaye miktar olarakartarken deer olarak azalmazsa, kapitalistler, iilerden, yaamlan iin gerekli olann tesindekiemein her saatinin rnn kopartp alacaklar... ve kapitalist, en sonunda, iiye, 'artk ekmekyemeyeceksin ... nk, pancar ve patatesle yaamn srdrmen olana var' diyebilir. Ve biz bunoktaya gelmi bulunuyoruz!" (s. 23-24.) "Eer ii ekmek yerine patates ile beslenecek halegetirilebilirse, emeinden daha fazla ey kopartlabilecei tartmasz dorudur; yani ekmek ilebeslendii zaman, kendisi ile ailesinin geimi iin,pazartesi ve salnn emeini alkoymakzorundakalacaktr... patateste ise yalnzpazartesinin yansna gereksinme duyacaktr; ve pazartesinin geriyekalan yars ile salnn tamam, ya devletin ya da kapitalistin hizmeti iin hazr bulunacaktr."(s. 26.)"ster rant, ister para zerinden faiz ya da ister ticaret kn niteliinde olsun kapitalistlere denen faizin,bakalannn emeinden dendii kabul edilmitir." (s. 23.) Burada, tpk Rodbertus'ta olduu gibi ayn"rant" dncesini gryoruz, yalnz "rant" yerine "faiz" kullanlyor. Marx u yorumda bulunuyor,(elyazmasZur Kritik, s. 852): "Bu pek az bilinen -'akllara durgunluk veren ayakkab tamircisi'*

MacCulloch kendisinden szettirmeye balad srada yaynlanan- kitapik, Ricardo'ya kyasla nemlibir gelimeyi [sayfa 23] temsil eder. Art-deeri ya da Ricardo'nun diliyle 'kn' (ou kez de art-rn)ya da faizi, kitapn yazannn da adlandrd gibi, dorudan doruya art-emek, iinin emek-gcnn deerini yerine koyduu, yani iinin, kendi cretlerinin bir edeerini reten emek miktannnzerinde bedava olarak harcad emek olarak adlandryor.Deeri emee indirgemek, birart-rntarafndan temsil edilen art-deeri, art-emee indirgemekten daha nemli deildi. Bu daha nceAdam Smith tarafndan ifade edilmitir ve Ricardo'nun tahlilinde temel bir etmeni oluturmaktadr.Nevar ki, onlar bunun mutlak biimi iersinde ne byle olduunu sylyorlard, ne de bunu herhangi biryerde saptyorlard."** Ayrca, elyazmasnn 859. sayfasnda unlan okuyoruz: "stelik yazar, iktisadkategorilerin, kendisine ulat biimiyle, tutsadr. Tpk, art-deer ile knn kantrlmasnnRicardo'yu tatsz elikilere gtrmesi gibi, bu yazar da, art-deere, 'sermayenin faizi' adn takmakladaha iyi bir sonuca ulam olmuyor. Gerekten de, btn art-deeri, art-emee indirgeyen ilk kiiolarak, Ricardo'yu geride* 1826'da Edinburgh'da yaynlanan Some Illustrations ofMr. M'Culloch's Principles ofPolitical Economy adl kitapn yazartarafndan MacCulloch'a verilen takma ad; yazarn ad, M. Mull-ion diye gsterilmitir; John Wilson'un takma ad. -Ed.** K. Marx, Theorien ber den Mehnvert(Vierter Band desKapitals), 3. Teil, Berlin 1962, 5. 23-37. -Ed.Kari Marks 21 Kapital I

brakmaktadr. stelik art-deere 'sermayenin faizi' derken, ayn zamanda, bu deyim ile, rant, parazerinden faiz ve iletme kn gibi zel biimlerinden ayr olarak, art-emein genel biiminikastettiini vurguluyor. Ve gene de, bu zel biimlerden birisinin adn, faizi, genel biim iin adolarak seiyor. Ve bu, onun iktisad argoya dmesine yetmitir."*Bu son pasaj Rodbertus'a kalp gibi oturuyor. O da,kendisine ulat biimiyle, iktisat kategorilerininbir tutsadr. O da, gene, dn/ m alt biimlerinden birisinin adn, rant, art-deere uyguluyor, vebylece onu iyice belirsizletiriyor. Bu iki yanlgnn sonucu iktisad argoya dmesi, Ricardo'yakyasla ileriliini eletirel biimde srdrmemesi ve bunun yerine, onun bitmemi teorisini dahakabuundan bile kurtulmadan, her zaman olduu gibi getirmekte ok ge kald bir topya iin temelolarak kullanma yanlna dmesidir. Kitapk 1821'de yaynlanmt ve Rodbertus'un 1842 tarihli"rant"n btnyle nceden sezinlemi bulunuyordu.Bizim kitapk, yirmilerde, rikardocu deer ve art-deer teorisini, proletaryann kanna, kapitalistretime kar kartan [sayfa 24] ve burjuvazi ile onun kendi silahlaryla savaan btn bir yaznn enu karakolundan baka bir ey deildir. Ovven'n tm komnizmi, ekonomik sorunlarda polemiegiritii kadaryla Ricardo'ya dayanyordu. Ondan baka, Marx'n daha 1847'de Proudhon'a kar(Misere de la philoso-phie, s. 49)** bazlarnn szn ettii, Edmonds, Thompson, Hodgskin, vb., vb."ve drt sayfa daha ve benzeri"gibi daha epeyce yazar vard. Bu yaz bolluu arasndan, ben,geliigzel unlar seiyorum: William Thompson,An Inquiry into the Principles of the Distribution ofWealth, most conductive to Human Happiness, yeni bir bask, London 1850. 1822'de yazlan bu yaptilk kez 1824'te yaynland. Burada da gene, retici olmayan snflar tarafndan elkonulan servet, heryerde, iinin rnnden bir indirim olarak tanmlanmakta ve olduka ar szckler kullanlmaktadr.Yazar diyor ki: "Toplum denilen eyin devaml abas, retken emekiyi, kendi emeinin rnnn

elden geldiince kk bir ksm karlnda altrmak iin kandrmak, aldatmak, korkutmak vezorlamak olmutur." (s. 28.) "Emeinin mutlak rn btnyle ona niin verilmesin?" (s. 32.)"Kapitalistler tarafndan retken emekilerden, rant ya da kr ad altnda kopartlp alnan bu miktar


9/240

bedelin, topran ya da teki nesnelerin kullanm karl olduu iddia ediliyor. ... Onun retkenglerinin zerinde ve onun aracl ile elde edilebilecei btn fiziki malzemeler, karlan ona kartbulunan kimselerin ellerinde bulunduuna ve bunlar herhangi bir biimde kullanmas iin onlarnrzas zorunlu bir koul olduuna gre, o daima, kendi emeinin meyvelerinin, abalarnn karlolarak ona vermeyi uygun grecekleri ks-* Ibid, 5. 252-53. -Ed.** Kari Marx,Felsefenin Sefaleti, Sol Yaynlar. Ankara 1979, s. 73. -Ed.22 Kari Marks Kapital II

m iin bu kapitalistlerin merhametlerine snm ya da snmak zorunda kalm olmayacak mdr?"(s., 125.) "... ster kr, ister vergi ya da hrszlk densin, elkonulan rnlerin miktan ile orantl olarak,vb.." (s. 126.)Bu satrlar biraz da kmseme duygusuyla yazdm itiraf etmem gerekir. ngiltere'de yirmilerin veotuzlarn anti-kapitalist yaznnn, Marx'nFelsefenin Sefaleti'ndebile ona dorudan deindii vernein 1821 tarihli kitapkta olduu gibi,Kapital'inbirinci cildinde Raven-stone'den, Hodgskin'den,vb. tekrar tekrar aktarmalar yapt halde, Almanya'da btnyle bilinmemesi olgusu zerinde fazladurmak istemiyorum. Ne var ki, [sayfa 25] bu, resmi ekonomi politikteki korkun yozlamay ylesinetantlyor ki, yalnz Rodbertus'un eteine umutsuzlukla sanlan, "gerekten hi bir ey renmemi"Literatus vulgaris'm* deil, "bilgelii ile vnen", resmen ve trenle atanm profesr** bile, Marx','Adam Snith ve Ricardo'da dahi bulunabilecek eyleri Rodbertus'tan armakla ciddi ciddi sulayacakkadar kendi klasik ekonomi politiini unuttuunu gsteriyor.

yi ama, Marx'n, art-deer zerine sylediklerinde yeni olan nedir? Rodbertus da dahil kendindennce gelen btn sosyalist iktisatlann teorileri herhangi bir etki yaratmakszn yokolup gittii halde,nasl oluyor da, Marx'n art-deer teorisi, btn uygar lkelerde bulutsuz gkyznden den biryldnm gibi bir etki yaratyordu?Kimya tarihi bunu aklayan bir rnek veriyor:Geen yzyln sonuna kadarphlogistic teorinin hl egemen olduunu biliyoruz. Bu teoriye gre,yanmann aslnda undan ibaret olduu varsaylyordu: varolduu kabul edilen bir tz,phlogistonadnda mutlak yanc bir madde, yanan cisimden ayrlyordu. Baz olaylarda epeyce zorlanmasgerekmekle birlikte bu teori, kimyasal olaylann ounu aklamaya yetiyordu. Ne var ki, 1774'tePriestley'in elde ettii bir tr hava "ylesine saf ya da phlogiston'dan annmt ki, normal hava bunagre ok kank grnyordu." O, buna, "phlogistic olmaktan kanlm hava" adn verdi. Ondan ksabir sre sonra Scheele, sve'te ayn trden bir hava elde etti ve bunun atmosferde varln gsterdi.Aynca o, bu tr havann, kendi iersinde ya da normal hava iersinde bir cisim yand zaman

yokolduunu grd ve bu yzden ona, "ate-hava" adn verdi. "Bu olgulardan u sonuca ulat ki,phlogiston ile atmosferin elerinden birisinin birlemesinden (yani, yanmadan) doan bileim, tptenkaan ate ya da scaklktan baka bir ey deildi."2

Priestley ile Scheele, ellerinin altndaki eyin ne olduunu bilmeksizin oksijen retmi oluyorlard.Bunlar, "kendilerine ulat biimiyle"phlogistic "kategorilerin tutsa olarak kalyorlard". Btnphlogistic grleri altst edecek ve kimyada devrim yaratacak bir e,

! Engels, R. Meyer'i aratryor. -Ed.'* Engels, Alman vlger iktisat A. Wagner'i aratryor. -Ed.Kari Marks 23 Kapital I

onlarn elinde ksr ve meyvesiz kalyordu, [sayfa 26] Ama Priestley hemen bu buluunu Paris'tekiLavoisier'ye bildirdi ve o da bu bulu aracl ile btnphlogistic kimyay tahlil ederek, bu yeni trhavann yeni bir kimyasal e olduu ve yanmann,phlogiston'un yanmakta olan cisimdenayrlmasndan deil, bu yeni enin o cisimle bilemesinden ileri geldii sonucuna ulat. Bylece,

phlogisticbiim iersinde baaa duran btn kimyay ilk kez ayaklar zerine yerletiren o oldu. Veo, daha sonra iddia ettii gibi, oksijeni, dier ikisi ile ayn zamanda ve onlardan bamsz olarakretmi olmamakla birlikte, onu yalnzca ne rettiklerini bilmeksizin retmi bulunan tekilerkarsnda oksijenin gerekbulucusudur.Marx'n art-deer teorisi konusunda kendisinden ncekiler karsndaki durumu, Lavoisier'nin,Priestley ve Scheele karsndaki durumu ile ayndr. rnlerin deerinin imdi bizim art-deer diyeadlandrdmz ksmnn varl, Marx'tan ok nce saptanmt. Ayrca, azok bir kesinlikle bununneden ibaret, bulunduu, yani bu art-deere elkoy-an tarafndan karlnda hi bir edeerdenmeyen emein rnnden ibaret olduu da ortaya konmutu. Ama, kimse daha tesine gitmemiti.Bazlan -klasik burjuva iktisatlan- olsa olsa, emein rnnn, emeki ile retim aralannn sahibiarasnda neye gre bll-dn aratrmlard. tekiler -sosyalistler- ise, bu blnmeyi adaletsizbulmular ve bu adaletsizlii ortadan kaldrmann topik yollarn aratrmlard. Bunlarn hepsi de,kendilerine devredildii biimiyle iktisadi kategorilerin tutsa olarak kalmlard.

Marx, burada sahnede grnyor. Ve btn kendisinden nce gelenlere tamamen karit bir grbenimsedi. Onlarn zm diye baktklar eye, o, yalnzca birsorun diye bakt. O, ele almak zorundaolduu eyin, nephlogistic olmaktan karlm hava, ne de ate-hava olmadn, yalnzca oksijen


10/240

olduunu grmt - yani sorun, yalnzca bir ekonomik olguyu ortaya koymak ya da bu olgu ile sonsuzadalet ve gerek ahlak arasndaki atmay gstermek deil, tm iktisad kknden deitirecek olanve kullanmasn bilen iin btn kapitalist retimi anlamada bir anahtar salayan bir olguyuaklamakt. k noktas olarak bu olgu ile, tpk Lavoisier'nin oksijenden balayarak, hazr bulduuphlogistic kimyann kategorilerini incelemesi gibi, o da hazr bulduu btn iktisat kategorileriniinceledi. Art-deerin ne olduunu anlamak iin, Marx'n, deerin ne olduunu [sayfa 27] ortaya

karmas gerekiyordu. Her eyden nce rikardocu deer teorisini eletirmesi gerekiyordu. Bylece,emein deer reten zelliini tahlil etti ve deeri reten emein ne olduunu, ve bunu niin ve naslyaptn ilk o saptad. Deerin, bu tr donmu emekten baka bir ey olmadn buldu ve bu,Rodbertus'un son nefesini verene kadar hi kavramad bir noktayd. Ardndan Marx,2Rosae-Schor\emmer,AusfhrlichesLehrbuchderChemie. Braunschvveig 1877, l.s. 13 ve 18.24 Kari Marks Kapital II

metalarn para ile bantsn inceledi ve metalarn znde bulunan deer sayesinde, metalann ve meta-deiiminin nasl ve niin meta ve para kartln yaratmak zorunda bulunduunu sergiledi. Onun butemele dayanan para teorisi ilk tam kapsaml teoridir ve her yerde, zmnen kabul edilmitir. Parannsermayeye dnmn tahlil etti ve bu dnmn, emek-gcnn almna ve satmna dayandngsterdi. Emek-gcn, deer retme zelliini emein yerine koymak suretiyle, rikar-docu okulunyklmasna yolaan glklerden birisini, yani sermaye ile emein karlkl deiimini, deerin emektarafndan belirlendii yolundaki rikardocu yasa ile uyumlu hale getirilmesi olanakszln bir darbeylezmlemi oldu. Deimeyen sermaye ile deien sermaye arasndaki ayrm ortaya koyarak, art-deerin oluum srecinde izledii gerek yolu en kk ayrntlarna kadar izleyebildi ve bylece onuaklayabildi ve kendisinden nceki iktisatlann hi birisinin ulaamad bir eyi baarm oldu.Bunlann sonucu, sermayenin kendi ierisinde, ne Rodbertus'un ve ne de burjuva iktisatlarnn ne ieyarayaca konusunda en kk bir fikre sahip bulunmadklan, ama ikinci ciltte arpc biimdeyeniden tantland, nc ciltte daha da tantlanaca gibi, en karmak iktisadi sorunlarn zmneanahtar salayan bir aynmi koydu. Art-deer tahlilini daha da teye gtrd ve onun iki biimini,mutlak ve nispi art-deeri buldu. Ve bunlann, kapitalist retimin tarihsel gelimesinde, farkl, ve herseferinde belirleyici bir rol oynadklarn gsterdi. Bu art-deer temeli zerinde elimizdeki ilk rasyonelcret teorisini gelitirdi ve ilk kez, kapitalist birikimin tarihinin anahatlarn ve tarihsel eilimin birserimini dzenledi.Ya Rodbertus? Btn bunlan okuduktan sonra, -her zamanki gibi yan tutan bir iktisat olarak- o, buna,"topluma bir saldn"* gzyle bakyor ve art-deerin nereden gelitiini kendisinin, [sayfa 28] daha

ksa ve ak olarak koymu olduunu gryor ve ensonu btn bunlann gerekten de "sermayeninbugnk biimi", yani "sermaye kavram" iin, yani Bay Rodbertus'un sermaye konusundaki topikdncesi iin deil de, tarihsel olarak varolan sermaye iin geerli olduunu ilan ediyor. Tpk,yaamnn sonuna kadarphlogiston zerine and iip oksijen ile en ufak ilikiye girmeyi reddeden kocaPriestley gibi. Ne var ki, Priestley, oksijeni fiilen ilk reten insan olduu halde, Rodbertus, art-deerinde ya da daha dorusu "ranfnda yalnizca bilinen bir eyi yeniden kefetmi oldu ve Marx,Lavoisier'den farkl olarak, art-deerin varl olgusunu ilk kendisinin kefettii gibi bir iddiadabulunmaya da tenezzl etmedi.Rodbertus 'un gsterdii teki iktisadi basanlar da aa yukan ayn dzeyde. Art-deeri ileyip birtopya haline getirmesi,Felsefenin Sefaleti'nde Marx tarafndan farknda olmadan zaten eletirilmidu-* K. Rodbertus-Jagetzovv,Briefe und sozialpolitische Aufstze, Herausge geben von Dr. R. Meyer. Berlin 1881, Bd. 1, s. 111.-Ed.Kari Marks 25 Kapital I

rumdadr. Yaptn Almanca basksna yazdm o nszde sylemi olduklarmdan baka ne denilebilirki.* Rodbertus'un, ticari bunalmlar, ii snfnn dk tketiminin sonular olarak aklamas,Sismondi'de,Nouveaux Principes de l'Economie politique, Kitap IV, Blm FV'te zaten bulunabilir.3

Ne var ki, Sismondi'nin aklndaki daima dnya pazanyd, oysa Rodbertus'un ufku Prusya snrlannntesine gemiyor. cretlerin, sermayeden mi yoksa gelirden mi kanld konusundakispeklasyonlar skolastiin alanna girer veKapital'inbu ikinci cildinin nc ksmnda kesinliklezme balanmtr. Onun kendine ait rant teorisi, salt kendisine ait bir mal olarak kalmtr veMarx'n onu eletiren elyazmas yaymlanana dek** yerinde rahata uyuyabilir. Son olarak, eski Prusyatoprak sahiplerinin sermayenin basksndan kurtanlmas iin nerileri de gene btnyle topiktir;nk bunlar, bu konu ile ilgili olarak ortaya kan biricik pratik soruna yan izmektedir, yani: Nasloluyor da eski Prusyal toprak junkerleri, ylda, diyelim 20.000 mark [sayfa 29] gelire sahip olup, hiborca girmeksizin, ylda, diyelim 30.000 mark harcayabiliyorlar?Rikardocu okul, aa yukar 1830 ylnda, art-deer kayasna bindirdi. Ve bu okulun

zmleyemedii ey, onun izleyicileri vlger iktisat iinde daha da zmlenemez bir ey olarakkald. Bu okulun baansz-lna yolaan, u iki noktayd:


11/240

1. Emek, deerin lsdr. Ne var ki, canl emek, sermaye ile deiiminde, karlnda deiilmibulunduu maddelemi emekten daha dk bir deere sahiptir. cretler, belirli bir nicelikteki canlemein deeri, daima, bu ayn nicelikteki canl emein dourduu ya da bu niceliin ierisindesomutlat rnn deerinden daha azdr. Bu biimde konulduunda, sorun, gerekten dezmlenemez durumdadr. Sorun, Marx tarafndan tam ve doru biimde formle edilmi, bylece dekarl verilmitir. Bir deere sahip olan ey emek deildir. Deer yaratan bir faaliyet olarak, o,

yerekiminin herhangi bir zel arla, snn herhangi bir zel scakla, elektriin herhangi zel birakm kuvvetine sahip olmasndan daha fazla herhangi zel bir deere sahip olamaz. Meta olarak alnpsatlan ey, emek deil, emek-gcdr. Emek-gc, bir meta haline gelir gelmez, onun deeri,toplumsal bir rn olarak bu metada somutlaan emek tarafndan belirlenir. Bu deer, bu metan retimve yeniden-retimi iin, toplumsal olarak gerekli emee eittir. u halde, emek- gcnn, bu biimdetanmlanan deeri esas zerin-3 "Bylece servetin az sayda mlk sahiplerinin ellerinde toplanmas, ipazar gitgide daha fazla daraltr ve sanayi, kendisinibyk devrimlerin tehdit ettii yerlerde" (yani, bunun hemen ardndan anlatlan 1817 bunalmnda) "mallarn elden kartmakiin, d pazarlar aramaya giderek daha ok zorlanr."Nouveaux Principes, 1819 basm, I, s. 316.* Kari Marx,Felsefenin Sefaleti, Sol Yaynlar, Ankara 1979. -Ed.** Burada, daha sonra Theorien ber den Mehnvertbaligi ile yayinlanan elyazmasina iaret ediliyor, Bkz: K. Marx, Theorienber den Mehnoert(Vierter Band desKapitals), 2. Teil. Berlin 1959. s. 7-151 -Ed.26 Kari Marks Kapital II

den alnp satlmas, hi bir ekilde deerin iktisadi yasas ile elimez.2. Rikardocu deer yasasna gre, eit nicelikteki canl emee eit deme yapan iki sermaye, tekikoullar eit olmak kaydyla, eit zaman dnemlerinde, eit deerde metalar ve ayn ekilde eitnicelikte art-deer ya da kr retirler. Ama, eer bunlar, eit olmayan nicelikle canl emekaltrrlarsa, eit art-deerler ya da rikardoculann dedii gibi eit krlar retemezler. Oysa aslndabunun tersi olur. Gerekte, eit sermayeler tarafndan altnlan canl emek ne kadar fazla ya da azolursa olsun, eit zamanlarda, eit ortalama kr retirler. Bu nedenle burada deer yasasndaRicardo'nun kendisinin de farkna vard, ama okulunun da badatramad bir elikibulunmaktadr. Rodbertus da, ayn ekilde bu elikiyi kaydetmekten baka bir ey yapmamtr. Amabu elikiyi zmek yerine, o, bunu, topyasnn k noktalarndan birisi yapmtr. (Zur Erkenntnis,[sayfa 30] s. 131.) Marx, bu elikiyi, dahaZur Kritik'in elyazmasnda zmlemitir.*Kapital'inplanna gre bu zm, nc ciltte verilecektir.** Bu, yaymlanana kadar aylar geecektir. u halde,Rodbertus'ta, Marx'n gizli kaynan ve ondan stn bir ncy kefettiklerini iddia eden iktisatlariin, imdi, Rodbertus'un iktisadnn neleri baarabileceini gsterme frsat km oluyor. Eer,

bunlar, eit ortalama bir kr orannn, yalnzca deer yasasn ihlal etmeksizin deil, bu yasayadayanarak ne ekilde gerekleebileceini ve gereklemesi gerektiini gsterebilirlerse, ben bukonuyu onlarla daha da tartmaya hazrm. Ama bu arada acele etseler iyi olur. Bu ikinci cildin parlakincelemeleri ve imdiye dein neredeyse hi elatlmam alanlardaki yepyeni sonular, Marx'nkapitalist bir temele dayanan toplumsal yeniden-retim srecinin tahlilinin sonal sonularn gelitirennc cildin ieriine yalnzca bir giritir. Bu nc cilt kt zaman, Rodbertus denilen iktisatnnad pek az anlr hale gelecektir.Kapital'in ikinci ve nc ciltleri, Marx'n tekrar tekrar belirttii gibi, eine adanacakt.Londra, Marks'n doum gn. FREDRCH ENGELS5 Mays 1885[KNC BASKIYA NSZ*Bu ikinci bask, esas olarak, birincinin sadk bir kopyasdr. Dizgi yanllan dzeltilmi, birka slupkusuru giderilmi, yalnzca yineleme-* K. Marx, Theorien ber den Mehnvert(Vierter Band desKapitals), 2. Teil Berlin 1959. -Ed. ** Kari Marx,Kapital, nc Cilt, Birinci Ksmve kinci Ksm, Sol Yaynlar, Ankara 1978, s. 33-322. -Ed.Kari Marks 27 Kapital I

leri ieren baz ksa paragraflar kartlmtr.Hi beklenmeyen glkler gsteren nc cilt, elyazmas olarak hemen hemen bitmek zeredir. Eersalm elverirse, bu sonbaharda baskya hazr hale gelecektir, [sayfa 311Londra, 15 Temmuz 1893 FREDRCH ENGELS28

Aada, kolaylk salamak zere, pasajlarn alndklar elyazmalarn (II-VIII) gsteren ksa bir listeverilmitir.BRNC KISIMs. 35-36, Elyazmas H'den; s. 36-47, Elyazmas VPden s. 47-51, Elyazmas VTdan; s. 51-127,Elyazmas V'ten; s. 127-131, kitaplardan alntlar arasnda bulunan not; s. 132'den [Birinci Ksmn]sonuna kadar Elyazmas IV'ten; ayrca unlar metne katlmtr: s. 140-142, Elyazmas VlII'den pasaj;

s, 144-155 ve 151-153, Elyazmas Il'den notlar.KNC KISIMs. 164-174, Elyazmas IVn sonudur. Buradan, bu ksmn sonuna kadar, s. 174-370, hepsi de Elyazmas


12/240

Il'den.NC KISIMBlm 18: (s. 371-379), Elyazmas Il'den.Blm 19: I ve II (s. 380-411), Elyazmas VlII'den; III (s. 412-414), Elyazmas Il'den.Blm 20: I (S. 415-418), Elyazmas Il'den; yalnz son paragraf (s. 418), Elyazmas VlII'den.II (s. 419-421), esas olarak Elyazmas Il'den.

III, IV, V (s. 422-446), Elyazmas VlII'den.VI, VU, VIII, IX (s. 446-462), Elyazmas Il'den;XIII (s. 508-517), Elyazmas Il'den. Blm 21: (s. 518-553), tmyle Elyazmas VlII'den. [sayfa 32]* Balik yayimci tarafndan konmutur. -Ed.Kari Marks Kapital II

KNC KTAP SERMAYENN DOLAIM SRECKari Marks 29 Kapital I

30Kari Marks Kapital II

BRNC KISIMSERMAYENN BAKALAIMI VE BUNLARIN DEVRELERBRNCBOLUMPARA-SERMAYE DEVRESSERMAYENN dairesel hareketi1 aamada yer alr ve birinci ciltteki sunuma gre aadaki dizilerioluturur.Birinci aama: Kapitalist, meta ve emek pazarnda alc olarak ortaya kar; paras metalara dnr, yada P-M dolamndan geer.kinci aama: Satn alnan metalann kapitalist tarafndan retken tketimi. Burada, o, kapitalist metareticisi olarak hareket eder; sermayesi retim srecinden geer. Sonu, retimine giren elerden dahafazla deer tayan bir metadr.nc aama: Kapitalist, pazara satc olarak geri dner; me-talar paraya dnr, ya da bunlar M-Pdolam hareketinden geer.Bu duruma gre para-sermayenin dolam forml yledir: P-M ... R* ... M'-P; burada noktalar,dolam srecinin kesintiye uradn, M' ve P' ise, M ve P'nin, art-deer ile artm [sayfa 35]bulunduunu belirti-

1 Elyazmas Il'den. -F.E. * R = retken sermaye, -f.Kari Marks 31 Kapital I

yor. Birinci ve nc aamalar, birinci ciltte, yalnzca, ikinci aamann, yani sermayenin retim

srecinin anlalmas iin gerektii lde ele alnmt. Bu nedenle, sermayenin farkl aamalarndaald ve dolamnn yinelenmesi srasnda bazan brnd bazan syrld eitli biimlerincelenmemiti. Oysa imdi bu biimler incelememizin dorudan doruya konusudur.Bu biimleri saf halleri ierisinde kavramak iin, her eyden nce, bu biimlerin deimesi ve olumasile ilgisi bulunmayan btn etmenlerin bir yana braklmas gerekir. te bunun iin burada metalannyalnz deerleri zerinden satldklan deil, ayn zamanda bunun daima ayn koullar altnda yer aldkabul edilmitir. Ayn ekilde, dolam hareketi srasnda ortaya kabilecek deer deiiklikleri dedikkate alnmamtr.I. BRNC AAMA. P-M2

P-M, bir para tutannn bir meta tutarna evrilmesini temsil ediyor; alc parasn metalara, satclarmetalarn paraya eviriyor. Metala-rn bu genel dolam hareketini ayn zamanda bireysel birsermayenin bamsz dolamnda ilevsel bakmdan belirli bir kesit haline getiren ey, esas olarak,hareketin biimi deil onun maddi ierii, yani para ile yer deitiren metalarn zgl kullanm

niteliidir. Bu metalar bir yandan retim aralardr, te yandan, kendilerine zg nitelikleri, imaledilecek zel trden mallara doal olarak uyma zorunda bulunan metalann retiminde kullanlan emek-gc, malzeme ve personel gibi etmenlerdir. Eer biz, emek-gcne E, retim aralanna A dersek,satn alnacak metalann toplam M, E + A'ya eit olur, ya da ksacas M< ^

flolur. Bu nedenle, z

bakmndan dnldnde P-M, P-MP, ve P'-P = a, art-deerdir. Bu dairesel P ... P' hareketinin sonucu olarak, imdi yalnzcaP' kalmtr; oluum srecinin kendi iersinde yokolup gittii bir rndr. P', imdi ona varlkkazandran hareketten bamsz, kendi bana vardr. Hareket yokolup gitmitir, onun yerine imdi P'

vardr.Ama P ile p'nin toplam olan P', yani yatrlan 422 sterlinlik sermaye ile bundaki 78 sterlinlik artn


21/240

toplam olan 500 sterlin, ayn zamanda bir nitel banty da temsil eder; oysa bu nitel bant ancak birve ayn miktarn paralar arasndaki bir bant olduu iin nicel bir bantdr. imdi ilk biimiiersinde (422 sterlin) bir kez daha bulunan yatnlan sermaye P, gereklemi sermaye olarak vardr.Yalnz kendini eski durumuyla korumakla kalmam, ayn zamandap gibi (78 sterlin) bir biimiersinde farkllaarak kendini sermaye olarak gerekletirmitir; onunla olan bants, kendindekibirart, kendininbir meyvesi, kendinin dourduu bir oalma ile olan iliki gibidir. Deer yaratm olan

bir deer olarak gereklemi olduu iin, sermaye olarak gereklemitir. P, bir sermaye bantolarak vardr. P, artk salt para olarak grnmemekte, kendini genileten bir deer olarak ifade edilen,yani kendi kendini geniletme, sahip olduundan daha yksek bir deer dourma [sayfa 55] zelliinitayan para-sermaye roln aka oynamaktadr. P, yaratm olduu, nedeni olduu iin kendisininsonucu olan, kendi eseri P"nn teki ksm ile bantsndan dolay sermaye halini almtr. Bylece P',sermaye bants ifade eden, kendi iersinde farkllam, ilevsel (kavramsal) ynden ayrlm birdeerler toplam olarak ortaya kar.Kari Marks 47 Kapital I

Ama bu, kendisinin sonucu olduu sre hi ie karmakszn yalnzca bir sonu olarak ifadeedilmitir.Bu durumuyla deerin ksmlar, farkl mallarn, somut nesnelerin, yani eitli kullanm biimleri vedolaysyla farkl metalarn -deerin salt ksmlan olarak onlarla birlikte ortaya kmayan bir fark-deerleri dnda birbirlerinden nitelike farkl deillerdir. Parada, metalar arasndaki btn farklar

yokolur, nk para hepsinde ortak edeer biimidir. 500 sterlin tutarnda bir para miktar, yalnzcaherbiri 1 sterlin olan tekdze elerden olumutur. Kkenindeki ara balar bu para miktarnn yalnvarlnda silinip yokolduu ve sermayeyi oluturan farkl ksmlar arasndaki zgl farklarn btnizleri retim srecinde kaybolup gittii iin, imdi, yalnz yatrlm sermaye, 422 sterline eit anaparann kavramsal biimi ile, 78 sterlinlik fazla deer arasnda bir fark vardr. P' diyelim 110 sterlineeit olsun ve bunun 100 sterlini ana sermaye P'ye, 10 sterlini de art-deera'ya eit olsun. 110 sterlinliktutar oluturan bu iki ksm arasnda mutlak bir trdelik olup kavramsal hi bir aynm bulunmaz. Bututarn herhangi bir 10 sterlini daima 110 sterlinlik toplam tutann V

u'ini oluturur ve bu miktar yatnlan

100 sterlinlik sermayenin V10

'u olabilecei gibi, onun zerindeki 10 sterlin de olabilir. Ana para ile

fazla tutar, sermaye ile art-tutar, bu nedenle, toplam tutann kesirli paralar olarak ifade edilebilir.rneimizde 10/

uana paray, yani sermayeyi, '/,, art-tutar oluturur. Bu yzden de, gerekleen

sermaye, para ifadesi iinde srecin sonunda, sermaye bantsnn irrasyonel bir ifadesi olarak grlr.

Aslnda bu, M' (M art m) ifadesine de uygulanr. Ama arada u fark vardr: M ve m'nin yalnzca ayntrde metalar kitlesinin orantl deer ksmlar olan M', dorudan rn olduu, kendi kkeni R'yigsterir, oysa dorudan dolamdan karlan bir biim olan P"nde R ile olan dolaysz bantkaybolmutur, [sayfa 56]P"nde bulunan, ana para ile artan mebla arasndaki irrasyonel fark, P ... P' hareketinin sonucunu ifadeetmesi ynnden, para-ser-maye olarak tekrar aktif olarak ilemeye balayp da genilemi sanayisermayesinin para ifadesi olarak sabit olmaktan kar kmaz ortadan kalkar. Para-sermayenin dolamhi bir zaman P' ile balayamaz (oysa imdi P', P'nin grevini yerine getirmektedir): Ancak P ilebalayabilir; yani hi bir zaman sermaye bantnn bir ifadesi olarak balayamaz, yalnzca sermaye-deerin bir yatrlma biimi olarak balayabilir. 500, terlin, tekrara retmek iin sermaye olarak birdefa daha yatrlr yatrlmaz, bir geriye dn noktas deil, bir k noktas oluturur 422 sterlinliksermaye yerine imdi 500 sterlinlik bir sermaye yatnlmtr. Bu, ncekinden daha fazla para, dahafazla sermaye-deerdir, ama onu oluturan iki ksm arasndaki bant kaybolmutur. Gerekten de,

422 sterlin yerine 500 sterlinlik bir tutar, sermaye olarak balangta hizmet edebilirdi.48 Kari Marks Kapital IIP' olarak ortaya kmak para-sermayenin aktif bir ilevi deildir; P' olarak ortaya kmak daha okM"nn bir ilevidir. Basit meta dolamnda bile, nce Mj-P, sonra P-M

2'de para P, ikinci hareket P-

M2'ye kadar aktif olarak kendini gstermez. P biiminde ortaya k yalnzca ilk hareketin sonucudur,

ve bu nedenle ancak o zaman M'nin dnm biimi olarak grlr. Gerekte, P"nde bulunan sermayebants, paralarndan birisi sermaye-deerin, dieri bu deer art, srekli yinelenen P ... P'dolamyla P"nn, birisi sermaye dolam, dieri art-deer dolam olmak zere iki dolamaayrlmas lsnde ilevsel bir nem kazanr. Dolaysyla bu iki ksm, yalnz nicelike deil, aynzamanda nitelike de P'ninp'den farkl ilevlerini yerine getirirler. Ama tek bana alndnda P .../?'kapitalistin tkettii eyi iermeyip yalnzca sermayenin kendini geniletmesini ve, durmadanyenilenen para-sermaye yat-nmlannn dnemsel bymesi biiminde kendini gsteren birikimi ierir.P' eittirP art p, sermayenin irrasyonel biimi olmakla birlikte, ayn zamanda bu, yalnzca,

gereklemi biimi iersinde, para retmi olan para biimi iersinde para-sermayedir. Ama bu, para-sermayenin ilk aamadaki, P-M< ^

Ahareketindeki ilevinden farkldr. Bu ilk aamada P, para olarak


22/240

dolar, [sayfa 57] Para-sermaye ilevlerini yklenmesinin nedeni, ancak bu para durumundayken para-ilevini yerine getirebilmesi, kendisini R'nin elerine, karsnda metalar olarak duran E ve A'yaevirebilmesidir. Bu dolam hareketinde ancak para olarak ilev yapmaktadr. Ne var ki, bu hareket,sermaye-deerin sre iersindeki ilk aamas olduu iin, satn alnm bulunan E ve A metalarnnzgl kullanm biimleri nedeniyle, ayn zamanda para-sermayenin bir ilevidir. Buna karlk,sermaye-deer, P ile, P'nin dourduu art-deer p'den oluan P', kendisini genileten sermaye-deerin

ifadesi olup, sermayenin tm dolamnn amac, sonucu ve ilevidir. Bu sonucu, gereklemi para-sermaye olarak para biiminde ifade etmesi olgusu sermayenin para-biimde,para-sermayeolmasndan deil, tam tersine, onun para-sermaye biiminde olmasndan, sermayenin sreci bu biimiersinde balatmasndan, para-biimde yatrlm olmasndan ileri gelir. Bunun tekrar para-biimeevrilmesi, grdmz gibi, para-sermayenin deil meta-sermayenin M' bir ilevidir. P ile P'arasndaki farka gelince, bu ip) yalnzca m'nin para-biimi, M'deki arttr. P"nn P artp'denolumasnn tek nedeni M"nn M art m'den olumasdr Bu nedenle, M"ndeki bu fark, ve sermaye-deer ile onun dourduu art-deer arasndaki bant, her ikisi de P"ne, yani deerin her iki ksmnnda bamsz olarak yzyze geldikleri ve bunun iin de ayr ve farkl grevlerde kullanlabilecekleri birpara miktarna dnmeden nce vardr ve bu ifade edilmitir.P' yalnzca M"nn gereklemesinin bir sonucudur. P"nn ve M"nn her ikisi de kendisini geniletensermaye-deerin yalnzca farkl biimleridir; birisi meta-biim, dieri para-biimdir. Her ikisinde deor-Karl Marks 49 Kapital Itak olan ey, kendilerini genileten sermaye-deer olmalandr. Bu bant, yalnzca bir para miktarnnya da bir meta-deerin iki ksm arasndaki bantnn irrasyonel biimi olarak ifade edildii halde,sermaye-deer, burada, art-deer ile, ve sermaye-deerin aracl ile elde edilen ve ondan farkl olanrn ile birarada bulunduu iin her ikisi de maddelemi sermayedir. Sermayenin, kendi rettii art-deer ile bants ve kartl iersinde, dolaysyla kendini genileten deerin ifadeleri olarak P' ileM' ayndrlar ve ayn eyi yalnzca farkl biimler iersinde ifade ederler. Bunlar para-sermaye ve meta-sermaye olarak deil, para ve meta [sayfa 58] olarak birbirlerinden farkllarlar. Kendini geniletendeeri, sermaye olarak hareket eden sermayeyi temsil ettikleri srece, bunlar ancak sermaye-deerindeer dourduu biricik ilev olan retken sermaye ilevinin sonucunu ifade ederler. kisinde de ortakolan ey, her ikisinin de, para-sermayenin de meta-sermayenin de, sermayenin varlk biimleriolmalardr. Birisi para-biimde, dieri meta-biimde sermayedir. Bu duruma gre bunlarbirbirlerinden ayran kendilerine zg ilevler, para ilevi ile meta ilevi arasndaki farklardan baka bir

ey olamaz. Kapitalist retim srecinin dolaysz rn olan meta-sermaye kkeninin izlerini tadiin daha rasyoneldir ve daha kolay anla- lr; oysa para-sermayede bu srecin btn izleri silinmitir,tpk genellikle metalarn btn zel kullanm-biimlerinin parada kaybolup gitmesi gibi. Bu nedenleP', ancak, bizzat meta-sermaye olarak i grd, rnn dnm biimi olmak yerine retkensrecin dorudan bir rn olduu zaman, yani para malzemesinin kendisinin retiminde kendi acayipbiimini kaybeder. rnein altn retiminde forml, P-M 'ad

rumda, 5 haftann rn 500a

onda-dokuzu retimde kullanlmayan 5.000 sterlinlik bir sermaye iin

hesapland halde, imdi, 500d

iin, yani 5.000a'nn retiminde fiilen kullanlan deien-sermayenin

ancak onda-biri iin 5.000a

hesaplam oluyoruz; nk, 5.000a bir tek be haftalk dnemde tketilen

500 sterlinlik bir sermayenin deil, 50 hafta boyunca retken bir ekilde tketilen 5.000 sterlinlik birdeien-sermayenin rndr. lk durumda, 5 haftada retilen art-deer, 50 hafta iin yatrlan ve bu 5haftada tketilenin on kat olan bir sermaye iin hesaplanmtr. imdi ise 50 haftada retilen art-deer, 5 hafta iin yatrlan ve 50 hafta da tketilenden on kez kk olan bir sermaye iinhesaplanyor.500 sterlinlik sermaye A, hi bir zaman 5 haftalk bir sreden daha fazla yatrlmamtr. Bu zamannsonunda geri dner ve bir yl boyunca on devir yaparak ayn sreci on kez yenileyebilir. Bundan ikisonu kar:Birincisi: A durumunda yatrlan sermaye, sermayenin, bir haftalk retken srete srekli kullanlanksmndan ancak be kez daha byktr. Buna karlk, 50 haftada ancak bir devir yapan ve bu yzdende 50 hafta iin yatrlmas gereken sermaye B, bir hafta iin srekli kullanlabilecek kendiksmlanndan elli kez byktr. Devir, bu nedenle, yl ierisinde retim sreci iin yatrlan sermayeile, belli bir retim dnemi, diyelim bir hafta iin srekli kullanlabilir sermaye arasndaki bantydeitirmektedir. yleyse burada, 5 haftann art-deeri, bu 5 hafta boyunca kullanlan sermaye iindeil, 50 hafta iin kullanlan, on [sayfa 320] kez daha byk bir sermaye iin hesapland birincidurumla kar karyayz.kincisi: sermaye A'nn 5 haftalk devir dnemi yln ancak onda-birini kapsamakta ve bylece bir yl,500 sterlinlik sermaye A'nn ardar-da yeniden yatnld byle on devir dnemini iermektedir. Burada,kullanlan sermaye, 5 hafta iin yatnlm sermayenin, yllk devir dnemi says ile arpmna eittir.Yl boyunca kullanlan sermaye, 500 kez 10, yani 5.000 sterlindir. Yl boyunca yatnlan sermaye5,000 : 10, yani 500 sterlindir.Gerekten de, bu 500 sterlin daima yeniden kullanlmakla birlikte, her 5 haftada yatnlan miktar, hi birzaman bu ayn 500 sterlini gemez. Buna karlk, sermaye B'de, 5 hafta boyunca yalnz 500 sterlinkullanlyor ve bu 500 sterlin bu 5 hafta iin yatnlm oluyor. Ama bu durumda devir dnemi 50 haftaolduuna gre, bir ylda kullanlan sermaye, her 5 hafta iin yatnlan sermayeye deil, 50 hafta iinyatrlan sermayeye eittir. Ylda retilen art-deer miktar, art-deer oran belli olduuna gre, ylboyunca yatrlan sermaye ile deil, yl boyunca kullanlan sermaye ile orantldr. Bu nedenle, ylda birdevir yapan 5.000268 Kari Marks Kapital II

sterlinlik bir sermaye iin, bu miktar, ylda on kez devreden 500 sterlinlik sermayeninkinden dahabyk deildir. Ve byle olmasnn tek nedeni, ylda bir devir yapan sermayenin, ylda on kez deviryapan sermayeden on kez daha byk olmasdr.Bir yl boyunca devreden deien-sermaye -dolaysyla, yllk rnn ya da yllk harcamann bu ksmaeit olan ksm-, o yl boyunca fiilen kullanlan, retken biimde tketilen deien-sermayedir. Buradanu sonu kar ki, eer bir ylda devreden deien-sermaye A ile gene bir ylda devreden deien-sermaye B eit ise ve kendini geniletme eit koullar altnda kullanlyorsa, ve bylece art-deer oranher ikisi iin de ayn ise o zaman, bir ylda retilen art-deer miktarnn da, ayn ekilde, her ikisi iinayn olmas gerekir. Bylece, bir yl iin hesaplanan art-deer orannn da ayn olmas gerekir, nkbu oran >"ldaretilen^-^^

miktan/y,ida devredilen dei.en-sermayeileifadeedildii kadanyla, kullanlan sermaye miktarlar ayndr. Ya da genel bir

ifadeyle: Devreden deien-sermaye-lerin nispi bykl ne olursa olsun, bunlann ylda rettikleriart-dee-rin oran, bu sermayelerin ortalama dnemlerdeki (diyelim, bir haftadaki ya da bir gndeki)art-deer oran ile belirlenir, [sayfa 321]Art-deer retimi ile, art-deer orannn belirlenmesi yasalarnn tek sonucu budur.'imdi, (daha nce de dediimiz gibi, yalnz ,deien-sermayeyi dikkate alarak)ylldadeweden sermaye/

oramjj

eney

in

ifa(j

eedildiini

yatrlan sermayeJ ^

grelim. Bu blme, bir ylda yatnlan sermayenin yapt devir saysn gsterir.Sermaye A durumunda:y lda devreden 5.000 sterlinlik sermaye yatrlan 500 sterlinlik sermayeSermaye B durumunda:y lda devreden 5.000 sterlinlik sermaye yatrlan 5.000 sterlinlik sermayeHer iki orantda da, pay, yatrlan sermayenin, devirsays ile arpmn ifade ediyor; sermaye A'da,500 kez 10; sermaye B'de, 5.000 kez 1. Ya da bu, bir yl iin hesaplanan devirzamannn tersiyle de


133/240

arplabi-lir. A iin devir zaman bir yln V10

'udur; ters evrilen devir zaman 10/, yldr; dolaysyla 500

kez '%, yani 5.000'dir. Sermaye B'de 5.000 kez '/,. yani 5.000'dir. Payda, devredilen sermayenin, tersevrilmi devirsays ile arpmn ifade eder; sermaye A'da 5.000 kez '/,; sermaye B'de 5.000 kez V,.Bir ylda devreden iki deien-sermayenin harekete geirdii emein her birinin miktar (denen vedenmeyen emein toplam) bu durumda eittir, nk devreden sermayelerin kendileri eit olduugibi, bunlarn kendini geniletme oranlar da ayn ekilde eittir.

Bir ylda devreden deien-sermayenin, yatnlan deien-sermay-eye oran, 1) yatrlacak sermayenin,belirli bir alma dneminde kul-Kari Marks 269 Kapital I

lanlan deien-sermayeye orann belirtir. Eer devir says, A durumunda olduu gibi 10 ve bir yldada 50 hafta olduu kabul edilirse, o zaman, devir dnemi 5 hafta olur. Bu 5 hafta iin deien-sermayeyatnlmas gerekir ve 5 hafta iin yatnlacak bu sermaye, bir haftada kullanlan deien-sermayenin 5kat olmaldr. Yani bir hafta boyunca, yatrlan sermayenin (rneimizde 500 sterlinin) ancak bete-biri kullanlabilir. Buna karlk, devir saysnn V, olduu sermaye B'de, devir zaman 1 yl, yani 50haftadr. Yatnlan sermayenin, bir haftada kullanlan sermayeye oran bu nedenle 50 : 1 'dir. Eerdurum B iin de A gibi olsayd, B'nin haftada 100 sterlin yerine 1.000 sterlin yatrmas [sayfa 322]gerekirdi. 2) Bundan u sonu kar ki, ayn miktarda deien-sermayeyi, ve dolaysyla, -art-deeroran belli olduuna gre- ayn miktarda emei (denen ve denmeyen) harekete geirmek ve byleceyl ierisinde ayn miktarda, art-deer retmek iin B, Ann on kat sermaye (5.000 sterlin)

kullanmtr. Gerek art-deer oran, belirli bir dnem esnasnda kullanlan deien-sermayenin, aynzaman ierisinde retilen art-dee-re olan oranndan; ya da bu srede kullanlan deien-sermayetarafndan harekete geirilen denmemi emek-miktarna olan oranndan baka bir ey deildir. Bunun,deien-sermayenin, kullanlmadan yatrlm olduu sredeki ksm ile hi bir ilikisi yoktur.Dolaysyla, bunun gene, sermayenin, belirli bir zaman dneminde yatrlan ksmnn, ayn zamandneminde kullanlan ksmna olan oranyla da -bu, farkl sermayeler iin, devir dnemi tarafndandeiiklie uratlan ve farklla-tnlan bir orandr- hi bir ilikisi yoktur.Bu anlatlanlardan daha ok u sonu kar ki, yllk art-deer oran ancak bir tek durumda, emeinsmrlme derecesini ifade eden gerek art-deer oran ile akr; yani, yatnlan sermayenin yldaancak bir kez devrettii ve bylece yatrlan sermayenin, bir yl boyunca devreden sermayeye eitolduu, ve bu nedenle, o yl boyunca retilen art-deer miktarnn bu retimde o yl ierisindekullanlan sermayeye olan orannn, yl ierisinde retilen art-deer miktannn yl boyunca yatnlansermayeye olan oranyla akt ve zde olduu durumda.

A) Yllk art-deer oran,y l boyunca retilen art-deer miktaryatrlan deien sermaye'ye eittir. Ama yl boyunca retilen art-deer miktar, gerek art-deer orannn, bunun retimindekullanlan deien-sermaye ile arpmna eittir. Yllk art-deer miktannn retiminde kullanlansermaye, yatrlan sermaye ile bu sermayenin devir saysnn -bu sayya biz n diyeceiz- arpmnaeittir. Forml A, bylece u hali alr:B) Yllk art-deer oran,ger ek art-deer oran x yatnlan deien-sermaye x nyatrlan deien-sermaye 'ye eittir. rnein, sermaye B iin 100 x 5.000 x 1/5.000 yani270 Kari Marks Kapital II

%100, Ancak n'nin l'e eit olduu, yani yatnlan deien-sermaye, ylda [sayfa 323] yalnz bir deviryapt ve bylece, kullanlan ya da ylda bir devir yapan sermayeye eit olduu zamandr ki, yllk art-

deer oran, gerek art-deer oranna eittir.Yllk art-deer oranna A', gerek art-deer oranna a', yatrlan deien-sermayeye d, devir saysnan diyelim. Buna gre,,, a'dn ,A = - , = an dDier bir deyile, A', a'n'ye eittir ve ancakn = 1 olduunda a''ye eittir, yani A' = a' kez 1, yani a''dr.Bundan u sonu da kar ki, yllk art-deer oran, daima, a' n'ye, yani bir devir dneminde tketilendeien-sermaye tarafndan bu dnemde retilen gerek art-deer orannn, bu deien-sermayenin biryldaki devir says ile arpmna, ya da (ayn ey demek olan) bu sermayenin bir yl iin hesaplanandevirzamannn tersiyle arpmna eittir. (Eer deien-sermaye, ylda on kez devrediyorsa, onundevir zaman bir yln 1/10'udur; ters evrilmi devir zaman ise 10/1, yani 10'dur.)Ayrca, u sonu da kar ki, n l'e eit olduunda, A' = a'. n, 1 'den byk olduunda, yani yatnlansermaye ylda birden fazla devir yaptnda, ya da devreden sermaye yatrlan sermayeden daha byk

olduunda, A', a''den byktr.Ensonu, n, l'den kk olduunda, yani yl boyunca devreden sermaye, yatrlan sermayenin ancak bir


134/240

ksm olup devir dnemi bir yldan daha uzun olduunda A', a''den kktr.Bu son durum zerinde biraz duralm.Devir dneminin 55 haftaya uzatlmas dnda, eski rneimizin btn n varsaymlann aynenkoruyoruz. Emek-sreci, bir hafta iin 100 sterlinlik bir deien-sermaye, dolaysyla, devir dnemiiin 5.500 sterlin gerektirmekte ve her hafta 100

aretmektedir; a',bu nedenle nceki gibi %100'dr.

Devir says, n,burada 50/55, yani 10/11'dir, nk, devir zaman, 1 art 1/10 yl (50 hafta), yani 11/10

yldr.5.500x]0/u , 10 1.0005.500 11 11Ve bu nedenle de %100'den kktr. Gerekten de, eer yllk art-deer oran %100 olsayd, ylboyunca 5.500

d, 5.500

aretirdi, oysa bunun iin u/

10yl gerekiyor. 5.5000

dbir yl boyunca ancak 5.000

a

retir, bu yzden, yllk art-deer oran 5.000 : 5.500d, yani % ya da %9010/

n'dir.Yllk art-deer oran, yani bir yl boyunca retilen art-deer [sayfa 324] ile, (yl boyunca devredendeien-sermayeden farkl olarak) genel olarakyatrlan deien-sermaye arasndaki karlatrma, bunedenleKari Marks 271 Kapital I

salt znel bir karlatrma deildir; sermayenin kendi fiili hareketi bu kartla yol amaktadr.Sermaye A'nn sahibini ilgilendirdii kadanyla yatrm bulunduu 500 sterlinlik deien-sermaye, ylsonunda kendisine, 5.000 sterlinlik bir art-deer ile birlikte geri dnmtr. Yatrm olduusermayenin bykln ifade eden, yl boyunca kulland sermaye miktan deil, dnemsel olarakkendisine dnen miktardr. Ele alnan durumda, sermayenin, yl sonunda, ksmen retken, ikmal ya daksmen para-sermaye ya da meta-sermaye biiminde bulunmasnn, ve bu farkl ksmlara hangioranlarda blnm olduunun bir nemi yoktur. Bu, sermayenin sahibini ilgilendirdii kadanyla,5.000 sterlin, yatrm olduu sermaye, kendisine, 5.000 sterlinlik bir art-deer ile birlikte geridnmtr. Sermaye C'nin sahibi iin (son sz edilen 5.500 sterlinlik sermaye iin) yl boyunca 5.000sterlin miktannda art-deer retilmitir (5.000 sterlin yatnlmtr ve art-deer oran %100'dr), amayatrd sermaye ona henz geri dnmedii gibi, retilen art-deer de geri dnmemitir.A' = a' n,bir devir dnemi boyunca kullanlan deien-sermaye iin geerli art-deer orannbelirtmektedir; yanibir devir d neminde retilen a miktar bir devir dneminde kullanlan d

devir dnemlerinin says ile arplmaldr; yani yatrlan deien-sermayenin yeniden-retimdnemlerinin, devresini yeniledii dnemlerin says ile arplmaldr.Grdk ki, (Buch I, Kap. IV'te) (Parann Sermayeye Dnm) ve ayrca (Buch I, Kap. XXI'de)(Basit Yeniden-retim), sermaye-deer genel olarak harcanm deil, yatnlmtr, nk bu deer,devresinin eitli evrelerinden gemi olarak, k noktasna dner, ve bunu da art-deer ilezenginlemi olarak yapar. Bu durum, ona, yatrlm olma niteliini vermektedir. k anndan, dnanna kadar geen zaman, bu sermayenin yatrlm bulunduu zamandr. Sermaye-deerin izdii veyatrlmasndan dnne kadar geen zamanla llen tm dairesel hareket onun devrini oluturur ve,bu devrin sresi, bir devir [sayfa 325] dnemidir. Bu dnem sona erdii ve devre tamamlandnda,ayn sermaye-deer, ayn devreyi yenileyebilir ve bu nedenle yeniden genileyebilir, art-deeryaratabilir. Eer deien sermaye, bir ylda, sermaye A'da olduu gibi on kez devrederse, bu aynsermaye yatrm, bir yl boyunca, bir devir dnemine tekabl eden art-deer miktarnn on katnoluturur.

Kapitalist toplum asndan bu yatnmn nitelii zerinde ak bir anlaya varmak gereklidir.Ylda on devir yapan sermaye A, bir yl boyunca on kez yatnlr. Her devir dnemi iin yeni batanyatnlr. Ama ayn zamanda, yl boyunca A, hi bir zaman bu 500 sterlinlik ayn sermaye-deerdenfazlasn yatrmaz ve aslnda, bizim incelediimiz retken sre iin hi bir za-272 Kari Marks Kapital II

man bu 500 sterlinden fazlasn elden kartmaz. Bu 500 sterlin bir devresini tamamlar tamamlamaz, A,bunu ayn devreye yeni batan balatr; kendi nitelii gerei sermaye, bu sermaye olma zelliini,ancak, birbirini izleyen retim srelerinde daima sermaye olarak ilev yapt iin korur. stelik hibir zaman, bu, be haftalk sreden fazlas iin yatnl-mamtr. Devir daha uzun srecek olursa,yetersiz kalr. Devir daha ksa srecek olursa, bu sefer de bir ksm fazlalk halini alr. 500 sterlinlik ontane sermaye deil, 500 sterlinlikbirtane sermaye, birbirini izleyen aralklar ile on kez yatrlmtr.Yllk art-deer oran, bu nedenle, 500 sterlinlik sermayenin on yatnm ya da 5.000 sterlinlik sermayeiin deil, 500 sterlinlik bir sermayenin bir yatnm iin hesaplanmtr. Tpk, bir ilinin on kezdevrettii ve 10 ilinin ilevini yerine getirdii halde, hi bir zaman, dolamdaki tek bir ilindenfazlasn temsil etmemesi gibi. Ne var ki, her el deiikliinden sonra girdii cepte bu para, tpk eskisigibi bir ilinin sahip olduu ayn zde deeri korur.


135/240

Ayn ekilde, sermaye A, ardarda her geriye dnnde ve gene yl sonundaki geriye dnnde,sahibinin, daima 500 sterlinlik ayn ser-maye-deerle i grdn belirtir. Yani her seferinde,kendisine, yalnz 500 sterlin geri dner. Yatrd sermaye, bu nedenle, hi bir zaman 500 sterlindenfazla deildir. Demek oluyor ki, bu 500 sterlinlik yatrlan sermaye yllk art-deer orann ifade edenkesrin paydasn oluturmaktadr. Bunun iin elimizde, yukarda sz edilen,, a'dn ,

A = - , - = an dforml vard. Gerek art-deer oran, a', a : d'ye, art-deer miktarnn bu art-deeri reten deiensermayeye blnmesine eit olduuna [sayfa 326] gre, a'n'de a''nn deerinin yerine a : d'yikoyabiliriz veA'= an: d formln elde ederiz.Ama 500 sterlinlik sermaye, on-kat devriyle ve bylece, yatn-mnn on-kat yenilenmesi ile, on kezdaha byk bir sermayenin, 5.000 sterlinlik bir sermayenin ilevini yerine getirmektedir; tpk ylda onkez dolam yapan 500 ilinin, ylda yalnz bir dolam yapan 5.000 ilinin ilevini yerine getirmesigibi.II. BREYSEL DEEN-SERMAYENN DEVR"Bir toplumda retim srecinin biimi ne olursa olsun, bu srecin srekli olmas, devresel olarak aynevrelerden geerek srp gitmesi gerekir.... Bunun iin birbiriyle ilikili bir btn, devamlyenilemelerle akp giden bir olay olarak grldnde, her toplumsal retim sreci, ayn zamanda, biryeniden-retim srecidir.... Yatnlan sermayenin devresel art ya da srece katlan sermayenin

devresel meyvesi olarak art-deer, sermayeden doan bir gelir biimini alr." (Buch I, Kap. XXI, s.588, 589.)Kari Marks 273 Kapital I

Sermaye A durumunda, 10 tane 5 haftalk devir dnemi vardr. Birinci devir dneminde 500 sterlinlikdeien-sermaye yatrlmaktadr; yani haftada 100 sterlin emek-gcne evrilmekte, bylece ilk devirdneminin sonunda emek-gc iin 500 sterlin harcanmaktadr. Balangta yatnlan toplamsermayenin bir ksm olan bu 500 sterlin, artk sermaye olmaktan kmtr. Bu para, cret olarakdenmitir. Emekiler de bu paray, geim aralar satn almak iin harcamlar, 500 sterlin deerindegeim aralar tketmilerdir. Bu deerde bir meta miktar bu nedenle yokedilmitir (emekinin, paravb. biiminde tasarruf edebilecei eyler de sermaye deildir). Emeki ynnden bu miktarda meta,kapitalist iin vazgeilmez bir ara olan emek-gcnun etkinliinin korunmas dnda, retkenolmayan bir biimde tketilmitir.kinci olarak, bu 500 sterlin, gene de, kapitalist iin, ayn deere (ya da fiyata) sahip emek-gcne

dntrlmtr. Emek-gc, kapitalist tarafndan emek-srecinde, retken biimde tketilmitir. 5haftann sonunda, 1.000 sterlin deerinde bir rn yaratlmtr. Bunun yans, 500 sterlini, emek-gcne yaplan denmede harcanan deien-sermayenin yeniden-retilmi deeridir, [sayfa 327] Dieryans, 500 sterlini, yeni retilmi art-deerdir. Ama 5 haftalk emek-gc, sermayenin bir ksmnndeien-sermaye haline evrildii deiim yoluyla, retken bir biimde olsa bile, gene de harcanm,tketilmitir. Dnk faal emek, bugnk faal emekle ayn deildir. Onun deeri art yaratt art-deer, imdi, emek-gcnden farkl bireyin, yani rnn deeri olarak vardr. Ama rn parayaevirmek suretiyle, emek-gcnn deerinin, yatrlan deien-sermayenin deerine eit olan ksmtekrar emek-gc ile deiilebilir ve bylece gene deien-sermaye olarak ilev yapabilir. Ayn iilere,yani ayn emek-gc tayclarna, yalnz yeniden-retilen ser-maye-deer tarafndan deil, tekrar parabiimine evrilmi sermaye-deer tarafndan da, i salanyor olmasnn nemi yoktur. Kapitalistin,ikinci devir dneminde farkl iiler tutma olana vardr.Aslnda, bu nedenle, 5'er haftalk on devir dnemi srasnda cretlere ardarda 500 sterlin deil, 5.000

sterlinlik bir sermaye harcanmtr ve bu cretler emekiler tarafndan geim aralan satnalmak iintekrar harcanacaktr. Bu ekilde yatnlm bulunan 5.000 sterlinlik sermaye tketilmi olacaktr. Varolmaktan kacaktr. te yandan, 500 deil, 5.000 sterlin deerinde emek-gc, ardarda retken srelebirletirilmi olacak ve yalnz 5.000 sterlinlik kendi deerini yeniden-retmekle kalmayacak, bununtesinde 5.000 sterlinlik bir art-deer de retecektir. kinci devir dnemi srasnda yatnlan 500sterlinlik deien-sermaye, ilk devir dnemi srasnda yatrlm bulunan 500 sterlinlik ayn sermayedeildir. O sermaye, tketilmi, cretlere harcanmtr. Ama bununyerini, ilk devir dneminde metalarbiiminde retilen ve tekrar paraya evrilen yeni 500 sterlinlik yeni deien-sermaye doldurmutur. Bu500 sterlinlik yeni para-sermaye, bu nedenle, ilk devir dneminde yeni retilmi274 Kari Marks Kapital II

bulunan meta miktannn para-biimidir. zde tutarda bir parann, 500 sterlinin, yani art-deerden aynolarak, kapitalistin tam ilk yatrd para-sermaye kadar bir miktarn, tekrar kapitalistin elindebulunmas olgusu, onun, yeni retilmi bir sermaye ile i yapmakta olduunu gzden saklamaktadr.

(Meta-sermayenin deerinin, sermayenin deimeyen ksmlarn yerine koyan dier elerine gelince,bunlann deerleri yeni retilmemitir, yalnzca bu deerin iinde varolduu biim deimitir.)nc devir dnemini alalm. Burada, nc kez yatrlan [sayfa 328] 500 sterlinlik sermayenin, eski


136/240

deil yeni retilmi bir sermaye olduu besbellidir, nk bu, birinci deil ikinci devir dnemine deretilen meta miktannn, yani bu meta miktannn, deeri, yatrlan deien-sermayeye eit olanksmnn para-biimidir. lk devir dneminde retilen metalar satlmtr. Bu metalarn deerininyatrlan sermayenin deien ksmnn deerine eit blm, ikinci devir dneminin yeni emek-gcneevrilmitir; bu da yeni bir meta miktan retmi ve bunlar da satlarak, deerlerinin bir ksm, ncdevir dneminde yatrlan 500 sterlin sermayeyi oluturmutur.

Ve on devir dnemi boyunca bu byle srp gider. Bunlar olurken, yeni retilen meta miktan (ki,bunlarn deeri de, deien-sermaye-nin yerini doldurduu kadanyla yeniden retilmitir ve,sermayenin deimeyen dner ksmnda olduu gibi yalnzca yeniden ortaya kmamaktadr), retimsrecine durmadan yeni emek-gc katmak iin, her 5 haftada bir pazara srlmektedir.Demek oluyor ki, 500 sterlinlik yatrlm deien-sermayenin on-kat devri tarafndan baarlan ey,bu 500 sterlinlik sermayenin on kez retken bir biimde tketilebilmesi ya da 5 hafta dayanan birdeien-sermayenin 50 hafta kullanlabilmesi deildir. Aslnda 50 haftada on kez 500 sterlinlikdeien-sermaye kullanlmtr ve 500 sterlinlik sermaye daima ancak 5 hafta dayanr ve bu 5 haftannsonunda yeni retilen 500 sterlinlik bir sermaye tarafndan yeri doldurulmaldr. Bu, ayn ekilde,sermaye A ve sermaye B iin de geerlidir. Ama bu noktada fark balamaktadr.Birinci 5 haftalk dnem sonunda, 500 sterlinlik bir deien-sermaye, hem B ve hem de A tarafndanyatnlm ve harcanmtr. Her iki sermaye de deerlerini emek-gcne evirmi ve bu emek-gctarafndan yeni yaratlm olan rnn deerinin yatrlan 500 sterlinlik deien-sermayenin deerine

eit ksm tarafndan bu sermayeler yerine konulmutur. B ve Ann her ikisi iin emek-gc, yalnzharcanan 500 sterlinlik deien-sermayenin deerini ayn miktarda bir deerle yerine koymaklakalmam, ayn zamanda, bizim varsaymmza gre ayn byklkte olan bir art-deer de eklemitir.Ama, B durumunda, yatrlan deien-sermayeyi yerine koyan ve ona bir art-deer ekleyen deer-rnretken ya da [sayfa 329] deien-sermaye olarak ilev yapabilecek biimde deildir. A durumunda isebuKari Marks 275 Kapital I

biimdedir. Ve, ilk 5 hafta ile, onu izleyen her 5 haftada harcanan B'nin elindeki deien-sermaye, ylsonuna kadar (yeni retilen bir deer ve ona eklenen bir art-deerle yerine konduu halde), retken yada deien-sermaye olarak tekrar ilev yapabilecei biim ierisinde deildir. Geri, deeri, yeni, birdeer tarafndan yerine konulmu, dolaysyla yenilenmitir, ama deerinin biimi (bu durumda, mutlakdeer biimi, kendi para-biimi) yenilenmemitir.kinci 5 haftalk dnem iin (ve bylece, yln birbirini izleyen her 5 haftas iin) tpk birinci dnemde

olduu gibi, gene bir baka 500 sterlinin elde bulunmas gerekir. Demek ki, kredi durumlan bir yanabraklacak olursa, yl boyunca aslnda ancak yava yava harcanyor, emek-gcne evriliyor olmasnakarn; yln banda, yatnlm gizil bir para-sermaye olarak 5.000 sterlinin hazr bulunmas gerekir.Ama, A durumunda, devre, yatnlan sermayenin devri, tamamland iin, ilk 5 haftann sonunda,yerine koyma deeri, zaten yeni emek-gcn 5 haftalk bir dnem iin harekete geirebilecekbiimdedir - kendi zgn biiminde, para-biimindedir.Hem A ve hem de B durumunda, yeni emek-gc, ikinci 5 haftalk dnemde tketilmitir ve bu, emek-gcnn karlnn denmesinde 500 sterlinlik yeni bir sermaye harcanmtr. Emekilerin ilk 500sterlin ile denen geim aralan yok olmulardr; hi deilse bunlann deerleri kapitalistin elindengitmitir. kinci 500 sterlin ile yeni emek-gc satn alnm, pazardan yeni geim aralar ekilmitir.Ksacas, harcanmakta olan eski deil, yeni bir 500 sterlinlik sermayedir. Ama, A durumunda, bu yeni500 sterlinlik sermaye, daha nce harcanan 500 sterlinlik deerin yeni, retilen ikamesinin para-biimiolduu halde, B durumunda, bu ikame, deien-sermaye olarak ilev yapabilecek biimde deildir.

Mevcuttur, ama, deien-sermaye biiminde deil. retim srecinin bir sonraki 5 haftada devamedebilmesi iin, 500 sterlinlik ek bir sermayenin bulunmas ve mutlaka para-biimde yatrlmasgereklidir. Demek oluyor ki, 50 hafta boyunca hem A ve hem de B, eit miktarda deien-sermayeharcamakta, eit miktarda emek-gc iin deme yapmakta ve tketmektedir. Ancak, B, bu emek-gcnn sahip olduu 5.000 sterlinlik toplam [sayfa 330] deere eit bir yatnlm sermaye ile demedebulunmak zorunda olduu halde, A, bu emek-gcne, her 5 hafta iin yatnlan 500 sterlinlik sermayeiin her 5 haftada retilen ikame-deerin srekli yenilenen para-biimi ile ardarda demedebulunmaktadr. Her iki durumda da, burada, 5 hafta iin gerekli olandan fazla para-sermayeyatnlmamaktadr; yani, ilk 5 hafta iin yatrlm olandan, 500 sterlinden fazla para-sermayeyatnlmamaktadr. Bu 500 sterlin btn yl iin yetmektedir. Bu nedenle, emein smrlme derecesiile, gerek art-deer oran ayn olduunda, A ile B'nin yllk (art-deer) oranlarnn, yl boyunca aynmiktarda emek-gcn harekete geirmek iin yatnlmas zorunlu bulunan deien para-sermayelerinbyklkleri ile ters orantl276 Kari Marks Kapital IIolmalar gerektii aktr.


137/240

. 5.000.n., ...

n 5.000.

A: 500 =%L000; B: SOOOI500

d S.OOOI

Ama, 500d: 5.000

d= 1 :10 = %100 : % 1.000.

Buradaki fark, devir dnemlerindeki farktan, yani belli bir sre iin kullanlan deien-sermayenin

ikame-deerinin yeniden sermaye olarak, dolaysyla yeni bir sermaye olarak ilev yapabileceidnemlerdeki farktan ileri gelmektedir. Hem B ve hem de A durumunda, ayn dnemler boyuncakullanlan deien-sermaye iin, ayn deer ikamesi vardr. Ayn dnemlerde gene ayn miktarlardaart-deer eklenmesi vardr. Ama, B durumunda, her 5 haftada 500 sterlinlik bir deer yerine koyma ile500 sterlinlik bir art-deer olduu halde, bu ikame-deer para-biiminde varolmad iin, yeni birsermaye oluturmaz. A durumunda ise, eski sermaye-deer, bir yenisi ile yerine konulmakla kalmam,para-biim ierisinde yeni bir canllk kazanm, yani ilevini yerine getirebilecek yeni bir sermayeolarak yeri doldurulmutur.kame-deerin er ya da ge, paraya ve bylece deien-sermayenin yatnlmakta olduu biimeevrilmesinin, art-deerin kendisinin retimi bakmndan bir nem tamad aktr. Bu retim,kullanlan deien-sermayenin bykl ile emein smrlme derecesine baldr. Ama bu durum,belirli miktarda emek-gcn yl boyunca harekete geirmek iin yatrlmas gerekli para-sermayeninmiktarn deitirir ve bu nedenle de, yllk art-deer orann belirler, [sayfa 3311

III. TOPLUMSAL AIDAN DEEN-SERMAYENN DEVRBu konuya bir an iin toplum asndan bakalm. Bir emekinin haftalk creti 1 sterlin, ign 10 saatolsun. A ve B durumlarnn her ikisinde de, bir yl boyunca 100 emeki altrlmakta (100 emeki iinhaftada 100 sterlin, ya da 5 hafta iin 500 sterlin ya da 50 hafta iin 5.000 sterlin) ve her emeki, 6gnlk bir haftada 60 saat almaktadr. Bylece 100 emeki haftada 6.000 saat, 50 haftada 300.000saat almaktadr. Bu emek-gc A ile B'nin elinde bulunmaktadr ve bu yzden, toplum tarafndanbaka bir ey iin harcanamaz. Bu kadaryla, toplumsal olarak, sorun, hem A ve hem de B iin ayndr.Ayrca: hem A ve hem de B durumlannda, her iki tarafn altrd 100 emeki, ylda 5.000 sterlinlik(ya da 200 emekinin hepsi iin 10.000 sterlinlik) bir cret almakta ve toplumdan bu miktarda geimarac ekmektedir. Buraya kadar sorun, A ve B durumlar iin toplumsal olarak ayndr. Her ikidurumda da emekilere cretleri haftalk olarak dendii iin, bunlar geim aralarn toplumdanhaftalk olarak ekmekte ve her hafta, dolama, bunlarn edeerlerini para olarak srmektedirler. Nevar ki, farkllk burada balamaktadr.Kari Marks 277 Kapital I

Birincisi. A emekisinin dolama srd para, B emekisinde olduu gibi, yalnzca kendi emek-gcnn deerinin para-biimi (gerekte, zaten tamamlanm bulunan bir i iin deme arac) deildir;bu, iyerinin almasndan sonraki ikinci devir dneminden balamak zere, birinci devir dnemisrasnda yaratlan ve ikinci devir dnemi sresince emeinin karlnn dendii kendi deerinin(emek-gc ile art-deerin toplamna eit olan deerinin) para-biimidir. B emekisinde bu byledeildir. Bu emekiyi ilgilendirdii kadaryla, para, burada, gerekten de, kendisi tarafndan zatenyaplm olan bir i iin bir deme aracdr, ama bu iin karl, kendi retmi olduu ve parayaevrilmi bulunan deerle (yani emein kendisinin retmi olduu deerin para-biimi ile)denmemektedir. B emekisine bir nceki ylda kendisi tarafndan retilen ve paraya evrilen deerledeme yapld ikinci yln bana kadar, bu, mmkn deildir.Sermayenin devir dnemi ne kadar ksa olursa -bu nedenle, yl boyunca yeniden-retildii aralklar nekadar ksa olursa- [sayfa 332] kapitalistin balangta para-biimde yatrd sermayenin deien

ksmnn, emeki tarafndan, bu deien-sermayenin yerine konulmas iin yaratlan deerin (ayrcaart-deeri de ieren) para-biime dnmesi o kadar hzl olur; kapitalistin, kendi fonundan parayatrmas gereken sre o kadar ksa olur ve genel olarak, yatrd sermaye, veri olan retim leineoranla o kadar kk olur; ve bir veri olan art-deer oran ile yl boyunca elde ettii art-deer miktan,nispi olarak o kadar byk olur, nk emekinin yaratt deerin para-biimi ile o kadar ok skaralklarla emeki satn alabilir, ve bu emekinin emeini o kadar ok sk aralklarla tekrar hareketegeirebilir.Eer retimin lei belli ise, yatrlan deien para-sermayenin (ve genel olarak dner sermayenin)mutlak bykl, yllk art-deer oran artt halde, devir dnemindeki azalma ile orantl olarakazalr. Eer yatrlan sermayenin bykl belli ise retim lei byr; dolaysyla, eer art-deeroran belli ise, bir devir dneminde yaratlan art-deerin mutlak miktan da, yllk art-deer orannda,yeniden-retim dnemlerindeki ksalmann getirdii ykselme ile birlikte ayn ekilde byr.Yukardaki incelemelerden genel olarak u

Karl Marks Kapital Cilt2

Documents

Transcript of Karl Marks Kapital Cilt2