III

AGJENTURA E TITOS N1 VEPRIM

Beogradi zevendeson Stoinigin me titistin shgip-foles Josip Gjergjia n Kabineti i 7-te per... Shgipe-rine ne kancelarine e Federates Jugosllave n PerseTitoja eshte «kunder copetimit te Shgiperise?! n Everteta mbi pazarllekun Pijade -Caldaris ne gusht1946 n Nje «shaka» midis Titos dhe mbretit Paviloper ndarjen e Shgiperise n Debat rreth politikes perzgjedhjet ne Asamblene Kushtetuese : S. Maleshova:«Ta lerne te lire opoziten te marre pjese e pavarurne zgjedhjet»; K. Xoxe : «Shoket jugosllave nuk utrembne te bejne ujdi edhe me borgjezet»; N. Spiru:«S'kemi pse te trembemi nga kundershtaret tani»;Populli : «Kokrrat e votave i hame e reaksionarevenuk ua japim» n Shperthim i kacafytjeve midis vetekomplotisteve n Plenumi i 5-te i KQ te PKSH iShkurtit 1946 n Tezat per rishikimin e Plenumit teBeratit n Beogradi ne ndihme te agjenteve ti! vet.

Etapa e re historike, ku po hynin Partia dhe vendi ynemenjehere pas ?lirimit dhe vendosjes se pushtetit popullor,shenon edhe kalimin ne nje faze te re ne marredhi=niet mePKJ e me shtetin jugosllav.

Tash ne te dy vendet, partite tona ishin parti ne fuqi.Ketyre u takonte barra dhe detyra fisnike te vinin gjithe for-

203

cat dhe aftdsite e tyre si per te vuar perpara, drejt fitoreve töreja, vendet e popujt perkates, ashtu edhe per te forcuar e perte vuar me perpara marredheniet e lidhjet reciproke midis tyre.

Veshtiresite, rrethanat dhe kushtet e veganta te kohes se

luftes mbaruan. Ne, nga ana jond, tek ato kushte e veshtiresi,

te kuptueshme per kohen e luftes, e gjenim justifikimin krye-sor, sepse lidhjet direkte me PKJ e sidomos me udhehegjen e

saj, gjate 4 vjetdve tö kaluar kishin mbetur te kufizuara nedisa hapa te hedhur me hope e qe s'na kishin ldne pershtypje

te mire, perkundrazi, na kishin deziluzionuar. Por keto raste

ne ende i shihnim te shkeputura dhe per to nuk benim per-gjegjese udhehegjen e PKJ. Vazhdonim, pra, td ruanim perpartine jugosllave dhe udhehegjen kryesore te saj mendim tö

mire, gjer diku euforik, sido qe per 4 vjet s'patdm mun-desi t'i njihnim nga afer e konkretisht. Tash kishte ardhur

koha ta vleresonim reciprokisht njdra-tjetrdn ne baze tö njo-

hjes Feale te puneve, te fakteve e te vijds qd ndiqte secilae jo me me gjykime «idealiste» si ne tö kaluaren. Kishte

ardhur koha qd ne praktikd tö na zhdukej Vdo fije dyshimi

qd na kishte mbetur nga hapat e kufizuar e td pakend-shem te se kaluares, ashtu siV duhej tö zhdukej iZdo dy-shim apo mendim i keq qö mund tö kishte krijuar per ne

udhehegja jugosllave e nisur nga relacionet qd i vonin tö der-

guarit e saj. Ishim, pra, tö gatshem e td predispozuar per t'izhvflluar e per t'i forcuar sa me shume marredheniet migesoreme PKJ e me popujt e Jugosllavise, duke u udhdhequr ne Ido

hap nga parimet marksiste-leniniste ne marredheniet midis

partive e vendeve vdllezdr. ?'do td na thoshte e ardhmja?!

«Mbrojtje» de jure per gllaberimin de factote Shgiperise

Viti i pare i ?lirimit, bile edhe pjesa mö e madhe e vitit1946, ne shumd drejtime po na flitnin pe,r njd «behar td vo-gel» ne marredheniet me «migtd» jugosllavd. Dukej sikur shu-

204

me nga gendrimet e tyre te meparshme po ndryshonin, sikurecej drejt nje permiresimi te atmosferes se rende e kritizerete se kaluares , sikur, bile , prej tyre po rishikoheshin edhedisa nga gendrimet e padrejta te se kaluares.

Vete kolonel Stoinivi , pas kaosit dhe peshtjellimit qe nashkaktoi ne Berat, filloi te me afrohej.

Por ajo qe na kishte ndodhur ne Berat gendronte si njere e zezö qe nuk ishte zhdukur . Perkundrazi , Vdo dite ndihejefekti i saj i keq ne punet tona te perditshme, te vogla osete medha.

Ia thashe kete Stoinigit ne nje nga vizitat e shumta qenisi te me bente pasi u vendosem ne Tirane , duke i theksuarse nga Plenumi i Beratit heperhe po shohim vetem efektenegative.

- Sa te ftohen pasionet dhe do te shihni se gjith^ka do tendryshoje, - u mundua te me getesonte ai. - Shoket neBerat u mesuan si te behet kritika e autokritika . Kjo eshteme shume viere per sot e per te ardhmen.

- Veq, - i thashö, - kam pershtypjen se kritika u beduke hedhur baltö mbi prestigjin e Partise , te udhehegjes sesaj dhe timin.

- Duhet te me kuptoni drejt, - m'u pergjigj . - Kurr-

sesi nuk kishim as une , as shoket tuaj per synim te cenohej

autoriteti i Partise suaj dhe, ca me pak , juaji personalisht.

Ju e pate vete se dhe shoket e Byrose nuk paten ndonje gje

me ju direkt , perkundrazi , ata jane te kenaqur qe ju jeni

Sekretar i Pergjithshem i Partise!

- Ne funksionet qe mbaj , - i thashe ftohte dhe me ten-dence te hapet, - mua me ka zgjedhur Partia dhe jo nje apopese persona . Te gendroja apo jo ne keto funksione , gjithashtu,nuk ishte dhe s'do te jete oshtje e disa personave , kushdoqofshin ata . Mbi te gjithe ne kemi Partine.

- Shume drejt, - tha StoiniVi dhe, duke bere sikurs'kuptoi gje , vazhdoi te me beje disa lajka : «Per ne eshtender qe kemi nje mik si ju» etj., etj.

Kurre s'me kane pelgyer lajkat dhe, kur ndonjehere mejane bere ne sy, jam munduar te shoh e te gjej se ^ ' fshihet

205

prapa tyre dhe lajkaxhiut . Keshtu ndodhi edhe kete radhe me

Velimir Stoini^in . Por ai fliste me nje pamje te title prej naivi

sa e kisha zor te kuptoja se V'kishte ndodhur keshtu papriturme te. Ndoshta, mendova, do t'i kete quar udhehegjes jugoslla-

ve ndonje raport per i; 'ndodhi ne Berat dhe Titoja do t'i ketö

terhequr veshin . Ndoshta vete Velimiri e ndien se ne vend qete na ndihmonte me «tezat» e tij, na prishi shume pune e tashdo qö ta kete mire me mua. Ndoshta mendon se une, me shkrim

ose ne takime zyrtare ne te ardhmen , mund t'i flas Titos per

katrahuren e Beratit dhe, per t'i dale se keqes perpara, per-

piqet te sillet migesisht me mua.Ne te njejten kohe vura re se StoiniVi vazhdonte te

mbante marredhenie te mira edhe me shoket e tjere , na ftonte

shpesh te gjithö bashke ne seline e misionit jugosllav e s'lin-

te rast pa na trokitur per vizita , gofte edhe sa per nie «si

jeni, si shkoni». Mendova se edhe kjo hynte ne kuadrin e

perpjekjeve te tij per te ndrequr diVka nga ato qe gene pri-

shur ne te kaluaren , ve^anerisht ne periudhen nga fundi i

gushtit gjer ne fund te nentorit 1944 . Gjer ne momentet kur

u largua nga Shgiperia (me sa mbaj mend , aty nga fundi i

vitit 1945), u kthye me teper ne nje shperndares ftesash e

propozimesh per te derguar sa me teper shoke te ve^ante e

grupe shokesh te sektoreve tö ndryshem ne Beograd «per

eksperience».Sidogofte , per mua ai ishte nje karte pa asnje viere.

Gjith^ka mund te kishte te mire (ne fakt s'kishte asgje), ai ekishte djegur perfundimisht ne Berat dhe tani, ishte ose s'ishte

ne Shgiperi , buzegeshte apo ngrysej , keto s'kishin me kurr-

fare rendesie . Kam bindjen se Titoja me shoke e nuhaten kete

opinion dhe e terhogen shpejt nga Shgiperia . Ne vend te tij

na erdhi titisti tjeter , Josip Gjergjia , me te cilin do te na

lidhte nje histori tjeter e gjate dhe e hidhur. Ky ishte nje

diplomat , me origjine shqiptare nga nje fshat ne Dalmaci dhe

e fliste shqipen lirisht. Gjyshi i tij, ne gofte se nuk gabohem,kishte gene regjent i monarkise serbe a kroate. Josip Gjergjia

ishte njeri i zgjuar dhe dhelparak , hiqej «popullor», i afrohej

kujtdo dhe ne kete drejtim e ndihmonte edhe gjuha , bente nje

206

pune te sterholluar informacioni per Beogradin. Me mua mun-

dohej te tregohej korrekt dhe i afruar, bente perpjekje te

zhdukte nga une pershtypjen e keqe qe kishte lene VelimirStoini^i e shume te tjere dhe tregohej «accommodant» dhe metendenca qe te ecnin punet pa u acaruar me. Pra, fillimishtGjergjia ishte gojembel dhe «ekspert» i vertete per te gjithageshtjet. Me nje shkrese 5-6 radheshe, vete Titoja na e pre-

zantonte si nje kuader te pergatitur, qe do te ishte i gatshem

per te na ndihmuar. Qysh ne nje nga takimet e para qe pata

me kete perfagesues te ri jugosllav, ma hodhi fjalen te Stoi-nivi.

- Shoket, - me tha ne «konfidence», - i terhogen caveshin per ndonje mungese takti ne marredheniet me ju, por

duhet ta kuptoni, me teper ai prirej nga metodat ushtarake,sepse ky qe profesioni i tij.

- Nuk ishte thjesht mungese takti, - ia ktheva jugoslla-vit shgipfoles. - Nje histori e tere u zhvillua e po vazhdonduke marre shkas nga «verejtjet» qe na paraqiti kolonelStoiniVi.

- Shoket tuaj jane keqkuptuar me te. Verejtje reciprokene si miq e komuniste do te bejme, por kjo s'do te thote qeato te merren per baze.

- Po, por shoku juaj kembenguli qö ato jo vetem te pra-noheshin, por edhe «te thelloheshin» me tej.

- Mundet, mundet, - tha Gjergjia, - por une kam ar-dhur me idene e mire qe te mos shohim nga e kaluara. Ate-herö vete kushtet gene te tilla, qe ishte me veshtire te njihe-

shin gjendja e problemet. Kryesorja eshte qe tani te ecimperpera krah per krah, si miq e vellezer.

Nderkaq te tjera mesazhe migesie na kishin ardhur e po

na vinin nga Beogradi. Nisen vajtje-ardhjet e shokeve tankte sektoreve te ndryshem ne Jugosllavi dhe ata qö takonin,sidomos zyrtaret e partive, i pritnin me fjale te ngrohta e s'li-

nin rast pa me derguar edhe mua pershendetje e «sigurime»se «migesia» midis partive e vendeve tona «do te forcohet»,se «Beogradi i ka e do t'i kete dyert te hapura per ju» etj.

Te gjitha keto, te shikuara ne teresi, s'kishin si te mos

207

na ngrohnin e te mos na gezonin. Ne vete ishim te interesuar

per forcimin e marredhenieve reciproke, deshironim, ne radhe

te pare, qe vete Partia Komuniste e Jugosllavise dhe shteti iri jugosllav te ishin ne pozita sa me te forta e te drejta. Pa-

tjeter, mendonim e shpresonim se kishim ^;'te mesonim prej

tyre, ve^anerisht per problemet e organizimit te shtetit te ri

tö demokracise popullore, ku neve na mungonte pervoja, per

rindertimin e ndertimin e vendit, per njohjen, forcimin dheafirmimin e pozitave tona ne arenen nderkombetare etj.

Fakt eshte se qeveria jugosllave ishte e para qe e njohuQeverinc tone si qeveri te ligjshme dhe vendosi marredheniediplomatike me ne qysh ne pranveren e vitit 19451. Per kete

akt, ne i falenderuam e u shprehem mirenjohjen shokeve ju-

gosllave, megjithese, ne fund te fundit, ky akt ishte nje vep-rim me se normal dhe i nevojshem te behej menjehere ngaIdo qeveri, e cilitdo vend qe ndiqte nie politike realiste ne

arenen nderkombetare.Njohjen e Qeverise sone nga te tjeret ne nuk kishim pse

ta pritnim e ta shihnim si ndonje «favor» apo «miresi te ve-

i^ante» qe na behej. Qeveria jone ishte me se e ligjshme,kishte dale nga zjarri i luftes. Si rezultat i luftes heroike e pa

kompromis qe zhvilluam kunder okupatoreve dhe bashkepu-netoreve te tyre vendes, Qeveria jone gezonte perkrahjen dhedashurine e mbare popullit, shprehej e vendosur dhe ndiqte

nje politike te jashtme e te brendshme te drejte e parimore,

ajo njihte detyrat dhe mbronte te drejtat e saj ne arenen

nderkombetare.I pare, pra, me gjakftohtesi ose, si te thuash, ne parim,

akti i njohjes se Qeverise sone nga qeveria jugosllave ishte

digka me se normale, ishte nje veprim qe duhej bere nga ajo

e nga Ido qeveri tjeter.Po, per kushtet e rrethanat e atehershme, kur ne, padrej-

tesisht, u ndodhem perballe bojkotimit te hapet dhe perpjek-

jeve te amerikano-anglezeve jo per te na njohur, po per te na

1 Vendimi i geverise jugosllave per njohjen e Qeverise Demokratike

Shqiptare u publikua me 1 maj 1945.

?o8

permbysur, kur ende s 'po njiheshim nga tö tjeret etj., akti igeverise jugosllave meritonte respektin dhe mirenjohjentone . Ca me teper , gjendja e turbullt ne Greqi , si rezultat inderhyrjes ushtarake te anglo-amerikaneve , paraqiste nje rre-zik te ri ne kufijte tane jugore. Qeveria greke , e krijuar nemörgim dhe e sjelle me aeroplanet e aleatöve drejt e ne koll-tuk, menjehere shpalli hapur pretendimet e vjetra per tö zhva-tur pjesön jugore tö Shgiperise . Perralla e lashtö e te ashtu-quajturit Vorio-Epir nisi prape tö garkulloje neper kancela-rite e fuqive tö mödha dhe pörfaqösuesit monarko-fashistegreke, tö mböshtetur hapur nga amerikanet dhe anglezet,shpörthyen nje fushatö tö terbuar ne konferenca e takimenderkombetare per nje copötim te ri te- Shgiperise . Ne e ngri-tem zerin tone me forcö kunder kesaj politike te eger e tepadrejte qö ndiqej ndaj shtetit tone tö ri dhe pikörisht neishim faktori themelor dhe garancia numer njö qö do t'i mbro-nim, siG i mbrojtöm , te drejtat tona te ligjshme kombetaredhe te drejtat ne arenen nderkombetare . Faktoröt e tjerö qöshpreheshin ne favorin tone , sidomos ata te jashtem , kishinvieren e faktorit ndihmes , mbeshtetes.

Ne radhö te parö, kete faktor ne e shihnim dhe e gjenimte politika e drejtö dhe internacionaliste e Bashkimit Sovjetiktö udhöhequr nga Stalini , e shihnim te politika e jashtme sta-liniane, e cila , ashtu sig u vu ne mbrojtje tö interesave dhe

te drejtave tö te gjitha vendeve e popujve tö tjerö, tö me-

dhenj e te vegjöl, u vu edhe ne mbrojtjen e 4zeshtjes sone tedrejtö. Perfagesuesit e Stalinit e perkrahen Shqipörinö e re

dhe rendin e demokracise popullore qe ne po vendosnim; atane te njöjtön kohe demaskonin perpjekjet e reaksionit ndör-kombötar, kercenimet dhe perpjekjet e tyre per te nderhyrene punet tona tö brendshme ose per tö mohuar e per tömarrö neper kembe te drejtat tona . Ne kete periudhe, fakteshte se edhe qeveria jugosllave, me deklarata ose me perfa-coesuesit e saj, u vu ne mbrojtje tö te drejtave tona , bile, duhetthene se zelli i saj u shfaq veiZanerisht i zjarrte ne lidhje menjohjen dhe me mbrojtjen nga synimet e te tjereve te kufijvetane shteterore. Me poshte do tö shpjegoj se c'qe kjo «mbroj-

14 - 67 209

tje» dhe nga se vinte ky zell i Vuditshem i titisteve ne lidhje

me ^eshtjen tone. Ketu dua vetem te evidentoj atü qe ishte

e dukshme dhe proklamohej me buje prej tyre me 1945 e me1946, sig u proklamua edhe me 1970 e me 1980. Ne, pa dy-shim, per aq sa dinim e shihnim ne ato momente, s'kishte si

te mos u shprehnim mirenjohjen per kete ndihme qe na jep-nin dhe ata mirenjohjen e pranonin me qejf, bile nxiheshinkur s'ua jepnim me teprice e, sidomos, kur nuk e publikonim

ne shtyp, ne fjalime ose s 'ua dergonim me shkrim. Do ta sqa-

roj se q'qe edhe ky «zakon» i tyre qe Vdo gje, veVanerisht

deklaratat e mira i kerkonin me shkrim e sidomos te bo-

tuara ne gazeta.Mund te paraqisja ketu edhe nje numer faktesh e aspek-

tesh te tjera qe kane te bejne me marredheniet tona «tengrohta» me jugosllavet ne vitin e pare e te dyte pas Glirimit

(per ndihme ekonomike ne kete periudhe as mund te behet

fjale), por mendoj se edhe keto qe permenda jane boll per teargumentuar nje te vertete autentike per kete te ashtuquajtur«periudhe e marredhenieve te ngrohta», «migesore» me ju-

gosllavet. Dua te them se nga ana e tyre e gjithe kjo «miresi»,

«ndihme», «perkrahje» ne thelb ishte vetem nje blof, nje hilee madhe, nje Bark i maskuar me dafina e me dege ulliri, por

qe nen gjethe fshihte dhembet e hekurt te armiqve te be-

tuar te Partise e te linse se atdheut tone. Me kete qe

them une kurrsesi nuk dua te shkel as mbi «te miren», asmbi te verteten dhe as te keginterpretoj apo te menjanoj

faktet, siV kane pretenduar e pretendojne titistet. AsnjeherePartia jone s'e ka pasur kete zakon dhe s'ka lejuar askend ne

radhet e saj te shtremberoje jo me historine, por asnje fjale

nga historia.Faktet jane kokeforta, le t'ua japim atyre fjalen.Si me te madhen e me te «padiskutueshmen» ndihme e

perkrahje qe na kane dhene neve qysh ne fillim, jugosllavet

permendin, pra, njohjen e Qeveris sonn prej tyre ne maj

1945 dhe perpjekjet ne konferenca nderkombetare etj., per ta

njohur edhe te tjeret Qeverine tone te ligjshme dhe paprek-

shmerine e kufijve tann.

210

Per kete ata paragitin «fakte», ribotojne deklarata, kuj-time etj., etj. Po, ato fakte, ato deklarata ekzistojne dhe ne

nuk i kemi mohuar kurre. Por titistet gjithmone jane mun-duar te fshehin, «te harrojne», te zhdukin Vdo gjurme tö nje-

sere faktesh e argumentesh te tjera qe i takojne se njejtes

geshtje dhe kane ndodhur ne te njejten periudhe. Konkretisht:tamam ne kohen kur ata publikonin me buje njohjen e Qe-verise sone, te pavaresise se Shgiperise dhe te njesise se saj,

te pacenueshme territoriale, ne fshehtesi, ne bisedat e ran-

gjeve mö te larta te udheheqjes shteterore e te partise thurnin

planet per aneksimin e Shgiperise e kthimin e saj ne nje re-publike te shtate te Jugosllavise! Qysh ne fillim te vitit 1945,

nje nder bashkepunetoret me te afert te Titos, Moshe Pijade,kerkoi qe kancelaria e re e Republikgis Federative te Jugoslla-

vise ne Beograd te mos kishte 6, por 7 kabinete! Kabineti i 7-tei perkiste, sipas titisteve, «Republikgis Jugosllave tö Shgipe-risgi!»1.

Ndonjeri nga jugosllavet e sotem e paraqit kete fakt tepakundershtueshem si maniere e kokekrisuri te Pijades, osesi «deshire», «lekundje» fillestare te te tjereve. Nuk eshtekeshtu. Keto plane per aneksimin e Shgiperise, pak me pas,

me 1946 e, veGanerisht, me 19417 e me 1948 ne do te na shtro-heshin zyrtarisht, me egersi e me forci nga vete Titoja dhe

njergizit e tij. Per kete do te flasim me poshte. Ketu eshtr

fjala vetem te evidentojme falsitetin dhe poshtersine dinakete Titos me shoke ne lidhje me veprimin e tyre publik te1945-s per «njohjen» e Shgiperise.

Por lind pyetja: perse ata vendosgin dhe shpallen njohjene Shgiperise, te Qeverise sone etj., ne nje kohe kur ne fsheh-tesi perpunonin plane aneksioniste? Mos u nxituan?! Mos ga-buan?! Aspak! Budallenj ata s'kane gene dhe, vec,anerisht,

1 PerveG te tjerash, edhe ne librin e Vladimir Dedijerit, «Novi priloziza biografiju J. B. Tita» (Shtojca te reja ne biografine e Titos) (2) Rijeka,1981, f. 902, shkruhet: «Moshe Pijade, perkrahes 1 madh i Federates seJugosllavise e te Shgiperise, propozonte... qe ne planet per ndertesen ere te federates ne Beogradin e ri te perfshihet menjehere ndertimi i 7kabineteve : per 6 republikat jugosllave dhe per Shg1perine».

211

ne kurthe e ne prapaskena , hakun te mos ua hame, e kane

afirmuar plotesisht aftesine dhe djallezine e tyre.Edhe ne rastin konkret , taktika e tyre ishte e rafinuar dhe

shumeplaneshe.Titoja me shoke mendonin (dhe ketu gabuan rende) se, ne

njeren ose ne tjetren menyre, Shgiperia do t'u takonte atyre.Pozitat kyg ne udhehegjen tone pas Beratit i siguruan, mige-

sine tone euforike ndaj tyre ata e njihnin dhe e ndienin,nd ;tnje pengesö qe kishte mbetur, mendonin se do ta elimi-

nonin lehte. «Faktori i brendshem», pra, prej tyre quhej,

pergjithesisht , i zgjidhur . Tash ishte puna qe aneksimi i Shgi-

p%'rise te mos ngjallte debate e telashe ne arenen nderkom-

betare , te mos quhej kurrsesi nga te tjeret si nje aneksim

manu militari, si pasoje e luftes etj. Ky aneksim , sipas tyre,

duhej te behej ne kushte pageje dhe te mbante vulen e «vull-

netit tö ligjshem» te shtetit shqiptar e te Qeverise se tij te

ligjshme. Atehere s'do te kishin ngaterresa . Pikerisht per ke-

te, si hap i pare , duhej njohur Shgiperia si shtet me vete,

duhej njohur Qeveria e re Shqiptare si qeveri e ligjshme qe

shprehte aspiratat dhe deshirat e popullit . Kur te gjithe, e

sidomos «te medhenjte» ta kishin realizuar kete njohje, ate-

here kuptohet , s'kishte pse te ngjallte shgetesim e ngaterresa

«deshira» e nje qeverie te ligjshme e te njohur ne bote qe te

bashkohej me ke t'i donte qejfi , pra, ne rastin konkret, me

Jugosllavine . Keshtu zgjidhej dhe problemi i Kosoves; nuk

shtrohej treshtja t'i lidhej ajo Shgiperise , por Shgiperia te

bashkohej » me te ne suazen e Jugosllavise se Titos!

Ketu synonte , mbi te gjitha, qeveria jugosllave me aktin

e saj te 1 majit 1945. Me kete ajo u jepte «shembullin» te

tjereve , qe te nxitonin te njihnin nje qeveri te ligjshme te

nje vendi sovran . Kete gellim kishin te gjitha <.ndihmat» dhe

«perpjekjet» e saj per te ndikuar tek Anglia , SHBA-ja, Franca

etj., q^; te njihnin pavaresine e Shgiperise dhe Qeverinii tone

Demokratike . Titoja me shoke bene, pra, nje njohje de jure

te Shgiperise per ta gl1aberuar Shgiperine de facto.

Ne kete plan inkuadrohen edhe te gjitha perpjekjet e tyre

.«per te goditur» synimet dhe pretendimet e te tjereve, veva-

212,

nerisht te monarko-fashisteve greke ne lidhje me copetimin e•

Shgiperise. Edhe sot e kesaj dite ne Beograd proklamohet mc

buje kjo «ndihme» e atyre viteve, bile perdoret si «argument•>

se udhehegja jugosllave, gjoja jo vetem s'ka dashur aneksimin

e Shgiperise, por ka ndihmuar qe Shgiperise te mos i prekej

asnje pjese trualli nga pretendimet e atehershme monarko--f ashiste !

Aty nga mesi i gushtit 1946, ndersa ne Paris kishte filluar

punimet Konferenca e Pages, ne dhe gjithe opinioni publiknderkombetar degjuam per denoncimin e forte qe i beri MoshePijade ne nje nga seancat e Konferences propozimit te Cal-

darisitt per nje marreveshje te fshehte greko-jugosllave percopetimin e Shgiperise.

Pak dite pasi kishte folur Pijade, une shkova vete neParis, per te kryesuar delegacionin tone ne kete Konference:dhe qysh ne takimin e pare e falenderova Pijaden per gendri-min e tij e te geverise jugosllave ndaj propozimit te ndyrete Caldarisit. Isha bashke me Molotovin ne momentin kurtakova Pijaden dhe ketij iu be shume qejfi per fjalet e mia,ca me teper qe po ia thosha ne sy te Molotovit.

- Ujqit monarko-fashiste me etjen e tyre te terbuar

me dhane nje fakt te madh ne duar, - nisi te deklamonte menje mburrje te dukshme Pijade. - Po dhe une, ama, e per-dora dhe Ieshova «bomben» ne Konference!

Pasi Pijade mbaroi emfazen, Molotovi, me getesi e mehumor, i tha:

- Shume mire ua bere! Por shoku Enver s'ndodhej ketuato dite e nuk i di hollesite se si ta dhane greket ne dore ate«bombe»>.

- Me thirri Caldarisi ne nie bisede te fshehte, - nisite tregoje gjithe qejf Moshe Pijade, - e me tha: «Ne kemipretendime te vjetra ndaj Shgiperise se Jugut, por edhe ju,serbet, keni pretendime ndaj Shgiperise se Veriut. Hajde temerremi vesh, te biem dakord dZ'ju takon juve e q'na takori

1 Ne ate kohe kryeminister 1 Gregise dhe perfagesuesi 1 saj niKonferencen e Paqes ne Paris.

213

neve dhe te mbarojme pune me Shqiperine. Ajo s'duhet te

ekzistoje si molle sherri midis nesh. Le te jete nje molle eembel, e ndare me mirekuptim pergjysme!». Ja gjer ketu

arriten ! - tha Pijade e na nguli syte per te pare efektin e

fjaleve te tij.- Po, po! - ia ktheu Molotovi gjithe seriozitet dhe e

pyeti : - E pastaj, si vajti ujdia?!- Ne kurre s'mund te lejonim e s'do te lejojme te na

cenojne Shgiperine moter, - deklaroi Pijade, - prandaj ne

Konference u bera ate qe s'ua kishte prere mendja.

E falenderova edhe nje here per kete deklaratö, duke equajtur ndihme e mbrojtje internacionaliste nga perfagesuesii nje vendi vella. Por nuk dija atehere se tamam ky «mbroj-

tes» i pjeses jugore te Shgiperise vuante nga endrra per tagllaberuar te tere Shgiperine, nuk dija se tamam ky Pijade

ishte ai qe qysh me 1945 donte te na «rezervonte » kabinetin

e 7-te ne kancelarine e pergjithshme jugosllave!Pra, konform planit te fshehte per aneksimin e krejt

Shqiperise , njerezit e Titos s 'kishin pse te mos dilnin ne

«mbrojtje» te pjeses jugore qe synohej nga Caldarisi. Atabesonin se punet do te ecnin ne favor te tyre dhe, ne nje

rast te tille , perse te lejonin qe e vluara e enderruar, Shqi-

pöria, te cenohej edhe nga greku , kur mund ta gezonin te

gjithe vete?!Shkurt, «mbrojtesit» jugosllavö nuk mbronin Shqiperine

si shtet te lire e sovran, por mbronin ato troje, qe ne planet

e tyre te fshehta , perbenin gubernen jugore te «shtetit te

madh» shumekombesh e shumepopujsh jugosllav te enderruar

prej shekujsh.Kjo, pra, ishte baza kryesore nga shperthente gjithe ai zell

i jugosllaveve per «njohjen e Shgiperise» e per «pacenuesh-merine» e kufijve te saj.

Natyrisht , ne varesi te kesaj strategjie kryesore dhe te

momenteve te atehershme , me kete politike «mbrojtese», «in-

ternacionaliste » etj., Titoja me shoke realizonin njekohesisht

edhe gellime te tjera.Duke dale ne radhen e pare te «mbrojtesve » te Qeshtjes se

214

Shgiperise, ata investonin kapital ne boten demokratike e per-

parimtare per t'u hequr si vend «kampion i mbrojtjes» se te

drejtave te vendeve te tjera, si «internacionaliste me vule»,

si shtet e si parti qe s'ushgejne kurrfare ambiciesh aneksio-

niste e hegjemoniste. Perkundrazi, ata jepnin te kuptohej nga

opinioni se., edhe kur te tjeret u flasin per ujdi e traktate te

fshehta ne dem te te treteve (si rasti i Caldarisit), ata jo vetem

s'pranojnö, por i denoncojne boterisht aneksionistet! Te kulluar

te dynjase! - ja ig'mund t'u thoshe njerezve te Titos.

Lodra keshtu behej e rafinuar dhe e rrezikshme. Kjoparaqitje «prej te kulluari» ne kete faze te pare, do t'u sher-

bente si nje argument i fugishem «per te vertetuar» me pas,

ne hapin e dyte, se, ne ^eshtjen e bashkimit te Shgiperise meJugosllavine, nuk ka kurrfare komploti e dore te fshehte nga

ana e jugosllaveve. «Jo, - do te mbroheshin Titoja me shoke,- ne e pranuam bashkimin, sepse kjo qe deshire e vete

shgiptareve , ne s'kishim asnje pretendim . Perkundrazi, sie e

dini, zoterinj, ne ishim ata qe dilnim ne mbrojtje te pavare-sise se Shgiperise e te njohjes se kesaj pavaresie edhe ateherekur te tjeret heshtnin, ose pretendonin ta copetonin».

Shume vjet me vone, kur jo vetem per sh'ovinistet ju-

gosllave, por edhe per kedo tjeter u be e garte se Titoja ne

lidhje me Shgiperine i kishte bere llogarite pa hanxhine, dote dilte prape nje monarko-fashist grek e tash, «nga pozita

te barabarta do t'u perseriste jugosllaveve aktin e Caldarisitte vitit 1946. Ver, tentativa e re per pazarllek ndryshonte disi

nga e para. Kete radhe rangu i pjesemarresve ishte me i larte:

Propozimin per nje ndarje te Shgiperise do t'ia beute Presi-dentit te Jugosllavise, Titos, vete monarku 1 Gregise, Pavllo.Ndryshimi tjeter gendron ne faktin se kete radhe Titoja s'epa te udhes t'ia denonconte propozimin mbretit as ne sy ekoke me koke, pale ne publik.

Natyrisht, se (Z'qe kjo «shaka mbreterish» qe behej ne

Korfuz, karshi pcr karshi Shgiperise, koha e ka treguar e do

ta tregoje. Por nje gje eshte e padiskutueshme: dhelpra e fam-shme e Ezopit i quajti rrushte, qe lakmonte aq shume, «agu-

ridhe», vetem kur pa se nuk i arrinte dot!

21 5

Por, siV thashe , kjo i takon nje periudhe te mevonshme,kohes kur ne ishim vene prej vitesh ne thike e ne pike me

revizionizmin modern jugosllav. Le te kthehemi , pra, ne pe-riudhen e «migesise», ne periudhen kur Titoja me shoke na«mbronin» e na perkrahnin de jure per te na gllaberuar defacto.

E tille ishte atehere e verteta e politikes jugosllave ndaj

nesh , ne te gjitha aspektet e tjera . Kete gellim kishte edhe

«mbeshtetja » e «perkrahja» e papritur qe nisi te me shfaqte

mua Velimir Stoinii^i pas komplotit te Beratit, edhe «pershen-

detjet» qe me dergonin me njerin ose me tjetrin Titoja me

shoke, edhe vete dekorata e larte jugosllave qe ata me akor-

duan me 1946 . Te gjitha beheshin per te na humbur vigjilen-

cen, per te mbuluar Ido dyshim rreth komplotit me nje perde

tymi te trendafilte , per te na dhene goditjen tamam kur nuk

e pritnim.

Sig do te mesonim me vone, ndersa mua me leshoheshin«certifikata» mirebesimi e mirenjohjeje , ne te njejten kohevazhdonte perkedhelja e nxitja me tej e ambicieve te Ko^iXoxes, te Nako Spirut , te Sejfulla Maleshoves me syniminqe keta ta benin tash ate qe s'arriten ta benin ne Berat -menjanimin tim nga udhehegja e Partise . Ne kete periudhe tepare Nako Spiru po shfaqte gjithe dellin e tij projugosllav,por me pas do te vertetohej se lidhjet reciproke midis Nakosme udhehegjen jugosllave s'kishin asnje baze te drejte e mar-ksiste. Ato ishin lidhje agjenturore. Nakoja enderronte tebehej Sekretar i Pergjithshem i Partise e, qe te me zevende-sonte mua , mendoi te perdorte jugosllavet, por ishin jugoslla-vet qe e perdoren Nakon per gellimet e tyre. Tamam kesajfaze i takon ai dokument.i poshter e i ulet i Nako Spirut, kuky i drejtohej ne rruge agjenturore udhehegjes jugosllaveme fjalet me te kegiia per mua e kerkonte qe te shikohej punaime, me nje fjale, te ndikonin per te me rrezuar nga detyraku me kishte zgjedhur Partia.

Por jugosllavet kerkesen qe u bente Nakoja , e lang neheshtje , sepse , si duket , pane te Nakoja nje element qe mundt'u hapte telashe ose t'u prishte pune . Preferuan me teper

216

Koii Xoxen. Nakoja, i prekur rende, por edhe i etur ne am-bicien e tij, u fut ne lidhje te tjera. Jugosllavet do t'i shihninlidhjet e reja te Nakos, po per dokumentin e tij komprome-

tues do te vazhdonin te mbanin heshtje te plote. Vegse nerrethanat e renda te nentorit 1947 (per to do te flasim me

poshte), njerezit e Titos do te nxirrnin nga sirtari dokumentin

komprometues e do Via. vinin Nakos perpara si presion, si«arme» me te cilen ky i fundit, ne rrethanat e renda tö krijua-

ra, do t'ia hiqte vetes. Por edhe kete radhe neve s'do te na thu-

hej asgje, sepse jugosllaveve u interesonte qe, ne ato mo-

mente, rrethanat e vetevrasjes se Nako Spirut te mbeteshin sa

me misterioze per ne. Edhe me vone jugosllavet do ta nxirr-

nin kete dokument nga sirtaret e do te publikonin vetem disa

pjese te tij, me gellim qe te krijonin ne publik opinione sa mete kegija per ne.

Te tille gene pra «shoket jugosllave», ata qe na hiqeshinper «marksiste te kulluar» e qe ne, per fat te keq, ne mungese

te fakteve dhe ne mungese te unitetit ne radhet tona, i kon-

sideronim si shoke e miq edhe me 1945, edhe me 1946.Natyrisht, edhe ne kote periudhe ishin disa shenja, disa

tregues, te vegjel ose te medhenj, qe s'mund te fshiheshin eqe neve na benin pershtypje jo te mire.

Shkonin ne Beograd per vizita ose me pune grupe sho-

kesh ose ndonje delegacion rinie apo i organizates se gruasdhe shoket jugosllave, per Judine tone, u ngrinin e u leshonin

emrin dhe «meritat» e Liri Geges! U desh te shkonte nje hereedhe vete e denuara e Beratit ne Jugosllavi (nuk mbaj mendpse e ne e'rrethana, por me siguri ka gene nderhyrja e nder-mjetesimi i vete jugosllaveve), dhe se perjashtuares nga By-

roja jone Politike dhe nga Komiteti Qendror i Partise per ga-bimet e renda sektare, i rezervoi nie pritje te ngrohte e teperzemert numri dy i udhehegjes jugosllave - Milovan Gji-

lasi! Nisen te na beheshin presione per te rehabilituar ate siedhe Ymer Dishnicen, qe e kishim denuar per oportunizem.

C'emer t'u vinim ketyre veprimeve te shokeve jugoslla-ve?! Ata leshuan gjithe ato akuza ndaj tyre dhe ndertuan njeplatforme te tere, ate te Beratit, duke u mbeshtetur mbi ga-

217

bimet dhe fajet e ketyre dy elementeve. Qysh, pra, tani po i

mbanin afer e na benin presion t'i futnim perseri ne udhe-heqjen e Partise?! E Vuditshme!

Sig thashe me lart, Liri Gega ishte njeri i tyre, agjentee betuar e tyre dhe ne Berat jugosllavet u detyruan ta sakri-

fikonin, «ta denonin», jo per demet qö ajo i kishte sjelle PKSH,

por vetem e vetem qe gabimet e saj rt'i trajtonin, sig i trajtuan,

si gabime te udhehegjes se Partise, kryesisht te miat e teMiladinit. Pas kesaj, ishte e natyrshme qe ata te kerkonin nga

ne rehabilitimin e Liri Geges. Sa per Ymer Dishnicen jugo-sllavet donin ta rehabilitonin, sepse ata i njihnin prej kohesh

prirjet oportuniste e pajtuese te tij. Nje oportunist i tillö ne

udhehegjen tone do te ishte njö vote mö shume ne favor te

planeve te fshehta te jugosllaveve.Natyrisht, ne, edhe pse s'i dinim e s'i kuptonim atehere

«i^udite» e panumerta te jugosllaveve, nuk rame dakord me

propozimet e tyre. U duk se ata nuk «u zemöruan» per kote

dhe ne vazhdonim punen tone, duke ruajtur, si gjithnje, res-

pektin e miqösinö me ta, por edhe duke ecur me kujdes ne

kete rruge. Ca mö teper na e diktonin kete maturi njö seregendrimesh e pikepamjesh te tyre, tö cilat ose na shtonin pi-

kepyetjet, ose na vinin para dyshimesh e shgetesimesh se-

rioze.Aty nga prilli i vitit 1945 shkuan ne Jugosllavi nje grup

ushtarakösh per tö marrö pervoje ne nje kurs a seminar te

organizuar me kuadrot ushtarake jugosllave. Sapo u kthyen,me vijnö ne zyrö Mehmet Shehu, Kristo Themelkoja, Tahir

Kadareja e, me duket, edhe dy-tre te tjere, e nisön tö mö

pershkruanin V'degjuan e mösuan:- U bö nje zberthim i temave tö medha per pervojen

e Revolucionit tö Tetorit dhe te revolucionit ne Jugosllavi, -

filloi te raportojö Mehmet Shehu. - Vete shoket Tito e Kardel

zbörthyen strategjinö dhe taktikat e partise jugosllave ne keteVeshtje kardinale. Ne menyre teper interesante, dhe me nje

origjinalitet krijues, shoket...- Po, po, - ndörhyra per t'i dhene te kuptonte Mehmetit

qe tö futej ne pörmbajtje, - iZ'u tha konkretisht?!

218

- Thelbin e perben ky konkluzion : revolucioni jugosllavnuk shkoi ne gjurmet e revolucionit rus, secili kishte veVoritee tij. Revolucioni rus nuk mund te zbatohej ne kushtet e Ju-gosllavise , prandaj revolucioni jugosllav eshte i veVante dheketu gendron merita e shokut Tito dhe mbi kete baze duhenorganizuar ushtrite tona.

- Ky eshte konkluzioni qe e nxirrni nga V'degjuat, apokonkluzion ku kanö arritur shokut jugosllave ? - e pyeta

.gjithe preokupim.- Pshte konkluzion ku kane arritur tash shokut Tito

e Kardel, - u pergjigj Mehmet Shehu.M'u kujtua ne moment debati me Tempon ne pranve-

ren e 1943-shit per tö njejtin problem . Tamam kete «konklu-

zion», kete pikepamje na serviri atehere Tempoja dhe unee kisha kundörshtuar me force duke e quajtur jo te drejtedhe pergmim per vlerat dhe per rendesine nderkombetare te

Revolucionit te Madh Socialist te Tetorit . Fajin atehere ia

hodha Tempos, tash na dilnin Titoja e Kardeli ne te njejtinpozicion.

Mehmet Shehu e ndjeu dezaprovimin tim dhe menjeherenderroi taktike. U terhoq nga parashtrimi i metejshem i«strategjive e taktikave » te reja jugosllave dhe la Kristo The-melkon te hidhej ne ujerat e paqarta.

Ky i fundit na beri nje pasgyre te tere te pikepamjeve te

shfaqura nga Titoja , Kardeli e te tjere udheheges jugosllave.Perveg asaj qe permenda mö lart , idetö e tjera flitnin per

«etapat e revolucionit», ku jugosllavet mendonin se «megeende s 'eshte zgjidhur etapa e revolucionit demokratiko-bor-gjez, ne do ta vonojme kalimin ne etapen e dyte , ne ate te

revolucionit proletar »; se «rruga e kalimit nga etapa e pare

ne te dyten , eshte rruga e reformave »; se «köshillat nacional-clirimtare jane organe te revolucionit demokratiko-borgjez»;se «nje nga dallimet midis Revolucionit te Tetorit dhe revo-

lucionit jugosllav öshtö se ne revolucionin jugosllav, bor-gjezia eshte anetare , pjesötare e frontit», se «Titoja ka pasu-ruar marksizmin me taktiken e luftes nacionalglirimtare» (!)

,etj., etj.

219

Nuk mund te pretendoj se gjithgka e pata te garte qysh

ne ato momente, por shume nga keto pikepamje m'u duken tedyshimta, gjer te papranueshme, disa binin ere mburrjeje emegalomanie te pakonceptueshme, te tjera ishin plot ekuivokee te mbarsura me rreziqe te medha.

Me shume kujdes u thashe shokeve se probleme te tillajane te rendesishme, por teper te veshtira, se vete shoket ju-gosllave, me siguri, jane ne studim te ketyre problemeve, sepervoja e luftös dhe e revolucionit nuk pergjithesohen menje-here e lehte etj.

- Jua them keto, - iu drejtova shoköve, - qe te tre-

goheni te matur e te kujdesshem si ne bisedat e ne leksionet

qe do -te zhvilloni, ashtu edhe ne punen tone te perditshme.Mandej, gjersa shoket jugosllave, ato qe u thane atje, s'i kanö

bere publike, ju vete nuk duhet te perziheni ne propagandi-min e pikepamjeve qe degjuat. Ido gje, - i porosita ne

fund, - ta matim mire, ta peshojme e ta ballafagojme me

mesimet e marksizem-leninizmit. Keshtu edhe do te mesojme,edhe s'do te lejojme gabime.

U ngriten gjeneralet e iken, por ato qe me thane do t'ibluaja ne vete per shume kohe. Nga njera ane me shgetesoi

esenca e vete pikepamjeve te shfaqura nga shoket jugosllave,mania e tyre per te dale kaq shpejt me «pergjithesime» temedha e me pretendime te medha, gjer edhe si «pasurues» temarksizem-leninizmit! Por, mendova, ne konkluzione te tilla

te nxituara ndoshta i hon euforia e pare pas fitores. Koha Ido

gje do ta vere ne vend, ndihma e shokeve, veiZanerisht e atyresovjetike, s'do t'u mungoje as atyre, as neve per t'i gartesuare per te mbajtur gendrime te drejta.

Shgetesimin kryesor e kisha me shoket tane. Ekzaltohe-shin teper shpejt me gjithQka thoshin jugosllavet. Natyrisht,Titon me shoke i konsideronim shoke e miq, por tendenca «perte pervetesuar» pa asnje arsye Ido gje qe thoshin ata, nukme dukej e drejte dhe komuniste. S'ishte ky rasti i vetem qepo e vija re kete lloj ekzaltimi euforik e nenshtrimi ndaj «temadhi.t», +te fugishmit».

Kishte shkuar ne ate periudhe ne Beograd, per pune «te

220

veganta», Kogi Xoxe e, sapo u kthye, me vjen ne zyre. Ishinaty edhe Sejfulla Maleshova e Pandi Kristo.

- G'nder e V'pritje qe na kane bere! - me thote. - S'tallafos dot. Veg gjeneral Markos (e kishte fjalen per Rankovi-cin), me priten vete shoket Gjilas e Kardel!

Emrat e ketyre dy te fundit i permendi me nje ton tetillö plot veneracion sa te thoshe se Ko^in na e kishte takuarvete «perendia».

- Kush jane keta? - e pyeta aty per aty si rastesisht,si «mege ra fjala». Natyrisht, une e dija mire se kush ishin

Gjilasi e Kardeli, s'kisha ndonje pershtypje te keqe ndaj tyre

dhe as doja t'u cenoja autoritetin, por veneracioni i Xoxess'm'u duk i drejte.

Kogi u prek nga pyetja «pa takt» qe i bera.- Shoket Gjilas e Kardel?! - tha duke hapur syte sikur

do te me tregonte gudine. - Ata jane njerezit me me mend

te Titos, jane shefa te medhenj. Si ta them, jane idheolloget e

partise.

- Aa! - i shpreha «habine», - qenkan vertet te me-dhenj ! ?'te biseduan?

- Per te tera gjerat llafosem. Nga pak e per te tera. Perluftön, per qeverinö, per sigurimin, per mbrojtjen. Na thane

fjale tö mira. Do tö na ndihmojne. «Mos u nxitoni, - me tha-ne, - ne kote periudhe se mos pörzieni... ecjen e revolu-

cionit»!

- Si ecjen? - e pyeta.

- Demek, si ma thanö, - u pertyp Kogi Xoxe, - dome-

thene, shkallet, hapat...

- Etapat e revolucionit, ja ^'te kane thene! - korrigjoiSejfullai me fodullek.

- Tamam, per ato mö thanö qe tö mos i ngaterrojme.Ishte nje pune e koklavitur goxha, por me d?'kuptova unes'duhet tö nxitonemi se tani per tani do jemi nje demokraci

edhe per popullin, po dhe borgjezia tö mos trazonet shume,se shkelen ato de, etapat.

- Nejse, nejse, - e nderpreu me nje mosperfillje te

hapöt kolegun Sejfullai, - eshte nje teori e tere kjo, do t'jua

221.

zberthej ndonje dite. Por ne esence drejt e kane, gjithe nder-hyrjet e mia ne Byro e ne Qeveri atje godasin.

Se ku goditnin «nderhyrjet» e Sejfullait do ta shohim.Fjalen e kisha tek ai lloj veneracioni a priori e jo i drejte,qe po krijonin nje numer nga shoket tane ndaj udhehegjes sePKJ. S'e kam fjalen qe te cenoheshin autoriteti e prestigji

i saj dhe as marredheniet e ngrohta e reciproke te shokeve

tane me shoket jugosllave, por kur gjeja rastin theksoja qebesimi e respekti duhet te ishin reciproke dhe te mos krijo-

heshin ne marredheniet tona pozitat e «te medhenjve», e

«ustallareve» qe dine e vendosin gjithVka, ndaj «te vegjelve»,«Virakeve», qe duhet te rrine kokulur e pa bare ze, te zbatojne

ato qe thote «ustai». Kesaj se keqeje i duhej dhene fund. Sho-ket duheshin pergatitur e kalitur qe te mos gjykonin me

koken e njerit apo te tjetrit, por sipas vijes se Partise, dukemarre per baze realitetin dhe duke u udhehequr vetem nga

teoria marksiste-leniniste.Por pikerisht kjo gje e domosdoshme ne ate periudhe nuk

mund te realizohej. Nje pjese nga shoket e Byrose se Komi-tetit tone Qendror ishin «indoktrinuar» ne ate menyre qe Gdohap ta hidhnin sipas hapit te «migve» jugosllave, Ido gendrimta mbanin ne varesi me gendrimet e jugosllaveve.

Kesisoj, edhe pse «te terhequr» e pa nderhyre «direkt»,

plani i jugosllaveve per nenshtrimin e Partise sone dhe peruzurpimin e Shgiperise ecte normalisht. Jugosllavet po e be-

nin punen e tyre me duart «tona», me njerezit qe i kishin

pergatitur me kujdes gjate luftes e ne Berat e qe tash i kishin

hedhur ne ofcnsive.

Agjentet e Beogradit ne radhet tona

Pas goditjes qe na dhane ne Berat, Titos me shoke u du-hej perdja e «dashurise» dhe e «migesise» edhe per te mbu-luar gdo gjurme mbi autorin e vertete te komplotit te Beratit

2.22

e per ta vuar vepren e tyre gjer ne fund. Ne Berat ata mbo-llen farat e shkaterrimit te se ardhmes sone, i mbollen per

fat te keq, ne mes nesh, ne gjirin e udhehegjes se Partise

sonö dhe, menjehere pas kesaj, «u terhogen» per te lene te

keqen qe mbollen te zhvillohej vete, brenda udhehegjes sonö.Dhe nuk vonoi e plani i tyre nisi te jepte rezultatet e

para. Fakt eshte se udhehegjes se Partisö sone iu imponuane menyre armigesore njö vije jo e drejte marksiste-leniniste.Pas Plenumit te Beratit mund te konstatohet lehte se ne fja-lime dhe ne dokumentet tona, flitej pak per Partine dhe shu-me per Frontin. Kjo ishte si rrjedhim i «gabimeve te mia Sek-tare» mege flisja shume per Partine dhe gjoja pak per Frontin.Ne te njejten kohe neve na u imponua pikepamja per t'imbajtur te fshehta, ne nje gjendje gjysmelegale ekzistencene Partise dhe qenien e saj ne udhehegje te krejt jetes sevendit.

«Te fshihej ekzistenca e Partise», kjo ishte konsekuenca

e vijes likuidatore te jugosllaveve e cila kishte dy gellime:E para, te uleshin prestigji dhe autoriteti i Partise ne

radhet e komunisteve dhe te popullit, 'dhe, si rrjedhim, t'i ha-pej rruga frymes oportuniste liberale ne ideologji, ne vijen

politike, ne ekonomi, ne pushtet e ne Gdo sektor tjeter. E gji-the kjo behej nen «teorizimet» dhe shtremberimet antimark-

siste ne lidhje me dy etapat e revolucionit, kohen dhe rruget

e kalimit nga njera etape ne tjetren etj. Keto ishin edheprirjet dhe idete e sjella nga Sejfulla Maleshova, por qe tash

do t'i zhvillonte me ngut i mbeshtetur nga misioni jugosllav.E dyta, me fshehjen e ekzistences se Partise sone, ju-

gosllavet luftonin te pergatitej mö mire terreni i pranimit si«lidership» ne jeten tone i PKJ dhe i Titos, si te vetmit dhekryesoret udheheges edhe te Shgiperise edhe «te asaj PKSHqe kishte drejtuar keq, qe kishte bere kaq gabime politike dheorganizative».

Qellimin e likuidimit tim total, si nje kusht te rendesishem

per zbatimin me revan te planit te tyre, ata nuk e arriten dot

ne Berat e., si duket, e shtyne per me vone. Vetvetiu u shtyneper me vone edhe shpresat e konkurrenteve per te njejtin

223

post: Sejfullait, Nakos, Kogit. Pas (;lirimit keta do te beninvmos te merrnin plotesisht punet e drejtimit ne dore dhe mua

te me izolonin krejt, derisa te me hiqnin si te panevojshem.Por edhe ketij gellimi nuk ia arriten dot, sepse ne punen

qe me kishte ngarkuar Partia dhe pushteti une nuk qöndroja

duarlidhur. Kritikat dhe goditjet e padrejta nuk me dekura-juan dhe as mö deshperuan, nuk e humba as kurajen, asbesimin. Une vazhdoja te gendroja ne bindjen se Partia kishte

pasur nje vije te drejte politike dhe organizative te pagabuar,ne pergjithesi, pavaresisht nga disa gabime subjektive. Ndry-

she nuk do te ishin korrur keto fitore kaq te mödha e, ne ra-

dhe te pare, glirimi i atdheut dhe vendosja e pushtetit popu-llor. Une luftoja njekohesisht me bindje te plote se punet du-

hej te ndreqeshin dhe te krijoheshin situata te pershtatshme

per t'i shtruar edhe nje here drejt i;eshtjet.Por «shokeve» te Beratit porsa u zihej ne goje «rishiki-

mi i se kaluares» shfaqnin njö pakenagesi e zemörim te Vu-ditshem, qe mö pas do te kthehej ne nje frike te dukshme.

Shperthyen grindjet, acarimet ne Byrone tone Politike.Kuptohet, keto grindje nuk shpörthenin per gjera te vogla,perkundrazi, per problemet e mödha qe dilnin para vendit,

Partise, pushtetit ne tö gjitha fushat.Köshtu, pra, ne hynim ne etapen e re historike pa nje

vijö tö percaktuar garte e sakte. Do te ishte kjo njö e keqee vogöl dhe qe mund te kapercehej lehte, nese udhöheqjajonö do te ishte ne harmoni dhe e predispozuar per tö

shkrire ne unitet tö gjitha forcat per pörballimin e proble-

meve. Por tamam ky kusht i domosdoshem nuk ekzistonte.Sejfullai, Nakoja, Ko^Zi, pas fitores qe korren ne Berat, tani

nuk kerkonin rruget per zgjidhjen e problemeve te medha te

vendit, por rrugöt per tö realizuar synimet e veta drejt «fro-nit». Secili ne heshtje synonte vendin e parö. Ne menyre te

ve^ante, mö i papörmbajtur nisi tö tregohej Sejfulla Malesho-

va. Etja e madhe per pushtet, per t'u bere «shef i Partise ei shtetit» e shtynte ate te hidhte dembellökun e se kaluarös

e te tregohej shumö aktiv. Per vete problemet e vec anta e

teper te ndörlikuara qö shtronte situata e re, ai, si duket, men-

224

doi se kishte ardhur koha te merrte flamurin. Ne kete gje e

favorizonte fakti se kishte jetuar ne vendin socialist, ne Bash-

kimin Sovjetik, dhe hiqej sikur vetem ai mund te ishte ne gje-ndje te manovronte me kujdes ne situaten e nderlikuar te eta-

pes se re ku kishim hyre.Ne Vdo mbledhje te Byrose Politike, sa shtrohej rendi i

dites, e merrte fjalen fare serbes:- Degjoni shoke, problemet e ndertimit, te organizimit

te shtetit, te ekonomise, te kultures etj., jane shume te nderli-

kuara e kerkojne nje trajtim dialektik, pa rene as nga njöraane, as nga ana tjeter e te kundertave. Eksperienca sovjetike

e viteve pas revolucionit, qe une kam pasur fatin ta jetoj, nabind se duhet te jemi shume te manovrueshem. Ja, si do tebejme ne me shtetezimet, me sektorin privat, me ate shtete-

ror, me industrine, me bujgesine?! T'i shtetezojme te gjitha?!Dakord, - thoshte «profesori», - ky eshte gel1imi, kjo eshte

e ardhmja e socializmit! Por, si ta bejme kete? Menjehere?Me urdher? Mund edhe te behet keshtu, sepse tani kemi ne

duar edhe gurin edhe arren. Por po te vepronim keshtu nes'do te ishim komunistö, por sektare, aventurierö! Sepse jo

vetem s'do te na kuptonte as pronari i madh, as i vogli, por,

edhe sikur t'ua merrnim me forte, s'do te jemi ne gjendje t'iveme ne funksionim e ne efiVence ndermarrjet, banken, mi-

nierat.- Mire, po ku do te dalesh, - i hidhej Ko^i. - Thuaji

shqeto gjerat.- Shqeto po flas, shoku Xoxe, bile po e shpjegoj mark-

sizmin ne menyre fare vulgare qe te me kuptoni drejt, - ipergjigjej Sejfullai.

Thuajse ne te gjitha Qeshtjet shikoja qe benim shume

diskutime. shume zhurme dhe po me krijohej mendimi se kjozhurme s'behej aq per «natyren e problemeve», se sa «natyrae problemeve» kapej nga njeri e tjetri per realizimin e qe-

llimeve tö veVanta e personale.

Kur me argumente te shendosha ia rrezonim Sejfullait

«teorite» e tij mbi mbrojtjen e sektorit privat etj., ai menje-

here kapej pas «nep»-it te Leninit e, kur edhe kötu argumen-

15 - 67 225

tonim se ai e shtremberonte Leninin, menjehere hidhej te

Titoja.- Ju lutem shume! - protestonte. - Shoket Tito, Kardel

e Gjilas nuk flasin kot. Ata vete nuk nxitohen e ne kaq here

na kane keshilluar te mos nxitohemi. Jemi ne etapen kur dote ecin paralel proletariati e borgjezia, prona private e ajo

socialiste. Te mos i djegim etapat.Debate shumö te medha patem gjate vitit 1945, sidomos

per problemet e medha te zgjedhjeve ne Asamblene Kushte-tuese, si do te shkonim ne keto zgjedhje, g'do te perfagesonin

ato, cili duhet te ishte roli i Partise ne kete fushate te madhe

politike, eilet do te ishin kandidatöt qe do t'i propozoheshin

popullit etj.- Te mos harrojme, - ngrinte zerin Sejfulla Malesho-

va, - se köto zgjedhje do te vulosin faktin se sa na do po-

pulli ne, ose , me sakte, me ke eshte populli.

- Si? - e pyeta, - ju doni prova ne vitin 1945 se mekö eshte populli? Populli eshte me Partine, me Frontin, meQeverinö Demokratike qe kemi krijuar e qe po drejton ven-din !

- Po, bile ne parim jemi dakord, - hidhej Sejfullai. -

Por ne duhet te bindim ködo e sidomos boten se populli eshte

me ne. Votat do ta tregojnö kete perfundimisht. Te mos nen-

vleftesojme ato qö thone aleatet anglo-amerikanö. Tö mos

nenvleftesojme as zerat e asaj rryme qe po kristalizohet si nje

opozite brenda Frontit e qe kerkon tö marrö pjesö e pavarur

ne zgjedhjet!Ne themi se populli eshte me ne . Anglo-amerikanet thonö

se nuk eshte keshtu, thonö se populli nuk na do! Ne do tembrojme pikepamjen tone, por pa nenvleftesuar e pa injoruarzerin e opozites. E kam fjalen qö te mos veprojme si sektare

ne fushaten e zgjedhjeve, por si balle i demokracise. Dhe de-

mokraci da tö thote qö t'u leme liri njerezve - zgjedheeve

dhe kandidateve per t'u zgiedhur, per te vepruar lirisht. Nete paraqitim kandidaturat tona, por tö leme te lirö edhe kun-

dershtaret, do te thosha ata qö s'jane me ne , tö vene kandi-

daturat e tyre. Keshtu ne do t'i mbyllim gojen reaksionit qö

226

thote se i kemi kufizuar liritö, se kemi zhdukur demokracine.- Nje rruge e tille, - kundörshtova menjehere, - do

te na Voje jo ne qorrsokak, por ne shkaterrim. Te lejojme

reaksionin te dale me vete ne fushaten e zgjedhjeve, do tethote te pranojme ndarjen e pushtetit me te, te atij pushtetiqe e krijuam me gjak e sakrifica.

- Jo, mos gjykoni kaq prere, - hidhej Sejfullai. - Kjodo te jete vetem taktike. Populli do te shohe se jemi per lirite plote e do te lidhet me shume me ne.

- E kunderta do te ndodhe, - i thashe. - Keshtu ne do

ta deziluzionojme e do ta goroditim popullin, punetoret e

fshataret, masat e varfra tö qytetit e te fshatit. Kur keta te

shohin ne listat e kandidateve elemente qö me pare ia kanepire gjakun , elemente qe kane gene ose te huaj per luftenose kane gendruar larg luftes, do te kene te drejte te men-dojne: Per ke luftuam? Qe te zgjedhim ne krye te tille nje-rez?!

- Njö moment! Njö moment! - thirri Sejfullai sikur te

kishte gjetur piken e Arkimedit. - Logjika te goi atje ku

duhej. Kur populli te shohö ne liste elementet qe nuk i do,atehere do ta hedhe kokrren jo per ta, por per listat tona. Ke-

shtu do te behet diferencimi dhe izolimi! Keshtu ne do takemi gojen plot t'u themi aleateve amerikane e angleze: eshihni, zoterinj, me ke eshte populli?! Fitorja jone do te jetee sanksionuar.

- Une jam kunder nie politike te tille, sado «te gjere»e «demokratike» ta quash ti, Sejfulla, - i thashe prere.

- Kjo echte renie ne sektarizöm! - thirri Sejfullai. -Eshte rikthim ne atö vijö qe e goditem ne Berat. Dhe mö vjenkeq, shoku Enver, por me hidherim po konstatoj se Beratinju akoma s 'e keni kuptuar.

- Une kurrö s'e kam kuptuar e s'kam per ta kuptuarköshtu si thoni ju Plenumin e Beratit, - i thashe. - Nese

ne Berat u goditen qöndrime e shkarje sektare ne te kaluaren,kjo kurrsesi s'do te thote qe tani tö hidhemi ne te kunder-

ten, ne oportunizem.- Vetem njö vleresim sektar mund ta quaje politikö opor-

227

tuniste kdte platformd qe und parashtroj dhe qe e mbroj edo ta mbroj gjer ne fund, - ^irrej Sejfullai. - Le te flasindhe shoket!

- Qd nuku jane td lehta keto gjera, - e merrte fjalen

Kogi Xoxe, - nuku janö. Por duke degjuar dhe ato qe thotd

Sejfullau dhe ato qe thotd Enveri, mendonj qe te jemi cazdme te ekuilibruar. Und nuku jam as me njerin, as me tjetrin,po them keshtu: ne kemi nje eksperiencd nga koha e «Punes»

se Kordes. Kur na dergoi Kominterni vijen e re, me 1937,

morem pjese ne zgjedhje si opozite, dhame listat tona e popu-lli ne Kord na dha kokrrat me te shuma. Ne fituam atehere,

pa^ka se pastaj regjimi na vuri hune mua me nje sdre sho-

kdsh. Ketu anohem nga Sejfullau. Drejt e ka. Shpresoj sereaksionardt s'do tö fitojne gje. Po ne fitofshin, shome e bej-md... Ne nuk lemd te na e marrin pushtetin... Pastaj kemi

eksperiencen e shokeve jugosllave. Ata nuk u trembne töbejne ujdi edhe me borgjezet, me Subashi^in. E kane ne

qeveri. Se qysh e tek eshte puna e tyre, ne s'nderhyjme, por

te mos harrojme se ata jane treguar e tregohen te matur e tö

gjere me reaksionin. Ne kongresin e partise ne Serbi shoketjugosllave deklaruan qe te veprojne tö lira gjithe partite poli-

tike, tö kene keto edhe gazetat e fletoret, tö kunderta me atote partise, te behet luftc me gazeta, me fjalime midis te dyja

paleve e keshtu te bindet populli per lirine qe ka fituar. E

bejne ketd, se ndryshe reaksioni u hap telashe. Te mesojmdedhe ne prej tyre se i kemi miq. S'dshtd puna te ca reaksio-

nare te njohur, se ata di une ku t'i fut, por e kam llafnetek aleatet. Ne presim te na njohin e ata s'na njohin pa pare

zgjedhjet. Ndaja thom tö tregoemi me te gjere. Le te vijnd

ne zgjedhjet, por do tö humbasin, sepse e kane humbur mekohl davane. Por edhe per ato qd tha Enveri, mendoj temendohemi. Them qe ca elemente fare reaksionare t'i goda-

sim e te mos 1 lejojme te na paraqiten ne lista, te tjeret t'i

ldme.- Jam per nje politike te matur e te zgjuar, - shtynte

urfit Nako Spiru. - Shoku Kogi permendi di(Zka nga pervojae kongresit te fundit te Partise Komuniste te Serbise. 1 kam

228

lexuar edhe une ato materiale dhe ka vend per te mesuar,

sidomos nga guximi dhe aftesite manovruese te shoköve ju-

gosllave. Ata nuk tremben nga pjesemarrja e reaksionaröve ne

zgjedhje, bile edhe nga hyrja e tyre ne keshillat. «Edhe kurte triumfojne elementet e reaksionit ne nje keshill, - thane

shoket jugosllave per veten e tyre, - ne s'duhet t'i rrezojme,

sepse zgjedhja e tyre tregoi qe masat s'i kemi te tera me vete.

Ti leme te drejtojne dhe, ngage jane reaksionare, s'do t'i plo-

tesojne kerkesat e masave. Keshtu ata do te demaskohen e dote braktisen nga populli. Keshtu thane shoket jugosllave», -

perseriti Nakoja, - dhe une mendoj se kjo eshte taktike e

zgjuar dhe e guximshme. As ne s'kemi pse te trembemi tani

qe jemi ne fuqi.- Kembengul ne ato qe thashe, - e mora perseri fja-

len. - Shoke, ju e dini se reaksioni, pas goditjes qe mori, e

uli koken, por kurrsesi nuk hoqi e s'ka per te hequr dore ngagellimet e tij. Ai ka filluar te levize, te grumbulloje forcat,

te krijoje lidhjet, te organizoje goditjen. Ne mbeshtetje te

tij eshte reaksioni i jashtöm, ve^;anerisht ai amerikano-anglez.Nuk eshte rasti te ndalem me gjate ne debatet pa fund

qe zhvillonim per keto probleme kardinale te asaj periudhe,vetem dua te theksoj, se nga V'po ndodhte mes nesh gjithnjee me teper po me forcoheshin njö sere shgetesimesh.

Se pari, shihja se po ndihej nje fryme e tendence e rre-zikshme e oportunizmit dhe flamurin e kesaj tendence e mban-te Sejfulla Maleshova.

Se dyti, ndihej hapur mungesa e unitetit te mendimit e

te veprimit midis nesh. Ne debate e ne kundörshtime anga-

zhoheshin thuajse te gjithe (me perjashtim te Bedri Spahiute te Tuk Jakoves), por shihja se kundershtimet e Kog;it e te

Pandit, gjer diku edhe te Nako Spirut ndaj Sejfullait nukishin kundershtime pikepamjesh, por me teper kishin te benin

me gjera anesore, me «replika te ve^anta» etj. Me dukej seshoket nuk i shgetesonte aq shume oportunizmi i Sejfullait

sesa vete Sejfullai, kapadailleku dhe pozat e tij prej «te pa-diskutueshmi», «te shumedituri», te nje udhehegesi «te dores

se pare».

229

Kjo situate duhej goditur e ndryshuar . Akoma me teper

u binda per kete pas perfundimit me sukses te plote te zgje-

dhjeve tö pergjithshme qe u organizuan ne gjithe vendin ne

dhjetor 1945 . Populli me votat e tij vertetoi se ishte i lidhursi mishi me kocken me Partine dhe me Frontin tone Demo-kratik . Por ne kuadrin e pergjithshem pozitiv pati edhe rasteqd tö lendonin . Nga presionet e Sej.ullait e td tjereve u lejuaqe nd disa raste te paraqiteshin ne listat e kandidateve edheelemente qe populli s ' i shihte dot me sy . Na erdhen lajmetmenjehere:

- Ne kokrrat i hame e Riza Danit nuk ia hedhim ne ku-ti, - ishin shprehur hapur nje grup banordsh te gendres kuishte shpallur kandidatura e ketij elementi antipopullor. Ke-shtu na ndodhi edhe me te tjere . Kishte raste kur zgjedhesiti hodhen votat per elemente qe s'i donin vetem e vetem sekeshtu u thoshte Partia, por jo bindja e tyre. Fjala ishte per

elemente te tille si Suat Asllani , Selaudin Toto, Shefqet Be-ja, Gjergj Kokoshi e td tjere, te eilet me pas do te dilnin ha-

pur si nje grup i rrezikshem armigesor ne radhet e Asamblesesone Kushtetuese.

Ne te njejten kohe Sejfulla Maleshova vazhdonte me ngutperpjekjet per nje hapje e orientim sa me te madh ndaj Pe-rendimit, per lidhje ekonomike me ta sepse, sipas tij, «keshto

do tö ecim me shpejt perpara dhe do tö zhdukim nga mendjae aleatöve idene se shkelim demokracine», se «vetem s'bejmedot gje», se «migte (e kishte fjalen per jugosllavet) kane hallet

e veta» etj . Prandaj , sipas Maleshoves , syte duheshin drejtuarnga Perendimi . Qe te na «njihnin» keta, Sejfullai ne nje takim

na tha:- Te rishikojme gZeshtjen e traktateve te kohes se Zogut

me amerikanet e anglezet!- Ne ^'drejtim ? - e pyes i habitur.- Ne drejtim te njohjes se atyre traktateve . Nuk na pri-

shet ndonje gje se i njohim edhe ne! - u pergjigj fare serbesSejfullai.

- Domethene tö hedhim poshte vendimet e Kongresit tePermetit? - i them me zemerim. - Kdte kerkon ti Sejfulla?

230

- Mos harroni shoke, - iu drejtua Sejfullai KoVit, Na-

kos e te tjereve, - se Kongresi i Permetit eshte mbajtur ne

periudhen e sektarizmes, para Beratit! Vendimi i atjeshem

per «rishikimin», domethene per hedhjen poshte te traktateve

te Zogut me aleatet me duket nje vendim sektar!Kundershtova me forte e indinjate dhe, per qudi, Kogi

Xoxe, si rrallehere qe nga Berati, m'u ndodh perkrah.- Sejfulla Maleshova, po i kaperten kufijte, - iu drej-

tua. - Qysh te hedhkeini poshte Kongresin qe na dha Qeve-rinö. Po te bejme si thua ti, del se duhet te lidhemi me Ame-

riken e Angline, por ajo kohe perendoi. Po te jete per lidhjee miq, tani kemi te tjere. Tu njohkemi ne kocesionet e vajit

te gurit anglezeve e amerikaneve! Kjo s'eshte serioze. Vajte

e gurit na duhet per vete, per te po vuajne edhe migte tane

jugosllave! - perfundoi Kogi Xoxe dhe leshoi gjithe nervo-zizem mbi tavoline zarfin ku kishte hedhur dy-tri shenime.

- Mos me vur ne pozita me shoket jugosllave! - iukthye Sejfullai Ko^i Xoxes. - Me ta bashke ishim kur bise-

duam dhe ata na kane sugjeruar t'ua njohim aleateve trak-

tatet e Zogut se s'na prishin ndonje pune.- Si, si? - pyeta aty per aty. - Kur ka ndödhur kio?!- Ishim bashke me Ko^in te Kardeli e Gjilasi, - nisi te

shpjegonte Sejfullai, - dhe u paragitem kushtet qe na vininaleatet e Perendimit. Ata na thane se mund t'ua njohim trak-

tatet . Ja, le ta thote vete Ko(Zi.- Mos i ngaterro gjerat e as shoket Kardel e Gjilas,

ktheu KoGi Xoxe i ngrysur, por me ze te dridhur. - S'pollafosnim per kocesionet e Zogut, po llafosnim per njohjen eQeverise sone nga aleatet.

- Kete thashe dhe une, - ia ktheu i zemeruar Sejfullai.

- Po, por sefte me shume fole ti se ata. Ti ua paraqite

gjerat me rrenje e me bina, lemsh ua bere. Me ngaterrove dhe

mua, pale ata . Keshtu echte puna. Mos i ngaterro shok^- Kur paskeni biseduar per kete gje me shoket jugoslla-

ve, - iu drejtova KoVit e Sejfullait, - perse nuk na infe:-muat pari u kthyet? Ky echte nje problem teper serioz.

- Si nuk kemi informuar! - u mbrojt Sejfullai. - Gji-

231

the perpjekjet e mia ne Byro per nje taktike te zgjuar me

aleatüt, ne atü fryme kane gene. Kam gjykuar se Kogi jua ka

thene hollesite.

- I ngaterron gjerat e tanizaj po na ngaterron te gjithe-ve! - iu kthye prape Kogi Xoxe. - Me theorine tende temadhe po na ben gorbe.

Ja, pra, keshillat qe na jepnin neve «shoket» e «migte» ju-gosllave! Te hidhnim poshte ato qe kishim vendosur ne Kon-

gresin e Permetit, te pranonim gjithi^ka na sugjeronin ame-rikanet e anglezet , te ruanim traktatet skllaveruese qe kishtenenshkruar Zogu me ta . Kogi Xoxe u mundua qe ta zbuste eta mohonte kete te vertete , por 4-5 muaj me pas, nga ana eudhehegjes jugosllave do te na behej perseri presion i hapetper te njohur traktatet skllaveruese te Zogutt. Natyrisht, nenuk iu nenshtruam ketyre presioneve dhe vazhduam gendri-min tone te meparshem.

Shperthyen perseri grindjet, veg kete radhe teper te aca-ruara dhe me akuza reciproke midis Kogit e Sejfullait . Bedriue Tuku , si zakonisht , te lekundur e me shume hiqeshin si as-njanes, kurse Nako Spiru dögjonte sy e veshe dhe perpigejte gjente pozicionin me te volitshem qe duhej te mbante. Ba-lanca i anoi nga Kogi Xoxe . Sejfulla Maleshova u vu papriturne gender te goditjes . Per Judine time , ne nje numer mble-dhjesh e takimesh qe beme ne ate periudhe Kog;i, Nakoja ePandi Kristoja iu derdhen Sejfulla Maleshoves me te gjithaforcat . Paraqitnin mori faktesh e argumentesh te reja , qe ver-tetonin tradhtine e Sejfulla Maleshoves, por vertetonin edhedigka tjeter : keto fakte, qe ata i dinin e i kishin biseduar menjeri-tjetrin, mua m'i kishin mbajtur krejt te fshehura.

Qe tö gjitha keto hidhnin drite jo vetem mbi gabimet erenda te Sejfulla Maleshoves, te cilat ne vija te pergjithshme

1 Ne nie radiogram qe Nako Spiru i drejtonte me 25 prill 1946 ngaBeogradi shokut Enver Hoxha , midis te tjerash shkruante : «Keta mendoj-ne se ne duhet te njohim traktatet me amerikanet nen formulen se Shgi-peria i pranon gjithe angazhimet e paraluftes me shtetet e tjera, meperjashtim te agresoreve . Per traktatet me Ameriken Kardeli nuk shehndonje gje me rendesi , thote se mund te pranohen kollaj». AQP.

232

i njihja e i kundershtoja prej kohesh. Me kryesorja eshte

se po hidhej drite e re mbi nje gabim «te vjeter», mbi Ple-numin e Beratit. Kishte ardhur koha per t'i analizuar e pert'i gjykuar te gjitha keto qe ndodhnin, shtruar, me pjekuri e

me pergjegjesi.

Fundi i Sejfulla Maleshoves nxjerrmc ne shesh komplotin e kurdisur nga jugosllavet

Dialektika e gjerave po bente te veten. Komploti i kurdi-sur ne prapaskene ne Berat, perve(; rreziqeve e gjithe te ke-

qijave te tjera per Partine e vendin, mbartte ne vetvete edhe

farat e se keqes per vete komplotistöt.Ne Berat Koi^i Xoxe, Nako Spiru e Sejfulla Maleshova

perbenin nje «unitet» dhe ishin ndersyer nga jugosllavet nesulm te perbashket kunder Partise sone, duke i ushqyer secilit

ambiciet per postin kryesor. Mirepo, ata ishin tre, kurse postivetem nje. Do te vinte, pra, koha kur «uniteti» i treshes

kryesore antiparti ne Berat do te shthurej. Ambiciet perso-

nale te secilit do te synonin ne skartimin e dy ortakeve te tjere.

Zhvillimi i ngjarjeve dhe interesat e komplotisteve do tebenin qe guri i pare qe duhej hequr nga loja te ishte Sejfu-lla Maleshova. Ky ne fakt e meritonte denimin jo tani, porqysh me pare, per te mos thene se krejt ngritja e tij ne udhe-

heqje ishte nje gabim. Ne ate periudhe te pakte te kohes seluftes qe ka'loi ne Shgiperi ai u tregua nje frikacak i pashoq,

nuk pati idene se ku e si beheshin luftimet e aksionet. Ai qe

per nje lufte kafenesh e sallonesh, per nje lufte batutash, na-tyrisht edhe kjo e zhvilluar me fjale se me te shkruar per

te ishte mundim e sakrificö e madhe. Pas Glirimit ai e afir-moi veten si nje demokrat liberal, parlamentar, qe (;'nuk

beri per t'i imponuar Partise nje vije oportuniste «te gjere», nje«front pa kufi», ku do te futeshin deri edhe kriminelet e luftes.

Sejfulla Maleshova, si gjate, ashtu dhe pas luftes tregoi

233

se ishte mik e perkrahes i gjithe politikaneve te kafeneve e

te kulisave, i elementeve borgjeze, i kulakerise e i klerikeve

reaksionare. Ai, ne fakt, ne teori e ne praktike, ishte kunderrevolucionit socialist, kunder diktatures se proletariatit.

Per gendrime e veprime te tilla antimarksiste e armige-

sore, qe Sejfullai i kishte pa fund, ne vendosem ta denonimme te drejte ne Plenumin e 5-te te KQ te PKSH ne shkurt

1946. Por ky motiv ishte ai i dukshmi, i partishmi ne denimin

e Sejfulla Maleshoves. E them kete, sepse tash ishte edhe«dikush» tjeter i interesuar per kete denim. Ky «dikushi», ne

radhe te pare, ishin jugosllavet.Prirjet antiparti te Sejfulla Maleshoves ata i shfrytezuan

per aq sa ua desh interesi, pastaj, kur pane se ky po behej i

bezdisshem per ta, bile me prirjet e hapeta properendimorepo u behej edhe i rrezikshem, rane dakord tue hiqej nga skena.Me kete rast, ata kenagnin me teper ambiciet e te preferuarit

te tyre kryesor, KoVi Xoxes. Me eliminimin e Sejfulla Male-

shoves hiqej nje konkurrent ne garen e Kogi Xoxes per pu-shtet absolut. tshte kjo arsyeja kryesore se pse Kogi Xoxee bashke me te edhe Nako Spiru, qysh kur une shtrova neByro domosdoshmerine e mbajtjes se Plenumit te 5-te, u

ndriti fytyra dhe u treguan plotesisht solidare. Vone do te

merrja vesh te verteten se ata u kapen pas kerkeses sime, pershgyrtimin e gabimeve e te fajeve te renda te Sejfulla Ma-

leshoves, per interesa e gellime te tjera, ne thelb antiparti.Dashur pa dashur Partia ne kete rast u vinte «ne ndihme»Kogit e Nakos qe te hiqnin nga skena nje nder ortaket rivale.

Por, hakun te mos ua hame, edhe ata vetö dashur pa dashurdo «ta ndihmonin» Partine me morine e fakteve qe do te

paraqitnin.

Natyrisht, unö atehere s'i dija e s'kisha nga t'i dija mo-tivet e verteta qe e nxitnin Kogi Xoxen ne kete sulm kunder

«oportunizmes», vetem shikoja se tregohej shume aktiv dhedite per dite nxirrte nga dosja «argumente» te reja kunderSejfullait. Nuk gendroi mb prapa ne kote fushate as Nako

Spiru . Ky vazhdonte avazin e vjeter: me njerezit e tij gru-mbullonte te dhena demaskuese per Sejfullane dhe perpigej

234

t'ia kalonte dhe Kogi Xoxes ne demaskimin e oportunistit. NePlenumin e 5-te te dy keta u perpogen te dilnin si «shpetim-

tare te situatds». Brenda seancave te mbledhjes nga ato qe

thoshin dukeshin solidare me njeri-tjetrin dhe solidare memua e me te gjithe shoket e Komitetit Qendror. Kjo m'u duk

shenje e mire. Ndoshta , mendova , po vjen momenti qe te for-

cohet uniteti i deshiruar e i kerkuar prej kohesh. Ndoshta sho-ket po e kuptojnd se ku mund te na Ponte orientimi qe na dha

Berati e tani po mbledhin mendjen . Por gabohesha dhe dy-

shimet e shenjat e para per kete u shfagen qe ne Plenum.Qoftd KoVi, gofte Nakoja ne diskutimet e ne nddrhyrjet etyre, gjithe te keqen e kufizonin vetem te Sejfullai , vetem te

oportunisti , por jo te fryma, te tendenca oportuniste qe kishtenisur te shfaqej pas Plenurnit te Beratit. Sejfullai ishte mei avancuari, ishte flamurtari i kdsaj fryme te huaj e antimark-siste, por ne s'do te fitonim asgje nese analiza e kritika dotd pergendroheshin vetem te personi i tij. Perse kishte hyre

kjo tendence oportuniste midis nesh ? Ku i kishte rrenjet,

shkaqet, arsyet?! C,'faktore e ndihmuan Sejfullane te shpaloste

me force prirjet e tij liberale?!Kdtyre pyetjeve te domosdoshme gofte Kogi Xoxe, gofte

Nako Spiru u rreshgitnin, u largoheshin . Und kisha bindje te

patundur se gjithQka e kishte nismen ne Berat, tek akuzat e

padrejta te Velimir Stoini^;it mbi gjoja «sektarizmin» ne vijdne PKSH dhe, ne raportin qe mbajta ne Plenumin e 5-td, arsyen

e se keqes e thashe hapur . Natyrisht , ne raport e ne ndör-

hyrjet qe bera nuk i atakova direkt as Stoinigin , as «direkti-

vat» e tij. (Ky, veV te tjerash, do te ishte nje hap i gabuar nga

ana ime, sepse keshtu u jepej mundesia Koi^it e Nakos meshoket e tyre te leshoheshin kunder meje si «antijugosllav»,«sektar», «i pandregshem» etj.) Por tablone e gabimeve teSejfulla Maldshoves me kujdes e inkuadrova ne sfondin e saj te

vertetd, ne frymdn «e re», «te gjerd», per te eilen foldm ne Berat.

- Ne Berat, - theksova midis td tjerave, - e kerkuamsektarizmin edhe atje ku nuk ishte dhe Veshtja e sektarizmit

u ngrit si rreziku me i madh i Partisd . Kjo mbartte rreziqe te

medha , sepse bdnte qe nje Parti e re dhe pa njö pervojd te

235

gjate, si kjo jona, te hidhej ne anen tjeter, ne gendrime opor-tuniste. Ata qe e humben me shume masen, - theksova metej, - ishin shoket qe nuk u mbeshteten ne pervojen e Partisedhe qe pane ne te kaluaren kudo tendencen -sektare».

Nuk eshte vendi te zgjatem ketu rreth raportit qe mbajtane kete Plenum (ai eshte botuarl dhe ne vetvete eshte rishi-kimi i pare i Plenumit te Beratit), por vetem dua te theksojse gofte Kogi, gofte Nakoja gjer ne fund iu shmangen njeanalize te tille, te thelle te gjerave dhe kjo me ra ne sy.

- Perse s'e cilesojne te keqen ashtu si duhet? - pyesja

veten. - Mos u vjen zor te pranojne qe gabuan ne Berat?Perse i tremb kaq shumö, gofte edhe pörmendja e fjales

«Plenum i Beratit»? Po me forcohej dyshimi se dicka fshihnin.Nje tjeter shfaqje qe s'me pelgeu ne gendrimet e Kogi

Xoxes e te Nako Spirut ne Plenumin e 5-tö ishte mania per

t'u paraqitur para shokeve te Plenumit si zbulues» e «shpe-

timtare te situates».

Kogi Xoxe ne diskutimin e ne nderhyrjet e tij ngrinterolin e «kuadrove» qe kishte rrotull, te cilet, sipas tij, «ki-shin konstatuar» e kishin ngritur gabimet e Sejfullait. Pasifoli per «konstatimet e kuadrove» Kogi iu leshua Sejfullait:

- Ti, - i tha, - deshe te na mbushje mendjen se s'vijnedeme nga vija jote dhe i mönjanonje kuadrot. Na ke bereshume deme. Neve na ka shpetuar kontrolli. As kishim vijekontrolli, as benim kontroll. Duhet rivendosur kontrolli...

«Kryekuadroviku» po gatitej tö merrte frenat, te hapte

dosjet. Nen masken e luftes kunder elementeve armiq, te fu-tur «nen ndikimin e vijes oportuniste te Maleshoves», Ko^iXoxe do te gjente shteg per ta shtrirFi vijen e «kontrollit», te

survejimit, te ndjekjes e te denimit ne te gjitha drejtimet, ve-

Vanerisht ndaj kuadrove te shendoshe ne Parti e ne pushtet.Nako Spiru, nga ana e tij, «meriten» ia veshi «rinise»,

«shoköve me shpirt revolucionar», «te zgjuar» qe kishin «zbu-luar» Sejfulla Maleshoven! Arriti gjer atje sa hapur ia kun-dervuri rinine Partise.

1 Shih: Enver Hoxha. Vepra, vell. 3, f. 245.

236

- Shoket e rinise, - tha Nakoja, - jane treguar mevigjilente se ata te Partise ne drejtim te Sejfulla Maleshoves.Rinia eshte e afte tö nxjerre kuadro te zote qe mund te beineQdo pune e te zgjidhin gdo problem!

Natyrisht, si kuadrot, ashtu edhe rinia, te edukuar nga

Partia, kishin bere e po benin punen e vet ne te gjitha fushatdhe Partia i udhehigte, i perkrahte e i ndihmonte me tö gjitha

forcat. Por problemi nuk shtrohej aspak se kush «e zbuloi»

me pare Sejfulla Maleshoven, rinia apo Partia, kuadrot apo

Partia! Ndarje te tilla, kundervenie te tilla ishin te palejue-shme e te rrezikshme. Gabimet e Sejfulla Maleshoves i zbu-

luan Partia, klasa punetore, njerezit e popullit e, ne per-berjen e tyre, edhe rinia e kuadrot. Mania per ndarjet «rini»,

«kuadro» ishte e padrejtö dhe e rrezikshme. Ca mö teper Ko^i

Xoxe e Nako Spiru, si ne Plenum, edhe para e pas tij, gofte

rinine, gofte kuadrot (Ko^i me kete nenkuptonte ne radhete pare punonjesit e Sigurimit e pastaj njerezit e aparateve),i shihnin e i paraqitnin si «sektore» personale ku, sipas tyre,

s'kishin rol direktivat e Partise, por «udhehegja» e Ko^;it dhee Nakos. Qysh ne Plenum i goditem keto tendenca (per aq sa

shfaqeshin ne ato momente), por me pas do te qartösoheshim

mö mire per te verteten e do te zhvillonim debate e pörpjekje

te ashpra me Ko^i Xoxen e Nako Spirun.Rane ne sy ne Plenum edhe möria e pakenagesia reciproke

midis Kogi Xoxes e Nako Spirut. Ndonese ne dönimin e Sej-

fullait ishin solidare, mönyra si e denonconin e si i paraqitnin

faktet te jepte pershtypjen se benin njö lloj gare.

Te gjitha keto me pas do te dilnin mirö ne siperfage e do

tö vertetohej se gofte Ko(Zi Xoxe, gofte Nako Spiru gjithvka

e benin ne kuadrin e luftes per pushtet vetjak. Per kete dote flasim mö poshte. Ajo qe ka interes ketu eshte fakti se ne

Plenumin e 5=te u qörua nga radhet tona nje armik nga me

tö rrezikshmit e me dinaket. Te gjithö shoket e dönuan ashperSejfulla Maleshoven dhe, ne njeren ose ne tjetren masö, doli

garte se rrenjet e gabimeve tö Sejfulla Maleshoves nuk ishinthjesht te prirjet e tij personale, te natyra e tij e lekundur

e oportuniste.

237

Keto te gjitha gdndronin, por kryesorja eshte se, se pari,

prirjet e Sejfullait gjeten baze mbeshtetjeje ne «orientimin»

qe dha Velimir Stoinigi ne Berat; se dyti, atmosfera jo e

shendoshe qe ekzistonte ne Byrone tone Politike nuk u bö

barriere dhe nuk u krijuan kushtet per t'ia goditur qe ne

fillim prirjet e shtrembra Sejfulla Maleshovös.

Plenumi i 5-te e konfirmoi plotesisht kete te vdrtete.

Por isha i bindur se nxitoheshim po tö shkonim pas «konklu-

zienit» tö Kogit, tö Nakos, tö Pandi Kristos e te tjerdve, se

gjoja «tani e keqja u hoq» e «punet do te ecin mird». Jo, Ple-

numi i 5-te vetem evidentoi se ku qöndronte burimi i se keqes,spastroi njd pjese te kesaj se keqeje, por rrenjet mbeteshin

atje ku kishin gene. Plaga mund te mahisej prape e te na

shkaktonte deine edhe me td medha.Kjo u duk garte menjehere pas Plenumit te 5-te. Shenjat

e para te merise KoVi-Nako, qe ishin shfaqur qysh ne gjysmen

e dytd te vitit 1945, tash filluan tö trasheshin e te dilnin ha-

pur. Zhvillimi i ngjarjeve po krijonte situata te reja: Grindjet

e Nakos e te Kogit ne mes tyre, e thyen izolimin qe me kishin

vendosur pas Beratit dhe filluan td vijne tek und «td gahen»,tö ekspozojne gjendjen, tö kerkojnd nddrhyrjen time. Gjith-

nje me shume po vija re se «argumentet» qe paraqitnin me

teper flitnin per ambicie personale te secilit sesa per gdshtje

parimore tö puneve tona apo tö vijes ne pdrgjithdsi.

Natyrisht, keto ambicie tö tyre qe mua me dukeshin töneveritshme, per ta kishin rendesi te dores se pare dhe «ecja»perpara e njerit s'kishte si te mos e shgetesonte tjetrin.

Fakt eshte se pas Clirimit, Ko^i Xoxe po merrte me per-

pjete sesa Nakoja, megjithese ai nuk kishte as kulturdn, asmprehtesine e Nakos. Por Kogi u shty perpara se jugosllavet

i vune rendesi «magedonasit» KoVi Xoxe, e fryne, e pompuandhe ne planet e tyre ishte ai qö duhej tö buhej kryesori. Kori

filloi te vishet «gjenerallejtdnant», ishte minister i Brendshemdhe sekretar organizativ i Partise, si Rankovioi ne Jugosllavi.

Filloi tö behej arrogant, prepotent, mbahej si njeriu «qö i

di tö gjitha».Nako Spiru e shihte me habi e shgetesim kete rritje te

238

shpejte te Kogit. Ai ia njihte kapacitetet Xoxes, qe ishte po-thuaj nul, e dinte dhe opinionin e pergjithshem qe ne kishimper te, keshtu qe ishte i bindur se Kogi po pompohej nga

dikush tjeter, nga nje force e jashtme. Nakoja e nuhati qejugosllavet po e linin ne balte dhe ambiciet e tij nuk po rea-

lizoheshin. Qe ketu, me siguri, nisi ftohja e Nakos me jugoslla-vet dhe orientimi i tij ndaj nje «me te fugishmi». Por per ketedo tö flasim me poshte. Fillimisht Nakoja avancoi ne grindjet

me Kogin me gellim qe ta minonte kote situate me metoda

dhe me forma jopartie, por me frymen e intriges qe e karakte-

rizonte dhe me pune fraksioniste.«Valet» e Nakos nisen te perplaseshin tek une me nga

afer, por jo te hapeta, jo te sinqerta. Jo te me hapte zemren

dhe te me zbulonte Q'kishte bere, por, kurdohere, per te kri-

tikuar Ko^in, nxirrte pretekst punet korrente. Po keshtu edhe

Ko^i kunder Nakos. Nga te gjitha keto kanstatoja se «uniteti»

i tyre ne Berat po Gahej dhe tendencat ishin te krijoheshin

dy grupe, grupi i Ko^it, i Pandit, i Kristo Themelkos (i cili

pas Beratit u be plotesisht njeri i jugosllavevel), dhe grupi i

Nako Spirut me tarafin e tij te rinise, Liri Belishoven, Fadil

1 Nen ndikimin e Kogi Xoxes dhe nga presionet e veprimtaria

agjenturore e titisteve , edhe Kristo Themelkoja , pas Plenumit te Beratit,

u bashkua me veprimtarine antimarksiste e antishqiptare te udhehegesvete Beogradit e te agjenteve te tyre ne Shgiperi. Kur tradhtia titiste dollne shesh dhe u zbulua e u shpartallua komploti qe kishin kurdisurjugosllavet kunder lirise e pavaresise se vendit tone, Kristo Themelkojai pranoi fajet e gabimet e tij te renda dhe beri autokritike per to. Megendrimin e tij ai ndihmoi qe PKSH te zbulonte me mire fijet e fshehtate komplotit te kurdisur nga udhehegja jugosllave dhe nga agjentetKoVi Xoxe me shoke. Per kete ndaj Kristo Themelkos u moren vetemmasa partie (u shkarkua nga anötar 1 Byrose Politike, ku ishte kooptuarne veren e vitit 1946 e u perjashtua nga radhet e KQ te PKSH) dhe iudha dera qe me pune e me gendrime te drejta t't shlyente fajet e gabimete meparshme. Kristo Themelkoja e vmoi lart gendrimin e gjere dhedashamires te Partise ndaj tij dhe i vuri te gjitha forcat per t'i kryerme nder detyrat qe iu ngarkuan ne sektore te rendesishem te ekono-mise se vendit. Per punen e mire e gendrimet e partishme, vee tä tje-rash, eshte dekoruar edhe nga Presidiumi i Kuvendit Popullor te RPSH.

239

Paaramin e te tjere. Sa per Bedri Spahiun e Tuk Jakoven,keta gjer ne fund te vitit 1945 ose ishin « neutrale», ose pri-

reshin me teper nga Sejfullai dhe pasi Sejfullai u godit, atambeten te terhequr.

Shume ngjarje te tjera u zhvilluan nderkohe para neshne kete fryme dhe, kur gjykoja per to, te gjitha fokusoheshin

ne nje pike, ne nje burim te vetem - te Plenumi i Beratit.Atehere une gjykova se kishte ardhur momenti ta shtroja

dgeshtjen ne Byrone Politike. Dhe ashtu veprova. Sir dihet,

mendimet e mia per keto Veshtje, shkaqet dhe burimin e tyre

i permblodha ne nje material per Byrone Politike, materialqe njihet si «Tezat per rishikimin e Plenumit te 2-te te KQ te

Partise»1. Keto teza jane botuar te plota shume vite me pare,keshtu qe kötu s'eshte vendi te bej nje shtjellim tjeter te tyre.

Deshiroj vetem te theksoj se ne kete rast, pra, ne pranverene 1946-s, hapur e zyrtarisht shtrova ne Byrone Politike kon-

kluzionin se autori kryesor i gabimeve te renda ne Plenumine 2-te ishte i derguari jugosllav, Velimir StoiniVi, se te gji-

tha «tezat» dhe «direktivat» e tij ishin tö gabuara dhe solida-rizimi i shokeve tane me to solli gjithe situatat e renda te

mepasme. Duke vene ne dukje rrezikshmerine e ketyre vepri-

meve, qe kishin shkaktuar e po shkaktonin perVarje, mendojase nga ana ime ky ishte nje veprim i domosdoshem per te

shpetuar Partine nga nje per(zarje e metejshme. Nga ana tje-ter, ishte e domosdoshme dhe urgjente t'u thuhej shokeve se

uniteti marksist-leninist ne udhehegje nuk ekzistonte, gjö qerrezikonte te demtonte unitetin e gjithe Partise e te popullit,

prandaj absolutisht duhej vendosur ky unitet ne Parti e, neradhe te pare, atje ku mungonte, ne Byro.

Ne nje takim pune ua sugjerova Koi?it e Nakos mendimin

tim, por ata kercyen perpjete.- Perse te futemi ne analiza te ngjarjeve te kaluara?

- pyeti si pa djallezi Kogi. - Berati ishte per luften. Ajokohe mbaroi. Bile dhe per dy vjetet e pare te paqes gjerat

1 Shih: Enver Hoxha. Vepra, vell. 3, f. 361.

240

i vuri ne vend Plenumi i 5-te . S'ka pse te futemi nganaliza.

Te njejtin kundershtim , te njejtat argumente paraqiti dheNako Spiru.

- Mö vjen keq, - u thashö, - por ne mes nesh edhepas Plenumit te 5-te po ndodhin acarime . Ju kete e dini memire se kushdo.

Ulen koken te skuqur te dy. S'u erdhi mire qe u nxorane shesh se secili me vete vinte e me ankohej per tjetrin.

- Nese kemi ca acarime, i kemi per gjera dite, - deshta kalonte lumin KoQi Xoxe.

- Jo, - i thashe, - punet m'i keni paraqitur me te

thella . Ne udhehegjen tone mungon uniteti dhe une kembe-ngul se duhet pare e keqja atje ku i ka rrenjet , ne Plenumine Beratit. Duhet ta diskutojme seriozisht ne Byro.

- Mege kembengul, le te mblidhemi vetem ne te tre, ti,Nakoja dhe une, - tha Kogi Xoxe. - S'ka pse tö futen sho-ket e tjere ne ato qe kane ndodhur ne Berat.

Kjo thenie me beri shume pershtypje.- Pse? - e pyeta. - Mos ka ndodhur atje ndonje gje

qe s'duhet ta dine te tjeret? Ata ishin vete ne Plenum...

- Ishin, por jo si anetare Byroje, - i doli ne krah Nako

Spiru rivalit te tij armik. - Me mire ne te tre le ta disku-tojme.

Edhe ky «solidarizim» i papritur i te dyve, ne nje kohekur dihej se gene gati te kacafyteshin me njeri-tjetrin, meshtoi dyshimin. Atehere u thashe prere e ashper:

- Nuk lejoj me Berat tö dyte. Nuk do te mblidhemi memenjane , per te vendosur apo per te diskutuar ne eurer teByrose . Une jam gati t'ia parashtroj mendimet e mia Byroseper analize.

U detyruan te binin dakord, por tronditja e tyre bintehapur ne sy . 1 paraqita pra, mendimet e mia ne forme tezashduke iu drejtuar shokeve te Byrose qe ne fillim se preokupi-mi im kryesor ishte mungesa e unitetit ne Byro dhe rrethkesaj duhet te diskutojme e te gjejme shkaqet e te permire-sojme situaten.

16-67 241

Njekohäsisht iu drejtova Kosi Xoxes e Nakos duke u

thene:- Bindja ime, pra, eshte se gjithgka filloi nga koha kur

pergatitnim Plenumin e 2-te dhe u zhvillua plotesisht ne ketePlenum. Atje t'i kerkojme rrenjet, prandaj, sidomos, ju shoke,

Kogi e Nako, por edhe ti Pandi, duhet te na sqaroni: Persembajtet gendrim te kundert me vijen e Partise ne Berat, per-

le e kritikuat Partine, nga g'pozita u niset, a patt influen-cime dhe a gendroni akoma ne mendimet e meparshme?!Kete, - u theksova, - nuk e kerkoj qe ju te viheni para

pergjegjesise, por per te gene te garte ju e ne, te njohim mire

gabimet, te sherohemi permes kritikes e autokritikes bolshe-

vike dhe tö permiresojme rrönjösisht situaten.Pas kesaj nisen diskutimet. Qe te dy rezistuan gjate duke

u justifikuar se «ne Berat ne goditem shfaqjet, jo vijen», se

«s'deshem ta shtremberonim te kaluaren», se «mbase pati te-

prime, por pa gellim te keq» etj.Me argumente u vertetova se justifikime te tilla nuk qen-

dronin ne kembe. U kujtova ndörhyrjet e padrejta e te pa-skrupullta qe me bene per raportin qe mbajta, por Nakojai doli se keqes perpara. Ia hodhi gjithö fajin Sejfulla Male-

shoves.- Tamam Sejfullai na ngaterronte me theorite e tij, - «u

solidarizua» me Nakon Koci Xoxe. - Thoshte te behet referat

me peshe dhe ia lame atij ne dore kete pune.Vazhduam köshtu dy-tri net me radhe, duke u perpjekur

te arrinim tek e verteta, por Ko^i, Pandi e Nako Spiru i dre-dhonin (Zdo te vertete.

Mbledhjet e Byrose, ashtu si gjate viteve te luftes, edhe

ne kete periudhe i benim naten. Kryesisht mblidheshim ne

shtepine time, izolonim njeren nga dhomat qe e perdorja per

pune dhe vazhdonim te diskutonim shpesh gjer afer mengje-

sit. S'ishin te rralla rastet (jo vetem kur diskutonim per Be-ratin, por edhe me pare e me pas), kur debati merrte formen

e grindjes dhe zerat ngriheshin aq fort sa degjonin jo vetem

njerezit e shtepise, por edhe ndonje kalimtar qe i binte rasti

te shkonte naten ne rruge. (Atehere rruga perbri shtepise ku

242

banoja e vazhdoj te banoj nuk ishte e bllokuar dhe mund tekalonte lirisht, kur i thone, jo vetem i miri, por edhe i ligu.)

Momente acarimesh patem edhe kete radhe, vev, duhet

te theksoj, se si rrallehere tjeter gofte Nakoja, gofte Kogi ePandi Kristoja e kishin ulur tonin. Ishin ne «pozita mbrojtese»

dhe donin qe gjithrka ta kalanin me «urtesi», si «engjej» per

te mos u shpetuar ndonje gje e padeshiruar ne gjaknxehtesi

e siper.Bedriu e Tuku, si zakonisht, ne fillim hapnin syte me

Vudi nga ato qe degjonin, pastaj kur merrnin fjalen s'dinin

kujt t'ia ndreqnin e kujt t'ia prishnin. Mbetesha vetem per-

balle te treve dhe e kuptova se ne nje situate te ti11e nuk

mund te eeej. Propozova te zgjeronim radhet e Byrose Poli-

tike me shoke te rinj, fjala dhe mendimi i te cileve duhej teinfluenconin ne sqarimin e ketij problemi si dhe ne ndryshi-

min e ne permiresimin e situates.- Te mbarojme kete analize, - tha Kogi Xoxe, - pas-

taj shome e bejme. Tani s'ka v'na duhen te tjere ne ketehistori.

- Ju po e shihni qe, pa thirrur shoke te rinj, ne s'do tedalim nga kjo situate, - ia ktheva Xoxes. - S'ka asnje tekeqe, veq te mira, te shtojme radhet e Byrose dhe te kemiedhe mendimin e gjykimin e shokeve te rinj.

Shperthyen perseri debatet. KoQi, Nakoja e Pandi kun-

dershtonin, sidomos per futjen e te rinjve menjehere ne Byro.«Per me pas, - thoshin, - mund te behet».

E lame mbledhjen per naten tjeter (kishte vajtur teper

vone), te vazhdonim diskutimet rreth tezave te mia si dhe do

te benim propozimet per zgjerimin e Byrose.Por te nesermen g7do gje u pezullua: Nga Beogradi na er-

dhen papritur habere «te mira». Kerkohej urgjent Nako Spiru

me dy-tre shoke, kuadro te ekonomise, per te shqyrtuar pro-

bleme me rendesi per vendin tone e per marredheniet shgip-taro-jugosllave. Nga misioni jugosllav ne Tiranö na lajmeruan

«me gözim» se gene marre tö gjitha masat: biletat ishin gati,vendet ne avion te rezervuara. «Vetem shoku Nako Spiru teniset sa me shpejt»!

243

Edhe me gezoi, por edhe nie habiti ky lejm i papritur.Ne vete kishim kerkuar prej kohesh bisedime me udhehegjenjugosllave per probleme te marredhenieve reciproke, veQane-r. isht ne fushen ekonomike, por pergjigje konkrete s'na qedhene. «Shoket jane te zene, - na thoshte Josip Gjergjia, - sate lirohen do t'ju presin . Ne jemi miq, i kuptojme hallet enjeri-tjetrit , ndaj mos u merzitni».

E ja, rruget u hapen! Dhe kur?! Tamam kur ndodheshim

ne kulmin e debateve per risliikimin e nje gabimi te rende te

se kaluarös ! V'koincidence!Por do te vertetohej se nuk ishte aspak koincidence.

Qendrimi «dashamires», por .me terhegje», nga «larg» i sho-

keve jugosllave mori fund . Si duket u sinjalizuan se ^'po

ndodhte ne Byrone tone . E ndien rrezikun se mund t'i hiqe-

shin petet lakrorit , se mund te zbulohej komploti qe kishin

kurdisur ne Berat dhe menjehere moren masat. Hapi i parö

ishte thirrja urgjente e Nako Spirut ne Beograd . E nisem

qysh tö nesörmen a te pasnesermen duke i dhene porositeperkatese dhe, disa dite pasi ai qe larguar , u thashö shokeve:

- Tö vazhdojme mbledhjen.

- Fa Nakon ? - u hodh Kogi i tronditur . - Jo, kjos'mund te behet. Ai ka tö tijat, duhet te jete vetö qe tö flase.Mund te na thote se kemi llafosur prapa kraheve per tö. Tie di, ai mua mb leshohet per hig gje.

- Mire, - 1 thashe, - do te presim Nakon te kthehet

dhe pastaj vazhdojme.Nderkohe Nakoja na dergonte nga Beogradi habere pas

haberesh.Gjöja e pare qe i kishin «keshilluar» Kardeli e Gjilasi,

capo u takuan me te , ishte shtyrja ne pafundösi e dates qe ki-shim caktuar ne ne Plenumin e 5-te per mbajtjen e Kongre-

sit 1 te PKSH1 . «Akoma s'po e mbajme ne kongresin, - i

kishin thene zotörinjtö, - e jo ju qe jeni pa pervoje». I kishin

paraqitur nje tufe me «veshtiresi » (pörgatitja e raporteve, e

1 Plenumi 1 5-te i KQ te PKSH vendosi qe Kongresi 1 1 Partise te

Fillonte punimet ne Tirane me 25 maj 1946.

244

rezolucioneve, V'do te shtroni, si do ta organizoni, si do te flit-ni per vijen tuaj, si do te dilni legalisht apo ilegalisht etj., etj.)

dhe pastaj i kishin thene:- Pritni te bejme ne kongresin tone, te shihni si do ta

bejme ne, pergatituni, sillini materialet ketu t'jua shohim dhe

pastaj vendosni nese do ta beni apo jo Kongresin tuaj. Sa per

menyren si do ta organizoni, - kishin shtuar, - ne mendojmeqe Kongresi tö mblidhet ne fshehtesi, ne ilegalitet, qe te mos

acarohet as reaksioni i brendshem , as ai i jashtem! Keshtu

beme ne me kongresin e PK te Serbiset.Asnjehere nuk isha pajtuar me keto «ke&hilla» te sho-

keve jugosllave, por sidomos kembengulja e tyre per fshehjen

e ekzistences se Partise me dukej nje gje sa absurde e qesha-

rake, aq edhe e rrezikshme. Por kundershtimi im ne Byrondeshej me «unitetin» e shokeve te tjere, te eilet jo vetem

perseritnin «argumentet» e Kardelit e te Gjilasit, por «zbulo-nin» edhe te tjera e m'i vinin si barrikade per te fituar e

tyrja. Sa per shtyrjen e dates se mbajtjes se Kongresit, kete

ne do ta kishim bere edhe pa sugjerimin» e shokeve jugoslla-ve, vegse per arsye e motive krejt te tjera nga ato qe naparaqitnin Kardeli e Gjilasi. Kongresi do te shtyhej, sepse ne

ende s'po merreshim vesh ne Byro per te gjetur rrenjet e se

keqes dhe pritnim Nakon qe te vazhdonim me tej diskutimet.

Me sa mbaj mend, Nakoja u kthye nga Beogradi ne mua-jin maj dhe nderkohe une, mendimet qe kisha parashtruar nembledhjet e meparshme per rishikimin e Beratit, kisha filluar

t'i sistemoja me mire dhe i pergatita me shkrim ne formen e

nje referati. Ky ishte varianti perfundimtar (pikerisht ai qeeshte botuar), te cilin, ne fillim te muajit qershor 1946, ua

shperndava shokeve te Byrose per ta lexuar e per ta stu-

diuar.- Keshtu eshte me mire, - u thashe. - Nuk duhet te

humbasim me si radhen e pare neper diskutime pa fund. bu-het te pergatitemi te gjithe seriozisht dhe te flasim.

1 Ky kongres u zhvillua ni! ilegalitet ne Beograd nga 8-12 maj tL&vitit 1945.

245

Pas disa ditesh mbledhja rifilloi. Perseri presionet e me-parshme, v% kete radhe frazat e «argumentet» e Ko^it e teNakos gene mö «te matura», me «te studiuara», bile dhe mepakez «autokritike» brenda. Si hap i pare, kjo ishte diigka. Lete vazhdonim me tej.

Por s'mund te vazhdonim. Ne adresen time mberriti njeradiogram urgjent. E dergonte Hysni Kapo, te cilin ne ate

kohe e kishim ambasador ne Jugosllavi. E kishte thirrur «Mar-koja» (Rankoviri vazhdonte te mbante pseudonimin e luftes)

dhe i kishte komunikuar se kete radhe pritnin urgjent ne Beo-

grad Enver Hoxhen! Tani pritej vetem fjala ime nese isha apo

jo dakord te shkoja «sa me pare» ne Beograd, ku do te mepritnin me «madheshti»t.

Pa dyshim, lajmi me gezoi dhe i pranova «kushtet», do-methene te shkoja «sa me pare». VeiZ shiko V'koincidence tje-

ter dhe per te njejtin problem: Kur shtruam per here te parene Byro rishikimin e Beratit, migte thirren urgjent Nakon,

tani, sapo nisem prape mbledhjen e 1ene ne mes, me therra-sin mua!

Por as kjo nuk ishte koincidence. Perseri KoVi Xoxe, mesiguri, i sinjalizoi padronet e tij per kembenguljen time dheata e gjeten ila^in. E, qe te nisesha <ea me pare», me vinin

perpara Titan, Gjilasin dhe vete Stalinin! Natyrisht, me vi-nin perpara edhe «sa avione desha», edhe «pritje madheshto-re», vetem e vetem qe te nisesha!

Kur me erdhi lajmi, vertet u shgetesova qe po mbetej pra-

pe ne mes nje analize e domosdoshme, por sidogofte, vajtjenne Beograd e quaja nje gje me rendesi per punet tona, si permarredheniet me Jugosllavine, ashtu edhe ne plan nderkombe-

tar. Prandaj e lame Beratin ne mes. Perpara kishim Beogra-

din, ai na kerkonte me ngut.

1 «Markoja me tha, - shkruante midis te tjerash Hysni Kapo, - seeshte mire qe Enveri te vije sa me pare , mundesisht te dielen. Pritet vetemmendimi juaj. Per ardhjen tuaj do te vene ne dispozicion sa aeroplanete jete nevoja. Mendojne t'ju bejne nje pritje madheshtore- ( Radiogram

dates 19 .6.1946. AQP).

246