Kantoorgebouwen - Kenniscentrum InfoMil · of E-2000 logo. Dat wil nog niet zeggen dat het scherm...

Energiebesparing

Waterbesparing

Afvalpreventie

Afvalscheiding

Afvalwater

Gebouwen voor het leveren

van administratieve diensten

en producten, het verrichten

van administratieve werk-

zaamheden of het verrichten

van financiële transacties.

Informatieblad

Kantoorgebouwen

R07 REGE LGEV ING

Een uitgave van het Informatiecentrum Milieuvergunningen (InfoMil), maart 1999.

InfoMilGrote Marktstraat 432511 BH Den HaagPostbus 307322500 GS Den HaagTelefoon (070) 361 05 75Fax (070) 363 33 33E-mail [email protected] www.infomil.nl

Dit informatieblad is in opdracht van hetministerie van VROM ontwikkeld door InfoMil in samenwerking met BECO Milieumanagement & Advies BV.

VormgevingConefrey | Kœdam BNO, Almere

Foto omslagBenelux Press, Voorburg

DrukPlantijnCasparie, Den Haag (ISO 14001)

Ondanks het feit dat bij de samenstelling vandeze publicatie grote zorgvuldigheid in achtis genomen, kunnen er geen rechten aanworden ontleend.

© InfoMil, Den Haag 1999

R0

7In

form

atieb

lad

Ka

nto

org

eb

ou

wen

InfoMil

Kantoorgebouwen

Informatieblad Kantoorgebouwen InfoMil, maart 1999

Inhoud

1 Inleiding 52 Voorschriften en optiewijzer per onderwerp 8

2.1 Energiebesparing 82.2 Waterbesparing 102.3 Afvalpreventie 112.4 Afvalscheiding 122.5 Afvalwater 14

Bijlagen1 Verbeteringsmogelijkheden Energiebesparing 152 Verbeteringsmogelijkheden Waterbesparing 223 Verbeteringsmogelijkheden Afvalpreventie 254 Afvalscheiding 295 Verbeteringsmogelijkheden Afvalwater 326 Belangrijke informatiebronnen 33

Werkbladen1 Analyse energieverbruik 342 Analyse waterverbruik en afvalwater 353 Analyse afvalstromen 364 Verbeteringsmogelijkheden 37

Voor wie is dit informatieblad bedoeld?Dit informatieblad Kantoorgebouwen is bedoeldvoor exploitanten van kantoorgebouwen welkevallen onder de algemene milieuregels Wet milieu-beheer, opgenomen in de nieuwe amvb voor woon-en verblijfsgebouwen. Onder kantoorgebouwenworden onder andere verstaan gebouwen voor hetleveren van administratieve diensten en producten,het verrichten van administratieve werkzaamhedenof het verrichten van financiële transacties.

Waarom dit informatieblad?De inwerkingtreding van de nieuwe regelgeving kande nodige veranderingen meebrengen in de manierwaarop u momenteel binnen uw organisatie ofbedrijf met het thema ‘milieu’ omgaat. Uitgangs-punt van de regelgeving is dat u zelf verantwoorde-lijk bent om de milieubelasting van uw organisatieof bedrijf te minimaliseren. Naast een aantalverplichtingen brengt dit ook de kans voor een effi-ciëntere bedrijfsvoering en dus een bedrijfsecono-misch voordeel met zich mee. Hoe dit in zijn werkgaat leest u in dit informatieblad.

Voorbeeld: inschakelen powermanagementcomputerschermenEen nieuw computerscherm heeft meestal een Energy Starof E-2000 logo. Dat wil nog niet zeggen dat het schermenergiezuinig is. Het betekent dat het beeldscherm is voor-zien van een functie voor powermanagement. Die moetdoor de gebruiker zelf worden ingeschakeld.Powermanagement houdt in dat als er een tijdlang nietsgebeurt met de computer het beeldscherm op standby gaat,of na enige tijd op slaapstand. Het elektriciteitsverbruik vanhet scherm is in die standen veel lager; voor een 14”scherm bijvoorbeeld 10–15 watt in plaats van 80 watt. Hetinschakelen van powermanagement kan softwarematig enkost weinig tijd.De jaarlijkse besparing is afhankelijk van de manierwaarop de computer gebruikt wordt. Als een 14” schermiedere werkdag gemiddeld 1 uur op standby staat in plaatsvan aan bespaart dat per jaar 15–20 kWh. Voor een 17”scherm is dat al 25–30 kWh. Door dit te vermenigvuldigenmet het aantal schermen in het gebouw kun je inschattendat de besparing redelijk op kan lopen.

Wat is het doel van het informatieblad?Dit informatieblad wil u behulpzaam zijn bij hetmaken van de juiste keuzes in het naleven van denieuwe regelgeving. De nieuwe regelgeving biedt umeer flexibiliteit om de milieu-eisen op een voor uoptimale en op uw bedrijfssituatie toegesneden wijzein te vullen. Daarnaast wil het blad inzichtelijkmaken welke (bedrijfseconomische) voordelen ukunt behalen door het invoeren van maatregelen diede milieubelasting van uw kantoorgebouw vermin-deren. Het informatieblad staat stil bij de volgendeonderwerpen: energiebesparing, waterbesparing,afvalpreventie, afvalscheiding en afvalwater.Bijzonder aan deze onderwerpen is het gegeven datde mogelijkheden voor het treffen van maatregelenof voorzieningen sterk gebonden is aan de omvangen kenmerken van een bedrijf. Per onderwerp wordtaangegeven welke voorschriften voor u gelden.Daarnaast vindt u, eveneens per onderwerp, eenoverzicht van verbeteringsmogelijkheden. Per moge-lijkheid wordt praktische informatie verstrekt overde toepasbaarheid en de belangrijkste kosten- enmilieuvoordelen. Ook eventuele subsidiemogelijk-heden worden aangegeven. Hierdoor kunt u snelzien of de weergegeven verbeteringsmogelijkheidook voor uw organisatie of bedrijf interessant is.

Het informatieblad biedt u een waardevol overzichtvan verbeteringsmogelijkheden en maakt het moge-lijk om tot een optimale oplossing te komen in denaleving van uw verplichtingen. Indien nodig zal hetinformatieblad in de toekomst worden aangepast enuitgebreid op basis van nieuw verworven kennis enervaringen.

Dit informatieblad maakt deel uit van een serie van informatiebladen behorende bij de amvb voor woon- enverblijfsgebouwen. Ook voor school- en opleidings-gebouwen en verzorgingsgebouwen zijn er informatie-bladen.

Er is voor gekozen in dit blad niet in te gaan op eeneventueel aanwezige huisdrukkerij. Informatie hier-over is te vinden in het Informatieblad Detailhandelen Winkelambachten.

Wilt u meer weten over wat de amvb preciesinhoudt, lees dan de Samenvatting van de amvbWoon- en Verblijfsgebouwen die verkrijgbaar is bijhet Ministerie van . Voor specifieke vragenover de nieuwe regelgeving kunt u onder andereterecht bij de milieu-afdeling van uw gemeente.


Inleiding1

Naast de genoemde onderwerpen zijn er ook nogandere onderwerpen waarop de nieuwe amvb vantoepassing is, zoals bijvoorbeeld geluidhinder, geur-hinder en veiligheid. Over deze onderwerpen isinmiddels veel informatie beschikbaar in handboe-ken en andere documenten. Om die reden komenzij in dit informatieblad dan ook niet aan de orde.Voor vragen over deze onderwerpen kunt u in iedergeval terecht bij de milieu-afdeling van de gemeente.Een totaal overzicht van instanties die u kunnenondersteunen bij vragen over de nieuwe regelgevingvindt u in bijlage van dit informatieblad.

Hoe dit blad te gebruiken?Dit blad geeft informatie per onderwerp weer. Doordeze opzet kan elk onderwerp afzonderlijk behan-deld worden. In hoofdstuk wordt per onderwerp (energiebespa-ring, waterbesparing, afvalpreventie, afvalscheidingen afvalwater) aangegeven welke toetsingscriteria envoorschriften in het kader van de amvb aan uw orga-nisatie of bedrijf gesteld kunnen worden. Zijn detoetsingscriteria op u van toepassing, dan geldt vooru de wettelijke verplichting tot het nemen van maat-regelen. Bedenk echter wel dat het nemen van maat-regelen ook een bedrijfseconomisch voordeel kanopleveren, waardoor het invoeren ervan, ook al zijnde criteria niet op u van toepassing, toch aantrekke-lijk wordt!

Per onderwerp worden enkele aandachtsveldenonderscheiden, waarbij per aandachtsveld wordtaangegeven welke mogelijkheden u ter beschikkingstaan om te voldoen aan de voorschriften, dan welom de bedrijfsvoering vanuit bedrijfseconomischoogpunt te optimaliseren. Om te komen tot eenoptimale benadering van de weergegeven onderwer-pen binnen uw organisatie is tevens per onderwerpeen kort stappenplan opgenomen. Met dit stappen-plan wordt u een houvast geboden om verbeteringenop te sporen en in te voeren in de bedrijfsvoering.

Tip ▼

Het zoeken naar verbeteringsopties voor de in dit informa-tieblad behandelde onderwerpen begint bij het goed inkaart brengen (registratie) van verbruiken (gas, elektriciteit,water) en hoeveelheden (afval, vervuilingseenheden afval-water). Daarbij zijn ook de door u gemaakte kosten vangroot belang. Wilt u weten waar de belangrijkste bespa-ringsmogelijkheden liggen, dan zult u de grootste verbrui-kers dan wel de grootste afval producerende bedrijfsonder-delen in beeld moeten brengen. U kunt voor de analysegebruik maken van werkbladen, die als hulpmiddelachterin dit blad zijn opgenomen.

Hieronder wordt stapsgewijs aangegeven hoe u vandit blad gebruik kunt maken.

Door de voorgaande stappen te volgen kunt u opti-maal inspelen op de nieuwe regelgeving en daarmeetegelijkertijd aantrekkelijke besparingen realiseren.


Bekijk in hoofdstuk peronderwerp de toetsingscrite-ria en de bijbehorende voor-schriften.

Ga per onderwerp na of detoetsingscriteria op uw orga-nisatie of bedrijf van toepas-sing zijn.

Bepaal per onderwerp welkeaandachtsvelden van toepas-sing zijn.

Zoek de weergegeven moge-lijkheden op in de bijlage.

Bepaal per mogelijkheid ofhij interessant genoeg is omuit bedrijfseconomischoogpunt in te voeren of dathij redelijkerwijs van uverlangd mag worden. Eengoede registratie van demilieu-relevante gegevenshelpt u hierbij op weg.

Maak een invoeringsplanvoor de door u geselecteerdemogelijkheden, aan de handvan het bij het thema weer-gegeven stappenplan.

Indien niet duidelijk is of demogelijkheid wel interessantgenoeg is om uit bedrijfseco-nomisch oogpunt in tevoeren of redelijkerwijs vanu verlangd mag worden,vraag dan aanvullende infor-matie op bij daarbijgenoemde informatiebron-nen, de milieu-afdeling vanuw gemeente of bij één vande andere in bijlage genoemde instanties.

Tip ▼

Als u aandacht voor milieu en energie structureel

wil maken

Als u niet eenmalig maar structureel aandacht wilt gevenaan vermindering van milieubelasting kunt u milieuzorgeen normaal onderdeel maken van de bedrijfsvoering.Informatie daarover is verkrijgbaar op de volgende plekken:• De meeste branche-organisaties hebben een milieuzorg-

handboek. Als u lid bent van een branche-organisatiekunt u hierover contact opnemen.

• Novem heeft een energiezorgsysteem ontwikkeld waar-mee bedrijven op een structurele en economisch verant-woorde wijze hun energiegebruik kunnen minimaliseren.Energiezorg omvat maatregelen op het gebied van orga-nisatie, techniek en gedrag. Hiervoor bestaat een keuraan instrumenten, variërend van praktijkvoorbeelden enchecklists tot rekenmodellen en voorbeeldrapportages.Novem zal deze informatie eind 1999 via haar internet-site (www.novem.nl) toegankelijk maken. Dit zogehetenEnergiekabinet is zo ontworpen dat iedere organisatieuit de laden die instrumenten kan kiezen die haar hetbeste passen. Meer informatie over energiezorg is teverkrijgen bij Novem.

• Speciaal voor kleinere kantoren is door de preventie-teams van de provincies Zuid-Holland en Utrecht in hetkader van het programma Schoner Produceren een Tool-kit milieuzorg in kantoren opgesteld. De toolkit omvatonder andere een stappenplan, een inventariserendechecklist, software voor monitroing en ondersteuning vanmedewerkers, praktische tips en hulpmiddelen. De toolkitkost ƒ 159,95 en is te bestellen bij Milieuboek [telefoon(020) 624 49 89].

Tip ▼

Achterin dit informatieblad zijn vier werkbladen opgeno-men. Met de werkbladen 1 t/m 3 kunt u snel uw energie-en waterverbruik en uw afvalstromen in kaart brengen.Werkblad 4 geeft een overzicht van de verschillende verbe-teringsmogelijkheden. Hierin kunt u invullen welke moge-lijkheden voor uw organisatie of bedrijf interessant zijn enwelke actie u denkt te ondernemen met betrekking tot dezemogelijkheden. Door het invullen van deze werkbladenbiedt u uzelf de kans om snel interessante mogelijkheden inbeeld te brengen en in te voeren in uw organisatie ofbedrijf. Bovendien kunt u hiermee aan de gemeente latenzien welke aandacht u reeds besteedt aan de milieu-aspec-ten van uw bedrijfsvoering.

In le iding InfoMil, maart 19997

2.1 Energiebesparing in kantoren

Toetsingscriteria en voorschriftenVoor het onderwerp energiebesparing worden zowelvoor het elektriciteits- als gasverbruik toetsingscrite-ria genoemd. Deze toetsingscriteria zijn:

• Elektriciteitsverbruik: 50.000 kWh per jaar

• Gasverbruik: 25.000 m3 per jaar

Ligt uw elektriciteitsverbruik boven de . kWhof ligt uw gasverbruik boven de . m³, dan kande gemeente u vragen om aan te geven welke maat-regelen u hebt genomen om het betreffend verbruikte verminderen en zult u tevens rendabele maatrege-len moeten invoeren. Of een bepaalde energiebespa-rende maatregel voor uw bedrijf ‘rendabel’ is, hangtin principe af van de bedrijfsspecifieke situatie. Ditzullen maatregelen zijn die een terugverdientijdhebben van jaar of minder (de terugverdientijdwordt berekend door de investering te delen door dejaarlijkse kostenbesparing). Indien de situatiedaarom vraagt, kan de gemeente besluiten tot hetstellen van nadere eisen met betrekking tot de in tevoeren maatregelen. Nadere eisen moeten gezienworden als een stok achter de deur voor bedrijvendie niet voldoende invulling geven aan hun eigenverantwoordelijkheid met betrekking tot de tenemen maatregelen.

Meerjarenafspraken verbetering energie-efficiency

De Minister van Economische Zaken heeft met een aantalbedrijfstakken meerjarenafspraken (MJA’s) afgesloten oververbetering van de energie-efficiency. Kantoorgebouwenkunnen bijvoorbeeld vallen onder de MJA met de Neder-landse Vereniging van Banken (1996) of met het Verbondvan Verzekeraars (1998). De deelnemers aan de MJAverplichten zich tot verbetering van hun energie-efficiency.De inspanning die ze hierbij leveren dekt de verplichtingendie op grond van de amvb gelden. Een deelnemer aan deMJA kan dit aantonen aan de hand van de brief waarmeehij is toegetreden tot de MJA en een brief van Novem waar-uit blijkt dat het energieplan en de monitoringgegevensvoldoen aan de eisen die de betreffende MJA stelt.

Stappenplan energiebesparingOm uw energieverbruik te verminderen, kunt u devolgende stappen doorlopen:

Een voorbeeld: gebouwkoelingIn kantoorgebouwen waar een gebouwkoelinganwezig is, neemt de koeling een steeds groter deelvan het elektriciteitsverbruik voor zijn rekening. Ditzal in de analyse ook blijken (stap ). Er worden inde bijlage diverse maatregelen gegeven die het ener-giegebruik van de koeling terugdringen. Ervanuitgaande dat de maatregelen in de gebruikssfeer algenomen zijn (stap ) is het verstandig voor de tech-nische maatregelen de volgende volgorde aan tehouden:• Eerst maatregelen die maken dat er minder

warmte hoeft te worden weggekoeld, dus buiten-zonwering en efficiënte verlichting en kantoor-apparatuur (stap );

• Hergebruik is bij koeling niet aan de orde, wel ishet bij deze stap (stap ) verstandig nachtventilatiete overwegen;

• Tenslotte kan bij renovatie van het systeem geke-ken worden naar een energiezuiniger vorm vangebouwkoeling, zoals bijvoorbeeld koudeopslag inaquifers (stap ).


Voorschriften en overzicht2 per onderwerp

Stap Breng uw energieverbruik inkaart (verbruik, kosten,belangrijkste verbruikers)[zie werkblad ]

Stap Kijk of het huidige energie-verbruik teruggedrongen kanworden door ‘good house-keeping’ (vrijhouden radia-toren, optimale afstellingapparatuur en installaties,etc.) en/of het nemen vaneenvoudige technische maat-regelen zoals spaarlampen,aanwezigheidssensorenverlichting, etc.

Stap Kijk of de energie beterbenut kan worden, bijvoor-beeld door isolatie

Stap Kijk of er mogelijkhedenbestaan om energie her tegebruiken, bijvoorbeeld doorwarmteterugwinning bij deventilatoren

Stap Kijk waar het rendabel is omde huidige apparatuur eninstallaties te vervangen doorenergie-efficiëntere appara-tuur en installaties.

Een moment waarop het altijd zinvol is om te kijkennaar energiebesparing is bij nieuwbouw/renovatie enhet vervangen van apparatuur. Denk hierbij bijvoor-beeld aan het installeren van duurzame energiebron-nen (b.v. zonneboilers), isolatie en de aanschaf vanenergiezuinige apparatuur (-ketel, spaarlampen,etc.). In het Nationaal Pakket Duurzaam HuisvestenUtiliteitsbouw (informatie te verkrijgen bij hetNationaal Dubo Centrum, zie bijlage ) is een totaaloverzicht opgenomen van maatregelen die in hetkader van ‘duurzaam bouwen’ genomen kunnenworden.

Relatie met bouwvergunning

Bij nieuwbouw en verbouw wordt het treffen van energiebe-sparende maatregelen aan isolatie, verlichting, verwar-ming en ventilatie voorgeschreven via de bouwvergunning.De bouwregelgeving (Woningwet en Bouwbesluit) stelteisen aan het energiegebruik van gebouwen middels deenergieprestatievoorschriften. De eisen worden gegeven inde vorm van een getal, de zogenaamde Energie PrestatieNorm (EPN). De Energieprestatiecoëfficient (EP, berekendvolgens de EPN, NEN 2916) drukt de energiezuinigheidvan het gebouw, inclusief gebouwgebonden installaties uit;hoe lager de EP-waarde, hoe energiezuiniger het gebouw.Het Bouwbesluit geeft aan, aan welke EP-waarde onderandere kantoorgebouwen moeten voldoen.Voor een bestaand gebouw kan het voorkomen dat voor deuitvoering van maatregelen in dit informatieblad ook eenbouwvergunning nodig is. Dit geldt voor bouwkundigeingrepen, met name ingrijpende thermische isolatie vanbuitenmuren of gevelrenovatie.Bij vragen over de bouwvergunning kunt u contact opne-men met uw gemeente.

Voorbeeld: koude-opslag in aquifers

Een computer- en automiseringsbedrijf besloot voor eenkantoortoren waar 1.000 mensen werken (vloeroppervlak30.000 m2) na een defect aan de gebouwkoeling over testappen op koudeopslag in de bodem. Uit een haalbaar-heidsstudie bleek dat een dergelijk systeem technisch haal-baar en rendabel was. Er is een systeem aangelegdbestaande uit 4 bronnen op 40 tot 70 meter diepte met eenkoelvermogen van 950 kW.Het systeem bleek in 90% van de koelbehoefte te kunnenvoorzien en bleek bovendien zeer bedrijfszeker te zijn. Dejaarlijkse energiebesparing kwam uit op 440.000 kWh.

Investering: ƒ 1.665.000

(meerinvestering t.o.v. conventioneel ƒ 780.000)Besparing op exploitatiekosten: ƒ 120.000 per jaar

Subsidie: ƒ 300.000

Terugverdientijd: 4 jaar

Overzicht energiebesparingIn bijlage is een groot aantal belangrijke energiebe-sparende mogelijkheden uitgewerkt. Eerst wordtingegaan op organisatorische verbeteringsmogelijk-heden en eenvoudige good-housekeeping maatrege-len ( t/m ); oftewel maatregelen die weinigkosten en toch veel kunnen opleveren. De overigeverbeteringsmogelijkheden, zoals technische voor-zieningen, worden per aandachtsveld weergegeven,in de volgende volgorde:• Verlichting ( t/m );• Verwarming ( t/m );• Isolatie ( t/m );• Ventilatie en gebouwkoeling ( t/m );• Overig ( en ).

Daarbij is zo goed mogelijk een volgorde (van laagnaar hoog) aangebracht met betrekking tot dehoogte van de investering. Let wel, als twee maatre-gelen dezelfde terugverdientijd hebben, heeft demaatregel met de hoogste investering ook de hoog-ste besparing! Voor veel energiebesparende voorzie-ningen bestaan subsidieregelingen of fiscale regelin-gen met een interessant belastingvoordeel. Dezeregelingen worden grotendeels ook in bijlage aangegeven.

Voorschri f ten en overzicht per onderwerp InfoMil, maart 19999

2.2 Waterbesparing in kantoren

Toetsingscriteria en voorschriftenVoor het onderwerp waterbesparing is een toetsings-criterium gesteld met betrekking tot het waterver-bruik. Dit criterium is:

• Waterverbruik: 5.000 m3 per jaar

Ligt het verbruik bij uw gebouw boven deze waarde,dan kan de gemeente u vragen om aan te gevenwelke maatregelen u hebt genomen om het verbruikte verminderen en zult u tevens rendabele maatrege-len moeten invoeren. Of een bepaalde waterbespa-rende maatregel in uw gebouw ‘rendabel’ is hangt afvan de bedrijfsspecifieke situatie. In de meeste geval-len zullen dit maatregelen zijn die een terugverdien-tijd hebben van minder dan jaar. Indien de situatiedaarom vraagt kan de gemeente besluiten tot hetstellen van nadere eisen met betrekking tot de in tevoeren maatregelen. Deze nadere eisen moetengezien worden als een stok achter de deur voor debedrijven die niet voldoende invulling geven aanhun eigen verantwoordelijkheid met betrekking totde te nemen maatregelen.

Stappenplan waterbesparingOm uw waterverbruik te verminderen, kunt u devolgende stappen doorlopen:

Het is zinvol om bij nieuwbouw/renovatie en hetvervangen van apparatuur en installaties te kijkennaar de toepassingsmogelijkheden van waterbespa-rende maatregelen. Denk hierbij bijvoorbeeld aanhet installeren van water besparend sanitair en hetaanleggen van een grijswatercircuit. In het NationaalPakket Duurzaam Huisvesten Utiliteitsbouw (infor-matie te verkrijgen bij het Nationaal DuboCentrum, zie bijlage ) is een totaal overzicht opge-nomen van maatregelen die in het kader van ‘duur-zaam bouwen’ genomen kunnen worden.

Overzicht waterbesparingIn bijlage is een groot aantal belangrijke waterbe-sparende mogelijkheden uitgewerkt. Eerst wordtingegaan op organisatorische verbeteringsmogelijk-heden en eenvoudige good-housekeeping maatrege-len ( t/m ); oftewel maatregelen die weinigkosten en toch veel kunnen opleveren. De overigeverbeteringsmogelijkheden, zoals technische voor-zieningen, worden per aandachtsveld weergegeven,in de volgende volgorde:• Schoonmaak ( t/m );• Sanitair ( t/m );• Overig ( & ).

Daarbij is zo goed mogelijk een volgorde (van laagnaar hoog) aangebracht met betrekking tot dehoogte van de investering. Let wel, als twee maatre-gelen dezelfde terugverdientijd hebben, heeft demaatregel met de hoogste investering ook de hoog-ste besparing! Voor veel energiebesparende voorzie-ningen bestaan subsidieregelingen of fiscale regelin-gen met een interessant belastingvoordeel. Dezeregelingen worden grotendeels ook in bijlage aangegeven.

Voorbeeld: waterbesparende toiletten bij een ingrijpende

renovatie van een kantoorgebouw

Een kantoorgebouw waar 200 mensen werken, wordtingrijpend verbouwd. Voor toiletspoeling werd jaarlijks ca. 2800 m3 water gebruikt; De 80 aanwezige toiletreser-voirs hadden een inhoud van 9 liter. Door plaatsing van 4-liter toiletcombinaties wordt het jaarlijkse watergebruikvoor toiletspoeling met ruim 1500 m3 gereduceerd. Tervoorkoming van verstoppingen worden in de afvoer door-stroomversterkers geplaatst.

Investering: ƒ 12.800,–

Totale besparing per jaar: ƒ 2.500,– à ƒ 5.000,–

afhankelijk van de plaatselijke waterprijsTerugverdientijd: 2,5 à 5 jaar


Stap Breng uw waterverbruik inkaart (waterverbruik enafvalwater met kosten enbelangrijkste verbruikers)[zie werkblad ]

Stap Kijk of het huidige waterver-bruik teruggedrongen kanworden door ‘good house-keeping’ (aanpassen schoon-maakprocedures, etc.) en/ofdoor het nemen van eenvou-dige technische maatregelen(schuimstraalmondstukken,ombouwsets voor spoelon-derbreking, etc.)

Stap Kijk of het huidige waterge-bruik met technische maat-regelen verder teruggedron-gen kan worden,bijvoorbeeld door literclosetcombinaties toe tepassen

Stap Kijk waar het rendabel is omde huidige apparatuur eninstallaties te vervangen doorwaterzuinige apparatuur eninstallaties

Stap Kijk of er mogelijkhedenbestaan om water beter tebenutten, bijvoorbeeld dooreen grijswatercircuit(bijvoorbeeld gebruik vanregenwater of hergebruik vangereinigd afvalwater) aan teleggen

2.3 Afvalpreventie in kantoren

Toetsingscriteria en voorschriftenVoor het onderwerp afvalpreventie is geen explicieterandvoorwaarde gesteld met betrekking tot dehoeveelheden afval. Dit betekent dat in principe elkbedrijf aan het volgende voorschrift moet voldoen:

• Het ontstaan van afval wordt zoveel mogelijk

voorkomen of beperkt

Voor dit voorschrift geldt het ‘redelijkheidsprincipe’.Dit houdt in dat alleen die maatregelen kunnenworden verlangd, waarvan verwacht wordt dat udeze redelijkerwijs kan invoeren. Het al dan nietmoeten invoeren van bepaalde maatregelen hangt inprincipe af van uw bedrijfsspecifieke situatie.

De gemeente kan besluiten tot het stellen vannadere eisen voor in te voeren maatregelen, maarook tot het laten uitvoeren van een onderzoek. Vaneen verplichting tot het uitvoeren van een onderzoekzal alleen sprake zijn in specifieke situaties, waarbijniet duidelijk is wat de reeds getroffen maatregeleninhouden of wat hun effect is. Uiteraard zal degemeente nagaan of niet reeds onderzoeksresultatenvoorhanden zijn. Voordeel van een dergelijk onder-zoek is dat een goed inzicht wordt verkregen inmogelijke verbeteringen, waarmee interessantebesparingen kunnen worden behaald. De nadere eisen voor in te voeren maatregelenmoeten gezien worden als een stok achter de deurvoor die bedrijven die niet voldoende invullinggeven aan hun eigen verantwoordelijkheid bij hetnemen van maatregelen.

Stappenplan afvalpreventieZeker voor afvalpreventie is het van groot belang datu naast de hoeveelheden en soorten afval de belang-rijkste oorzaken van het ontstaan van uw afvalstof-fen in beeld brengt en analyseert. Door eerst na tegaan waardoor de afvalstoffen ontstaan, kan eenvou-diger gezocht worden naar verbeteringsmogelijk-heden. Bij het zoeken naar verbeteringsmogelijkheden is hetook interessant om te weten wat nu de échte kostenvan uw afvalstoffen zijn. Hiervoor zult u naast debepaling van de kosten voor het afvoeren (externekosten) ook na moeten gaan wat de interne kostenzijn.

Denk bij deze interne kosten bijvoorbeeld aan hetverlies van grond- en hulpstoffen. Tenslotte is al hetafval ooit ingekocht en heeft u net zo veel betaaldvoor het niet goed geprinte (en dus weggegooide)papier als voor de afdruk die wel gelukt is. Om de hoeveelheid afval bij uw instelling te vermin-deren, kunt u de volgende stappen doorlopen:

Overzicht afvalpreventieIn bijlage is een groot aantal belangrijke mogelijk-heden voor afvalpreventie uitgewerkt. In veel geval-len gaat het om good housekeeping maatregelen diesnel terugverdiend zijn. De verbeteringsmogelijkhe-den worden per aandachtsveld weergegeven, in devolgende volgorde:• Algemene organisatorische maatregelen

( t/m );• Schoonmaak ( t/m );• Keuken, kantine, catering ( t/m );• Kantoormaterialen ( t/m );• Tuin ( );• Onderhoud ( );• Overig ( t/m ).

Voorbeeld: papierbesparing bij een provinciehuis

Een provinciehuis heeft ca. 1200 medewerkers in dienst. Inhet kader van een actie ‘Blad voor Blad’ zijn gedurendeeen jaar de mogelijkheden voor papierbesparing systema-tisch onderzocht en uitgevoerd. Het resultaat is een reduc-tie van het papiergebruik met 20 à 25%, ofwel ruim 2 miljoen A4-tjes per jaar!

Tijdsinspanning: 20 à 30 mensdagen

Investering: < ƒ 5.000,–

Totale besparing per jaar: ƒ 25.500,–


Stap Breng uw afvalsituatie inkaart (soorten en hoeveelhe-den afval, kosten, bronnenen oorzaken van ontstaan)[werkblad kunt u gebrui-ken om een analyse te makenvan de verschillende afvals-tromen]

Stap Probeer afvalstoffen zoveelmogelijk te voorkomen doorbijvoorbeeld een beterinkoopbeleid of het gebruikmaken van retour-verpakkingen.

Stap Probeer door het zorgvuldigwerken met grondstoffen enproducten verspilling,beschadiging en bederf tevoorkomen.

Stap Probeer afvalstoffen binnenuw bedrijf her te gebruikendoor bijvoorbeeld hetgebruik van oude dozen voorde inzameling van oudpapier.

2.4 Afvalscheiding bij kantoorgebouwen

Toetsingscriteria en voorschriftenAfvalscheiding heeft betrekking op alle bedrijven enop alle afvalstoffen die bij de bedrijfsvoering vrijko-men. Het doel van afvalscheiding is hergebruik.Wanneer hergebruik binnen het bedrijf niet moge-lijk is, kan hergebruik plaatsvinden door afvalstoffente scheiden aan de bron of een vorm van naschei-ding toe te passen. Daarbij leidt scheiding aan debron veelal tot het beste resultaat. Daarom is hetvolgende voorschrift van toepassing:

• Afvalstoffen moeten worden gescheiden, gescheiden

gehouden en gescheiden afgevoerd, tenzij dat

redelijkerwijs niet gevergd kan worden.

In de praktijk betekent dit dat u het bedrijfsafvalzoveel mogelijk gescheiden moet houden en geschei-den moet afgeven. Alleen in die gevallen waarin dateen (financiële) inspanning zou vergen die niet meerredelijk kan worden genoemd, kunt u van afval-scheiding afzien. Nascheiding is alleen toegestaanvoorzover daarmee ten minste het hergebruiksresul-taat wordt behaald dat met scheiding aan de bronredelijkerwijs gerealiseerd kan worden. U dient ditvooraf aan te tonen.Mengsels van afvalstoffen komen veelal niet inaanmerking voor hergebruik en moeten wordenverbrand (het storten van deze afvalstoffen is verbo-den). Het verbranden van afval kost ca. ƒ,– perton, terwijl in veel gevallen de kosten van hergebruik(veel) geringer zijn. De kosten van hergebruik zullenbovendien vanwege schaalvergroting door de toene-mende mate van hergebruik nog verder dalen. Ditbetekent dat het gescheiden houden en afgeven vanuw bedrijfsafvalstoffen in veel gevallen rendabel is ofslechts tegen geringe meerkosten kan plaatsvinden.

Bij u als beheerder van een kantoor komen in elkgeval gevaarlijke afvalstoffen, papier- en kartonafval,verpakkingsfolies en wit- en bruingoed voor afval-scheiding in aanmerking en, afhankelijk van despecifieke situatie, glasafval, groente-, fruit- en tuin-afval, groenafval en metaalafval. In bijlage is ditvoor deze fracties nader uitgewerkt en wordt tevenseen indicatie gegeven van de gevallen waarin schei-ding in redelijkheid van u mag worden verwacht.Naast deze afvalstromen kunnen er, afhankelijk vanhet type kantoor, nog meer afvalstoffen vrijkomen.Ook voor deze afvalstoffen wordt van u verwachtdat u deze, indien dat redelijk is, gescheiden houdten afgeeft. Dat geldt ook voor incidenteel vrijko-mende afvalstoffen, bijvoorbeeld ten gevolge vanverbouwingen of verhuizingen.

Gevaarlijke afvalstoffen

Voor gevaarlijke afvalstoffen geldt dat u verplicht bentdeze te allen tijde gescheiden te houden en gescheiden afte geven. De belangrijkste gevaarlijke afvalstoffen waar umogelijk mee te maken krijgt zijn in bijlage 4 onder S1aangegeven. Voor deze afvalstoffen is er dus geen sprakevan een criterium als “redelijkerwijs”, maar geldt deverplichting altijd. Indien u een partij niet-gevaarlijke afval-stoffen vermengt met gevaarlijke afvalstoffen, wordt degehele partij als het veel duurder te verwerken gevaarlijkafval aangemerkt.

Om de verschillende afvalstoffen gescheiden tehouden en gescheiden af te geven, zult u voorzienin-gen moeten treffen. Welke voorzieningen dit zijn,kunt u het beste in overleg met uw inzamelaar ofbranchevereniging bepalen. Zij kunnen u adviserenover de keuze van voorzieningen, zodat u kostenef-fectief aan de verplichting tot afvalscheiding kuntvoldoen.

Glas- en papierbakken

Het is u in de regel niet toegestaan gebruik te maken vande gemeentelijke voorzieningen als de glas- en papierbak-ken. Uw afval wordt namelijk als bedrijfsafval beschouwden de gemeentelijke voorzieningen zijn bedoeld voor huis-houdelijk afval. Voor nadere informatie over de mogelijkhe-den om eventueel wel van deze voorzieningen gebruik temaken, dient u contact op te nemen met uw gemeente.


Stappenplan afvalscheidingOm zoveel mogelijk afvalstoffen te kunnen aanbie-den voor hergebruik of voor een specifieke verwer-king (asbest, gevaarlijk afval) en daarmee de (dure)ongescheiden afvalstroom te verminderen, kunt u devolgende stappen doorlopen:

Tip ▼

Werk bij afvalscheiding waar mogelijk samen met anderekantoren (bijvoorbeeld in een kantoorverzamelgebouw hetgezamenlijk inrichten en beheren van inzamelpunten).Mogelijk kunt u door deze samenwerking gunstiger tarie-ven, condities en service bij een inzamelaar of verwerkerbereiken.

Overzicht afvalscheidingIn bijlage worden per afvalstof een aantal moge-lijkheden voor afvalscheiding behandeld. De opzetvan deze bijlage verschilt enigszins met die van deandere bijlagen. De opzet is niet per maatregel, maarper afvalstof. Verder worden naast de toepassingscri-teria ook een paar handige tips en een uitgebreidoverzicht van informatiebronnen gegeven. In onder-staand overzicht de is voor de te onderscheidenafvalstoffen aangegeven in welke gedeelte van bijlage nadere informatie te vinden is.

Overzicht afvalscheiding

afvalstof kantoren gevaarlijk afval S1papier en karton S2kunststofafval S3gft S4Groenafval S5wit- en bruingoed S6glas S7metaal S8overig S9


Stap Breng uw afvalsituatie inkaart (soorten en hoeveelhe-den afval, kosten, scheidings-percentages, oorzaken nietoptimale scheiding). [werk-blad kunt u gebruiken omeen analyse te maken van deverschillende afvalstromen]

Stap Probeer d.m.v. een preven-tieve aanpak (zie paragraaf.) de hoeveelheid afval perstroom zoveel mogelijk tebeperken.

Stap Houd de (verplicht) te schei-den afvalstoffen zoveelmogelijk apart. In de meestegevallen kan afvalscheidingkostenneutraal of zelfskostenbesparend wordenuitgevoerd. Slechts in eenbeperkt aantal gevallen zaldat niet het geval zijn. Daar-voor kan als richtsnoerworden aangehouden datmeerkosten tot ƒ, perkilogram als redelijk kunnenworden beschouwd. Overi-gens wordt verwacht dat demeerkosten in de loop vande tijd zullen dalen.

Stap Plaats voldoende voorzienin-gen (bijvoorbeeld papierbak-ken of kartonnen dozen voorpapier, zakken voor kunst-stofafval, etc.) en geefgerichte voorlichting aanwerknemers (bijvoorbeelddoor het ophangen van korteinstructies in het magazijn ofin de kantine e.d.) om deafvalscheiding te opti-maliseren.

Stap Bied uw afvalstromengescheiden aan, zodat herge-bruik mogelijk is. Overleghiervoor met uw inzame-laar(s) of ga na of het moge-lijk is om de gescheidenafvalstromen (bijvoorbeeldpallets, of beschermingsma-teriaal van piepschuim) meeterug te geven aan de groot-handel of leverancier.

2.5 Afvalwater bij kantoorgebouwen

Toetsingscriteria en voorschriftenVoor het onderwerp afvalwater is in de amvb aange-geven welke stoffen niet geloosd mogen worden ophet riool (zie kader). Komen deze stoffen vrij bij uwbedrijf, dan bent u verplicht om maatregelen te tref-fen ter voorkoming van het in het afvalwater gera-ken van deze stoffen.Sommige kantoren hebben een eigen huisdrukkerijdie ook onder deze amvb valt. Ten aanzien van hetafvalwater dat bij deze activiteiten ontstaat zijnspecifieke voorschriften van toepassing. In het infor-matieblad voor detailhandel en winkelambachtenkunt u nadere informatie vinden.Indien de situatie daarom vraagt, kan de gemeentebesluiten tot het stellen van nadere eisen. Dezekunnen betrekking hebben op de in te voeren maat-regelen of op het opnemen van de afvalwater-aspec-ten voortvloeiend uit het reeds bij afvalpreventie enafvalscheiding genoemde afvalpreventie-onderzoek.Nadere eisen zullen wederom slechts gesteld wordenaan de bedrijven die niet voldoende invulling gevenaan hun eigen verantwoordelijkheid met betrekkingtot de te nemen maatregelen.

Algemene toetsingscriteria afvalwaterVoor alle bedrijfsafvalstoffen geldt dat zoveel moge-lijk voorkomen moet worden dat zij in het afvalwa-ter terecht komen. Het is in elk geval verbodenafvalwater dat de volgende afvalstoffen bevat in hetriool te brengen:

• Bedrijfsafvalstoffen die door versnijdende of verma-

lende apparatuur zijn versneden of vermalen (een

voedselvermaler in de gootsteen is dus verboden).

• Gevaarlijke afvalstoffen waarvan voorkomen kan

worden dat ze in de riolering terecht komen.

• Bedrijfsafvalstoffen die stankoverlast buiten de inrich-

ting veroorzaken.

• Grove of snel bezinkende bedrijfsafvalstoffen.

• Afvalwater dat zand bevat (bijvoorbeeld afkomstig uit

een parkeergarage) dient door een slibvangput geleid

te worden.

Bovendien mag het geloosde afvalwater de doelma-tige werking van de riolering, de zuiveringstechni-sche werken en de daarbij behorende apparatuurniet belemmeren, en mag de kwaliteit van hetoppervlaktewater niet nadelig beïnvloed worden.

Afvalwater afkomstig uit ruimten waar metvoedingsmiddelen wordt gewerkt, kan plantaardigeoliën of vetten bevatten. Indien dat afvalwaterminder dan mg/l aan plantaardige oliën of

vetten bevat mag het direct geloosd worden, anderszal een slibvangput en een vetafscheider geplaatstmoeten worden. Een controle-voorziening is altijd noodzakelijk,tenzij er een gecertificeerde afscheider/slibvangput isgeplaatst.

Stappenplan afvalwaterOm de vuillast van uw afvalwater te verminderen,kunt u de volgende stappen doorlopen:

Het is zaak om bij nieuwbouw en renovatie rekeningte houden met de mogelijke noodzaak tot het treffenvan maatregelen zoals roosters en slibvangputten.Daarnaast kan bij nieuwbouw en renovatie bijvoor-beeld rekening worden gehouden met het feit dateenvoudig reinigbare oppervlakten en ruimtenervoor zorgen dat bij de schoonmaak minder reini-gingsmiddelen noodzakelijk zijn.

Overzicht afvalwaterHet afvalwater dat in kantoorgebouwen ontstaat isvoor het overgrote deel van huishoudelijke aard:toilet, gootsteen. In bijlage worden een aantal verbetermogelijkhe-den genoemd. Deze beperken zich tot reinigingsac-tiviteiten ( t/m ) en maatregelen ten aanzienvan vethoudend afvalwater dat kan ontstaan in dekeuken van een bedrijfkantine ( en ).


Stap Breng de situatie met betrek-king tot uw afvalwater inkaart (aantal vervuilingseen-heden plus berekeningswijze[op basis van ingekochtehoeveelheid water of doormiddel van meting], kosten,de diverse afvoerpunten naarde riolering en de belangrijk-ste water vervuilende proces-sen) [zie ook werkblad 2]

Stap Voorkom dat ongewenstebedrijfsafvalstoffen ontstaan,die in het afvalwater terechtkunnen komen, doorbijvoorbeeld schoon tewerken. Door preventievemaatregelen kan voorkomenworden dat bepaalde voor-zieningen, zoals een slib-vangput en een vetafschei-der, moeten wordengeplaatst.

Stap Minimaliseer de hoeveelheidstoffen die de vuillast van hetafvalwater verhoogt, bijvoor-beeld door gebruik te makenvan minder milieu-schade-lijke reinigingsmiddelen endoseersystemen voor schoon-maakmiddelen.

Stap Voorkom het in het afvalwa-ter geraken van afvalstoffen,bijvoorbeeld door het plaat-sen van roosters en zeven.

Voor een groot aantal energiebesparende maatregelen bestaan subsi-die- of fiscale regelingen. Veel subsidie-regelingen zijn regionaal. Defiscale regelingen zijn over het algemeen landelijk. Zo is bijvoorbeeldde Energie-InvesteringsAftrek (EIA en voor non-profitinstellingen deEINP) regeling van Senter van toepassing op zowel generieke middelenwaar een bepaalde besparing mee behaald kan worden, als op speci-fiek aangewezen bedrijfsmiddelen. Een andere belangrijke regeling isde VAMIL-regeling welke ook van toepassing is op specifieke bedrijfs-middelen. Voor de specifieke bedrijfsmiddelen die in deze bijlagegenoemd worden is aangegeven of en onder welke regeling ze vallen.In het geval van de EIA/EINP-regeling wil dit dus niet zeggen dat demaatregelen waarbij niets vermeld staat niet in aanmerking komenvoor een investeringsaftrek, aangezien deze maatregelen ook alsgenerieke middelen kunnen gelden. Meer informatie over deEIA/EINP-regeling bij Senter (038) 455 34 40 en over de VAMIL-rege-ling bij de Helpdesk-vamil (070) 306 06 06. Wilt u meer weten overdeze en andere subsidie- en fiscale regelingen, neem dan contact opmet uw energiebedrijf, de milieuambtenaar van uw gemeente of deNovem (030) 239 34 93.

Organisatorische maatregelen

Energiebesparing gaat het beste als de zorg voor een verantwoordenergiegebruik onderdeel is van de normale bedrijfsvoering. De bestemanier om dat te bereiken is het invoeren van energiezorg. Energie-zorg is gedefinieerd als het op een structurele en economisch veran-woorde wijze uitvoeren van organisatorische, technische en gedrags-maatregelen om het gebruik van energie te minimaliseren.Energiezorg kent drie invalshoeken:• De organisatie: energiezorg is ingebed in de bedrijfsvoering en de

organisatiestructuur. Wezenlijke aspecten hiervan zijn planning,monitoring, informatievoorziening, management en het vastleggenvan verantwoordelijkheden.

• De techniek: de aanpak van de energiezorg is afhnakelijk van deprocessen en bedrijfsomstandigheden. Technische maatregelenmaken er altijd onderdeel van uit, zowel binnnen de(productie)processen als bij de informatievoorziening.

• Het gedrag: de aanpak van energiezorg houdt rekening met desociale factoren van de bedrijfsvoering, zoals de stijl van leidingge-ven, attitude en gedrag van werknemers en de organisatiecultuur.

Een energiezorgsysteem omvat de organisatorische structuur, afspra-ken over taken en verantwoordelijkheden en procedures, processen envoorzieningen voor het ten uitvoer brengen van energiezorg. Meerinformatie hierover is te krijgen bij Novem. Op de Novem-internet-site (www.novem.nl) zal eind het zogeheten energiekabinettoegankelijk zijn. Daarin worden verschillende instrumenten voor hetrealiseren van energiezorg ontsloten.Over de organisatie van energiezorg wordt hier verder niet ingegaan.Wel worden enkele specifieke organisatorische en gedragsmaatregelenbesproken. De rest van deze bijlage richt zich op technische maat-regelen.

E0 GedragsmaatregelenVeel energie kan bespaard worden als de medewerkers hun gedragveranderen. Over dergelijke veranderingen kan het personeel apartgeïnstrueerd worden, maar het kan ook onderdeel zijn van bestaandeinstructies, zoals bijvoorbeeld bedieningsinstructies van apparaten ofgebruikinstructies in een ruimte. Voorbeelden van gedragsmaatrege-len zijn:

een energiebewuste bedieningsinstructie voor apparaten waarvanhet energiegebruik sterk gedragsafhankelijk is, zoals bijvoorbeeldhet gebouwbeheerssysteem ;

was- en vaatwasmachines alleen laten draaien als ze vol zijn; radiator uit als het raam opengaat; in ongebruikte ruimten de radiatorknop op vorststand zetten.Er zijn veel andere voorbeelden, die met wat gezond verstand zo teverzamelen zijn. Het belangrijkste is dat de medewerkers de mogelijk-heden kennen en ook accepteren.

E1 Apparatuur uit i.p.v. stand-by• Omschrijving: Apparatuur die niet gebruikt wordt uitzetten. In de

stand-by-stand wordt nog steeds stroom verbruikt. Hierbij valt tedenken aan computers, beeldschermen, audio- en vidoapparatuur,televisie, copieerapparaten, omroepinstallatie e.d.

• Kosten en baten: Geen extra kosten. Besparing op de energiekostenafhankelijk van het aantal apparaten.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij de consumentenbond en het

energiebedrijf.

E2 Verbeterde warmte-afgifte radiatoren• Omschrijving: Als er obstakels voor radiatoren en convectoren

(verwarmingslichaam dat de lucht verwarmt en daardoor tevens instroming brengt) staan, kan de radiator zijn warmte moeilijker afge-ven. Een andere indeling van de beschikbare ruimte kan dit verhelpen.

• Kosten en baten: Geen kosten. Besparing afhankelijk van de huidigeopstelling en de veranderingen hierin.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Niet van toepassing

E3 Nachtventilatie bij mechanisch geventileerde gebouwen

• Omschrijving: ’s Nachts ventileren met verse buitenlucht bij mecha-nische geventileerde gebouwen gedurende de warme periode(zomer). Hierdoor koelt het gebouw af, waardoor de binnentempe-ratuur overdag minder hoog oploopt en dus minder koeling nodigis.

• Kosten en baten: Geen extra investeringskosten. Besparing op deenergiekosten voor de gebouwkoeling.

• Neveneffecten: Bij het ventileren wordt extra energie (elektriciteit)gebruikt.

• Verdere informatie: Voor een netto-besparing moet het gebouw (metinhoud) voldoende thermische accumulatie hebben. Dit is hetvermogen om warmte op te slaan en dit op een later tijdstip weer afte geven. Vooral steenachtige materialen hebben een redelijk grotethermische accumulatie. De ventilatie moet zodanig zijn gedimen-sioneerd dat – verversingen per uur mogelijk zijn. De besparingop de gebouwkoeling moet groter zijn dan het meergebruik aanelektriciteit van de ventilatoren.

• Verdere informatie: Meer informatie bij het energiebedrijf.

E4 Elektrische kachel in motorruimte van de lift• Omschrijving: Zet de thermostaat van een elektrische kachel in de

motorruimte van de lift ’s winters niet te hoog. Een elektrischekachel in de schacht voorkomt dat de motor ’s winters te koudwordt. Instelling op °C is voldoende. Controleer periodiek deafstelling van de thermostaat.


Bijlage 1Verbeteringsmogelijkheden energiebesparing in kantoren

• Kosten en baten: Geen extra kosten. Besparing op het energiever-bruik. Een elektrische kachel met een capaciteit van . Watt, dieop °C staat ingesteld in plaats van op °C, zal . uur minderbranden. Dat betekent een besparing van . kWh (ƒ ,– bij ƒ , per kWh) per jaar.

• Verdere informatie: Toepasbaar indien het gebouw voorzien is vaneen lift met een elektrische kachel.

• Verdere informatie: Meer informatie bij de liftinstallateur.

Verlichting

E5 Spaarlampen• Omschrijving: Vervangen van gloeilampen door spaarlampen.• Kosten en baten: Kosten afhankelijk van de lichtsterkte tussen ƒ ,–

en ƒ 45,–. Reductie elektriciteitsverbruik tot 75% (en minderonderhoudskosten). Terugverdientijd 1–2 jaar.

• Toepasbaarheid: Rendabel bij frequent gebruik (> 1.000 brand-uren/jaar).

• Verdere informatie: Spaarlampen zijn overal verkrijgbaar; meerinformatie over de toepassingsgebieden bij het energiebedrijf of deinstallateur.

E6 Tijdschakelklok voor verlichting, apparatuur • Omschrijving: Uitschakelen van de verlichting, kopieermachines,

drankautomaten, etc. met behulp van een tijdschakelklok. De scha-kelaar kan gekoppeld zijn aan één armatuur, aan de verlichting vaneen ruimte of aan de verlichting van het gehele gebouw. Installeerbijvoorbeeld een schakelklok op kopieermachines, omdat wanneerhet apparaat aanstaat nog steeds warmte geproduceerd wordt omhet kopieerapparaat op temperatuur te houden (’s nachts). Instal-leer bijvoorbeeld ook een schakelklok op drankautomaten, etc.

• Kosten en baten: Een digitale tijdschakelklok met weekprogramme-ring kost tussen de ƒ ,– en ƒ,–. Een mechanische tijdschakel-klok kost ongeveer ƒ,–. De besparing op het elektriciteits-verbruik ligt tussen de % en % en is sterk situatieafhankelijk.Terugverdientijd – jaar.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Onder andere verkrijgbaar bij doe-het-zelf

centra.

E7a Aanwezigheidsdetectie• Omschrijving: Het plaatsen van een aanwezigheidsschakelaar in

ruimten die niet continu bemand zijn, bijvoorbeeld een magazijn.Met behulp van sensoren wordt vastgesteld of iemand in het vertrekaanwezig is. Is dit niet het geval dan schakelt de verlichting na eenbepaalde tijd automatisch uit.

• Kosten en baten: Kosten rond de ƒ,–. De besparing op het elektri-citeitsverbruik ligt tussen de % en %. De terugverdientijdbedraagt tussen de en jaar. Bij deze investering is soms investe-ringsaftrek (/) mogelijk.

• Toepasbaarheid: In ruimten die niet continu bemand zijn.• Verdere informatie: Meer informatie bij het energiebedrijf. Aanwe-

zigheidsdetectie is onder andere verkrijgbaar bij doe-het-zelf centra.Informatie over eventuele belastingaftrek via de /-regelingbij Senter.

E7b Afwezigheidssensoren• Omschrijving: Met behulp van sensoren wordt het licht uitgescha-

keld indien mensen het vertrek hebben verlaten. Indien men weerop de werkplek terugkomt beslist men zelf of het licht weer wordtaangedaan of niet.

• Kosten en baten: Kosten en besparing afhankelijk van de huidigesituatie.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij het energiebedrijf.

E8 Energiebesparende buitenverlichting• Omschrijving: Energiebesparende buitenverlichting installeren,

variërend van spaarlampen voor de buitenlamp tot natriumhoge-druklampen bij terreinverlichting.

• Kosten en baten: Kosten zijn afhankelijk van de grootte van hetterrein, type terrein, type verlichting, wat verlicht moet worden ende plaatsing van het gebouw. Besparing op de energiekosten isderhalve sterk situatieafhankelijk.

• Toepasbaarheid: Voor buitenverlichting zijn verschillende soortenlampen beschikbaar, met elk hun eigen toepassingsgebied. Hieron-der wordt een overzicht gegeven:

Type Energie- levensduur kleurweergaveverbruik (branduren)

lagedruk natriumlamp zeer laag 7.500 geen

inductielamp zeer laag 60.000* goed

langwerpige fluorescentielamp laag 6.000–12.500 matig tot goed

hogedruk natriumlamp laag 5.000–7.500 slecht tot matig

compacte fluorescentielamp gemiddeld 5.000–8.000 goed

halogeenlamp hoog 2.000–3.500 zeer goed

metaalhalogenidelamp hoog 6.000 matig tot goed

hogedruk kwiklamp hoog 7.500 slecht tot matig

gloeilamp zeer hoog 1.000 zeer goed

* aanschafkosten zijn zeer hoog; alleen rendabel voor moeilijk bereikbare plaatsen.

• Verdere informatie: Meer informatie bij het energiebedrijf en bij deleverancier.

E9 Regeling van verlichting• Omschrijving: Als de verlichting traploos regelbaar is (b.v. via

dimmers of voorschakelapparatuur) kan de verlichting beter afge-stemd worden op de lichtbehoefte. Een daglichtafhankelijke rege-ling kan bijvoorbeeld worden toegepast in een gang, kantine, maga-zijn, e.d. Bij daglichtgeregelde verlichting dient de verlichting bijvoorkeur evenwijdig aan het raam te worden aangebracht.

• Kosten en baten: Kosten afhankelijk van het type tussen ƒ,– en ƒ,–. Besparing op elektriciteitsverbruik voor verlichting ± %.Terugverdientijd – jaar. Bij deze investering is mogelijk investe-ringsaftrek (/) toepasbaar.

• Toepasbaarheid: Rendabel bij ruimten met voldoende daglichttoe-treding zoals bij raamzones. Regeling is bij uitstek geschikt om toete passen bij nieuwbouw.

• Verdere informatie: Voor meer informatie vraag uw installateur ofuw energiebedrijf. Informatie over eventuele belastingaftrek via de/-regeling bij Senter.

E10 Meerdere lichtschakelgroepen• Omschrijving: De verlichting beter afstemmen op de aanwezigheid

van personeel en/of de verlichtingsbehoefte, door het aanbrengenvan meerdere lichtschakelgroepen die elk apart aan- of uitgezetkunnen worden. Installeer bij voorkeur een raamzijde groep en eenbinnenzijde groep. Schakelknoppen bij voorkeur iets uit elkaar


plaatsen, zodat niet met één druk op de knop alle verlichting aange-zet kan worden.

• Kosten en baten: Kosten afhankelijk van de situatie. De gemiddeldebesparing bedraagt circa % op het energieverbruik voor verlich-ting. Terugverdientijd – jaar.

• Toepasbaarheid: In ruimten met daglichtzones of een variërendebehoefte aan licht.

• Verdere informatie: Meer informatie bij het energiebedrijf en deinstallateur.

E11 Halogeen-accentverlichting• Omschrijving: Kleine spots, zoals kopspiegellampen en reflector-

lampen vervangen door laagvolthalogeenspotjes.• Kosten en baten: Kosten afhankelijk van het type spot. Een los halo-

geen reflectorlampje kost ongeveer ƒ,– per stuk ( of Watt).De bijpassende steeklampjes zijn er vanaf ƒ,– per stuk. Besparingop het energieverbruik van de verlichting tot %. Terugverdientijd– jaar. Daarnaast is de levensduur van halogeenlampen langer.

• Toepasbaarheid: Bij vervanging spotverlichting.• Verdere informatie: Meer informatie bij de installateur en het

energiebedrijf.

E12 Hoogfrequente verlichting met spiegeloptiekarmaturen

• Omschrijving: De lichtopbrengst per armatuur (lichtbak) verbete-ren met behulp van spiegeloptiekarmaturen en het energieverliesbeperken door het toepassen van hoogfrequente voorschakelappa-ratuur. Plaats de verlichtingsarmaturen ook goed in een ruimte,zodat veel licht gereflecteerd en gezien wordt. Door armaturen metbetere reflectoren toe te passen kan met minder armaturen dezelfdelichtopbrengst worden gehaald.Een nieuwe ontwikkeling is de -lamp die ook in deze armaturenen in combinatie met hoogfrequente voorschakelapparatuur kanworden toegepast. Deze lampen bevatten minder kwik en zijn klei-ner (diameter mm). Daardoor geven ze minder (gevaarlijk) afval,terwijl ze nog energiezuiniger zijn.

• Kosten en baten: Investeringskosten afhankelijk van het type hoog-frequente verlichting met spiegeloptiekarmaturen. Besparingtussen de % en % op het energiegebruik voor verlichting.Terugverdientijd tussen de – jaar. Bij deze investering is somsinvesteringsaftrek (/) mogelijk.

• Toepasbaarheid: Indien geïnstalleerd vermogen > W/m² . Maatre-gel ook overwegen bij geïnstalleerd vermogen van – W/m².

• Verdere informatie: Meer informatie bij het energiebedrijf enNovem. Informatie over subsidiemogelijkheden zoals bijvoorbeeldStimev (Stimuleringsregeling Energie Efficiënte Verlichting) bij hetenergiebedrijf of Senter. Informatie over eventuele belastingaftrekvia de /-regeling bij Senter.

E13 Sleutelkaart voor het uitschakelen van energie• Omschrijving: Gebruik sleutelkaarten in plaats van sleutels, zodat de

stroom of de verwarming van het betreffende kantoor wordt afge-sloten, wanneer de werknemers het kantoor verlaten.

• Kosten en baten: Kosten van dit systeem bedragen ongeveer ƒ .,– afhankelijk van de grootte. Besparing afhankelijk vanhet aantal kantoren met sleutelkaart en de bezettingsgraad.

• Verdere informatie: Bij renovatie of nieuwbouw. Wenselijkheid vankoppeling aan de verwarming afhankelijk van de situatie.

• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier.

Verwarming

AlgemeenBij het vervangen van onderdelen van de verwarmingsinstallatie is hetaan te raden altijd eerst een onderzoek te laten doen. M.b.t. thermo-staatkranen moet eerst worden onderzocht of deze wel in het systeempassen. Bij vervanging van ketels wordt aangeraden om zoveel moge-lijk te decentraliseren aangezien meerdere kleine in cascade gescha-kelde ketels vaak goedkoper en energiezuiniger zijn dan of groteketels.

E14 Waterzijdig inregelen van een cv-installatie• Omschrijving: Aandacht voor het inregelen van een cv-installatie.

Van een goed geregelde installatie staan de verschillende onderdelengoed op elkaar afgesteld. Waterzijdig betekent een goede instellingvan de (thermostatische) radiatorkranen, voetventielen, strangaf-sluiters en van de pompen. Daarna kan de klok goed afgesteldworden. Dit inregelen is een éénmalige handeling.

• Kosten en baten: Kosten afhankelijk van de grootte van het systeemen de arbeidskosten van de installateur. Besparing op het gas- enelektriciteitsverbruikverbruik. De potentiële gemiddelde besparingop het gasverbruik is –. Terugverdientijd gemiddeld jaar.

• Neveneffecten: Het instellen is niet eenvoudig en zeer arbeids-intensief.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar. Een deskundig bedrijf dientingeschakeld te worden voor het inregelen.

• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier en/ of instal-lateur

E15 Radiatorafsluiters met thermostaat• Omschrijving: Naregelen van de temperatuur in een vertrek met een

thermostatische radiatorkraan. • Kosten en baten: Thermostatische radiatorafsluiters kosten tussen

ƒ,– en ƒ ,– (incl. montage). Besparing afhankelijk van hetgebruik en de ruimte. Terugverdientijd – jaar.

• Toepasbaarheid: In ruimten waar geen thermostaat aanwezig is.• Verdere informatie: Meer informatie bij het energiebedrijf.

E16 Pompschakelaar verwarmingsinstallaties• Omschrijving: Installeren van een pompschakelaar in verwarmings-

installaties. Circulatiepompen in verwarmingsinstallaties werkenvaak het hele jaar door, ook als de verwarming niet aanstaat. Om ditte voorkomen kan een pompschakelaar geïnstalleerd worden, dezeschakelaar laat bij langdurige stilstand de pomp ook af en toedraaien om vastzittende waaiers te voorkomen.

• Kosten en baten: Kosten liggen rond de ƒ ,– per schakelaar. Bespa-ring bij een pomp van Watt bedraagt circa kWh (ƒ ,–)per jaar. Terugverdientijd, afhankelijk van het bovenstaande – jaar. Installaties met optimaliseringregeling en -ketelshebben meestal een ingebouwde pompschakelaar.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij leverancier of installateur.

E17 Vervangen conventionele verwarmingsketel door een VR- of HR-ketel

• Omschrijving: Een conventionele verwarmingsketel (rendement%) vervangen door een Verbeterd Rendement- (, %) of eenHoog Rendement (, %) ketel.

• Kosten en baten: Kosten van de ketels zijn afhankelijk van het typeen de capaciteit: ketels van ƒ.,– ( kW) tot ƒ.,– (

kW); ketels van ƒ .,– ( kW) tot ƒ .,– ( kW).Conventionele ketels worden niet meer verkocht; een nieuwe ketelis minimaal . De meerinvestering in ten opzichte van

wordt in – jaar terugverdiend. Soms is een subsidie verkrijgbaar.

Bi j lage 1 Verbeter ingsmogel i jkheden energiebesparing InfoMil, maart 199917

Bij deze investering is soms investeringsaftrek (/) mogelijk.• Toepasbaarheid: Bij vervanging van de verwarmingsketel.• Verdere informatie: Meer informatie bij het energiebedrijf en/of het

gasbedrijf, de -installateur en Novem. Informatie over mogelijkesubsidies bij het energiebedrijf. Informatie over eventuele belasting-aftrek via de /-regeling bij Senter.

E18 Optimalisering verwarmingsinstallatie• Omschrijving: Door een weersafhankelijke regeling wordt de

temperatuur van het ketelwater aangepast aan de buitentempera-tuur. Een dergelijke regeling wordt uitgebreid met een optimalise-ring als er een tijdklok voor de -installatie gebruikt wordt. Tevroeg aanslaan kan in dat geval voorkomen worden door eenmodule die aan de hand van de buitentemperatuur bepaalt hoeveeltijd de installatie nodig heeft om het gebouw te verwarmen. Een weersafhankelijke regeling zonder optimalisering gaat ’s nachtsin nachtverlaging, hetgeen betekent dat er voortdurend verwarmdwordt (zij het op een lager niveau dan overdag), in plaats van uit tegaan zolang het kan. Daarmee is weersafhankelijke regeling veelminder zuinig dan een regeling met optimalisering.

• Kosten en baten: De investering kan uiteenlopen van ƒ ,– (vooralleen de optimalisering van de pomp) tot ƒ.,– (voor eencomplete regeling), excl. montagekosten. Besparingen kunnenoplopen tot maximaal % van de jaarlijkse stookkosten. Terugver-dientijd (en besparingen) afhankelijk van de huidige -regeling,maar meestal – jaar. Soms is subsidie mogelijk. Ook is soms inves-teringsaftrek (/) mogelijk.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij de -installateur. Informa-

tie over eventuele belastingaftrek via de /-regeling bij Senter.

E19 Zonneboiler• Omschrijving: Installeren een zonneboiler. Met een zonneboiler

wordt water (voor)verwarmd met behulp van een zonnepaneel enzonne-energie in plaats van door middel van gas of elektriciteit.

• Kosten en baten: De prijs van een zonneboiler kan variëren van ƒ.,– tot ƒ .,–, afhankelijk van de inhoud, de opbrengst() en de grootte van de zonnecollector (m²). Besparing op deenergiekosten voor de warmwatervoorziening meer dan %. Deinvesteringskosten komen soms in aanmerking voor subsidie en/ofbelastingaftrek (/).

• Toepasbaarheid: Afhankelijk van hellingshoeken en oriëntatie vanhet dak.

• Neveneffecten: Bij een zonneboiler is wel een naverwarmer nodig dieenergie verbruikt, maar het netto resultaat blijft een interessanteenergiebesparing.

• Verdere informatie: Meer informatie bij het energiebedrijf en deinstallateur. Informatie over mogelijke subsidies bij Senter. Infor-matie over eventuele belastingaftrek via de /-regeling even-eens bij Senter.

E20 Warmtekrachtinstallatie• Omschrijving: Installeren van een warmtekrachtinstallatie. Voor

individuele gebouwen is kleinschalige warmtekracht, op basis vaneen gasmotor, een goede optie. Hierbij drijft een gasgestooktemotor een generator aan. De warmte die vrijkomt via de koelingvan de motor en via de rookgassen kan nuttig worden gebruikt voorde verwarming van het gebouw of voor de productie van warmtapwater.

• Kosten en baten: Kosten afhankelijk van het type en de omvang vande installatie. Besparing: tussen de % en % op basis vanprimaire energie. Bij deze investering is soms belastingaftrek moge-lijk (/).

• Toepasbaarheid: Vloeroppervlak van > . m² en bij centralewarmteopwekking. Over het algemeen is warmtekracht rendabel

voor grotere warmtegebruikers, vanaf . m³ aardgas per jaar.Een haalbaarheidsonderzoek is altijd noodzakelijk.

• Verdere informatie: Meer informatie bij het energiebedrijf. Informa-tie over eventuele belastingaftrek via de /-regeling bij Senter

Isolatie en tochtwering

E21 Deurdranger• Omschrijving: Bevorderen van een snelle sluiting van de deur na

opening door het installeren van een deurdranger.• Kosten en baten: Kosten tussen de ƒ ,– en de ƒ ,–. Besparing op

de stookkosten door beperking warmteverlies.• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij doe-het-zelf centra e.d.

E22 Tochtweringen• Omschrijving: Voorkomen van warmteverlies door het dichtmaken

van spleten en kieren. Tocht kan gestopt worden met behulp vandeurrubbers, -schuim of kitten. Bij staalkozijnen is het aan tebevelen tochtprofielen aan te brengen. Indien het gebouwverwarmd wordt met behulp van een weersafhankelijke installatiezal de cv-installatie bijgesteld moeten worden om de energiebespa-ring te realiseren.

• Kosten en baten: Kosten zijn beperkt. Besparing afhankelijk van desituatie. Terugverdientijd van tochtprofielen voor staalkozijnen ligtrond de 3 jaar.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Tochtweringen zijn veelal verkrijgbaar bij doe-

het-zelf centra. Meer informatie bij uw installateur en het energie-bedrijf.

E23a Plaatselijke isolatie (radiatorfolie, warmteschild, e.d.)

• Omschrijving: Plaatsen van radiatorfolie of een warmteschild tussende radiator en de buitenmuur; waardoor warmteverlies via stralingdoor de muren wordt voorkomen.

• Kosten en baten: Materiaalkosten bedragen circa ƒ ,– per m². Detotale energiebesparing is afhankelijk van het oppervlak van deradiatoren dat aan een buitenmuur grenst en bedraagt ongeveer tot m³ aardgas per m² isolatie. Terugverdientijd – jaar.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij het energiebedrijf.

E23b Dubbele beglazing en HR-glas• Omschrijving: Gewoon glas vervangen door dubbelglas of -glas.

-glas is beglazing met een warmtereflecterende voorziening.-glas is verkrijgbaar met verschillende isolatiewaarden (, +en ++).

• Kosten en baten: Kosten vanaf ƒ ,– per m². Besparing vanwegelagere stookkosten door een betere isolerende waarde van het glas.Besparingen variëren van m³ aardgas per m² vervangen glas(dubbel glas) tot m³ aardgas per m² vervangen glas (++).Terugverdientijd – jaar. Voor -glas is soms een subsidiebeschikbaar bij het energiebedrijf. Daarnaast is soms belastingaftrekmogelijk (/ en ).

• Toepasbaarheid: Rendabel bij vervanging ruiten. Bij nieuwbouwen/of renovatie van gevel of kozijnen toepassing zeker overwegen.

• Verdere informatie: Meer informatie bij uw glasleverancier of uwenergiebedrijf. Informatie over eventuele belastingaftrek via de/- en/of de -regeling bij Senter en de Helpdesk-.



E23c Dakisolatie• Omschrijving: Isoleren van het dak bij vervanging van de dakbedek-

king of bij renovatie• Kosten en baten: Kosten glaswolisolatie en -platen circa ƒ ,– per

m², ‘roofmate’ circa ƒ ,– per m², exclusief dakbedekking, grind enarbeidskosten. Besparing op stookkosten van – m³ aardgas perm² geïsoleerd dak, afhankelijk van de situatie en het soort dak.Terugverdientijd – jaar. Voor dak- of zolderisolatie is soms subsi-die beschikbaar bij het energiebedrijf. Bij deze investering is boven-dien soms investeringsaftrek (/) mogelijk.

• Toepasbaarheid: Bij nieuwbouw, renovatie of vervanging dakbedek-king. Een aandachtspunt bij dakisolatie is condensatie in dedakconstructie.

• Verdere informatie: Bij aanbrengen van dakisolatie is het inwinnenvan bouwfysisch advies aan te raden. Informatie bij de aannemer ende installateur. Meer informatie over mogelijke subsidies bij hetenergiebedrijf. Informatie over eventuele belastingaftrek via de/-regeling bij Senter.

E23d (Spouw)Muurisolatie• Omschrijving: Isoleren van de (spouw)muren en/of de gevel.• Kosten en baten: Kosten bij spouwmuren: ƒ ,– tot ƒ ,–/m² bij

binnenmuren: ƒ ,– tot ƒ ,–/m². Jaarlijkse besparing van – m³

aardgas per m² isolatie. Terugverdientijd minder dan jaar indienhet spouwmuuroppervlak meer dan % van het totale gevelopper-vlak bedraagt. Voor muurisolatie van zowel de spouwmuur als degevel is soms subsidie beschikbaar bij het energiebedrijf. Bij dezeinvestering is soms investeringsaftrek (/) mogelijk.

• Toepasbaarheid: Spouwmuur > % totale geveloppervlak. Spouwcontroleren op spouwvervuiling.

• Verdere informatie: Meer informatie is verkrijgbaar bij het energie-bedrijf. Informatie over eventuele belastingaftrek via de /-regeling bij Senter.

E23e Vloerisolatie• Omschrijving: Isoleren van de vloer om ongewenste warmte- of

koudestroming te voorkomen. • Kosten en baten: Kosten: ƒ ,– tot ƒ,– per m² afhankelijk of de

isolatie zelf wordt gelegd of niet. Mogelijke besparingen van m³

aardgas per m² vloeroppervlak. Voor isolatie van de onderzijde vande vloer of bodem van de kruipruimte is soms subsidie beschikbaarvan het energiebedrijf. Bij deze investering is soms investeringsaf-trek (/) mogelijk.

• Toepasbaarheid: Vloerisolatie is een rendabele mogelijkheid bijnieuwbouw of bij renovatie van de vloer.

• Verdere informatie: Meer informatie bij het energiebedrijf. Informa-tie over eventuele belastingaftrek via de /-regeling bij Senter.

E23f Isolatie van leidingen en appendages• Omschrijving: Isoleren van de verwarmings- en warm-tapwaterlei-

dingen en de daarbij behorende afsluiters (appendages) die deeluitmaken van een circulerend systeem, waardoor de warmteuitstra-ling naar de omgeving wordt beperkt.

• Kosten en baten: Kosten leidingisolatie: afhankelijk van het toe tepassen type materiaal ongeveer ƒ ,– tot ƒ ,– per strekkende meter.Besparing ongeveer tot m³ aardgas per strekkende meter perjaar. Terugverdientijd ongeveer jaar. Isolatiedekens: ƒ ,– tot ƒ ,– per strekkende meter, afhankelijk van de diameter. Bespa-ring ongeveer tot m³ aardgas per strekkende meter per jaar.Terugverdientijd – jaar.

• Toepasbaarheid: Met name te gebruiken bij onverwarmde ruimtenof ruimten met een overschot aan warmte.

• Verdere informatie: Meer informatie bij het energiebedrijf en deinstallateur.

E24 Draaideur (tourniquet) of een tochtsluis• Omschrijving: Beperken van warmteverlies door het installeren van

een draaideur of een tochtsluis. Een draaideur voorkomt dat er eenrechtstreekse verbinding van de ruimte met buiten ontstaat. Eentochtsluis is een gang met aan beide kanten deuren, waarbij de enedeur pas opengaat als de andere gesloten is.

• Kosten en baten: Kosten van een handbediende viervleugeligedraaideur met een inwendige diameter van twee meter zijn onge-veer ƒ.,–. De kosten voor een tochtsluis met twee enkelvleu-gelige automatische schuifdeurmechanieken inclusief twee pui-delen en twee verbindingspuien zijn ongeveer ƒ.,–.Besparing: lagere stookkosten door beperking warmteverlies. Deterugverdientijd is afhankelijk van het gebruik en de oppervlaktevan de toegangsopening. Bij deze investering is soms investeringsaf-trek (/) mogelijk.

• Toepasbaarheid: Door de hoge investeringskosten is het raadzaamdeze maatregel te overwegen bij een verbouwing of uitbreiding. Delengte van de tochtsluis moet daarbij minimaal vier meter zijn. Vooreen tochtsluis is dus veel ruimte nodig.

• Verdere informatie: Meer informatie over mogelijke besparingen bijhet energiebedrijf. Informatie over eventuele belastingaftrek via de/-regeling bij Senter.

Ventilatie en gebouwkoeling

E25 Tijd-/aanwezigheidsschakelaar op ventilatoren en andere apparatuur

• Omschrijving: Installeren van tijd- en/of aanwezigheidsschakelaarsop apparatuur zoals de -installatie of ventilatoren zodat de appa-ratuur alleen werkt indien daar behoefte aan is.

• Kosten en baten: Kosten voor een aanwezigheidsschakelaar liggenrond de ƒ,–. Een digitale tijdschakelaar met weekprogrammeringkost tussen de ƒ ,– en ƒ ,–. Een tijdklok die met de hand kanworden ingesteld kost ongeveer ƒ,–. De besparing op het elektri-citeitsverbruik ligt tussen de % en %. De terugverdientijdbedraagt – jaar.

• Toepasbaarheid: Bij ongecontroleerd in werking zijnde ventilatoren.• Verdere informatie: Onder andere verkrijgbaar bij doe-het-zelf

centra.

E26 Toerenregeling ventilator• Omschrijving: De hoeveelheid ventilatie aanpassen aan de bezet-

tingsgraad van een bepaalde ruimte met behulp van een toerenrege-ling voor de ventilatoren. Toerenregeling kan plaatsvinden door eentwee-toerenmotor of een frequentieregelaar

• Kosten en baten: De kosten van de toerenregeling zijn afhankelijkvan het type en de capaciteit van de ventilator. Besparingen op hetelektriciteitsverbruik van de ventilatoren tot % zijn mogelijk.Tevens wordt bespaard op energie ten behoeve van verwarming en,indien aanwezig, koeling. Terugverdientijd < jaar. Bij deze investe-ring is soms belastingaftrek mogelijk (/, ).

• Toepasbaarheid: Bij wisselende behoefte aan mechanische ventilatie.• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier. Informatie

over eventuele belastingaftrek via de /- en/of de -rege-ling bij Senter en de Helpdesk-.

E27 Hoogrendement ventilatoren• Omschrijving: Installeren van hoogrendement ventilatoren • Kosten en baten: Kosten van een -ventilator liggen niet hoger dan

die voor een traditionele ventilator. De besparing op het elektrici-teitsverbruik is sterk situatieafhankelijk.

• Toepasbaarheid: Bij vervanging.• Verdere informatie: Onder andere verkrijgbaar bij doe-het-zelf

centra.

E28 Warmteterugwinning ventilatoren• Omschrijving: Terugwinnen van de in de afvoerlucht aanwezige

warmte met behulp van een warmtewiel of een twee elementen-systeem (twin coil).

• Kosten en baten: Investeringen zijn afhankelijk van de grootte van debestaande apparatuur en de keuze van de warmteterugwinning.. Demogelijke besparing op de energiekosten zijn afhankelijk van hetgebouwoppervlak, de luchthoeveelheid en de luchttemperatuur vande af te voeren lucht. Bijvoorbeeld bij . m³/h afzuiglucht van°C bespaart warmteterugwinning circa . m³ aardgas per jaar.Met een warmtewiel is een warmteterugwin-rendement mogelijkvan meer dan %, bij een twin coil systeem is een rendement vantussen de % en % mogelijk. Terugverdientijd < jaar. Voorwarmtewisselaars kan subsidie mogelijk zijn. Bij deze investering issoms belastingaftrek mogelijk (/, ).

• Toepasbaarheid: Alleen toepasbaar indien het gebouw voorzien isvan een gebalanceerde ventilatie. Bij een warmtewiel moeten deluchttoe- en afvoer zich dicht bij elkaar bevinden. Hoeveelheidventilatie > . m³/h. Toepassen bij renovatie. Toepasbaar bijgrote oppervlakten.

• Verdere informatie: Meer informatie bij het energiebedrijf. Informa-tie over mogelijke subsidies bij Senter. Informatie over eventuelebelastingaftrek via de /- en/of de -regeling bij Senteren de Helpdesk-.

E29 Pompschakeling/toerenregeling koudwaterpompen• Omschrijving: Met een schakeling/toerenregeling op de koudwater-

pompen van de koeling van het gebouw kan de hoeveelheid koudwater aangepast worden aan de koudebehoefte.

• Kosten en baten: Kosten van een toerengeregelde koudwaterpompvariëren tussen ƒ.,– en ƒ .,– De kosten zijn afhankelijkvan het type pomp, de capaciteit van de pomp en de eventueel extrabenodigde voorzieningen. De pomp moet aangesloten worden opde klimaatregeling van het gebouw. Besparing: tussen % en %op de (elektrische) aandrijfenergie van de pomp. Terugverdientijd– jaar.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier.

E30 Zonwering• Omschrijving: Installeren van zonwering om oververhitting gedu-

rende de warme periode (zomer) te voorkomen. Hierdoor loopt debinnentemperatuur overdag minder hoog op waardoor mindergekoeld hoeft te worden. Zonwering aan de buitenzijde van de gevelaanbrengen voor het optimale resultaat.

• Kosten en baten: Kosten afhankelijk van het soort zonwering. Bespa-ring op de energiekosten voor koeling.

• Neveneffecten: Bij vaste zonwering, verminderde daglichttoetreding. • Toepasbaarheid: Bij relatief grote glasoppervlaktes gericht op het

zuiden (b.v. serre, atrium etc.)• Verdere informatie: Meer informatie bij het energiebedrijf en de

leverancier.

E31 Seizoenopslag van koude (en warmte) in de bodem• Omschrijving: Seizoenopslag van koude in de bodem is een opslag-

systeem bestaande uit twee grondwaterputten, op enige afstand vanelkaar. In de zomer, als er vraag naar koeling is, wordt het koudegrondwater uit één van de putten opgepompt en gebruikt voorkoeling van de ventilatielucht. Het opgewarmde grondwater wordtin de tweede put geïnjecteerd. In de winter, als er behoefte is aanwarmte, wordt het warme grondwater opgepompt en gebruikt voorverwarming van de ventilatielucht. Het grondwater koelt hierdooraf en wordt weer in de eerste put geïnjecteerd. Voor dit systeem isaltijd een haalbaarheidsstudie nodig.

• Kosten en baten: Kosten zijn afhankelijk van de grootte van hetsysteem. De besparingen zijn tussen de % en % op het energie-gebruik voor koeling. Bij deze investering is soms belastingaftrekmogelijk (/ en ).

• Verdere informatie: Het systeem kan vanaf . m² vloeroppervlakrendabel zijn. De bodemgesteldheid moet hiervoor geschikt zijn.Terugverdientijd – jaar.

• Verdere informatie: Meer informatie bij de Novem en het energiebe-drijf. Informatie over eventuele belastingaftrek via de /-en/of de -regeling bij Senter en de Helpdesk-.

E32 Adiabatische koeling• Omschrijving: Het systeem wordt toegepast in combinatie met

warmteterugwinning (wtw) of een warmtekrachtinstallatie. Doorverdamping van vocht daalt de temperatuur van de afvoerlucht enkan de toevoerlucht in de wtw-unit gekoeld worden. De wtw-unitmoet wel geschikt zijn voor met vocht verzadigde afvoerlucht.Meestal kan hiermee slechts een deel van de koelbehoefte gedektworden. De hoeveelheid koeling hangt af van de hoeveelheidmechanische ventilatie.

• Kosten en baten: Kosten zijn situatieafhankelijk. Bij deze investeringis soms belastingaftrek mogelijk (/).

• Toepasbaarheid: Toepasbaar in combinatie met een wtw-unit.• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier. Informatie

over eventuele belastingaftrek via de /-regeling bij Senter.

Overig

E33a Gebruik van energiezuinige kantoorapparatuur• Omschrijving: Installeer en gebruik energiezuinige kantoorappara-

ten. Gebruik daarnaast waar mogelijk het energiezuinigste alterna-tief gebruik bijvoorbeeld een inktjet printer en reserveer de laser-printer voor het fijnere werk. In plaats van een grotekopieermachine, volstaat meestal een kleinere. Om energiezuinigeapparatuur te kunnen herkennen zijn diverse labels ingevoerd.Onder andere en Energy .

• Kosten en baten: Kosten afhankelijk van de apparatuur. Besparingop energiekosten, zowel wat de apparaten zelf betreft, als een ener-giebesparing op de gebouwkoeling omdat minder warmte gegene-reerd wordt door de apparaten.

• Neveneffecten: Soms verminderd gebruiksgemak.• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar bij vervanging van de huidige

apparatuur.• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier en in de

brochure Kies energie-effiënte kantoorapparatuur (.. .)van Novem.

E33b Power management• Omschrijving: Een mogelijkheid om het energiegebruik van

kantoorapparatuur te beperken is de toepassing van power manage-ment. Power management is een optie die systeemonderdelen auto-matisch uitschakelt als een apparaat (b.v. een beeldscherm) gedu-rende een bepaalde tijd niet actief wordt gebruikt. Het

Environmental Protection Agency heeft het Energy Star label inge-steld voor appratuur met deze functie. In veel gevallen is het nood-zakelijk dat de automatiseerder de power management functieinstalleert. Dit wordt in de praktijk vaak vergeten, waardoor deenergiezuinige opties niet worden benut.


• Kosten en baten: Kosten zijn gering, slechts arbeidskosten voor hetinstalleren van de optie, aangezien veel computers standaard metpower management geleverd worden. Besparing op energiekostenkan oplopen tot %, afhankelijk van het type bedrijf. De energie-besparing is sterk afhankelijk van de ingestelde reactietijd en van hetenergiegebruik in de slaapstand:

Opgenomen vermogen (Watt)

Apparaat actief gebruik stand by Pc 40 20–30Monitor 14” SVGA 80 10–15Monitor 17” SVGA 110 30Laserprinter 90–130 20–30Fotokopieerapparaat 120–1000 30–250Fax 30–40 10Drankenautomaat 350–700 300

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier en in de

brochure Kies energie-effiënte kantoorapparatuur (.. .)van Novem.

E34 Gebouwbeheersysteem • Omschrijving: Installeren van een gebouwbeheersysteem (). Dit

is een volautomatisch centraal besturingsysteem voor de installatiesdie in een kantoorgebouw aanwezig zijn, zoals centrale verwarming,verlichting, luchtbehandeling (air condition), brandmelders,inbraakalarm, en zonnewering.Een bestaat uit een centrale computer met een terminal enbeeldscherm die verbonden is met sensoren en regelaars. Desensoren verschaffen de computer allerlei informatie (b.v. tempera-tuur) terwijl de regelaars (b.v. schakelaar verwarmingsinstallatie)ervoor zorgen dat de centrale computer indien nodig kan bijsturen.Wat betreft energiebeheer kan een het volgende:a Voortdurende registratie en bewaking van gas- en elektriciteits-

verbruik;b Weers- en tijdsafhankelijke regeling van de verwarming;c Regeling van de verwarming per zone;d Daglicht- en tijdsafhankelijke regeling van de verlichting;e Beheer van installaties;f Onderlinge afstemming van ruimtegebruik en energiebeheer;g Regeling gedurende vakanties en vrije dagen;h Regelmatige aandacht voor de uitvoering van het energiebespa-

ringsbeleid.• Kosten en baten: De kosten, afhankelijk van de gekozen vorm van

, liggen gemiddeld tussen de ƒ ,– en ƒ ,– per m² (bij eengebouwoppervlak vanaf ca. . m²). De beheerskosten bedra-gen jaarlijks ongeveer % en maximaal % van het in een geïn-vesteerde bedrag. Besparing op onderhoudskosten van ongeveer%. Ook besparing op energiekosten. Deze laatste besparing isafhankelijk van de staat van het gebouw en installaties en kan oplo-pen tot meer dan %. Voor deze maatregel is soms belastingaftrekmogelijk (/).

• Neveneffecten: Voor het bedienen van een moet deskundigheidaanwezig zijn. De analyse van de gegevens vraagt een extra tijdsin-spanning. Bovendien kan alleen de klokregeling met het

bediend worden en niet de waterzijdige balans. • Verdere informatie: Toepasbaar bij een gebouwoppervlak vanaf ca.

. m².• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier. Informatie

over eventuele belastingaftrek via de /-regeling bij Senter.


Organisatorische maatregelen

W1 Informeren personeel over zuinig watergebruik• Omschrijving: Voorkomen van verspilling van water door voorlich-

ting middels bijvoorbeeld stickers of een mededelingenblad.• Kosten en baten: Geen extra kosten. Besparing op het waterverbruik.• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij het waterleidingbedrijf.

W2 Onderhoudsschema kranen, warmwatertoestellen e.d.

• Omschrijving: Het maken van een onderhoudsschema om lekkendekranen en stortbakken op te sporen alsmede de afstelling van deeventuele toilet- en urinoirspoelkranen te controleren (gemiddeldeinstellingen: spoeltijd seconden, debiet voor toiletspoelkraan , l/s en urinoirspoelkraan , l/s). Verder voor de controle van detemperatuurinstelling en -stabilisatie van thermosstatische meng-kranen, zodat de gewenste watertemperatuur sneller bereikt kanworden. Tevens kan in het schema op worden genomen de controlemet betrekking tot de ontkalking van de warmwatertoestellen, deinregeling van warmtapwater circulatiesystemen, de conditie van deeventuele leidingisolatie en de klepafdichtingen van de ontlast-kleppen.

• Kosten en baten: Geen extra kosten. Besparing op het waterverbruiken in het geval van warmwater ook op het energieverbruik.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij het waterleidingbedrijf en

bij uw installateur.

W3 Optimale afstelling vlotter toiletreservoir• Omschrijving: Met name bij oudere toiletten kan de vlotter lager

worden afgesteld, waardoor per spoelbeurt minder water wordtgebruikt.

• Kosten en baten: Geen extra kosten. Besparing tot % op het water-verbruik per spoelbeurt.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij het waterleidingbedrijf.

Schoonmaak

W4 Aanbrengen waslaag op vloer• Omschrijving: Breng ter vergemakkelijking van de vloerreiniging op

vloeren een waslaag aan op basis van een waterige wasemulsie.• Kosten en baten: Kosten zijn gering. Besparing op de waterkosten

indien met water gereinigd wordt. Besparing op reinigings-middelen.

• Toepasbaarheid: Afhankelijk van de huidige vloer.• Verdere informatie: Meer informatie bij de vloerenspecialist.

W5 Spuitkop op waterslang• Omschrijving: Installeer op de ‘gewone’ waterslang een spuitkop.• Kosten en baten: Kosten van een spuitkop per waterslang tussen

ƒ ,– tot ƒ ,–. Besparing op het waterverbruik door de gerichtestraal en automatische stop.

• Toepasbaarheid: Toepasbaar bij schoonmaken van vloeren in groot-keukens e.d.

• Verdere informatie: Verdere informatie beschikbaar bij de leverancier.

W6 Gebruik deurmat• Omschrijving: Aanschaffen van een inloopmat. Een goede mat kan

tot % van het natte vuil en % van het droge vuil opnemen. Demogelijkheid bestaat om een mat te huren, die dan regelmatig gerei-nigd wordt door het verhuurbedrijf.

• Kosten en baten: Kosten afhankelijk van de grootte en het type vande mat. Een mat van High Twist Nylongarens kost ongeveer ƒ,–/m² . Huren van een dergelijke mat kost vanaf ƒ, perweek inclusief het reinigen. Besparing op de waterkosten indienmet water gereinigd wordt. Besparing tussen % en % op deschoonmaakkosten.


Sanitair

W7 Doorstroombegrenzers, perlators, bruismondstukken voor kranen

• Omschrijving: Installeren van maatregelen waarmee de hoeveelheidwater dat door de kraan stroomt beperkt wordt. Doorstroombe-grenzers worden officieel volumestroombegrenzers genoemd.Onderscheid wordt gemaakt in drukafhankelijke en drukonafhan-kelijke volumestroombegrenzers. De eerste moeten gezien wordenals een rem- of reductieplaatje, waarbij de volumestroom wordtgeknepen maar wel afhankelijk blijft van hoever de kraan openstaat.De tweede houdt ook bij stijgende druk de volumestroom constant.Een perlator of bruismondstuk wordt officieel een schuimstraal-mondstuk genoemd. Hierbij wordt een deel van de waterstroomvervangen door lucht, waardoor minder water wordt verbruik bijeen gelijkblijvend comfort. Door gekeurde kranen met eenschuimstraalmondstuk, klasse Z, worden aangeduid met -keur‘Laag Verbruik’ (herkenbaar aan de sticker op de verpakking).Installeer geen hoge druk tappunten.

• Kosten en baten: Kosten tussen de ƒ ,– en de ƒ ,–. De regelaars zijner in diverse uitvoeringen van tot l/min en kunnen tussen de% en % van het door de kraan stromende water besparen. Bijgebruik van warm water, besparingen van circa % op het energie-verbruik (gas of elektriciteit). Terugverdientijd maximaal jaar.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar bij tappunten die geenbepaalde grote kwantiteit water moeten leveren. Echter indienvolumestroombegrenzers worden geplaatst op de doucheslangaan-sluiting van mengkranen die zijn aangesloten op een collectievewarmwaterinstallatie dan kunnen zogenaamde ‘cross-flow’-proble-men ontstaan.

• Neveneffecten: Indien de maatregelen pas op een later tijdstip op dekraan worden aangebracht dan kan dit consequenties hebben voorde geluidsproductie van de kranen.

• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier, de installa-teur of het waterleidingbedrijf.

W8 Gebruik reduceerventielen voor kranen• Omschrijving: Reduceerventielen worden aangebracht in hoofd- en

groepsleidingen en toegepast om de druk en daarmee de volumes-tromen van kranen te verlagen.

• Kosten en baten: Aangezien reduceerventielen met name door eeninstallateur zullen worden aangebracht, zijn de kosten onder anderafhankelijk van de arbeidskosten die de installateur in rekeningbrengt. Waterbesparing afhankelijk van de instelling.

• Toepasbaarheid: Met name aan te bevelen bij nieuwbouw en renovatie.


Bijlage 2Verbeteringsmogelijkheden waterbesparing in kantoren

• Verdere informatie: Meer informatie bij de installateur en de leverancier.

W9 Handmatige spoelonderbreker in toiletten• Omschrijving: Reduceren van het waterverbruik in de toiletten

d.m.v. het installeren van een toiletreservoir met handmatige spoel-onderbreker. De gebruiker kan de spoeling voortijdig stoppen doorde spoelknop nogmaals in te drukken. Het is hierbij aan te bevelenom duidelijke instructiesstickers te gebruiken.

• Kosten en baten: Bij aanschaf zijn de kosten gelijk aan een conven-tioneel reservoir; waterbesparing afhankelijk van de gebruiker(geschat op %, ofwel ca. l per spoelbeurt)

• Toepasbaarheid: Bij vervanging vrijwel altijd toepasbaar. Voorbepaalde reservoirs zijn ook ombouwsetjes te koop (meestal niet bijhooghangende reservoirs). Voor laaghangende reservoirs enduoblocks is het belangrijk te kiezen voor een set die speciaal voorhet betreffende reservoir is ontworpen. Het fabrikaat en het typevan het reservoir zijn hierbij van belang.

• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier en het water-leidingbedrijf (o.a. stickers).

W10 Zelfsluitende kranen• Omschrijving: Installeren van zelfsluitende kranen die de water-

stroom automatisch afsluiten na een bepaalde, van te voren inge-stelde tijd.

• Kosten en baten: Kosten vanaf ƒ,– per kraan, afhankelijk van hettype. Waterbesparing circa %. Tevens energiebesparing bij warm-waterkranen.

• Toepasbaarheid: Bij vervanging van de huidige kraan/douche of opplaatsen waar de kranen vaak onnodig open staan.


W11 Thermostatische mengkranen (per kraan of groep tappunten)

• Omschrijving: Installeren van thermostaatkranen. Hiermee wordthet water direct op de juiste temperatuur gebracht doordat de juistemengverhouding van te voren kan worden ingesteld. Installeer ther-mostaatkranen alleen daar waar warm water ook daadwerkelijknoodzakelijk is anders wordt in de praktijk warm water gebruiktook wanneer kan worden volstaan met koud water.

• Kosten en baten: Kosten van een thermostaatkraan zijn afhankelijkvan de toepassing. Voor een douche zijn kranen vanaf ƒ,–beschikbaar. Besparing op het waterverbruik van de kraan van circa% en besparing op de energiekosten voor het verwarmen van hetwater van circa %.

• Toepasbaarheid: De thermostatische mengkranen kunnen nietworden gecombineerd met een niet-modulerende geiser. Een welmodulerende badgeiser moet bovendien van voldoende capaciteitzijn ( kW). Een thermostatische douchemengkraan met eco-knop(volumestroombegrenzer) kan niet gecombineerd worden met een‘Laag Verbruik’ douche (kop).


W12 Elektronisch bediende kranen en urinoirspoeling• Omschrijving: Installeren van een elektronische kraan of urinoir-

spoeling. De kraan heeft een detectiegebied en wordt in werkinggesteld door de handen vlak onder de uitloop en voor het detectie-gebied te brengen. De urinoirspoeling werkt op gelijksoortige wijze.Doordat de waterhoeveelheid en de temperatuur van te voren zijningesteld, wordt het water- en energieverbruik tot een minimumbeperkt.

• Kosten en baten: Kosten per kraan ongeveer ƒ .,–. Besparingongeveer 3 liter water per keer. Totale besparing is afhankelijk vande gebruiksfrequentie. Tevens besparing op de energiekosten.

• Toepasbaarheid: Bij vervanging.• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier en de

installateur.

W13a Waterbesparende toiletreservoirs; 6-liter reservoir• Omschrijving: Reduceren van het waterverbruik in de toiletten

d.m.v. het installeren van een -liter reservoir i.p.v. een -liter reser-voir (conventioneel). Een spoelonderbreker is hierbij tegenwoordigstandaard.

• Kosten en baten: Kosten van het reservoir zijn gelijk aan een conven-tioneel reservoir; waterbesparing ongeveer %, ofwel liter waterper spoelbeurt.

• Toepasbaarheid: Deze reservoirs kunnen bij vervanging wordenaangeschaft. De toiletpot en de leidingen moeten geschikt zijn vooreen spoeling met liter.

• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier en de installateur

W13b Waterbesparende toiletreservoirs; 4-liter reservoir• Omschrijving: Reduceren van het waterverbruik in de toiletten

d.m.v. het installeren van een -liter reservoir i.p.v. een -liter reser-voir (conventioneel). Een spoelonderbreker is hierbij tegenwoordigstandaard. Hierbij zal per tot toiletten in de verticale afvoerlei-ding een doorstroomversterker aangebracht moeten worden omverstopping te voorkomen.

• Kosten en baten: Extra kosten van dit systeem per toiletaansluitingzijn ongeveer ƒ ,–. Waterbesparing: circa %, ofwel ca. literwater per spoeling.

• Toepasbaarheid: Bij een ingrijpende renovatie is dit systeem moge-lijk. Het systeem is het best toepasbaar bij gestapelde en/of com-pacte bouwwijze vanwege positionering van de doorstroomverster-ker per tot toiletten.

• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier en de installateur.

W14 Urinoir• Omschrijving: Vermindering van het gebruik van spoelwater door

het installeren van een urinoir (tegenwoordig zijn zelfs waterlozeurinoirs op de markt).

• Kosten en baten: Kosten ongeveer ƒ ,– (bij renovatie of nieuw-bouw). Waterbesparing tussen de % en %, afhankelijk van heturinoir. Een urinoir gebruikt tot liter water per spoelbeurt enlevert een besparing van circa tot liter op ten opzichte van eencloset zonder spoelonderbreking.

• Toepasbaarheid: Bij nieuwbouw of renovatie.• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier en de

installateur.

W15 Hergebruik van gereinigd afvalwater in plaats van leidingwater (grijswatercircuit)

• Omschrijving: Afvalwater afkomstig van b.v. wastafels, gebruikenvoor spoeling toiletten e.d.

• Kosten en baten: Kosten vanaf ongeveer ƒ .,– (bij renovatie ofnieuwbouw). Besparing op het waterverbruik. Ten opzichte vanconventionele toiletreservoirs is de besparing liter per spoelbeurt,ten opzichte van besparende reservoirs is de besparing tot literper spoelbeurt. Indien andere toepassingen mogelijk zijn, neemt debesparing toe. Op de investering is de -regeling mogelijk.

• Neveneffecten: Extra energieverbruik voor aandrijving van eenpomp.

• Toepasbaarheid: Indien voldoende afvalwater gegenereerd wordt,overwegen bij renovatie of nieuwbouw.

• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier, de installa-teur en het waterleidingbedrijf. Meer informatie over de -regeling bij de Helpdesk-.

Bi j lage 2 Verbeter ingsmogel i jkheden waterbesparing InfoMil, maart 199923

W16 Gebruik van regenwater in plaats van leidingwater (regenwatercircuit)

• Omschrijving: Opvangen en gebruiken van regenwater voor toilet-ten, wasmachine en buitenkraan (voor het sproeien van de tuin) enhet geven van water aan (binnen)planten. Regenwater wordt opge-vangen en via een filter naar een reservoir afgevoerd.

• Kosten en baten: Bij vervanging van de waterleidinginstallatie bedra-gen de extra kosten circa ƒ.,– tot ƒ .,– (voor circa

personen); Hoeveel van het leidingwater vervangen kan wordendoor regenwater (en dus de waterbesparing) is afhankelijk van hetdakoppervlak, de inhoud van het reservoir en de neerslag. Op deinvestering is soms de -regeling van toepassing, waardoor deinvestering op een willekeurig tijdstip kan worden afgetrokken.

• Neveneffecten: Extra energieverbruik voor de aandrijving van eenpomp.

• Toepasbaarheid: Bij renovatie en nieuwbouw zeker overwegen. Demaatregel is niet combineerbaar met hot-fill wasmachines.

• Verdere informatie: Meer informatie bij het waterleidingbedrijf ende leverancier. Meer informatie over de -regeling bij de Help-desk-.

W17 Optimaliseren gebouwen installatieontwerp (aanleg leidingen en warmwater toestel)

• Omschrijving: Bij het ontwerpen van nieuwe gebouwen de leidin-gen van het verwarmingstoestel naar het tappunt zo kort mogelijkhouden en de diameter niet groter dan nodig. Dit voorkomt water-verspilling door het wachten op warm water. Met name belangrijkvoor tappunten in de keuken omdat deze vaker voor kortere tijdworden gebruikt. Denk bij de selectie van een gasgestookt warm-tapwater-doorstroomtoestel ook aan de wachttijd van het toestelzelf. Deze kan oplopen tot bijna seconden.

• Kosten en baten: Kosten zijn situatie afhankelijk. Besparing opwater- en energiekosten.

• Toepasbaarheid: Toepasbaar bij nieuwbouw. • Verdere informatie: Meer informatie bij de architect en de

installateur.

Overig

W18 Gebruik spoelapparaat• Omschrijving: Gebruiken van een spoelapparaat voor het reinigen

van bekers en ander servies. Het spoelapparaat kan in een gewonespoelbak worden geplaatst en aangesloten worden op de kraan.Personeel kan zo ook zelf de bekers afwassen (zie ook maatregel).

• Kosten en baten: Kosten ƒ,– tot ƒ ,– afhankelijk van het typespoelapparaat. Besparing op het waterverbruik.

• Toepasbaarheid: Toepasbaar bij gebruik van een spoelbak en duur-zame bekers en ander servies.


W19 Gebruik waterzuinige apparatuur (was- en vaatwasapparatuur)

• Omschrijving: Bij de aanschaf van apparatuur is het belangrijk omop het waterverbruik te letten. Vooral bij grote verbruikers zoalsbijvoorbeeld een vaatwasmachine is het verstandig om, voordat totaanschaf wordt overgegaan, het waterverbruik goed te vergelijken.

• Kosten en baten: De kosten kunnen variëren van ƒ .,– tot ƒ .,– afhankelijk van de opties die erbij gekozen worden en degrootte van de apparatuur. Besparingen afhankelijk van hetgebruik. Tevens energiebesparing bij apparaten die warm watergebruiken.

• Toepasbaarheid: Bij aanschaf van nieuwe apparatuur.• Verdere informatie: Informatie over waterzuinige apparatuur is te

krijgen bij het waterleidingbedrijf.


Algemene organisatorische maatregelen

A1 Afspraken met leveranciers over soort en hoeveelheid verpakkingen

• Omschrijving: Afspraken met leveranciers over het soort en dehoeveelheid verpakking waarin geleverd wordt, waarbij de voorkeuruitgaat naar de volgende verpakkingsmogelijkheden:a Producten zonder verpakking;b Verpakkingen van materialen die in de verpakkingsketen een zo

gering mogelijke milieubelasting opleveren. Let hierbij op:zuinig materiaalgebruik, waar mogelijk toepassing van kring-loopmateriaal, geschiktheid voor hergebruik.

c Ingeval van kunststofverpakkingen: geen verpakkingen van pvc,tenzij er geen alternatieven zijn.

• Kosten en baten: Veelal geen extra kosten. Eventuele besparing op deafvalverwijderingskosten vanwege afnemende hoeveelheid vrijko-mend afval.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Informeer bij uw leverancier naar de

mogelijkheden.

A2 Meermalig gebruik van materialen • Omschrijving: Verpakkingsmaterialen van de leveranciers herge-

bruiken. Dit wordt al veelvuldig toegepast met dozen.• Kosten en baten: Besparing op de aankoop van verpakkings-

materialen. • Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Niet van toepassing.

A3 Retour-, statiegeld- en bulkverpakkingen• Omschrijving: Afspraken met leveranciers over een retoursysteem

voor de verpakkingen van de geleverde goederen en over bulkleve-ring. Hierbij valt te denken aan:a Retoursystemen, zoals statiegeld op (glazen of ) -flessen en

kratten;b Leveringen op retourpallets / rolcontainers;c Producten los, in grootverpakking (bulkverpakking), onverpakt

of in minder verpakking kopen.• Kosten en baten: Veelal geen extra kosten. Besparing door lagere

afvalverwijderingskosten door afvalpreventie en lagere productkos-ten door bulkverpakking.

• Neveneffecten: Soms wordt geëist dat de verpakkingen schoonworden teruggegeven. In dat geval toename van het waterverbruiken eventueel van schoonmaakmiddelen en/of het energiegebruik.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar, met name indien veelgewerkt wordt met verpakkingsmateriaal.

• Verdere informatie: Informeer over de mogelijkheden bij uw leverancier.

A4 Instructiekaarten voor een optimale werking van machines en apparaten

• Omschrijving: Zorg voor een duidelijke instructie kaart bij machi-nes en apparaten, zoals kopieerapparatuur, printers, vaatwasmachi-nes, e.d., zodat voor iedereen begrijpelijk is hoe een machine moetworden ingesteld en hoe moet worden gehandeld bij een storing.

• Kosten en baten: Kosten zijn nihil. Alleen aan arbeidstijd van hetopstellen van de instructiekaarten zijn kosten verbonden. Doorbeter functioneren van machines en apparatuur is er minderproductie-uitval, dus minder afval. Daarnaast is er besparing op gas,elektriciteit en water.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar. • Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier.

A5 Verpakkingen sluiten• Omschrijving: Verpakkingen altijd goed afsluiten. Voorkomt

verdampen van oplosmiddelen en uitdrogen van materiaal, waar-door het niet bruikbaar meer is en weggegooid moet worden.

• Kosten en baten: Geen extra kosten. Besparing op aanschafkosten enafvoerkosten van afval.

• Toepasbaarheid: Bij materialen die uit kunnen drogen.• Verdere informatie: Niet van toepassing.

Schoonmaak

A6 Minimalisatie gebruik vuilniszakken• Omschrijving: Maximaal opvullen van de vuilniszakken en zakken

alleen vervangen als ze vol zijn. Eventueel het gebruik van eencontainer zonder vuilniszakken. Containers worden in het alge-meen door de inzamelaar verhuurd. Deze zorgt ook voor het perio-dieke onderhoud

• Kosten en baten: Huurkosten van de container zijn afhankelijk vanhet type en de grootte. Kostenbesparing door lager verbruik vanvuilniszakken

• Neveneffecten: Indien een container zonder vuilniszakken wordtgebruikt zal deze schoongemaakt moeten worden. Dit resulteert ineen toename van het (warm)waterverbruik en het gebruik vanschoonmaakmiddelen. Mogelijke stankoverlast en hygiënepro-bleem, indien zakken te lang of op de verkeerde plaats staan.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Niet van toepassing.

A7 Gebruik wasbare doeken voor schoonmaak e.d.• Omschrijving: Gebruik van wasbare doeken in plaats van tissues of

keukenpapier voor schoonmaak e.d.• Kosten en baten: Aanschafkosten per doek afhankelijk van de kwali-

teit. Mogelijke besparing op de aanschafkosten en afvalverwijde-ringskosten.

• Neveneffecten: Toename in het energie- en waterverbruik en in dehoeveelheid wasmiddel doordat de doeken gewassen moetenworden.


Keuken, kantine, catering

A8 Optimaliseren voorraadbeheer en inkoopplanning (FIFO-principe)

• Omschrijving: Het ‘first-in, first-out’-systeem (eerst gekocht, eerstgebruikt) op de voorraad toepassen waardoor bederf en daarmeeverspilling van producten kan worden voorkomen dan wel beperkt.Tevens kan het aantal producten met een relatief korte houdbaar-heidsdatum beperkt worden en kan de inkoop afgestemd wordenop de vraag (aanpassen van het inkoopbeleid). Beschadiging van deproducten kan voorkomen worden door zorgvuldig te werken.

• Kosten en baten: Geen extra kosten, eventueel iets meer arbeidstijddoor zorgvuldiger werken. Besparing op de afvalverwijderings-kosten en door minder productverlies.


Bijlage 3Verbeteringsmogelijkheden afvalpreventie in kantoren

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar in de kantine.• Verdere informatie: Niet van toepassing.

A9 Duurzaam servies en bestek • Omschrijving: Duurzaam servies en bestek, zoals koffiemokken etc.

kan motiverend werken voor een milieubewuste houding vanmedewerkers en bezoekers. In hoeverre hiermee daadwerkelijkmilieuwinst wordt geboekt, hangt af van de omstandigheden en isniet eenvoudig met zekerheid vast te stellen. Dit hangt met name afvan de volgende factoren:– De milieubelasting van het materiaal dat wordt vervangen. Hier-

bij spelen het gewicht, de samenstelling en de hergebruiksmoge-lijkheden van de verpakking(smaterialen) de hoofdrol. Zie hier-voor ook omschrijving .

– De milieubelasting van het duurzame alternatief. Deze wordtvoornamelijk bepaald door de afwasomstandigheden. Ommilieuwinst te kunnen boeken, moet aandacht worden besteedaan de spaarzaamheid met energie en water en vaatwasmiddel(bij. door optimale vulling van het apparaat; zie ook , ),maar van grote invloed is ook het aantal malen dat bijv. een mokwordt gebruikt voordat deze wordt afgewassen. Van invloed isverder de materiaalkeuze van het alternatief.

• Kosten en baten: Kosten afhankelijk van de aan te schaffen appara-tuur en materialen. Besparing op de afvalverwijderingskosten enuiteindelijke besparing op de aanschafkosten. Terugverdientijdmeestal kleiner dan jaar. Bovendien een positief imago.

• Neveneffect: Toename in het energie- en waterverbruik en in dehoeveelheid afwasmiddel doordat vaker afgewassen moet worden.

• Toepasbaarheid: Met name indien het verbruik van wegwerp-artikelen hoog is.

• Verdere informatie: Niet van toepassing.

A10 Voorkomen van mono-verpakkingen bij spijzenverstrekking

• Omschrijving: Diverse vormen van monoverpakkingen kunnen inveel gevallen worden vermeden; enige voorbeelden: presenteren vansuiker in een suikerpot en melk / room in een kannetje in plaats vangebruik van één-stuks verpakking; onverpakt presenteren van kaasen vleeswaren (ongekoeld toegestaan tot max. uur bij voldoendehygiënische voorzieningen zoals ademschotten en serveerbestek);presenteren van mayonaise, ketchup e.d. middels pompsysteem ofknijpfles.

• Kosten en baten: Eenmalige aanschaf van de duurzame artikelenzoals doseerpotjes en kannetjes. Lagere inkoopprijs per hoeveelheidproduct doordat bulkhoeveelheden worden ingekocht en besparingop de afvalkosten door afvalpreventie.

• Neveneffect: Lichte toename in het water- en energiegebruik en hetgebruik van afwasmiddel doordat vaker afgewassen moet worden.


A11 Prijssturing • Omschrijving: Het stimuleren van meermalig gebruik van verpak-

kingen door middel van de prijs van de consumptie. Er kan bijvoor-beeld korting gegeven worden als iemand meerdere keren eenconsumptie uit een zelfde beker nuttigt.

• Kosten en baten: Deze maatregel kan kostenneutraal worden inge-voerd; eventueel besparing op inkoopkosten.

• Toepasbaarheid: Toepasbaar in kantine.• Verdere informatie: Niet van toepassing.

A12 Gebruik drankdispenser• Omschrijving: Het gebruik van drankdispensers voor koude dran-

ken (bijvoorbeeld voor melk, karnemelk, vruchtensappen en fris). • Kosten en baten: De kosten voor een drankdispenser bedragen onge-

veer ƒ .,– afhankelijk van de grootte en het type. Huur voor eenfrisdrank tapinstallatie is ongeveer ƒ ,–/kwartaal. Bij een frisin-stallatie, waarbij gewerkt wordt met siroop en koolzuur, kost eenliter fris circa ƒ ,. Indien momenteel ¼ liter of ½ liter pakken ingekocht worden, isoverstappen op melk uit een dispenser circa ƒ, per liter goedko-per. Besparing op de afvalverwijderingskosten. De terugverdientijdis afhankelijk van de hoeveelheid drank die verkocht wordt.

• Neveneffecten: De drankdispenser verbruikt energie, maar kan eenkoeling voor verpakte dranken uitsparen.

• Toepasbaarheid: Voor grote kantines en kantoren. Voor zuivel is eenregelmatige verkoop noodzakelijk vanwege de beperkte houd-baarheid

• Verdere informatie: Meer informatie bij uw leverancier.

Kantoormaterialen

A13 Optimalisatie verbruik papier• Omschrijving: Optimaliseer het papierverbruik door systematisch

na te gaan waar verbeteringsmogelijkheden liggen. Dit kan door deopzet van een ‘Blad-voor-blad’-actie, met behulp van de ondersteu-ning van de gelijkmatige stichting. Voorbeelden van verbeterings-mogelijkheden zijn:

a Het gebruik van aan één zijde gebruikt papier als kladpapier ofals proefprintpapier;

b Dubbelzijdig kopiëren; Bij instellingen waar betaald moetworden per kopie, kan men mensen stimuleren om dubbelzijdigte kopiëren door deze dubbelzijdige kopieën goedkoper temaken;

c Verkleind kopiëren;d Voor iedere huisstijl is minder milieubelastend papier verkrijg-

baar. Kies waar mogelijk papier met Milieukeur (kan zowelkringloop- als nieuw papier zijn). De voorkeur heeft % kring-looppapier zonder optische witmakers. Bij wit kringlooppapier,dat in vele wittinten verkrijgbaar is en er zeer representatiefuitziet, hebben de volgende soorten de voorkeur:– % postconsumer, gebleekt met waterstofperoxide, zonder

optische witmakers;– % postconsumer, ongebleekt, zonder optische witmakers;– Ook acceptabel zijn () papier of papier van %

hennepvezels of van hennepvezels met postconsumer vezel.e Een milieubewuste huisstijl. De huisstijl kan een belangrijke

bijdrage leveren aan met name de vermindering van het papier-verbruik. Het lettertype, de regelafstand en de lay-out bepalenhoeveel informatie op een pagina kan. Maar ook geldt: hoe meerkleuren, hoe meer inktverbruik en verontreiniging. Dus print zoweinig mogelijk uit op een kleurenprinter.

• Kosten en baten: De kosten van kringloop papier liggen ongeveergelijk met die van regulier papier. Bij de overige verbetermogelijk-heden wordt bespaard op de papierkosten en eventueel op de afval-verwijderingskosten

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij de stichting onderwijs-

en milieuprojecten [telefoon () ].


A14 Optimalisatie inkoop en gebruik van kantoorbenodigdheden

• Omschrijving: Optimaliseer de inkoop en het gebruik van kantoor-benodigdheden door:a Het beperken van de in omloop zijnde hoeveelheid kantoorarti-

kelen met behulp van een goede voorraadadministratie (wie haaltwat en hoeveel?) en het uitreiken van een standaard set bureau-spullen aan iedereen;

b Het beperken van het assortiment (voor eigen gebruik) door b.v.slechts één type ballpoint aan te schaffen;

c Het inkopen van artikelen die gemaakt zijn van minder milieu-belastende materialen, zoals ordners van polyetheen/polypro-peen of stiften, tape, lijmen en correctielakken op waterbasis,natuurrubber vlakgum in plaats van pvc;

d Het inkopen van zoveel mogelijk navulbare artikelen en kring-loopmaterialen, zoals typ- en printlinten, printer-cartridges,vulpennen, potloden en stiften.

e Het gebruik van (marker)stiften op waterbasis indien papier ofkarton als ondergrond gebruikt wordt en (marker)stiften opalcoholbasis indien gladde oppervlakken als ondergrondgebruikt worden.

f Hergebruik van kantoorartikelen zoals ordners, mappen, hech-ters etc. door deze terug te sturen naar het magazijn. Een grootdeel daarvan kan na een eventuele kleine opknapbeurt weeruitgezet worden.

g Bij de inkoop gebruik te maken van inkoopgidsen waarin deminder milieubelastende alternatieven duidelijk zijn aangegeven.

• Kosten en baten: De kosten zijn afhankelijk van de maatregel. Bij deeerste maatregel is er een besparing op de aanschafkosten; verderbesparing op de afvalverwijderingskosten.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar, maar met name bij veeladministratieve werkzaamheden.

• Verdere informatie: Niet van toepassing.

A15 Diskettes opnieuw formatteren ten behoeve van hergebruik

• Omschrijving: Verzamel oude diskettes centraal in en formatteer dediskettes opnieuw. Controleer hierbij wel het fysieke oppervlak vande schijf, aangezien fouten kunnen optreden op een diskette.Daarna kunnen ze zonder risico opnieuw worden gebruikt.

• Kosten en baten: Geen extra kosten. Besparing op aanschafkosten.• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier.

A16 Gebruik publicatieborden / netwerk computer voor interne communicatie

• Omschrijving: Interne communicatie vergt vaak veel papier. Vooralgemene mededelingen kunnen publicatieborden of het internenetwerk van de computer gebruikt worden. Kies voor de publicatie-borden een centrale, strategische plek. Maak indien beschikbaargebruik van het computernetwerk (via een mailprogramma), omsnel met collega’s te kunnen communiceren.

• Kosten en baten: Kosten voor een publicatiebord zijn gering enafhankelijk van het soort publicatiebord (magnetisch of prikbord).Kosten voor een netwerksysteem zijn afhankelijk van het computer-merk, welke programma’s gekozen worden en van de snelheid vande netwerkkaarten. Besparing op aanschafkosten van papier.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar. Indien computers gebruiktworden dan gaat de voorkeur uit naar de tweede optie.


A17 Promotiemateriaal / reclamedrukwerk minderen• Omschrijving: Druk geen promotiemateriaal of reclamedrukwerk in

te grote oplagen. Grote partijen blijven later vaak ongebruiktliggen. De volgende maatregelen kunnen genomen worden om hetpapierverbruik te verminderen:a Probeer de oplage goed in te schatten. Dat kan aan de hand van

cijfers over eerdere verspreidingen van folders;b Schoon regelmatig het adressen- en relatiesbestand op. Bijvoor-

beeld door bij de ontvangers na te vragen of men toezending nogwel op prijs stelt.

• Kosten en baten: Geen extra kosten. Besparing op de aanschafkostenvan papier. Ook besparing op portokosten om het promotie- enreclamemateriaal op te sturen.


Tuin

A18 Gebruik minder milieubelastende middelen voor bestrijding onkruid en groenaanslag

• Omschrijving: Voorkomen of beperken van het gebruik van chemi-sche bestrijdingsmiddelen. Bijvoorbeeld door te schoffelen, teborstelen, of de bodem te bedekken met versnipperd groenafval (letop: geen wortels van al verwijderd onkruid). Daarnaast is hetbelangrijk om te controleren of de door u gebruikte bestrijdings-middelen worden genoemd op de lijst van Prioritaire stoffen of delijst van verboden bestrijdingsmiddelen. Indien dit het geval iszullen deze vervangen moeten worden door andere bestrijdings-middelen.

• Kosten en baten: Kosten en eventuele besparingen afhankelijk vanhet gebruikte middel.

• Toepasbaarheid: Toepasbaar indien een tuin aanwezig is.• Verdere informatie: De bovengenoemde lijsten en verdere informatie

zijn verkrijgbaar bij de gemeente.

A19 Maak gebruik van milieuvriendelijke hoveniersbedrijven

• Omschrijving: Maak, indien een tuin aanwezig is, bij het onderhoudhiervan gebruik van milieuvriendelijke hoveniersbedrijven. Steleisen op om een ecologisch evenwichtige tuin te maken. Enkeleecologische basisprincipes zijn:a Geen bestrijdingsmiddelen gebruiken, of hoogstens bestrijdings-

middelen die heel specifiek zijn en in korte tijd volledig biolo-gisch afbreekbaar zijn (vaak de niet-synthetische bestrijdings-middelen);

b Geen meststoffen gebruiken of hoogstens de compost uit heteigen tuinafval;

c Alleen inlandse planten toelaten en geen speciaal gekweektesoorten;

d In plaats van gras bodembedekkers gebruiken;e Een grote soortenvariatie aanbrengen;f Variatie in leeftijd en in hoogten van de planten aanbrengen.

• Kosten en baten: Kosten zijn afhankelijk van het hoveniersbedrijf.Besparing op onderhoud, aangezien een ecologische tuin bedui-dend minder onderhoud vergt.

• Toepasbaarheid: Toepasbaar bij gebouwen in het bezit van een tuin.• Verdere informatie: Meer informatie bij de hoveniersbedrijven.

Bi j lage 3 Verbeter ingsmogel i jkheden afvalprevent ie InfoMil, maart 199927


Onderhoud

A20 Gebruik minder milieubelastende verven en beschermingsmiddelen

• Omschrijving: Vermijdt de toepassing van traditionele oplosmiddel-rijke alkydharsverf en kies verf met een zo laag mogelijk oplosmid-delgehalte.Gebruik indien nodig ijzermenie in plaats van loodmenie.Vermijdt het gebruik van milieubelastende impregneermiddelen.

• Kosten en baten: Besparingen en/of kosten zijn afhankelijk van hetbeschermingsmiddel of de verf.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij de (verf )leverancier of bij

MilieuCentraal [telefoon () ].

A21 Kies voor duurzaamheid bij bouw, renovatie en beheer

• Omschrijving: Streef er bij nieuwbouw, verbouwingen en beheernaar dat zo veel mogelijk wordt gekozen voor minder milieubelas-tende alternatieven, bijvoorbeeld door het Nationaal Pakket Duur-zaam Bouwen Utiliteitsbouw (onderdelen: beleidsdeel, beheer,nieuwbouw) te hanteren.

• Kosten en baten: De kosten zijn afhankelijk van de product- enmateriaalkeuzes.

• Toepasbaarheid: Toepasbaar bij bouw, renovatie en onderhoud.• Verdere informatie: Meer informatie bij het Dubo Centrum

[telefoon () ].

Overig

A22 Beperk het gebruik van wegwerpbatterijen• Omschrijving: Voorkom batterijgebruik zoveel mogelijk. Sluit appa-

ratuur aan op het elektriciteitsnet. Wanneer batterijen echt nodigzijn voor apparatuur, kies dan zoveel mogelijk voor oplaadbarebatterijen. Voor aansluiting op het elektriciteitsnet is soms eenadapter nodig

• Kosten en baten: Een snellader kost ongeveer ƒ ,– à ƒ,– en dekosten van bijbehorende oplaadbare batterijen zijn afhankelijk vanhet voltage van de batterij. Kosten voor een eventuele adapter zijnafhankelijk van het type adapter (soms wordt apparatuur verkochtinclusief adapter). Netto besparing op de inkoopkosten van batte-rijen aangezien oplaadbare batterijen x langer meegaan. Ookwordt bespaard op energie. Vergelijking van de prijs van netstroom,oplaadbare batterijen en wegwerpbatterijen:a Netstroom kost ca. ƒ, per kWh;b Stroom uit een oplaadbare batterij kost ca. ƒ ,– per kWh (deze

prijs is inclusief de aanschaf van de batterijen en een eenvoudigoplaadapparaat);

c Stroom uit wegwerpbatterijen kost ongeveer ƒ ,– per kWh.• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier.

A23 Gebruik zeep- of foamdispensers • Omschrijving: Installeren van zeep- of foamdispensers in sanitaire

voorzieningen in plaats van losse zeepjes. • Kosten en baten: Kosten rond de ƒ ,–. Reductie van de hoeveelheid

verpakkingsafval tussen % en %, waardoor de afvalverwijde-ringskosten ook verminderen. Besparing op het zeepgebruik tussen% en 6%.


A24 Vervangen toiletrollen door het compact toiletpapiersysteem

• Omschrijving: Vervangen van de toiletrollen door het compacttoiletpapiersysteem. De toiletrol van het compact toiletpapiersys-teem bevat maal zoveel papier meer dan de conventionele toilet-rol. Dit is mogelijk doordat het papier strak is opgerold en geenkartonnen kokertje bevat. De toiletrol kan meteen op de dispensergezet worden.

• Kosten en baten: De investering voor de dispensers varieert tussen deƒ , en ƒ,– per stuk. De kostenbesparing bedraagt ca. %.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier.

In deze bijlage zijn mogelijkheden voor afvalscheiding opgenomen.Afhankelijk van de omvang en het type bedrijf kunnen mogelijkhedenal dan niet voor uw bedrijf van toepassing zijn.

S1 Gevaarlijke afvalstoffen en asbest• Omschrijving: Asbest, -buizen, spaarlampen, drukinkten, verf,

oplosmiddelen, afgewerkte motorolie (niet: frituurvet), kwikhou-dende barometers, batterijen en voorwerpen met een interne batte-rij (bijvoorbeeld een kruimeldief ), e.d.. Gevaarlijke afvalstoffenmoeten ook onderling gescheiden worden gehouden, conform deRegeling scheiden en gescheiden houden gevaarlijke afvalstoffen. Inde bijgaande tabel is weergegeven voor welke gevaarlijke afvalstof-fen dit geldt.Tips:– Maak een keus voor de beste bewaarmiddelen (chemobox, in de

oorspronkelijke verpakking houden, etc.); overleg hierover met dekga-inzamelaar.

– Asbest wordt doorgaans door de aannemer afgevoerd. In de overigegevallen kunt u bij de gemeente of een andere inzamelaar informerenhoe dit afval kan worden afgevoerd. Let wel: voor de verwijderingbestaan aparte voorschriften.

• Kosten/baten: Doorgaans zullen er geen (financiële) omstandig-heden zijn, waarbij scheiding niet kan worden verlangd. Lozen op

het riool is niet toegestaan, vanwege de nadelige effecten voor dewerking van de zuiveringsinstallatie, de kwaliteit van het zuiverings-slib of het gezuiverde water.

• Toepasbaarheid: Vanwege de schade die deze afvalstoffen toekunnen brengen aan het milieu dient het afval gescheiden te wordengehouden. De afvalstoffen dienen per component afgegeven teworden. Naast bovengenoemde gevaarlijke afvalstoffen kunnen bijde bedrijfsvoering ook andere gevaarlijke afvalstoffen ontstaan, bijv.fotografisch gevaarlijke afvalstoffen, koudemiddelen, koolwater-stoffen. Voor nadere specificaties van afzonderlijk te houden en af tegeven gevaarlijke afvalstoffen wordt verwezen naar de categorieëngevaarlijke afvalstoffen zoals die zijn opgenomen in de bijlage vande Regeling scheiden en gescheiden houden van gevaarlijke afval-stoffen (deze lijst treft u hieronder aan). Voor deze categorieën vangevaarlijke afvalstoffen is het verplicht er voor te zorgen dat dezegescheiden worden gehouden en gescheiden worden aangeboden.

• Verdere informatie:– Uw gemeente, brancheorganisatie of kga-inzamelaar.– Lijst met kga-inzamelaars, te verkrijgen bij het , telefoon

()

– InfoMil-brochure ‘ vragen over asbest’. Deze brochure is teverkrijgen bij het distributiecentrum [telefoon: () ], nr. . Daar kan men ook de brochure ‘Asbest inbedrijven en instellingen’ opvragen.


Bijlage 4Afvalscheiding in kantoren

Bijlage bij de Regeling scheiden en gescheidenhouden van gevaarlijke afvalstoffen, houdende decategorieën van gevaarlijke afvalstoffen.

categorie en gevaarlijke afvalstof

1 Oliefilters2 Fotografisch gevaarlijk afval;

(bleek-)fixeer3 Fotografisch gevaarlijk afval;

zwart-wit ontwikkelaar4 Fotografisch gevaarlijk afval:

kleurontwikkelaar5 Fotografisch gevaarlijk afval:

overige vloeistoffen6 Fotografisch gevaarlijk afval: vast afval7 Afgewerkte olie8 Gebruikte metalen chemicaliën verpakkingen9 Vloeibare halogeenrijke1 koolwaterstoffen,

met uitzondering van koudemiddelen, bestaande uit:– tri (trichlooretheen);– per (tetrachloorethaan);– 1.1.1.-trichloorethaan;– tetra (tetrachloormethaan);– methyleenchloride (dichloormethaan);– broomhoudende koolwaterstoffen;– chloorhoudende koolwaterstoffen,

fluor/broomvrij;– overige oplosmiddelen;– gechloreerde aromaten;– overige organische vloeistoffen.

10 Vloeibare halogeenrijke koolwaterstoffen bestaande uit koudemiddelen: chloorfluorkoolwaterstoffen

11 Vloeibare halogeenarme koolwaterstoffen bestaande uit methanol en andere vloeibare alcoholen

12 Vloeibare halogeenarme koolwaterstoffen bestaande uit ethylacetaat en andere alifatische acetaten

13 Vloeibare halogeenarme koolwaterstoffen bestaande uit aceton en andere alifatische ketonen

14 Vloeibare halogeenarme koolwaterstoffen bestaande uit petroleum (ether) en alifatische koolwaterstoffen

15 Vloeibare halogeenarme koolwaterstoffen bestaande uit tolueen, xyleen en benzeen

16 Vloeibare halogeenarme koolwaterstoffen bestaande uit dioxaan

17 Vloeibare halogeenarme koolwaterstoffen bestaande uit koelvloeistof en glycolen

18 Vloeibare halogeenarme koolwaterstoffen bestaande uit organische zuren

19 Vloeibare halogeenarme koolwaterstoffen, bestaande uit:– siliconenolie– tonervloeistof– warmte-overdrachtvloeistof– tensiden– fenolen– overige oplosmiddelen– overige organische vloeistoffen

20 Ijzerhoudend beitsbad21 Zinkhoudend beitsbad

22 Zure beitsbaden, niet vallende onder cat. 20 of cat. 21, bestaande uit:– zwavelzuurbeitsbad– salpeterzuurbeitsbad– fosforzuurbeitsbad– fluorwaterstofzuurhoudend beitsbad– overige zure beitsbaden

23 Basische beitsbaden, niet vallende onder cat.20 of cat. 21, bestaande uit:– aluminiumbeitsbad– overige basische beitsbaden

24 Niet-reinigbaar straalgrit25 Reinigbaar straalgrit 26 Loodaccu’s 27 Batterijen28 Gasontladingslampen29 Kwikhoudende voorwerpen, bestaande uit

meetinstrumenten (thermometers, barometers), electrotechnische componenten (relais, schakelaars), e.d.

30 Restanten laboratorium-chemicaliën31 Specifiek ziekenhuisafval32 Asbest en asbesthoudende afvalstoffen33 Spuitbussen34 Restanten bestrijdingsmiddelen35 PCB-houdende vloeistoffen en PCB-houdende

transformatoren, warmteoverdrachtsystemen, hydraulische systemen, condensatoren, weerstanden en smoorspoelen

36 Overige gevaarlijke afvalstoffen

1 halogeenrijke afvalstof: afvalstof met een chloorgehalte

van ten minste 4 gewichtsprocent of een fluorgehalte van

tenminste 0,5 gewichtsprocent.

S2 Papier en kartonafval• Omschrijving: Computer- en kantoorpapier, kartonnen verpakkin-

gen (bijvoorbeeld dozen), oude kranten en tijdschriften, vakbladen,folders, reclamedrukwerk, e.d.

• Kosten en baten: De marktprijzen van oud papier en karton fluctu-eren sterk. Periodes met een positieve en een negatieve opbrengstwisselen elkaar af. Kantoorpapier heeft in de regel een positievewaarde. De prijzen voor gemengd (bont) papier zoals kranten, tijd-schriften en folders kunnen fluctueren. In de inzameltarieven vaninzamelaars wordt rekening gehouden met een zekere schommelingvan de opbrengsten voor oud papier en karton.

• Toepasbaarheid: Altijd scheiden, met uitzondering van papier datniet herbruikbaar is, zoals nat of vies papier en laminaatverpakkin-gen (bijv. drankenkartons). Er mag geen gebruik gemaakt wordenvan papierbakken die door de gemeente zijn geplaatst, tenzij u metde gemeente tot andere afspraken kunt komen.

• Verdere informatie:– Vragen over kwaliteitseisen: Stichting Papierrecycling Nederland:

() . Vragen over inzamelmiddelen en inzamelaarsvan oud papier: Federatie Nederlandse Oud papier Industrie(): () .

– Vragen over inzameling van bedrijfsafvalstoffen: VerenigingNederlandse Afvalondernemingen: () , Transport enLogistiek Nederland (): () , : ()

– Overige informatie in de Gouden Gids, specifieke gidsen, vakbla-den en bij brancheorganisatie of gemeente.

– Vragen over scheiding van drankenkartons: Stichting Hedra, telefoon ()

S3 Kunststoffen• Omschrijving: Kunststof verpakkingsfolie (zakken, hoezen, stretch-

en krimpfolie, etc.), verpakkings- en isolatiematerialen van EPS(piepschuim).Tip:– Bespreek met uw oudpapierinzamelaar (of andere inzamelaar) of

deze gelijktijdig met het papier ook het gescheiden kunststofafval kanmeenemen.

• Kosten/baten: Afvalscheiding van de bovengenoemde kunststoffenzal in het algemeen min of meer kostenneutraal zijn. Daarbij geldtdat hoe minder vervuild de afvalstroom is, hoe hoger de waarde.U kunt uw kosten beperken door de gescheiden kunststoffen zelfweg te brengen naar een innamepunt of, indien mogelijk, gebruik temaken van de retourlogistiek van uw groothandel en/of distributie-centrum.

• Toepasbaarheid: Verpakkingsfolies (, , en ) altijdscheiden, met uitzondering van folies die niet recyclebaar zijn.Verpakkings- en isolatiematerialen van (piepschuim) scheidenals er meer vrijkomt dan liter per week (circa tot kilo perweek). De folies, het piepschuim verpakkingsmateriaal en isolatie-materiaal dienen van elkaar en van de rest van het bedrijfsafvalgescheiden te worden in door de inzamelaar/sorteerder te adviserenkunststof zakken of andere inzamelmiddelen. In de regel moeten de verpakkingsfolie en het piepschuim nietvervuild zijn met plakband, nietjes, stickers van papier of anderekunststoffen en andere materialen als karton, hout, metalen, veeg-vuil e.d., niet vermengd zijn met andere kunststoffen en reuklooszijn (de kunststoffen moeten schoon en droog zijn, vraag uw inza-melaar naar de acceptatiecriteria).Niet-recyclebaar en dus niet verplicht om gescheiden te houdenzijn: folies en emmers met een organische vervuiling (olie, vetten,

voedselresten, enz.) laminaatfolies verpakkingen van en met gevaarlijk afval (wel gescheiden

houden, vallen onder rubriek S1) blisterverpakkingen

Tot slot kunt u uw leverancier vragen om:– speciale verwijderingssystemen, zoals voor koffiebekers, kunst-

stofflessen, kratten, pallets, etc.– de hoeveelheid omverpakking en transportverpakking tot een

minimum te reduceren en eenduidige materiaalsoorten toe tepassen (b.v. verpakkingsfolies, plakband en etiketten en derge-lijke van één soort kunststof, bijvoorbeeld )

– alleen onbedrukte, doorzichtige folies te gebruiken, wat het recy-cleproces vereenvoudigt en daarmee de kosten verlaagt

– verpakkingen waarin recyclemateriaal is verwerkt; dit gaat door-gaans niet ten koste van de kwaliteit van de verpakkingen en hethergebruik van afvalstoffen wordt bevorderd.

• Informatie: – : Vereniging van Kunststof Recyclers, ()

– : Vereniging Milieubeheer Kunststofverpakkingen ()

– Stybenex Verpakkingen (Verenigingen van fabrikanten en–verpakkingen), telefoon ()

– Stichting Recycling Disposables Benelux, ()

– Stichting Knapzak (folie), ()



S4 Groente-, Fruit- en Tuinafval ()• Omschrijving: Alle afval van ongekookte groente, van fruit en van de

tuin. Tips:– Bij grote hoeveelheden kan aanschaf of huur van een eigen compost

ton, gft-bak c.q. groenbak interessant zijn.– Scheiding van gft in speciaal daarvoor ontwikkelde, goed afsluitbare

containers zorgt ervoor dat u in de warme periodes van het jaar geenof minder last heeft van hinderlijke geuren van de containers.

– Indien voedsel- of maaltijdbereiding plaatsvindt: informeer bij uwinzamelaar naar de mogelijkheden om ook het overgebleven gekooktevoedsel (het zogenaamde swill) mee te nemen.

• Kosten en baten: Uit onderzoek is gebleken dat boven de hierondergenoemde grenzen het gescheiden afvoeren minder kost dan inte-grale verbranding.

• Toepasbaarheid: -afval altijd scheiden boven gemiddeld kgper week. De plaatsen waar in het algemeen vrijkomt, zijn dekeuken en kantine van het kantoor. Informeer bij uw inzamelaarnaar de mogelijkheden om ook het gekookte en overgebleven voed-sel mee te geven. Bij kantines van enige omvang zal scheiding in hetalgemeen redelijk zijn. Er mag geen gebruik gemaakt worden van gft-bakken die door degemeente zijn geplaatst, tenzij u met uw gemeente tot andereafspraken kunt komen. •Verdere informatie:– Over kwaliteitseisen en inzamelmiddelen overleg met uw inza-

melaar.– Vragen over inzameling van bedrijfsafvalstoffen: Vereniging

Nederlandse Afvalondernemingen: () , Transport enLogistiek Nederland (): () , : ()


S5 Groenafval• Omschrijving: Afval van tuinen en perken rondom het kantoor-

gebouw.• Kosten en baten: Afhankelijk van de hoeveelheid en verwerkings-

wijze.• Toepasbaarheid: De groenvoorziening van uw bedrijf (zowel binnen

als buiten) altijd scheiden boven de . kg per jaar. Onder dezegrenzen scheiding toepassen indien mogelijk.


Bi j lage 4 Afvalscheiding InfoMil, maart 199931

• Verdere informatie:– Over kwaliteitseisen en inzamelmiddelen overleg met uw inza-

melaar.– Vragen over inzameling van bedrijfsafvalstoffen: Vereniging



S6 Wit- en bruingoed• Omschrijving: Elektrische en elektronische huishoudelijke en

kantoorapparaten. Hieronder vallen:– huishoudelijke apparaten, die in bedrijven op een vergelijkbare

manier worden gebruikt (bijv. een tafelmodel koelkast)– apparaten als computers, kopieermachines, faxen.Tip:Het apart afgeven van wit- en bruingoed kan doorgaans plaatsvindendoor afgifte aan de leverancier, bij wie een nieuw apparaat wordtgekocht.

• Kosten en baten: Afhankelijk van wijze van afgifte.• Toepasbaarheid:

– Voor groot wit- en bruingoed (bijv. tv’s, koelkasten, computers) ishet Besluit verwijdering wit- en bruingoed met ingang van 1januari 1999 in werking getreden. Voor klein wit- en bruingoed(bijv. geluidsapparatuur, elektrisch/elektronisch gereedschap)vindt inwerkingtreding plaats met ingang van 1 januari 2000.

– Altijd gescheiden afgeven (verbranden of storten is niet toege-staan).

– Afgifte kan plaatsvinden aan:– de leverancier, bij de aankoop van een nieuw apparaat;– uw inzamelaar voor bedrijfsafvalstoffen;– de gemeente, indien deze –al dan niet tegen vergoeding- ook

apparaten van bedrijven inneemt (de gemeente heeft geeninzamelplicht voor bedrijfsafval).

– Bij afgifte zoveel mogelijk toebehoren of vullingen vooraf verwij-deren (bijv. stofzuigerzakken, losse batterijen, frituurvet). Datmaakt verwerking beter mogelijk.

• Verdere informatie:– Voor algemene informatie: ministerie , Bureau Persoonlijke

Voorlichting: ()

– Informatie voor overheidsinstanties: Informatiecentrum Preven-tie en Hergebruik: ()

– Voor de inzameling van wit- en bruingoed: vraag uw leverancier,de particuliere inzamelaar of de gemeente

– Vragen over de inzameling van bedrijfsafvalstoffen: VerenigingNederlandse Afvalondernemingen: () , Transport enLogistiek Nederland (): () , : ()

S7 Glasafval• Omschrijving: Verpakkingsglas

Tip:– Bij grote hoeveelheden kan aanschaf of huur van een eigen (met

bepaalde afmeting, verrijdbaar, grote opening) glasbak interessantzijn.

• Kosten en baten: Verpakkingsglas heeft in de regel een positievemarktwaarde waarbij op kleur gescheiden glas in het algemeen meeropbrengt dan niet-gescheiden (bont) glas. Bij kleinere hoeveelhe-den glas zal kleurscheiding financieel niet voordeliger uitpakken.Overleg hiervoor met uw inzamelaar.

• Toepasbaarheid: Altijd scheiden boven gemiddeld kg per week(dat is circa een halve minicontainer van liter), m.u.v. niet-recy-clebaar glas. Onder de kg scheiding toepassen indien mogelijk.Glasafval komt vrij in de keuken en kantine. De volgende glassoorten mogen niet bij het verpakkingsglasworden gevoegd:– vlakglas (bij grote hoeveelheden dit glas apart houden; overleg

met uw inzamelaar)

– kristalglas of loodkristalglas– borosilicaatglas (hardglas, Pyrex, ovenschalen)– opaalglas (wit glas, veelal gebruikt voor serviesglas en lampenglas)– met keramische verf gedecoreerd glas– spiegels– glas dat als gevaarlijk afval apart moet worden gehouden (tl-

buizen, spaarlampen)Er mag geen gebruik gemaakt worden van glasbakken die doorgemeenten zijn geplaatst tenzij u met de gemeente tot andereafspraken kunt komen.

• Verdere informatie:– Over kwaliteitseisen, inzamelmiddelen en adressen van glasinza-

melaars: Stichting Kringloop Glas (): ()

– Over voorlichting over glasinzameling: Stichting Promotie Glas-bak: ()



S8 Metalen (verpakkingen)• Omschrijving: In Nederland zijn de meeste (%) metalen verpak-

kingen gemaakt van staal en worden blikken of blikjes genoemd.Stalen verpakkingen zijn te herkennen aan een logo in de vorm vaneen magneet. Sommige spuitbussen, (fris)drankblikjes en bakjeszijn gemaakt van aluminium.

• Kosten en baten: Metalen verpakkingen worden in voorkomendegevallen, onder meer met behulp van magneten, uit het afvalgescheiden, waarna er weer nieuw staal of aluminium van wordtgemaakt. Bij grotere hoeveelheden is het lonend de metalen verpak-kingen gescheiden aan te bieden. Informeer hier naar bij uw afvalin-zamelaar of de lokale schroothandelaar.

• Toepasbaarheid: Metalen verpakkingen kunnen met het restafvalworden ingezameld. Vul lege blikjes echter niet met ander afval,want dat maakt het lastiger om alleen het blik te scheiden. Geschei-den aangeboden verpakkingen (bij meer dan kg per jaar)behoren eveneens leeg te zijn. Lege droge verfverpakkingen wordenmet de overige metalen verpakkingen ingezameld. Verfresten enchemicaliën moeten wel gescheiden worden aangeboden (zie ).De verpakkingen kunnen in elkaar worden gedrukt om zo volumete besparen. In geval van gescheiden aanlevering moeten staal enaluminium bij voorkeur apart worden gehouden.

• Verdere informatie:Over de recycling van metalen verpakkingen: : () .Voor adressen van schroothandelaren: : () .Vragen over inzameling van bedrijfsafvalstoffen: Vereniging Neder-landse Afvalondernemingen: () , Transport en Logis-tiek Nederland (): () , : ()

Overige informatie in de Gouden Gids, specifieke gidsen, vakbla-den en bij brancheorganisatie of gemeente.

S9 Overige afvalstoffen• Omschrijving: Textiel (bijvoorbeeld gordijnen), hout, meubilair,

bouwen sloopafval, e.d.• Kosten/baten: Afhankelijk van de hoeveelheid en verwerkingswijze• Toepasbaarheid: U dient in het algemeen een bepaalde afvalstroom

gescheiden te houden en gescheiden af te voeren indien deze in eenredelijke omvang in uw bedrijf vrijkomt en tegen redelijke kostenafgehaald kan worden. Informeer hiervoor bij uw afvalinzamelaar.

• Verdere informatie:– Vragen over inzameling van bedrijfsafvalstoffen: Vereniging



AW1 Opstellen schoonmaakplan (eerst droog reinigen)• Omschrijving: Opstellen van een schoonmaakplan en instructie aan

de werknemers, bijvoorbeeld over het efficiënt gebruiken vanschoonmaakmiddelen, opdat niet meer wordt gebruikt dan wordtaanbevolen en over het eerst droog reinigen (vegen) van vloerenopdat minder vuil in het afvalwater komt.

• Kosten en baten: Geen extra kosten. Besparing op de zuiverings-heffing en het waterverbruik. Ook besparing op de productkosten.


AW2 Gebruik minder milieubelastende reinigingsmiddelen• Omschrijving: Voorkomen van het gebruik van schoonmaakmidde-

len met chloor en ammonia. In plaats hiervan kan mierenzuur,citroenzuur, halfsyntetische middelen of soda gebruikt worden.Bleekmiddelen op basis van percarbonaat zijn minder milieubelas-tend dan die op perboraat. Gebruik geen en heeft de voor-keur boven .

• Kosten en baten: Het gebruik van bijvoorbeeld soda is goedkoper.Besparing op de zuiveringsheffing indien de vervuilingsgraad (v.e.)voor het bedrijf apart gemeten wordt.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier of uw schoon-

maakbedrijf.

AW3 Doseersystemen schoonmaakmiddelen• Omschrijving: Het gebruiken van doseerapparatuur waardoor een

optimale dosering kan plaatsvinden. Let tevens op doseervoor-schriften en pas de dosering aan de hardheid van het water aan.Gebruik eventueel een waterontharder.

• Kosten en baten: Kosten zijn sterk afhankelijk voor het soort doseer-systeem, geringe kosten voor de waterontharder. Besparing op dezuiveringsheffing indien de vervuilingsgraad (v.e.) voor het bedrijfapart gemeten wordt. Bij gebruik van een doseersysteem is bespa-ring op de schoonmaakmiddelen tot % mogelijk.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier van schoon-

maakmiddelen.

AW4 Gebruik mechanische afvoerontstoppers (i.p.v. poeders)

• Omschrijving: Het gebruik van mechanische afvoerontstopperszoals afzuigers, trekkers e.d.. Het gebruik van sommige stoffen iszelfs verboden omdat deze stoffen niet in het riool gebracht mogenworden.

• Kosten en baten: Het gebruik van mechanische afvalontstoppers isgoedkoper dan het gebruik van poeders en/of andere chemischemiddelen. Besparing op de zuiveringsheffing indien de vervuilings-graad (v.e.) voor het bedrijf apart gemeten wordt.

• Toepasbaarheid: Algemeen toepasbaar.• Verdere informatie: Meer informatie bij uw gemeente.

AW5 Plaatsen slibvangput en/of vetafscheider• Omschrijving: Het plaatsen van een slibvangput en een vetafschei-

der voorkomt verstopping van de riolering. De voorziening moetgecertificeerd zijn, maar hiervan kan worden afgeweken in overlegmet de gemeente. Hoe schoner gewerkt wordt, des te groter de kansis dat een slibvangput en een vetafscheider niet verplicht zijn

• Kosten en baten: Een vetafscheider die geplaatst wordt in de afvoer-leiding van een keuken met gootstenen en een vaatwasser kostongeveer ƒ .,– excl. installatie. Besparing op de zuiverings-heffing indien de vervuilingsgraad (v.e.) voor het bedrijf apartgemeten wordt.

• Toepasbaarheid: Wettelijke verplichting bij concentratie aan plant-aardige of dierlijke oliën of vetten > mg/l.

• Verdere informatie: Meer informatie bij de leverancier en degemeente.

AW6 Onderhoud periodiek de vetafscheider en slibvangput en voorkom vet in afvalwater

• Omschrijving: Voorkom extra belasting van het riool en de rioolwa-terzuiveringsinstallatie door goed en periodiek onderhoud van deslibvangput en vetafscheider. Voorkom ook vet in het afvalwaterdoor juiste instructies in de keuken en het plaatsen van een extraafvalton naast de gootsteen.

• Kosten en baten: Kosten voor het plaatsen en het onderhoud van deafvalton zijn gering en afhankelijk van de grootte en het materiaalvan de ton. Besparing op afvalverwijderingskosten, doordat vettenen oliën ongeveer ƒ, per liter opbrengen. Dit betekent eeneconomische opbrengst van ƒ ,– per m³ vetten en oliën. Ookbesparing op afvalwaterkosten.

• Toepasbaarheid: Toepasbaar indien een vetafscheider en slibvangputzijn aangelegd.



Bijlage 5Verbeteringsmogelijkheden afvalwater bij kantoorgebouwen

Belangrijke informatiedocumenten

Speciaal voor kleinere kantoren is door de preventieteams van deprovincies Zuid-Holland en Utrecht in het kader van het programmaSchoner Produceren een Toolkit milieuzorg in kantoren opgesteld.De toolkit omvat onder andere een stappenplan, een inventariserendechecklist, software voor monitroing en ondersteuning van medewer-kers, praktische tips en hulpmiddelen. De toolkit kost ƒ , en is tebestellen bij Milieuboek te Amsterdam, telefoon () , fax() .

De brochure Kies energie-efficiënte kantoorapparatuur is te bestellenbij de bestelservice van Novem, telefoon () . Het bestel-nummer is .. .. De brochure is gratis.

Meer informatie

Met uw vragen over bijvoorbeeld de amvb kunt u primair terecht bijde milieuafdeling van uw gemeente. Verder kunt u voor specifiekeinformatie over de verbeteringsmaatregelen terecht bij de bij de maat-regel genoemde informatiebronnen. Daarnaast kunnen de volgendeinstanties u helpen bij vragen over de verschillende milieuaspectenvan uw bedrijfsvoering:

• Uw branche-organisatieVoor uw vragen over interne milieuzorg, speciaal voor uw bedrijf-stak.

• SME-milieuadviseursVoor uw vragen over interne milieuzorg.Postbus , , Utrecht, ()

• NovemVoor uw vragen over energiezorg en energiebesparingPostbus , Utrecht, telefoon () , fax () , www.novem.nl

• Vereniging van bedrijfsmilieudiensten (VBMD)Voor de verwijzing naar de dichtstbijzijnde , het milieu-adviesorgaan voor het midden- en klein bedrijf.Melkpad , Postbus , Hilversum, telefoon () , fax ()

• Vereniging van Nederlandse Installatiebedrijven (VNI)Voor meer informatie over de technische mogelijkheden van metname energie- en waterbesparing.Ierlandlaan , Postbus , Zoetermeer, telefoon () , fax ()

• Unie van elektrotechnische ondernemers (Uneto)Voor meer informatie over de technische mogelijkheden van metname energie- en waterbesparing.Bredewater , Postbus , Zoetermeer, telefoon () , fax () , www.uneto.nl

• Regionale Kamers van Koophandel en Fabrieken Voor bedrijfsinformatie en overige vormen van ondersteuning bijhet ondernemerschap.Zie uw gemeentegids of het telefoonboek voor de dichtstbijzijndeKamer van Koophandel. Het landelijk netwerk van de Kamers van Koophandel met verbin-dingen naar alle regionale kamers is te vinden op www.kvk.nl.

• InfoMilMet name overheden en intermediaire organisaties kunnen voor alhun vragen bij InfoMil terecht. Naast de in dit blad behandelde onderwerpen als energiebespa-ring, afvalpreventie e.d. is ook voor onderwerpen als geluidshin-der, externe veiligheid e.d. een helpdesk ingericht. Postbus , Den Haag, telefoon () , fax () , www.infomil.nl.

• Provinciale aanspreekpunten AfvalpreventieVoor uw vragen over preventie beschikken ook alle provincies overeen informatienummer:– Groningen ()

– Friesland ()

– Drenthe ()

– Overijssel ()

– Gelderland ()

– Utrecht ()

– Noord-Holland ()

– Zuid-Holland ()

– Zeeland ()

– Noord-Brabant ()

– Limburg ()

– Flevoland ()

• Nationaal Dubo CentrumVoor uw vragen over duurzaam bouwen. Postbus , Utrecht, telefoon () ,www.dubo-centrum.nl


Bijlage 6Belangrijke informatiebronnen voor kantoorgebouwen

1 / 2 / 3 Centrale verwarming 1 / 2 / 3Verlichting

1 / 2 / 3 Warm water voorziening 1 / 2 / 3Gebouwkoeling

1 / 2 / 3 1 / 2 / 3Ventilatie

1 / 2 / 3 1 / 2 / 3Personal computers

1 / 2 / 3 1 / 2 / 3Printers en faxen

1 / 2 / 3 1 / 2 / 3Copieerapparaten

1 / 2 / 3Netwerkapparatuur

1 / 2 / 3Overige elektrische apparatuur

1 / 2 / 3

1 / 2 / 3

1 / 2 / 3

1 / 2 / 3

Energiedrager Verbruik Kosten

Voor onderlinge vergelijking kunt u uitgaan van de volgende omrekeningsfactoren:• 1 kWh elektriciteit = 9 MJ (primaire energie),• 1 m3 aardgas = 32 MJ (op onderwaarde) (komt overeen met 3,5 kWh),• 1 liter huisbrandolie = 36 MJ (komt overeen met 4 kWh).

Elektriciteit Gas

belangrijke verbruikers % van totaal 1: gemeten belangrijke verbruikers % van totaal 1: gemeten2: berekend 2: berekend3: geschat 3: geschat


Werkblad 1Analyse energieverbruik van kantoorgebouwen

EnergieverbruikVul voor uw bedrijf in het over-zicht het energieverbruik en debijbehorende kosten in een zorecent mogelijk jaar in. Deverbruiksgegevens zijn af te lezenuit de jaarafrekening van het ener-giebedrijf of andere leverancier.Zorg ervoor dat het verbruikrepresentatief is voor de normalebedrijfsvoering (bv. geen periodemet een verbouwing of langerebedrijfssluiting).

BelangrijksteenergieverbruikersGa na hoe het verbruik verdeeld isover de belangrijkste apparaten envoorzieningen.Als een apparaat direct is aangeslo-ten op een gas- of kWh-meter ishet verbruik simpelweg af te lezen.Voor andere apparaten is hetverbruik te berekenen uit hetvermogen en het aantal gebruiks-uren. Dit laatste moet meestalgeschat worden, hoewel groteapparaten (bv. de compressor vaneen vriescel) vaak een ingebouwdeurenteller hebben. De berekeninggaat als volgt:• elektrisch verbruik (kWh/j) =

vermogen (kW) x bedrijfstijd(h/j);

• gasverbruik (m³/j) = ,

(m³/kWh) x belasting op onder-waarde (kW) x bedrijfstijd (h/j).

Apparaten en voorzieningen waar-bij meten en berekenen niet moge-lijk is, krijgen het restant van hetenergieverbruik toegedeeld.

Elektriciteit kWh

m3

liter

ƒ

ƒ

ƒ

ƒ

Gas

Huisbrandolie

Overige brandstof:

Hoeveelheid Kosten

1 Wordt het aantal v.e.’s bepaald door meting of door middel van een tabel? Doorhalen wat niet van toepassing is.2 Naast de door uw weergegeven kosten dient u ook rekening te houden met de zogenaamde ‘interne kosten’, zoals bijvoorbeeld

het plaatsen van de vetafscheiders en de slibvangputten

Waterverbruik Watervervuilende activiteiten

belangrijke verbruikers % van totaal 1: gemeten belangrijke verbruikers % van totaal 1: gemeten2: geschat 2: geschat


Werkblad 2Analyse waterverbruik van kantoorgebouwen

Waterverbruik en afvalwaterVul in de tabel de gegevens metbetrekking tot uw jaarlijks water-verbruik in:

Belangrijkste waterverbruikersen watervervuilende processenGa voor uw bedrijf na wat debelangrijkste waterverbruikers zijnen geef aan wat naar uw meninghun bijdrage in het totaal-verbruikis. Doe hetzelfde voor de ‘water-vervuilende’ activiteiten die bij uwbedrijf plaatsvinden. Het is nietbelangrijk om exact te weten watde verbruiken in de keuken, toilet-ten etc zijn. Met een globaleinschatting echter kunt u vooruzelf nagaan welke preventiemaat-regelen (bijlage ) in uw bedrijfhet meest interessant zijn. Bij hetinschatten van het aandeel van deverschillende activiteiten in hettotale waterverbruik kan gebruikgemaakt worden van de volgendeindicaties voor waterverbruik enafvalwater:• schoonmaak: liter per emmer;• douches: , l/min. (spaar-

douche) tot l/min. (conven-tionele douche);

• toiletten: l/spoelbeurt (bespa-rende closet-opstelling) tot l/spoelbeurt (conventioneel)totaal per persoon per etmaal à liter;

• (vaat)wasmachine: specificatiesen/of leverancier raadplegen.

Waterverbruik m3 ƒ

Aantal vervuilingseenhedenMeting/tabel1

v.e. ƒ

Rioolrecht n.v.t. ƒ

Ledigen slibvangput/vetafscheiderinhoud/grootte:

keer per jaar ƒ

Overige: ƒ

Totale kosten2 ƒ

1 / 2 Schoonmaak 1 / 2Schoonmaak

1 / 2 Voedselbereiding (keuken) 1 / 2Douches

1 / 2 Sanitair 1 / 2Toiletten

1 / 2 1 / 2(Vaat-)wasmachine

1 / 2 1 / 2Keuken

1 / 2 1 / 2Overig sanitair

1 / 2

1 / 2

1 / 2


Werkblad 3Analyse afvalstromen van kantoorgebouwen

Om de mogelijkheden voor afval-preventie goed te benutten is hetbelangrijk om de bronnen en deoorzaken vast te stellen van deafvalstromen die in uw bedrijf vrij-komen. Om vast te kunnen stellenwelke financiële besparingenmogelijk zijn, moet u allereerstvaststellen hoeveel het afval u nukost. Hierbij is het erg belangrijkom niet alleen de kosten voor deafvoer mee te tellen, maar vooralook de interne kosten, zoals: • verlies van grond- en hulp-

stoffen;• aanschaf containers;• kosten interne behandeling

(arbeid).

Vul voor uw bedrijf de twee tabel-len zo compleet mogelijk in. Hetgaat om jaarlijkse hoeveelheden enkosten.

Een goede manier om te bepalenin hoeverre u nog bepaalde afvals-tromen (beter) kunt scheiden, ishet maken van een inschatting vande samenstelling van de ongeschei-den bedrijfsafvalstroom. Dit kuntu bijvoorbeeld doen door eens eenblik in de voor deze afvalstroombestemde container(s) te werpen.

Afvalstroom Bron/oorzaak1 Hoeveelheid Afvoerkosten2 Interne kosten Totale kosten

Gescheiden afvalstromen

Ongescheiden bedrijfsafval

1 Voor het optimaliseren van uw afvalstromen is het noodzakelijk om na te gaan waar en hoe de afvalstroom ontstaat. 2 Onder de afvoerkosten worden de totale kosten verstaan die u dient te betalen aan de inzamelaar of verwerker. Dit kunnen zijn

huurkosten, lediging- en transportkosten, verwerkingskosten of een integraal tarief per lediging.3 Het betreft hier alleen de afvalstromen die gescheiden worden afgevoerd en bijvoorbeeld dus niet het papier en karton dat zich

nog in het ongescheiden bedrijfsafval bevindt (zie hiervoor de volgende tabel).

Samenstelling ongescheiden bedrijfsafval

Afvalstroom % van totaal Afvalstroom % van totaal

Gevaarlijk afval en asbest

Papier/karton

Kunststof

GFT

Wit- en bruingoed

Glas

Metaal

Groenafval

Overig

Gemengd bedrijfsafval

Wit papier Glas

Papier en kartonafval Metaal

Kunststof Groenafval

GFT Overige afvalstoffen

Wit- en bruingoed

Nr. Maatregel Actie

Energiebesparing

E0 Gedragsmaatregelen

E1 Apparatuur uit i.p.v. stand-by

E2 Verbeterde warmte-afgifte radiatoren

E3 Nachtventilatie bij mechanisch geventileerde gebouwen

E4 Elektrische kachel in motorruimte van de lift

E5 Spaarlampen

E6 Tijdschakelklok voor verlichting, apparatuur

E7a Aanwezigheidsdetectie

E7b Afwezigheidssensoren

E8 Energiebesparende buitenverlichting

E9 Regeling van verlichting

E10 Meerdere lichtschakelgroepen

E11 Halogeen-accentverlichting

E12 Hoogfrequente verlichting met spiegeloptiekarmaturen

E13 Sleutelkaart voor het uitschakelen van energie

E14 Waterzijdig inregelen van een cv-installatie

E15 Radiatorafsluiters met thermostaat

E16 Pompschakelaar verwarmingsinstallaties

E17 Vervangen conventionele verwarmingsketel door een VR- of HR-ketel

E18 Optimaliseringsregelingen verwarmingsinstallatie

E19 Zonneboiler

E20 Warmtekrachtinstallatie

E21 Deurdranger

E22 Tochtweringen

E23a Plaatselijke isolatie (radiatorfolie, warmteschild e.d.)

E23b Dubbele beglazing en HR-glas

E23c Dak-isolatie

E23d (Spouw)Muur-isolatie

E23e Vloerisolatie


Werkblad 4Verbeteringsmogelijkheden voor kantoorgebouwen

Toelichting werkbladenOp dit werkblad zijn alle verbeteringsmogelijkheden uit dit informatie-blad nogmaals weergegeven.Met behulp van de informatie uit dit informatieblad kunt u nagaanwelke verbeteringsmogelijkheden op uw organisatie of instelling vantoepassing zijn, welke reeds zijn toegepast en welke niet en wel interes-sant zijn om in te voeren. Welke verbeteringsmogelijkheden mogelijkvoor u van toepassing zijn kunt u halen uit hoofdstuk , de bijbeho-rende bijlagen en de analyseformulieren (werkbladen t/m ).

Per verbeteringsmogelijkheid die mogelijk voor uw organisatie ofinstelling van toepassing is kunt u vervolgens aangeven of hij reeds istoegepast. Van de dan overgebleven mogelijk van toepassing zijndeverbeteringsmogelijkheden kunt u aangeven of ze wel of niet interes-sant zijn om in te voeren. Voor de interessante verbeteringsmogelijk-heden kunt u tevens aangeven welke acties bij uw bedrijf gewenst zijnom tot invoering van de maatregel te komen. Hierdoor ontstaat eenduidelijk overzicht waarmee u binnen uw bedrijf aan de slag kunt.

Van t

oepa

ssing

Reed

s toe

gepa

st

Inter

essa

nt/re

levan

t

Niet in

teres

sant/

relev

ant

Nr. Maatregel Actie

E23f Isolatie van leidingen en appendages

E24 Draaideur (tourniquet) of een tochtsluis

E25 Tijd-/aanwezigheidsschakelaar op ventilatoren en andere apparatuur

E26 Toerenregeling ventilator

E27 Hoogrendementsventilatoren

E28 Warmteterugwinning ventilatoren

E29 Pompschakeling/toerenregeling koudwaterpompen

E30 Zonwering

E31 Seizoensopslag van koude (en warmte) in de bodem

E32 Adiabatische koeling

E33a Gebruik vanenergiezuinige kantoorapparatuur

E33b Power management

E34 Gebouwbeheersysteem

Waterbesparing

W1 Informeren personeel en over optimaal watergebruik

W2 Onderhoudsschema kranen, warmwatertoestellen e.d.

W3 Optimale afstelling vlotter toiletreservoir

W4 Aanbrengen waslaag op vloer

W5 Spuitkop waterslang

W6 Gebruik deurmat

W7 Doorstroombegrenzers, perlators, bruismondstukken voor kranen

W8 Gebruik reduceerventielen in waterleiding

W9 Handmatige spoelonderbreker in toiletten

W10 Zelfsluitende kranen

W11 Thermostatische mengkranen (per kraan of groep tappunten)

W12 Elektronisch bediende kranen en urinoirspoeling

W13a Waterbesparende toiletreservoirs; 6-liter reservoir

W13b Waterbesparende toiletreservoirs; 4-liter reservoir

W14 Urinoir

W15 Hergebruik van gereinigd afvalwater i.p.v. leidingwater (grijswatercircuit)

W16 Gebruik regenwater in plaats van leidingwater (regenwatercircuit).

W17 Optimaliseren gebouwen installatieontwerp (aanleg leidingen en warmwatertoestel)

W18 Gebruik spoelapparaat

W19 Gebruik waterzuinige apparatuur (was en vaatwasapparatuur)


Van t

oepa

ssing

Reed

s toe

gepa

st

Inter

essa

nt/re

levan

t

Niet in

teres

sant/

relev

ant

Werkblad 4Verbeteringsmogelijkheden voor kantooorgebouwen

Nr. Maatregel Actie

Afvalpreventie

A1 Afspraken met leveranciers over soort en hoeveelheid verpakkingen

A2 Meermalig gebruik van materialen

A3 Retour-, statiegeld- en bulkverpakkingen

A4 Instructiekaarten voor een optimale werking van machines en apparaten

A5 Verpakkingen sluiten

A6 Minimalisatie gebruik vuilniszakken

A7 Gebruik wasbare doeken voor schoonmaak e.d.

A8 Optimaliseren voorraadbeheer en inkoopplanning (FIFO-principe)

A9 Gebruik duurzaam servies en bestek i.p.v. wegwerp-artikelen

A10 Voorkomen van monoverpakkingen bij spijzenverstrekking

A11 Prijssturing

A12 Gebruik drankdispenser

A13 Optimalisatie verbruik papier

A14 Optimalisatie inkoop en gebruik van kantoormaterialen

A15 Diskettes opnieuw formatteren ten behoeve van hergebruik

A16 Gebruik publicatieborden / netwerkcomputer voor interne communicatie

A17 Promotiemateriaal / reclamedrukwerk minderen

A18 Gebruik minder milieubelastende middelen voor bestrijding onkruid en groenaanslag

A19 Maak gebruik van milieuvriendelijke hoveniersbedrijven

A20 Gebruik minder milieubelastende verven en beschermingsmiddelen

A21 Kies voor duurzame materialen bij bouw en renovatie

A22 Beperk het gebruik van wegwerpbatterijen

A23 Gebruik zeep- en foamdispensers

A24 Vervangen toiletrollen door compact toiletpapiersysteem


Van t

oepa

ssing

Reed

s toe

gepa

st

Inter

essa

nt/re

levan

t

Niet in

teres

sant/

relev

ant


Nr. Maatregel Actie

Afvalscheiding

S1 Gevaarlijke afvalstoffen en asbest

S2 Papier en kartonafval

S3 Kunststoffen

S4 Groente-, Fruit- en Tuinafval (GFT)

S5 Groenafval

S6 Wit- en bruingoed

S7 Glasafval

S8 Metalen (verpakkingen)

S9 Overige afvalstoffen

Afvalwater

AW1 Opstellen schoonmaakplan (eerst droog reinigen)

AW2 Gebruik minder milieubelastende reinigingsmiddelen

AW3 Doseersysteem schoonmaakmiddelen

AW4 Gebruik mechanische afvoerontstoppers (i.p.v. poeders)

AW5 Plaatsen slibvangput en vetafscheider

AW6 Onderhoud periodiek de vetafscheider en slibvangput en voorkom vet in afvalwater


Van t

oepa

ssing

Reed

s toe

gepa

st

Inter

essa

nt/re

levan

t

Niet in

teres

sant/

relev

ant


Energiebesparing

Waterbesparing

Afvalpreventie

Afvalscheiding

Afvalwater

Gebouwen voor het leveren

van administratieve diensten

en producten, het verrichten

van administratieve werk-

zaamheden of het verrichten

van financiële transacties.

Informatieblad

Kantoorgebouwen

R07 REGE LGEV ING

Een uitgave van het Informatiecentrum Milieuvergunningen (InfoMil), maart 1999.

InfoMilGrote Marktstraat 432511 BH Den HaagPostbus 307322500 GS Den HaagTelefoon (070) 361 05 75Fax (070) 363 33 33E-mail [email protected] www.infomil.nl

Dit informatieblad is in opdracht van hetministerie van VROM ontwikkeld door InfoMil in samenwerking met BECO Milieumanagement & Advies BV.

VormgevingConefrey | Kœdam BNO, Almere

Foto omslagBenelux Press, Voorburg

DrukPlantijnCasparie, Den Haag (ISO 14001)

Ondanks het feit dat bij de samenstelling vandeze publicatie grote zorgvuldigheid in achtis genomen, kunnen er geen rechten aanworden ontleend.

© InfoMil, Den Haag 1999

R0

7In

form

atieb

lad

Ka

nto

org

eb

ou

wen

InfoMil

Kantoorgebouwen - Kenniscentrum InfoMil · of E-2000 logo. Dat wil nog niet zeggen dat het scherm...

Documents

Transcript of Kantoorgebouwen - Kenniscentrum InfoMil · of E-2000 logo. Dat wil nog niet zeggen dat het scherm...