8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 1/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 2/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 3/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 4/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 5/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 6/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 7/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 8/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 9/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 10/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 11/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 12/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 13/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 14/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 15/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 16/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 17/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 18/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 19/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 20/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 21/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 22/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 23/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 24/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 25/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 26/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 27/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 28/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 29/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 30/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 31/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 32/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 33/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 34/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 35/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 36/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 37/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 38/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 39/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 40/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 41/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 42/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 43/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 44/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 45/58

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 46/58

97 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

μα: δεν πρέπει να πράττουμε σύμφωνα με κανέναν άλλο γνώμονα,

από εκείνον που μπορεί να εκληφθεί ως καθολικός νόμος. Αλλά

αυτή ακριβώς είναι η διατύπωση της κατηγορικής προστακτικής

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 47/58

97 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ

ΤΩΝ ΗΘΩΝ ΣΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ

ΤΗΣ ΚΑΘΑΡΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ

Η έννοια της ελευθερίαςείvαι το κλειδί για την εξήγηση της αυτονομίας της

θέλησης

Η θέληση είναι ένα είδος αιτιότητας των ζωντανών όντων,

κατά το μέτρο που αυτά είναι έλλογα, και η ελευθερία  είναι η

ιδιότητα αυτής της αιτιότητας, να μπορεί να πράττει ανεξάρτητα

από ξένα καθοριστικά  αίτια* όπως ακριβώς η φυσική αναγκαιότητα 

είναι η ιδιότητα την οποία έχει η αιτιότητα όλων των άλογων

όντων, να καθορίζεται στη δραστηριότητα της από την επίδραση

ξένων αιτίων.

  Αυτή η εξήγηση της ελευθερίας είναι αρνητική  και γι' αυτόακατ άλληλ η στο να μας διαφω τίσει ως προς την ουσία της· α λλ'

από αυτή την εξήγηση προκύπτει μια θετική, πλουσιότερη και

γονιμότερη έννοια της ελευθερίας. Αφού η έννοια μιας αιτιότητας

συνοδεύεται από την έννοια των νόμων, σύμφωνα προς τους

98 οποίους από κάτι που ονομάζετ αι αιτί α, πρέπ ει να γίνει κάτ ι άλλο

που ονομάζεται αποτέλεσμα: η ελευθερία, αν και δεν είναι η

ιδιότητα της θέλησης να υποτάσσεται σε φυσικούς νόμους, δεν

είναι όμως και εντελώ ς χωρίς νόμο" αντίθε τα η ελευθερία πρέ πει

να είναι μια αιτιότητα που υπόκειται σε αμετάβλητους, αλλά

ειδικούς νόμους· γιατί αλλιώς μια ελεύθερη θέληση θα ήταν

ουτοπία. Η φυσική αναγκαιότητα είναι μια ετερονομία των ποιη-τικών αιτίων, γιατί κάθε αποτέλεσμα είναι δυνατό μόνο σύμφωνα

με το νόμο, ότι ένα άλλο πράγμα καθορίζει στην αιτιότητα το

ποιητικό αίτιο. Αλλά τί άλλο μπορεί να είναι η ελευθερία της θέ-

λησης παρά αυτονομία, δηλαδή η ιδιότητα της θέλησης να είναι

η ίδια νόμος στον εαυτό της; Η πρόταση: «η θέληση είναι σε όλες

τις πράξεις νόμος στον εαυτό της» αναδιατυπώνει απλά το αξίω-

106

και το αξίωμα της ηθικότητας· άρα μια ελεύθερη θέληση και μια

θέληση κάτω από ηθικούς νόμους είναι ένα και το αυτό1 34

.

Εάν λοιπόν προϋποτεθεί η ελευθερία της θέλησης, με απλή

ανάλυση αυτής της έννοιας προκύπτει η ηθικότητα και το αξίωμα

της. Ωστόσο ετούτο είναι πάντα μια συνθετική πρόταση: μια

απόλυτα καλή θέληση είναι εκείνη, της οποίας ο γνώμονας μπορεί

99 να περιέχει πάντα μέσα του τον καθολικό νόμο· γιατί με το να

αναλυθεί η έννοια μιας απόλυτα καλής θέλησης, δεν μπορεί να

βρεθεί εκείνη η ιδιότητα του γνώμονα. Αλλά τέτοιες συνθετικές

προτάσεις είναι δυνατές, μόνο εάν δυο έννοιες που περιέχονται σ'

αυτές τις προτάσεις συνδεθούν με μια τρίτη έννοια ως ενωτικό

δεσμό τους. Η θετική  έννοια της ελευθερίας προμηθεύει αυτό τον

τρίτο όρο, ο οποίος δεν μπορεί να είναι, όπως μέσα στην περιοχή

των φυσικών αιτίων, η φύση του αισθητού κόσμου (ενώ μέσα στην

έννοια της φύσης η έννοια ενός πράγματος ως αιτίας συνδέεται με

την έννοια ενός άλλου  πράγματος ως αποτελέσματος). Ποιος είναι

αυτός ο τρίτος όρος, στον οποίο μας παραπέμπει η ελευθερία και

του οποίου έχουμε την ιδέα μέσα μας a priori; Σ' αυτό δεν μπορεί

να δοθεί από τώρα απάντηση1 35

, ούτε και να κατανοηθεί η παρα-

134. [Το πρόβλημα από το οποίο αφορμώνται οι εδώ σκέψεις, μπορεί να

διατυπωθεί ως εξής: εάν η ηθική θέληση υπόκειται στον εξαναγκασμό ενός απόλυ

του ηθικού νόμου, πώς μπορεί να διασωθεί η ανθρώπινη ελευθερία; εάν αφετέρου

η ανθρώπινη θέληση θεωρηθεί ανεπηρέαστη από οποιονδήποτε φυσικό ή άλλου

είδους νόμο, πώς μπορεί να μην καταλήξει στην απεριόριστη ασυδοσία; Ο Καντ 

ξεκινά διαχωρίζοντας μια αρνητική από μια θετική έννοια της ελευθερίας. Η αρνη-

τική  ελευθερία είναι η ανεξαρτησία από ξένα καθοριστικά αίτια (π.χ. από τη φυ-

σική αναγκαιότητα, από τις ροπές και τα πάθη)-

αυτή η έννοια είναι αρνητική,

επειδή δεν κάνει άλλο από του να αρνείται την ετερονομία. Η θετική  ελευθερία

ταυτίζεται με την αυτονομία, δηλαδή· με την ιδιότητα της θέλησης να θέτει η ίδια

τον νόμο στον εαυτό της.]

135. [Στ ις αναλυτικές προτάσεις υπάρχουν δυο έννοιες, το υποκείμενο και τοκατηγορούμενο, που περιέχονται νοηματικά η μια μέσα στην άλλη

-με απλή

ανάλυση του νοήματος της μιας ανακαλύπτουμε μέσα της την άλλη. Αλλά στις

συνθετικές προτάσεις οι έννοιες δεν αλληλοπεριέχονται, γι' αυτό έχουμε ανάγκη

από μια τρίτη έννοια που θα συνδέσει τις δυο πρώτες. Η συνθετική πρόταση που

απασχολεί εδώ τον Καντ αποτελείται από τις έννοιες της απόλυτα καλής θέλησης

και της αυτονομούμενης ελευθερίας-

ποια είναι η έννοια που θα συνδέσει αυτές τις

δύο; Σ' αυτή τη συνδετική τρίτη έννοια μας παραπέμπε ι η ελευθερία, με την

107

γωγή [Deduktion] της έννοιας της ελευθερίας από την καθαρή

πρακτική λογική, μαζί και η δυνατότητα μιας κατηγορικής προ

ή ύ άζ ό ί

10 1 ότι κάθε έλλογο ον που έχει θέληση, έχε ι κ α τ ' ανάγκην και την ιδέα

ότι είναι ελεύθερο, και ενεργεί μόνο με τη συνείδηση αυτής της

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 48/58

στακτικής· προς τούτο χρειάζεται ακόμα προετοιμασία.

Η Ελευθερία πρέπει να προϋποτεθεί

ως ιδιότητα της θέλησης όλων των έλλογων όντων

Δεν αρκεί να θεωρήσουμε την ελευθερία για έναν κάποιο λόγο

ως ιδιότ ητα της θέλησης μας, εάν δεν έχουμε ένα βάσιμο λόγο γι α

100 να θεωρήσουμε την ελευθερία και ως ιδιότητα όλων των έλλογων

όντων. Μια και η ηθικότητα ισχύει ως νόμος για εμάς μόνο ως

έλλογα όντα, πρέπει να ισχύει και για όλα τα άλλα έλλογα όντα-

μι α

και η ηθικότητα πρέπει να πηγάζει μόνο από την ιδιότητα της

ελευθερίας, η ελευθερία πρέπει να αποδειχτεί και ως ιδιότητα της

θέλησης όλων των έλλογων όντων και δεν αρκεί να αποδειχτεί

μόνο με βάση ορισμένες υποτιθέμενες γνώσεις μας για την ανθρώ

πινη φύση βγαλμένες εμπειρικά (γιατί μια τέτοια απόδειξη είναι

εντελώς αδύνατη· κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει μόνο a priori), αλλά

πρέπει να αποδειχτεί ότι η ελευθερία ανήκει στη δραστηριότητα

όλων των έλλογων και με θέληση προικισμένων όντων. Λέω

λοιπόν: κάθε ον, που δεν μπορεί να ενεργεί αλλιώς παρά μόνο κάτω

από την ιδέα της ελευθερίας, είναι από πρακτική άποψη πράγματι

ελεύθερο, δ ηλαδή ισχύουν γι ' αυτ ό το ον όλοι οι νόμοι που

συνδέονται αδιαχώριστα με την ελευθερία, ακριβώς σαν να είχε

αναγνωριστεί η θέληση του ως ελεύθερη αυτή καθ' εαυτήν και

από την άποψη της θεωρητικής Φιλοσοφίας13 6

. Υποστηρίζω τώρα

ιδιότητα της να μην υπόκειται στην αιτιότητα του αισθητού κόσμου: η τρίτη έννοιαείναι ο νοητός κόσμος, όπως θα δειχτεί παρακάτω.]

136. [Ση μ. του Καν τ:] Η μέθοδος την οποία ακολουθώ εδώ και θεωρώ επαρκή

για το σκοπό μου, δέχεται την ελευθερία μόνο ως ιδέα, που όλα τα έλλογα όνταβάζουν ως θεμέλιο των πράξεων τους· ακολουθώ αυτή τη μέθοδο για να μην υποχρεωθώ να αποδείξω την ελευθερία από θεωρητική άποψη. Γιατί ακόμα και ανθεωρηθεί ως αδύνατη η θεωρητική απόδειξη της ελευθερίας, οι ίδιοι νόμοι πουισχύουν για ένα ον πράγματι ελεύθερο, ισχύουν και για ένα ον που ενεργεί με τηνιδέα ότι είναι ελεύθερο. Μπορούμε λοιπόν εδώ να απαλλαγούμε από το βάρος πουκαταπιέζει τη θεωρητική σκέψη και άποψη.

[Σημ. του μεταφραστή: Με αυτή την υποσημείωση ο Καντ αποποιείται τονμόχθο του να αποδείξει θεωρητικά την ελευθερία

-του αρκεί ότι όλα τα έλλογα όντα

ενεργούν πάντα με την ιδέα ότι είναι ελεύθερα. Ας προσεχτεί ότι σε όλη αυτή την

108

ελευθερίας του. Γιατί πιστεύουμε ότι μέσα σε ένα τέτοιο ον

υπάρχει μια πρακτική λογική, δηλαδή μια λογική αιτιότητα σχετι

κά με τους σκοπούς του. Είναι όμως αδύνατο να θεωρήσουμε ότι

υπάρχει μια λογική, που μολονότι έχει συνείδηση της αυτενέργειας

της στο να κρίνει, δέχεται εντούτοις καθοδήγηση απ' έξω* γιατί

τότε το υποκείμενο θα έπρεπε να παραδεχτεί ότι η κριτική του

ικανότητα καθορίζεται όχι από τη λογική του αλλά από μια ροπή.

Η λογική πρέπει λοιπόν να θεωρείται ως δημιουργός των αξιωμά

των της ανεξάρτητα από ξένες επιδράσεις, και άρα ως πρακτική

λογική ή ως θέληση ενός έλλογου όντος πρέπει να θεωρείται αφ'

εαυτής ως ελεύθερη· η θέληση ενός έλλογου όντος μπορεί δηλαδή

να θεωρηθεί πράγματι ως δική του, μόνο εφόσον αυτό το ον έχει

την ιδέα ότι είναι ελεύθερο* από πρακτική άποψη πρέπει λοιπόν να

θεωρηθεί η ελευθερία ως ιδιότητα όλων των έλλογων όντων.

Το ενδιαφέρον για τις ηθικές ιδέες

  Αναγάγαμε τελικά την έννοια της ηθικότητας στην ιδέα της

ελευθερίας· δεν μπορέσαμε όμως να αποδείξουμε και την πραγμα

τικότητα της ελευθερίας μέσα μας και μέσα στην ανθρώπινη φύση·

είδαμε μόνο ότι οφείλουμε να προϋποθέσουμε την ελευθερία, εάν

102 θέλουμε να νοήσουμε τον εαυτ ό μας ως έλλογο ον που έχει συνεί

δηση της αιτιότητας του σχετικά με τις πράξεις του, δηλαδή έχει

προικιστεί με θέληση· έτσι βρίσκουμε ότι για τον ίδιο λόγο πρέπει

να αναγνωρίσουμε αυτή την ιδιότητα σε κάθε ον προικισμένο με

λογική και θέληση: την ιδιότητα να αυτοκαθορίζεται στις πράξεις

του με την ιδέα ότι είναι ελεύθερο.

  Αλλά προϋποθέτοντας την ιδέα της ελευθερίας

13 7

είδαμε ότια π ' αυτήν απορρέε ι και η συνείδηση ενός πρακ τικο ύ νόμου:

σύμφωνα με αυτό το νόμο τα υποκειμενικά αξιώματα των πράξεων

παράγραφο η ελευθερία νοείται ως προϋπόθεση (καθώς λέει ο τίτλος), που δενμπορεί να αντληθεί από εμπειρικές γνώσεις. ]

137. [aus der Voraussetzung dieser Idee. Το νόημα αυτής της έκφρασης έχειαμφισβητηθεί· υποστηρίζεται ότι η σωστή γραφή είναι Ideen, ότι γίνεται δηλαδήαναφορά σε πολλές ιδέες (όπως στον τίτλο αυτού του τμήματος) και όχι μόνο στηνιδέα της ελευθερίας.]

109

μας, δηλαδή οι γνώμονες μας, πρέπει να εκλέγονται πάντα με

τρόπο ώστε να ισχύουν και αντικειμενικά, δηλαδή καθολικά, άρα

η καθολικότητα του γνώμονα μας ως νόμου πρέπει να είναι

αναγκαίος περιοριστικός όρος των πράξεων μας, και πού στηρί

ζ ξί δίδ θ ή δ ή ξί

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 49/58

ως νόμοι της καθολικής και αυτόνομης νομοθεσίας μας. Αλλά γιατί

οφείλω να υποτάσσομαι σ' αυτό το αξίωμα, και μάλιστα ως έλλο-

γο ον γενικά, και γιατί οφείλουν να κάνουν το ίδιο και όλα τα άλλα

έλλογα όντα; Ομολογώ ότι δεν με παρακινεί α'  αυτή την υποταγή

κανένα συμφέρον13 8

, γιατί το συμφέρον δεν θα μπορούσε να δώσει

μια κατηγορική προστακτική" και όμως πρέπει κατ' ανάγκην να

έχω ενδιαφέρον13 8

για το καθήκον, και να ξέρω από πού πηγάζει

αυτό το ενδιαφέρον γιατί αυτό το «πρέπει» είναι κατά βάθος ένα

«θέλω»13 9

, που ισχύει για όλα τα έλλογα όντα, υπό τον όρο ότι η

λογική τους είναι πρακτική λογική χωρίς εμπόδια και περιορι

σμούς· αλλά για όντα που, όπως εμείς, επηρεάζονται από τον

αισθησιασμό και από άλλα κίνητρα, και που δεν κάνουν πάντα ό,τι

10 3 θα έκανε η λογική εάν ήταν ανεξά ρτητη , η αναγκ αιότ ητα της

ηθικής διαγωγής εκφράζεται μόνο με το «πρέπει», και η υποκει

μενική αναγκαιότητα διαφέρει από την αντικειμενική αναγκαιό

τ ητ α .

Φαίνεται λοιπόν ότι προϋποθέτοντας την ιδέα της ελευθερίας

δεν κάναμε άλλο από του να προϋποθέσουμε τον ηθικό νόμο,

δηλαδή το αξίωμα ότι η θέληση είναι αυτόνομη, και δεν μπορέσαμε

να αποδείξουμε την πραγματικότητα και την αντικειμενική ανα

γκαιότητα αυτού του αξιώματος. Θα είχαμε βέβαια πετύχει κάτι

πολύ σημαντικότερο, εάν είχαμε τουλάχιστο προσδιορίσει ακριβέ

στερα από ό,τι έγινε έως τώρα, το αληθινό αξίωμα της ηθικότητας'

αλλά δεν θα είχαμε προχωρήσει περισσότερο σχετικά με το κύρος

αυτού του αξιώματος και σχετικά με την πρακτική αναγκαιότητα

της υποταγής μας σ' αυτό. Διότι δεν θα μπορούσαμε να δώσουμε

μια ικανο ποιητι κή απάντη ση σ' εκείνον που θα μας ρωτούσε: γιατ ί

138. [Interesse. Ας προσεχτεί ότι αυτή η γερμανική λέξη είναι δισήμαντη, γι '

αυτό και την μεταφράζω άλλοτε «συμφέρον» και άλλοτε «ενδιαφέρον», σύμφωνα μετο νόημα που πιστεύω ότι παίρνει κάθε φορά. Δες και παραπάνω, σημ. 74. ]

139. [Το ερώτημα που τίθεται σ' αυτή την παράγραφο μπορεί να διατυπωθείως εξής: εφόσον κανένα συμφέρον δεν με παρακινεί να υπακούω στον ηθικό νόμο,γιατί πρέπει να υποτάσσομαι σ* αυτόν; Αλλά εάν υπήρχε κάποιο συμφέρον, τότε θαέπαυα να υπακούω από καθήκον και δεν θα επρόκειτο πια για μια κατηγορικήπροστακτική. Η απάντηση λέει: εφόσον εμείς οι ίδιοι ως έλλογα όντα νομοθετούμεκαι αυτονομούμαστε, πρέπει να έχουμε ένα ενδιαφέρον για τον ηθικό νόμο, και ναξέρουμε γιατί το έχουμε· η λογική μας ικανότητα ενδιαφέρεται — δηλαδή θίλει το ννόμο, κατά το μέτρο που παραμένει ανεξάρτητη από άλλα κίνητρα.]

110

ζουμε την αξία που αποδίδουμε στην ηθική διαγωγή — μια αξία

τόσο με γάλη , ώστε δεν μπορεί να υπάρξε ι ανώτε ρο ενδιαφέρον α π '

αυτό που τρέφουμε γ ι' αυτήν —, και πώ ς συμβαίνει να πιστεύει ο

άνθρωπος ότι μόνο ζώντας ηθικά αποκτά προσωπική αξία, σε

σύγκριση προς την οποία εκμηδενίζεται εντελώς η αξία κάθε

ευχάριστης ή δυσάρεστης κατάστασης.

Θεωρούμε, βέβαια, ότι μπορούμε να αποκτήσουμε για μια

104 προσ ωπι κή μας ιδιότητ α ενδιαφέρον, το οποίο να είναι εντελώ ς

άσχετο από το ενδιαφέρον για την κατάσταση μας, αρκεί εκείνο το

ενδιαφέρον να μας κάνει ικανούς να χαρούμε την ευτυχία της ζωής,

στην περίπτωση που η λογική θα μοίραζε ευτυχία· δηλαδή και μόνο

το να γίνουμε άξιοι για την ευτυχία, ανεξάρτητα από κάθε κίνητρο

για να αποκτήσουμε αυτή την ευτυχία, μπορεί να γίνει αντικείμενο

ενδιαφέροντος. Αλλά αυτή η προτίμηση δεν είναι παρά αποτέλε

σμα της σπουδαιότητας των ηθικών νόμων, την οποία ήδη προϋ

ποθέσαμε (όταν με την ιδέα της ελευθερίας λυτρωνόμαστε από

κάθε εμπειρικό ενδιαφέρον). Το ότι οφείλουμε να λυτρωθούμε από

κάθε εμπειρικό ενδιαφέρον, δηλαδή να θεωρήσουμε τον εαυτό μας

ελεύθερο μέσα στην ηθική πράξη αν και υποταγμένο σε ορισμένουςνόμους, αρκεί να βρούμε μέσα στο πρόσωπο μας μια ηθική αξία που

θα μας αποζημιώσει για την απώλεια όλων εκείνων των στοιχείων

που βελτιώνουν την υλική μας κατάσταση, και με ποιο τρόπο όλα

αυτά είναι δυνατά, δηλαδή από πού πηγάζει η δεσμευτική δύναμη του 

ηθικού νόμου, δεν μπορούμε ακόμα να καταλάβουμε.

  Υπάρχει εδώ, πρέπει να παραδεχτούμε, ένας φαύλος κύκλος,

από τον οποίο καθώς φαίνεται δεν είναι εύκολο να βγούμε. Αφενός

υποθέτουμε ότι είμαστε ελεύθεροι μέσα στην τάξη των ποιητικών

αιτίων, για να θεωρήσουμε τον εαυτό μας υποκείμενο σε ηθικούς

νόμους μέσα στην τάξη των σκοπών, κι έπειτα θεωρούμε τον

εαυτό μας υποκείμενο σ' αυτούς τους ηθικούς νόμους, μόνο καιμόνο επειδή θεωρήσαμε τη θέληση μας ελεύθερη· γιατί η ελευθερία

105 και η αυτοδημιού ργητη νομοθεσία της θέλησης μας είναι και οι δυο

αυτονομία, συνεπώς εναλλακτικές έννοιες, γι' αυτό όμως και δεν

μπορεί η μια τους να χρησιμοποιηθεί για να εξηγήσει και να

στηρίξει την άλλη14 0

. Το μόνο που μπορεί να γίνει, είναι να

140. [Ο Καντ παρ αδέχετα ι ότι μέσα στον συλλογισμό του φανερώνεται ένας

111

υπαχθούν λογικά [logisch] σε μια κοινή έννοια δυο φαινομενικά

διαφορετικές παραστάσεις ενός και του αυτού αντικειμένου (όπως

ί ά λ ί δ ά δώ λ ά )

χοντροκομμένα, τον αισθητό κόσμο από τον νοητό κόσμο· ο πρώτοο

απ* αυτούς μπορεί να ποικίλλει στα μάτια διαφορετικών παρα

τηρητών ανάλογα με τη διαφορά της αισθητήριας ικανότητας τους

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 50/58

γίνεται κατά την απλοποίηση διάφορων ομοειδών κλασμάτων).

Μένει όμως ακόμα μια λύση: να ερευνηθεί εάν, όταν θεωρού

με τον εαυτό μας μέσω της ελευθερίας ως a priori ποιητικό

αίτιο,δεν κάνουμε άλλο από του να παίρνουμε μιαν άλλη άποψη,

από εκείνη που βλέπουμε όταν θεωρούμε τον εαυτό μας σύμφωνα

με τις πράξεις μας ως ορατό και εμπειρικά αισθητό αποτέλεσμα.

Μπορεί εδώ να γίνει μια παρατήρηση που δεν απαιτεί λεπτε

πίλεπτους συλλογισμούς, και την οποία μπορεί να κάνει και ο πιο

κοινός νους, αν και (καθώς αυτός συνηθίζει) μέσω μιας θολής

διάκρισης της κριτικής ικανότητας, την οποία αυτός ονομάζει

αίσθημα: ότι όλες οι παραστάσεις, που προκύπτουν μέσα μας χωρίς

τη θέληση μας (όπως είναι οι παραστάσεις των αισθήσεων), μας

κάνουν να γνωρίζουμε τα αντικείμενα μόνο έτσι καθώς αυτά μας

επηρεάζουν, ενώ παραμένουμε στην άγνοια για το τί είναι αυτά

106 καθ' εαυτά-

άρα αυτές οι παραστάσεις, όσο και αν τις προσέξουμε

και τις διασαφηνίσουμε με τη νόηση μας, δεν μπορούν να μας

προσφέρουν τίπ οτε άλλο, παρ ά μόνο μια γνώση των φαινομένων 

και ποτέ τη γνώση των πραγμάτων ιδωμένων καθ' εαυτά. Μια και

έγινε αυτή η διάκριση (όπου είδαμε να διαφέρουν οι παραστάσειςπου μας δίνονται από κάπου αλλού, και στις οποίες είμαστε

παθητικοί, από τις παραστάσεις που αυτοδημιουργούμε εμείς οι

ίδιοι αποδείχνοντας την ενεργητικότητά μας), βγαίνει το συμπέ

ρασμα ότι πίσω από τα φαινόμενα πρέπει να δεχτούμε ότι υπάρχει

και κάτι άλλο που δεν είναι φαινόμενο, δηλαδή τα πράγματα καθ'

εαυτά* εντούτο ις παρ αδε χόμα στε ότι ποτέ δεν μπορούμε να ξέρου

με αυτά τα πράγ ματ α ως προς το πώς είναι κα θ' εαυτά, αλλά τα

γνωρίζουμε πάντα μόνο έτσι καθώς μας τα μεταδίδουν οι αισθή

σεις14 1

. Έτ σι οδηγούμαστε στο να διακρίνουμε, αν και κάπ ως

φαύλος κύκλος: προϋποθέτοντας την ελευθερία αποδείχνει την ηθικότητα, κι έπειταπροϋποθέτοντας την ηθικότητα αποδείχνει την ελευθερία. Αλλά καθώς θα δειχτεί

παρακάτω, οι δυο αυτές έννοιες συνδέονται με έναν τρίτο όρο, και στην περίπτωση

που υπ άγοντα ι σ' αυτόν τον τρίτο όρο, ο φαύλος κύκλος αποδείχνεται φαινομενι

κός . ]

141 . [Ο Κα ντ θυμίζει εδώ στον αναγνώστη τη βασική διάκριση που κάνει μέσαστην Κριτ. τ. καθ. λογικής, ανάμεσα στα φαινόμενα και στα πράγμ ατα κ αθ ' εαυτά(ή νοούμενα). Οι παραστάσεις, τις οποίες φτιάχνουμε μέσα μας για τα γύρω μας

112

τηρητών ανάλογα με τη διαφορά της αισθητήριας ικανότητας τους

ενώ ο νοητός κόσμος, που είναι το θεμέλιο του αισθητού, παραμέ

νει πάντα ο ίδιος14 2

. Ακόμα και τον ίδιο του τον εαυτό δεν μπορεί

ποτέ ο άνθρωπος να καυχηθεί ότι με την εσωτερική του αίσθηση

τον γνωρίζει αυτόν καθ' εαυτόν. Γιατί μια και ο άνθρωπος δεν

αυτοδημιουργείται και δεν αποκτά την έννοια του a priori, αλλά

εμπειρικά, είναι φυσικό να μην μπορεί να γνωρίσει τον εαυτό του

107 παρά μέσω της εσωτερικής αίσθησης14 3

, άρα μόνο καθώς τουφαίνεται η φύση του και καταπώς επηρεάζεται η γνωσιακή του

συνείδηση. Εντού τοις ο άνθρ ωπος είναι υποχρ εωμένο ς να παρα δε

χτεί ότι πέρα από την υφή του υποκειμένου του, έτσι καθώς αυτή

του δίνεται μόνο από φαινόμενα, υπάρχει στο βάθος κάτι άλλο,

δηλαδή το εγώ του έτσι καθώς είναι καθ' εαυτό" άρα από την

άποψη της κατ' αίσθηση αντίληψης και της δεκτικότητας των

αισθήσεων ο άνθρωπος πρέπει να συγκαταλέγεται στον αισθητό 

κόσμο, αλλά από την άποψη της εσωτερικής του καθαρής αυτενέρ

γειας (αναφορικά με όσα φτάνουν στη συνείδηση του άμεσα και όχι

με επηρεασμό των αισθήσεων) π ρέπει να συγκαταλέγε ται στον

διανοητικό κόσμο, τον οποίο όμως δεν γνωρίζει βαθύτερα.

Το ίδιο συμπέρασμα πρέπει να βγάλει ο στοχαστικός άνθρω

πος για όλα τα πράγματα, που μπορούν να πέσουν στα μάτια του*

πράγματα, δεν αντιστοιχούν εντελώς με τα ίδ ια αυτά πράγματα" αυτά πουγνωρίζουμε, είναι τα πράγματα έτσι καθώς μας φαίνονται, και όχι έτσι καθώς είναικαθ ' εαυτά. Τα πράγματα ιδωμένα καθ ' εαυτά ε ίναι απρόσιτα στη γνωσιακή μαςικανότητα, και μπορούμε μόνο να νοήσουμε ότι υπάρχουν, είναι λοιπόν απλώςνοούμενα.]  ,

142. [Ο Καντ μιλά εδώ φοβερά απλοποιη μένα: Τα φαινόμενα αποτελούν τοναισθητό κόσμο, που ποικίλλει κατά την αισθητήρια ικανότητα μας, τα πράγματακαθ' εαυτά αποτελούν τον αμετάβλητο νοητό κόσμο. Σε κανένα σημείο της Κριτ. *•

καθ. λογικής  ο Καντ δεν διατυπώνει αυτή τη διάκριση με τόση χοντροκοπιά

-

δενδιστάζει ωστόσο να μιλήσει εδώ ψυχολογικά (υποτάσσοντας τον «αισθητό κόσμο»στις μεταβλητές ψυχολογικές ικανότητες του καθενός μας), για να γίνει ευρύτερακατανοητός . ]

143. [Σήμερ α θα λέγαμε: μέσω της αυτοσυνείδησης. Ο Καντ υποστηρίζει οτικατ' αναλογία προς τις αισθήσεις με τις οποίες αντιλαμβανόμαστε το περιβάλλον,η αντίληψη του εαυτού μας γίνεται με μια «εσωτερική αίσθηση», η οποία μαςεπιτρέπει να γνωρίσουμε τον εαυτό μας ως φαινόμενο και όχι όπως είναι αυτός καθεαυτόν.]

113

ίσως το ίδιο συμπέρασμα μπορεί να βγάλει και ο πιο κοινός νους,

που ως γνωστό τείνει να πιστεύει ότι πίσω από τα αντικείμενα των

θή ά ά ό δ ώ * λλά

ται ως ον που ανήκει όχι στον αισθητό, αλλά στον νοητό κόσμο*

συνεπώς το έλλογο ον μπορεί να παρατηρεί τον εαυτό του και να

μαθαίνει τους νόμους στους οποίους υπόκεινται οι δυνάμεις του

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 51/58

αισθήσεων υπάρχει κάτι αόρατο, που δρα αυτενεργώντας* αλλά ο

κοινός νους καταστρέφει αυτή την ιδέα με το ότι αισθητοποιεί το

αόρατο ον, δηλαδή θέλει να το κάνει αντικείμενο των αισθήσεων —

κι έτσι ο κοινός νους δεν γίνεται ούτε κατά τι σοφότερος.

Ο άνθρωπος βρίσκει πράγματι μέσα του μια ικανότητα, που

τον κάνει να διαφέρει από όλα τα άλλα πράγματα, ακόμα και από

τον ίδιο τον εαυτό του ως επηρεαζόμενο από τα αισθητά αντικεί

μενα, και αυτή η ικανότητα είναι η λογική [Vernunft]. Η λογική

ως καθαρή αυτενέργεια υψώνεται πάνω και από τη νόηση [Ver-

 stand], για τον εξής λόγο: μολονότι και η νόηση είναι αυτενέργεια

και δεν περιέχει μόνο, όπως η αισθητήρια ικανότητα, παραστά

σεις που πλάθονται μέσα μας όταν επηρεαζόμαστε από τα αντι

κείμενα (άρα όταν είμαστε παθητικοί), εντούτοις δεν μπορεί με

τη δική της αυτενέργεια να παραγάγει άλλες έννοιες, από εκείνες14 4

που χρησιμεύουν στο να υπαγάγουν τις αισθητήριες παραστάσεις 

κάτω από νόμους  και έτσι να τις συνενώσουν σε μια συνειδησιακή

ενότητα· χωρίς αυτή την επεξεργασία των κατ' αίσθηση αντιλή

ψεων η νόηση δεν θα μπορούσε ποτέ να σκεφτεί' αντίθετα η λογική

με τη δημιουργία των ιδεών φανερώνει μια τόσο καθαρή αυτενέργεια, ώστε ορθώνεται πάνω από όλα όσα μπορεί να δώσει η αισθη

τήρια ικανότητα στη νόηση1 4 5 ,

έτσι αποκαλύπτεται η έξοχη λει

τουργία της λογικής: με το ότι είναι ικανή να διαχωρίζει τον αι

σθητό από τον νοητό κόσμο και έτσι να καθορίζει φραγμούς ακόμα

και στην ίδια τη νόηση.

Γ ι' αυτό ένα έλλογο ον ως διανοητική ουσία  (άρα όχι ιδωμένο

από την άποψη των κατώτερων δυνάμεων του) πρέπει να θεωρεί-

144. [Πρόκειται για τις δώδεκα κατηγορίες, που ο Καντ παραθέτει σε ένα

πίνακα στην Κριτ. τ. καθ. λογικής  Α80/Β106 και στα Προλεγόμενα §21. Οι κατη

γορίες δεν πηγάζουν από την εμπειρία, αλλ ' α πό την καθαρή αυτενέργεια τηςνόησης, γι ' αυτό ονομάζονται και «καθαρά νοητι κές έννοιες» (reine Verstandesbe

griffe).]

145. [daß sie dadurch weit über alles, was ihm Sinnlichkeit nur liefern kann,

hinausgeht. Το κείμενο είναι αμφισβητήσιμο. Δεχόμενος την αντωνυμία ihm,

υπονοώ τις λέξεις dem Verstände ( = στη νόηση). Η έκδοση της Ακαδημίας των

επιστημών του Βερολίνου δέχεται την αντωνυμία ihr, και υπονοεί τις λέξεις der 

 Vernunft ( = στη λ ογική). Αλλά η αισθητήρια ικανότητα δίνει εποπτεί ες στη νόηση

και όχι στη λογική.]

114

μαθαίνει τους νόμους, στους οποίους υπόκεινται οι δυνάμεις του

άρα και όλες οι πράξεις του, από δύο απόψεις: αφενός  κατά το

109 μέτρο που ανήκει στον αισθητό κόσμο και υπόκειτα ι σε φυσικούς

νόμους (ετερονομία), αφετέρου  κατά το μέτρο που ανήκει στον

νοητό κόσμο και υπόκειται σε νόμους ανεξάρτητους από τη φύση

μη εμπειρικούς, θεμελιωμένους μόνο στη λογική14 6

.

Ως έλλογο ον και άρα ως ον του νοητού κόσμου, ο άνθρωπος

δεν μπορεί ποτέ να σκεφτεί αλλιώτικα την αιτιότητα της θέλησης

του, παρά μόνο με την ιδέα ότι είναι ελεύθερος· γιατί ελευθερία

είναι η ανεξαρτησία από τα καθοριστικά αίτια του αισθητού

κόσμου (και αυτή την ανεξαρτησία η λογική πρέπει πάντα να

αποδίδει στον εαυτό της). Με την ιδέα της ελευθερίας συνδέεται

αδιαχώριστα η έννοια της αυτονομίας, και με αυτήν το καθολικό

αξίωμα της ηθικότητας, το οποίο ιδεατά είναι θεμέλιο των πρά

ξεων όλων των έλλογων  όντων, όπως ακριβώς ο φυσικός νόμος

είναι θεμέλιο όλων των φαινομένων.

Σβήνει τώρα η υποψία που διατυπώσαμε παραπάνω, μήπως

υπάρχει ένας κρυφός φαύλος κύκλος μέσα στο συλλογισμό μας, που

από την ελευθερία προχωρεί στην αυτονομία και από αυτήν στονηθικό νόμο· υπήρξε δηλαδή η υποψία ότι βάλαμε ως θεμέλιο του

ηθικού νόμου την ιδέα της ελευθερίας, για να συμπεραθεί με τη

σειρά του κατόπιν ο ηθικός νόμος από την ελευθερία1

ότι άρα δεν

μπορούμε να δηλώσουμε ένα στέριο θεμέλιο του ηθικού νόμου,

αλλά ορθώσαμε την ελευθερία ως αίτημα το οποίο ευχαρίστως θα

146. [Συγκρινόμενη με τη νόηση η λογική ικανότητα υπερέχει, χάρη στο ότι

κατορθώνει να κάνει τη διάκριση ανάμεσα στον αισθητό και στον νοητό κόσμο.

Γιατί δεν μπορούμε να νοήσουμε αυτή τη διάκριση; Η νόηση μπορεί μόνο στερη

τικά να σκέπτεται τα νοούμενα και ποτέ θετικά-

δεν μπορεί να υψωθεί επάνω

από τα αισθητά με τέτοιο τρόπο, ώστε να γίνει δημιουργός ιδεών οι ιδέες είναι

επίτευγμα της λογικής ικανότητας και ο Καντ τις ονομάζει επίσης «καθαρά λογικέςέννοιες» (reine Vernunftbegriffe)· δεν προέρχονται από την εμπειρία, ούτε χρησι

μεύουν στο να υπαγάγουν κάποιες αισθητήριες παραστάσεις κάτω από νόμους.

  Χάρη στη δημιουργία ιδεών η λογική είναι ικανή να υψωθεί επάνω από τα αισθητά

με τέτοιο τρόπο, ώστε να διακρίνει τα αισθητά από ένα νοητό κόσμο ιδεών.

Ως έλλογο ον ο άνθρωπος συνειδητοποιεί ότι ανήκει και στον αισθητό και στον

νοητό κόσμο. Ανήκοντας στον αισθητό κόσμο ο άνθρωπος υπόκειται σε φυσικούς

νόμους, δηλαδή ετερονομείται' αλλά κατά το μέτρο που αυτονομείται, όηλαοη

υποτάσσεται αυτόβουλα σε νόμους που θέτει ο ίδιος, είναι ελεύθερος.]

115

αποδεχτούν κάποιες καλοδιατεθειμένες ψυχές, το οποίο όμως ποτέ

1 1 0 δεν θα μπορέσουμε να στηρίξουμε αποδεικτικά. Τώρα βλέπουμε

δεύτερες επάνω στο αξίωμα της ευτυχίας.) Αλλά επειδή ο νοητός 

κόσμος είναι το Θεμέλιο τον αισθητού κόσμου άρα και των νόμων του 

θ ύ ό δή ό ό ά θέλ

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 52/58

ότι όταν σκεπτόμαστε τον εαυτό μας ελεύθερο, τον μεταθέτουμε

σε ένα ανώτερο κόσμο: γινόμαστε μέλη του νοητού κόσμου, απο

δεχόμαστε την αυτονομία της θέλησης και μαζί της την ηθικό

τ η τ α1 4 7

ως επακόλουθο* όταν όμως σκεπτόμαστε τον εαυτό μας

ως ηθικά υποχρεωμένο, τον βλέπουμε να ανήκει στον αισθητό

κόσμο αλλά ταυτόχρονα και στον νοητό.

Πώ ς είναι δυνατή μια κατηγορικ ή προστακτ ική;

Το έλλογο ον ως διανοητική ουσία συγκαταλέγεται στον

νοητό κόσμο, και ως ποιητική αιτία που ανήκει σ' αυτόν τον νοητό

κόσμο, ονομάζει την αιτιότητα του θέληση. Αφετέρου το έλλογο ον

έχει συνείδηση του εαυτού του ως μέρους του αισθητού κόσμου, και

συνειδητοποιεί ότι οι πράξεις του δεν είναι άλλο από αισθητά

φαινόμενα εκείνης της νοητής αιτιότητας· αλλά επειδή το έλλογο

ον δεν μπορεί να καταλάβει, πώς είναι δυνατές αυτές οι πράξεις

ως επακόλουθα της νοητής αιτιότητας, την οποία αγνοούμε, θεω

ρεί ότι άλλα φαινόμενα, δηλαδή οι πόθοι και οι ροπές, είναι οιπραγματικές αιτίες που καθορίζουν μέσα στον αισθητό κόσμο τις

πράξεις του. Εάν ήμουνα μέλος μόνο του νοητού κόσμου, όλες οι

πράξεις μου θα συμφωνούσαν τέλεια με το αξίωμα της αυτονομίας

της καθαρής θέλησης· εάν ήμουνα ένα τμήμα μόνο του αισθητού

κόσμου, όλες οι πράξεις μου θα έπρεπε να θεωρηθούν ως εντελώς

σύμφωνες με τον φυσικό νόμο των πόθων και των ροπών, άρα ως

1 1 1 σύμφωνες με την ετερονομία της φύσης. (Οι πρώτες πράξεις θα

στηρίζονταν επάνω στο ανώτατο αξίωμα της ηθικότητας, οι

147. [Ο φαύλος κύκλος, για τον οποίο έγινε λόγος παραπάνω (δες σημ. 140),

αποδείχνεται εδώ φαινομενικός και όχι πραγματικός. Δεν πρόκειται για ένα φαύλο

αλληλοθεμέλιωμα της ηθικότητας και της ελευθερίας, αλλά για μια συνύπαρξη τους

κάτω από την έννοια του νοητού κόσμου. Αυτή εδώ η έννοια είναι εκείνος ο «τρίτος

όρος», τον οποίο μας προμηθεύει η θετική έννοια της ελευθερίας, όπως λέει

παραπάνω ο Καντ (δες σελ. 99 και σημ. 135). Χάρη στον ηθικό νόμο μπορέσαμε να

αναχθούμε έως τη λογική ιδέα της ελευθερίας, ο ηθικός νόμος είναι λοιπόν το

θεμέλιο της γνώσης  (ratio cognoscendi) τ ης ελευθερίας· αλλά η ελευθερία είναι κάτι

πολύ περισσότερο για τον ηθικό νόμο και την ηθικότητα: είναι το θεμέλιο της 

ύπαρξης τους  (ratio essendi).]

116

αισθητού κόσμου, κι επειδή ο νοητός κόσμος σχετικά  με τη θέληση

μου (η οποία ανήκει εντελώς στον νοητό κόσμο) είναι ο άμεσος

νομοθέτης και άρα με αυτό το νόημα πρέπει να νοείται, θα πρέπει

τον εαυτό μου ως διανοητική ουσία, που εντούτοις ανήκει και στον

αισθητό κόσμο, να τον θεωρώ ως υποκείμενο στο νόμο του νοητού

κόσμου, δηλαδή της λογικής, η οποία εκφράζει αυτό το νόμο με την

ιδέα της ελευθερίας, και άρα να θεωρώ ότι υπόκειμαι στην αυτο

νομία της θέλησης· κατά συνέπεια οι νόμοι του νοητού κόσμου

πρέπει να θεωρούνται ως προσταγές για μένα, και όλες οι πράξεις

που συμφωνούν με αυτό το αξίωμα πρέπει να θεωρούνται ως κα

θήκοντα.

Έ τσ ι λοιπόν οι κατηγορικές προστακτικές είναι δυνατές, μόνο

και μόνο γιατί η ιδέα της ελευθερίας με κάνει μέλος του νοητού

κόσμου, και εάν ήμουν μέλος μόνο αυτού του κόσμου, όλες οι

πράξεις μου θα ήσαν  πάν τα σύμφωνες με την αυτονομία της

θέλησης· αλλά μια και θεωρώ τον εαυτό μου ταυτόχρονα ως μέλος

του αισθητού κόσμου, οι πράξεις μου οφείλουν  να είναι σύμφωνες

με την αυτονομία. Αυτό το κατηγορικό  καθήκον φανερώνει μια

συνθετική πρόταση a priori* γιατί στην επηρεαζόμενη από αισθησιακές ορμές θέληση μου προστίθεται η ιδέα της ίδιας αυτής

θέλησης, αλλά ως μέλους του νοητού κόσμου, προστίθεται δηλαδή

1 1 2 μια καθαρ ή και πρακ τική θέληση ως ανώ τατο ς ορθολογικός

περιορισμός της πρώτης1 4 8 ,

σχεδόν όπως στις εποπτείες του αισθη

τού κόσμου προστίθενται έννοιες της νόησης, οι οποίες δεν είναι

παρά η μορφή του νόμου γενικά, και έτσι γίνονται μπορετές οι

συνθετικές προτάσεις a priori, πάνω στις οποίες στηρίζεται κάθε

γνώση της φύσης.

148. [Εδώ φανερώνεται το βαθύτερο θεμέλιο, όπου στηρίζετα ι η συνθετικότη-

τα της κατηγορικής προστακτικής: αυτό το θεμέλιο είναι ο σύνθετος χαρακτήρας

αυτής τούτης της ανθρώπινης φύσης, το γεγονός ότι ανήκουμε τόσο στον αισθητόόσο και στον νοητό κόσμο. Εάν ανήκαμε μόνο στον αισθητό κόσμο, ο ηθικός νόμος

θα ήταν αδύνατος, γιατί θα ετερονομούμασταν εάν ανήκαμε μόνο στον νοητό

κόσμο, οι πράξεις μας θα ήσαν πάντα σύμφωνες με την αυτονομούμενη θέληση και

δεν θα υπήρχε κανένα «πρέπει»· αλλά ως μέλη δύο κόσμων συνάπτουμε τη θέληση

που επηρεάζεται από τις ορμές με την εντελώς καθαρή και ορθολογική θέληση, και

ενώ η πρώτη παρέχει τα ηθελημένα περιεχόμενα, η δεύτερη παρέχει την καθοριστι

κή μορφή του ηθικού «πρέπει».]

117

Το κοινό ανθρώπινο πνεύμα μέσα στην πρακτική του χρήση

επικυρώνει την ορθότητα αυτής της παραγωγής [Deduktion]. Δεν

υπάρχει κανένας άνθρωπος, ούτε και ο πιο μεγάλος κακούργος14 9

,

Το έσχατο όριο κάθε πρακτικής Φιλοσοφίας

Όλ ο ι οι άνθρωποι θεωρούν τον εαυτό τους ελεύθερο ως προς

θέλ Σ' ό ίζ όλ θ έ ί

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 53/58

αρκεί να έχει συνηθίσει να χρησιμοποιεί τη λογική του, που εμπρός

στα ηθικά παραδείγματα τίμιων προθέσεων, αφοσίωσης σε ηθικούς

γνώμονες συμπαράστασης και ευεργεσίας, να μην εύχεται (και

μάλιστα με μεγάλες θυσίες των συμφερόντων του και της άνεσης

του) να έχει και αυτός παρόμοια ηθικά φρονήματα. Δεν μπορεί

όμως να πραγματοποιήσει αυτό το ιδεώδες, γιατί υποκύπτει στις

ροπές και στις ορμές του· αλλά ταυτόχρονα ποθεί να λυτρωθεί απότέτοιες καταπιεστ ικές ροπές. Έτ σι αποδείχνει ότι με μια θέληση

ελεύθερη από τις αισθησιακές ορμές ανυψώνεται πνευματικά σε

μια τάξη πραγμάτων εντελώς διαφορετική από την τάξη των

επιθυμιών και του αισθησιασμού· γιατί με εκείνο τον πόθο του

λυτρωμού δεν μπορεί ποτέ να ελπίζει ότι θα ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και θα πετύχει μια κατάσταση που θα ικανοποιεί τις

11 3 πρα γμα τικ ές ή φαντασ τικές ροπές του (για τί η ιδέα που θα ξερί

ζωνε από μέσα του τον πόθο του λυτρωμού θα έχανε την ηθική

της αξία), μπορεί όμως να ελπίζει σε μια μεγαλύτερη εσωτερική

αξία της προσωπικότητας του. Ο άνθρωπος πιστεύει ότι τότε είναι

καλύτερη προσωπικότητα, όταν ανυψώνεται στη θέση ενός μέλους

του νοητού κόσμου, όπου τον αναγκάζει να εισδύσει άθελα του ηιδέα της ελευθερίας, δηλαδή της ανεξαρτησίας από χ ct. καθοριστικά 

αίτια του αισθητού κόσμου" γεννιέται τότε μέσα του η συνείδηση

μιας καλής θέλησης, που, όπως ο ίδιος ομολογεί, είναι νόμος για

την κακή του θέληση ως μέλους του αισθητού κόσμου, και αυτού

του νόμου αναγνωρίζει την απόλυτη αξία ακόμα και όταν τον

παραβαίνει. Το ηθικό καθήκον είναι λοιπόν κάτι που θέλει ανα

γκαία ο ίδιος ο άνθρωπος ως μέλος του νοητού κόσμου, και το

θεωρεί ως καθήκον μόνο κατά το μέτρο που θεωρεί συνάμα τον

εαυτό του ως μέλος του αισθητού κόσμου.

149. [Στ ις σελ. ΑΙ 78-9 της Κριτ. τ. πρακτ. λογικής  ο Καντ ξαναχρησιμοποιείμε ανάλογη επιχε ιρηματολογία το παράδειγμα του πωρωμένου κακούργου. ]

118

τη θέληση. Σ' αυτό στηρίζονται όλες οι ηθικές κρίσεις, που

αναφέρονται σε πράξεις οι οποίες θα όφειλαν  να γίνουν, αν και δεν 

έγιναν. Εντούτοις αυτή η ελευθερία δεν είναι και δεν μπορεί να είναι

μια εμπειρική έννοια, γιατί παραμένει πάντα σταθερή, ενώ η

114 εμπειρία φανερώνει τα αντίθετα από εκείνες τις αξιώσεις που

επιβάλλει ως αναγκαίες η προϋπόθεση της ελευθερίας. Αφετέρου

είναι αναγκαίο, κάθε τι μέσα στη φύση να γίνεται οπωσδήποτε

σύμφωνα με τους φυσικούς νόμους· αυτή η φυσική αναγκαιότητα

δεν είναι μια εμπειρική έννοια, ακριβώς γιατί επιβάλλει την έννοια

της αναγκαιότητας, άρα μιας γνώσης a priori. Αλλά αυτή η έννοια

της φύσης επικυρώνεται από την εμπειρία και πρέπει οπωσδήποτε

να προϋποτεθεί, εάν διόλου είναι δυνατή η εμπειρία, δηλαδή η

βάσει καθολικών νόμων συναρτώμενη γνώση των αντικειμένων των

αισθήσεων. Η ελευθερία είναι λοιπόν μόνο μια ιδέα  της λογικής,

της οποίας η αντικειμενική πραγματ ικότη τα καθ ' εαυτήν είναι

αμφίβολη· αντίθετα η φύση είναι μια έννοια της νόησης, πο υ

αποδείχνει και πρέπει εξανάγκης να αποδείχνει την πραγματικό

τητα της με εμπειρικά παραδείγματα15 0

.

  Από εδώ πηγάζει μια διαλεκτική της λογικής, γιατί σχετικά

με τη θέληση η ελευθερία, την οποία της αποδίδουμε, φαίνεται να

είναι σε αντίφαση με τη φυσική αναγκαιότητα. Ωστόσο, μολονότι

από θεωρητική άποψη σ' αυτό το σταυρ οδρόμ ι η λογική βρίσκει το

δρόμο της φυσικής αναγκαιότητας πιο στρωτό και πιο εύχρηστο

από το δρόμο της ελευθερίας, από πρακτική άποψη το μονοπάτι

150. [Εδ ώ τίθεται υπό εξέταση η σχέση μεταξύ ελευθερίας και αναγκαιότητας. Πώς μπορούν να συμβιβαστούν αυτές οι δύο αντίθετες έννοιες; Άλλες πράξειςαπαιτεί ο ηθικός νόμος της ελευθερίας, και άλλες γίνονται μέσα στην εμπειρικήπραγματικότητα, γιατί οι πράξεις μας υπόκεινται στους φυσικούς νόμους. Αυτό δεν

συνεπάγεται όμως ότι οι πράξεις μας υπακούουν μόνο στη φυσική αναγκαιότητα,αλλά ότι κυμαίνονται ανάμεσα σε δυο ετερόκλητες νομοθεσίες.

  Αυτή η ταξινόμηση δικαιώνει ως υπαρκτή τόσο την ελευθερία όσο και τη φύση( = φυσική αναγκαιότητα). Η ελευθερία είναι έννοια της λογικής, δηλαδή ιδέα, καιούτε πηγάζει από την εμπειρία ούτε επικυρώνεται εμπειρικά. Αντίθετα η αναγκαιότητα είναι έννοια της νόησης, και μολονότι πηγάζει από τη νόηση επικυρώνεται μεεμπειρικά παραδείγματα. Με αυτή την ταξινόμηση βρίσκει τη λύση της η τρίτηαντινομία, που διατυπώνεται στην Κριτ. τ. καθ. λογικής  Α444-5/Β472-3. ]

119

της ελευθερίας είναι ο μόνος δρόμος, όπου μπορούμε να χρησιμο-

ποιήσουμε τη λογική μας μέσα στην ηθική μας διαγωγή. Γι' αυτό

115 είναι εντελ ώς αδύνατο τόσο στην πιο λεπτ αίσ θητ η Φιλοσοφία όσο

ιδέα, η οποία ενώ εναρμονίζεται χωρίς αντίφαση με μιαν άλλη,

γερά θεμελιωμένη ιδέα, μας δημιουργεί μεγάλες δυσκολίες και

φέρνει σε αμηχανία τη λογική μέσα στη θεωρητική της χρησιμο

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 54/58

και στην πιο κοινή ανθρώπινη λογική, να απορρίψουν με σοφιστείες

την ελευθερία. Η λογική15 1

πρέπει λοιπόν να προϋποθέσει ότι δεν

υπάρχει καμιά αληθινή αντίφαση ανάμεσα στην ελευθερία και στη

φυσική αναγκαιότητα των ίδιων ανθρώπινων πράξεων γιατί η

λογική δεν μπορεί να απορρίψει ούτε την έννοια της φύσης ούτε της

ελευθερίας.

Ωστόσο πρέπει τουλάχιστο να εξαλειφθεί με πειστικό τρόποαυτή η επιφανειακή αντίφαση, ακόμα και αν δεν μπορεί ποτέ να

κατανοη θεί, π ώς είναι δυνατή η ελευθερία. Γιατ ί εάν η ιδέα της

ελευθερίας αντιφάσκει προς τον εαυτό της ή προς τη φύση, η οποία

είναι εξίσου αναγκαία, θα έπρεπε να απορριφτεί η ελευθερία και νά

γίνει δεκτή μόνο η φυσική αναγκαιότητα.

Είναι όμως αδύνατο να ξεφύγουμε από αυτή την αντίφαση, εάν

το υποκείμενο που πιστεύει τον εαυτό του ελεύθερο, σκέπτεται τον

ελεύθερο εαυτό του με το ίδιο νόημα ή από την ίδια άποψη, όπως και

όταν τον θεωρεί υποταγμένο στον φυσικό νόμο. Γι' αυτό η θεω

ρητική Φιλοσοφία έχει την απαράγραπτη αποστολή, να δείξει

ότι η αντίφαση μεταξύ φύσης και ελευθερίας είναι επίφαση, που

οφείλεται στο ότι όταν θεωρούμε τον άνθρωπο ελεύθερο, τον

σκεπ τόμα στε με άλλο νόημα και από άλλη άποψη απ ό ό,τι τότ ε

116 που τον θεωρούμε ως τμήμα της φύσης και ως υπο ταγ μένο στους

φυσικούς νόμους* ότι οι έννοιες της φύσης και της ελευθερίας όχι

μόνο μπορούν  να συνυπάρχουν αρμονικά, αλλά και πρέπει να

θεωρούνται ως αναγκαία ενωμένες  μέσα στο ίδιο υποκείμενο15 2

,

γιατί αλλιώς δεν θα υπήρχε λόγος να επιβαρυνθεί η λογική με μια

15 1. [Diese = Ε τούτη . Δεν είναι σαφές αν αυτή η αντωνυμία αναφέρεται στην

κοινή ανθρώπινη λογική ή στη λογική γενικά. Ο Adickes προτείνει να διορθωθεί

αυτή η λέξη σε Jene ( = Εκείνη), ώστε να αναφέρεται με σαφήνεια στη λογική

γενικά.]152. [Εδώ φανερώνεται ξανά το βαθύτερο θεμέλιο, που παρέχει τη λύση της

αντίφασης ανάμεσα στην ελευθερία και στη φυσική αναγκαιότητα: πρόκειται για τη

διπλή υφή του ανθρώπου. Ιδωμένοι από την άποψη του νοητού  κόσμου είμαστε

ελεύθεροι, ιδωμένοι από την άποψη του αισθητού  κόσμου είμαστε υποταγμένοι στη

φυσική αναγκαιότητα (δηλαδή στις εγωιστικές ορμές μας). Μια τέτοια λύση θα

ήταν αδύνατη, εάν βλέπαμε τον εαυτό μας ελεύθερο κι εξαναγκασμένο από την ίδια

άποψη.]

120

ποίηση. Αλλά σ' αυτό το καθήκον υπόκειται μόνο η θεωρητική

Φιλοσοφία, κατά το μέτρο που θέλει να ανοίξει το δρόμο στην

πρακτική Φιλοσοφία. Δεν έγκειται λοιπόν στην υποκειμενική διά

θεση του φιλόσοφου, να διαλύσει ή να αφήσει ανέγγιχτη αυτή την

επιφανειακή αντίφαση μεταξύ φύσης και ελευθερίας· γιατί στη

δεύτερη περίπτωση η θεωρία είναι ένα bonum vacans [= αδέσποτο

αγαθό], το οποίο μπορεί να αποκτήσει με πλήρη δικαιώματα οφατα λισμ ός και να διώξει α π ' αυτ ό την Ηθική, σαν αυτό να ήταν

αδέσποτο κτήμα15 3

.

Δεν μπορούμε όμως ακόμα να πούμε, ότι εδώ αρχίζουν τα

όρια της πρακτικής Φιλοσοφίας. Γιατί δεν είναι έργο της πρακτι

κής Φιλοσοφίας να διαλύσει αυτή την αντίφαση· η πρακτική

Φιλοσοφία ζητά από τη θεωρητική λογική να δώσει τέλος σ* αυτή

την αντίφαση και να διαφωτίσει όλα τα θεωρητικά προβλήματα

που συναντά, για να βρει η πρακτική λογική την απαραίτητη

γαλήνη και ασφάλεια από τις εξωτερικές επιθέσεις, που θα μπο

ρούσαν να της κλονίσουν το έδαφος όπου θέλει να οικοδομηθεί.

  Αλλά η αξίωση, την οποία προβάλλει ακόμα και η κοινή

ανθρώπινη λογική, για ελευθερία της θέλησης, θεμελιώνεται στη

συνείδηση και στην παραδεγμένη προϋπόθεση, ότι η λογική είναι

ανεξάρτητη από υποκειμενικά καθοριστικά αίτια, που αποτελούν

συλλήβδην ό,τι ανήκει στην αίσθηση και στον αισθησιασμό. Ο

άνθρωπος που θεωρεί έτσι τον εαυτό του ως διανοητική ουσία,

τοποθετείται σε μιαν άλλη τάξη πραγμάτων και σε εντελώς άλλη

σχέση προς τα καθοριστικά αίτια, όταν θεωρεί τον εαυτό του ως

διανοητική ουσία με θέληση και άρα με αιτιότητα, παρά όταν

θεωρεί τον εαυτό του ως φαινόμενο του αισθητού κόσμου (κάτι που

ο άνθρωπος είναι επίσης) και υποτάσσει την αιτιότητα του στους

εξωτερικά καθοριστικούς φυσικούς νόμους. Μετά από λίγο κατα

λαβαίνει ότι η φύση και η ελευθερία μπορούν και μάλιστα πρέπει να

153 . [Λύνοντας την αντίφαση ανάμεσα στην ελευθερία και στην αναγκαιότητα

η θεωρητική Φιλοσοφία ανοίγει τον δρόμο στην Ηθική-

γιατί αλλιώς αφήνει το

πεδίο ελεύθερο σε δογματικές και μονόπλευρες θεωρίες, όπως είναι ο ντετερμινι

σμός και ο φαταλισμός, που δέχονται την πλήρη επικράτηση της αναγκαιότητας και

αρνούνται κάθε ιδέα ελευθερίας.]

121

συνυπάρχουν ταυτόχρονα και αρμονικά. Γιατί το να υποτάσσεται

ένα πράγμα ως φαινόμενο (ως ον του αισθητού κόσμου) σε ορισμέ

νους νόμους, από τους οποίους το ίδιο αυτό ον είναι ανεξάρτητο ως

πράγμα  ή ως ον καθ' εαυτό, δεν σημαίνει ούτε την παραμικρή

θέλησης, και θετική μόνο ως προς το εξής σημείο: ότι η ελευθερία

σ' αυτό το αρνητικό νόημα συνδέεται ταυτόχρονα με μια (θετική)

ικανότητα και μάλιστα με την αιτιότητα της λογικής που ονομά

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 55/58

αντίφαση· ότι όμως ο άνθρωπος οφείλει να θεωρεί και να σκέπτεται

τον εαυτό του με αυτό το διπλό τρόπο, στηρίζεται από το ένα

μέρος στην αυτοσυνείδηση του ως αντικείμενου επηρεαζόμενου

από τις αισθήσεις, από το άλλο μέρος στην αυτοσυνείδηση του ως

διανοητικής ουσίας, δηλαδή ως ουσίας ανεξάρτητης μέσα στη

λογική της ενέργεια από αισθητήριες επιδράσεις (συνεπώς ως

ουσίας του νοητού κόσμου).11 8 Α π ' αυτ ά προκ ύπτει ότι ο άνθρωπ ος θεωρεί όχι μόνο ότι έχει

μια θέληση, που τον λυτρώνει από τους πόθους και τις ροπές,

αλλά και αντίθετα θεωρεί μέσω της θέλησης μπορετές και μάλιστα

αναγκαίες όλες εκείνες τις πράξεις, που μπορούν να γίνουν με

παραμέληση των πόθων και των αισθησιακών διεγέρσεων. Η

αιτιότητα αυτών των πράξεων ενυπάρχει μέσα στον άνθρωπο ως

διανοητική ουσία και μέσα στους νόμους των πράξεων που γίνονται

σύμφωνα με αξιώματα ενός νοητού κόσμου· από αυτό τον κόσμο ο

άνθρωπος δεν γνωρίζει τίποτε άλλο, παρά μόνο ότι μοναδικός

νομοθέτης είναι η λογική, και μάλιστα η καθαρή και ανεξάρτητη

από τον αισθησιασμό λογική, και ότι επειδή ο αυθεντικός εαυτόςτου είναι μόνο διανοητική ουσία (ενώ αντίθετα ωσ άνθρωπος είναι

μόνο φαινόμενο του αυθεντικού εαυτού του), οι νόμοι της καθαρής

λογικής τον αφορούν άμεσα και κατηγορικά, έτσι ώστε οι ροπές και

οι ορμές (συνεπώς όλη η φύση του αισθητού κόσμου) να μη μπορούν

ποτέ να βλάψουν τους νόμους της θέλησης του ως διανοητικής

ουσίας· και μάλιστα ο άνθρωπος δεν αναλαμβάνει την ευθύνη για

τις ροπές και τις ορμές του και δεν τις καταλογίζει στον αυθεντικό

εαυτό του, δηλαδή στη θέληση του' ευθύνες καταλογίζει στον

εαυτό του μόνο όταν δείχνεται επιεικής στις ορμές του και τις

αφήνει να επηρεάζουν τους γνώμονες του ζημιώνοντας τους ορθο

λογικούς νόμους της θέλησης.

Με το ότι η πρακτική λογική σκέπτεται ότι ο εαυτός της

ανήκει στον νοητό κόσμο, δεν ξεπερνά τα όρια της· θα τα ξεπερ

νούσε μόνο εάν ήθελε να εποπτεύει και να αισθάνεται τον νοητό

119 κόσμο. Με το ότι σκέπτε ται έτσι τον εαυτό της, η πρακ τική λογική

φτιάχνει μόνο μια αρνητική έννοια σχετικά με τον αισθητό κόσμο,

ως κόσμο που δεν δίνει στη λογική νόμους για καθορισμό της

122

ζεται θέληση, και που είναι η ικανότητα να πράττουμε έτσι ώστε

το αξίωμα των πράξεων να συμφωνεί με την ουσιώδη υφή μιας

λογικής αιτίας, δηλαδή με το καθολικό κύρος του γνώμονα ως

ηθικού νόμου. Αλλά εάν η πρακτική λογική ήθελε να αντλήσει από

τον νοητό κόσμο ένα αντικείμενο της θέλησης, δηλαδή ένα κινητικό

αίτιο, θα ξεπερνούσε τα όρια της και θα καυχιόταν ότι ξέρει κάτι,

για το οποίο δεν ξέρει τίποτα. Η έννοια ενός νοητού κόσμου είναιλοιπόν μόνο μια άποψη, που η λογική αναγκάζεται να υιοθετήσει

τοποθετούμενη έξω από τα φαινόμενα, για να μπορεί να σκέπτε

ται τον εαυτό της ως πρακτική  ικανότητα· αυτή η σκέψη θα ήταν

εντελώς αδύνατη, εάν οι επιδράσεις του αισθησιασμού καθόριζαν

τον άνθρωπο, είναι όμως εντελώς αναγκαία, κατά το μέτρο που δεν

πρέπει να αρνηθούμε στον άνθρωπο την αυτοσυνείδηση του ως

διανοητικής ουσίας, συνεπώς ως λογικής αιτίας η οποία αυτενερ

γεί, δηλαδή ενεργεί ελεύθερα. Αυτή η σκέψη επιβάλλει βέβαια την

ιδέα μιας άλλης τάξης και νομοθεσίας από την τάξη του φυσικού

μηχανισμού (ο οποίος κυριαρχεί τον αισθητό κόσμο), και κάνει

αναγκαία την έννοια ενός νοητού κόσμου (δηλαδή το σύνολο των

120 έλλογων όντων ως πραγ μάτω ν ιδωμένων κα θ' εαυτά), αλλά χωρίς

να μπορούμε να προβάλουμε και την πιο παραμικρή αξίωση, ότι

γνωρίζουμε από τον νοητό κόσμο κάτι άλλο πέρα από την προσδιο

ριστική μορφή 15 

*, δηλαδή την καθολικ ότητα του γνώμονα της

θέλησης ως ηθικού νόμου, και άρα την αυτονομία της θέλησης, που

μόνο αυτή μπορεί να συνυπάρχει με την ελευθερία της θέλησης·

αντίθετα όλοι οι νόμοι που αναφέρονται σε αντικείμενα [δηλαδή

σε υποκειμενικούς σκοπούς της θέλησης], δίνουν ετερονομία, η

οποία φανερώνεται μόνο μέσα στους φυσικούς νόμους και μπορεί να

αφορά μόνο τον αισθητό κόσμο.

  Αλλά η λογική θα ξεπερνούσε τα όριά της εάν επιχειρούσε ναεξηγήσει το πρόβλημα, πώς  μπορεί η καθαρή λογική να είναι

πρακτική* αυτό θα ήταν εντελώς το ίδιο σαν να ήθελε να εξηγήσει

το πρόβλημα, πώς είναι δυνατή η ελευθερία.

154. [formale Bedingung. Όσο ν αφορά τη μορφή  ως προσδιοριστική τουπεριεχόμενου και όσον αφορά την εφαρμογή αυτής της έννοιας στο καθολικό κύροςτου ηθικού νόμου, δες παραπάνω σημ. 123.]

12 3

Γιατί δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τίποτε άλλο, παρά μόνο

ό,τι μπορούμε να αναγάγουμε σε νόμους, των οποίων το αντικείμε

νο μπορεί να δοθεί σε κάποια ενδεχόμενη εμπειρία. Αλλά η

λ θ ί δ ί ά δέ ί ή

αντίφαση εξαφανίζεται, εάν συλλογιστούν και, όπως είναι σωστό,

παραδεχτούν ότι πίσω από τα φαινόμενα πρέπει να υπάρχουν ως

θεμέλια (αν και κρυμμένα) τα πράγματα καθ' εαυτά, για τους

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 56/58

ελευθερία δεν είναι παρά μια ιδέα, της οποίας η αντικειμενική

πραγματικότητα δεν μπορεί ποτέ και με κανένα τρόπο να αποδει

χτεί σύμφωνα με φυσικούς νόμους, άρα ούτε και μέσα σε κάποια

ενδεχόμενη εμπειρία' και επειδή η ελευθερία δεν μπορεί να μας

δώσει ποτέ ένα παράδειγμα της έστω και με κάποια αναλογία, δεν

μπορεί ποτέ ούτε να εννοιολογηθεί [begriffen werden] και ούτε καν

να κατανοηθεί [eingesehen werden]. Η ελευθερία ισχύει μόνο ωςαναγκαία προϋπόθεση της λογικής μέσα σε ένα ον, το οποίο

πιστεύει ότι έχει συνείδηση της θέλησης του, δηλαδή συνείδηση

μιας ικανότητας εντελώς διαφορετικής από τον πόθο (είναι δηλαδή

ικανή να αυτοκαθορίζει τις πράξεις της ως διανοητική ουσία, άρα

120 σύμφο^να με τους νόμους της λογικής και ανεξάρτητα από τα

φυσικά ένστικτα). Αλλά εκεί όπου παύει κάθε καθορισμός βάσει

φυσικών νόμων, παύει και κάθε εξήγηση155 

, και δε μας μένει τίποτε

άλλο από του να πάρουμε μια αμυντική στάση, δηλαδή να αντι

κρούσουμε τις αντιρρήσεις όλων εκείνων που καμώνονται ότι

εισέδυσαν βαθύτερα μέσα στην ουσία των πρ αγμά των και γι'

αυτό κηρύσσουν θαρραλέα ως αδύνατη την ελευθερία. Σ' αυτούς

τους ανθρώπους μπορούμε μόνο να δείξουμε ότι η αντίφαση, την

οποία νομίζουν ότι ανακάλυψαν μεταξύ φυσικής αναγκαιότητας και

ελευθερίας, συνίσταται μόνο σ' ετούτο: ενώ για να εφαρμόσουν τον

φυσικό νόμο στις ανθρώπινες πράξεις πρέπει να θεωρήσουν ανα

γκαστικά τον άνθρωπο ως φαινόμενο, αυτοί εξακολουθούν να τον

θεωρούν ως φαινόμενο ακόμα και όταν πρόκειται να τον δουν ως

διανοητική ουσία και ως πράγμα καθ' εαυτό* θα υπήρχε αντίφαση,

μόνο εάν θέλαμε να διαχωρίσουμε την αιτιότητα του ανθρώπου

(δηλαδή τη θέληση του) από όλους τους φυσικούς νόμους του

αισθητού κόσμου μέσα σε ένα και το αυτό υποκείμενο" αλλά αυτή η

155. [Η ελευθερία όπως και ολόκληρη η υπεραισθητή (νοητή) φύση δεν είναι

αντικείμενο γνώσης-

μπορούμε να την σκεπτόμαστε, αλλά δεν έχουμε κανένα

αισθητό δεδομένο της, ώστε να την συλλάβουμε εποπτικά. Αφού δεν υπόκειται καν

στους φυσικούς νόμους αλλά υπακούει στη δική της νομοθεσία, δεν μπορούμε ούτε

και να την εξηγήσουμε'  εάν δεν θέλουμε να την διαστρεβλώσουμε μεταποιώντας

την σε κάτι αισθητό, οφείλουμε να την σκεπτόμαστε σαν ανεξήγητο, ακατανόητο

μυστήριο. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ήδη η Κριτ. τ. καθ. λογικής  είναι

ότι δεν μπορούμε ούτε να αποδείξουμε αλλά ούτε και να αρνηθούμε την ελευθερία.]

124

κινητήριους νόμους των οποίων δεν μπορούν να απαιτήσουν να

είναι οι ίδιοι με τους νόμους, στους οποίους υπόκεινται τα φαινό-

μενα.

Το ότι είναι υποκειμενικά αδύνατο να εξηγήσουμε την ελευθε-

122 ρία της θέλησης, ταυ τίζε ται με το ότι είναι αδύνατο να ανακαλύ-

ψουμε και να κατανοήσουμε το ενδιαφέρον 156 

που μπορεί να

αποκτήσει ο άνθρωπος για τους ηθικούς νόμους· κι εντούτοις οάνθρωπος αποκτά πράγματι ένα τέτοιο ενδιαφέρον, του οποίου το

εσωτερικό μας θεμέλιο ονομάζουμε ηθικό αίσθημα· αυτό το αίσθη-

μα θεώρησαν μερικοί φιλόσοφοι εσφαλμένα ως κριτήριο των ηθι-

κών μας αποφάσεων, ενώ αντίθετα πρέπει να θεωρηθεί ως υποκει-

 μενικό  συμβάν, το οποίο εμπνέε ι ο ηθικός νόμος επιδ ρώντ ας στη

θέληση, και τα αντικειμενικά θεμέλια του ηθικού αισθήματος

πηγάζουν μόνο από τη λογική15 7

.

Για να θελήσουμε αυτό, που μόνη η λογική επιβάλλει ως

καθήκον σε ένα έλλογο ον που επηρεάζεται από τις αισθήσεις,

πρέ πει η λο γική να έχει την ικανό τητα να μας εμπνέει ένα αίσθημα 

ευχαρίστησης  ή ικανοποίησης για την εκτέλεση του καθήκοντος·123 άρα η λογική πρέπει να έχει μια αιτιότητα, μέσω της οποίας

156. [Σημ. του Καντ:] Ενδιαφέρον είναι αυτό μέσω του οποίου η λογική

γίνεται πρακτική, γίνεται δηλαδή μια αιτία που καθορίζει τη θέληση. Γι' αυτό,

μόνο για ένα έλλογο ον λένε ότι έχει ενδιαφέρον για κάτι-

τα άλογα όντα αισθά

νονται μόνο αισθησιακές ορμές. Η λογική ενδιαφέρεται άμεσα για μια πράξη,

μόνο όταν το καθολικό κύρος του γνώμονα είναι επαρκής καθοριστική βάση της

θέλησης. Μόνο ένα τέτοιο ενδιαφέρον είναι καθαρό ενδιαφέρον. Ότ α ν όμως η

λογική δεν μπορεί να καθορίζει τη θέληση παρά μόνο μέσω ενός άλλου αντικειμένου

του πόθου ή εξαρτώντας τη θέληση από ένα ιδιαίτερο αίσθημα του υποκειμένου,

τότε το ενδιαφέρον της λογικής για την πράξη είναι έμμεσο-

και επειδή η λογική

από μόνη της, χωρίς εμπειρία, δεν μπορεί να ανακαλύψει ούτε τα αντικείμενα[ = τους σκοπούς] της θέλησης ούτε κανένα άλλο βαθιά ριζωμένο αίσθημα του

υποκειμένου, αυτό το ενδιαφέρον είναι μόνο εμπειρικό και όχι καθαρά ορθολογικό.

Το λογικό [logisch] ενδιαφέρον της λογικής (που έγκειται στο να πλουτίσει τις

γνώσεις της) δεν είναι ποτέ άμεσο, αλλά προϋποθέτει πάντα υποκειμενικές

προθέσεις.

157. [Το ίδιο θέμα αναπτύσσει ο Καντ εκτενέστερα στο κεφάλαιο «Τα κίνητρα

της καθαρής πρακτικής λογικής» (Von den Triebfedern der reinen praktischen

  Vernunft), στην Κριτ. τ. πρακτ. λογικής  Α126-159.]

125

καθορίζει τον αισθησιασμό της βάσει αξιωμάτων. Είναι όμως

εντελώς αδύνατο να κατανοήσουμε, δηλαδή να εξηγήσουμε a priori,

πώς μπορεί μια καθαρή σκέψη, που δεν περιέχει τίποτα αισθησια

μένων του αισθητού κόσμου), δεν είναι μόνο εντελώς δυνατό  (όπως

μπορεί να δείξει η θεωρητική Φιλοσοφία) αλλά και απόλυτα

αναγκαίο για ένα έλλογο ον που έχει συνείδηση ότι είναι μια λογική

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 57/58

χ

κό, να εμπνέ ει ένα αίσθημα ευ χαρίστησης ή δυσαρέσκειας-

γ ι ατ ί

εδώ υπάρχει ένα άλλο είδος αιτιότητας, για το οποίο — όπως και

για κάθε άλλη αιτι ότητ α — δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε τί

ποτε a priori, αλλά πρέπει να συμβουλευτούμε την εμπειρία. Αλλά

επειδή η εμπειρία δεν μπορεί να μας προσφέρει καμιά άλλη σχέση

μεταξύ αιτίας και αποτελέσματος εκτός από τη σχέση που συνδέει

δυο εμπειρικά αντικείμενα, κι επειδή εδώ μόνο η καθαρή λογική με

καθαρές ιδέες (που δεν μπορούν ποτέ να είναι αντικείμενα εμπει

ρίας) πρέπει να είναι η αιτία ενός αποτελέσματος, το οποίο

εκδηλώνεται βέβαια εμπειρικά, γι' αυτό είναι εντελώς αδύνατο σ'

εμάς τους ανθρώπους να εξηγήσουμε, πώς και γιατί μας ενδιαφέρει

η καθολικότητα του υποκειμενικού γνώμονα ως νόμου, άρα η

ηθικότητα. Το μόνο βέβαιο είναι το εξής: ότι η ηθικότητα δεν έχει

για εμάς αξία επειδή μας ενδιαφέρει [= επειδή μας συμφέρει ]  (γιατί

αυτό είναι ετερονομία και εξάρτηση της πρακτικής λογικής από

τον αισθησιασμό, δηλαδή από ένα βαθιά ριζωμένο αίσθημα, που θα

εμπόδιζε τη λογική να νομοθετεί ηθικά), αλλά μας ενδιαφέρει

επειδή έχει αξία για εμάς τους ανθρώπους, μια και πηγάζει από τηθέληση μας ως διανοητική ουσία και άρα από τον αυθεντικό εαυτό

μας· η λογική υποτάσσει λοιπόν κατ' ανάγκην στην υφή του πράγ

  ματος ιδωμένου καθ' εαυτό, οτιδήποτε ανήκει στο φαινόμενο.

12 4 Ά ρ α η μόνη απάντηση, που μπορε ί να δοθεί στο ερώτημα :

πώς είναι δυνατή μια κατηγορική προστακτική, είναι να δειχτεί η

μοναδική προϋπόθεση, κάτω από την οποία είναι δυνατή η κατη

γορική προστακτική, δηλαδή να δειχτεί η ιδέα της ελευθερίας, και

ταυτόχρονα να διαφωτιστεί η αναγκαιότητα αυτής της προϋπόθε

σης. Αυτό είναι αρκετό για την πρακτική χρήση της λογικής,

δηλαδή για.να πειστεί κανείς για το κύρος της κατηγορικής προ

στακτικής, άρα και του ηθικού νόμου· αλλά το πώς είναι δυνατήαυτή η προϋπόθεση της ελευθερίας, δεν μπορεί ποτέ να συλληφθεί

από την ανθρώπινη λογική. Αλλά εάν προϋποτεθεί η ελευθερία της

θέλησης ενός έλλογου όντος, βγαίνει ως αναγκαίο επακόλουθο η

αυτονομία  αυτής της θέλησης ως μοναδική μορφική συνθήκη, κάτω

από την οποία η θέληση καθορίζεται ηθικά. Το να προϋποτεθεί

αυτή η ε λευθερία της θέλησης (χωρίς α υτό να αντιφάσκει με το

αξί ωμα της φυσικής αναγκ αιότ ητας μέσα στη σύνδεση των φαινο-

126

αιτιότητα, άρα μια θέληση (εντελώς διαφορετική από τους πό

θους), και μάλιστα να αποδεχτεί την ελευθερία πρακτικά, δηλαδή

ως ιδέα και ως αναγκαία συνθήκη όλων των εκούσιων πράξεών του.

Πώ ς  όμως τώρα η καθαρή λογική χωρίς άλλα κίνητρα από κάποια

άλλη πηγή μπορεί να είναι πρακτική· δηλαδή πώς το αξίωμα περί 

1 25 καθολικού κύρους κάθε υποκειμενικού γνώμονα ως νόμου  (αξίωμα

που αποτελεί τη μορφή μιας καθαρής πρακτικής λογικής) χωρίς

κανένα περιεχόμενο (αντικείμενο) της θέλησης, για το οποίο θα

μπορούσε να αποκτηθεί ενδιαφέρον, μπορεί να γίνει ένα κίνητρο

ηθικών πράξεων και να εμπνεύσει ένα ενδιαφέρον που θα μπορούσε

να ονομαστεί καθαρά ηθικό· με άλλες λέξεις: πώς η καθαρή λογική 

  μπορεί να είναι πρακτική — είναι ένα πρόβλημα που δεν μπορεί να

λύσει καμιά ανθρώπινη λογική, και κάθε προσπάθεια για επίλυσή

του είναι χαμένος κόπος.

Μια τέτοια προσπάθεια είναι σαν να ζητούσα να εξηγήσω,

πώς είναι δυνατή η ελευθερία ως αιτιότητα της θέλησης. Γιατί εδώ

εγκαταλείπω το φιλοσοφικό θεμέλιο της εξήγησης και δεν στηρί

ζομαι πουθενά. Θα μπορούσα βέβαια να περιπλανηθώ ονειροπολώντας μέσα στον νοητό κόσμο, στον κόσμο των διανοητικών ουσιών,

που μου μένει ως μόνη καταφυγή· αλλά μολονότι έχω μια ιδέα  το υ

νοητού κόσμου θεμελιωμένη σε γερά θεμέλια, δεν έχω ούτε την

παραμικρή γνώση αυτού του κόσμου, και δεν μπορώ ποτέ να

πετύχω μια τέτοια, όσο και να προσπαθήσω με τις φυσικές

δυνάμεις της λογικής μου. Αυτή η ιδέα σημαδεύει μόνο κάτι που

παραμένει μέσα μου, όταν από τις καθοριστικές αιτίες της θέλησής

μου αποκλείσω κάθε τι που ανήκει στον αισθητό κόσμο, κάτι που

με βοηθά να υπερνικήσω το αξίωμα των αισθησιακών κινήτρων

περιορίζοντάς τα, και να δείξω ότι ο αισθητός κόσμος δεν περι

κλείει τα πάντα , αλλά υπάρχει εκτός απ ' αυτόν και κάτι άλλο, κάτι12 6 περισσό τερο, το οποίο όμως δεν γνωρ ίζω. Ό τ α ν από την καθαρή

λογική, η οποία σκέπτεται αυτό τον ιδεατό κόσμο, αφαιρέσω κάθε

περιεχόμενο, δηλαδή τη γνώση των αντικειμένων, δεν μου απομέ

νει τίποτε άλλο παρά η μορφή, δηλαδή ο πρακτικός νόμος του

καθολικού κύρους κάθε υποκειμενικού γνώμονα και η σύμφωνη με

αυτό το νόμο ορθολογική συνείδηση σχετικά με έναν καθαρό νοητό

κόσμο ως ενδεχόμενη καθοριστική αιτία της θέλησης. Εδώ δεν

127

πρέπει να υπάρχουν καθόλου αισθησιακά κίνητρα" γιατί αυτή η

ιδέα ενός νοητού κόσμου θα έπρεπε να είναι η ίδια το κίνητρο, ή

έστω εκείνο που θα κινούσε αρχικά το ενδιαφέρον της λογικής·

Είναι ένα ουσιώδες αξίωμα  κάθε χρησιμοποίησης της λογικής μας,

να σπρώχνει τη γνώση της έως τη συνείδηση της αναγκαιότητας  τ ης

(γιατί χωρίς αυτή τη συνείδηση δεν θα ήταν ορθολογική γνώση)

8/3/2019 Kant, Ta Themelia Tis Metafisikis Ton Ithon

http://slidepdf.com/reader/full/kant-ta-themelia-tis-metafisikis-ton-ithon 58/58

αλλά ο διαφωτισμός αυτού του ενδιαφέροντος είναι ακριβώς το

μεγάλο πρόβλημα, που δεν μπορούμε να επιλύσουμε.

Εδώ βρίσκεται το έσχατο όριο κάθε ηθικής έρευνας. Ο καθορι-

σμός αυτού του ορίου είναι πολύ σημαντικός, αφενός για να μη

ζητά η ανθρώπινη λογική με βλάβη των ηθών μέσα στον αισθητό

κόσμο το ανώτατο αξίωμα της ηθικότητας και ένα ευνόητο αλλά

εμπειρικό ενδιαφέρον, αφετέρου για να μη φτερουγάει μάταια και

αδύναμα η λογική μέσα στονκενό γι ' αυτήν15 8

χώρο των υπερβατι-

κών εννοιών, που λέγεται νοητός κόσμος, και να μη χάνεται μέσα

σε χίμα ιρες. Άλ λω στ ε η ιδέα ενός καθαρού νοητού κόσμου ως

συνόλου όλων των διανοητικών ουσιών, στο οποίο ανήκουμε κι

εμείς ως έλλογα όντα (αν και είμαστε ταυτόχρονα μέλη του αι-

σθητού κόσμου), είναι πάντα μια γόνιμη και χρήσιμη ιδέα για το

12 7 θεμέλιωμα μιας ορθολογικής πίστης, μολονότι κάθε γνώση στα-

ματά στα όρια του νοητού κόσμου* γιατί με το εξαίσιο ιδεώδες

ενός καθολικού κράτους των αυτοσκοπών  (των έλλογων όντων),

ένα κράτος στο οποίο μπορούμε να είμαστε μέλη μόνο όταν συμπε-

ριφερόμαστε σύμφωνα με τους γνώμονες της ελευθερίας σαν ναήσαν νόμοι της φύσης, εισδύει μέσα μας ένα φλογερό ενδιαφέρον

για τον ηθικό νόμο.

Τελική σημείωση

Η θεωρητική χρήση της λογικής σχετικά με τη φύση οδηγεί

στην απόλυτη αναγκαιότητα μιας ανώτατης αιτίας του κόσμου· η

πρακτική χρήση της λογικής σχετικά με την ελευθερία  οδηγεί

επίσης σε μια απόλυτη αναγκαιότητα, αλλά μόνο στην αναγκαιό-

τ η τ α των νόμων των πράζεων  ενός έλλογου όντος σαν τέτοιου15 9

.

158. [«κενό γι ' αυτήν»: εννοεί για την ανθρώπινη λογική, όχι όμως και γιατη θεϊκή. Περιορίζεται έτσι η Ηθική στις υπερβασιακές (iransscendental) έννοιες,και αποκλείονται οι υπερβατικές (transscendent) έννοιες.]

159. [Η «τελική σημείωση» είναι αφιερωμένη στην έννοια του απόλυτου.Σύμφωνα με τον γερμανικό όρο που χρησιμοποιεί ο Καντ, απόλυτο είναι αυτό που8εν υπόκειται σε συνθήκες (das Un-bedingte), και που αποτελεί την αναγκαίασυνθήκη (Bedingung), κάτω από την οποία υπάρχουν (ή γίνονται ή πρέπει να

128

(γιατί χωρίς αυτή τη συνείδηση δεν θα ήταν ορθολογική γνώση).

  Υπάρχει όμως και ένας εξίσου ουσιαστικός περιορισμός  της λογι

κής μας: ότι αυτή δεν μπορεί να συλλάβει την αναγκαιότητα  ούτε

όσων υπάρχουν ή γίνονται, ούτε όσων πρέπει να γίνονται, εάν

δεν τεθεί ως θεμέλιο μια αναγκαία συνθήκη, κάτω από την οποία

ετούτα υπάρχουν ή γίνονται ή πρέπει να γίνονται. Αλλά με αυτό

12 8 τον τρόπο, με την αδιάκοπη αναζήτηση της συνθήκης, η λογική δενμπορεί ποτέ να βρει ικανοποίηση· έτσι ζητά ακούραστα αυτό το

απόλυτα αναγκαίο ον, και βλέπει ότι είναι υποχρεωμένη να το

παραδεχτεί, χωρίς όμως και να βρίσκει ένα μέσο για να το κατα

νοήσει: η λογική είναι αρκετά ευτυχισμένη, εάν μπορέσει να ανα

καλύψει μόνο την έννοια που εναρμονίζεται με αυτή την προϋπό

θεση. Δεν φταίει λοιπόν η δική μας παραγωγή [Deduktion] του

ανώτατου ηθικού αξιώματος, αλλά πρόκειται για ένα ψεγάδι

της ανθρώπινης λογικής γενικά: ότι αυτή δεν μπορεί να συλλάβει

την απόλυτη αναγκαιότητα ενός απόλυτου πρακτικού νόμου (όπως

πρέπει να είναι η κατηγορική προστακτική). Δεν μπορεί κανείς να

μας κατηγορήσει ότι δεν θελήσαμε να εξαρτήσουμε αυτό το

αξίωμα από κάποια συνθήκη, δηλαδή από κάποιο θεμελιώδες

ενδιαφέρον γιατί τότε αυτό δεν θα ήταν ηθικός νόμος, δηλαδή

ανώτατος νόμος της ελευθερίας. Δεν κατανοούμε λοιπόν την

απόλυτη πρακτική αναγκαιότητα της ηθικής προστακτικής, κατα

νοούμε όμως ότι αυτή η προστακτική είναι ακατανόητη· και αυτό

είναι όλο που μπορεί να απαιτηθεί εύλογα από μια Φιλοσοφία, που

ερευνώντας τα αξιώματα τείνει έως τα όρια της ανθρώπινης

λογικής.

υπάρχουν) όλα τα άλλα.

Η θεωρητική Φιλοσοφία τείνει προς την απόλυτη αναγκαιότητα ενός θεού ωςανώτατη ς αιτ ίας του κόσ μ ου, αλλά ο διαλεκτ ικός χαρακτή ρας τη ς ανθρώπινη ς

λογικής την διατηρεί σε αδιάκοπη αναζήτηση αυτού του απόλυτου όντος" έτσι ηλογική μας δεν μπορεί ποτέ να γαληνέψει στηριγμένη πάνω σε ένα απόλυτοθεμ έλιο. Η πρακτική Φιλοσ οφία ανακαλύπτει επίσ η ς κάτι απόλυτα αναγκαίο: τονηθικό νόμο" αλλά γιατί και πώς αυτός ο νόμος είναι αναγκαίος, δεν μπορούμε ναεξηγήσουμε

-το μόνο που κατανοούμε είναι το ακατανόητο (die Unbegreiflichkeit)

τη ς κατη γορική ς προσ τακτική ς. Στη ριγμ ένος σ τη ν απόλυτη αναγκαιότη τα τουηθικού νόμου ο Καντ θα θεωρήσει την ύπαρξη του θεού ως ορθολογικό αίτημα(δες Κριτ. τ. πρακτ. λογικής  Α223-237), που σημαίνει ότι ο απόλυτος ηθικόςνόμ ος δεν εξαρτάται από τη θεϊκή ύπαρξη

-δες παραπάνω, σ η μ . 127.]

129