BRNC BLM

Trk Tarihiliinde 1908 Devrimi zerine

Birka Sz

Bu kitapta 1908 Devrimi ve bu Devrim'e giden yolun hik-yesi anlatlmaktadr. Modern Trkiye tarihinde 1908 yl ilk defa olarak merut monarinin kurulduu, hkmetin yal-nzca halk tarafndan seilmi bir meclise kar sorumlu ol-duu ve, dolaysyla, mutlakiyeti monarinin ve mutlaki-yeti monariye hizmet eden bir sivil ve asker brokrasinin gcnn siyasal sreten dlanmaya alld bir dne-min balang noktas olmas bakmndan son derece nemlidir. Belleimizi zorlarsak, Trkiye siyasal tarihinde 1908'den nce byle bir dnemin olmadn grrz.

1876'daki anayasal hareket yalnzca mutlakiyeti monar-iye eki-dzen veren bit hareketten baka bir ey deildi; nk, ama buyd ve daha fazlas istenmiyordu. 1876 y-lnda Padiah tarafndan kabul edilen Kanun-u Esasi, Avru-pa'nn en tutucu anayasalar rnek alnarak hazrlanmt ve hazrlanmdaki kurumlarn grleri dorultusunda, si-yasal gc monari ile brokrasi arasnda paylatrmaktan . ibaretti.1 Meclis-i Mebusan'm rol olduka kstlyd ve hal-

1 Cokun ok, "1876 Anayasasnn Kaynaklar," ss.1-25; ve Tark Zafer Tua-ya, "1876 Kanun- Esasisi ve Trkiye'de Anayasa Gelenei," ss. 27-29. Aynen \

km istemlerini bir nebze temsil etse bile, anayasal dzenle-me iindeki yeri monari ve brokrasiden sonra gelmektey-di. Meclis'in feshi de Padiah'a tannm bir hak olduun-dan, almalar zerinde her zaman bir st makamn ar-l ve basks bulunmaktayd, Heyet-i Vkela -yani, Bakan-lar Kurulu- Meclis-i Mebusan'a deil, dorudan doruya Padiah'a kar sorumluydu. Zaten, kabine yeleri atanr-ken, seim Meclis-i Mebusan'a deil, Padiah'a braklmt. ki meclisli bu anayasal dzende, tm yeleri Padiah tara-fndan atanan bir Meclis-i yan -yani, Senato- bulunmak-tayd ki, bu meclisin yetkileri seimle ibana gelen Meclis-1 Mebusan'dan daha fazlayd. Kanun-u Esasi'yi yorumlamak da dahil olmak zere ynetim zerinde bask oluturabile-cek bir ok yetki ile donatlmt.2

Amalan ve yaps itibaryla liberal demokratik olmak bir yana, liberal bile olmaktan ok uzak olan bu anayasal rejim yine de Sultan Abdlhamid ve brokrasisinin houna gitmemi olacak ki, Trkiye'nin olaanst bir durum iinde -yani, Ruslarla yaplmakta olan savala megul- ol-mas, kstl yetkilerini ama abasnda olan Meclis-i Me-busan' 'tatil' etmek iin yeterli neden olarak grlm ve Kanun-u EsaSi, 14 ubat 1878'de, tozunun silkelenerek tekrar yrrle konulmak zere 24 Temmuz 1908'e ka-dar gvenlik iinde korunaca bir rafa kaldrlmt. te, Trk siyasal hayatnda 1908'den nce yaanm olan tek deney buydu ve liberal bir devrim olmaktan ok uzakt.

bkz., Tark Zafer Tunaya, "Midhat Paa'nn Anayasa Tasars: Kanun- Cedid," ss.30-31. 1876'daki siyasal durum ve anayasal hareketle ilgili en nemli kay-naklardan biri udur: Robert Devereu*, The First Ottoman Constitutional Peri-od: A Study of the Midhat Constitution and ParUament

2 Cokun ok, "1876 Anayasasnn Kaynaklan," ss.1-25; Blent Tanr, "Ana-yasal Gelimelere Toplu Bir Bak," ss.17-21; idem, "Birinci Merutiyet." Os-manh-Trk Anayasal Gelimeleri, 1789-1980 iinde, ss .101-138: ve Tark Zafer l'unaya, "1876 Kanun- Esasisi ve Trkiye'de Anayasa Gelenei," ss.29-34.

Mutlak padiah ile emrindeki brokrasi arasndaki eki-me sonucu ortaya kmt ve 1878'den 1908'e kadar-her ne kadar Kanun-u Esasi rafa kaldrlm olsa da- ayn kav-ga devam etmiti. Otuz yllk sre iinde deien ey b-rokrasinin greli arlnn azalarak bunu Sultan bdl-hamid in emrindeki Yldz Saray ynetimine -Mabeyn'e-kaptrm olmasyd.

*Birinci Merutiyet' olarak adlandnlagelen ve kstl yet- kilerle de olsa halkn seimiyle oluan Meclis-i Mebusan, Saray ile brokrasi arasndaki g ekimesinde hereyini kaybeden taraf olmutu. Fakat, kamuoyunda, brokrasi ve Saray karsnda nc bir gcn de olabileceini, ksa bir sre iin de olsa, kantlamt. 1908 ylna yaklaldnda da kamuoyunun hatrlad ve istedii buydu: Halkn zgr iradesiyle oy verecei bir seim sonucu oluacak bir mecli-sin, milletin mukadderatna hakim olmas.

1908 ylna yaklaldnda artk halkn istedii, yetkileri kstl ve denetim altnda tutulan bir meclis ve Padiah'a ba-ml bir hkmet deil, tam tersine, her trl yetkiyle do-natlm ve Padiah'la brokrasinin stnde olan bir meclis tarafndan ynetilmekti. Bu nedenle, 1908 Temmuzunda balayan yeni dneme, sanki otuz yllk 'tatil'den sonra ka-lnd yerden tekrar balanyormu gibi, 'kinci Merutiyet' ad konularak Devrim'in kltlmesi son derece yanltr. Artk Trkiye otuz yl ncesinin Trkiyesi deildi. 1876'da 'tepeden' yaplan bir reform hareketi, 1908 ylma yaklald-nda geni halk kitlelerinin zlemlerine yant yermekten uzakt. zellikle, 1905'te kuzey komu Rusya'da ve 1906'da dou komu ran'da meydana gelen snrl devrimler ve bu devrimler sonucu oluan meclislerin Trkiye'deki kamu-oyunu olduka etkilediini, Devrim'i gerekletirmek iin alanlarn halka dattklar yeralt bildirilerinden anla-maktayz. Dolaysyla, 1908'de istenen, artk brokrasinin

rolnn garanti altna alnd bir 1876 Kanun-u Esasisi de-il, halkn gerek anlamda siyasal srece katlaca ve h-kmetlerin yalnzca dorudan seimle ibana gelen Mec-lis-i Mebusan'a kar sorumlu olaca ve brokrasi ile Sa-ray'n yetkilerinin snrlarnn izilecei yeni bir '1876 Ka-nuncu Esasisi' idi.

1908 Devrimi'ne kinci Merutiyet' adn koymak ve ta-rih kitaplarnda, sanki monarist dzen, tamamiyle ykla-ca ve ortadan kaldrlaca 1 Kasln 1922 tarihine kadar kesintisiz devam etmimi gibi bir tarih d anlatm srdr-mek -her ne kadar siyasal amalara hizmet amacyla bir propaganda malzemesi olarak zamannda kullanlmsa da-bugn bilimsel deil, ideolojik bir konumu belirlemektedir. Anayasa hukuku asndan, monarist rejim -yani, anciett regime- 1908 yl Temmuzunda 'tarih' oldu. Yerine kurulan rejim bir merut monari idi ve liberal demokratik bir y-netim geleneini yerletirme abasmdayd.3 Monaristlerin 1909 ve 1912 yllarndaki kar-devrim ve asker darbe a-balar hep bu eski rejimi geri getirme isteinden kaynaklan-maktayd ve amalarna ancak Trkiye'nin sava kaybedip, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin iktidardan dt 1918 y-l sonunda eriebileceklerdi.

, Trk tarih yazmndaki en ateli tartmalardan biri, Birinci Dnya Sava ncesi ve sonras olarak ayrlabilecek iki d-nem arasnda srekliliin mi, yoksa kopukluun mu oldu-udur. Baskn sylemde bu dnemler 'Osmanl imparator-luu' ve 'Trkiye Cumhuriyeti' olarak kesin izgilerle ayrl-

i liu konuda olduka derli-toplu bir anlatm iin bkz., Blent Tanr, "kinci Merutiyet," Omanlt-Trk Anayasal Gelimeleri, 1 7 8 9 - 1 9 8 0 iinde, ss.139-)83 . Ayrca bkz., Recai G. Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar, Trki-ye'nin Siyasi Gelismesi, Cilt 1: Osmanl Devletinin Kuruluundan Yklna Ka-

maktadr. Bu: almada, her ne kadar 1908 ylyla balayan dnem ile 1923 ylyla balayan dnem arasnda dorudan bir karlatrma yaplmasa da, arka planda her zaman varo-lan anlay bu iki dnem arasnda kopukluun olduudur; ancak, baskn tarih sylemininin iddia ettii anlamda deil.

Baskn tarihilik anlayna Kemalist ideoloji egemendir. ster 'bilimsel,1 ister 'resm' olsun, Trk tarih yazm bu ideolojik ereve ile snrldr. Baz rnekleri ne kadar ya-ratc ve gz kamatrc olsa da, Trk toplumsal, siyasal ve ekonomik trih aratrmalar Kemalist ideoloji erevesi-nin dna kamamtr. Trih aratrmalarnn genel er-evesini -yani, sorunsaln- oluturmas asndan, Kema-list ideoloji smsk yerinde durmaktadr. Ksacas, aratr-macnn yaklamndan bamsz olarak, yaplan hemen hemen tm almalar Kemalist ideolojinin kalplar tara-fndan ekillendirilmektedir. in ilgin yan, bunun yal-nzca 'Modernleme Kuram' ya da 'Bamllk Kuram' gibi ak-seik kuramlar bilinli Olarak kullananlar tarafndan deil, ayn zamanda belirgin ve 'tutarl' bir kuramsal ere-vesi olmayan kiiler tarafndan d^ ayn heyecanla ve sorgu-lanmadan kullanlmasdr. Sonuta, baz sorular akademik almalarn inceleme alanna bile girmemektedir; Bu al-mada, imdiye kadar sorulmam baz sorulara yant aran-maya allmtr.

Baskn Trk tarih yazmnda vurgu her zaman Atatrk'n 1923 ylnda kurduu cumhuriyet rejimi ile izgisi belirlen-mi bir kesin kopukluun olduu ynndedir.

Ksaca anlatmak gerekirse, Trk tarihiliinin genel ka-bul grm ekline gre, 1923 ylnn nemi yalnzca siya-sal deil, ayn zamanda ekonomik ve toplumsaldr da. Siya-sal anlamda vurgulanan, yeni rejimle beraber kkten bir deiikliin meydana geldiidir. Yeni rejimin eskisinden r-

gtlenme ve yap asndan temelden farkl olduu sylen-mektedir. Buradaki esas vurgu, monarinin -saltanatm-kaldrlm olmasdr. Ekonomik alanda ise, vurgu, yabanc mdahalenin ortadan kaldrlmas ve 'bamsz' gelimenin gereklemesi ynndedir.

Baskm olan bu Trk tarih syleminde, 1908 yl nemli bir dnm noktas olmaktan ok uzaktr. Hi de nemsen-meyen bu tarih, bir devrim olarak nitelendirilmez. Ve, do-al olarak, ortaya kan olay '1908 Devrimi' olarak anlmaz da, kinci Merutiyet'in lm' olarak adlandrlr. 1908'den sonra siyasal ve ekonomik yapda -ve toplumsal yapda- -gerekleen deiiklikler kmsenirken, bu dnemde b-rokrasinin modernlemesi -hem asker, hem de sivil, ama, zellikle, asker brokrasinin yenilemesi- gklere karlr. Allagelmi tarihilikte 1908 Devrimi, bir bakma, 'mo-dernleme' ya da 'batllama' yolunda yalnzca clz bir ba-lang olarak grlr. . '

ddiaya gre, gerek deiiklik 1923 ylnda 'Kemalist < Devrim' ile geldi. Yanllkla 'devrim' olarak nitelenen 'Cumhuriyet'in iln' ile beraber Trkiye'nin nnde alan yeni dnemde Kemalist reformlarn lkeyi modernletirdii ve yepyeni -modern ve batl- bir Trk devleti ve toplumu yaratt sylenmektedir; sanki, daha nce batl bir toplum yaratlmam ve/veya buna teebbs edilmemi gibi.

Kemalizmin ideolojik damgas o derece belirgindir ki, ta-rihiler 1908 deil de, 1923 ylm ada Trkiye'nin siya-sal ve ekonomik tarihine balang olarak kabul ederler. Eer gemile bir karlatrma yaplrsa -ki bu pek all-m deildir- bu yalnzca 1908-ncesi Ondokuzuncu Yz-yl monarist/mutlakiyeti dzenle 1923-sonras Kemalist cumhuriyet dzeni arasnda yaplmaktadr. ounlukla, 1908 ile 1923 yllar arasndaki dnem inceleme kapsam dnda braklmaktadr. Bir bakma, ada Trkiye'nin ta-

rihi 1923 yl ile birlikte balatlmaktadr. Basmakalp tarih-ilikte, yaanmam saylan Yirminci Yzyl'm ilk onyllar tamamiyle ihml edilmitir.

Yirminci Yzyl'm ilk yirmi yln grmezden gelen yerle-ik tarih anlay, ada Trkiye'nin 1920'li yllardan ba-layarak oluturulduu efsanesini bugne kadar tekrarlaya-gelmitir. deolojik koullanmann yansra, cehaletin de verdii katkyla yzyllarca sregiden mutlakiyeti Osmanl mparatorluu'nun sonunun niha olarak Birinci Dnya Sa-va ertesinde geldii sanlmaktadr. Bylece de, Birinci Dnya Sava'mn Trkiye asndan, tilf Devletleri ve on-larn mttefiki Yunanistan tarafndan igal edilmesi nede-niyle ortaya kan zel artlar sonucu, 1918'de deil de 1922. yl sonunda bitmesi, Trkiye tarihinin dnemletiril-mesinde ilevsel bir dnm noktas olmaktadr.

Trkiye tarihinde 'normal' bir dnm noktas plan 1923 yl, bylece hem sreklilik hem de kopukluk tezlerini sa-vunanlarca kolaylkla kabul gren bir tarih olmaktadr. S-reklilik tezini savunanlar, sava ncesi ve sonras dnem arasnda modernlemeci eilimi olduu iddia edilen brok-rasi gibi baz nemli kurumlarn 1840'lrdaki Tanzimat d-neminden beri srekliliini koruduunu iddia etmektedir. Kopukluk tezini savunanlar ise sava-ncesi varolan Ondo-kuzuncu Yzyl geleneksel ve monarist yapsyla 1923'ten sonra kurulan modern ve cumhuriyeti yap arasndaki gzlemlendii iddia edilen 'kkten' fakllklar gzler nne sermektedir.

Her ne kadar elikili gibi gzkse de, 1923 yln 'eski' ile 'yeni' arasndaki temel ayrma noktas olarak kabul et-mek, yalnzca kopukluk tezini savunanlarca deil, ayn za-manda sreklilik tezini savunanlarca da vurgulanan bir ko-nudur. Burada Kemalist ideolojinin Trk tarihilii zerin-deki baskn etkisini grmekteyiz. Trk tarihinin yerleik

yorumlarna katlmayan ve bunlar 'eletiren' aratrmacla-rn bile Kemalist ideolojinin kalplarndan kurtulamadkla-rn ve bu kalplarn dna kamadklarn gzlemlemekte-yiz.4

Kemalist ideolojinin 1923 ncesi Trkiye'yi tasviri olduk-a olumsuzdur. Bu ideolojide, Birinci Dnya Sava nce-sinde Trkiye'de 'rm' ve 'aalk' bir monarist y-netimin olduu ve toplumdaki tm ktlklerden bu y-netimin sorumlu tutulmas gerektii gr egemendir. Kemalist ideolojiye gre, bu monarist hkmet, en byk hatasn Trkiye'yi savaa sokmakla yapmtr. Burada, eletiri, aralarnda hibir ayrm yaplmakszn, yalnzca 1918 sonrasnda itilf Devletleri ile ibirlii yapan Padi-ah'a deil, ayn zamanda 1918 ylma kadar ibanda ka-lan Ittihad ve Terakki Cemiyeti destekli liberal ve sivil h-kmete de yneltilmektedir.5 Dorudan ya da dolayl ola-rak, sivil hkmetler ve liberalizm ilkeleri Trkiye'nin Sa-va'ta bana gelen bellarn tek sorumlusuymu gibi gste-rilmektedir. Birinci Dnya Sava ve bunu takip eden 'ba-mszlk mcadelesi' yle bir dille anlatlmaktadr ki, d-manlarla ibirlii ve ihanet iinde olanlarn kol gezdii bir ortamda, yalnzca asker brokrasi, tek bana toplumun

A Burada rnek olarak u akta eletirel almalar saylabilir: alar Keydcr, State and Class iriTurkey: A Sldy in Ccpifalist DevelopmcU; Korkut Boraav,

; 100 Soruda Trkiye iktisat Tarihi, 1908-1985; Mete Tuay, Trkiye Ctmltri-' yeti'nde lefe-Pctrti Ynetiminin Kurulmas, 1923-1931; ve Bereli Bcrhcroglu, Tur-key in Crisis: From State Capitalism to Neo-Colonialism.

5 1926 ylnda Ankara stikll Malkemesi'de Atatrk'e suikast iddiasyla yap-lanan Ittihad v Terakki Cemiyetinin hayattaki yeleri aslnda 1918 yl nce-si, iktidarda olduklar zaman, uyguladklar politikalar iedeniylc sulanmak-taydlar. Suiamala, uyguladklar liberal siyasal ve ekonomik politikalar ile Trkiye'yi Birinci Dnya Savas na sokmalar zerinde odaklamt (Bkz., Erik J. Zrcher, The (/monist Facfo": The Role of tle Commiloc o) Union

namusunu koruyan ve gerekten vatansever olan biricik kurummu gibi tantlmaktadr. Kkenlerine sadvk kalan Kemalist ideoloji, bylelikle, brokrasiden -zellikle de, askeri brokrasiden bahsederken son derece saygli bir tutum taknmakta, lkeyi hem i dmanlara, hem de si-yasal ve ekonomik adan da baml bir ekilde tutan ya-banc dmanlara kar savunmada beceriksizce davranan ve Trk devletinin haklann savunmaktan aciz olan mo-narist rejimi yermekte ve Trkiye'yi bu iler acs durum-dan brokrasinin kurtardn iddia etmektedir. Bylesi bir anlatmda, brokrasi, Trkiye'nin haklarn ve karlarn en iyi savunan grup olarak n plana karlmaktadr. 'Dev-let' bir varlk olarak ele alnarak, bu varln en iyi Atatrk ve partisi Cumhuriyet Halk Frkas tarafndan korunduu vurgulanmaktadr.

Kemalist ideolojinin bilinli bir ekilde gelitirildii ve yaygnlatrld 1930'lu yllardan 1950'li yllara kadar, ta-rih yazm hep bu ideolojinin hizmetinde olmutur. Yakn tarihin nemli dnm noktalarnn belirlenerek vurgulan-mas gereken konularn sralanmas ise 1927 ylnda Musta-fa Kemal. Atatrk'n Cumhuriyet Halk Frkas'nm Anka-ra'da toplanan parti kongresinde okuduu nutukla kesin eklini almt.6 Kemalistlerin, 1950 ylndaki genel seim-leri kaybederek iktidardan dmesine ramen, bu 'resm' ideoloji ve onun eitlemeleri bugn yalnzca siyasal evre-lerde deil, ayn zamanda akademik evrelerde de geer ak-e olma niteliini -gnden gne zayflayarak da olsa- sr-drmektedir.

6 Mustafa Kemal Atatrk, Ntl, 3 Cilt ve sonraki yllarda kan 'dztrkeleti-rilmiS' basklarla, ksaltlm ve zetlenmi 'halk' basklan (rnein bkz., Gazi Mustafa Kemal Atatrk, Sylev, 3 Cilt, Yirminhnc Bas [Basma hatrlayan Hfz Veldet.Veicledeolu)).

Dnlecek olursa, Kemalist ideolojinin akademik evreler-de yeniden hayat bulmasnn en verimli yolu, Modernleme Kuram ve onun Trkiye'ye zg yorumlarndan gemitir. 19601 yllardan balayarak, Trkiye'nin siyasal ve ekonomik gelimesi zerine yaplan akademik tartmalarda, Modernle-me Kuram'nm Trk tarihini yorumlamas baskn rol oynad.

Bilim adamlar, Trkiye dnda, zellikle Amerika Birle-ik Devletleri'rde, Trkiye'yi tartrken, Modernleme Ku-ram'nm ana hatlar sk skya belirlenmi snrlar ereve-si dna kmadlar. Trkiye tarihini Modernleme Kuram erevesinde yorumlayan yabanc akademisyenlerin ban-da -alfabetik srayla sayacak olursak- Frederick T. Bent, Richard L. hmbers, Roderic H. Davison, S. N. Eisenstadt, Lloyd A. Fallers, Frederick W. Frey, William Hale, Zvi Ye-huda Herslag, Jacob M. Landau, Bernard Lewis, Dankwart A. Rustow, Stanford J. Shaw, Peter F Sugar, Joseph S. Szyli-owicz, Frank Tachau ve Walter F. Weiker gelmektedir.7 Her

7 Frederick T. Bent, "The "Iurkish Bureaucracy as an Agent of Chage," ss.47-64; Richard L. Chambers, "The Civil Bueaucracy: Turkey," ss .301-327; Rode-ric H. Davison, "Hnvironmental and Foreign Contributions: Turkey," ss.91-116; S. N. Eisenstadt, "The Kemalist Revolution in Comparative Perspective," ss. 127-142; Lloyd A. Fallers, "Turkey; Nation-State out of Polyglot Empie," ss.71-115; Frederick W. Frey, TheTurkish Political Site; William Hale, The Po-litical and Economic Deve!pmeni of Modem Turkey; idem, "The Traditional and the M o d e m i tle Economy of Kemalist Turkey: The Experience of the 1920s," ss.153-1.70; Zvi Yehuda Hershlag, "Turkey. Achievements and Failu-res in the Policy of Economic Development during the Inter-War Peviod, 1919-1939," ss.323-350; idem, Turkey: An Economy in TransitUm; idem, Turkey: The Challenge of Grov/th; idem, "Atatrk's Etatism," ss. 171-1'80; Jacob M. Lan-dau (Der.), Atatrk and the Modernization of Turkey, Benard Lewis, The Emer-gence of Modern Turkey; Dankwart A. Rustow, "Atatrk as State Founder," ss.517-573; "The Army and the Founding of the Turkish Republic," ss.513-552; idem, "The Development of Parties in Turkey," ss .107-133; i dem, "The Miltary: Turkey," ss .352-388; idem, "The Modernization of Turkey in Histori-cal and Comparative Perspective," ss.93-120; idem, "Turkey: The Modernity of Tradition," ss.171-198; Stanford j . Shaw ve Ezel Kural 5haw, tilstory of the Ol-toman Empire and Modern Turkey, 2 Cilt; Peter H Sgar, "Econonc and Politi-cal Modernization: Turkey," ss.146-175; Joseph S. Szyliowiz, "Elites and Mo-

ne kadar ilgi alanlar her zaman rtmese de, tm bu ara-trmaclarn ortak zellii Trkiye'nin geleneksellikten mo-dernlie gei yaparken toplumda cidd bir sarsntya neden olmadan bunu baarm olduunu vurgulamalardr. Ksa-ca, tm bu aratrmaclar modernlie geerken Trkiye'nin bir devrim sonucu deil de bir evrim sonucu Yirminci Yz-yl ortasndaki noktaya gelmi olduunu iddia etmektedir-ler. Doal olarak bu vurgu hepsi de tutucu -ve rnein Shaw gibi, monarist dzen hayran ar tutucu- olan bu yabanclarn kuramsal tercihlerinin 'bilimsel' bir davuru-mundan baka birey deildir. Bu tutucu akademisyenlerin yorumlar, kendilerinden tutuculukta hi de geri kalmayan Trk akademisyenler tarafndan 1970'li yllarda kabul gr-m ve ayn dorultudaki yorumlar, yabanc meslektalar-n imrendirecek lde Trk ve yabanc akademik evreler-de dolam olana bulmutur. Bu rneklerin en baarl e-itlemeleri N ermin Abadan-Unat, Metin Heper, Kettal H. Karpat, Ali Kazancigil, Suna Kili, Emre Kongar, Osman Ok-yar, Ersin Onulduran, Ergun zbudun ve lkay Sufar gibi akademisyenler tarafndan yerli ve yabanc pazara tantl-m ve 1970'li yllarda Modernleme Kuram ve bu kuramn yorumlan Trkiye'de Kemalist ideolojiyle Modernleme Kuram'n birletiren almalar olarak baskn gr as-nn 'bilimsel' kalite damgasyla perinlenmesini salam-tr.8

dernization in Turkey," ss.23-66; Frank Tachau, "The Political Cuiture of Ke- malist Turkey," ss.57-76; Walcer E Weiker, Political Tutelage and Democracy in

Turkey: The Free Party and l s Aftermatl ; ve idem, The Modernization of Turkey: From Atatrk to the Preseni Day.

8 Nemin Abadan-Unat, "Patterns of Political Modernization and.Turkish De-mocracy," ss.L-26; Metin Heper, "Center and Periphery in the Ottoma Em-pi-e with Special Reference to the Nineteenth Century," ss .81-105; idem, Mo-dernleme ve Brokrasi: Karlatrmal Kamu Ynetimine Giri; idem, "Osman-h-Trk Devletinde Brokrasinin Siyasal Rolii: Kamu Ynetimi Kuram A-, stidan Baz Gzlemler," ss.29-40; idem, "Political Modernization as Reflected

Grnen odur ki, Modernleme Kuram'mn Kemalist ideolojiyle tam tamna rten bir zellii vardr. Bu zel-lik, toplu olarak 'modemletirici sekinler1 olarak tanmla-nan karizmatik liderlik ve brokrasinin geleneksel bir top-lumu dntrerek gelitirmesinde oynad nemli roldr. Azgelimi bir toplumsal oluum balamnda, Trkiye, bu konuda baarl bir lke olduu iin, tebrik edilmeye deer bir rnek olarak dnyaya tantlmaktadr. Burada son dere-ce nemli olan nokta, baarnn ltnn, Trkiye'nin bu dnm, Atatrk'n karizmatik nderliinde ve emrin-deki sekin brokrasi ile parti aygtnn denetiminde, bir devrim geirmeden -yani toplumdaki g ve mlkiyet iliki-

in Bureaucratic Change: The Ttrkish Bureaucracy and a 'Historical Burcauc-ratic Empire' Tradition," ss .507 -521; idem, "The Mode of Legitimizing a Mo-dernizig State: The Case of Turkey"; idem, "Tansformation of Charism'a it-to Political Paradigm: Atatrkism in Turkey," ss.65-82; Kemal II. Karpat, "Slructural Chatge, Historical Stages of Modernization, and the Role of Soci-al (Vroups in Trkisl Politics," ss.11-92; idem, "The Transformation ol the Ottoman State, 1789-1908 , " ss 243 -281 ; Ali Kazaegil, "Paradigms of the Modern State Formatio i the Periphery"; Ali Kazacgil ve Ergn zbudut (Der.), Atatrk: Fouder of a Modern State; Suna Kili, Atatrk Devrimi; idem. Kemalisin; idem, "The Impact of State Povver Changes on the Sttcturc of Po-litical Educatio in Turkey"; idem, Turkey: A Case Study oj Political Develop-ment; Emre Kongar, Atatrk vc Devrim Kuramlar; idem, Devrim Tarihi ve lo/-ltmbilim Asndan Atatrk; idem, mparatorluktan Gnmze Trkiye'nin Top-lumsal Yaps; idem, Toplumsal Deime Kuramlar vc Trkiye Gerei; Osman Okyar, "The Concept of Etatism," ss.98-111; idem, "The Role of the State i the Economic Life of the Nineteenth-Century Otoman Empire," ss .143-164;

Ersin Onulduran, Political Development and Political PaCics i Turfccy; Ergun zbudu, "Establislred Revolution versus Unfinished Revoltio.: Cotras-ting Pattens of Democratization in Mexico and lrkcy," ss .380-405; idem, "The Nature of the Kemalist Political Regimc": ve lkay Suar, Stflte and Soci-etv in the Politics of Turkeyi Development. lkay Sunar"n almas zellikle

. adan son derece ilgintir: Modernleme Kuram'mn yetersizliklerini ve idc-. olojik arpklklarn bile bile kendini bu kuramsal erevenin dna kara-

mam ve sonuta, eletirmeye alt bak asndan hi de farkl olmayan bir 'Trkiye gelime tarihi' yazmtr. lkay Sunar'm "pozitivist teorinin yeter-

. sizliklerinden yola ktktan sonra sembolik yaklamn geerliliini kabul-lenmek zorunda" kaldm Dsin ve Toplum adl kitabnn nsznden atl-yoruz.

lerinde bir el deitirme olay yaanmadan- gerekletirmi olmasdr. Birinci Dnya Sava sonunda Trkiye'nin kurtu-luunu salayan asker brokrasinin 'reformc' gndemini n plana karan Modernleme Kuram erevesinde yap-lan almalar, 1970'li yllarda Trk siyasal ve ekonomik ta-rihini inceleyen eserlerde egemen olan bir zelliktir. Bu ko-nuda, zellikle Suna Kili'nin Atatrk Devrimi, Kemalisin ve Turkey: A Case Study of Political Development kitaplar -vc Emre Kongar'm Atatrk ve Devrim Kuramlar, Atatrk ze-rine, Devrim Tarihi ve Toplumbilim Asndan Atatrk, impa-ratorluktan Gnmze Trkiye'nin Toplumsal Yaps ye Top-lumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei adl almala-r- kalplarn mot mot tutucu Amerikan siyaset bilimcile-rinin bamszlklarn kinci Dnya Sava sonu kazanan Afrika lkeleri iin gelitirdikleri modeller rnek alnarak yazlm ve zgnl olmayan birer uyarlamadan teye geememektedir. Yabanclarn, 'Trk Devrimi' olarak nitele-dikleri Atatrk dnemini inceleyen almalar da Kili'nin-kinden -ya da Kongar'nkinden- ierik asndan pek farkl ve doyurucu deildir.9

Burada,Modernleme Kuram'mn snrll, ideolojik ter-cihleri, ya da yetersizlikleri zerine bir tartma yapmann gerei yok. Bi tartma zellikle 1970'li yllarda Amerika Birleik Devletlerindeki akademisyenler tarafndan baary-la yapld ve Modernleme Kuram, hakettii yer olan k-

' 9 S. N:. Eisenstadt, "The Kemalist Revoluticm in Comparative Perspectivc," ss.127-142; Lloyd A. Falters, "Turkey: Natioii-State ul of Polyglot Empire," ss.71-115; Fredeick W. Frey, The TurklsH Political E lle; Dankvvart . Rustow, "Atatrkjs State Founder," ss.517-573; idem, "Politics and Develpracu'Po : liey," ss.5-31; idem, "The Army and the Founding of the Turkish Republie," ss.513-552; idem, "The Development of Parties in Turkey," ss. 107-133; idem, "The Modernization of Turkey in Historical atid Comparative Perspectivc," ss 93-120; idem, "Turkey: The Modernity of Tradition," ss.171-198; Josepl .S.

. Szyliowicz, "Elites and Modernization i> turkey," ss.23-66; Frank. Tachttu, "The Political Culfure of Kemalist Tufkey." ss.57-76.

tphaelerin tozlu raflarna terkefdildi.-0 Burada vurgula-mak istediim hokta, Modernleme Kuram'mn -belki de Aydnlanma a'ndan beri sosyal bilimlerde .egemen olan-srekli ve kesintisiz 'ilerleme' ve 'gelime' izgisini hibir phe krnts tamadan tartmasz' kabul etmesi. Bu kur ram erevesinde, lkeler, yalnzca iki kutuplu bir gelenek-seli ik-modernlik, ekseni zerinde sraya dizilmekle kalm-yor, ayn zamanda, hepsinin zaman iinde bu eksen zerin-de bir st noktaya gelecei -dolaysyla, her lkenin ayn yollardan geerek azgelimilikten gelimilie doru yol alaca- gibi sot derece tartmaya ak bir tek-boyutlu ge-lime modeli, dnya tarihini 'aklamakta' kullanlyor. Bu model aslnda her ynyle kuramsal tepkiler eken ve son derece heyecanl tartmalara neden olan bir ideolojik ko-numu zetliyor. Bu modeldeki en nemli vurgu, baarl modernlemenin ancak ufak admlarla ve yava-yav ger-ekleecei inanc. En iyi olaslkla 'kesinti,' en kt olas-lkla da 'devrim,' bu modernleme srecinde yaanlmas ar-zulanmayan tatsz olaylardan saylmaktadr; ve bu sreteki baarszl simgelerler. zet olarak, baarl modernleme sreci devrim yalanmadan olandr. Baarl modernleme -ya da, batllama- geleneksel bir toptumun yumuak bir ekilde dnmn varsayd iin, ada Trkiye'nin ta-rihi, bu iddetten uzak ve kesintisiz gelime srecine ku-ramsal kayglarla uydurulma abas iinde, gereklerden

10 Kuramsal eletirilere rnek olarak u (almalara bkz., Joyce Applchy, "Moder-nization Tleory ad the Foruatio of Modem Social Theories in England and America." ss.259-285; Ivar Oxaal, Toty Barnett, David Booth vedierleri, l?c-yond the Sociology of Development,: Economy apd Society in Latin America and A/rica; Alejandro Portes, "Modernity ad Development: A Critique," ss.247-279; Rohcrt I. Rhodes, "The Disguised Conservatism of livolutionary Deve-lopment Tleory." Science and Society, 32 (1968) , ss .383-412; John G. Taylor, brom Modernization lo Modes of Production, ve Dean C. Tipps; "Modernization Tleory and the Comparative Study of Societies: A Critical Perspective," ss. i 99-226.

saptrlmaktadr. Bu nedenle, basmakalp Modernleme Ku-ram, Trkiye'yi, iddet ve devrim yaamadan batllamas-n gerekletirmi rnek azgelimi bir ka lkeden biri -belki de biricii- olarak kamuoyuna tantmay tercih et-mektedir.

Modernleme Kuram'mn en byk eksii -ya da, hatas-evrimci olmayan deiimlere ve toplumsal hayattaki kesin-tilere kar kuramsal yaklamdan kaynaklanan akademik krlktr.11 Ayrca, deiimin otomatik olarak her zaman daha fazla ya da daha yksek dzeylerde 'modernleme' ge-tirmeyecei, Modernleme Kuram'nn sadk takipileri ta-rafndan nedense pek grlmek istenmez. Mantksal ola-rak, bu tip bir 'bilimsel' zmleme Trkiye tarihinin yo-rumlanmasnda ister istemez sreklilik tezinin kabul edil-

, meini gerektirmektedir. Bu tp zmlemelere en belirgin rnei, 'Princeton Projesi' olarak adlandrlan almalar btn oluturmaktadr.12 Grnrde daha tarihsel bir a-ba ise Bernard Levvis'in The Emergence of Modern Turkey ad-l yaptnda gze arpmaktadr. Trkiye'yi dnya kamu-

11 Modernleme Kuram erevesinde, almasnn tmnde 'devrimci deiim' olgusunu inceleyip de devrimden bahsetmeyen u ilgin kitaba bkz., Chal-mers Johnson, Revolutionary Change.

12 Bu almalar Princeton University Press tarafndan 19601 yllarda bir serinin ayr ayr kitaplar olarak yaynlanmtr: JohlJ . Johnson (Der.), The Role of the Mili/taryin Undenievitoped .Countries; joseph LaPalombara (Der.), Burtausracy and Political Development; Joseph LaPalombara ve Myro Weiner (Der.), Poli-tical Parties and Political Development; ve Robert E. Ward ve Dankwart A. Rus-tow (Der.), Political Modernization in Japan and Turkey. Princeton Projesinin, yine hemen hemen ayn yllara tesadf eden ve Latin Amerika lkelerim ko-mnizme kar koruyarak, bu lkelerin devrimci deil de evrimci bir ekilde gelimelerinin garanti altna alnmasn salamak amacyla nerilerin geliti-rildii ve gerekli nlemlerin alnd 'Clamelot Projesi'ndcn ne derece bamsz olduu bugne kadar su yzne kmamtr. 'Caelot Projesi'nin ortaya k-s ve bunun Amerika Birleik Devletleri'deki bilinli akademisyenler taraln-dan ateli bir eletirisi iin bkz., Irving Louis Horovvitz (Der), He Rise and Fail of Project Caneht.

yunda;zellikle Ermeni ithamlarna kar hayat ve meslek erefi pahasna savunan Lewis, bu eserinde Birinci Dnya Sava ncesi ile sonrasnda Trkiye'de bir kesinti deil, tam tersine bir sreklilik olduu sayn vurgulamaktadr. Bu konum, kuramsal bir i tutarlln sonucudur.

Modernleme Kuram'mn baz eitleri -zellikle de Trk akademisyenler tarafndan gelitirilenleri- tm, mo-

dernleme abalarndan yalnzca Atatrk ve yakn evresi-nin sorumlu olduunu iddia etme eilimi iindedir. Ata-trk'n siyasal ngr ve kiisel iradesi tarihsel zmle-mede n plana karlarak, b, neredeyse kiiye tapnma derecesine vardrlmaktadr. Karizmatik bir nder olarak ta-ntlan Atatrk-, bir 'klt sembol' mertebesine ykseltil-mektedir, Byle bir kahramana 'tapnma' psikolojisi, sonu-ta, Trkiye'nin bugnk varlnn tmyle Ata'ya bal ol-duu savm ister istemez gndeme getirmektedir.13 Akade-mik almalarda grlmesi ender olan bu tip arlklar, ya aka ideolojik bir amala yazlm olan 'Trk Devrim Ta-rihi' kitaplarnda, ya da bu dnemi Modernleme Kuram erevesinde inceleyen yar-bilimsel zmlemelerde grl-mektedir.14

Tarihin akm deitiren bir kahraman n plana kar-m Bu tip almalara rnek olarak ncelikle Suna Kili ve. Hre Kongar'n kitapla-

, n saylabilir (Suna Kili, Atatrk Devrimi ve Kemalism; ve Emre Kogar, Atatrk

ve Devrim Kuramlar, Atatrk zerine ve Devrim Tarihi ye Toplumbilim A sn-

dan Atatrk). Metin Heper, Dankwart A. Rustow vc Walter E Weiker da bu

kapsamda almalar yapmlardr (Metin Heper, "Transfonnatior of Charis-

ma iito a Political Paradigm: Atatrkim in Turkey," ss.65-82; Dakvvart A.

Rustovv, "Atatrk as State Founder," ss.517-573; ve Wa]ter E Weiker, The Mo

dernzaton of Turkey: l-rom Atatrk to (te Preseni Pay) .

14 "Devrim Tarihi'ya da 1980'len sonra ismi daha yaygn olarak,'tiklp Tari- ' li'ders kitaplar bal bana inceleme konusu olabilecek zenginlikte ideolo-

: jik malzeme ile doludur. u anda niversitelerde okutulmakta olan b kitap-ladan en gze arpanlar-yazarlarnn soyad srasna greunlardr: Bcdia Akarsu, Atatrk Devrimi ve Temellerim lhan Akn, Trfe Devrim Trihi; Ylmaz Altu, Trk inklp. Tarihi, 1919-1938 : Toktam Ate, Trk Devrim Tarihi;

. 16

ma abalar, kanlmaz olarak aratrmaclar kopukluk te-zine yaknlatrmaktadr. Bu aratrmaclara gre, modern Trk tarihi 1923 ylnda balad iin, 1908 Devrimi Tr-kiye'nin modernlemesi ve batllamas yolunda atlm ufak bir admdan te bir anlam tamamaktadr. Herey, Atatrk'n 1923'te Cumhuriyet'i iln etmesiyle balamtr. Atatrk'n kiisel abalaryla kurulan yeni devletin 'Os-manl Miras'm reddettii ve dolaysyla gemile aramzda kesin hatlarla izilmi bir kopukluk olduu iddia edilmek-tedir. Bylece, Modernleme Kuram'nn Kemalist ideolojiy-le btnlemi" eidi toplumsal sistemde Birinci Dnya Sa-va sonucu tam bir kntnn olduunu kantlama aba-s iine girmektedir. Burada, savan 1918'de ttihadc h-kmet tarafndan kaybedilmi ve lkenin itilf Kuvvetleri tarafndan igal edilmi olmas, Trkiye'nin bamszlnn

Haza Erol, Trk inklp Tarihi; yferi Gze, Trk Kurtulu Sava ve Devri-mi Tarihi; Enver Ziya Kara), Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, 1918-1953; Sum Kili, Trk Devrim Tarihi; Ahmet Mumcu, Tarih Asndan Trk Devrimi'n'm Temelleri ye Geliimi; Refik Turan, Mustafa Safran, Muhammed ahin ve E. Semih Yal-n,y\tatlr/ tikeleri ve inklp Tarihi; ve erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, 2 Cilt. 'Trk Devrim Tarihi' kitaplarnn bizzat Yksekretim Kurulu'nun s-marlamayla yazlp YK'e baslan eitleri de piyasada bulunmaktadr: Yal-ya Akyz, .Utkan Kocatrk, Glnihl Bozkutt, hsan Gne, Ergn Aybars, Nai)i aan, Mustafa Ergun ve Cahit Bilim, Atatrk lkeleri ve inklp lari/i, VI; T rk nklabnn Hazrlk D nemi ve Trk tstikll Sava; mer Krko-lu',Nami Caa, Glnihl Bozkut, Mustafa Ergun, hsan Gne, Nevin Gen

ve Ersoy Tadenirci, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi, 1/2: Atatrk nklplar; ve Ahmet Mumcu, Ergun zbudun, Turhan Feyziolu, Yksel lken vc 1. Agh ubuku, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi: Atatrklk. Bu kitap listesi-ne bir de ad dorudan 'Trk Devrim [nklp] Tarihi' olmayp da'.ierik a-sndan dierlerinden fark olmayan u kitaplar eklenebilir: Ergn Aybars, Ata-trk, adalama ve Laik Demokrasi; Anl een, Atatrk ve Cumhuriyet; Re-at Kaynar ve Necdet Sakaolu, Ulusal Egemenliin 75. Ylnda Atatrk Dn-cesi ve Genlerin Sorular; Ahmet Taner Klal, Kemalizm, Laiklik ve Demokra-si; Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku; ve Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras; Ahmet Taner Kslal'nm u anda sekizinci basmn yapm olan Ata-trk'e Saldrmann Dayanlmaz Hafiflii gibi bu bol ve kolay kazanl pazarda kendine yer edinmeye alan daha birok kitabn olduunu ayrca belirtmeye tabii gerek yok.

tmyle ortadan kaldrld eklinde yorumlanmaktadr. Bylece, olay btnyle saptrlarak, Modernleme Kura-m'nda ok tutulan bir konu olan 'devlet yaratma' bahsine geilmektedir. Modernleme Kuram'mn eski smrgeler iin gelitirmi olduu 'devlet yaratma' modeli tm haml-yla Trkiye'nin durumuna uydurulmaya allmaktadr. ster Stanford J . Shaw gibi eski monarist gnleri zlemle anan bir ar tutucu, ister Suna Kili gibi ateli bir Kemalist,

- isterse de Emre Kongar gibi kendi tanmyla bir 'ilerici' ol-sun, olaya Modernleme Kuram erevesinde bakan tm kopukluk tezi taraftarlarnn bulutuu ortak nokta, 1923'te uzun yzyllardr sregiden bir devlet yapsnn ta-, mamiyle kt, bamszln kaybedildii ve ancak yce bir dehann nderliinde 'milletin maks .talihi'nin tersine evrilebildiidir. Eski Yunan efsaneleri de yardma arla-rak, neredeyse iirsel bir ifadeyle, son nefesini vermekte ya da lm olan bir imparatorluun klleri arasndan yepye-ni bir devletin kt savunulmaktadr.

Bu anlatmn ar milliyeti olan eidinde ise, Trkiye, Bat'dan bamszln kazanan ilk azgelimi , lke olarak dier azgelimi lkelere rnek tekil eden bir devlet konu-muna ykseltilmekte ve bu, azgelimi lkelerde ok sk rastlanan bastrlm aalk duygusunun davurumuyla, bir vn vesilesi saylmaktadr. Normal olarak eski smr-gelerdeki durumu 'aklamak' iin gelitirilen 'siyasal geli-me aamalar' kategorileri, rnein Suna Kili tarafndan, modern Trkiye'nin Atatrk nderliindeki sekinler gru-bu tarafndan kurulmas yorumunda hi bir akademik kay-g duyulmadan aynen kullanlmtr.15 Kongar da Atatrk ve Trk Devrimi kitabyla Trkiye'de deime konusuna de-indii dier kitaplarnda, hep Modernleme Kuram'mn

15 S u m Kili, Kemalism.

vazgeilmez unsuru olan sekinci bak asyla, Trk top-lumunda 1923 ylyla birlikte balad iddia edilen dn-mn hikyesini anlatmaktadr. Konularn arptlarak su-nulmas sonucu yaplan bu yorumlayc tarih zmlemesi, geleneksel toplumdan modern topluma kkten bir mda-haleyle-doal olarak, sekinci ve 'tepeden inme' yntem-lerle- geildii varsaym zerine kurgulanmaktadr.

Modernleme Kuram'rim kopukluk tezi taraftarlar, siya-sal ve toplumsal yapda 1908 ile 1918 yllan arasndaki Trkiye'yle 1923 sonras Trkiye arasnda cidd bir kar-latrma yaptklarnda arada kkten farkllklar gremeye-ceklerini bildikleri ya da sezdikleri iin, tm abalarn 'Ke-malist Devrimler' zerinde younlatrrlar. Kopukluk tezi taraftarlar, 1920'li ve 1930'lu yllarda siyasal ve toplumsal yapy etkilemede hi de nemi olmayan hafta tatilinin Cu-ma gnnden Pazar gnne alnmasn, metrik lm sis-teminin kabuln, Arp alfabesi yerine Latin alfabesi kulla-nlmasn ve buna benzer dzenlemeler ve kararlar birer byk devrim olarak saymak zorunda kalrlar. Bugn, ide-olojik bir tutum dnda, bu gibi dzenlemelerin olsa olsa ancak birer reform okluklarn sylemenin dnda, bunla-rn, toplumu temelinden deitiren birer devrim olduunu iddia etmek mmkn deildir. 923 sonrasnn 'devrimci' karakterini gstermek amacyla bu kantlar kullanmak, 'Ye-ni Trkiye'nin 1923-ncesi Trkiye ile farkllm gster-mek iin ekilen skntnn boyutlarn gsterme dnda bir anlam tamaz. Btn bu bo aba ierisinde, son derece il-, gin bir biimde zerinde hi kafa yorulmayan sorun, eko-nomik gelimenin ne ekilde gerekletiidir.

Modernleme kuramclarnn aksine, ekonomik sorunlar, Bamllk kuramclarnn Trkiye'nin geliimini anlattkla-r zamian ilgilendikleri nemli konulardan biridir. Hatta, de-

nebilir ki, Bamllk kuramclarnn dikkatlerini odakla-trdklar tek nokta, Trkiye'nin ekonomik gelimesi-ya da azgelimilii- ve bu azgelimiliin nedenleridir.

Bamllk kuramclar arasnda da tpk Modernleme kuramclar arasnda olduu gibi hem sreklilik, hem de kopukluk tezini savunanlar vardr. Hemen sylenmesi gere-ken, sreklilik/kopukluk konusundaki tartmann, yine 1908 Devrimi ile deil de 1923 ylnda kurulan cumhuri-yeti rejimle birlikte bir kopukluun yaanp yaanmad zerinde dnddr. Fakat, ekonomik politikalarn ve ya-pnn birincil derecede nem kazand Bamllk Kuram erevesinde dnlecek olursa, 1923 ylnn seilmi ol-mas tamamen geliigzel bir tercihtir ve hibir kuramsal temele dayanmamaktadr. .

Ayn Modernleme Kuram'nda olduu gibi, Bamllk Kuram'nda da sreklilii savunanlarla kopukluk zerinde srar edenler arasndaki blnme aratrclarn milliyeti-lik ve Kemalist ideolojiye ballk derecesine gre belirlen-mektedir. Bu kuram erevesinde alan aratrmaclar, Kemalist ideolojiden uzaklatklar lde tartmann s-reklilik tarafnda kalmaktadr.16 Dahas, sreklilik tezi. Ba-mllk Kram'nn temel yaklam asndan da claha tu-tarldr; dolaysyla, Trkiye'nin ekonomik -ve siyasal- ge-liiminde sreklilii savunanlarn kopukluk tezini savun-maya alanlardan daha tutarh olduunu sylemek mm-kndr. . "... -

Bamllk Kram'nn 'milliyeti' kanadn oluturan ve dolaysyla Kemalist ideolojinin bak asndan yazlan Trkiye tarihim sorgulamakszm kabul edenler, kopukluk tezini savunmaktadr. zetle sylemek, gerekirse, kopukluk

16 Bu konuda en iyi rnek iin bkz., alar Keyder, State and Class in Turkey: A. Study i CapitaliU Development [Tiirkesi, Trkiye'de Devlet vc Snflar].

tezini savunanlar, Ondokuzuricu Yzyl sonunda Trki-ye'nin koloni statsne dm baml bir devlet haline geldiini iddia etmektedirler. Bu tezi savunanlara gre, eko-nominin gidiat ile ilgili temel kararlarn lke dnda aln-d ve bu karara lkedeki siyasal yapy oluturan grupla-rn -ne kadar buna kar koymaya alsalar datiraz ede-medikleri sylenegelir. Dahas, bu durumun Birinci Dnya Sava sonuna kadar devam ettii ve bu durumdan ancak 1923 ylnda Cumhuriyet'in kurulmasyla kurtulunduu anlatlr.17 Bu 'aklama'nn ar milliyeti anlatmlarnda, 1918 ile 1922 arasndaki direni hareketinin emperyalist glere kar verilmi bir bamszlk sava olduu iddia edilerek, itilf Kuvvetleri'nden aldklar destekle Trkiye'yi igal eden Yunan glerinin lkeden atlmas ve ardndan Cumhuriyet'in kurulmas kopukluk tezini destekleyen olaylar olarak anlatlr, inanl bir anlatmla, Trkiye'nin ekonomik politikasn kendi istedii gibi dzenlemesinin ancak emperyalist dmann Atatrk tarafndan denize d-kldkten sonra gerekleebildii savunulur. Bylece, Ba-mllk Kuram'nn kopukluk tezi kanadnda yer alanlar, Birinci Dnya Sava ncesi ile sonras arasnda Trkiye'nin, ekonomik politika tercihlerinde ok nemli farkllklar gz-lediklerini -ortaya kant koymaya gereksinim duymadah-iddia ederler: Bu yaklamn, rnein smail Cem [peki] ve Doan Avcolu gibi ar milliyeti temsilcileri, Ata-

17 Perry Anderson, "The End of tle Anciet Regine i Comparative Perspecti-ve"; Dogu Ei'gil, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi; Stephanos Gerasimos, Azge-limilik Srecinde Trkiye, 3 Cilt; Ahmet nsel, ta Tun/uie Entre l'Onlre el le Developpement: Elementi d'Analyse sur le Role de l'Etdt dans le Processus de De-veloppement; Hakk Keskin, Die Tfirkei: Vom Osmanisclen Reich zum Natioals-taat: Werdegang einer Unterentviicklung; ve Kurt Steinhaus, Soziologie der Tr-kisdien Revolution: zum Problem der Entfaltung der brgerlichen Geselhckaft t sozlofconomisch sdwat;/ entwickelten Laendern [Trkesj, Atatrk'Devrimi Sosyolojisi: Sosyo-Ekonmik Ynden Az Gelimi lkelerde, Burjuva Toplumunun Gelimesi Sorunu zerine bir Aratirma],

trk'n, asker ve siyasal dehasyla, Trkiye'yi yok olmak-tan tek bama kurtaran yeri doldurulmaz bir nder olduu-nu tekrarlarlar.18

Bu yaklamla yaplan zmleme; bizi ok garip bir e-kilde 'Tepeden Devrim' kuramna balamaktadr. 'Tepeden Devrim' kuramm kullanarak Trkiye'nin geirdii deiimi irdeleyenler arasnda Ellen Kay Trimberger ve Sungur Sav-ran' sayabiliriz.19 Bu eilimdeki aratrmaclar tarafndan,. 1923 ylnda kurulan devletin, Atatrk tarafndan gerek-letirilen bir tepeden devrim sonucu ortaya kt savunu-lur. Yine buradaki zmlemede de, kapitalist snfn kar-larn koruyup gelitirmeyi amalayan yepyeni bir devletin -yani, kapitalist devletin- 1908'de deil de, 1923't.e Trki-ye'ye yerletirildii anlatlr.

Tartmann bu ksmnda, Trkiye'de, tarihin bu nemli dnemecinde, bir burjuva snfnn olup olmad gndeme gelir. 1908 Devrimi iin 'tartlagelen' konu burada da sz konusudur: "Acaba Devrim isteyen bir burjuva snf var myd?" ya da, "Bujuvazi vard da, acaba bu snf isminden sz edilemeyecek kadar gsz myd?" ve tabii, en nem-li soru: "Acaba bu devrimler -ama, zellikle de 1923'teki- o zamana kadar Trkiye'de varolmayan bir burjuvazi yarat-may m amalamaktayd?" Grnen odur ki, 'Tepeden Devrim' tezini savunanlar, brokratik devlet aygtnn lem kapitalist gelime iin gerekli koullan, hem de bu gelime-den faydalanacak bir burjuva snfn yoktan yarattn id-di;i etmek zorunda kalmlardr.

18 smail Cem [peki], Trkiye'de Geri Kalmln Tarihi; ve Doan Avco-l,Trkiye'nin Dzeni: Dn-Bugn-Yarm.

19 Ellen Kay Trimberger, "A Theory of flite Revolutons," ss .191-207; idem. Re-volulion from Above: Militay Bureaucrats and Development in Japan, Turkey, Egypt, anct Peru; ve Sungur Savran, "Osmanl'dan Cumhuriyete: Trkiye'de Burjuva Devrimi Sorunu," ss. 172-214.

Kabul etmk gerekir ki, 'Tepeden Devrim' tezinin bir ok kuramsal sorunu vardr.'lk nce, eer bu tez hakkyla kul-lanlacaksa, 'Tepeden Devrim'in hangi koullarda gerekle-tiini bilmemiz gerekiyor: ncelikli olarak Almanya'nn dnmn aklamak iin gelitirilen bu teze gre, 'Tepe-den Devrim,' burjuva snfnn varolduu ama ynetimi dorudan ele alacak gte olamad iin siyasal liderlii az veya ok zerk olan bir devlet aygtna terk ettii durumun addr. Siyasal adan gsz olan bu snf, dorudan yne-timden vazgeerken^ kapitalist retim ilikilerinin uzun va-deli karlar iin geici bir sre bu duruma katlanmaktadr. Trkiye'nin durumunu tartrken, hem burjuva snfnn olmadn iddia etmek, hem de 'Tepeden Devrim' modelini savurmak bir kavram kargaasndan baka birey deildir ve hem kuramsal tutarllktan, hem de tarihsel gereklikten uzaktr. stelik, bylesi tutarsz bir tartma, 'Tepeden Dev-rim' tezinin, gelitirildii Almanya rneini bile aklamak-tan uzak olduunun David Blackbourn ve Geoff Eley tara-fndan inandrc bir ekilde rtld bir ortamda yapl-maktadr.20

Bamllk Kuram'nh hi olmazsa kendi iinde daha tu-tarl bir anlatm, Trkiye tarihinde sreklilik tezini savu-nanlar tarafndan yaplmaktadr. Bu zmlemelerde yine de 1908 Devrimi yerine 1923'te Cumhuriyet'in ln siyasal yapdaki dnm asndan ncelikli olarak yer almakta-dr. Bu aratrclar da, Kemalist ideolojinin srarla zerinde durduu gibi, monarisi rejimin Birinci Dnya Sava sonu-na kadar devam ettiini ve ada anlamda modern -ya da, kapitalist- bir devletin ancak 1923'te ortaya ktn savn-

20 David Blackbourn ve Ceoff Eley, The Peculiarities of Gcrman History: Borgeois Society and Politics in Nineteenih-Century Germany. Bu kitabn Trkiye'deki ta-ntm iin bkz.. Zafer Yenal ve Deniz Yenal, "Alman Tarihinin'zgnlkleri zerine," ss.103-115.

maktadrlar. Bu tezin en nde gelen temsilcileri olarak a-lar Keyder, Perry nderson ye dierleri saylabilir. Bu aka-demisyenler siyasal dzlemde bir nebze kopukluk olduu-nu kabul etseler de, zmlemeleri tamamiyle ekonomik temellere dayand iin, ekonomi konusunda srekliliin gzlemlendiini iddia etmektedirler*21 alar Keyder, zel-likle The Definition of a Peripheral Economy: Turjey, 1923-1929 adl kitabnda sava ncesi Trkiye ile erken Cumhu-riyet dneminde ekonomik politikalara bakldnda, te-melde farkllk olmadm sylemektedir Bu konum, asln-da Gndz kn'n almalarnda da ortaya kan nem-li bir saptamadr.22 Keyder'e gre, hem Osmanl mparator-luu, hem de gen Trkiye Cumhuriyeti kapitalist dnya-ekonomi karsnda gszdr ve ekonomik adan bas-kn olan, Bat gleri karsnda hibir zerklikleri yoktur. Bu durumda, Trkiye'nin baskm dnya sisteminden bam-sz bir ekonomik politika uygulayabilmesi sz konusu de-ildir. Keyder'e gre, Trkiye'yi ekonomik bamllktan kurtaran olay, 1929 ylnda dnya leinde balayan ve adna 'Byk knt' denilen ekonomik bunalmdr. ddi-aya gre, evrede yer alan dier nc dnya lkeleri gibi Trkiye de, ancak 1929'dan sonra, ithal-ikmeci sanayile-meyi n plana karan zerk bir ekonomik gelime modeli-ni yrrle koyabilmitir. Bylece, Trkiye'de -ve dier azgelimi lkelerde- gzlemlenen deiimin tamamen d koullara bal olduu iddia edilmektedir.23

Bamllk Kram'nn Trkiye'nin durumunu aklama-

21 Perry nderson, "The End of the Anden Rt'gine in Comparative Perspcctive"; ve Calar Keyder, The Definition of a Peripheral Economy: Turkey, 192.3-1.92.9 ITrkesi, Dnya Ekonomisi inde Trkiye, .1923-19?9].

22' Gndz kiin, 1920-1930 Yllar Arasnda Kurulan Trk Anonim irketlerinde Yabanc Sermaye.

Z Calar Keyder, The Dc/initiori of a Peripheral Economy: Turkey, 1923-3929. '

2 4

ya alan bu eidinde, itiraf edildii gibi, toplumsal ve ekonomik yapda Ondokuzuncu Yzyl boyunca srekli, ama yavaa gerekleen bir modernleme ya da rasyonel-leme olduu kabul edilmektedir. Fakat, gzlemlenen odur ki, Avrupal alacakllarn basksyla 1881 ylnda kurulan Duyun-u Umumiye daresi rneinde tm plaklyla g-rld gibi, Trkiye emperyalist kontrolden kurtulama-mtr. Bylece, yalnzca ekonomik duruma bakldnda bi-le, 1880'ler ile 1920'ler arasnda temelde pek fazla bir dei-ikliin olmad iddia edilmektedir.24 Kesinti, ya da ge-mile kopukluk, alar Keyder'e gre Byk knt ile olmutur. zmlemesine gre, Trk ekonomisinde ve ar-dndan, siyasal yapsnda grlen kkten deiiklik 1923'de deil de 1930'da gereklemitir. Ekonomik yorumuna ko-ut olarak, siyasal alanda da vurgu 1923 yl zerinde deil-dir: 1923'te grntde gerekleen deiiklik, zde, kural-lar deitirmemitir. Keyder, Ondokuzuncu Yzyl'dan 1930 ylna kadar, siyasette srekliliin olduunu vurgula-maktadr. Bu uzun dnemi brokrasinin Trkiye'yi mo-dernletirmeye alt ve kapitalizmi gelitirmeye alt dnem olarak betimler.25

Hem Modernleme, hem de Bamllk kuramlarnn k-maz 'srekli evrim' olarak tanmlanabilecek bir kesintisiz gelime izgisinin varl zerinde srarla durmalardr. Bu, Modernleme Kuram'nda geleneksiellikten modernlemeye doru tek yol zerinde yava, ama emin admlarla ilerleme

24 Korkut Boratav, 100 Soruda Trkiye ktisat Tarihi, 1908-1985; evket Pamuk, 100 Soruda Osman/-Trkiye iktisad Tarihi, 1500-1914; idem, The Ottoman Bm-pire and European Capitalism, 1820-1913: Trade, lnvestment and Produc.tion [Trkesi, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme, }820-1913); ve Calar Keyder, The Definition af a Pertpheral Econmy: Turkey, 1923-1929 (Trkesi, Dnya Ekonomisi kinde Trkiye, 1923-1929].

25 alar Keyder, State and Class in Turkey: A Study in Capitalist Development.

eklinde kendini gsterir. 'Siyasal Modernleme' edebiyat-nn klasiklemi ders kitaplarnda ifadesini bulan bu anlat-ma gre, lkeler, siyasal gelime evrelerinden geerek, d-zenli bir ekilde modernleme yolunda, tercihan, Ameri-ka'nn ayak izlerini takip ederler.26

erevesini Immanuel Wallerstein'in izdii Bamllk Kuram'nda ise, bu tek boyutlu model kendini bir gereklilik eklinde gsterir. Dnya ekonomisinin yaps yle ekillen-mitir ki, merkezdeki kapitalist lkeler, evredeki kapitalist geliimi belirlerler. Bu gelimenin Onaltmc Yzyl'da bala-d iddia edilen kritik dneminde, baz lkeler kapitalist gelimede ne gemiler ve uluslararas i blmnde ev-reletirdikleri lkeleri smrdkleri bir dnya ekonomisi-nin temellerini atmtr. Bu kurama gre, Yirminci Yzyl'da grdmz azgelimi, ya da azgehtirilmi, nc dn-ya lkeleri bylece meydana kmtr. Bu senaryoda, Tr-kiye kendini evre lkeleri arasnda bulmu ve nceden ya-zlm olan rolne uygun bir ekilde tarih sahnesindeki ye-rini almtr. Merkezdeki lkelerin basksyla, kendine zerk bir bamsz gelime yolu izememi ve dnya kapi-talist sisteminin nne geilemez arklar altnda ezilmi-tir,27 Bamllk Kuram'mn Trk tarihiliindeki baarl

'26 David E. Apter, Politics ojModernization; S. N. Eisenstadt, Modernization: Pri>-test and Clange; Ldan W Pye, Aspects of Political Development; vc Myron Weiner|(Der,), Modernization: The Dynamics of Grovth.

27 Dou Ergil, f rom Empire to Dependence: The Evolution of Tu'kish Undc):-':' development; Dou Ergil ve Roben l. Rhodes, "Westen Capitalism ancl the

. DisirUegration of the Ottoman Empire; The lmpact of the World Capitalist System on Ottoman Society," ss .41-60 ; Huri slamoglu ve Calar Keyder, "Ageda for Ottoman History," ss.31-55; Hakk Keskin, Die Trkei: Vom Os-maniseheti Reich zum Nationalstaat: Werdegang tiner Unterentv/icklung; alar Keyder, Empeyalizm, Azgelimilik ve Trkiye; Imanuel Wallcrstein, "The Ottoman Empire and the Capitalist World-Economy: Some Qestions for Re-search," ss .389-398; ve Immanuel Wailerstein, Hale Decleli ve Reat Kasaba, "Osmanl Imparatorluu'nun Dnya Ekonomisi ile Btnleme S r c a , " ss.41-54':

rnekleri Berch Berberoglu, Stephanos Gerasimos, smail Cem [peki], Doan Avcolu, Tevfik avdar, zgr z-lem ve ievket Pamuk'un almalarnda grlebilir.28

Her iki kuramsal yaklam da Trkiye'de varolan ekono-mik ve siyasal sisteme iten gelen direnii tamamiyle yads-maktadr. Bunun nedenini, Trkiye'yi aklamakta kullan-lan her iki kuramn da iteki atmaya kuramsal dzlemde yer vermemi olmasnda arayabiliriz. Modernleme Kuram zaten bandan beri ilevselcilik ya da yapsal-ilevselcilik-ten gelen bir ekillenmeyle atmayla ilgilenmez. Bu ku-ramsal yaklam, daha batan, atmann, bir toplumun aklanmasnda yeri olmadn savunur. 'Genel muvafa-kat,', ya da uyuma, kavram zerine kurulu bir kuramda, gerek tarihteki atmalarn gzard edilmesi i tutarllk asndan gereklidir. Bu durumda, Modernleme Kura-m'ndan, Trkiye'nin Ondokuzuncu Yzyl sonu ve Yirmin-ci Yzyl ba siyasal ve ekonomik tarihini incelerken, at-ma boyutunu n plana karmasn beklemek yle dursun, bundan bahis bile edebileceini beklemek saflk olurdu. Bu kuram, erevesinde, Trk toplumunda, 1908 Devrimi gibi atmann son derece cidd boyutlara vard bir dnemin anlatlmasndan zellikle kanlmas -her ne kadar tarihsel gereklie uygun dmese de^ - normal grlmelidir. Mo-dernleme Kuram'nda zellikle zmleme d braklan

28 Doan Avcolu, Trkiye'nin Dzai: Dn-Bin-Yarh; Berch Berberoglu, "Sta-te Capitalism and National ndustrialization in Turkey," ss .97-121; i dem, Tr-key in Crisis: from State Capitalism to Neo-Colonialism; idem, "Turkey: The Cri-sis of the Neo-olonial System"; Tevfik avdar, Osmanllarn Yar-Smrge Olusu; Stephanos Gerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye; smail Cem [peki], Trkiye'de Geri Kalmln Tarihi; zgr zlem, 100 Soruda Trki-ye'de Kapitalizmin Gelimesi; evket Pamuk, 100 Soruda Osmanl-Trkiye ikti-sad Tarihi; idem, The Otfoma Empire and European Capitalism, .1820-1913: Trade, lnvestment and Production (Trkesi, Osmanl Ekonomisi ve Dttya Kapi-talizmi, 1820-1913; ve ayn kitabn ikinci basks: Osmanl Ekonomisinde Ba-mllk ve Siiyme, 1820-1913}.

bir baka konunun da 'snf atmas' olduunu bilirsek, bu kuramn gereklerine harfiyen bal 'tarihsel' zmleme-lerde, Trk tarihindeki snf atmalarndan bahsedilmesi-ni beklemek hakszlk olur.

Bamllk Kuram'nda bu eksikliin giderilebildii d-nlr; zellikle de, bu kurartun ok youn bir ekilde Marxist kuramdan etkilendiini hatrlarsak. Fakat, Ba m-hlk Kuram tm dikkatini merkezdeki lkelerle dnya ekonomisinin evresinde yer alan lkeler arasndaki at-maya odaklamtr. Bunu yaparken de, evre lkeler iin-deki atmalar tamamen gzard etmitir. Son derece ba-site indirgenen bir zmlemeyle, tm dikkatler evre l-kelerinin emperyalist lkelerin nfuzuna kar koyma a-balar zerine younlamaktadr. Bu kavgada, azgelimi evre lkelerinin ayn zamanda, lke iinde ^tarihsel ger-eklik asndan her ne kadar pek bir anlam ifade etmese de- 'comprador bourgeoisie' olarak tanmlanan bir snfa kar da sava vermeleri gerei zerinde durulmaktadr. Fakat, kuramsal zmlemede toplumsal oluumun ayrl-maz bir paras olmas gereken 'comprador bourgeoisie', nedense bir toplumsal smf olarak, aklamann bir para-sn oluturmamakta ve sanki kkleri tamamiyle darda olan bir grupmu gibi deerlendirilmektedir. Ksacas, bu grubun, 'emperyalistlerin ua' olarak tanmlanmas d-nda, lke iindeki snf atmasnda zerlerine ykle-nen bir ilev yoktur. lke iindeki snf atmasna dei-nilmemesi, azgelimi lkelerin tarihsel gerekliklerini ir-delerken, doal olarak eksik ve hatal anlatmlara yol a-maktadr.29

Modernleme Kurany'nn olduu gibi, Bamllk Kura-

29 Bamllk Kuram'ndaki 'comprador bourgeoisie' kavramnn eletirisi iin bkz., Fernando Henrfcpe Cardoso ve Enzo Faletto, Dependency and Develop-ment iti Latin America; ve elso Furtado, "The Concept of Extcrn;al Depende-ce.in the Study of Utclerdevelopment," ss.118-123.

m'mn da kapsaml eletirileri yaplmtr.30 Bu yzden, bu-rada, tpk Modernleme Kuramndan bahsederken yapld- gibi, bu kuram deerlendirilirken de ayrntl bir eletiri yapmaya gerek yok. Bu kuramn ideolojik adan ne kadar milliyeti bir konumu sergilediini, Bili Warren, Imperi-alsm: Pioneer of Capitalism adl almasnda kukuya yer brakmayacak ekilde gsterdi.31 Tamamiyle d baskya odaklanan ve dier tm basklar gzard eden bir zmle-me, evredeki toplumsal oluum iinde meydana gelen her-eyi darnn basksna balayarak bir bakma hogrr. Bir baka dzlemde, Robert Brenner'in New Left Revievv dergi-sinde eletirdii gibi, Bamllk Kuram 'Neo-Smithian' ola-rak adlandrlabilecek bir 'Marxism' rnei oluturur. Bura-da, snf sava ya da snf atmas, yerini, tamamiyle snf zmlemesini yadsyan bir mekanik ekonomik rasyonelli-e terkeder.32 Trk tarihinin zmlemesine imdiye kadar

' yansd kadaryla, Bamllk Kuram, ekonomik ve siyasal dzlemde, deiik snflar, ya da bir snfla devlet arasndaki atmay btnyle yadsmtr.33

30 Bu konuda rnek olarak u almalara baklabilir: Frank Bonilla ve Robert. Girlitg (Der.), StructUres of Dcpencecy; Robert Brenner, "The Origins of Ca-' pitalist Development: A Gritlqe of Neo-Smithian Maraisn," ss.2.5-92; idem, "Workl System Theory and the TranSition to Capitalism: Historial and The-oretical l'erspectives"; Anthony Brcwer, Mancist. Theories of lmperialism: A Cri-tical Survey; Fernando Henriq,ue Cardosp, "lmperialism and Depedency in Latin America," ss.7-16; idem. "The Consumption of Depedency Theory in the United States," ss .7-24; Martin Carnoy, The State and Political Theory, Ri-hard R. Fagen, "Studying Latin American Plitics: Some mplicatios of a De-pendencia Approach," ss,3-26; Tulio Halperm-Dnghi, "'Dependency Theory" and Latin American HistOripgraphy," ss.113-130; Malori J . Potpermayer. ve Willia C. Smith, "The State in Dependent Societics: Preliminary Notes," ss,102-128; ve Theda Skocpol, "Wallersteinfe World Capitalist System: A Tle-oretial and Historial, Critiquc," ss.1075-1090.

31 Bili Warren, fmpcriatsm; Pioneer o/Capitailm.

32 Robert Brcnner, "The Origins of Capitalist Development: A Critique ol Neo-Smithian Mandsm," ss.25-92,

33 rnein bkz., Haldun Glalp, Gelime Stratejileri ve Gelime ideolojileri

1908 Devrimi konuurla dnersek, hem Modernleme, hem de Bamllk Kuram temsilcilerinin olay devrim olarak nitelemek istemediklerini grmekteyiz. Belki kk, ama bal olduklar kuramlarn konumlarn hibir kukuya yer brakmayacak ekilde belirlemeleri asridan, nemli r-nekler olmalar dolaysyla 9-11 Nisan 1976'da Kanun-u Esasi'riin Yznc- Yl Sempozyumu srasnda Modernle-me kuramyla alan aratrmaclarn u iddialar anlmaya deer. Olay Modernleme Kuram erevesinde aklamaya alan Emre Kongar, Tank Zafer Tunaya'mn ikinci Meru-tiyetin siyasal hayatmzdaki yeri zerine yapt konuma-dan sonra, fikrini yle zetliyor.

"Ben diyorum ki, bu hareketler Osmanl-Trk. toplum iz-gisi ierisindeki snfsal deimelerin, yani yeni bir snfn ortaya knn sonulan deildir. Ynetici sekinlerin ken-di ilerindeki kavgadr. Ama mparatorluu kurtarmaktr. Grnen ama tabii, bu arada nemli lde de post kavga-s. Dolaysiyle hrriyet, brokratlarn, ynetici sekin snfn en nemli esini oluturan padiahn yetkilerini snrlama savadr. Hrriyet byle alglanmtr. Yeni bir snf km-yor ki -burjuvazi veya ii- hrriyet onun hrriyeti olsun ve ttihat iktidar ele aldktan sonra onunla btnlesin ve hrriyeti yaysn. Yok ki yle bir taban. Kendisi iin istiyor,

r alyor ve ok da gzel kullanyor. Meclislerin kap gibi sk sk alp kapanmasnn sebebi de bu. Abdlhamit'in kafas kzyor, "Kapattm," diyor; ttihatlarn kafas kzyor, "Ka-pattm," diyor, iki telgraf geliyor, Abdlhamit meclisi ayor, yani ok gayri cidd bir biimde.-'34

Trkiye tarihini Bamllk Kuram erevesinde yorum-lamaya alan alar Keyder, aslnda hi de Modernleme Kurarri'mn sylediklerinden farkl olrnayan bir biimde,

34 Trk Parlamentoculuumn lk Yzyl, 1876-1976, s .130. -

3 0

1908 Devrimi'ti gerekletirenleri 'toplumu yukardan de-itirme' yanls 'modernletirici sekinler' olarak ele al-makta ve sorunsal 'devleti kurtarmak' -ya da baka bir de-yile, devlet aygtn modernletirmek/batllatrmak- ola-rak tanmlamaktadr.35 ttihadclarn nasl bir sre sonucu iktidara geldiklerini aklamaktan zellikle kaman keyder, basmakalp anlatmlara dayanarak hi de zgn olmayan u 'zmleme'yi yapmaktadr:

"ittihat ve Terakki nderleri brokrat olmalarna ve ei-timli ve aydm bir kadroyu temsil etmelerine karn, birden-bire ele geirdikleri iktidar iin hazr deillerdi. Uygulaya-caklar zel bir program olmad gibi mterilerinin hangi toplumsal gruptan olaca da henz kesinlememiti. B nedenle, olaylar karsnda epeyce hzl bir deime ve ev-rim gsterdiler. ktidara geldiklerinde esas abalar devlet otoritesini glendirmeye ynelmiti. Bu kayg, uyguladk-lar politikalarn balca kaynan oluturdu. Fakat bu poli-tikalarn formlasyonunu ideolojik bir'tutarllk deil, s-rarla zerinde durulan hedef biimlendiriyordu. Bu devleti kurtarma hedefini destekleyecek ideoloji ise mparatorlu-un iinde bulunduu madd artlarn etkileiminden do-1 duundan, nemli bir lde tesadfiydi. Nitekim 'devleti kurtarma' fikri 1908 ile 198 arasnda eitli birletirici ide-olojilerin ardna gizlenmiti:"36

Bamllk Kuram erevesinde Ittihad ve Terakki dne-mini inceleyen Dou Ergil de alar Keyder'in zmleme-sini ondan on yl kadar nce, neredeyse ayn terimlerle, yapm ve ayn sonulara varmt:

"lk bata, Gen Trklerin, devletin temel yapsn dei-, tirme gibi bir'niyetleri yoktu. Onlar yalnzca, lkenin mut-lak bir padiahn kiisel keyfi yerine yetenekli hkmetler.

35 alar Keyder. Trkiye'de Devlet ve Snflar, ss .108-109.

36 Calar Keyder, Trkiye'de Devlet ve Snjlar, s.85.

tarafndan ynetilmesini garanti altna alacak bir anayasa-nn yrrle konmasn istiyorlard." "Hareketleri, mill bir ekonomi gelitirecek ve sonradan birleecekleri mill bir burjuva snf yaratacak radikal bir program ancak devlet gc kllanarak uygulayabileceklerini anladklarnda, bir sekin devrimi {tepeden devrim] haline geldi.", 'Felsefeleri 'tepeden reform' idi. Siyasal programlan ekinciydi ve geri kalm bir mparatorluun moderhletirilmesini c bir kadronun ya da bir (orta) snfn gerekletirebileceini d-nyorlard."37

Ne Emre Kongar ne de alar Keyder ve Dou Ergil ta-rihi olmadklar iin Ittihad ve Terakki Cemiyeti yeleri-nin hangi snftan geldiklerim, hangi ama iin altklar-n, devleti ykmak iin nasl propaganda yaptklarn -ve en nemlisi, brokrat olmadklarn- bilmeyebilir ve kullan-dklar genel kaynaklar bunlardan bahsetmeyebilir. Bu ne-denle de, Kongar'n, Keyder'in ve Ergirin 'zmlemeleri'

eksik bilgilere dayanan gzden kam birer hata olarak ka-bul edilebilir.

Ancak, bu dnemin daha etrafl tarihini bilmesi beklenen aratrmaclar da bazen 1908 Devrimi'nin nitelii zerine ok sradan hkmler vermekten kendilerini alkoyamyor^ lar. rnein Trkiye'deki siyasal partiler zerine imdiye kadarki en kapsaml almay, yapan Tark Zafer Tunaya, "1906'da balayan ve 1908'de patlak veren harekettin], Rumeli'deki kinci ve nc Ordular subaylarn tn] ve onlara katlm olan sivil memurlarn rn' olduunu sy-leyebilmektedir. Dahas, Tunya'ya gre, "'Kltr zayf, ki-ni ok' [Ittihad ve Terakki kua] Abdlhamit rejimini yk-mtr. Yktnn yerine ne koyacan bilemeyen, burile yarn arasndaki oktan aalam insanlar, gelecei yaratma

37 Dogu Ergil, "A Reassessment: The Young Turks, heir Politics and Anli-Coloni-al Struggle," s s . 34 ,36 ye 48.

programna. sahip deillerdi. Bu bilgisizlie, devleti ve top-lumu da balayan basklar da eklenince, deiiklik, bir zlem olmaktan teye gidememi ve dzen, pek az rtula ayn kalmtr."38

Ittihad ye Terakki Cemiyeti'nin 1908 ncesi yurtd r-gtlenmesini en ince ayrntsna kadar inceleyen M. kr Hanlu da son derece ilgin bir ekilde, "Gen Trkler'in tek ortak noktas Abdlhamid'i devirmekti. Bu ama ger-ekletikten sonra rie yaplacana dair hibir kapsaml programlar yoktu" diyebilmektedir.39

Belki bu rnekler oaltlabilir. Burada vurgulamak iste-diim nokta, yalnzca amatr tarihilerin deil, akademik tarihilerin de 1908 ncesi ve sonras Trk toplumunu ve Ittihad ve Terakki emiyeti'ni incelerken, baskn ideoloji-den ne derili etkilenmi olduklarn gstermek.

imdi, daha fazla sz uzatmadan, 1908 Devrimi'nin na-sl gerekletiinin hikyesini anlatmaya balayabiliriz. Devrimi, Donald Quataert'in iki ksa makalesinde bahsettii ekilde basit bir ekonomik bunalm ve arkasndan gelen olaylar dizini olarak grmek ok kolaya kaan, bir yol oldu-u iin, ayn zamanda indirgemeci olan bu yaklam be-nimsememe -her ne kadar Trk tarihi aratrmalarna yeni bir bak as getiriyor gibi gzkse de- olanak yok.4 0

1908 Devrimi tek. bir nedene balanamayacak kadar karma-k bir olay. Bu hikye bizi, Devrimle dorudan balants olan vergi ayaklanmalarnn balad 1906 ylndan 1908 yl Aralk ayna -yani, Meclis-i Mebusan'm ald tarihe-

38 Tark Zafer Tuaya, "kinci Merutiyet'in Siyasa! Hayatmzdaki Yeri," s.85 vc 8 8 . '

39 M. kr Haniolu, "Genesis of the Young Turk Revolution of 1908," s.300.

4 0 Donald Quataert, "The 1908 Young Turk Revolution: Old and New Apprmc-hes," ss.22-29; ve idem, "The Etonomic Climate of the 'Young Turk- Revoluti-on' fa 1908 ," SS .D147-D1161.

kadar getirecek. Bu da, Ittihad ve Terakki Gemiyeti'nin son : derece kapsaml olarak 1909 ylndan balayarak siyasette, ekonomide ve toplumsal hayatta gerekletirecei dzenle-meleri ve deiiklikleri iermfeyecei anlamna geliyor. Dev-; rim'in gereklemesiyle herey dzene girmiyor. Dolaysy-la, 1908'den I918'e kadar -ve daha sonra- yeni rejimle es-kisi arasndaki mcadelenin hikyesi sonraki almalarn konusunu tekil edeceinden, u anda bunlardan da sz edilmeyecek. Tarihsel bir perspektiften bakldnda ok k-sa, ama iinde yaayanlara ok uzun gelen, bu-iki yln olaylarna artk bakabiliriz.