Kansen voor een blockchain- ecosysteem in de regio Utrecht · Kansen voor een blockchain-...
42
Rapport 13 september 2018 Kansen voor een blockchain- ecosysteem in de regio Utrecht
Transcript of Kansen voor een blockchain- ecosysteem in de regio Utrecht · Kansen voor een blockchain-...
Rapport
13 september 2018
Kansen voor een blockchain- ecosysteem in de regio
Utrecht
Kansen voor een blockchain- ecosysteem in de regio
UtrechtBerenschotonderzoek in opdracht van Stichting Economic Board Utrecht
Publicatie: 13 september 2018
Onderzoek uitgevoerd tot en met 30 juni 2018
Colofon
Auteurs: Sofie Berns, Nanning de Jong, Wouter
Verberne (Berenschot)
Teamleden: Bob Joormann, Onno Ponfoort
(Berenschot)
www.berenschot.nl/blockchain
Economic Board Utrecht: Irene ten Dam, Heerd Jan
Hoogeveen, Jelle van der Weijde
www.economicboardutrecht.nl
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B3
Inhoudsopgave
1. Situatie beschrijving ...........................................5
1.1 Stichting Economic Board Utrecht (EBU) ...................... 5
1.2 Blockchain als nieuwe technologie ................................. 5
2. Aanleiding & doelstelling onderzoek ................7
2.1 Aanleiding: opkomende interesse voor
potentiële kansen blockchain ......................................... 7
2.2 Doelstelling: kansen identificeren voor
blockchaintoepassingen in de regio Utrecht ................... 8
3. De status van het Nederlandse blockchain-
ecosysteem in domein Groen en Gezond.........9
3.1 Nederlandse bedrijven zijn betrokken bij wereldwijde
blockchain-consortia ..................................................... 9
3.2 Nederlandse blockchain ecosysteem in kaart gebracht ..9
3.3 Nationale samenwerkingen rondom blockchain .......... 10
3.4 Grote Nederlandse spelers investeren in blockchain .... 11
3.5 Regionale incubators zijn gestart in Heerlen,
Rotterdam en Groningen ............................................. 11
3.6 Welke blockchainpartijen zijn in de regio Utrecht
gevestigd en/of actief?...................................................12
3.7 Eerste kleinschalige blockchainimplementaties ............ 13
3.8 Relevante blockchainpilots .......................................... 15
3.9 Schaal en omvang van de gebruikersgroep is divers ..... 16
4. Toegevoegde waarde van blockchain-
toepassingen ....................................................17
4.1 Rollen van ketenspelers ................................................. 17
4.2 Doelen voor de inzet van blockchain door afnemers ... 17
4.3 Toegevoegde waarde in domein Gezond ....................... 18
4.4 Toegevoegde waarde in domein Groen ......................... 19
5. Verdienmodellen voor blockchain-
toepassingen ....................................................21
5.1 Nieuwe verdienmodellen zijn mogelijk via blockchain 21
5.2 Klassieke verdienmodellen in het
blockchainecosysteem ...................................................22
5.3 Welke verdienmodellen worden gebruikt binnen
domein Gezond en Groen? ...........................................23
5.4 Conclusie: aanbieders verdienen nog minimaal en
testen verschillende verdienmodellen ...........................25
6. Keuzes & condities om een blockchain
toepassing in de praktijk te realiseren ............27
6.1 Hoe is een goede blockchaintoepassing te selecteren? .. 27
6.2 Businesscase voor afnemers .......................................... 27
6.3 Waar moet rekening mee gehouden worden
tijdens de ontwikkeling? ...............................................28
6.4 Time-to-market ............................................................29
7. Roadmap voor versterking blockchain-
ecosysteem in de regio Utrecht ......................31
7.1 Verbinden ...................................................................... 31
7.2 Versnellen .....................................................................32
7.3 Verdiepen ......................................................................32
7.4 Versterken .....................................................................33
7.5 Blockchainprojecten .....................................................33
Bijlagen .......................................................................37
Bijlage 1. Overzicht geïnterviewde partijen en deelnemers
inspiratiesessie en werksessies ................................ 37
Bijlage 2. Interviewleidraad .................................................... 37
Bijlage 3. Overzicht actieve partijen ......................................38
Bijlage 4. Blockchain Ecosysteem Nederland 2018 ...............40
Bijlage 5. Werkwijze ............................................................... 41
Bijlage 6. De voordelen van blockchainplatform Forus voor
gemeenten, burgers en leveranciers ....................... 41
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 4
Blok 0
..data..
Blok 1Vingerafdruk 0+ nieuwe data..
Blok 1Vingerafdruk 0+ nieuwe data..
Blok 1Vingerafdruk 0+ nieuwe data..
Blok 2Vingerafdruk 1+ nieuwe data..
Blok 2Vingerafdruk 1+ nieuwe data..
Blok 2Vingerafdruk 1+ nieuwe data..
Blok 3Vingerafdruk 2+ nieuwe data..
Blok 3Vingerafdruk 2+ nieuwe data..
Blok 3Vingerafdruk 2+ nieuwe data..
Tijdt=0 t=1 t=2 t=3
Blok 0
..data..
Blok 0
..data..
Partijen
Berenschot Consensus
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B5
1. Situatie beschrijving
1.1 Stichting Economic Board Utrecht (EBU)
Stichting Economic Board Utrecht (EBU) richt zich op het
stimuleren van een economische, duurzame ontwikkeling in de
regio Utrecht. Zij gelooft erin de vraag vanuit de samenleving
om te komen tot ‘gezond leven’ in de regio Utrecht te kunnen
vertalen naar meer banen en investeringen. Dit doet zij door
bedrijven, kennisinstellingen en overheden te verbinden
en te enthousiasmeren rond innovatieve oplossingen voor
de transities in de economie en de grote maatschappelijke
vraagstukken.
In het domein Groen werkt de EBU aan een gezond binnen- en
buitenklimaat, schone lucht en slim gebruik van duurzame
energie en grondstoffen, renovaties van bestaande bouw en
duurzame, circulaire sloop en vervangende nieuwbouw.
In het domein Gezond draait het om een gezonde, leefbare
samenleving met vitale bewoners in vitale wijken, met nieuwe
samenwerkingsvormen, zelfregie en economische kansen en
grip op de kosten van gezondheidszorg.
Het domein Slim richt zich op de ontwikkeling van proposities
waarbij met behulp van nieuwe ICT- en internettoepassingen
innovatieve oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken
kunnen worden ontwikkeld.
1.2 Blockchain als nieuwe technologie
Blockchain is een automatiseringstechnologie. De eerste
toepassing van deze technologie was de digitale Bitcoin-
valuta die in 2009 werd geïntroduceerd: een uitvinding die
grote invloed kan hebben op onze manier van bankieren.
Met Bitcoin is het overmaken van geld naar andere landen
net zo makkelijk en goedkoop als het sturen van een e-mail
naar het buitenland. Sindsdien zijn er nog veel andere digitale
valuta’s ontwikkeld, zoals Litecoin en Monero. In 2015
kwam er een tweede generatie blockchains op de markt, met
Ethereum als belangrijkste speler. De technologie bood nu
uitgebreidere functionaliteiten waardoor de technologie ook
interessant werd voor diverse sectoren buiten de financiële
sector. Dit stimuleerde de ontwikkeling van een groot aantal
nieuwe toepassingen voor bedrijven en overheden. Het is
sindsdien een manier om naast geld- ook informatie- en
eigendomsuitwisseling te automatiseren. Algoritmes zorgen
ervoor dat deze ‘transacties’ geverifieerd worden en dat de
verschillende knooppunten in het netwerk constant consensus
bereiken: overeenstemming over de laatste stand van zaken.
Samen bepalen zij wat de nieuwste waarheid is.
Blockchain is een automatiseringstechnologie die zich
kenmerkt1 doordat:
• informatie wordt opgeslagen in een niet-wijzigbare keten
van gegevensblokken die zich opbouwt in de loop van de tijd
• deze keten wordt gedistribueerd naar alle deelnemende
partijen
• de betrokken partijen consensus dienen te bereiken over de
data die in het laatste blok worden opgeslagen
• logica, procedures en programmeercode erin kunnen
worden opgeslagen en uitgevoerd in smart contracts.
1 www.berenschot.nl/inleiding-blockchain/
Figuur 1. Basisprincipes van blockchain.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 6
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B7
2. Aanleiding & doelstelling onderzoek
2.1 Aanleiding: opkomende interesse voor
potentiële kansen blockchain
Blockchain is een steeds vaker gehoorde term in zowel de
publieke sector als in het bedrijfsleven. Het is een trending
topic waar met enige regelmaat kennissessies, congressen
en presentaties over worden georganiseerd. Met blockchain
kunnen naar verwachting processen goedkoper, gelijkwaardiger
en transparanter worden ingericht. Blockchaintechnologie
beoogt effectief samenwerken op basis van vertrouwen en
gelijkheid mogelijk te maken.
Doordat de technologie de rol van trusted third party wegneemt
bij traditionele vertrouwenspartijen als banken, notarissen,
accountants, administratiekantoren en zelfs overheden, heeft
dit onvermijdelijk een ingrijpende invloed op deze partijen.
Verschillende rollen verschuiven en centrale registers hebben
de potentie overbodig te worden. Dit maakt dat blockchain
niet alleen een ICT-innovatie is, maar ook een innovatie op het
gebied van maatschappij, politiek en economie.
De afgelopen jaren is de interesse voor de toepassing van
‘blockchain-technologie’ sterk toegenomen. Zo is volgens
CB-Insights2 in 2017 wereldwijd meer dan 3 miljard dollar
geïnvesteerd in blockchain-gerelateerde startups. Ook in
Nederland wordt er hard aan blockchaintoepassingen gewerkt.
Zo werken bedrijfsleven, overheid en kennisinstellingen in de
Dutch Blockchain Coalition samen aan het bevorderen van
grootschalige verkenning, ontwikkeling en toepassing van
blockchain binnen de Nederlandse topsectoren. Dit doen zij
aan de hand van drie actielijnen:
1. Ontwikkelen van blockchain bouwblokken, zoals digitale
identiteiten
2. Realiseren van condities voor het benutten van blockchain
3. Ontwikkelen en realiseren van de Human Capital Agenda.
2 https://www.cbinsights.com/research/report/blockchain-trends-opportunities/
Daarnaast zijn er in de afgelopen twee jaar binnen de
overheid op zowel rijksniveau als lokaal niveau gezamenlijk
al bijna honderd pilots uitgevoerd. Daarmee is de overheid
in Nederland de vooruitlopende sector als het gaat om (de
toepassing van) blockchaintechnologie. Doel is om de potentie
van de technologie te onderzoeken en daarmee al in de praktijk
te experimenteren. Daarmee wordt steeds meer, al dan niet in
gezamenlijkheid, geïnnoveerd en geleerd over blockchain en
digitale transformatie.
Vanuit de Dutch Blockchain Coalition wordt een sector over-
stijgende landelijke visie ontwikkeld op blockchaintechnologie
en is ook de Vereniging van Nederlandse Gemeenten als
koepelvereniging voor gemeenten bezig met het schrijven van
een visie op blockchaintechnologie binnen de lokale overheid.
EBU zou mede naar aanleiding van de beschreven toegenomen
interesse in blockchaintechnologie meer inzicht willen
verkrijgen in relevante toepassingsgebieden van blockchain, met
name binnen twee van de focusdomeinen op de economische
agenda van de regio: groene economie (energietransitie,
circulaire economie) en gezondheid. EBU zou willen weten of
het opportuun is om te experimenteren en vertrouwd te raken
met de mogelijkheden en beperkingen van de technologie
binnen de Regio Utrecht, en zo ja wat daarbij de mogelijke
kansrijke verdienmodellen zijn.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 8
2.2 Doelstelling: kansen identificeren voor
blockchaintoepassingen in de regio Utrecht
De vraagstelling die in dit onderzoek centraal staat heeft
betrekking op de domeinen Groen en Gezond en luidt als volgt:
‘In hoeverre zijn er in de regio Utrecht en daarbuiten initiatieven
waarbij blockchaintoepassingen zijn of worden ontwikkeld met
kansrijke verdienmodellen die relevant zijn voor het realiseren van
de economische agenda in de regio Utrecht?
Bij de beantwoording van deze vraag zal aandacht worden
besteed aan de volgende aspecten:
• Welke partijen zijn daarbij betrokken?
• Welke verdienmodellen zijn er en welke van die
verdienmodellen zijn het meest kansrijk?
• Welke condities zijn nodig om die initiatieven te realiseren
‘voorbij de pilotfase’?
• Wat is de ‘time-to-market’ van een initiatief en hoe hangt
dit samen met de schaal/omvang en de gebruikersgroep van
de toepassing?
• Welke kansen zijn er voor de regio Utrecht op dit terrein,
gegeven de economische agenda van de regio?
In deze rapportage is allereerst in samenwerking met het veld
een overzicht opgesteld van relevante Nederlandse bedrijven,
publieke organisaties en (kennis-) instellingen die op dit
moment actief bezig zijn met het gebruik van blockchain. Ten
tweede zijn voor het domein Groen en het domein Gezond een
aantal concrete toepassingen beschreven waarop wordt ingezet
binnen de regio Utrecht met bijbehorende suggesties omtrent
business development. Suggesties zijn geformuleerd op basis
van noodzakelijke randvoorwaarden, benodigde betrokken
partijen, verwachte toegevoegde waarde en een indicatie van de
benodigde investeringen en verwachte opbrengsten in financiële
zin. Tot slot is een roadmap op hoofdlijnen ontwikkeld omtrent
de ontwikkelingen rondom blockchaintechnologie in de regio
Utrecht.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B9
3. De status van het Nederlandse blockchain-ecosysteem in domein Groen en Gezond
3.1 Nederlandse bedrijven zijn betrokken bij
wereldwijde blockchain-consortia
Blockchain weet niet alleen grote communities van
programmeurs te mobiliseren voor de open source ontwikkeling
van blockchainplatformen als Bitcoin en Ethereum, maar
bedrijven werken ook in internationale consortia aan specifieke
onderdelen van de technologie of toepassing ervan. Daarvan
richten twee consortia zich op technologische ontwikkeling
voor inzet in grote organisaties en zijn dus niet sectorspecifiek:
de Enterprise Ethereum Alliance en Linux Hyperledger Project.
In de Enterprise Ethereum Alliance3 werken 500 partijen
samen, waaronder ING bank, Shell, Rabobank en Ledger
Leopard. EEA is een non-profit organisatie die zich richt op
de ontwikkeling van functionaliteiten en randvoorwaarden in
Ethereum-blockchaintechnologie om deze geschikt te maken
voor inzet in grote (zakelijke) organisaties.
In het Linux Hyperledger Project4 werken meer dan 240
partijen, waaronder ABN AMRO en TNO aan verschillende
varianten van het Hyperledger-blockchainplatform. Hier
werken ook internationale healthcare partijen aan mee, zoals
Lilly en healthcare-startups als Patientory.
3 https://entethalliance.org/about/4 https://www.hyperledger.org/members
Daarnaast zijn er verschillende sectorspecifieke blockchain-
consortia. In de financiële sector participeren ING bank5 en
ABN AMRO6 in het R3-consortium en werken actief aan proof-
of-concepts, zoals Marco Polo7 voor internationale handel. Met
vijftien grote financiële en technologische spelers participeert
ABN AMRO in Digital Asset Holdings. Rabobank participeert in
het We.Trade platform8.
Verschillende Nederlandse energiepartijen zitten in de Energy
Web Foundation9, zoals Eneco, Shell en Stedin. Het Energy Web
is een open-source, schaalbaar blockchainplatform dat specifiek
wordt ontworpen voor de behoeften van de energiemarkt (wet-
en regelgeving, operationeel en marktbehoeften).
3.2 Nederlandse blockchain ecosysteem in kaart
gebracht
Op basis van een marktonderzoek en de resultaten van de
interviews die zijn gehouden in het kader van het onderzoek
‘Kansen voor een blockchain ecosysteem in de regio Utrecht’
is een visualisatie gemaakt van het Nederlandse blockchain
ecosysteem . Deze visualisatie ‘Blockchain ecosysteem 2018 -
Nederland’ bevat alle bij ons bekende partijen die actief zijn
met het ontdekken, ontwikkelen of toepassen van blockchain.
In het blockchain ecosysteem zijn meer partijen actief dan
alleen blockchain-startups en (technische) ontwikkelaars.
Aan de linkerkant van de kaart staan met name partijen
die blockchain producten en/of -diensten aanbieden,
zoals startups, technische ontwikkelaars, en juridische en
organisatieadviseurs. Aan de rechterkant staan met name
partijen waar actief wordt gewerkt om blockchain in de praktijk
toe te passen, zoals overheden, zorg- en energiepartijen.
5 https://www.ing.com/Newsroom/All-news/ING-and-R3-make-trade-finance-easier.htm
6 https://www.abnamro.com/en/newsroom/newsarticles/2016/abn-amro-joins-r3.html
7 https://www.ing.com/Newsroom/All-news/Another-block-chain-milestone-in-trade-finance-.htm
8 https://www.rabobank.com/nl/press/search/2017/20171017-we-tra-de-dtc.html
9 https://energyweb.org/affiliates/
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 10
Figuur 2. Blockchain ecosysteem 2018 - Nederland (zie ook bijlage 4).
Om het concept te verbeteren en uit te breiden is de visualisatie
uitgezet binnen de blockchain community via LinkedIn en zijn
een 70-tal reacties binnengekomen en verwerkt.
3.3 Nationale samenwerkingen rondom blockchain
De Dutch Blockchain Coalition (DBC)10 is een coalitie
bestaande uit een vertegenwoordiging van het bedrijfsleven,
de overheid en kennisinstellingen. In domein Groen zijn
dat bijvoorbeeld Alliander, Enexis en het ministerie van
Economische Zaken en Klimaat. Er zijn geen specifieke domein
Gezond partijen aangesloten, maar wel partijen als TNO, TU
Delft en Radboud Universiteit die hier deels in actief zijn.
Gezamenlijk stellen zij een blockchain actieagenda op
en proberen zij synergie te bereiken tussen bestaande
blockchaintoepassingen. De onderzoeksagenda11 van 8
mei 2018 richt zich niet specifiek op sectoren zoals de
gezondheidszorg, maar benoemt wel de duurzaamheids-
aspecten, zoals de energieconsumptie van openbare
blockchainplatformen en wil daar onderzoekstrajecten voor
inzetten om de consumptie te verminderen.
10 https://www.dutchdigitaldelta.nl/blockchain11 https://www.dutchdigitaldelta.nl/blockchain/nederland-presen-
teert-eerste-nationale-blockchain-onderzoeksagenda
Vanuit de koepelvereniging voor gemeenten de Vereniging
van Nederlandse Gemeenten (VNG) hebben gemeenten in
zowel 2016 als 2017 samen in diverse pilots verkend wat de
toegevoegde waarde van blockchaintechnologie voor gemeenten
zou kunnen zijn. Gezamenlijk hebben zij diverse use cases
geformuleerd en uitgewerkt. Op basis hiervan zijn een viertal
categorieën blockchaintoepassingen onderscheidden.12
De kenmerken van de vraagstukken die binnen deze vier
categorieën vallen zijn tevens uitgewerkt. Op dit moment wordt
er door VNG een visie ontwikkeld. Hierbij wordt uitgegaan
van hetgeen over de technologie bekend is en wordt geschetst
hoe de inzet van technologie samenhangt met bredere keuzes
die een gemeente maakt ten aanzien van bijvoorbeeld ‘regie
op gegevens’. Gemeenten zouden op basis van de visie in staat
moeten zijn na te gaan of zij blockchaintechnologie in zouden
willen zitten voor hun maatschappelijke opgaven.
12 www.berenschot.nl/actueel/2017/april/meerwaarde/
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B11
3.4 Grote Nederlandse spelers investeren in
blockchain
Nederlandse banken als Rabobank, ABN-AMRO, ING
bank, verzekeraars als VGZ en CZ en pensioenfondsen als
APG investeren in het opbouwen van (interne) teams van
(technische) blockchainontwikkelaars om te experimenteren
met blockchaintoepassingen.
Opvallend in de energiesector is Tennet die een
blockchainpartner zoekt via een openbare aanbesteding met
een totale contractwaarde van €7 miljoen13. De aanbesteding
is gericht op het vinden van een blockchainpartner voor
het invullen van Business Development, IT Development
van blockchaintoepassingen en het onderhoud daarvan. De
Europese energiemarkt gaat veranderen aan de aanbodkant
door de opkomst van duurzame energieopwekking en -opslag.
Een onvermijdelijk gevolg is dat het netwerk klaar moet
zijn voor energietransitie. Daarom wil Tennet, met gebruik
van blockchaintechnologie, een platform opzetten dat de
energietransitie zo goed mogelijk gaat ondersteunen.
CrowdBalancingPlatform
Flex
ibili
ty m
arke
ts(T
SO
/DS
O a
ncill
ary
serv
ices
)
Dis
trib
uted
Ene
rgy
Res
ourc
es (D
ER
)
Pilot 5
Pilot 1
Pilot 2
Pilot 3
Pilot 4
Pilot 6
Crowd Balancing Program
From pilots ... ... to vision
Figuur 3. Tennet: van pilots naar een ‘crowd balancing platform’.
13 https://www.tenderned.nl/tenderned-tap/aankondigingen/135023;-section=1#detail-publicatie:linkS2
3.5 Regionale incubators zijn gestart in Heerlen,
Rotterdam en Groningen
Een blockchain-incubator is een organisatie die zich
richt op het verbeteren en faciliteren van het blockchain
ondernemersklimaat. De diensten die een incubator inricht
kunnen verschillen van het aanbieden van huisvesting tot het
vinden van financiering van een startup en het aanjagen van
samenwerking tussen partijen. Binnen de domeinen Groen en
Gezond zijn er tot op heden geen gespecialiseerde incubators
actief, wel hebben Blocklab in Rotterdam en Techruption in
Heerlen het in hun strategie opgenomen.
Complementerende concurrentie tussen incubators wordt als
gezond ervaren. Daarbij is onderlinge samenwerking van belang
om te weten wie waarmee bezig is, zodat er geen ‘dubbel werk’
wordt verricht en op elkaar kan worden voortgebouwd.
3.5.1 Techruption (Heerlen)Techruption profileert zichzelf als een community voor
blockchain, kunstmatige intelligentie en klimaatverandering en
is actief in de regio Limburg. Techruption biedt een programma
aan met daarin een Topconsortium voor Kennis en Innovatie
(TKI), een blockchain-fieldlab en een incubatieprogramma
voor startups. Techruption is onderdeel van Brightlands Smart
Services Campus in Heerlen.
3.5.2 Blocklab (Rotterdam)Blocklab14 is een onderdeel van het Havenbedrijf Rotterdam en
mede opgericht door gemeente Rotterdam. Het is een Smart
Industries Fieldlab dat zich richt op energie- en logistieke
toepassing van blockchaintechnologie.
Met de SBIR Blockchain Energie Rotterdam15 stimuleerden
het ministerie van Economische Zaken en Klimaat,
gemeente Rotterdam en het Havenbedrijf Rotterdam in 2017,
ondernemers om blockchaintoepassingen te ontwikkelen om
een gedistribueerde energiemarkt mogelijk te maken, in eerste
instantie door het faciliteren van onderlinge transacties en
nieuwe verdienmodellen.
Daarin werden vier prototypeprojecten gefinancierd en worden
later twee praktijkproeven gefinancierd (voor in totaal €
400.000,--).
14 http://blocklab.nl/about/15 https://www.rvo.nl/subsidies-regelingen/sbir/overzicht-sbir-oproepen/
oproep-blockchain-energie-rotterdam
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 12
3.5.3 Regio GroningenDe regio Groningen heeft geen specifieke blockchain-
organisatie als incubator opgericht, maar de provincie en
verschillende gemeenten zoals Groningen en Zuidhorn
stimuleren dit wel sterk en hebben een koploperspositie
verworven in Nederland. Dit stimuleert veel
blockchaininitiatieven. Zo werd dit jaar voor de tweede keer
de Blockchaingers Hackathon16 georganiseerd in Groningen
met onder andere een Health en Energy-track waar in
totaal meer dan 700 developers/creatieven aan mee deden.
Blockchain innovatie wordt door Provincie Groningen en het
Ministerie van Economische Zaken en Klimaat gestimuleerd
via het Small Business Innovation Research Program
(SBIR)17, dat haalbaarheidsonderzoeken en ontwikkeling
van blockchaintoepassingen financiert op het gebied van
gezondheid en zekere, schone en efficiënte energie (totaal
500.000 euro).
Gemeente Zuidhorn is koploper door als eerste een besloten
blockchaintoepassing van Stichting Forus te implementeren
voor de kindpakket-regeling (zie ook hoofdstuk 3.7.1).
Daarnaast is gemeente Groningen actief met verschillende
blockchainexperimenten, zoals met het tellen van
verkiezingsstemmen18 (een samenwerking met LAB15 en
Berenschot).
16 https://blockchaingers.org/p/2018-edition17 https://www.rvo.nl/subsidies-regelingen/sbir/overzicht-sbir-oproepen/
oproep-blockchaintoepassingen-groningen18 https://stemmen-telt.nl/groningen/
3.6 Welke blockchainpartijen zijn in de regio
Utrecht gevestigd en/of actief?
• Technische ontwikkelaars
- Anchormen
- Ilionx
- Ordina
- Quintor
- Sogeti
- Sphereon
- Xurux
• Organisatieadvies
- Berenschot
- ISSD B.V.
- PA consulting
- PwC
• Juridisch advies
- CMS
• Startups
- Lomboxnet
- Vlot
• Onderzoek en Onderwijs
- Hogeschool Utrecht
- Blockchainlab
• Incubators & Ecosysteempartners
- Utrecht Sustainability Institute
- Blockchain030
• Overheid
- Gemeente Utrechtse Heuvelrug
- Gemeente Utrecht
- Gemeente Stichtse Vecht
- Gemeente Barneveld
- NZi
• Energie
- Degree’n
- Energy 21
- Stedin
- Eneco
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B13
• Zorg
- Careyn
- Kwadraad
- Longfonds
- Meander MC
- Naviva Kraamzorg
- UMC Utrecht
- Zorg van de zaak
- STZ
• Financiële sector
- ONVZ
- Rabobank
• Woningbouwcorporaties
- Provides
- Bo-ex
- Mitros
• Overig
- Royal Haskoning DHV
- DUIC
De bovenstaande opsomming van partijen die zich in de regio
Utrecht bezighouden met blockchain, kent twee communities :
Blockchain030 en HU-Blockchainlab van Hogeschool Utrecht.
Blockchain030 is een meetup-groep19 met 167 leden.
Zij organiseren elke maandag een ‘co-work day’ voor
blockchainexperts, -ondernemers en -enthousiasten in
Utrecht. Het doel is om samen blockchainprojecten op te
pakken. Daarnaast worden met enige regelmaat blockchain-
bijeenkomsten georganiseerd om kennis te delen.
De Hogeschool Utrecht heeft het Blockchainlab opgezet.
Het Blockchainlab biedt blockchain-onderwijs en initieert
en begeleidt projecten die door studenten en onderzoekers
worden uitgevoerd bij organisaties in de regio Utrecht.
Het Blockchainlab richt zich op drie gebieden: supply en
demand chains; health en fintech. De vraag naar studenten,
afstudeerders en onderzoekers met blockchainkennis en
-vaardigheden is groot. Het Blockchainlab heeft de ambitie
om door te groeien tot een regionaal kenniscentrum voor
blockchain. Hiervoor is zij op zoek naar verschillende partners.
19 https://www.meetup.com/blockchain030/
3.7 Eerste kleinschalige blockchainimplementaties
3.7.1 Kindpakket Zuidhorn - Stichting ForusDe Groningse stichting Forus is ontstaan nadat de oprichters
in februari 2017 de Dutch Blockchain Hackathon hadden
gewonnen. Daar werd een use case en mock-up website van
Platform Forus gebouwd.
De ambitie was om een decentraal online platform te
ontwikkelen voor het aanvragen, toekennen en afhandelen van
gemeentelijke diensten. Hoewel er veel online platformen in de
private sector bestaan die vraag en aanbod van producten en
diensten bij elkaar brengen, zoals Marktplaats.nl, bestaat dit nog
nauwelijks in de publieke sector. Door blockchaintechnologie
in te zetten willen zij het online Forus-platform decentraal
organiseren. Dit maakt gegevens betrouwbaarder en de
gemeentelijke uitvoeringspraktijk efficiënter. Om de
haalbaarheid van het platform te onderzoeken is gestart met
het aanvragen, toekennen en afhandelen van het kindpakket,
een minimaregeling, in de gemeente Zuidhorn.
Voor inwoners van de gemeente Zuidhorn verdwijnt de
aanvraag, toekenning en afhandeling van het kindpakket door
de inzet van het platform. Met Berenschot en QNH als partners
zet Stichting Forus de technische en organisatiekundige
ontwikkeling van haar platform door. Een 2.0 versie hiervan zal
in het derde kwartaal van 2018 worden gelanceerd.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 14
3.7.2 Praktijkproef ‘Mijn Zorg Log’ - VGZ, Ledger Leopard, Zorginstituut Nederland en kraamzorgaanbieders
In 2017 heeft het Nederlands Zorginstituut samen met
zorgverzekeraar VGZ samen een praktijkproef gedaan die
erop gericht was na te gaan wat blockchaintechnologie kan
betekenen voor de informatie-uitwisseling in de zorg, specifiek
de kraamzorg. De resultaten van deze praktijkproef werden
op 14 juni jl. openbaargemaakt en toonden aan dat de burger
met blockchain een centrale positie kan krijgen binnen zijn
eigen zorgprocessen en inzicht kan hebben zijn eigen gegevens.
Inzicht en regie voor de burger zijn voor het Zorginstituut
van groot belang. Tiana van Grinsven, lid Raad van Bestuur
Zorginstituut Nederland: “De ontwikkeling van blockchain staat
in de kinderschoenen. Kennisdeling binnen de zorg is nodig om
ervoor te zorgen dat partijen niet opnieuw hetzelfde wiel uitvinden.
Er zijn nog veel vragen, maar de resultaten uit de praktijkproef
maken duidelijk dat het de moeite waard is samen aan de slag te
gaan met blockchain in de zorg.”
De blockchaintoepassing die binnen de praktijkproef van het
Nederlands Zorginstituut centraal stond heet ‘Mijn Zorg Log’.
Deze technische oplossing is ontwikkeld door Ledger Leopard.
Gedurende de praktijkproef hielden de kraamverzorgers de
urenregistratie bij via een mobiele app, waarna de ouders dit
direct kunnen goedkeuren. Zo wordt het administratieve proces
een stuk eenvoudiger, is controle achteraf door de verzekeraar
niet meer nodig en kan mogelijk de kraamverzorger sneller
worden uitbetaald. De praktijkproef werd bij 33 moeders met
30 kraamverzorgenden uitgevoerd. Deze toepassing is door
TNO, TU Delft en advocatenkantoor Pels Rijcken voorzien van
zowel een technisch als juridisch certificaat.
3.7.3 Dentacoin (DCN)Dentacoin is opgericht door de Dentacoin Foundation.
Dentacoin heeft de ambitie om de gehele tandartsenindustrie
via blockchain te faciliteren. Zo stellen zij dat: ”de industrie erg
inefficiënt is ingericht en dit ons elk jaar miljarden euro’s kost
zonder dat we het doorhebben”.
In feite wil Dentacoin alle tandartsenverzekeringen volledig
buitenspel zetten. Nu is het zo dat zeker in landen als Amerika,
waar tandartsbezoeken niet verplicht zijn en tandartsen
hun cliënten wellicht niet aansporen vaker te komen, veel
kosten gemaakt worden die voorkomen hadden kunnen
worden. Dentacoin vindt dat tandartsen op de lange termijn
er belang bij zouden moeten hebben dat hun patiënten
(financieel) gezond blijven. Speciaal hiervoor hebben ze
het Dentacoin-model ontwikkeld. Via zogenoemde smart
contracts komt er elke maand een kleine hoeveelheid DCN
(de token van Dentacoin) bij de tandartsen terecht. De
tandheelkundige zorg wordt hierin zodanig gestroomlijnd
dat patiënten geen hoge premies meer hoeven te betalen aan
verzekeringsmaatschappijen. Patiënten kunnen ook meer zelf
de controle krijgen over preventieve tandheelkundige zorg en
tandartsen profiteren weer van het langdurige dentale succes
van hun patiënten via het verkrijgen van DCN. Patiënten
worden aangemoedigd om (onuitwisbare) reviews te schrijven,
want ze worden hiervoor beloond met DCN.
Vanuit een in Maastricht gevestigde BV en stichting werd in
februari 2017 de Ethereum-gebaseerde Dentacoin-token ‘DCN’
gelanceerd. Deze had op 14 juni 2018 een marktkapitalisatie
van $ 146 miljoen20. Volgens de Dentacoin-website gebruikt
een dertigtal tandartsen Dentacoin wereldwijd, waarvan
twee Nederlandse tandartsen: Tridental (Katwijk aan Zee) en
Clinident (Zoetermeer)21.
20 https://coinmarketcap.com/currencies/dentacoin/21 https://dentacoin.com/partners/
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B15
3.8 Relevante blockchainpilots
3.8.1 Domein Groen
3.8.1.1 Marktplaats voor energie - HanzeNet
De energiemarkt is aan het veranderen, steeds meer
burgers krijgen aandacht voor groene energie en sommigen
wekken hun eigen energie op. De in Deventer gevestigde
startup HanzeNet heeft, vanuit de overtuiging dat voor wat
energie betreft een beweging plaatsvindt richting een lokale
‘deeleconomie’, een platform ontwikkeld om deze beweging
te ondersteunen. HanzeNet brengt lokaal vraag en aanbod bij
elkaar door productie, opslag, consumptie en netwerkcapaciteit
slim op elkaar af te stemmen. Dit noemen we Peer-to-Peer
(P2P) handel, waarbij mensen onderling transacties aangaan
zonder tussenkomst van een centrale autoriteit. Zo worden
wijken onafhankelijker in hun stroomvoorziening en kan de
vraag naar energie beter gebalanceerd worden met het aanbod.
Blockchain maakt het betrouwbaar en inzichtelijk verhandelen
van energie mogelijk.
3.8.1.2 Warmterotonde Zuid-Holland- Eneco i.s.m. CGI
Eneco exploiteert samen met partners in Zuid-Holland
een warmterotonde. Samen met CGI hebben zij een
administratiesysteem ontwikkeld dat gebaseerd is op
blockchaintechnologie. Hierdoor kan aanzienlijke
kostenreductie gerealiseerd worden in de boekhouding tussen
verschillende partijen (schatting maar liefst 40%). Dankzij
blockchain zijn de onderlinge processen tussen de partners
transparant en onveranderbaar.
Bij een warmterotonde zijn een groot aantal partijen betrokken.
Voorheen moest elke partij in een eigen administratie
bijhouden hoeveel warmte aan wie werd geleverd om
uiteindelijk aan het einde van de maand een afrekening te
kunnen maken. Door te werken in een warmtenetwerk dat op
blockchaintechnologie is gebaseerd, wordt het mogelijk om met
een gezamenlijke waarheid te werken waarin de verschillende
partijen inzicht hebben op basis van hun autorisatieniveau.
Afzonderlijke administraties worden daarmee overbodig en
directe verrekening/afrekening wordt mogelijk.
3.8.1.3 Jouliette - Alliander
De ‘Jouliette’ is een op blockchain gebaseerde energie-token
die individuen en gemeenschappen in staat stelt om eenvoudig
hun lokaal opgewekte duurzame energie te beheren en delen.
Op 5 september 2017 werd de Jouliette-token gelanceerd bij de
Ceuvel: een woonbotenplatform in Amsterdam. Het doel van de
pilot was om te kijken of blockchaintechnologie sociale cohesie
kan bevorderen door een token uit te geven die je kan verdienen
door duurzame energie op te wekken. Deze digitale token kan je
vervolgens verruilen, verkopen of simpelweg weggeven. Jouliette
is een samenwerking van Alliander, Spectral en De Ceuvel.
3.8.1.4 Circulair vastgoed – Block Materials
Block Materials is een startup die zich richt op het verkrijgen
van inzicht in bouwmaterialen en dienstenontwikkeling
met behulp van dit inzicht. Met blockchain wordt het in de
toekomst mogelijk om materiaalwaarde te valideren en in
eigendomsrechten van materialen te handelen. Dit het met oog
op hoogwaardig hergebruik van materialen en de realisatie van
een circulaire economie. Block Materials/Re Use beschikt over
een database waarin materialen en onderdelen geregistreerd
worden.
3.8.1.5 Eerlijke Koffieketen - Moyee Coffee i.s.m. FairChain
De oprichters van Moyee Coffee hadden de ambitie in te spelen
op een breed gedragen gevoel omtrent de koffieketen. Door
meerdere onderzoeken in de afgelopen jaren is aangetoond dat
deze lang en erg ontransparant is; bijna alle koffiebonen zijn
afkomstig uit ontwikkelingslanden, maar er blijft slechts 15%
van de waarde achter in de ontwikkelingslanden. Om ervoor
te zorgen dat de koffieboeren een eerlijke prijs krijgen voor
hun koffie gaan zij uit van het fairchain principe. Door het
transparant in kaart brengen van de koffieketen tracht Moyee
een eerlijke waardeverdeling in de keten te realiseren. Om deze
transparantie mogelijk te maken wordt blockchain gebruikt.
In de blockchain worden namelijk alle acties in de productie-
en verkoopketen van Moyee onweerlegbaar vastgelegd.22
Momenteel valt deze eerlijke koffie te bestellen via de website
van Moyee Coffee.
22 https://blockchain.fairchain.org/
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 16
3.8.2 Domein Gezond
3.8.2.1 Huishoudboekje- Gemeente Utrecht
De gemeente Utrecht heeft afgelopen jaar gewerkt aan
een blockchaintoepassing die het ‘Huishoudboekje’ wordt
genoemd. Deze toepassing is ontwikkeld voor bewoners van
Utrecht die moeite hebben om financieel rond te komen. Zij
lopen vooral tegen ‘het overheidsapparaat’ aan. Ze krijgen
vanuit verschillende stromen en op verschillende momenten
inkomsten binnen (uitkering, pensioen, huur -, zorgtoeslag,
kinderbijslag, gemeentelijke toeslagen, AOW, etc.).
Vaak zijn de toeslagen gerelateerd aan het inkomen, de huur
en de kosten voor de zorg en deze moeten tussentijds worden
aangepast op de continu fluctuerende situatie en/of life-
events (verhuizing, scheiding, kinderen, etc.). Deze mensen
zijn vaak onvoldoende in staat om alert te reageren op dit
soort wijzigingen, waardoor er regelmatig terugvorderingen
in toeslagen of inkomen ontstaan. Bovendien leidt het
wel op tijd aanvragen tot lange wachttijden, omdat de
aanvragen weer door instanties in behandeling moeten
worden genomen en getoetst. Uiteindelijk ‘komt men er niet
meer uit’ en dit leidt tot nog grotere financiële problemen.
Onderzocht is of blockchaintechnologie als basis voor het
zogenoemde ‘huishoudboekje’ een innovatieve oplossing
voor inwoners kan bieden. De toepassing maakt de financiële
situatie overzichtelijker voor de gebruiker. Het mes snijdt in
potentie aan twee kanten; door deze ‘digitalisering’ van het
schuldhulptraject gaan de uitvoeringskosten voor de Gemeente
zelf ook naar beneden.
3.8.2.2 Uitwisseling patiëntgegevens (Labchain)- DDQ
Het uitwisselen van (patiënt)gegevens uit ziekenhuislaboratoria
is een tijdrovend administratief proces. Hieraan ligt ten
grondslag dat ziekenhuizen vaak met verschillende systemen
werken waardoor gegevens handmatig moeten worden
ingevoerd. Samen met het Maastricht Universitair Medisch
Centrum (MUMC) heeft softwareontwikkelaar DDQ ‘s werelds
eerste klinische blockchain-device ontwikkeld: Labchain. Het
verbindt ziekenhuislaboratoria digitaal met elkaar en wisselt
labwaarden uit via blockchain. Er is uitgebreid getest met de
verbinding tussen RadboudMC en MUMC en in het voorjaar
van 2018 is de productie gestart.
3.8.2.3 Gehandicaptenparkeerkaart - Samenwerkingsverband
Drechtsteden & Gemeente Schiedam
Het samenwerkingsverband Drechtsteden en de gemeente
Schiedam hebben vanuit de Pilotstarter van de Vereniging
van Nederlandse Gemeenten gedurende een zestal maanden
intensief gewerkt aan de uitwerking van de use-case de
Gehandicaptenparkeerkaart (GPK). De gemeenten hebben
parallel aan dit traject met Tymlez, Noodlewerk en het CIB
nauw samengewerkt in een gedetailleerde technisch-functionele
verkenning. Dit project maakt middels Open Data en een app
de verschillen in GPK-beleid per gemeente in kaart. Alhoewel de
GPK landelijk geadministreerd wordt in een centrale database,
bestaat er nog steeds geen digitale versie die de papieren
kaart overbodig maakt. Het louter centraal administreren
levert naast kwetsbaarheid ook functionele beperkingen op.
De dGPK zal gebaseerd zijn op de blockchaintechnologie. De
blockchaintechnologie wordt in dit geval gebruikt voor een
onweerlegbare afhandeling van informatie en het uitvoeren van
programmeercodes.
3.9 Schaal en omvang van de gebruikersgroep is
divers
Op basis van voorgaande overzicht aan initiatieven in het
Nederlandse blockchainecosysteem kunnen we vaststellen dat
de schaal en omvang van de gebruikersgroep zeer divers is. Er
zijn toepassingen gericht op consumenten, op bedrijven en op
overheden. Het zijn initiatieven die klein starten, maar allemaal
(wereldwijde) opschalingspotentie hebben.
In domein Groen varieert het van specifieke klantgroepen als
vastgoedeigenaren (Block Materials) tot groepen consumenten
die willen investeren in duurzame projecten (NestEgg). Moyee
Coffee richtte zich aanvankelijk op zakelijke afnemers, maar
nu ook op de consumentenmarkt. Eneco heeft (voorlopig)
de focus op bedrijven die aangesloten zijn op een warmtenet
en daar warmte leveren en afnemen. Hanzenet richt zich op
netwerkbeheerders.
In het domein Gezond is het ook divers en worden diensten
op maat voor bijvoorbeeld zorgaanbieders en verzekeraars
ontwikkeld. Niet alleen om toegepast te worden door
ziekenhuizen of zorgverleners, maar ook voor cliënten/
patiënten. Toepassingen als de gehandicaptenparkeerkaart
hebben zin als het bij veel gemeenten (of zelfs landen) wordt
ingezet.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B17
4. Toegevoegde waarde van blockchaintoepassingen
Wat is de toegevoegde waarde van blockchain? Waarom en
waarvoor willen afnemers blockchain inzetten voor toepas-
singen? In dit hoofdstuk worden verschillende waardemodellen
van ketenspelers rondom blockchaintoepassingen onderzocht
op basis van deskresearch, inzichten uit interviews en werk-
sessies met deelnemers. Dat analyseren we op basis van vijf
verschillende hoofdrollen van ketenspelers en vijf doelen
waaronder verschillende vormen van toegevoegde waarde val-
len. In hoofdstuk 5 gaan we verder in op de financiële verdien-
modellen van initiatiefnemers en aanbieders.
4.1 Rollen van ketenspelers
Hoewel in het blockchain ecosysteem in hoofdstuk 3.2 zestien
verschillende typen aanbieders en sectoren zijn onderscheiden,
kiezen we voor de verdere analyse voor een andere indeling met
vijf categorieën.
Aan de vraagkant onderscheiden we drie categorieën bij
afnemers:
• Initiatiefnemers: De initiatiefnemer (of opdrachtgever)
is de initiator van het opzetten of toepassen van een
(maatwerk) blockchaintoepassing en hiermee de eerste
schakel in de keten. Vanzelfsprekend kunnen er meerdere
initiatiefnemers bestaan. In de door Berenschot verzamelde
data is de initiatiefnemer ook vaak actief als sponsor, maar
niet uitsluitend.
• Sponsors: De sponsor financiert (mede) de ontwikkeling
en implementatie van de blockchaintoepassing.
• Eindgebruikers: De eindgebruiker is de doelgroep die
gebruik gaat maken van de blockchaintoepassing en een
betalende klant kan zijn. In sommige gevallen betreft
dit medewerkers van een initiatiefnemer zelf. In andere
gevallen betreft dit andere organisaties of consumenten.
Aan de aanbiederskant onderscheiden we twee categorieën:
• Ontwikkelaars en startups: De technische ontwikkelaar
bouwt maatwerk blockchaintoepassingen voor afnemers.
Startups bieden hun ‘standaard’ blockchainoplossing aan.
• Adviseurs, juristen en incubators: Een (juridisch) adviseur
houdt zich voornamelijk bezig met randvoorwaarden zoals
de organisatiekundige en juridische haalbaarheid en de
implementatie binnen de organisatie zelf en bij klanten.
Incubators faciliteren eveneens kennisontwikkeling en
brengen de juiste partijen bijeen.
De toegevoegde waarde van blockchaintoepassingen wordt
hierna voor de drie hoofdrollen van afnemers geanalyseerd. In
hoofdstukken §4.3 en §4.4 zullen we deze voor afnemers in
domein Gezond en Groen verder uitwerken.
4.2 Doelen voor de inzet van blockchain door
afnemers
De toegevoegde waarden zijn ingedeeld voor de volgende
vijf doelen die regelmatig terugkwamen in interviews en
werksessies:
• Effectiviteit verbeteren: blockchain kan een betrouwbaar
inzicht in één gezamenlijke en gedeelde gegevensbron voor
een keten of cluster faciliteren. Dat leidt ertoe dat de juiste
personen op het juiste tijdstip over de juiste informatie
kunnen beschikken. Dit faciliteert bijvoorbeeld het sneller
en beter behandelen van patiënten en dus effectiviteit.
• Efficiëntie verbeteren: het verbeteren van efficiëntie is een
veelgehoorde component in de businesscase van afnemers.
Het verlagen van (administratieve) inspanning en kosten
zorgt ervoor dat professionals meer met het primaire proces
kunnen bezig zijn. Het verlaagt potentieel de vacaturekloof
in de zorg.
• Producten & diensten innoveren: blockchaintechnologie
biedt verschillende kansen om toepassingen mee te
innoveren. Veel gehoord zijn extra transparantie in een
keten en het flexibiliseren van eigenaarschap.
• Stakeholders betrekken: het betrekken en verbeteren van
samenwerkingen tussen stakeholders, zoals in ketens of
clusters.
• Organisatie ontwikkelen: blockchain ontdekken en ermee
experimenteren om de organisatie te ontwikkelen voor de
digitale transformatie. Door kennis & ervaring te versterken
en (nieuwe) competenties van medewerkers te ontwikkelen.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 18
4.3 Toegevoegde waarde in domein Gezond
In de eerste plaats stellen alle gesproken partijen in het domein
Gezond de cliënt/patiënt centraal en de verbetering van zijn/
haar zorgpad. Hoe kan hij/zij langer gezond blijven of weer
sneller gezond worden? Hoe kan hij/zij een betere ervaring
hebben in het zorgpad?
Verschillende spelers in de keten identificeren
verschillende toegevoegde waarden en doelen aan voor
blockchaintoepassingen. Een geaggregeerd beeld hiervan is
weergegeven in Tabel 1.
DOELEN TOEGEVOEGDE WAARDE INITIATIEFNEMER SPONSOR (CO-FINANCIER)
EINDGEBRUIKERS
1. Effectiviteit verbeteren (het juiste doen)
Beter inzicht door één bron van informatie (veilig delen van gegevens)
Ziekenhuizen, zorgaanbieders Overheden, verze-keraars
Artsen, verzorgenden, patiënten
Procesoptimalisatie (versnel-len, minder fouten, etc.)
Ziekenhuizen, zorgaanbie-ders, verzekeraars,
Artsen, verzorgenden, patiënten
2. Efficiëntie verbeteren (hetzelfde doen met minder inspanning)
Inspanning- & kostenbesparing Ziekenhuizen, zorgaanbie-ders, verzekeraars,
Overheden, verze-keraars
Artsen, verzorgenden, patiënten
3. Producten & diensten innoveren
Extra transparantie Fondsen Patiënten, donateurs
Flexibilisering eigenaarschap - - -
4. Stakeholders betrekken Verbeteren ketensamenwerking Bijna alle partijen Bijna alle partijen -
Publiciteit (marketingwaarde) Koplopers -
5. Organisatie ontwikkelen
Opbouwen kennis/ervaring Alle partijen Alle partijen -
Tabel 1. Toegevoegde waarde in domein Gezond.
Betere samenwerking tussen ongelijksoortige partijen
in de keten kan een soepeler ‘zorgpad’ voor een cliënt/
patiënt betekenen. Dit wordt ook wel ‘ontschotting in de
keten’ genoemd. Een voorbeeld hiervan is de overgang van
verloskundige zorg naar kraamzorg in het zorgpad voor de
geboortezorg. Dit is vaak een overdrachtsmoment tussen
verschillende professionals en verschillende organisaties.
Blockchaintoepassingen bieden op verschillende manieren
toegevoegde waarde aan dit zorgpad: gezamenlijk inzicht, zorg
op maat, en vermindering van de administratieve last.
Sneller en beter behandelen door gezamenlijk inzicht
Het veilig delen van (medische) persoonsgegevens in de
keten verbetert de effectiviteit en de doelmatigheid van
gezondheidszorg. Blockchain kan de uitwisseling van
(medische) gegevens tussen ongelijksoortige organisaties op
basis van autorisaties faciliteren. Zo worden gegevens eenmalig
ingevoerd, in plaats van meerdere keren bij verschillende
partijen en kunnen patiënten hier regie op houden. Dit is een
kans om privacy te versterken en te voldoen aan de Algemene
verordening persoonsgegevens (AVG). De patiënt en zijn/
haar status kan beter traceerbaar zijn in de keten. Er kan ook
informatiegelijkheid tussen professional en cliënt/patiënt
ontstaan.
Zorg op maat
Er is steeds meer vraag naar zorg op maat, in plaats van het
standaard pakket. In de geboortezorg heeft niet elk gezin even
veel kraamzorg nodig. In plaats van het standaard aanbieden van
veertig uur kraamzorg, kan op basis van de zorgbehoefte het ene
gezin vier uur en wellicht het andere gezin 80 uur krijgen. Dit
is een product/dienst innovatie die helpt bij het verhogen van
effectiviteit. Het wordt door blockchain gefaciliteerd door het
beheersbaar maken van de afspraken en afrekening op maat.
Verminderen van administratieve last
Blockchain kan de administratieve last verminderen voor
cliënten/patiënten en zorgprofessionals door controletaken
te automatiseren en anders in te richten. Hierdoor kunnen
professionals meer tijd besteden aan het primaire proces.
Het biedt ook kansen voor directe verrekening tussen
zorgleverancier en betaler (verzekeraar, gemeente, patiënt) en
beter inzicht in budgetuitputting.
Naast het doelmatiger inzetten van middelen verkleint dit
mogelijk ook het vacature-probleem in de zorg: de schaarste
aan artsen en verplegend personeel wordt de komende
jaren namelijk steeds groter. In december 2017 is het door
Berenschot opgestelde rapport ‘Aan het werk voor een betere
arbeidsmarkt in de zorg’ door V&VN gepresenteerd aan de
Tweede Kamer23.
23 https://www.berenschot.nl/publish/pages/5756/betere_arbeids-markt_in_de_zorg.pdf
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B19
Automatisering kan helpen om het werk efficiënter in te
richten, waardoor de arbeidsproductiviteit wordt verhoogd.
Dit geeft mogelijk een capaciteitswinst, ook in beroepen waar
momenteel krapte bestaat.
Overige conclusies
Bijna alle gesproken partijen spreken van kansen voor het
betrekken van stakeholders. Dit uit zich op verschillende
manieren. Doordat blockchain nieuwe samenwerkings-
en interactievormen faciliteert tussen ongelijksoortige
organisaties of ketenspelers, wordt gewerkt aan toepassingen
die klantrelaties versterken, samenwerking in ketens verbeteren
of zelfs de sociale cohesie in gemeenschappen versterken.
Daarnaast biedt blockchain op dit moment voor spelers extra
publiciteit richting partners en cliënten (PR, marketing, etc.).
Dit laatste is nu met name van waarde voor koplopers tijdens
de hype en zal naar verwachting in waarde afnemen als de
technologie mainstream wordt.
Een andere conclusie is dat bijna alle partijen spreken van
het opzetten van blockchain-initiatieven om daarmee hun
organisatie verder te ontwikkelen in de digitale transformatie.
Cliënten en partners verwachten steeds betere en soepelere
(digitale) dienstverlening, terwijl veel zorgprocessen én de
competenties van zorgprofessionals daar nog in achterlopen.
Organisatieveranderaars benutten de hype om met een ‘sexy’
technologie saaie processen door te lichten en aan te pakken.
Tegelijkertijd worden competenties van medewerkers verder
ontwikkeld in de digitale transformatie.
Het is opvallend dat flexibilisering van eigenaarschap niet
wordt genoemd bij toepassingen in domein Gezond, terwijl
dit wel prominent is in domein Groen. Het is in theorie wel
mogelijk voor bijvoorbeeld het eigenaarschap van medische
hulpmiddelen als rolstoelen of kostbare diagnostische
apparatuur en medische infrastructuur.
Overkoepelend is de ambitie van partijen om gezamenlijke
vraagstukken op te lossen als samenleving en dus verder te
gaan dan alleen het optimaliseren van zorgprocessen. Doordat
blockchain samenwerkingen op een decentrale in plaats van
een centrale manier kan faciliteren, wordt door verschillende
deelnemers gesteld dat het mogelijk weeffouten uit het
zorgstelsel zou kunnen halen.
4.4 Toegevoegde waarde in domein Groen
In domein Groen zijn alle gesproken partijen actief op het
gebied van duurzaamheid en ontdekken of experimenteren
met blockchaintechnologie. Dat zien we op verschillende
vlakken: energietransitie, duurzaamheid van voeding en de
circulaire economie. Net als in het domein Gezond is hier
dus ook maatschappelijke waarde dominant, en niet persé een
financiële prikkel.
DOELEN TOEGEVOEGDE WAARDE
INITIATIEFNEMER SPONSOR (CO-FINANCIER)
EINDGEBRUIKERS
1. Effectiviteit verbeteren (het juiste doen)
Beter inzicht door één bron van informatie (veilig delen van gegevens)
Energiebedrijven, netwerkbeheerders, woningbouw-corporaties, gemeenten, bouw- en installatiebe-drijven
Financiële instellingen, overheden
Vastgoed-eigenaren
Procesoptimalisatie (ver-snellen, minder fouten)
Netwerk-beheerders, gemeenten
2. Efficiëntie verbeteren (hetzelfde doen met minder inspanning)
Inspanning- & kostenbe-sparing
Energiebedrijven, wo-ningbouw- corporaties, gemeenten
3. Producten & diensten innoveren
Extra transparantie Startups, energiebedrij-ven, netwerkbeheerders, woningbouw- corporaties
Bewuste consumenten
Flexibilisering eigenaar-schap
Startups, woning-bouw-corporaties
Financiële instellingen, branche- verenigingen
4. Stakeholders betrekken Verbeteren keten-samen-werking(sociale cohesie)
Woningbouw-corporaties, AgriFood
Publiciteit (marke-ting-waarde)
Bijna alle partijen Bijna alle partijen
5. Organisatie ontwikkelen
Opbouwen kennis/erva-ring
Alle partijen Alle partijen
Tabel 2. Waardemodellen in domein Groen.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 20
Traceerbaarheid van duurzaamheid
Een toegevoegde waarde die bij vrijwel alle partijen
benoemd wordt is het meetbaar en traceerbaar maken van
duurzaamheidscomponenten. Dat kan variëren van digitale
bewijslast voor het type duurzame energie dat per locatie is
opgewekt (Alliander, Eneco), tot de verantwoorde betaling van
boeren in de koffieketen (Moyee Coffee, Fairchain).
Het helpt effectiviteit in de keten te verbeteren door beter
inzicht te bieden aan ketenspelers (van boer tot consument)
door het gezamenlijk gebruik van één bron van informatie.
Voor Alliander en Eneco biedt het bewijslast voor bijvoorbeeld
CO2-reductie doelstellingen.
Moyee Coffee breidt in een experiment het fysieke product
‘koffie’ uit met een digitale dienst voor extra transparantie in
de betalingen aan koffieboeren. Deze transparantie betrekt
consumenten (stakeholders) meer bij de supply chain en maakt
ze meer bewust van hun koopgedrag. Voor deze product/dienst
combinatie willen consumenten en zakelijke afnemers meer
betalen.
Administratieve lasten verlagen
In energietransitieprojecten, zoals het blockchainexperiment
van Eneco en CGI, zien we dat een gemeenschappelijke boek-
houding het delen van industriële restwarmte voor versimpeling
en verlaging van de administratieve lasten zorgt. Nu houdt
elke partner in het warmtenet zijn eigen Excelbestand bij en
wordt er veel werk verricht om alle administraties op één lijn te
krijgen. Met een gemeenschappelijke boekhouding via block-
chain scheelt het papierwerk, controles en (accountancy)
toezicht.
Flexibilisering eigendom
Bijzonder aan domein Groen is dat hier aan blockchain-
toepassingen wordt gewerkt voor het flexibiliseren van eigen-
dom. Voor het circulair slopen en bouwen is het bijvoorbeeld
van belang om onderdelen in een gebouw, zoals kozijnen, te
identificeren en het eigendom te kunnen verhandelen voordat
het gebouw gesloopt wordt. Zo kan voor elk onderdeel op
tijd een bestemming worden gevonden en hoeft een circulair
bouwproject niet langer te duren dan normaal. Het is een
potentiele nieuwe inkomstenbron voor vastgoedeigenaren.
Algemene conclusies
Net als bij het domein Gezond zien we ook hier dat de
toegevoegde waarden van het betrekken van stakeholders en
organisatieontwikkeling terugkomen als reden om in co-creatie
blockchaintoepassingen te ontwikkelen en toe te passen.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B21
5. Verdienmodellen voor blockchaintoepassingen
In dit hoofdstuk analyseren we welke (nieuwe)
verdienmodellen mogelijk zijn geworden en worden toegepast
in Nederland voor initiatiefnemers en aanbieders zoals
technisch ontwikkelaars en (juridisch) adviseurs. Het
verdienmodel is de wijze waarop een bedrijf/organisatie
inkomsten genereert en geld afrekent.
5.1 Nieuwe verdienmodellen zijn mogelijk via
blockchain
In 2017 braken Initial Coin Offerings (ICO) wereldwijd door
als blockchain-investeringsmiddel. Daarmee haalden startups
2+ miljard dollar aan investeringen binnen op basis van soms
alleen whitepapers over blockchain-ideeën. Dit terwijl klassieke
venture capital investeerders dat jaar ‘slechts’ $1 miljard
investeerden in deze technologie en ICO’s in 2016 nog maar
$ 240 miljoen hadden opgehaald.
Initial Coin Offerings of Token-(pre)sales zijn een nieuwe vorm
van crowdfunding waarbij een ‘coin’ of ‘token’ wordt verkocht
voor toekomstig eigendoms- of gebruiksrecht van een nieuw
blockchainplatform of -toepassing. Met de verkoop van coins
en tokens kan de ontwikkeling van een platform of toepassing
worden voorgefinancierd zonder intermediairs als venture
capitalists, banken of aandelenbeurzen.
Hoewel het nu met name als investerings- en speculatiemiddel
wordt gezien, is het doel van deze coins dat het een verdien
model is dat het platform langdurig gezond houdt. Het moet
een ‘incentive’ zijn voor ontwikkelaars en beheerders (miners)
om het platform verder te ontwikkelen en het netwerk gezond
te houden. Ontwikkelaars en beheerders verdienen meer als het
goed gebruikt wordt en het aantal transacties op het platform
toeneemt. Hetzelfde geldt voor tokens die een incentive
moeten zijn voor ontwikkelaars en andere stakeholders om een
blockchaintoepassing operationeel en gezond te houden.
Een Initial Coin Offering (ICO) wordt vaak vergeleken met
een aandelenemissie op een beurs, maar vindt (afhankelijk van
het land) buiten wettelijke regulering plaats, omdat wet- en
regelgeving hier nog niet op is aangepast. Een ICO verschilt met
een aandelenemissie, doordat het nog onzeker is of er juridische
rechten ontleent kunnen worden aan een coin (of token).
Tijdens interviews en werksessies hebben we onderzocht of deze
nieuwe verdienmodellen in Nederland worden gebruikt:
• Token via blockchain: dit verdienmodel wordt volledig door
blockchaininfrastructuur gefaciliteerd. Zonder blockchain
zou het niet bestaan. Met blockchaintechnologie is het
mogelijk om eigenaarschap op te delen en onweerlegbaar
vast te leggen. Zo worden in eerste instantie moeilijk
verhandelbare objecten opgedeeld in tokens en kunnen deze
via een blockchain makkelijk verhandeld worden. Door
het verhandelbaar maken van deze objecten, kunnen ze in
waarde stijgen.
• Initial Coin Offering (ICO): Een ICO is een manier
van financieren die vaak vergeleken wordt met een
aandelenemissie, maar meestal buiten wettelijke regulering
plaats vindt. Het wordt vaak gebruikt door buitenlandse
startups. Op deze wijze kunnen zij grote bedragen
aantrekken zonder geld te hoeven lenen. Een ICO verschilt
met een aandelenemissie doordat het onduidelijk is of aan
een coin (of token) juridische rechten kunnen worden
ontleent.
• Beheren van een blockchain (mining): Het beheren van
een openbare blockchain maakt een nieuw verdienmodel
mogelijk. Zoals een website ‘gehost’ moet worden op een
server, moeten partijen ook een openbare blockchain
‘hosten’. Voor een openbare blockchain zoals Bitcoin en
Ethereum kan elke particulier/partij deelnemen in het
beheer. Zij zetten hun computerkracht, opslagcapaciteit
en elektriciteit in voor het correct functioneren van
het blockchainnetwerk en worden beloond in een
cryptocurrency (coin).
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 22
ICO’s lijken onderbenut te zijn in Nederland ten opzichte
van bijvoorbeeld de VS. Wereldwijd werd in 2017 meer dan
2 miljard financiering via ICO’s opgehaald door startups.
Nederlandse startups als Bloqhouse, Blockmaterials, B.landlord,
NestEgg en GUTS Tickets onderzoeken of benutten de kansen
van coins of tokens. Over het algemeen ervaren Nederlandse
partijen onzekerheid over het uitgeven van ICO’s binnen
de kaders van Nederlandse wet en van interpretaties van
toezichthouders als AFM en DNB. Adviseurs van bijvoorbeeld
PWC of ICO-specialisten als TuriQ kunnen helpen met de
‘prospectus’ van ICO’s, net als bij Initial Public Offerings van
aandelen.
5.2 Klassieke verdienmodellen in het
blockchainecosysteem
In interviews en werksessies worden met name ‘klassieke’
verdienmodellen genoemd, zoals:
• Facturatie per uur: het klassieke verdienmodel
‘facturatie per gewerkt uur’ wordt in het Nederlandse
blockchainecosysteem veel toegepast door (technische)
dienstverleners. Gerelateerd aan blockchain hanteren
technische ontwikkelaar en adviseurs dit verdienmodel
vaak, omdat het tussentijds meten van het werk meestal
geen tastbare indicatie oplevert. Voor de opdrachtgever geeft
dit inzicht in de benutting van de begrote kosten.
• Vaste prijs: Een ander klassiek verdienmodel is het
afspreken van een vaste prijs voor een geleverd(e) product/
dienst. Dit verdienmodel legt al het ontwikkelrisico bij de
ontwikkelaar/producent.
• Pay per use: Met het verdienmodel ‘pay per use’
betaalt de gebruiker van het product/dienst naar
rato van zijn gebruik van dit product/dienst (voor
de blockchaintoepassing), bijvoorbeeld het aantal
downloads of gebruikte servercapaciteit. Specifiek voor
besloten blockchaintoepassingen zijn hostingsdiensten
die ‘Blockchain as a Service’ (BaaS) worden genoemd.
Hier wordt bijvoorbeeld verdiend aan de hoeveelheid
computerkracht en opslagcapaciteit die blockchain-nodes
vragen.
• Transactiefee: Een verdienmodel vergelijkbaar met ‘pay-per-
use’ is het gebruik van een transactiefee. Hier draagt een
gebruiker een percentage van het transactiebedrag af.
• Abonnement: Bij een abonnenmentsverdienmodel betaal je
een vast bedrag (membership fee) per gebruikstermijn (vaak
een maand). Zo betalen deelnemers aan een blockhain
consortium vaak een membership fee.
• Kostenbesparing: dit is geen zuiver verdienmodel, maar
wel een valide businesscase voor veel afnemers. Het verlagen
van administratieve lasten zorgt voor minder inspanning
en kosten. Daardoor kan een professional meer met
het primaire proces bezig zijn (zorg leveren) of kan het
vacature-gat verkleind worden.
• Prijsverhoging: Het verdienmodel ‘prijsverhoging’ is
gebaseerd op het genereren van extra waarde voor een
product of dienst. Deze extra gegenereerde waarde kan zich
laten vertalen in het verhogen van de verkoopprijs en zo
leiden tot extra inkomen. Als de duurzaamheid van een
product kan worden aangetoond, dan zijn consumenten/
bedrijven mogelijk bereid om meer te betalen.
• Geen verdienmodel/geen ambitie om geld te verdienen:
Het kan voorkomen dat een organisatie nog niet heeft
nagedacht over een verdienmodel of niet de ambitie heeft
om geld te verdienen met de blockchaintoepassing. In deze
gevallen gaat het vaak over een blockchaintoepassing in een
vroeg stadium.
• Freemium/premium model: dit verdienmodel is gericht op
het gratis aanbieden van een simpele gratis dienst met de
mogelijkheid om te betalen voor een uitbreiding van deze
dienst, zoals bij het muziekplatform Spotify.
Het gebruik van deze verdienmodellen is hierna specifiek
uitgewerkt voor de domeinen Gezond en Groen.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B23
5.3 Welke verdienmodellen worden gebruikt
binnen domein Gezond en Groen?
Naast de toegevoegde waarde van blockchaintoepassingen
(zie hoofdstuk 4), zien we dat verschillende verdienmodellen
worden toegepast binnen het blockchainecosysteem.
VERDIENMODEL INITIATIEFNEMERS TECHNISCHE ONTWIKKELAARS
ADVISEURS/JURIDISCH/INCUBATORS/KENNIS-INSTELLINGEN
Facturatie per uur - Alle ontwikkelaars Alle (juridisch) adviseurs
Vaste prijs Naar verwachting startups
Sommige ontwikkelaars Sommige (juridisch) adviseurs
Pay per use Veel ontwikkelaars
Transactiefee
Membership Incubators/ecosyteem partners
Prijsverhoging
Kostenbesparing (is geen zuiver verdienmodel, maar wel een valide business-case)
Ziekenhuizen, zorgaanbieders, gemeenten, verzekeraars
Niet bedoeld om geld te verdienen/geen verdienmodel
Toezichthouders, kennis-instellingen
Kennisinstellingen Kennisinstellingen
Freemium/Premium model
Initial Coin Offering
Token via Blockchain Dentacoin
Mining (openbare blockchains)
Tabel 3. Verdienmodellen in domein Gezond.
VERDIENMODEL INITIATIEFNEMERS TECHNISCHE ONTWIKKELAARS
ADVISEURS/JURIDISCH/ INCUBATORS/KENNIS-INSTELLINGEN
Facturatie per uur Alle ontwikkelaars Alle aanbieders
Vaste prijs Sommige ontwikkelaars Sommige aanbieders
Pay per use Startups Veel ontwikkelaars
Transactiefee
Membership Incubators/ecosyteempartners
Prijsverhoging
Kostenbesparing* (is geen zuiver verdienmodel, maar wel een valide business-case)
Energiebedrijven, gemeenten, woningbouw-corporaties, net-werkbeheerders
Niet bedoeld om geld te verdie-nen/Geen verdienmodel
Netwerk-beheerders, woning-bouw-corporaties
Kennisinstellingen Kennisinstellingen
Freemium/Premium model
Initial Coin Offering
Token via Blockchain
Mining (openbare blockchains)
Tabel 4. Verdienmodellen in domein Groen.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 24
Initiatiefnemers
Veel initiatiefnemers zoals ziekenhuizen en zorgaanbieders
starten met blockchainexperimenten zonder een (gepland)
verdienmodel. Vaak is het niet de bedoeling om eraan te
verdienen (zoals voor toezichthouders of instituten). Hier
wordt gestuurd op een toegevoegde waarde zoals gezamenlijk
inzicht in de keten, waardoor patiënten effectiever behandeld
kunnen worden.
Als gevestigde organisaties al spreken van een financieel
verdienmodel dan is dat vaak de kostenbesparing die het zou
kunnen opleveren (geen ‘zuiver’ verdienmodel). Daarmee
wordt de businesscase onderbouwd om het (interne) budget te
krijgen voor het blockchainexperiment of de implementatie.
De enige startup in Nederland die een actief blockchain-
verdienmodel heeft is Dentacoin, die in 2017 een ICO
lanceerde (zie hoofdstuk §3.7.3 ). Labchain is haar
blockchaintoepassing nog aan het ontwikkelen, maar wil
expliciet geen ICO gebruiken24. Labchain heeft financiering
ontvangen van het SIDN Fonds en heeft haar broncode
open source gedeeld op Github (GPL-3.0 licentie)25. Het is
onduidelijk wat het verdienmodel van Labchain wordt. Het
is mogelijk om de hardware-oplossing van Labchain voor een
vaste prijs per stuk in combinatie met of uitsluitend als een een
‘pay per use’ of abonnementsmodel te verkopen.
Technische ontwikkelaars
Veel technische ontwikkelaars verdienen op basis van klassieke
verdienmodellen voor software ontwikkeling, zoals facturatie
op basis van uren x tarief. Dit kan ook in de vorm zijn van een
vaste prijs per Scrumsprint. Dan wordt een ontwikkelingsteam
ingehuurd voor een vaste periode, zoals 4 ontwikkelaars 2
weken lang. Ontwikkelaars gebruiken ook vaste prijzen voor
het aanbieden van workshops of trainingen. Daarnaast wordt
‘pay per use’ gebruikt voor het hosten en beheren van besloten
blockchainplatformen. Hier wordt verdiend aan het aantal
gebruikers van de toepassing of de benodigde computerkracht
en opslagcapaciteit in de cloud om blockchainnodes te draaien.
Aangezien er nog zo weinig toepassingen geïmplementeerd zijn
worden er nog veel verdienmodellen uitgeprobeerd en getest
welke het beste aanslaan bij klanten.
24 https://www.linkedin.com/feed/update/urn:li:activity: 6379345805098176512/
25 https://github.com/ChaAC-FAU/labchain
(Juridisch) adviseurs
Verdienmodellen van (juridisch) adviseurs zijn in Nederland
ook voornamelijk gebaseerd op klassieke verdienmodellen, zoals
facturatie per uur voor de inzet van experts, pay per use voor
een training of een vaste prijs voor een juridisch certificaat.
Momenteel zien we nog geen nieuwe verdienmodellen voor
(juridisch) adviseurs in gebruik zijn.
Naast IT & security adviseurs gaan juristen in de toekomst
mogelijk ook smart contracts valideren zodat deze juridisch
rechtsgeldig kunnen zijn. Ook zouden zij validatorrollen in
blockchainplatformen kunnen gaan vervullen (zoals voor
identificatie, te vergelijken met de functies van een notaris) en
dan worden pay-per-use verdienmodellen relevanter.
Incubators/ecosyteempartners
De verdienmodellen van een incubator of ecosysteempartner
variëren. Veelal zijn incubators met publiek geld gefinancierd
(UtrechtInc, Dutch Game Garden, Yes!Delft). Verder zien
we incubators zoals Techruption26 een ‘membership fee’
hanteren voor het gebruik van haar diensten. Zij biedt naast
een fysieke locatie een gefaseerd ontwikkeltraject aan voor
startups en kennisontwikkeling voor corporates. Daarnaast
kan een incubator ook verdienen door een deelneming in de te
begeleiden startup te nemen.
Kennisinstellingen
Opleidings- en kennisinstellingen zoals de Hogeschool Utrecht
hebben geen direct verdienmodel voor het aanbieden van
blockchainstages en afstudeerplekken. Uiteindelijk ‘verdienen’
zij daaraan per afgegeven diploma en is het van belang dat ze
aantrekkelijk onderwijs aanbieden om studenten te trekken
die aansluiting vinden op de arbeidsmarkt. Voor specialistische
blockchainworkshops en -opleidingen aan professionals en
blockchainonderzoeken schuiven zij op in hun rol naar die van
(juridische) adviseurs of ecosysteempartners met bijbehorende
verdienmodellen zoals ‘pay-per-use’.
26 https://www.techruption.org/
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B25
5.4 Conclusie: aanbieders verdienen nog minimaal
en testen verschillende verdienmodellen
Naast het ophalen van investeringen door startups, zijn
technische ontwikkelaars en (juridisch) adviseurs de
afgelopen tijd de partijen geweest die concreet geld verdienen
aan blockchain. Tijdens dit traject worden in interviews en
sessies met name klassieke verdienmodellen van deze partijen
benoemd. Zo wordt per gebruik (bijvoorbeeld per deelname aan
een training), of per uur gerekend of met een vaste prijs voor
een gedefinieerd eindresultaat.
Het algemene beeld is dat aanbieders nog veel investeren in
gezamenlijke kennisontwikkeling met hun opdrachtgevers
en op dit moment dus nog minimaal verdienen. De
kennisontwikkeling uit zich in blogs, publicaties en
kennisopbouw bij medewerkers. Daarnaast participeren
bedrijven in consortia en coalities.
Verdienmodellen vaak nog niet concreet uitgewerkt
Veel deelnemers aan het onderzoek gaven aan dat
een verdienmodel nog niet was uitgewerkt voor de
blockchaintoepassing. Anderen gaven aan dat het niet in de
ambitie ligt om er geld aan te verdienen, maar zien waarde op
ander vlak, zoals betrokkenheid of kwaliteit.
Koplopende aanbieders experimenteren nog met verdien-
modellen en testen deze uit in offertetrajecten. Dit is een
kenmerk van het vroege stadium van de markt. Stichting
Forus is gestart door voor een vaste prijs te verdienen
aan maatwerkoplossingen en zal naar verwachting gaan
experimenteren met ‘pay-per-use’ of transactiefee-
verdienmodellen. Technische ontwikkelaars worden daar toe
aangezet door de groeiende vraag naar het ‘open scource’-
ontwikkelen en het voorkomen van ‘vendor lock-in’. Hergebruik
past bij de transparantie van blockchaintechnologie, maar is
uitdagend bij het vinden van een succesvol verdienmodel voor
de eigen organisatie. Nu zien we veel (technische) ontwikkelaars
nog klassieke verdienmodellen toepassen.
De belofte die blockchaintechnologie biedt om kosten te besparen
is een enabler
Aanbieders van blockchaindiensten in domein Gezond werken
voor het merendeel voor publieke opdrachtgevers (overheden,
uitvoeringsinstanties, gemeenten, etc.). Blockchaintechnologie
is nog volop in ontwikkeling en zeker de tweede generatie
is nog minimaal bewezen. Dit maakt dat organisaties, en in
het bijzonder (semi-) publieke organisaties die (ten dele) uit
belastinggeld worden gefinancierd, niet zomaar investeren in
de technologie. Een experiment met belastinggeld is immers
per definitie ingewikkeld, omdat het resultaat ervan veelal niet
bekend is.
In veel gekozen ‘use cases’ is de potentiële directe kosten-
besparing een enabler met een blockchainpilot of
implementatie. Tegelijkertijd beginnen koplopers ook aan
een blockchaintraject vanuit een groter ideaal en veelal een
maatschappelijke ambitie.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 26
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B27
6. Keuzes & condities om een blockchaintoepassing in de praktijk te realiseren
6.1 Hoe is een goede blockchaintoepassing te
selecteren?
Succesvolle blockchaintoepassingen lossen een reëel probleem op
of genereren op andere wijze toegevoegde waarde. En faciliteren
dit beter met blockchaintechnologie dan met een andere
automatiseringstechnologie.
Succesvolle blockchaintoepassingen maken gebruik van de
sterkten van de technologie (zie §1.2), indien:
• integriteit en betrouwbaarheid van informatie en uitvoering
van groot belang zijn;
• verschillende ongelijksoortige partijen met elkaar
samenwerken in een keten of cluster;
• er veel simpele repetitieve taken in het proces te
automatiseren zijn.
Deze blockchaintoepassingen voegen waarde toe voor afnemers
en gebruikers (zie §4) door:
1. Effectiviteit te verbeteren;
2. Efficiëntie te verbeteren;
3. Producten & diensten te innoveren;
4. Stakeholders te betrekken;
5. Organisatie te ontwikkelen.
Voor het initiëren van mogelijke blockchaintoepassingen is
het verstandig een initiatiefnemer te vinden die ook bereid is
om sponsor te zijn in de ontwikkelingsfase. Er is bijvoorbeeld
budget nodig om de ontwikkelaar en andere experts (deels)
te compenseren voor diensten. De initiatiefnemer moet
gecommitteerd zijn om ervaring op te doen met blockchain,
zonder hiermee in de eerste fase direct geld te (willen)
verdienen.
Daarnaast hebben blockchaintoepassingen het meeste zin als
ze organisatie-overstijgend zijn en er veel (keten)partijen in
samenwerken. Past dit bijvoorbeeld bij een gezamenlijk belang
van de stakeholders? Of wordt participatie afgedwongen door
de keuzes van een eindklant?
6.2 Businesscase voor afnemers
Afnemers aan de toepassingenkant versterken de businesscase
van blockchainprojecten op verschillende wijzen:
• Door toegevoegde waarde, potentiele groei van inkomsten
of besparingen aan te tonen;
• Externe financiering/subsidie aan te trekken, waarmee
interne budgetten makkelijker vrijgemaakt kunnen worden.
Te denken valt aan het SIDN fonds en SBIR-, MIT- en
WBSO-regelingen;
• Afhankelijk van de markt, doelgroep en scope
worden ontwikkelingskosten meestal geraamd op
€ 2.000,-- — € 10.000,-- in de ontdekkingsfase,
€ 50.000,-- — € 150.000,-- in de experimentele fase en
€ 200.000,-- — € 1.000.000,-- voor de implementatiefase
(zie ook het kader over de raming voor de gehandicapten
parkeerkaart ter illustratie);
• Initiatiefnemers weten ontwikkelingskosten te besparen
door:
a. zelf kennis te ontwikkelen;
b. met startups te werken;
c. met studenten te werken (studentenprojecten, stagiairs,
afstudeerders);
d. hackathons te organiseren: veel kennis en innovatie met
beperkte kosten;
e. strategische samenwerkingen met (technische) partners
op te zetten, waarbij deze partners ook investeren in de
ontwikkeling van een toepassing.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 28
6.3 Waar moet rekening mee gehouden worden
tijdens de ontwikkeling?
Het gebruik van een technische toepassing hangt samen met
de inpassing van deze toepassing in de praktijk. Dit maakt dat
tijdens de ontwikkeling van een technische toepassing naast
technische aspecten ook organisatiekundige en juridische
aspecten kent. Door in samenhang aan technische en
organisatorische vraagstukken, maar ook aan overlappende/
juridische blockchainuitdagingen te werken wordt het mogelijk
een haalbare blockchaintoepassing te ontwikkelen die in de
praktijk werkt. Onderstaand de belangrijkste vraagstukken
waar rekening mee dient te worden gehouden tijdens de
ontwikkeling van een blockchaintoepassing.
6.3.1 Technische vraagstukken • Welk blockchainplatform voldoet aan de gestelde eisen en
wensen?
• Hoe kan een oplossing worden ontwikkeld die echt
decentraal is?
• Hoe kan een oplossing worden ontwikkeld die
toekomstbestendig is?
• Hoe kan een oplossing geboden worden die past binnen de
bestaande ICT-infrastructuur van de stakeholders?
• Hoe kan de oplossing worden ontwikkeld die technisch kan
worden uitgebreid naar andere diensten?
• Hoe kan de oplossing worden ontwikkeld die technisch kan
worden opgeschaald naar andere organisaties?
• Hoe kan een oplossing geboden worden die voldoet aan de
wensen m.b.t. gebruikersinterface/gebruikerservaring?
6.3.2 Organisatiekundige vraagstukken • Hoe kan de oplossing passen binnen de inrichting van de
governance?
• Hoe werken de stakeholders met elkaar samen?
• Hoe wordt besluitvorming vormgegeven?
• Welke rol mag wat wanneer doen?
• Wat is de impact op het beleid?
• Hoe kan de oplossing passen bij bestaande processen en
procedures?
• Wat vraagt de geboden oplossing op het gebied van
HR-beleid?
• Welke nieuwe rollen en functies ontstaan er met de
verschuivende inrichting van de taakuitvoering?
• Welke competenties passen bij de nieuwe taakuitvoering?
• Wanneer is de businesscase van de ontwikkeling en
implementatie van de oplossing positief?
• Wat zijn de (organisatorische) opbrengsten voor de
stakeholders?
• Welke investering en operationele kosten vraagt de integrale
ontwikkeling en implementatie van toepassing van alle
stakeholders?
6.3.3 Juridische vraagstukken • Hoe kan een oplossing worden ontwikkeld die voldoet aan
wetgeving rondom privacy?
• Hoe kan een oplossing worden ontwikkeld die voldoet aan
wetgeving rondom verwijderbaarheid van gegevens?
• Hoe kan een oplossing worden ontwikkeld die voldoet aan
wetgeving rondom besluitvorming?
• Hoe kan een oplossing worden ontwikkeld, waarbij
eigendomsrechten kunnen worden verhandeld en wordt
voldaan aan de wetgeving van het eigendomsrecht?
Raming van investeringskosten voor de gehandicapten parkeerkaart
In Nederland zijn circa 350.000 gehandicapten parkeerkaarten
(GPK) in omloop, waarmee 110 miljoen parkeertransacties
werden verricht in 2015. De totale legekosten worden geschat
op € 7.000.000 per jaar. Drechtsteden (initiatiefnemer) schat
de incidentele ontwikkelingskosten van de GPK als landelijke
blockchaintoepassing op totaal € 650.000. Deze toepassing heeft
het meeste zin bij regionale of landelijke inzet. Drechtsteden is
op zoek naar andere gemeenten of regio’s die zich bij het initiatief
willen aansluiten om de stap naar implementatie te maken.
OMSCHRIJVING INCIDENTEEL
Bouw prototype € 50.000,--
Ontwikkeling app € 150.000,--
Realisatie platform € 100.000,--
Realisatie koppelingen en API’s € 100.000,--
Externe advisering juridisch en communicatie € 75.000,--
Overhead en inhuur externe capaciteit € 175.000,--
Totale investering € 650.000,--
Tabel 5. Raming van incidentele kosten GPK via blockchain.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B29
6.4 Time-to-market
Onder time-to-market verstaan we de tijd die het duurt om
een idee voor een blockchaintoepassing te ontwikkelen,
productierijp te maken en te implementeren. Deze time-to-
market is de afgelopen jaren steeds korter geworden. Hoewel
time-to-market niet expliciet wordt benoemd door partijen,
lopen de meeste projecten/initiatieven wel al langer dan één
jaar. In domein Gezond is de eerste implementatie van het
Kindpakket in Gemeente Zuidhorn binnen een jaar ontwikkeld
en in de praktijk gerealiseerd. Daarnaast is ‘Mijn Zorg Log’
productie klaar voor toepassing en opschaling in de praktijk. De
ontwikkeling van het onderliggende platform en de toepassing
heeft meerdere jaren gekost. In domein Groen zijn er in
Nederland nog geen toepassingen geïmplementeerd.
Blockchaintechnologie is samengesteld uit andere
IT-technologieën die al tientallen jaren bestaan, zoals
cryptografie (de SHA1-hash werd in 1993 gepubliceerd). De
eerste generatie blockchain werd uitgevonden met Bitcoin als
eerste toepassing in 2009. Op basis van deze eerste generatie
technologie zijn met name alternatieve cryptocurrencies
uitgebracht en enkele toepassingen buiten de financiële sector
zoals tracking en tracing van diamanten (Everledger). In
2015 kwam het Ethereum-platform uit met smart contract
functionaliteit (tweede generatie). Daarmee werden ook veel
nieuwe toepassingen mogelijk buiten de financiële sector. Een
virtuele game zoals CryptoKitties27 werd in 2017 voor het eerst
als test getoond en was al binnen twee maanden een groot
succes. Het werd breed geadopteerd en de waarde steeg sterk tot
zelfs 100.000 dollar voor zeldzame virtuele ‘katjes28’.
27 https://www.cryptokitties.co/28 https://en.wikipedia.org/wiki/CryptoKitties
Voor grootschalige toepassing door gevestigde partijen is de
time-to-market langer, omdat zij vaak strikter binnen de
kaders van wet- en regelgeving willen opereren en (interne)
besluitvorming en bureaucratie meer tijd kost.
Time-to-market voor blockchaintoepassingen is afhankelijk van:
• mate van regulering (wet- en regelgeving): in de
elektriciteitsmarkt is wet- en regelgeving bijvoorbeeld meer
een belemmering voor decentrale automatisering dan in de
warmtemarkt. Experimenteerruimte in de wet is dan nodig
om innovaties in de praktijk te beproeven.
• mate van gewenste vertrouwelijkheid door ketenspelers.
Informatie transparant delen is makkelijk in theorie, maar
in spanning met bijvoorbeeld concurrentievoordelen van
ketenspelers.
• mate van persoonsgegevens in de toepassing: de Algemene
verordening gegevensbescherming (AVG) heeft technische
implicaties.
• mate van capaciteit aan (technische) developers.
• mate van financiering.
Time-to-market van blockchaintoepassingen kan
versneld worden door standaardisatie op het gebied van
gemeenschappelijke infrastructuur, datastandaarden en
governancemodellen.
Technische ontwikkeling nodig voor het beperken energieverbruik van openbare blockchainplatformen
Energiezuinigheid is één van de meest benoemde zwakke
punten van openbare blockchains, zoals Bitcoin en Ethereum.
De gesproken partijen werken op dit moment allemaal met
besloten blockchainplatformen (zoals besloten implementaties
van Ethereum en Hyperledger), waardoor het aantal servers en
energieverbruik geminimaliseerd is.
De zwakte bij openbare blockchainplatformen wordt groter,
wanneer het gebruik en aantal transacties toeneemt. Voor
het beperken van het energieverbruik van een dergelijk
blockchainplatform bestaan diverse opties. Allereerst de
verschillende varianten op het veelgebruikte ‘Proof of Work’
consensusmodel, waarbij de computerkracht leidend is.
De Ethereum-community is van plan om over te stappen
naar het ‘Proof of Stake’ consensusmodel dat minder
computerberekeningen vraagt en dus energiezuiniger is.
Een andere optie is beperking van het aantal nodes op een
blockchainplatform (zoals bij Tezos) of het combineren van
openbare met besloten blockchains (zoals bij Quorum). In het
laatste geval handelen de besloten blockchainplatformen met
hoge frequentie de transacties af, tegen lage kosten met een laag
energieverbruik. Voor extra betrouwbaarheid worden hashes van de
besloten blockchain weggeschreven naar de openbare blockchain.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB Istockphoto | Hansenn
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B31
7. Roadmap voor versterking blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht
In de eerste hoofdstukken van deze rapportage is uitvoerig stil
gestaan bij de status van het Nederlandse blockchainecosysteem
en kansen voor toepassingen in de domeinen Gezond en
Groen.
In dit hoofdstuk beschrijven we welke kansen er zijn voor de
regio Utrecht, die samen een roadmap vormen om impact te
hebben op de (economische) agenda van de regio.
Hoe is de ambitie te realiseren om het blockchain-ecosysteem te versterken en daarmee economische impact te hebben
op de regio Utrecht?
We stellen een roadmap voor waarin aan concrete blockchain-
projecten wordt gewerkt om de kansen daarvan te ontdekken,
ermee te experimenteren, ze toe te passen en op te schalen. Om
het ecosysteem tegelijkertijd (economisch) te versterken wordt
in een 4V-programma binnen werkpakketten gewerkt aan het
Verbinden van partijen, Versnellen van initiatieven, Verdiepen
van kennis en kunde en Versterken van infra structuur. Deze
roadmap is op hoofdlijnen weergegeven in Figuur 4.
Verbinden Versnellen Verdiepen Versterken
Ambitie om het blockchainecosysteem in de regio Utrecht te versterken
Projecten in domein Gezond Projecten in domein Groen
Blockchainprojecten: ontdekken, experimenteren, toepassen, opschalen
Figuur 4. Roadmap ‘Versterking blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht’.
7.1 Verbinden
Het werkpakket verbinden is gericht op de organisatie en het
management van het ecosysteem. Ook het monitoren van
en aansturen op de voortgang van het programma wordt
hierbij uitgevoerd, in goede afstemming met de andere
vier werkpakketten. Gedurende de startfase zal binnen dit
werkpakket de taak worden opgepakt de managementstructuur
op te zetten en vast te leggen, de office en de benodigde
faciliteiten in te richten en de stuurgroep te benoemen.
Na deze startfase richt dit werkpakket zich op het verbinden
van de deelnemende partijen binnen het ecosysteem onderling
én het verbinden van het ecosysteem als geheel aan partijen
van buitenaf. PR vormt dus een belangrijke taak binnen dit
werkpakket.
Binnen dit werkpakket worden dus interne en externe events
georganiseerd:
1. Verbinden met andere incubators en coalities;
2. Crosstalk- en netwerkevents om samenwerking binnen het
ecosysteem te stimuleren;
3. Conferenties om grotere externe bekendheid te krijgen.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 32
7.2 Versnellen
De kerntaak van het werkpakket versnellen is het genereren
van business, door kansen te zien én te verzilveren:
toepassinggedreven ontwikkeling is het sleutelwoord. Om
het ecosysteem in voldoende mate te laten groeien is er een
sterke behoefte om snelheid te maken. Hierbij hoort ook het
betrekken van nieuwe initiatiefnemers, afnemers en bedrijven
om te komen tot meer producten, toepassingen en massa in de
markt (opschaling).
Een belangrijke taak binnen dit werkpakket is het zoeken
en activeren van passende financieringsinstrumenten om
deze projecten te kunnen realiseren. Naast het opzetten
van private financiering is de publieke financiering, vaak
aanvullend op de private financiering, van groot belang. De
financiering van innovatie- en researchprojecten zal via de
gangbare subsidie-instrumenten van de nationale, regionale en
internationale fondsen worden gezocht. Naast het stimuleren
van ontwikkeling bij MKB-bedrijven met bijvoorbeeld de MIT-
regeling, zijn er ook prikkels om innovatie bij grotere bedrijven
te stimuleren, zoals het SBIR-instrument. SBIR is bijvoorbeeld
in Nederland nog niet ingezet voor blockchain in de zorg.
Teneinde het aanjagen van business worden nieuwe projecten
opgestart. Binnen dit werkpakket zal een inventarisatie
worden gemaakt van marktkansen door nieuwe applicaties.
Hiertoe worden matchmakingsessies georganiseerd om vraag
(vanuit de domeinen Gezond en Groen) en aanbod (vanuit
de blockchainaanbieders, domein Slim) bij elkaar te brengen.
Succesvolle experimenten en implementaties uit andere regio’s
en landen krijgen een landingsbodem om versneld op te
schalen in regio Utrecht.
Het gebruik van blockchaintechnologie in deze focusdomeinen
zal zo worden gestimuleerd.,
7.3 Verdiepen
De taken van het werkpakket verdiepen zijn gericht op onder-
zoek enerzijds en persoonlijke ontwikkeling anderzijds. Het
blockchain-ecosysteem beschikt op een aantal gebieden over
een essentiële voorsprong: gevestigde organisaties lopen hier
voor in het toepassen van de technologie. Om deze kennisposi-
tie te handhaven, versterken én te benutten wordt in dit werk-
pakket geïnvesteerd in onderzoek en persoonlijke ontwikkeling.
Dit geldt niet alleen voor de betrokken kennisinstituten, maar
ook voor de (R&D-)medewerkers van de betrokken (MKB-)
bedrijven. Doel is bovendien om de aansluiting te verfijnen
tussen de verschillende kennisketens binnen het ecosysteem.
Richting de markt worden opleidingsprogramma’s voor
studenten en gebruikers ingericht, zowel op het gebied van
ontwikkeling en realisatie van blockchaintoepassingen als
specifiek voor de domeinen Gezond en Groen. Er is bijvoorbeeld
een tekort aan blockchain-developers die smart contracts
kunnen programmeren en toepassingen kunnen bouwen.
Gebruikers over de gehele keten, hebben daarbij verschillende,
maar samenhangende belangen. Het bij elkaar brengen van
deze gebruikers is essentieel om snelheid te kunnen maken in
de ketens. In de opleidingsprogramma’s wordt ook gewerkt
aan de rolverandering van ‘controleurs’ in organisaties, die
vaak simpele repetitieve taken uitvoeren en mogelijk hun
baanzekerheid verliezen in de digitale transformatie, waar
blockchain een onderdeel van is. Voor deze gebruikers is het
van belang dat zij hun competenties omscholen naar die van
de ‘regiseur’ van (blockchain)toepassingen, namelijk het
inrichten, monitoren en bijsturen ervan.
Om de koppeling tussen theorie en praktijk, tussen onderwijs,
bedrijfsleven en afnemers te verbeteren, worden organisaties
gestimuleerd om samen met de onderwijsinstellingen een
stageprogrammering op te zetten van vraag en aanbod voor de
komende jaren.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B33
Ook blijft het noodzakelijk om het aantal researchprogramma’s
verder uit te breiden om parallel aan de beoogde groei
van het ecosysteem te blijven excelleren in onderzoek en
zodoende de innovatiekracht van het bedrijfsleven aan te
jagen. Daarbij is behoefte aan vooruitgang op het gebied van
bijvoorbeeld (energiezuinige) consensusmodellen, cryptografie
en organisatiekundige governance. Hierbij geldt dat het
vliegwiel van kennis genereren, innoveren naar producten,
verkopen van toepassingen uiteindelijk de vraag in de markt
stimuleert, nieuwe functies voor gewenste toepassingen creëert
en dus research weer aanjaagt. Het sluiten van dit vliegwiel is
essentieel om het ecosysteem uiteindelijk zichzelf draaiend in
stand te laten houden en goed te laten functioneren. Hierbij
zullen alle spelers in de ketens elkaar ondersteunen.
Middels een loket voor actieve business coaching, waarbij alle
facetten van het ondernemerschap in de totale keten een plaats
krijgen, worden de organisaties in het ecosysteem binnen dit
werkpakket bovendien ook individueel verder geholpen.
7.4 Versterken
De kerntaak van het werkpakket versterken is het stimuleren
van open innovatie. In het ecosysteem zijn technologische,
organisatiekundige en juridische expertisen vertegenwoordigd.
Om synergie te brengen in dit ecosysteem zal open innovatie
gestimuleerd worden, om krachten optimaal te bundelen
en de innovatiekracht van het ecosysteem te versterken. De
activiteiten van dit werkpakket zijn dan ook op deze taak
gericht.
Ten eerste is dit werkpakket verantwoordelijk voor de inrichting
van een goed functionerende kennisdatabase voor gezamenlijk
gebruik, betreffende producten, designs, processen en extern
beschikbare databases. Deze database vormt een inhoudelijke
back bone die (samenwerking binnen) het ecosysteem zal
versterken. Iedere partner kan gericht blijven op de eigen
kerncompetenties, en gebruikmaken van de beschikbare
aanvullende competenties binnen het ecosysteem.
Daarnaast zullen op het gebied van R&D-faciliteiten de nodige
investeringen worden ontlokt, zoals voor het verder uitbreiden
en inrichten van een demo-lab of regionaal kenniscentrum.
Voor opschalingsprojecten wordt gewerkt aan het inrichten
van gezamenlijke infrastructuur bij bijvoorbeeld gemeenten
of zorginstellingen in de regio. Door standaardisatie en
gemeenschappelijke modules voor bijvoorbeeld identificatie zijn
toepassingen sneller op te schalen in de regio.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 34
7.5 Blockchainprojecten
Met deelnemers zijn in interviews en werksessies verschillende
projecten geïnitieerd of aangedragen om verder te ontwikkelen,
toe te passen of op te schalen in de regio. Deze zijn schematisch
weergegeven in Figuur 5 en verder beschreven in het vervolg
van dit hoofdstuk.
Ontdekken Experimenteren Toepassen Opschalen
Zorgpad geriatische revalidatie
Onderdelen-paspoort
(circulair bouwen & slopen)
Decentrale energie
Geboorte-zorg
Administratie kostbare
medicijnen
Duurzaam-heidslening
Warmte-rotonde
Kind-pakket
Zorgpad geriatische revalidatie
Gehandicapten parkeerkaart
Figuur 5. Mogelijke blockchainprojecten in verschillende fasen.
7.5.1 Ontdekken: zorgpad geriatrische revalidatiezorg (Persoonlijke Gezondheid Omgeving)
(Klinische) geriatrie is het medisch specialisme voor de
kwetsbare oudere patiënt in het ziekenhuis. Omdat de
aandoeningen die geriatrie behandelt zeer divers zijn, is hier
een multidisciplinair team met onder andere psychologen,
maatschappelijk werkers, fysiotherapeuten, oefentherapeuten,
ergotherapeuten, tandartsen, logopedisten, diëtisten maar
ook geestelijk verzorgers bij betrokken. Dit hoge aantal diverse
rollen heeft als gevolg dat er veel verschillende organisaties
betrokken zijn.
Juist het onderling uitwisselen van informatie is erg belangrijk
voor de behandeling van een patiënt. Echter moet dit wel op
een veilige en verantwoorde manier gebeuren. In de huidige
situatie impliceert dit veel administratie voor alle organisaties.
De insteek van een Persoonlijke GezondsheidsOmgeving
(PGO) is het creëren van één omgeving met alle medische
gegevens van een patiënt. Enkel de patiënt zelf heeft toegang
tot deze omgeving en beslist met welke zorgverleners en andere
betrokken organisaties patiëntgegevens gedeeld worden. Vooral
de veiligheid van de opslag van gegevens is erg belangrijk.
Blockchain zou hier in theorie een goede oplossing voor
kunnen zijn. Op wereldniveau zijn er bijvoorbeeld al partijen
bezig met het ontwikkelen van een PGO29.
29 Bijvoorbeeld Patientory: https://patientory.com/
Met de case ‘PGO binnen geriatrische revalidatiezorg’
willen betrokken partijen de mogelijkheden van blockchain
ontdekken en toepassen door het zorgpad van de cliënt/patiënt
te onderzoeken. Betrokken partijen zijn divers ICT-partijen,
gemeenten, ziekenhuizen en zorgaanbieders.
7.5.2 Ontdekken: administratie kostbare medicijnen: ‘Pills, Bills & Blockchain’
De administratie rondom medicijnen die duurder dan
€ 10.000,-- zijn is complex. Met name het voorschrijven en
het verstrekken van deze medicijnen is voor het ziekenhuis en
de ziekenhuisapotheker een lang proces. Het aantonen van de
noodzaak van het voorschrijven aan een zorgverzekeraar is een
tijdrovend proces. Zolang dit proces niet afgerond is, vallen de
kosten van medicijnen voor de rekening van een ziekenhuis.
Jaarlijks zouden de rentekosten van het voorschieten van
medicijnen rond de € 500.000,-- per ziekenhuis liggen. Door
blockchaintechnologie in te zetten voor de directe verrekening
van medicijnen kunnen declaraties voor ziekenhuis sneller
verlopen. Dit maakt onzekerheid voor patiënten kleiner
(optimalisatie van het zorgpad) en verbetert de efficiëntie.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B35
7.5.3 Ontdekken: dynamisch woningbezitWoningcorporaties ervaren dat (sociale) huurders door het
huren aanzienlijk minder betrokken zijn bij het onderhoud
van het huis en de buurtparticipatie. Dit heeft als gevolg dat
sociale huurwoningen vaker moeten worden onderhouden en
dat wijken met veel sociale huurwoningen vaak als minder fijne
wijken worden ervaren.
Bij dynamisch woningbezit moet worden gedacht aan het
flexibiliseren van eigenaarschap van vastgoed of delen daarvan
via blockchaintokens (zie hoofdstuk 5.1). Daarmee kan
aan de ene kant een (sociale) huurder ook (gedeeltelijk)
huiseigenaar worden. Mogelijk kan dit, door een aangescherpt
verantwoordelijkheidsgevoel voor de woning, een positief effect
hebben voor de wijk. Dit stimuleert duurzaamheid en sociale
cohesie.
De case is tweeledig, dynamisch woningbezit maakt het ook
mogelijk voor een koper die zijn hypotheek heeft afgelost
op zijn woning om deze geleidelijk te verkopen. Zo kan een
gepensioneerde bijvoorbeeld een extra inkomen genereren.
7.5.4 Experiment: inventariseren en blockchainregistratie Rondom het (duurzame) bouw- en sloopproces kan er nog
veel verbeterd worden op het gebied van transparantie,
duurzaamheid en efficiëntie.
Momenteel worden er weinig bouwmaterialen of grondstoffen
hergebruikt bij een sloop van een pand. Dit komt mede doordat
het niet duidelijk is welke materialen een gebouw bevat. Als
bij het bouwproces direct binnen een onafhankelijk systeem
(blockchain) de materialen in kaart worden gebracht, is
het mogelijk om bij de sloop van het gebouw onderdelen te
verkopen. Dit proces zou bijna volledig automatisch kunnen
verlopen met behulp van smart contracts. Herkomst en
inzet van grondstoffen en onderdelen kunnen transparant
worden vastgelegd en hierdoor direct verhandelbaar in een
blockchaintoepassing.
Circulair slopen is momenteel goed mogelijk en effectief30,
alleen is het in kaart brengen van de herbruikbaarheid van
materialen een lastige opgave voor slopers. Hierdoor wordt vaak
besloten om af te zien van het hergebruik van materialen.
30 https://www.trouw.nl/home/het-nieuwe-slopen-geen-onder-deel-blijft-ongebruikt~a38e96a9/
7.5.5 Experiment: duurzaamheidsleningGemeente Barneveld en SVn (Amersfoort) gaan een
blockchainpilot starten om de duurzaamheidslening
via blockchain te verbeteren. De crux zit hierbij in de
automatiseringsslag en het hergebruik van gegevens.
In de oorspronkelijke situatie is de aanvraag van de
duurzaamheidslening een arbeidsintensief proces. Elke
aanvraag moet volledig met de hand worden doorgenomen.
Voor de instantie die de duurzaamheidslening uitgeeft betekent
dit hoge administratieve kosten. Aan de andere kant is de
herbruikbaarheid van gegevens voor de klant niet mogelijk. Na
goedkeuring door de gemeente worden gegevens van de klant
niet hergebruikt door SVn.
Door te werken met één gezamenlijke bron van de waarheid
(via blockchain) worden gegevens herbruikbaar en zorgt dit
voor klanten dat ze bij een tweede aanvraag niet opnieuw
alle gegevens moeten voorzien. Daarnaast brengt de
tweede generatie blockchain het programmeerbare element
met zich mee. Door de voorwaarden van uitvoering van
duurzaamheidslening aanvragen vast te leggen, zijn deze
grotendeels automatisch uitvoerbaar met als gevolg dat
administratieve lasten voor de verstrekker verlicht kunnen
worden.
Dit concept is goed schaalbaar naar andere leningen, subsidies
en naar andere gemeenten en financiële instellingen. Deze
case valt goed te promoten door aan te geven dat hier al
daadwerkelijk een begin mee is gemaakt, i.e. de partijen
binnen de keten voor de duurzaamheidslening zijn al bij elkaar
gebracht. Aansluiten hierbij is laagdrempelig.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 36
7.5.6 Toepassen: decentrale energieEen gridmaster reguleert de onderlinge energieopwekking,
-opslag en verbruik binnen het energiegrid van bijvoorbeeld
een wijk, flatgebouw, etc. Met een slimme meter maakt het
enerzijds bewoners bewuster van hun energieverbruik en
opwekking. Anderzijds, maakt het woningcomplexen minder
afhankelijk van landelijke stroomvoorzieningen. Door het
vertalen van opgewekte energie naar tokens binnen de
blockchain, stel je bewoners in staat om te kiezen wat zij
vervolgens met de tokens doen. Zetten zij hiermee energie van
hun buren? Of verkopen/doneren zij deze aan buurtbewoners?
Mogelijk kunnen tokens ook besteed worden bij de lokale
buurtwinkels om zo lokale participatie extra te stimuleren.
Als laatste past het opwekken van groene energie erg goed
in de doelstellingen met betrekking tot duurzaamheid
voor gemeenten en woningcorporaties. Mogelijk kan hier
het Jouliette concept van Alliander worden toegepast
of een oplossing van Hanzenet. Nestegg biedt een
crowdfundingplatform voor investeringen in en gedeeld
eigenaarschap van duurzame projecten.
7.5.7 Toepassen: warmterotondeEneco exploiteert samen met partners in Zuid-Holland een
warmterotonde. Samen met CGI hebben zij een administratie-
systeem ontwikkeld dat gebaseerd is op blockchaintechnologie.
Hierdoor kan aanzienlijke kostenreductie gerealiseerd worden
(schatting maar liefst 40%). Dankzij blockchain zijn de
onderlinge processen tussen de partners transparant en
onveranderbaar. Eneco en CGI zijn bereid om na evaluatie van
de blockchainpilot in Zuid-Holland het geleerde in de praktijk
te brengen in de regio Utrecht en de toepassing op te schalen.
Voorwaarde is dat er duurzame warmtenetten of -rotondes
ontwikkeld moeten zijn in de regio Utrecht.
7.5.8 Opschalen: geboortezorg-blockchain (Mijn Zorg Log regionaal verbreden)
In hoofdstuk 3.7.2 is de praktijkproef ‘Mijn Zorg Log’
omschreven. Na het succes van de praktijkproef, is het de
ambitie om de functionaliteit van de toepassing uit te breiden
voor geboortezorg en op te schalen naar meer professionals en
cliënten in de regio Utrecht.
7.5.9 Opschalen: kindpakketIn hoofdstuk 3.7.1 is de kleinschalige implementatie van de
kindpakket-regeling bij Gemeente Zuidhorn beschreven. Deze
blockchaintoepassing kan als kindpakket bij gemeenten in de
regio Utrecht worden opgeschaald of in functionaliteit worden
uitgebreid tot ‘stadspas’ of andere tegemoetkomingen, subsidies
of vergunningen.
7.5.10 Opschalen: gehandicapten parkeerkaartIn hoofdstuk 6.2 is in het kader het project voor de
gehandicaptenparkeerkaart beschreven. Deze toepassing heeft
met name zin als gehandicapten in een groter gebied dan één
gemeente deze kaart kunnen benutten. Toepassen in de praktijk
vraagt dus direct om opschalen en er wordt naar gemeenten in
de regio Utrecht gezocht om zich bij dit initiatief aan te sluiten.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B37
Bijlagen
Bijlage 1. Overzicht geïnterviewde partijen
en deelnemers inspiratiesessie en
werksessies
Met dank aan de volgende organisaties voor deelname.
• 216 Accountants
• Alliander
• Anchormen
• Antonius Ziekenhuis
• APG
• Berenschot
• Block Materials
• Bo-Ex
• Brightlands
• Carepoint
• Careyn
• CGI nederland
• Drechtsteden
• Economic Board Utrecht
• ECP
• Eneco
• EY
• Gemeente Barneveld
• Gemeente Bunnik
• Gemeente Huizen
• Gemeente Stichtse Vecht
• Gemeente Utrecht
• Hanzenet
• Hogeschool Utrecht
• Kwadraad
• LAB15
• Ledger Leopard
• Lomboxnet
• Longfonds
• Madaster
• Meander MC
• Moyee Coffee
• Naviva
• Nestegg
• Nictiz
• ONVZ
• Pels Rijcken
• Provides
• PWC
• Sogeti
• Stedin
• Stichting Forus
• Techruption
• TNO
• UMC Utrecht
• Unica
• Vlot
• Zorginstituut Nederland
Bijlage 2. Interviewleidraad
Is uw organisatie betrokken bij blockchain projecten of initiatievenI. Met naam en eventuele bronvermeldingII. Wordt dit project intern of extern uitgevoerd?III. Is dit project vertrouwelijk?IV. Kent u blockchain initiatieven of projecten die door andere
organisaties worden uitgevoerd? Indien ja, welke?
Indien de organisatie niet met een blockchain project bezig is:I. Bent u met een project bezig geweest?II. Waarom bent u nog niet gestart met een blockchain project?
financieel/organisatorisch/tekortkomingenIII. Welke risico’s ziet u bij het gebruik van
blockchaintechnologie?IV. Heeft u een idee hoe u blockchain kan toepassen?V. Welke concepten lijken u interessant om blockchain voor toe
te passen?
Wat is het doel van het project en in welke mate kunt u dit doel relateren aan de volgende drie puntenI. Verbeteren van een bestaand probleem/proces op…
A. FunctionaliteitB. (Gebruiks)gemak
II. Besparing van de volgende middelenA. TijdB. Geld
III. Wat zijn uw ambities? (verdienen, kostenbesparing, groei of samenwerking)
Binnen welke keten/ecosysteem werkt u? Wie zijn de partners, onderverdeeld in de volgende rollen:
Initiatiefnemer• Sponsor• Software ontwikkeling• Gebruiker (Gebruikt de oplossing sowieso, maar betaalt niet
per se)• Klant (Betaalt voor de oplossing, maar hoeft deze niet per se
te gebruiken• Adviseur• Incubator• Educatie
Wie is projectleider?
Wat is de impact van het project voor:
• Uw organisatie?• Andere organisaties binnen uw keten/ecosyteem?
Welke organisaties zou u graag zien aansluiten? Waarom?
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 38
Wat is de status van uw project?
In welke fase bevind u zich? Waarom bevind u zich in deze fase?
Is dit een bewuste keuze?
Wat zijn kansen en bedreigingen…A. Voor uw huidige project?B. Voor de (ontwikkeling/implementatie/acceptatie) van
blockchaintechnologie?
Welke rol zou een organisatie als EBU op zich kunnen nemen om…A. Uw huidige project succesvol te maken?B. De potentie van blockchaintechnologie te benutten?
Bijlage 3. Overzicht actieve partijen
Ten behoeve van het onderzoek is een dataset opgesteld met
partijen die bezig zijn met blockchain met de focus op regio
Utrecht. De verzamelde data is verworven door middel van
marktonderzoek, interviews en netwerkonderzoek. De dataset is
vertrouwelijk en zal niet verder gedeeld worden.
Zoals aangegeven lag de focus van het onderzoek qua domeinen
op ‘Groen en Gezond’ en qua schaal op de regio Utrecht. Echter
voor een volledig beeld is ook het blockchain ecosysteem van
Nederland als geheel in kaart gebracht (zie bijlage 4). Binnen
de ‘schaal’ wereld zijn enkel toonaangevende organisaties
binnen het domein Groen en Gezond in kaart gebracht.
Om een goed beeld te krijgen van de sectoren waar
blockchaintoepassingen worden gebruikt zijn alle organisaties
gerangschikt op sector. We onderscheiden daarbinnen een
‘vraag-’ en ‘aanbod’-kant.
De aanbod-kant, gefocust op het aanbieden van
blockhaintoepassingen, bestaat uit de volgende sectoren:
1. Technische dienstverlening: Denk hierbij aan
Ontwikkelaars en IT-consultants
2. Organisatieadvies: Organisaties die adviseren op het gebied
van blockchain
3. Juridisch advies: Organisaties die adviseren op het gebied
van wet- en regelgeving en blockchain
4. Startups: Startende bedrijven met blockchain als
businessmodel
5. Onderzoek en Onderwijs: Universiteiten en private
onderzoeksinstanties
6. Cryptocurrency: Organisaties waar binnen het
businessmodel de ‘Cryptocurrency’ centraal staat.
7. Incubators & Ecosysteempartners: Organisaties die
blockchain businessmodellen faciliteren of verbindingen
leggen tussen andere bedrijven.
8. Certificering: Organisaties die blockchain certificaten
aanbieden
9. Financiering: Organisaties die zich primair richten
op het financieren van bedrijven met een blockchain
businessmodel
De vraag-kant, gefocust op het aanbieden van blockhain-
toepassingen, bestaat uit de volgende sectoren:
10. Overheid: Nationale- en lokale overheden die de
mogelijkheden van Blockchain zien
11. Energie (Domein Groen): Voornamelijk nutsbedrijven
12. Voedsel & Duurzaamheid (Domein Groen):
13. Zorg (Domein Gezond): Binnen Nederland voornamelijk
publieke organisaties
14. Transport: Organisaties gericht op transport en logistiek
15. Financiële sector: Met name banken en verzekeraars
16. Overig: Organisaties die buiten bovenstaande sectoren
vallen
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B39
In totaal zijn er tot en met 30 juni 2018 312 partijen in kaart
gebracht waarvan
De volgende partijen zijn actief op het gebied van blockchain
• 46 organisaties die binnen Utrecht gevestigd zijn of een
vestiging hebben en bezig zijn met blockchain of direct de
intentie hebben om met blockchain te starten:
- 15 organisaties enkel binnen het domein Groen
- 13 organisaties enkel binnen het domein Gezond
- 7 organisaties enkel in de overige domeinen
- 11 organisaties in meerdere domeinen
• 180 organisaties op Nederlands niveau:
- 38 organisaties enkel binnen het domein Groen
- 23 organisaties enkel binnen het domein Gezond
- 90 organisaties enkel binnen de overige domeinen
- 29 organisaties in meerdere domeinen
• En 33 toonaangevende organisaties wereldwijd
• Voor 6 organisaties is het onbekend op welke schaal zij
opereren.
Statistieken Nederlands blockchain ecosysteem
5045403530252015105
Aan
tal
Sector
Technische ontwikkelaar Overheid
Start-ups Energie
Zorg Onderzoek en onderwijs
Oranisatieadvies Cryptocurrency
Figuur 6. Weergave van de verschillende typen organisaties in het Nederlandse Blockchain ecosysteem.
Nederland69%
Utrecht18%
Wereld13%
Figuur 7. Geografische verhouding tussen organisaties in het Nederlandse blockchain ecosysteem.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 40
Bijlage 4. Blockchain Ecosysteem Nederland 2018
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio Utrecht B41
De aanbodkant, gefocust op het aanbieden van blockchain-
toepassingen, bestaat uit de volgende sectoren:
a. Technische ontwikkelaars: Bedrijven die technisch
ontwerpen, ontwikkelen van blockchaintoepassing en
integreren in een ICT-landschap. Zij hebben ontwikkelaars
in huis die gespecialiseerd zijn in de programmeertalen voor
blockchain, zoals Solidity.
b. Organisatieadvies: Deze sector omvat organisaties die
zich richten op het adviseren over blockchain. geadviseerd
worden over de ontwikkeling en/of implementatie van
een blockchaintoepassing. Aan de andere kant kan het
advies zich ook richten op marktonderzoek of de impact die
blockchain kan hebben op een organisatie. In deze sector
vallen voornamelijk (IT-)consultants
c. Juridisch advies: Juridische adviseurs, advocaten en
notarissen die adviseren op het gebied van wet- en
regelgeving en blockchain. Omdat blockchain een nieuwe en
disruptieve technologie is, moeten voorwaarden uit wet- en
regelgeving vroeg worden meegenomen in de ontwikkeling,
zodat toepassing in de praktijk haalbaar wordt.
d. Startups: Een startup binnen het blockchain ecosysteem
heeft over het algemeen blockchain in haar businessmodel
geïntegreerd. Zo probeert zij bestaande producten/diensten
te veranderen of bedenkt en ontwikkelt zij een nieuwe
toepassing van de blockchaintechnologie. De startup is
meestal jonger dan drie jaar.
e. Onderzoek en Onderwijs: Deze categorie bevat
voornamelijk universiteiten, hogescholen en private
onderzoeks- en opleidingsinstellingen.
f. Cryptocurrencies: Speciaal type startups, waarbij een
cryptocurrency centraal staat in hun businessmodel. Zij
hebben een coin of token hebben uitgegeven voor hun
financiering en als incentive voor de werking van hun
blockchainplatform of -toepassing.
g. Incubators & Ecosysteempartners: Organisaties die
blockchain businessmodellen faciliteren of verbindingen
leggen tussen andere bedrijven.
h. Certificering: Organisaties die juridische en/of technische
certificering uitvoeren voor blockchainplatformen en
– toepassingen.
i. Financiering: Organisaties die blockchainontwikkeling en
toepassing financieel stimuleren.
Bijlage 5. Werkwijze
Voor het beantwoorden van de door EBU gestelde vragen is de
volgende werkwijze gehanteerd:
1. Deskresearch naar relevante private- en publieke
organisaties in het blockchain ecosysteem met de nadruk
op de toepassingen in de domeinen Groen en Gezond.
Hier zijn in totaal 312 geïndexeerde partijen uit naar voren
gekomen.
2. (Groeps-)interviews met relevante partijen. In 15 interviews
zijn 22 unieke partijen geïnterviewd.
3. Inspiratie- en ontwikkelsessie op 6 maart 2018 om
stakeholders te betrekken en verbindingen tussen partijen
tot stand te brengen. Hier waren 30 partijen aanwezig.
4. Werksessies met potentiële consortia op o.a. 29 mei
2018. Hier initieerden 17 partijen aan verschillende
blockchainprojecten in verschillende fasen van ontdekken
tot opschalen.
5. Analyse van de inzichten uit deskresearch, interviews en
werksessies als input voor de roadmap.
Kansen voor een blockchain-ecosysteem in de regio UtrechtB 42
Bijlage 6. De voordelen van blockchainplatform
Forus voor gemeenten, burgers en
leveranciers
Platform Forus verbetert de uitvoering van gemeentelijke taken
en biedt voordelen voor alle betrokkenen: gemeenten, burgers
en leveranciers.
• Voor de gemeenten biedt het platform efficiëntie, waardoor
de administratielast en uitvoeringstaken worden verlicht.
Publieke middelen kunnen hiermee doelmatiger worden
ingezet. Ook ontstaat er realtime inzicht in gebruik en
budgetuitputting. Sturingsmogelijkheden worden daarmee
vergroot. Het systeem is bovendien door het gebruik van
blockchain aanzienlijk minder fraudegevoelig dan huidige
oplossingen.
• Voor de burger biedt het platform overzicht, snelheid en
gebruiksgemak. In één oogopslag is online te zien op welke
regelingen de burger recht heeft en de bijhorende producten
zijn direct online te bestellen zonder aanvraagformulieren
en wachttijden. Bovendien hoeft de burger het product/
dienst niet voor te schieten; een belangrijk voordeel voor
minima.
• Voor leveranciers worden de administratielasten verlaagd
en daarmee is het aantrekkelijker om deel te nemen aan
het platform. Naast extra marktwerking, kan de (lokale)
economische structuur worden versterkt door budget te
oormerken voor lokale ondernemers.
Kortom, het platform heeft een grote impact op alle
betrokkenen bij gemeentelijke dienstverlening. Doordat in het
ontwerp gewerkt wordt met vier generieke rollen: sponsor,
aanvrager, validator en leverancier, is het platform schaalbaar.
Berenschot
Berenschot is een onafhankelijk organisatieadviesbureau met 350 mede werkers wereldwijd. Al 80 jaar verrassen wij onze opdrachtgevers in de publieke sector en het
bedrijfsleven met slimme en nieuwe inzichten. We verwerven ze en maken ze toepasbaar. Dit door innovatie te koppelen aan creativiteit. Steeds opnieuw. Klanten kiezen
voor Berenschot omdat onze adviezen hen op een voorsprong zetten.
Ons bureau zit vol inspirerende en eigenwijze individuen die allen dezelfde passie delen: organiseren. Ingewikkelde vraagstukken omzetten in werkbare constructies. Door ons
brede werkterrein en onze brede expertise kunnen opdrachtgevers ons inschakelen voor uiteenlopende opdrachten. En zijn we in staat om met multidisciplinaire teams alle
aspecten van een vraagstuk aan te pakken.
Berenschot Groep B.V.
Europalaan 40, 3526 KS Utrecht Postbus 8039, 3503 RA Utrecht
030 2 916 916 www.berenschot.nl
/berenschot
![Het ecosysteem als complete bescherming tegen cybercriminaliteit [pvh]](https://static.fdocuments.net/doc/165x107/587743301a28ab342e8b74a9/het-ecosysteem-als-complete-bescherming-tegen-cybercriminaliteit-pvh.jpg)
