Kalkulacja ekonomiczna i ograniczenia organizacji

Autor: Peter G. Klein

Źródło: mises.org

Tłumaczenie: Przemysław Rapka

Artykuł pierwotnie ukazał się w Review of Austrian Economics 9, no. 2 (1996): 51-77.

Ekonomiści są coraz bardziej zawiedzeni podręcznikową teorią firmy. „Firma” w

podręcznikach mikroekonomii dla średniozaawansowanych to funkcja produkcji,

tajemnicza „czarna skrzynka”, której wnętrze jest poza zainteresowaniem poważnej

teorii ekonomii (Firma oddelegowana jest raczej do takich pomniejszych dyscyplin, jak

zarządzanie, teoria organizacji, psychologia przemysłowa i tym podobne). Chociaż

użyteczny w pewnych kontekstach, podręcznikowy model okazał się niezdolny do opisu

wielu praktyk biznesowych stosowanych w realnym świecie: wertykalnej i horyzontalnej

integracji, dywersyfikacji geograficznej i produktu, franczyzy, długoterminowego

kontraktowania dostawców, cen transferowych, wspólnych przedsięwzięć badawczych

przedsiębiorstw i wielu innych. Alternatywy dla firmy przedstawionej w postaci funkcji

produkcji, ekonomiści szukają obecnie w literaturze, która przedstawia firmę jako

organizację, samą z siebie wartą analizy ekonomicznej. Ta nowo powstająca literatura to

najlepiej rozwinięta część czegoś, co zostało określone jako „nowa ekonomia

instytucjonalna”1. Nowa perspektywa znacząco pogłębiła i wzbogaciła nasze zrozumienie

firm i innych organizacji — do tego stopnia, że nie możemy się zgodzić ze stwierdzeniem

Ronalda Coase'a z 1988 roku, że kwestiami najbardziej interesującymi większość

ekonomistów nie jest to, dlaczego firmy istnieją, co decyduje o ich liczbie, co

determinuje to, co robią […]” (Coase, 2013, s. 5). Nowa teoria ma jednak krytyków;

Richard Nelson (1991) twierdzi na przykład, że nowa ekonomia instytucjonalna ma

tendencję do bagatelizowania różnic w działaniach i decyzjach firm. Mimo to nowa

ekonomia instytucjonalna — w szczególności teoria agencji i ekonomia kosztów

1 Omówienie nowej ekonomii instytucjonalnej i teorii firmy, zob. Coase (1991); Holmström i

Tirole (1989); Langlois (1994b); Furubotn i Richter (1997); Williamson (2000); Ménard i Shirley

(2005), i Brousseau i Glachant (2008). Przegląd powiązanych prac empirycznych zob. Shelanski i

Klein (1995); Klein (2005), oraz Macher i Richman (2008).

transakcyjnych — jest obiektem rosnącego zainteresowania w odniesieniu do organizacji

przemysłowej, finansów korporacyjnych, zarządzania strategicznego i historii biznesu2.

Ten artykuł naświetla pewien szczególny wkład austriaków w teorię firmy — wkład,

który w dużej mierze był lekceważony, zarówno w literaturze austriackiej, jak i

pozostałej. W szczególności dowodzę, że koncepcja kalkulacji ekonomicznej Misesa —

czyli sposób, w jaki przedsiębiorcy dostosowują strukturę produkcji do potrzeb

konsumentów — należy do najważniejszych zagadnień poruszanych przez austriaków

przy badaniach nad naturą i strukturą organizacji. Istnieje unikalne austriackie

spojrzenie na planowanie ekonomiczne, wypracowane w toku debaty na temat kalkulacji

w socjalizmie. We wczesnych austriackich reinterpretacjach debaty kalkulacyjnej

(Lavoie, 1985; Kirzner, 1988a) zauważono, że problem napotykany przez planistów

socjalistycznych jest w koncepcji Misesa nierozerwalnie złączony z jego rozumieniem

tego, jak zasoby są alokowane w systemie rynkowym. Mises podkreśla nawet

wszechobecność planowania: „[K]ażde ludzkie działanie oznacza planowanie. To, co

zalecają ci, którzy określają się mianem planistów, nie oznacza zastąpienia swobodnego

biegu rzeczy przez działanie planowane. Oznacza natomiast podstawienie własnego

planu planisty w miejsce planów jego współobywateli”. (Mises, 2012, s. 33), Wszystkie

organizacje planują i wszystkie organizacje, publiczne i prywatne dokonują kalkulacji

ekonomicznej. W tym znaczeniu kalkulacja jest problemem bardziej powszechnym, niż

często zdajemy sobie z tego sprawę.

Poprzez pryzmat swojego unikalnego spojrzenia na rynki i problemy związane z

alokacją zasobów w gospodarce centralnie planowanej trzecie i czwarte pokolenie

ekonomistów szkoły austriackiej zawsze umiało zrozumieć ekonomię organizacji. Z tego

powodu, jak to ujął Nicolai Juul Foss, „to swego rodzaju doktrynalna zagadka, że

austriacy nigdy nie sformułowali teorii „firmy”. Foss wskazuje, że wiele elementów

nowoczesnej teorii firmy — prawa własności, aktywa specyficzne dla relacji, asymetria

informacji, problem mocodawca-przedstawiciel — omawiane w tekstach austriaków od

połowy debaty kalkulacyjnej, przynajmniej w sposób elementarny. Faktycznie,

Rothbardowskie podejście do zagadnienia rozmiaru firmy w Ekonomii wolnego rynku

(1962) było jednym z pierwszych omówień problemu w ramach teoretycznych

zaproponowanych przez Ronalda Coase'a w 1937 r., które stanowią podstawę

2 Modele ekonomiczne oparte na teorii kosztów transakcyjnych trafiły już do podręczników: Krep

(1990b, s. 744-90), Rubin (1990), Milgrom i Roberts (1992), Acs i Grelowski (1996), Brickley,

Smith, i Zimmerman (1997), oraz Besanko, Dranove, i Shanley (1998).

powstających dziś teorii ekonomicznych. Omówienie przez Misesa w Ludzkim działaniu

(1949) roli rynków finansowych wyprzedziło nowatorski artykuł Henry'ego Manne'a z

1965 roku na temat rynku nadzoru korporacyjnego oraz niedawne uznanie finansów za

istotną część ekonomii.

Oprócz wyprzedzenia w swoich tekstach części nowoczesnej literatury, Mises i

Rothbard wprowadzili znaczące innowacje, chociaż nie zostało to powszechnie uznane.

Ich wkład, chociaż nie jest częścią w pełni uformowanej teorii firmy, zasługuje na uwagę

i dalszy rozwój, zwłaszcza przez tych, który zajmują się tymi zagadnieniami z punktu

widzenia szkoły austriackiej3. Na ten wkład składa się zastosowanie przez Rothbarda

problemu kalkulacji ekonomicznej do zagadnienia granic firmy oraz omówienie przez

Misesa sposobu, w jaki rynki finansowe ograniczają działania i podejmowanie decyzji

przez menedżerów korporacji i odpowiadają za ostateczną alokację zasobów w

gospodarce rynkowej.

Podręcznikowa teoria firmy

W neoklasycznej teorii ekonomii, firma jako taka nie istnieje. „Firma” to funkcja

produkcji lub zestaw możliwości produkcyjnych, sposób przekształcania nakładów w

produkty. Mając dane możliwości technologiczne, wektor cen nakładów oraz schemat

popytu, firma maksymalizuje zysk pieniężny ograniczony tym, że plan produkcyjny musi

być technicznie wykonalny. To wszystko. Firma jest przedstawiana jako pojedynczy

aktor, który ma do podjęcia serię nieskomplikowanych decyzji: jaką ilość produktów

wytworzyć, ile wykorzystać każdego czynnika i tak dalej. Te „decyzje” nie są oczywiście

decyzjami, lecz trywialnymi matematycznymi obliczeniami, zawartymi w podstawowych

danych. W długim okresie firma może także wybrać optymalny rozmiar i kompozycję

produktów, lecz nawet one są określane przez charakterystyczne cechy funkcji produkcji

(ekonomia skali, zróżnicowania oraz sekwencji). Krótko mówiąc, firma to zestaw

krzywych kosztów, a „teoria firmy” to problem analizy matematycznej.

Dla jasności, te modele nie są przedstawiane jako realistyczne opisy prawdziwych

firm, lecz są traktowane całkowicie instrumentalnie. David Kreps — znacznie mniej od

większości ekonomistów optymistycznie nastawiony do wartości tradycyjnego modelu

firmy — ujmuje to w ten sposób: jeśli prawdziwa firma nie maksymalizuje zysku, jak

zakłada tradycyjna teoria, „to nie znaczy, że założenie maksymalizacji zysku nie jest

dobrym modelem pozytywnym. Jedynie na podstawie danych można się do tego odnieść,

3 Foss i Klein (2010) omawiają część tej literatury.

dopiero po przeanalizowaniu implikacji założenia maksymalizacji zysków przy

zaobserwowanych zachowaniach”. Nawet uznając wątpliwe zalety instrumentalizmu4,

podejście oparte na funkcji produkcji jest niesatysfakcjonujące, ponieważ jest

bezużyteczne dla zrozumienia wielu zjawisk ekonomicznych. Czarnoskrzynkowy model

firmy jest w rzeczywistości teorią fabryki lub procesu produkcji, nie teorią firmy.

Pojedyncza firma może zajmować się wieloma procesami produkcji. Podobnie dwie lub

więcej firm może zawrzeć kontrakt, by wspólnie rozpocząć i przeprowadzić pojedynczy

proces produkcji (jak we wspólnym przedsięwzięciu badawczym przedsiębiorstw). Jeśli

jednak chcemy zrozumieć skalę i możliwości firmy jako podmiotu prawnego, to musimy

zrezygnować z podręcznikowego modelu.

Coase i koszty transakcyjne

Ronald Coase w swoim sławnym artykule z 1937 roku zatytułowanym „The Nature of the

Firm” (Natura firmy) jako pierwszy tłumaczył, że ograniczenia organizacji zależą nie

tylko od technologii produkcji, lecz także kosztów przeprowadzania transakcji. W

Coase’owskich ramach teoretycznych rozwiniętych przez Williamsona (1975, 1985,

1996), Kleina, Crawforda i Alchiana (1978) oraz Grossmana i Harta (1986), decyzja

zorganizowania transakcji wewnątrz firmy zamiast na otwartym rynku — „decyzja make-

or-buy” — zależy od relatywnych kosztów wymiany wewnętrznej i zewnętrznej.

Mechanizm rynkowy wiąże się z pewnymi kosztami: wyszukiwaniem cen, negocjowaniem

kontraktów i tak dalej. Wewnątrz firmy przedsiębiorca może mieć możliwość redukcji

„kosztów transakcyjnych” — poprzez osobistą koordynację tych aktywności. Jednakże

wewnętrzna organizacja wprowadza inny rodzaj kosztów transakcyjnych, mianowicie

przepływ informacji, bodźców, kontroli oraz oceny wyniku. Granice firmy wyznaczają

więc przez krańcowe koszty transakcyjne zewnętrznej i wewnętrznej wymiany. Dlatego

też granice firmy zależą nie tylko od technologii, ale także od czynników

organizacyjnych, czyli kosztów i korzyści z kontraktowania.

Relatywne koszty wymiany wewnętrznej i zewnętrznej zależą od

charakterystycznych warunków transakcji: stopnia zaangażowania aktywów

specyficznych dla relacji, niepewności przyszłości i działań drugiej strony wymiany,

4 Krytykę instrumentalizmu zob. w: Rizzo (1978) i Batemarco (1985). Odniesienia do literatury

interpretującej artykuł Miltona Friedmana z 1953 roku o „pozytywnej ekonomii” — źródła poglądu

większości ekonomistów na metodologię ekonomii zob. Boland (1979), Cladwell (1980) i

Musgrave (1981); wszystkie przedrukowane w Cladwell (1984) razem z De Marchi (1988).

złożoności porozumienia handlowego oraz częstości zawierania transakcji. Każdy z tych

czynników ma znaczenie przy wyznaczaniu preferowanego porządku instytucjonalnego

(czyli wewnętrznej bądź zewnętrznej produkcji), aczkolwiek pierwsza z tych cech —

specyficzność aktywów — jest uznawana za szczególnie istotną. Williamson (1985, s. 55)

definiuje specyficzność aktywów jako „trwałe inwestycje podjęte w celu dokonania

konkretnych transakcji, których koszty alternatywne mierzone najlepszymi

alternatywnymi zastosowaniami lub poprzez zastosowanie przez innych użytkowników są

znacznie niższe, jeśli pierwotna transakcja zostanie przedwcześnie przerwana”. Można to

odnieść do wielu inwestycji specyficznych dla relacji, w tym wyspecjalizowanego kapitału

fizycznego i ludzkiego, a także takich trudnych do uchwycenia wartości jak badania i

rozwój, czy specyficzna wiedza albo zdolności zgromadzone w danej firmie.

Kalkulacja ekonomiczna i rozmiar firmy

Niestety większość literatury poświęconej teorii firmy skupia się głównie na kosztach

transakcji rynkowych, poświęcając znacznie mniej uwagi kosztom zarządzania

transakcjami wewnętrznymi. Nowe badania będą musiały dopiero wypracować w pełni

zadowalające wyjaśnienie granic rozmiarów firmy (Williamson, 1985, rozdz. 6), co

można ująć słowami Coase’a „Dlaczego przedsiębiorca nie zorganizuje jednej więcej lub

mniej transakcji?”, bądź też bardziej ogólnie: „Dlaczego całej produkcji nie prowadzi

jedna wielka firma?” (Coase, 2013, s. 39). Teoria granic firmy jest, być może,

najtrudniejszą i najmniej rozwiniętą częścią nowej ekonomii organizacji. Istniejące

wyjaśnienia kontraktualne opierają się na problemie autorytetu i odpowiedzialności

(Arrow, 1974); zniekształceń struktury bodźców spowodowanej rezydualnymi prawami

własności (Grossman i Hart, 1986; Hart i Moore, 1990; Hart, 1995); oraz kosztach

związanych z próbami zaimplementowania wewnątrz firmy niektórych cech zarządzania

rynkowego (Williamson, 1985, rozdz. 6). Właśnie tu szkoła austriacka ma możliwość

dokonania swojego oczywistego wkładu poprzez zastosowanie teorematu Misesa o

niemożliwości dokonania kalkulacji ekonomicznej w gospodarce socjalistycznej. Rothbard

pokazał, jak konieczność istnienia cen rynkowych i kalkulacji pieniężnej wyjaśnia nie

tylko zawodność planowania centralnego w socjalizmie, ale też wyznacza górną granicę

wielkości firmy.

Debata kalkulacyjna: krótki przegląd stanowisk

Aby zrozumieć stanowisko Misesa w debacie kalkulacyjnej, trzeba zdać sobie sprawę, że

jego argumentacja nie dotyczyła wyłącznie, czy nawet bądź głównie socjalizmu, lecz

dotyczyła znaczenia cen czynników produkcji. Przedsiębiorcy podejmują decyzje

dotyczące alokacji zasobów w oparciu o ich oczekiwania co do przyszłych cen oraz

informacji zawartych w obecnych cenach. W celu wypracowania zysku potrzebują

informacji o wszystkich cenach, nie tylko cen dóbr konsumpcyjnych, ale też cen

czynników produkcji. Bez rynków dóbr kapitałowych nie mogą powstać ich ceny, przez co

przedsiębiorcy nie są w stanie ocenić relatywnej rzadkości tych czynników. W skrócie,

nie można efektywnie alokować zasobów. W każdym ładzie gospodarczym — czy to

ładzie socjalistycznym, czy też nie — jeśli czynnik produkcji nie ma swojej ceny

rynkowej, to osoba wykorzystująca to dobro nie będzie mogła podjąć jakiejkolwiek

racjonalnej decyzji dotyczącej jego użycia. Ujmując problem w ten sposób, Mises

dowodził, że efektywna alokacja zasobów w gospodarce rynkowej wymaga sprawnie

funkcjonujących rynków aktywów. Ekonomiści różnią się pod względem rozumienia tego,

co Mises „miał na myśli”, dlatego warto dokonać krótkiego przypomnienia historii debaty

kalkulacyjnej.

Przed 1920 rokiem według powszechnego stanowiska5 teoretycy socjalizmu nie

zwracali dużej wagi na kwestię funkcjonowania w praktyce gospodarki socjalistycznej,

głównie z powodu Marksowskiej przestrogi, aby unikać „utopijnych" spekulacji. W tym

też roku Mises, znany wówczas głównie jako teoretyk monetarny, opublikował głośny

artykuł, przetłumaczony potem jako „Kalkulacja ekonomiczna w socjalizmie” (1920)6.

Mises dowodził, że bez własności prywatnej środków produkcji nie istniałyby ceny

rynkowe dóbr kapitałowych, a więc osoby podejmujące decyzję nie miałyby możliwości

oceny relatywnej efektywności rozmaitych technik produkcyjnych. Mises, przewidując

przyszły koncept „rynkowego socjalizmu”, twierdził, że nawet w przypadku istnienia

rynków dóbr konsumpcyjnych centralny planista nie mógłby „przypisać” odpowiednich

cen dobrom kapitałowym, które są wykorzystywane w produkcji. W skrócie, bez cen

powstałych na rynkach dóbr konsumpcyjnych i produkcyjnych nawet najbardziej oddany

sprawie planista nie byłby w stanie alokować zasobów tak, aby zaspokoić potrzeby

konsumentów.

5 Przykłady „powszechnego stanowiska” w debacie kalkulacyjnej zob. Schumpeter (1942, s. 172-

186) i Bergson (1948). Moje omówienie „rewizjonistycznego stanowiska” oparte jest na pracach

Hoffa (1949), Salerna (1990a) oraz Rothbarda (1991).

6 Wśród innych autorów prezentujących stanowisko podobne do Misesa znajduje się N. G. Pierson

„The problem of value in the socialist community” (1902) i części pracy Maxa Webera Gospodarka

i społeczeństwo (1921).

W latach 20. i na początku lat 30. stanowisko Misesa znalazło się w samym

centrum dyskusji toczonej wśród autorów niemieckojęzycznych. Zgodzono się

ostatecznie z tym, że Mises miał rację twierdząc, iż gospodarka socjalistyczna nie byłaby

w stanie funkcjonować bez pieniądza i cen oraz nie ma możliwości ustalenia cen za

pomocą ilości czasu pracy, w przeciwieństwie do tego, co głosili wcześni socjaliści.

Wpływ na tok debaty miał także Vilfredo Pareto i jego uczeń Enrico Barone (1908),

którzy pokazali, że „teoretycznie” nie było nic błędnego w gospodarce socjalistycznej,

ponieważ zarówno w kapitalizmie, jak i socjalizmie istniałaby odpowiednia ilość równań

popytu i podaży, aby „zdeterminować” cały system gospodarczy, czy to kapitalistyczny,

czy socjalistyczny. Jeśli tylko planista byłby w stanie pozyskać niezbędne informacje na

temat preferencji i technologii, wtedy zasadniczo mógłby wyliczyć odpowiedni stan

równowagi alokacji dóbr finalnych.

Najważniejsza odpowiedź na zarzuty Misesa, i niemal powszechnie akceptowana

przez ekonomistów, jest znana jako „socjalizm rynkowy” lub „rozwiązanie

matematyczne”, rozwinięte przez Freda Taylora (1929), H. D. Dickinsona (1933), Abba

Lernera (1934) i Oskara Langego (1936-37). W gospodarce socjalizmu rynkowego dobra

kapitałowe są własnością wspólną, ale jednostki mogą posiadać i wymieniać między sobą

dobra finalne oraz usługi. System ten działałby w następujący sposób. Najpierw

centralna rada planistyczna wybiera arbitralnie zestaw cen dla dóbr konsumpcyjnych i

kapitałowych. Mając dane ceny, menedżerowie różnorakich przedsiębiorstw

państwowych mają nakaz produkować taką ilość dóbr, żeby zrównać koszt krańcowy

każdego dobra z jego ceną i następnie tak dobrać nakłady, by zminimalizować średni

koszt tej wielkości produkcji. Następnie zezwala się na zmiany cen dóbr

konsumpcyjnych, a centralna rada planistyczna dostosowuje ceny dóbr kapitałowych,

gdy pojawiają się nadwyżki lub niedobory dóbr finalnych. Zasoby są więc alokowane w

zależności od popytu i podaży metodą prób i błędów, zasadniczo taką samą, jak ta

stosowana przez menedżerów firm kapitalistycznych. Wkładem Langego, jak się

powszechnie uważa, było pokazanie, w jaki sposób produkcja w gospodarce socjalizmu

rynkowego mogłaby być równie efektywna jak w kapitalizmie, ponieważ socjalistyczni

planiści „otrzymywaliby dokładnie te same informacje w uspołecznionym systemie

gospodarczym, jakie otrzymują przedsiębiorcy w systemie rynkowym” (Heilbroner, 1970,

s. 88)7.

7 Bez wątpienia nie trzeba wyjaśniać, że od czasu upadku centralnego planowania w Europie

Wschodniej autor tego komentarza zmienił zdanie, pisząc, że choć 50 lat temu wiadomo było, że

Socjalizm rynkowy był postrzegany jako odpowiedź nie tylko na przedstawiony

przez Misesa problem kalkulacji, lecz także na kwestię „praktyczności”, na którą zwracali

uwagę Hayek i Lionel Robbins. Hayek, w swoich pracach w Collectivist Economic

Planning (Hayek, 1935), później rozwiniętych w „Rozwiązaniu konkurencyjnym” (1940) i

jego znanych artykułach: „Ekonomia i wiedza” (1937) i „Wykorzystanie wiedzy w

społeczeństwie” (1945), oraz Robbins w The Great Depression (1934) zmienili podejście

do debaty poprzez skupienie się na problemie wiedzy, a nie samej kalkulacji. Dla Hayeka

i Robbinsa porażka socjalistycznej organizacji gospodarki wynika z samego projektu

mechanizmu, w którym planiści nie są w stanie efektywnie alokować zasobów, ponieważ

nie mogą zdobyć kompletnego zestawu informacji o preferencjach konsumentów oraz

dostępnych surowcach. Co więcej, nawet jeśli planiści w jakiś sposób zdobyliby te

informacje, wyliczenia milionów cen istniejących w nowoczesnej gospodarce zajęłoby

lata. Rozwiązanie Langego-Lernera-Taylora zakładało rozwiązanie problemu odkrycia

preferencji metodą prób i błędów, więc nie byłyby konieczne żadne obliczenia8.

Wraz z szeroką akceptacją teorii socjalizmu rynkowego, wykształcił się

„ortodoksyjny pogląd” na socjalistyczną debatę kalkulacyjną, zgrabnie podsumowany w

powszechnie znanym artykule o „Ekonomii Socjalistycznej” (1948) Abrama Bergsona i w

Kapitalizmie, Socializmie i Demokracji (1942, s. 172-86) Josepha Schumpetera. Zgodnie

z tym poglądem, Mises jako pierwszy poruszył kwestię problemów kalkulacji

ekonomicznej w socjalizmie. Jego argumentację obalili Pareto i Barone — po tym Hayek i

Robbins „wycofali się” na pozycję, że socjalistyczni planiści mogli kalkulować w teorii, ale

Lange wygrał debatę o planowaniu centralnym w socjalizmie bezwarunkowo, to „teraz wychodzi

na to, oczywiście, że to Mises miał rację" (Heilbroner, 1990, s. 92).

8 Lange twierdził lata później, że nawet socjalizm rynkowy stałby się przestarzały wraz z

nadejściem komputerów posiadających bardzo dużą moc obliczeniową, które byłyby w stanie

natychmiast rozwiązać dla centralnego planisty ogromne układy równań. „Gdybym miał napisać

na nowo moją pracę [1936] dziś, moje zadanie byłoby znacznie prostsze. Moja odpowiedź na

zarzuty przedstawiane przez Hayeka i Robbinsa brzmiałaby: To co za problem? Każmy rozwiązać

równania równoczesne komputerowi elektronicznemu i uzyskamy odpowiedź w mniej niż

sekundę. Proces rynkowy wraz ze swym kłopotliwym sposobem osiągania równowagi za pomocą

metody prób i błędów (tátonnement) sprawia wrażenie przestarzałego. Może być wręcz uznany

jako przyrząd obliczeniowy ery przed-elektronicznej” (Lange, 1965, s. 401-402). Oczywiście

Lange nie miał za dużo doświadczenia w pracy z komputerami. Także, w trakcie jego kadencji

jako przewodniczącego Rady Ekonomicznej w latach 50. Lange nigdy nie próbował wcielić w życie

socjalizmu rynkowego (patrz Lange, 1958).

w praktyce problem informacyjny sprawiłby, że byłoby to za trudne. Następnie rynkowi

socjaliści wykazali że metoda prób i błędów wyeliminowałaby potrzebę posiadania

kompletnej informacji przez planistów. Tak więc według tego poglądu teoria ekonomii

per se nie może nic powiedzieć o wydolności centralnego planowania, i wybór między

kapitalizmem i socjalizmem musi być czysto polityczny.

Kalkulacja kontra bodźce

Ortodoksyjny pogląd na planowanie socjalistyczne zmienił się w ostatnich latach wraz z

rozwojem teorii bodźców i informacji. Różnice między kapitalizmem i socjalizmem, jak

się obecnie zwykle zakłada, to różnice we właściwościach bodźców tych dwóch

systemów. Uważa się, że w systemach centralnie sterowanych występują większe koszty

agencji — podejmowanie decyzji przez menedżerów, nadużycia i tak dalej niż systemy

rynkowe (zob. na przykład Winiecki, 1990). Nawet sam Oskar Lange ostrzegał, że

„prawdziwym zagrożeniem tworzonym przez socjalizm jest biurokratyzacja życia

gospodarczego” (Lange, 1936-37, s. 109; kursywa oryginalna).

Jednakże jak zostało to już gdzieś indziej wskazane (Rothbard, 1991, s. 51-52),

najważniejszym problemem debaty kalkulacyjnej nie były bodźce oddziałujące na

przedstawicieli czy menedżerów. Problem bodźców był znany od dawna9 (nawet jeśli nie

w pełni rozwinięty) i został wyrażony w słynnym pytaniu: „Kto w socjalizmie będzie

wynosił śmieci?”. Oznacza to, że jeśli wszyscy otrzymują „według ich potrzeb”, co będzie

bodźcem do wykonywania brudnych i nieprzyjemnych prac; czy też właściwie

jakichkolwiek prac? Tradycyjną socjalistyczną odpowiedzią jest, że interes własny to

produkt kapitalizmu, i że socjalizm spowoduje zmianę w naturze ludzkiej. W raju

robotników wyłoni się „Nowy Socjalistyczny Człowiek”, chętny by służyć i umotywowany

jedynie potrzebami jego towarzyszy. Ci wcześni teoretycy najwyraźniej założyli,

posługując się zapożyczonym wyrażeniem użytym przez Olivera Williamsona (1991a, s.

18) w krytyce bardziej współczesnych propozycji socjalistów, „eliminację oportunizmu

przez agencje państwowe”. Doświadczenie pokazało ujmującą naiwność tych propozycji.

Wyzwanie, które Mises rzucił socjalizmowi, różni się od dobrze znanego problemu

bodźców10. Załóżmy na chwilę, że każdy jest gotów pracować równie ciężko w

9 Często zapominamy, jak starą koncepcją jest socjalizm — że to nie dwudziestowieczny

wynalazek; podtytuł sławnej książki Aleksandra Graya Tradycja socjalizmu (The Socialist

Tradition) (1946) brzmi „Od Mojżesza do Lenina”.

10 Mises poświęca rozdział w pracy z 1920 roku na „Odpowiedzialność i inicjatywę w sprawach

gospodarce centralnie sterowanej co w systemie rynkowym. Wciąż pozostaje problem,

jakie dokładnie dyrektywy wyda centralna rada planistyczna. Rada będzie musiała

zdecydować, jakie dobra i usługi należy produkować, ile poszczególnych dóbr

produkować, jakie dobra pośrednie są potrzebne do produkcji każdego dobra finalnego

itd. W złożonej, nowoczesnej gospodarce z wieloma etapami produkcji alokacja zasobów

wymaga istnienia cen pieniężnych dla dóbr kapitałowych, cen, które w kapitalizmie

powstają w ciągłym procesie konkurencyjnego licytowania się przez przedsiębiorców o

czynniki produkcji. Ten proces nie może być odtworzony przez analizę nakładów i

wyników produkcji, komputerowe symulacje, czy jakąkolwiek formę sztucznego rynku.

Głównym zarzutem Misesa było to, że socjalizm zawodzi, ponieważ podejmujący decyzje

potrzebują konkretnych cen dla wszystkich czynników, by wybrać spośród szerokiego

wachlarza możliwych kombinacji czynników produkcji. „Bez uciekania się do kalkulacji i

porównań korzyści i kosztów produkcji, wykorzystując strukturę cen pieniężnych

ustalanych w każdej chwili na rynku, ludzki umysł jest tylko zdolny do przeglądania,

oceniania i kierowania procesów produkcyjnych, których zakres jest ograniczony do

gospodarki pojedynczego, prymitywnego gospodarstwa domowego” (Salerno, 1990a, s.

52).

To rozróżnienie między kalkulacją ekonomiczną i bodźcami jest ważne, ponieważ

nowoczesna literatura ekonomiczna poświęcona projektowaniu organizacji — od

wyjaśniania rozmiarów firmy na podstawie kosztów transakcyjnych, poprzez teorie

wyboru publicznego biurokracji, do niedawnych prac o socjalizmie rynkowym i „miękkich

ograniczeniach budżetowych” (Kornai, 1986) — skupia się głównie na problemie

bodźców (być może zachęcona do tego przez słynne ostrzeżenie Langego dotyczące

biurokracji). Teoria bodźców zajmuje się tym, jak w pewnej konkretnej relacji

mocodawca może sprawić, by przedstawiciel zrobił to, czego on od niego oczekuje.

Zagadnienie poruszone przez Misesa polegało jednak na czym innym: skąd mocodawca

wie, co nakazać przedstawicielowi? Czyli jakie działanie powinny być podjęte? W co

powinno się zainwestować? Która linia produkcyjna powinna być rozwinięta, a która

wspólnoty”, ale wyraźnie rozważa to jako drugorzędny problem dla planistów socjalistycznych, nie

jako główny. (Od tłumacza: Klein wskazuje tutaj na rozdział czwarty Kalkulacji ekonomicznej w

socjalizmie Misesa, w oryginale brzmiący właśnie Responsibility and Initiative in Communal

Concerns, który na polski przetłumaczony został jako Odpowiedzialność i przedsiębiorczość). W

omówieniu o objętości całej książki, Socjalizmie (1922), Mises omawia problem bodźców bardziej

szczegółowo (s. 130-47).

zmniejszona? Koncepcje rozwinięte w debacie kalkulacyjnej sugerują, że kiedy

organizacje są wystarczająco wielkie, by kierować aktywnościami całkowicie wewnętrznie

— tak że nie istnieją jakiekolwiek odniesienia do rynku — napotykają zarówno problem

kalkulacji, jak i bodźców.

W tym znaczeniu, propozycje socjalizmu rynkowego są w większości irrelewantne

dla problemów organizacji socjalistycznej. Właśnie ten argument Mises chciał ukazać w

swojej krytyce socjalizmu rynkowego w Ludzkim działaniu (Mises, 2011, s.591-604).

Narzeka tam, że socjaliści rynkowi — oraz, jeśli o to chodzi, wszyscy teoretycy

równowagi ogólnej — błędne pojmują istotę „problemu ekonomicznego”. Lange, Lerner i

Taylor zajmowali się głównie zagadnieniem wyceny dóbr konsumpcyjnych, natomiast

najważniejszym problemem nowoczesnej gospodarki dotyczy struktury produkcji — a

dokładnie, w jaki sposób kapitał powinien być alokowany między różne zastosowania?

Gospodarka rynkowa, dowodził Mises, jest napędzana nie przez „zarządzanie” —

wykonywanie konkretnych zadań w ramach wytyczonych menedżerowi — ale przez

przedsiębiorczość, spekulację, arbitraż, i inne wiążące się z ryzykiem działania które

wyznaczają, czym są zadania dla menedżerów. To nie menedżerzy, lecz przedsiębiorcy,

działający na rynkach kapitałowych i pieniężnych, którzy zakładają i rozwiązują spółki,

tworzą i likwidują linie produkcyjne itd. To są właśnie te działania, do których

wyeliminowania dąży nawet socjalizm rynkowy. Innymi słowy socjalizm nie jest w stanie

zachować silnie działających bodźców związanych z przedsiębiorczym prognozowaniem i

podejmowaniem decyzji.

Często przywołuje się stanowisko Misesa, że nieracjonalnym jest oczekiwanie od

menedżerów przedsiębiorstw socjalistycznych, by „postępowali rynkowo”, by działali tak,

jakby byli menedżerami w prywatnych firmach, gdzie w grę wchodzi ich własny interes.

Może i jest to prawdą, jednak Mises dowodził głównie, że od przedsiębiorcy nie można

wymagać „gry w spekulację i inwestowanie” (Mises, 2011, s. 598). Jak twierdził,

właściwy problem bodźców nie dotyczy podporządkowanego menedżera

(przedstawiciela), który otrzymuje dany problem do rozwiązania j, ale spekulantów oraz

inwestorów (mocodawców), którzy decydują, co jest problemem do rozwiązania. Lange,

Lerner i Tayler postrzegają rynek poprzez całkowicie statyczne, neoklasyczne soczewki,

gdzie wszystkie parametry systemu są dane i jedyny problem do rozwiązania to analiza

matematyczna. W rzeczywistości gospodarka rynkowa to dynamiczny, kreatywny proces

ewolucyjny, w którym przedsiębiorcy — wykorzystujący kalkulację ekonomiczną —

sprawiają, że gałęzie gospodarki rosną i kurczą się, decydują o testowaniu nowych i

różnorodnych metod produkcji oraz wycofaniu innych, a także ciągłej zmianie zakresu

dostępnych dóbr. To właśnie te cechy kapitalizmu rynkowego, a nie bodźce

przedstawiciela skłaniające go do ciężkiej pracy, są zatracane bez własności prywatnej.

Faktycznie, tradycyjna gospodarka nakazowa, taka jak ta w dawnym ZSRS,

wydaje się być w stanie jedynie naśladować zadania, które gospodarka rynkowa

wykonywała wcześniej — nie jest w stanie wyznaczyć i wykonać oryginalnych zadań.

System [sowiecki] był wyjątkowo efektywny, kiedy jednym z głównych

priorytetów było dogonienie gospodarek bardziej rozwiniętych, gdyż

wtedy problemy co robić, kiedy i jak oraz czy jest to wykonane

poprawnie, były rozwiązywane poprzez odniesienie się do już

funkcjonującego modelu, wykorzystując coś, co Gerschenkron […] nazwał

„przewagą zacofania”. […] Towarzyszą tym przewagom ułomności,

immanentne dla natury systemu. Kiedy system dąży do osiągnięcia kilku

głównych celów, niezależnie od ofiar lub strat w mniej istotnych

obszarach, osoby ostatecznie odpowiedzialne za podejmowanie decyzji

nie mogą wiedzieć, czy sukces był wart osiągnięcia. Władzom centralnym

brakuje informacji i fizycznych możliwości, by monitorować wszystkie

ważne koszty — w szczególności koszty utraconych możliwości — a mimo

to są jedynymi, zgodnie z logiką systemu, w których interesie jest

poznanie tych kosztów (Ericson, 1991, s. 21).

Bez kalkulacji ekonomicznej nie ma sposobu, by stwierdzić, czy zadanie zostało

wykonane efektywnie. Dlatego bez rynków dla fizycznego i finansowego kapitału —

determinującego, które zadania będą wykonane i czy zostały wykonane odpowiednio —

system gospodarczy ma problem z wytworzeniem czegokolwiek nowego i musi polegać

na zewnętrznych punktach odniesienia, by wiedzieć co robić. Oczywiście jedynym

powodem, dzięki któremu Związek Sowiecki i komunistyczne społeczeństwa Europy

Wschodniej mogły w ogóle istnieć, jest to, że nigdy nie udało im się ustanowić

światowego socjalizmu, więc mogły wykorzystywać ceny rynków światowych, by ustalić

ceny implikowane dla dóbr, które kupują i sprzedają wewnątrz (Rothbard, 1991, s. 73-

74). Ujmując to słowami Misesa, te gospodarki

nie były to dwa wyizolowane systemy socjalistyczne [Rosji Sowieckiej i

nazistowskich Niemiec]. Funkcjonowały one w otoczeniu, w którym

system cen nadal działał. Mogły korzystać z kalkulacji ekonomicznej

opartej na cenach ustalonych za granicą. Bez tego działania owych

rządów byłyby pozbawione celu i planu. Tylko dzięki możliwości

odwołania się do cen za granicą były w stanie kalkulować, prowadzić

księgowość i przygotowywać plany, o których się tyle mówiło (Mises,

2011, s. 594-595).

Jak się przekonamy, firma znajduje się w takiej samej sytuacji: potrzebuje

zewnętrznych rynków, aby planować i oceniać działania.

Rothbard i ograniczenia organizacji

Głównym wkładem Rothbarda do teorii firmy było zastosowanie Misesowskiej analizy

problemu alokacji zasobów w socjalizmie w kontekście integracji wertykalnej i rozmiaru

organizacji. Rothbard pisze w Ekonomii wolnego rynku, że rozmiar firmy jest

ograniczony przez koszty, tak jak w podręcznikowych modelach. Jednak „relatywny

rozmiar firmy ograniczony jest przez konieczność istnienia rynków dla wszystkich

czynników produkcji, co umożliwia firmie obliczenia zysków i strat” (Rothbard, 2007, s.

342-343). Ten argument opiera się na koncepcji „kosztów implikowanych”. Wartość

rynkowa kosztów alternatywnych dla usług czynników produkcji — które Rothbard

określa „szacunkami ukrytych dochodów” — może być określona tylko wtedy, gdy

istnieje zewnętrzny rynek dla tych czynników (s. 358-360). Na przykład jeśli

przedsiębiorca zatrudnia samego siebie do zarządzania swym biznesem, to koszty

alternatywne jego pracy muszą być wliczone w koszty firmy. Jednak bez rynku usług

menedżerskich przedsiębiorcy nie będzie on w stanie zorientować się, jakie są koszty

alternatywne; jego bilans będzie mniej trafny niż gdyby mógł on zmierzyć swe koszty

alternatywne.

Ten sam problem dotyka firmy posiadające wiele etapów produkcji. Wielka,

zintegrowana firma jest zwykle zorganizowana jako grupa półautonomicznych jednostek

biznesowych bądź „centrów zysku”, gdzie każda jednostka bądź wydział specjalizuje się

w jakimś konkretnym finalnym bądź pośrednim produkcie. Zarząd centralny firmy

wykorzystuje ukryte dochody jednostek biznesowych widoczne w wydziałowych

rachunkach zysków i strat w celu alokowania fizycznego i finansowego kapitału pomiędzy

wydziały. Bardziej zyskowne wydziały się rozwijają, podczas gdy mniej zyskowne są

redukowane. Przypuśćmy, że firma ma na wyższym etapie produkcji wydział sprzedający

komponenty pośrednie wydziałowi na niższym etapie produkcji. Aby obliczyć wydziałowe

zyski i straty, firma potrzebuje realnych „cen transferowych” dla pośrednich

komponentów. Jeśli istnieje rynek zewnętrzny dla komponentów, firma może użyć tych

cen rynkowych jako cen transferowych11. Jednak bez cen rynkowych cena transferowa

11 Rothbard (2007a, s. 359, p. 214) zauważa, że ukryta cena transferowa może się różnić od

musi być ustalona w inny sposób.

W praktyce zwykle wykonuje się to na zasadzie kalkulacji doliczeniowej; czasami

kupujące i sprzedające wydziały mają możliwość targowania cen (Eccles i White, 1988;

Shelanski, 1993; King, 1994). W końcu wszystkie sztuczne bądź podmienione ceny

transferowe będą zawierać mniej informacji niż prawdziwe ceny rynkowe; Rothbard

(2007, s. 360) ujmuje to silniej, nazywając ceny zastępcze „czysto arbitralną liczbą”. W

kążdym razie ucierpią firmy polegające na tych cenach. „Nie mogąc skalkulować ceny,

firma nie może racjonalnie alokować czynników i zasobów” (Rothbard, 1962, s. 360).

Wykorzystanie dóbr pośrednich z wymiany wewnętrznej, dla których odniesienie do

rynku zewnętrznego nie jest możliwe, wprowadzi zniekształcenia pogarszające

efektywność organizacyjną. To właśnie jest element brakujący we współczesnych

teoriach organizacji ekonomicznej, górną granicę: firma jest ograniczona poprzez

potrzebę zewnętrznych rynków dla wszystkich dóbr wymienianych wewnątrz. Innymi

słowy, żadna firma nie może stać się tak wielka, że stanie się zarówno jedynym

producentem jak i użytkownikiem dobra pośredniego; wtedy żadne oparte na rynku ceny

transferowe nie będą dostępne, więc firma nie będzie mogła wyliczyć zysku i straty

wydziału, z czego wynika, że będzie niezdolna do poprawnej alokacji zasobów. Jak to

ujmuje Rothbard:

Ponieważ wolny rynek zawsze sprzyja ustanowieniu najbardziej

wydajnego i dochodowego procesu produkcji (czy pod względem rodzaju

dobra, metody produkcji, alokacji czynników produkcji, czy rozmiaru

firmy), musimy dojść do wniosku, że całkowita pionowa integracja dla

produktu będącego dobrem kapitałowym na wolnym rynku nie może się

istniejącej ceny rynkowej, gdyż zakup bądź sprzedaż przez którykolwiek wydział na rynku

zewnętrznym mogą nieco podnieść lub obniżyć cenę. W przeciwieństwie do Hirshleifera (1956)

Rothbard nie twierdzi, że rynek zewnętrzny musi być doskonale konkurencyjny dla ceny

transferowej opartej na rynku, aby był znaczący ekonomicznie. Dla Rothbarda „wąskie” rynki są

adekwatne: wszystko, co jest niezbędne, to istniejący realny „rynek zewnętrzny” składający się

chociaż z pojedynczego odrębnego producenta (sprzedawcy) dobra pośredniego.

Oczywiście jeśli ceny zewnętrzne są doskonale konkurencyjne, to gospodarka musi znajdować się

w konkurencyjnej równowadze ogólnej, w której informacja jest doskonała i wszystkie kontrakty

są kompletne, i w której firmy są niepotrzebne. Rothbard nie omawia potencjalnego problemu

„wstrzymania”, który wynika z zaangażowania inwestycji specyficznych dla relacji na rynku

dwustronnie zmonopolizowanym (Klein, Crawford i Alchian, 1978), który powinien być uznany za

koszt polegania na zewnętrznym rynku z pojedynczym dostawcą.

ustalić (ponad prymitywny poziom). Każde dobro kapitałowe musi mieć

rynek, na którym jest kupowane i sprzedawane przez firmy. Jest

oczywiste, że to ekonomiczne prawo ogranicza relatywny rozmiar firmy

na wolnym rynku. […] Rachunek ekonomiczny staje się coraz istotniejszy

wraz z rozwojem i postępem gospodarczym, gdy wzrasta liczba etapów

produkcji i różnorodność dóbr kapitałowych. Tym ważniejsze staje dla

przetrwania rozwiniętej gospodarki jest zachowanie rynków dóbr

kapitałowych i innych dóbr produkcyjnych. (Rothbard, 2007, s. 360-361;

kursywa dodana oryginalnie).

Tak jak centralnie gospodarka planowana, firma potrzebuje sygnałów rynkowych

do kierowania swoimi działaniami; bez nich firma nie jest w stanie przetrwać. Należy

zwrócić uwagę no to, że Rothbard ogranicza się do twierdzeń dotyczących górnej granicy

firmy, nie narastających kosztach firmy rozszerzającej działalność (tak długo jak

dostępne są rynki zewnętrzne). Gdy firma rozrasta się do punktu, w którym znika

chociaż jeden rynek zewnętrzny, pojawia się problem kalkulacji. Trudności pogłębiają się

wraz z zanikiem coraz większej ilości rynków, gdy „wyspy chaosu rozszerzają się do

rozmiarów kontynentów. W miarę rozrostu obszaru pozbawionego rachunku

ekonomicznego stopień nieracjonalności, błędnej alokacji, strat, ubóstwa itd. staje się

coraz większy” (s. 361). Innymi słowy, firma jest ograniczona przez rozległość

istniejących rynków dla dóbr alokowanych wewnątrz firmy. Bez cen rynkowych dla tych

dóbr, firma musi polegać na relatywnie kosztownych i nieefektywnych metodach

generowania ich własnych cen w celu dokonania kalkulacji wewnętrznej12.

Co ważne, to w tym momencie w Ekonomii wolnego rynku (s. 358-359) Rothbard

włącza się w dyskusję o socjalistycznej debacie kalkulacyjnej, ukazując, że te dwa

problemy są ze sobą nierozerwalnie połączone. Gospodarka socjalistyczna nie może

kalkulować nie z tego powodu, że jest socjalistyczna, ale dlatego, że pojedynczy

mocodawca posiada i kieruje wszystkimi zasobami. Rozszerzając swoją wcześniejszą

argumentację w eseju z 1976 r. pt. „Ludwig von Mises and economic calculation under

12 Nie oznacza to jednak, że chociaż zewnętrzne ceny są niezbędne dla wielkich firm, by mogły

funkcjonować efektywnie, firmy będą rozrastać się tam, gdzie rynki są „szerokie” bądź lepiej

rozwinięte. Wręcz przeciwnie, wielkie firmy zwykle powstają tam, gdzie rynki zewnętrzne są słabo

rozwinięte albo skrępowane rządową interwencją; to są warunki, które zapewniają przedsiębiorcy

przewagę w wewnętrznym koordynowaniu aktywności. Jednakże taka firma wciąż jest

ograniczona przez potrzebę odniesienia się do jakichś rynków zewnętrznych.

socialism”, Rothbard pisze:

Istnieje jeden krytyczny obszar, gdzie analiza kalkulacji ekonomicznej

Misesa musi być rozszerzona. W tej teorii wcale nie chodzi o socjalizm!

Ma ona zastosowanie do każdej sytuacji, gdzie jedna grupa zdobyła

całkowitą kontrolę nad czynnikami produkcji na wielkim obszarze — albo,

w skrajnym przypadku, na całym świecie. W tym konkretnym aspekcie

socjalizmu, nie ma znaczenia, czy do sytuacji wyłącznej kontroli doszło za

sprawą przymusowego wywłaszczenia prowadzonego przez socjalizm czy

też za sprawą dobrowolnego procesu rynkowego. Teoria Misesa skupia się

na licznych nieefektywnościach procesu politycznego porównanego do

procesu opartego na zyskach rynkowego, ale fakt jest taki, że rynek dóbr

kapitałowych zniknął. To oznacza, że tak jak socjalistyczna rada centralna

nie może kalkulować ekonomicznie, tak żadna Jedna Wielka Firma nie

może kontrolować całej gospodarki. Analiza Misesa ma zastosowanie do

każdej sytuacji, gdzie rynek dóbr kapitałowych zniknął w złożonej

gospodarce przemysłowej, niezależnie od tego czy z powodu socjalizmu

czy też wielkiej fuzji w Jedną Wielką Firmę lub Jeden Wielki Kartel

(Rothbard, 1976, s. 75.)

Analiza Misesa ma zastosowanie do każdej sytuacji, w której znika rynek dla

konkretnego dobra kapitałowego, ponieważ firma stała się tak duża, że jest wyłącznym

producentem i użytkownikiem tego dobra kapitałowego. Jak się przekonaliśmy, taka

firma nie jest rentowna.

Zaskakuje to, że rozszerzenie przez Rothbarda argumentacji Misesa praktycznie

nie spotkało się z żadną reakcją w austriackiej literaturze, mimo tego że kwestia ta było

poruszana w Ekonomii wolnego rynku cztery razy (2007a s. 342-343, s. 352, s. 357-

359; 2007b s. 28-29) oraz później w eseju z 1976 roku13. Argumentacja potrzebuje

13 Lavoie krótko odnosi się do analizy Rothbarda w pracy Rivalry and central planning (1985, s.

62p). Fritz Machlup w komentarzu na temat eseju Rothbarda z 1976 roku pisze, że jest

„zaintrygowany” przez analogię między zagadnieniem centralnego planowania a zagadnieniem

firmy, nazywając to „problemem, który próbowałem sprzedać w kilku swoich publikacjach […]

lecz niestety z niewystarczającym sukcesem” (Machlup, 1976a, s. 114). Cytuje swoją wczesną

książkę (Machlup, 1934, zwłaszcza s. 209-214) oraz późniejszy artykuł (Machlup, 1974,

zwłaszcza s. 42-45 i 52-54), obie prace opublikowane po niemiecku, na temat „sztucznych” cen

transferowych. Ten argument jest także zapowiedziany przez Hayeka w Cench i produkcji (2014,

dalszego rozwinięcia i opracowania, co powinno okazać się pożytecznym zadaniem,

ponieważ we współczesnej literaturze poświęconej rozmiarom firmy brakuje

odpowiedniego wytłumaczenia granic organizacji. Dokonana przez Rothbarda analiza

sugeruje też pewien kierunek w badaniach poświęconych strategii biznesowej: przy

innych warunkach niezmiennych, firmy mogące korzystać z rynkowych cen

transferowych powinny działać skuteczniej, w długim okresie, niż firmy wykorzystujące

ustalane bądź negocjowane ceny transferowe14. Na razie jednak istnieje niewiele badań

empirycznych poświęconych temu tematowi, pomimo rosnącego zainteresowania

ekonomią austriacką na polu zarządzania strategicznego (Jacobson, 1992; Lewin i

Phelan, 1999; Foss i Mahnke, 2000; Langlois, 2001; Roberts i Eisenhardt, 2003; Yu,

2003; Ng, 2005; Mathews, 2006).

Podobną uwagę uzyskał związany z omawianym zagadnieniem problem alokacji

kosztów ogólnych lub stałych między poszczególne wydziały. Jeśli nakład jest w zasadzie

niepodzielny (czy niemożliwy do wyodrębnienia), to nie ma możliwości skalkulowania

kosztów alternatywnych jedynie części nakładu wykorzystywanego przez konkretny

wydział (patrz Rogerson, 1992, dla omówienia tych zagadnień)15. Firmy z wysokimi

kosztami niepodzielnymi powinny mieć więc niekorzystną pozycję w porównaniu do firm

mogących alokować koszty dokładniej pomiędzy wydziały biznesowe. Oczywiście w

literaturze poświęconej księgowaniu kosztów pojawiły się ostatnio prace zainteresowane

„księgowością symulującą ceny rynkowe” (Staubus, 1986), dzięki której firmy mogłyby

ustalić ceny, po których byłyby w stanie sprzedać swoje aktywa na rynku, bazując na

obserwowanych cenach rynkowych i powiązanych informacjach. Rothbardowskie

stanowisko na temat ograniczeń rozmiaru firmy nasuwa myśl, że symulacja rynku może

okazać się użyteczną techniką księgową.

Do czasu pracy z 1976 roku Rothbard przyjął jednoznacznie Coase’owskie ramy

s. 199-200) w omówieniu wertykalnej integracji.

14 Ten sposób rozumowania ma interesujące implikacje dla badań poświęconych innowacji.

Ponieważ innowacyjna firma ma większą szansę na wykorzystanie unikalnego dobra pośredniego,

zwłaszcza w gałęziach gospodarczych, gdzie na rynku dostępna jest niewielka ilość zdolności

produkcyjnych (Langlois i Robertson, 1995), innowacja pociąga za sobą koszty poważniejszych

zakłóceń wewnętrznych. Kalkulacja ekonomiczna jest więc przeszkodą, z którą innowator musi

sobie poradzić.

15 Mises (2013, s. 58-59) zdawał sobie sprawę z problemu alokacji kosztów niepodzielnych,

wspominał o tym jako o możliwym wyjątku od tego, że to koszty wydziałowe mogą odzwierciedlać

„prawdziwe” koszty.

teoretyczne w swoim omówieniu ograniczeń rozmiarów firmy. Rothbard pisze, że jego

własne podejście

służy do rozszerzenia znakomitej analizy profesora Coase’a o rynkowych

determinantach rozmiaru firmy, lub relatywnego rozmiaru planowania

korporacyjnego w firmie w porównaniu do wykorzystania wymiany i

mechanizmu cenowego. Coase wskazał, że istnieją malejące korzyści i

rosnące koszty w każdej z tych dwóch alternatyw, skutkując, jak to ujął,

„optymalną” ilością planowania” w systemie wolnorynkowym. Nasza teza

dodaje to, że koszty wewnętrznego planowania korporacyjnego stają się

zaporowe wtedy, gdy zaczynają zanikać rynki dóbr kapitałowych, więc

wolnorynkowe optimum zawsze zatrzyma proces tuż przed nie tylko

powstaniem Jednej Wielkiej Firmy obejmującą cały światowy rynek, ale

też przed zniknięciem konkretnych rynków, a więc i kalkulacji

ekonomicznej dotyczącej tego produktu lub zasobu. (Rothbard, 1976, s.

76)

Warto to odnotować, gdyż nawet po wielu latach, w 1972 roku, Coase opisywał

swój artykuł z 1937 roku jako „często cytowany i mało wykorzystywany” (Coase, 2013,

s. 55). „Produkcja, koszt informacji i organizacja ekonomiczna” Alchniana i Demsetza

ukazały się w 1972 roku, a Markets and Hierarchies w 1975 roku. Rothbard był wtedy

jednym z pierwszych ekonomistów, którzy rozwinęli i rozszerzyli Coase’owską

perspektywę.

Alternatywne podejścia austriackie

Pośród austriaków toczy się swego rodzaju debata, czy standardowe podejście

Coase’owskie jest zgodne z ekonomią austriacką. O’Driscoll i Rizzo (1985, s. 124),

uznając podejście Coase’a za „doskonałą statyczną konceptualizację problemu”,

dowodzą, że do zrozumienia, jak firma reaguje na zmiany, są potrzebne bardziej

ewolucyjne ramy teoretyczne. Niektórzy austriaccy ekonomiści zasugerowali, że

Coase’owskie ramy teoretyczne mogą być zbyt wąskie, zdecydowanie za bardzo

wpisujące się w tradycję równowagi ogólnej, aby mogły być odpowiednio zastosowane

do problemów omawianych w ramach ekonomii austriackiej (Boudreaux i Holcombe,

1989; Langlois, 1994a). Utrzymują oni, że współczesna teoria firmy, sformułowana pod

wpływem Coase’a, utrzymuje perspektywę analizy równowagi statycznej i założenia o

maksymalizacji zysków z danego zestawu możliwych do osiągnięcia wyników przy

znajomości prawdopodobieństw. Jako alternatywę niektórzy autorzy proponują ramy

teoretyczne przedstawione w pracy Risk, uncertainty nad profit (1921) Franka Knighta.

Knightowskie ramy teoretyczne, jak twierdzą ci autorzy, przedstawiają realną

niepewność, stan nierównowagi oraz analizę procesową, czyli aspekty odnoszące się do

realnej przedsiębiorczości — rzekomo bardziej zbliżone do punktu widzenia austriaków.

„Teorie Coase’owska i Knightowska patrzą na problem [istnienia firmy] z dwóch punktów

widzenia oferujących różne możliwości. Coase’owska teoria traktuje nakłady i produkty w

procesie produkcyjnym firmy jako dane, i przedstawia firmę jako organizację

minimalizującą koszty przekształcania nakładów w produkty. […] Natomiast w modelu

Knighta przedsiębiorczość jest główną rolą firmy (Boudreaux i Holcombe 1989, s. 152).

Ekonomia kosztów transakcyjnych Williamsona, przedstawiona tak jak przez Langloisa

(1994a, s. 175), poszerza pojęcie minimalizacji kosztów o koszty transportu oraz koszty

produkcji, pozostaje jednak w swej istocie analizą statyczną z ograniczoną rolą

oczekiwań: „Teoria rzadko zwraca uwagę na to, że na formy organizacji mogą mieć

wpływ czynniki istniejące zaledwie jako przyszłe możliwości, które się przewiduje, czy się

ich obawia”.

Oczywiście Knightowska koncepcja przedsiębiorcy poszukującego możliwości

zysku, inwestującego zasoby w warunkach niepewności jest jednym z ważnych wkładów

w teorię firmy. Jest bliska koncepcji przedsiębiorczości Misesa (bliższa, moim zdaniem,

niż przedsiębiorczość rozumiana tak jak przez Israela Kirznera). Ale przytoczone krytyki

Coase’owskich ram teoretycznych są zbyt ogólnikowe, poświęcają za mało uwagi

szczegółom; jak pokazuje Foss (1993b), istnieją „dwie Coase’owski tradycje”. Pierwsza

tradycja, sieci kontraktów powiązana z Alchianem i Demsetzem (1972), zajmuje się

projektowaniem ex ante mechanizmów do ograniczania nadużyć, gdy nadzorowanie jest

kosztowne. W tym podejściu położony jest nacisk na monitorowanie oraz bodźce w

(egzogenicznie zdeterminowanej) relacji zagrożonej wystąpieniem pokusy nadużycia.

Wcześniej wspomniane krytyki stosują się do tej części współczesnej literatury, ale nie

stosują się do drugiej tradycji, zarządzania bądź specyficzności aktywów, zwłaszcza w

bardziej heterodoksyjnym ujęciu Williamsona, Ramy teoretyczne kosztów transakcyjnych

Williamsona wciela zachowania niemaksymalizujące (ograniczona racjonalność);

prawdziwą, „strukturalną” niepewność bądź realną niespodziankę (kompletne kontrakty

nie są możliwe, co oznacza, że wszystkie ex post przypadki nie mogą być

zakontraktowane ex ante); oraz process adaptacji zachodzący w czasie (relacje wymiany

rozwijają się w czasie, zwykle przechodząc „fundamentalną przemianę”, która zmienia

warunki wymiany). W skrócie, „przynajmniej część nowoczesnych teorii firmy nie

zakłada „zamkniętego” uniwersum gospodarczego — wraz z danymi wszystkimi

znaczącymi nakładami i produktami, ludzkim działaniem określonym jak

maksymalizowanie etc., które [niektórzy krytycy] uznają za podstawy współczesnej

teorii firmy” (Foss, 1993a, s. 274). Ujmując to inaczej, można przyjąć zasadniczo

Coase’owską perspektywę bez porzucania Knightowskiego bądź austriackiego

postrzegania przedsiębiorcy jako kogoś innowacyjnego, podejmującego decyzję oraz

ponoszącego ryzyko16.

Podejście opisane w tym artykule różni się od tego rozwijanego w literaturze

poświęconej „zarządzaniu opartym na rynku” („market-based-management”) (Ellig,

1993; Ellig i Gable, 1993; Koch, 2007). Zarządzanie oparte na rynku to filozofia,

twierdząca, że sukces firmy jest w stopniu krytycznym zależny od zdolności do

odtworzenia cech podobnych do rynku wewnątrz organizacji. Jednym z nich jest

„wewnętrzny rynek” dla dóbr pośrednich (i usług finansowych, prawnych, księgowych

oraz wsparcia B+R) wraz z ustalonym sztywnym podziałem na wydziały, będące

centrami zysku. Podobnie do cen rynkowych, te wewnętrzne ceny przekazują informacje

o lokalnych warunkach. Inne cechy powinny obejmować zdecydowany „cel” lub uznanie

kluczowych kompetencji, klarowne zdefiniowanie ról oraz odpowiedzialności dla

pracowników niskiego szczebla (analogicznie do praw własności w gospodarce

rynkowej), wynagrodzeń pracowników opartych na wynikach (system zysków i strat),

odpowiednio zdefiniowaną „kulturę korporacyjną” (zwyczaje, normy zachowań) oraz

zdecentralizowany sposób podejmowania decyzji.

U podstaw zarządzania opartego na rynku znajduje się model firmy ukazanej jako

zespół produkcyjny bądź sieci kontraktów, rozwijanych przez Alchiana i Demsetza

(1972), uzupełnione teorią „możliwości” Edith Penrose (1959), G. B. Richardsona

(1972), Davida Teece’a (1980; 1982) oraz innych. Jednak literatura na temat

zarządzania opartego na rynku, podobnie jak inne prace w tradycji sieci kontraktów,

wydają się niewłaściwie przedstawiać naturę „planowania” w firmie. Na przykład

16 Tak samo nie z każdej Coase’owskiej perspektywy jest odrzucane znaczenie

wyspecjalizowanej wiedzy w wyznaczaniu możliwości firmy oraz jej „kluczowych kompetencji”. Na

przykład ekonomia kosztów transakcyjnych zakłada potrzebę ex post zarządzania kontraktami w

obecności inwestycji właściwych dla relacji, a nie „wiedzę niezwerbalizowaną” per se, jako

najbardziej odpowiednie do rozmyślań nad granicami firmy. Argumenty za tym, że ekonomia

austriacka jest bardziej zgodna z pracami poświęconymi możliwościom (z powodów

merytorycznych, a nie tylko metodologicznych powodów), zob. Minkler (1993b) i Langlois

(1994a).

przypisuje podejściu Coase’owsko-Williamsonowskiemu pogląd, że „wewnętrzne rynki są

skazane na niepowodzenie, ponieważ firma jest z natury hierarchią nakazową” (Ellig,

1993, s. 9). Coase’owska tradycja jednakże nie zakłada, że firma przyjmują bądź

powinny przyjmować „strukturę dowodzenia i kontroli”; wręcz przeciwnie, jak się

wcześniej przekonaliśmy, nowoczesna firma będzie dążyć do bycia w znacznym stopniu

zdecentralizowaną, aby menedżerowie i pracownicy mogli wykorzystać lokalną wiedzę.

Wszystkie decyzje nie są podejmowane na szczycie, za pomocą odgórnych dekretów —

korporacje w kształcie litery M opisane przez Williamsona i Chandlera są mieszanką

rynku i hierarchii, centralizacji i decentralizacji.

Innymi słowy, przedsiębiorca nie podejmuje całkowicie arbitralnych decyzji; firma

jest zdecydowanie bardziej taxis niż cosmos (używając ezoterycznej terminologii

Hayeka)17. Z tego nie wynika jednak, że wszystkie decyzje muszą być podejmowane na

szczycie; możemy się zgodzić z pracami poświęconymi zarządzaniu opartym na rynku,

że „ani centralne planowanie, ani „metoda dowodzenia i kontroli” nie są definiującymi

cechami firmy” (Ellig, 1993, s. 11). Oczywiście przyjmując konkurencję na rynkach

produktów i czynników, firmy zawsze będą dążyć do wyboru optymalnej ilości cech

„rynkopodobnych”. Problemem firmy jest więc nie zbyt dużo „świadomego” planowania;

istotne jest to, czy plany są tworzone i testowane jako część większego rynku. Plany

przedsiębiorcy mogą być możliwe do zrealizowania jedynie wtedy, gdy, jak się

przekonaliśmy wcześniej, istnieją określone rynki dla dóbr lub działań wymienianych

wewnątrz firmy. To, czego firmy potrzebują, to niekoniecznie wewnętrzne rynki, ale

informacja generowana przez ceny rynkowe.

Wnioski

Ten artykuł zakreślił część austriackiego wkładu do teorii firmy i zasugerował kierunki dla

przyszłych badań zgodnych z istniejącymi drogami. W szczególności argumentacja

Rothbarda o potrzebie rynków dla dóbr pośrednich i tego, jak ogranicza skalę i zakres

organizacji, zasługuje na dalszy rozwój. Artykuł wskazał także kierunek, w którym

podejście austriackie czyni z przedsiębiorcy i jego działania alokowania zasobów

wykorzystując kalkulację pieniężną rdzeń teorii firmy.

Bibliografia:

Acs, Zoltan J., Daniel A. Grelowski, 1996, Managerial Economics and Organization,

17 Zob. też Tullock (1969).

Englewood Cliffs, N. J.: Prentice-Hall.

Alchian, Armen A., Crawford Robert A., Klein Benjamin, 1978, „Vertical

integration, appropriable rents and the competitive contracting process”, Journal

of Laws and Economics 21: 297-326.

Alchian, Armen, Demsetz Harold, 1972, „Production, information costs and

economic organization”, American Economic Review 62: 777-95.

Arrow, Kenneth, 1974, The limits of organisation, New York: W. W. Norton.

Barone, Enrico, 1908, „The ministry of production in collectivist state”, [w:]

Collectivist Economic Planning pod red. F. A. Hayek, Clifton, N. J.: Augustus M.

Kelley, 1975.

Batemarco, Robert, 1985, „Positive economics and praxeology: The clash of

prediction and explanation”, Atlantic Economic Journal 13: 31-37.

Bergson, Abram, 1948, „Socialist economics”, [w:] A survey of contemporary

economics, pod. red. Howard S. Ellis, Vol. 1. Homewood, Ill.: Richard D. Irwin,

1948.

Besanko, David, David Dranove, Mark Shanley, 1998, Economics of Strategy New

York: Willey.

Brickley, James, Clifford W. Smith, Jerold Zimmerman, 1997, Managerial

Economics and Organizational Architecture Chicago: Irwin-McGraw-Hill.

Boland, Lawrence A., 1979, „A critique of Friedman’s critics”, Journal of Economic

Literature 17: 503-22.

Boudreaux, Donald, Randall Holcombe, 1989, „The Coasian and Knightian theories

of the firm”, Managerial and Decision Economics 10: 147-54.

Brousseau, Eric, Jean-Michel Glachant, 2008, New Institutional Economics: A

Guidebook, Cambridge: Cambridge University Press.

Cladwell, Bruce J., 1980, „A critique of Friedman’s methodological

instrumentalism”, Southern Economic Journal 47: 366-74.

Coase, Ronald H., 2013, Firma, rynek i prawo, Warszawa: Wolters Kluwer Polska.

Coase, Ronald H., „The institutional structure of production”, 1991, American

Economic Review 82: 713-719.

De Marchi, Neil, 1988, The Popperian Legacy in Economics, Cambridge:

Cambridge University Press.

Dickinson, Henry Douglas, 1933, „Price formation in a socialist community”,

Economic Journal 43: 237 50.

Eccles, Robert, White Harrison, 1988, „Price and authority in inter-profit center

transactions”, American Journal of Sociology 94: S17-48.

Eisenhardt, Kathleen M., Peter W. Roberts, 2003, „Austrian insight on strategic

organization: from market insight to implications for firms”, Strategic

Organization: 345-52.

Ellig, Jerry, 1993, „Internal pricing for corporate services, Working paper, Center

for Study of Market Processes, George Mason University.

Ellig, Jerry, Gable Wayne, 1993, „Introduction to Market-Based Management”,

Fairfax, Va.: Center for Market Process.

Ericson, Richard E., 1991, „The classical soviet-type economy: Nature of the

system and implications for reform”, Journal of Economic Perspectives 5: 11-27.

Foss, Nicolai J., 1993a, „More on Knight and the theory of the firm”, Managerial

and Decision Economics 14: 269-76.

Foss, Nicolai J., 1993b, „The two Coasian tradition”, Review of Political Economy

4: 508-32.

Foss, Nicolai J., 1994, „The theory of the firm: The Austrians as precursors and

critics of contemporary theory”, Review of Austrian Economics 7: 31-65.

Foss, Nicolai J., Peter G. Klein, 2010, „Austrian economics and the theory of the

firm”, [w:] The Elgar Companion to Transaction Cost Economics, pod red. Peter G.

Klein, Michael E. Sykuta, Aldershot, UK: Edward Elgar.

Foss, Nicolai J., Mahnke Volker, 2000, „Strategy and the market process

perspective”, [w:] The Process of Competition pod red. Krafft Jackie. Aldershot:

Edward Elgar.

Furubotn, Eirik, Rudolf Richter, 1997, Institutions and Economic Theory: The

Contribution of the New Institutional Economics, Ann Arbor: University of Michigan

Press.

Gray, Alexander, 1946, The socialist tradition: Moses to Lenin, London:

Longmans, Green.

Grossman, Sanford J., Oliver D. Hart, 1986, „The cost and benefits of ownership:

A theory of vertical and lateral integration”, Journal of political economy 94: 691-

719.

Hart, Oliver, 1995, Firms, Contracts and Financial Structure, Oxford: Clarendon

Press.

Hart, Oliver, John Moore, 1990, „Property rights and the nature of the firm”,

Journal of Political Economy 98: 1119-58.

Hayek, Friedrich A., 1935, Collectivist Economic Planning, Clifton N. J.: Augustus

M. Kelley, 1975.

Hayek, Friedrich A., 1998, „Indywidualizm i porządek ekonomiczny, Warszawa:

Wydawnictwo PWE.

Hayek, Friedrich A., 2014, Pieniądz i Kryzysy. Dzieła wybrane. Tom 1, Warszawa:

Instytut Ludwiga von Misesa.

Heilbroner, Robert L., 1970, Between Capitalism and Socialism: Essays in Political

Economics, New York: Random House.

Heilbroner, Robert L., 1990, „Reflections after communism”, The New Yorker: 91-

100.

Hirshleifer, Jack, 1956, „On the economics of transfer pricing”, Journal of

Bussiness, 29: 172-89.

Hoff, Trygve J. B., 1949, Economic Calculation in the Socialist Society,

Indianapolis: Liberty Press 1981.

Holström, Bengt R., Jean Tirole, 1989, „The theory of the firm”, [w:] Handbook of

Industrial Organisation, Vol. 1. pod red.: Richard Scmalanesee, Robert D Willig.

Jacobson, Robert, 1992, „The ’Austrian’ school of strategy”, Academy of

Management 17: 782-807.

King, Elizabeth A., 1994, Transfer pricing and Valuation in Corporate Taxation:

Federal Legislation vs Administrative Practice, Boston: Kluwer Academic

Publishers.

Kirzner, Israel, 1988, „The economic calculation debate: Lessons for Austrians”,

Review of Austrian Economics 2: 1-18.

Klein, Peter G., 2005, „The make-or-buy decision: Lessons from empirical

studies”, [w:] Handbook of New Institutional Economics, pod red. Ménard Claude,

Shirley M. New York: Springer.

Klein, Peter G., Howard A. Shelanski, 1995, „Empirical research in transaction cost

economics: a review and assessment”, Journal of Law, Economics and

Organisation 11: 335-61

Knight, Frank, 1921, Risk, uncertainty and profit, New York: Hart, Schaffner and

Marx.

Koch, Charles G., 2007, The science of success: how market-based management

build the worlds largest private company, New York: Wiley.

Kornai, János, 1986, „The soft budget constraint”, Kylos 39: 3-30.

Kreps, David, 1990, A course in microeconomic theory, Princeton, N.J.: Princeton

University Press.

Lange, Oskar, 1936-37, „On the economic theory of socialism”, Review of

Economic Studies 4: 53-71, 123-42.

Lange, Oskar, 1958, „The role of planning in socialist economy”, [w:] Comparative

Economic Systems pod red. Bornstein Morris, Homewood Ill.: Richard D. Irwin,

1969.

Lange, Oskar, 1965, „The computer and the market”, [w:] „Socialist Economics”

pod red. Nove Alec, Nuti D. M. London: Penguin Books, 1972.

Langlois, Richard N., 1994a, „The boundaries of the firm”, [w:] The Elgar

Companion to Austrian Economics pod red. Peter Boettke, Aldershot, UK: Edward

Elgar.

Langlois, Richard N., 1994b, „The ‘new’ institutional economics”. [w:] The Elgar

Companion to austrian economics, pod red: Peter Boetthe, Aldershot, UK: Edward

Elgar.

Langlois, Richard N., 2001, „Strategy and the market process: Introduction to the

special issue”, Managerial and Decision Economics 22: 163-68.

Langlois, Richard N., Robertson Paul L., 1995, Firms, markets and economic

change: theory of bussines institutions, Londyn i Nowy Jork: Routledge.

Lavoie, Don, 1985, Rivalry and Central Planning: The Socialist Calculation Debate

Reconsidered, Cambridge: Cambridge University Press.

Lerner, Abraham, 1934, „Economic theory and socialist economy”, Review of

Economic Studies 2: 51-61.

Lewin, Tere, Steven Phelan, 1999, „Firms, strategies and resources: Contributions

from Austrian economics”, Quarterly Journal of Austrian Economics 2: 3-18.

Macher, Jeffrey T., Barak D. Richman, 2008, „Transaction cost of economics: An

assesment of empirical reaserch in the social sciences”, Bussines and Politics 10,

artykuł 1.

Machlup, Fritz, 1934, Führer durch die Krisenpolitik, Vienna: J. Springer.

Machlup, Fritz, 1974, „Integrationshemmende integrationspolitik”, [w:] Bernhard-

Harms-Vorlesungeg pod red. Giersch Herbert, Kiel: Institut für Weltwirtschaft.

Machlup, Fritz, 1976, „Discussion on four papers”, [w:] The Economics of Ludwig

von Mises pod red. Moss Laurence S. Kansas City: Sheed and Ward.

Mathews, John A., 2006, „Ricardian rents or Knightian profits? More on Austrian

insights on strategic organization”, Strategic Organization 4: 97-108.

Ménard, Claude, M. Shirley (red.), 2005, Handbook of New Institutional

Economics, New York: springer.

Milgrom, Paul A., Jihn Roberts, 1992, Economics, Organization and Management,

Englewood Cliffs, N. J.: Prentice-Hall.

Minkler, Alanson, 1993, „The problem with dispersed knowledge: Firms in theory

and practice”, Kylos 46: 569-87.

Mises, Ludwig von, 2009, Socjalizm, Kraków, Arcana.

Mises, Ludwig von, 2011, Kalkulacja ekonomiczna w socjalizmie, Warszawa:

Instytut Ludwiga von Misesa.

Mises, Ludwig von, 2011, Ludzkie działanie, Warszawa, Instytut Ludwiga von

Misesa.

Mises, Ludwig von, 2012, Planowany chaos, Warszawa, Polsko-Amerykańska

Fundacja Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego.

Mises, Ludwig von, 2013, Biurokracjam Warszawa, Polsko-Amerykańska Fundacja

Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego.

Musgrave, Alan., 1981, „’Unreal assumptions’ in economic theory: the f-twist

untwisted”, Hylos 34:377-87.

Nelson, Richard R., 1991, „Why do firms differ, and how does it matter?”,

Strategic Management Journal 12: 61-74.

Ng, Desmond, 2005, „Strategic entrepreneurship: An Austrian economic approach

to competitive strategy”, Journal of International Business Strategy 1: 75-84.

O’Driscoll, Gerald, Mario Rizzo, 1985, The economics of time and ignorance,

Londyn: Basil Blackwell.

Penrose, Edith T., 1959, „The theory of the growth of the firm”, New York: Oxford

University Press, 1995.

Pierson, N. G., 1902, „The problem of value in the socialist community”, [w:]

Collectivist Economic Planning, pod red. F. A. Hayek. Clifton N. J.: Augustus M.

Kelley, 1975.

Richardson, G. B., 1972, „The organisation of industry”, Economic Journal 82:

883-96.

Rizzo, Mario J., 1978, „Praxeology and econometrics: A critique of positivist

economics”, [w:] New Directions of Austrian Economics, pod red. Louis M.

Spadaro, Kansas City: Shooed Andrews and McMeel.

Robbins, Lionel, 1934, The Great Depression, New York: Macmillan.

Rogerson, William P., 1992, Overhead Allocation and Incentives for Cost

Minimization in Defense Procurement, Santa Monica, Calif.: Rand Corporation.

Rothbard, Murray N., 1976, „Ludwig von Mises and economic calculation under

socialism”, [w:] The economics of Ludwig von Mises: Toward a Critical

Reappraisal, Kansas City: Sheed and Ward.

Rothbard, Murray N., 1991, „The end of socialism and the calculation debate

revisited”, Review of Austrian Economics 5: 51-76.

Rothbard, Murray N., 2007a, „Ekonomia wolnego rynku, t. 2”, Warszawa, Fijorr

Publishing.

Rothbard, Murray N., 2007b, „Ekonomia wolnego rynku, t. 3”, Warszawa, Fijorr

Publishing.

Rubin, Paul H., 1990, Managing Business Transactions: Controlling of the Costs of

Coordinating, Communicating and Decisionmaking, New York: Macmillan.

Salerno, Joseph T., 1990, „Postscript: Why a Socialist Economy is ‘Impossible’”,

[w:] Ludwig von Mises, Economic Calculation in Socialist Commonwealth Auburn,

Ala.: Ludwig von Mises Institute.

Shelanski, Howard A., 1993, Transfer Pricing and the organization of intrafirm

exchange, praca doktorska, Uniwersytet Kalifornijski, Wydział Ekonomii.

Shumpeter, Joseph, 1942, Capitalism, Socialism and Democracy, New York:

Harper and Row.

Staubus, George J., 1986, „The market simulation theory of accounting

measurment”, Accounting and Bussines Research 16: 117-32.

Taylor, Fred Winslow, 1929, „The guidance of production in a socialist state”, [w:]

On the Economic Theory of Socialism, pod red. Lippincott Benjamin E., New York:

McGraw-Hill 1964.

Teece, David J., 1980, „Economic of scope and the scope of the enterprise”,

Journal of Economic Behaviour and Organization 1: 223-47.

Teece, David J., 1982, „Towards an economic theory of the multi-product firm”,

Journal of Economic Behaviour and Organization 3: 39-64.

Tullock, Gordon, 1969, „The new theory of corporations”, [w:] Roads to Freedom:

Essays in Honor of Friedrich A. von Hayek, Routledge and Kegan Paul.

Weber, Max, 1921, Economy and Society, Berkeley: University of California Press,

1978.

Williamson, Olivier E., 1975, Markets and Hierarchies: Analysis and Antitrust

Implications New York: Free Press.

Williamson, Olivier E., 1985, The Economic Institutions of Capitalism, New York:

Free Press.

Williamson, Olivier E., 1991, „Private ownership and the capital market”, [w:]

Privatization: Symposium in Honor of Herbert Giersch, pod red. Siebert Horst,

Tübingen: J. C. B. Mohr, 1992.

Williamson, Olivier E., 1996, „The Mechanism of Governance”, New York: Oxford

University Press

Williamson, Olivier E., 2000, „The new institutional economics: Taking stock,

looking ahead”, Journal of Economic Literature, 38: 595-613.

Yu Fu-Lai, Tony, 2003, „A subjectivist approach to strategic management”,

Managerial and Decision Economics, 24: 335-45.