Kalejdoskoparememoro

Kalejdoskoparememoro

AlbertoFernandez

Kalejdoskoparememoro

EldonodeFlandraEsperanto-Ligo

Tiuĉie-libroestasnekompletaprovversiokajrajtasestikopiata.

EnkondukoLaunuajtekstojkiujnmiverkisenEsperantopublikiĝislaŭnekutimavojo:iliaperisdumplenasemajnoenflandralingvagazetokieiliestisdeĉifreblajpordekmilojdakutimajlegantojkajlegeblajporkelkcentodaesperantistoj.TiojaokazisdumlaSAT-kongresoenmialoĝurboGent,en1961.LaflandrasocialistagazetoVooruit[Antaŭen]disponigiskvaronpaĝonporĉiutagaraportado,enEsperanto,prilakongreso.Lalokakongresakomitatopetisalmitionprizorgi.Entumultakongresaatmosferomiestissamtemperedaktoro,ĵurnalistokajfotisto,vespereprovlegantodelakompostaĵoj...kajlapostantagoneĉdisvendantodelagazetointerlakongresanoj.Raportoj,sciigoj,intervjuoj,programanoncojkajfojeironiajkomentojaperisen‘Lavoĉodelakongreso’.MiaEsperanto-verkemoestistiehardita.

Fieremieltondistiujnunuajnpresitajntekstojnkajgardisilinendokumentujo...enmiakelo.Tieilisenglorepereiskiam,dumsomerapluvego,torentaakvoflusoinundislastraton.‘Lavoĉo’perdiĝis,restasnurrememoro.

Priĉiodumlasekvajjardekojverkitamiestispliatentakajzorgegardisekstrankopionenlaplejaltaĉambrodemialoĝejo.Alvenisnunoportunamomentoporelekti,ordigi,korekti,enkomputiligikajprezenti,enĉitiuKalejdoskoparememoro,tion,kioiomrezistasallaerododelatempofluo.

Milimigastiunelektonaltekstojkiujefektiveestispublikigitaj,ĉuenrevuoj,librojaŭinterrete.Sciencajtemojapartenasalmiajintelektajpreferojsedengaĝintaideologiosamevigletuŝasmiananimon.Tioestasklarevideblaenlaselektoprezentita.Preskaŭĉiujartikolojkajeseojĉitieprezentitajrezultasnedeiuspontanadecidomiasedplejoftedeeksterainvito,petoaŭinstigotionfari.Mitialopiniasutileĉisekveiometeprilumikiamanierelatutoestiĝis.

***

Jelakomencodelajaroj1960laverkojdelajezuito-paleontologoPierre

TeilharddeChardinĝuiskonsiderindanatentonenvastajrondojintelektulaj.Teilhardmortisen1955kajdumsiavivolinerajtispublikigisiajnideojnpromalpermesodelaVatikano.Setiuplejaltakatolikainstancoiunverkoncenzuras,tiosignifas,ketemaspriioaltvalora...MikonatiĝiskunlaĉefajverkojdeTeilhardkajtujfortegeaprezislianbrilandefendondelabiologiaevoluo-teoriokajprecipetiesetendigonalĉiujsociajsciencoj.Teilhardankaŭtreforteemfazislasignifondelahomoenedelabiologiaevoluokajfariskuraĝan(sedvanan...)klopodonporakordigiscienconkajreligion.TioestismiamensaenhavotiuepokakiamartikolodeSkeldidomintujincitisverkiporSennaciecaRevuomianartikolonAspektojellamondbildodeTeilharddeChardin.Kiamminun(postkvardekjaroj!)ĝinrelegas,miplisobrekajnuanceopiniasprilascienc-filozofiaidearodeTeilhardkvankamdaŭrekunrespektoporliaeksterordinarasintezo-kapablo.

En1963miferiis,kunmiaedzinokajtrijunajinfanoj,enlaEsperanto-kampadejodePrimošten,ĉelaAdriatikamarbordo.Neforgeseblatravivaĵo,unuellaplejbelajmomentojenmiamemoro.LaĉefainiciatintodetiuEsperanto-kampadejoestisd-roGabrielDivjanovič,direktorodelaastronomiaobservatorioenZagreb.Tieliarigisgrupondejunajesperantistoj,amatorajastronomoj,kajkunililieldonisi.a.lapopularsciencantrimonatanrevuonHomokajKosmo.Iuntagonmidiskutiskununueltiujgejunuloj-Damirestisliaantaŭnomo-kajrimarkigislin,keHomokajKosmonomissin‘natursciencarevuo’sedpublikigispreskaŭnurartikolojnpriastronomio.Kialneplivastigilatemaronalaliajscienco-branĉoj?RidekajĝentileDamirtujrespondis:«Nehezitu,verkumemionlaŭplaĉe,niĝinkunplezuropublikigos!».Turnopunktoenmiaesperantistavivo:mitionfaris.Mielektisdialogan,vivanstilonkajsendismianunuanartikolon,Lamisteragravito,allaredaktejodeHomokajKosmo.Tujalvenisentuziasmarespondoded-roDivjanovič:«Nepluhaltu!Daŭrigu,daŭrigu!»Tionmiankaŭfaris,dumkvinsinsekvajjaroj.Jelafinodelaartikol-seriomiricevisproponondeJuanRégulo-Perez,laeldonistodelaStafeto-libroj,poraranĝilatutonceleallibroformaeldonoenlapopularsciencaseriodeStafeto.Mivolonteakceptis,fundeĉionreviziis,aldonistrinovajndialogojn,petisaltalentagrafikistoornamilatuton.Tielaperis,en1971,Senĝenajdialogoj–Popularsciencaesplorodefundamentajdemandoj.Tiuverkoĝeneraleboneakceptiĝiskajhavigisalmiabundankorespondadon,precipekunesperantistojelorientaEŭropo.PorĉitiuKalejdoskoparememoromi

elektislaokandialogon,nomeLamateriofantomiĝas(kiuneaperisenHomokajKosmo)kajmialdonaslatitolojndeĉiujdialogojsamekiellaenkondukondelaunua.KiamWilliamAuldredaktislaNovaEsperantaKrestomatio(eld.UEA-Rotterdam1991)liankaŭtiepublikigisladeksepandialogon,Lanaturaselekto.

Mezedela60-ajjarojlaredaktejodeHeroldodeEsperantotranslokiĝisalBruselo.Tiemikonatiĝiskunlatiamajestroj,lageedzojGianCarloFighierakajAdaSikorska.Sekvislongjarakunlaboromiaperrecenzoj,redaktadodeplurajSciencasuplemento-jkajdeneregularubrikoSciencoaktuala.Enĉilastamiverkisperstiloleĝerapriplejdiversajtemojkiujieltuŝislatiamanaktualecon.Miĉitiepublikigaslatutanserionaperintan,kvankamkelkajiometemalaktualiĝis–ilitamennuntemperestasinteresaj.

OkazedelaeldonodeSenĝenajdialogojmihavisregulanleterkontaktonkunlaeldonistoJuanRéguloPerez.LiestisprofesoropriromanistikoenlauniversitatodeLaLaguna,Tenerife,kaj,kiamliemeritiĝis,tiuuniversitatodecidiseldonimemorlibronhonorealli.JuanRégulotiampetisalmultegajkolegoj,amikoj,konatojkajkorespondantojionverkiportiumemorlibro.Larikoltoestisimpona:launiversitatoeldoniskvarvolumegojndeSertagratulatoriainhonoremJuanRéguloPerez.Laduavolumotemisnurpriesperantologiokajinterlingvistiko.AnkaŭalmiJuanRégulopetisionverkilaŭplaĉe.MireuzisladialoganformonkajkontribuisperInterbitokajcerbo,iupopularakomparointerlarespektivajkapablojdekomputilokajhomacerbo.ĜiaperisenlakvaravolumodeSerta.Mireproduktasĝinĉitiekunkelkajaldonajkomentoj.

***

TiunduanpartondeKalejdoskoparememoromienkondukaspertradukodeprozapoemodeBertoltBrecht,Demandojdelegantalaboristo.Pensigaj,retorikajdemandojkiujnmitreŝataspromiasociakajideologiaengaĝiĝo.Ĉilastarezultiselmiajtravivaĵojkielinfanokajekjunulounuedumlahispanacivilamilito,postedumladuamondmilito.Ekzilo,dispecigitafamilio,piedafuĝoalFranciodumlanaziaBlitzkrieg,timigajbombadojenHispanio(Bilbao1937),Francio(Dunkerque1940)kajBelgio(Gent1944),oftamalsatokajsenespero-ĉioĉigravuriĝisenmiamemorokajpostmilitenutrismianjunulanaspironpormondoplipaca,

socioplijustakajestontopliesperdona.EltiofontasmiaideologiaengaĝiĝokajmiasintenorilateallaInternaciaLingvo.

Jamfrueenla50-ajjarojmikonatiĝiskundiversajpacmovadojenBelgio.MifariĝismembrodeVredev.z.w,[Paco–Societosenprofitacelo],treviglaprogresemamovado,naskitaenladeprimaepokodela‘malvarmamilito’,aktivakunorganizantodemultajprotestmarŝojkajamasajdemonstraciojkontraŭlaatombombaminaco,laatommisiloj,laVjetnamiamilito,laIrako-militojkajaliajpacminacajmondajeventoj.Depost1956ĝieldonassiandumonatanrevuonVrede.En1997laestrarodelaorganizaĵodecidisaperigiensiainterretapaĝaroankaŭiujnartikolojnelsiarevuoenanglalingvokajenEsperanto.Onipetisalmiprizorgiĉilastan.Tionmifariskajdeposttiamtradukiskvardekondaartikolojpriplejdiversajtemojkajeventojellainternaciapolitiko.SublakomunatitoloEllarevuoVredemiĉitieprezentasdudekondaili,ekdelajaro2000.

Postlavenkodelafaŝistojenlahispanacivilamilitoen1939,centmilojdavenkitajrespublikanojestisenkarcerigitaj.InterililajunuloMarcosAnakiupasigisdudekdujarojnenlakarcerodeBurgos.Tielikaŝeverkispoemojnpritiuterurasperto.Miprezentasĉitietradukondeunutreimpresiga,Miavivoestaskorto,kiuaperisenNordaPrismo,tiamredaktitafarWilliamAuld.En1974MarcosAnaveniskunetadelegacioalGent,kielgastojdelapacmovado,kajmitiamdonacisalliekzemplerondetiuNordaPrismo.Litreĝojiskajestisvidebleemociitakiam,laŭliapeto,mideklamiskelkajnversojntialkeliaŭdukielilisonoras.

Komencedelajaroj1970iubonakonatomia,aktivaanodelalaboristaEsperanto-movado,decidisheredigisiandomonalprogresemakultur-politikaorganizaĵokiupretusplenumitrikondiĉojn.Minepovisimagi,ketiudecidoenlasekvajjarojtreforteinfluosmianpropranaktivecon.Latriakondiĉojaestis‘fariionkonkretanpri/porEsperanto’.TiundefionfineakceptisMasereelfonds,maldekstraintelektulafondusokunlanomodeFransMasereel,engaĝintagrafikistokuninternaciafamo.Sedkionfaripor/priEsperanto?LaestrarodeMasereelfondskunvokissesesperantistojnporkolektiideojn.Mitiamproponis,keMasereelfondskomencupereldonode‘serioza’informbroŝuropriEsperanto.TiamanierealmenaŭlamembrojdeMasereelfonds(plejparteintelektuloj)

estosiompliboneinformitajprilasignifodelainternacialingvo,elkiopostepovusrezultialiapri/porEsperantaagado.Miaproponoestisakceptitakajmikompilislabazantekston,alkiukunlaborisBertBoon,GhislainJacobskajRaymondWylleman.La‘broŝuro’fariĝisetalibrokiuaperiskunlanederlandatitolo‘Esperanto-EenkritischekijkopdeInternationaleTaal’[KritikarigardojelaInternaciaLingvo].EntiuverkomimetisapartanĉapitronprilatumultahistoriodelainternacialaboristaEsperanto-movado,fojevigleekspansiasednunplimodesteagema.TiokaptislaatentonderedaktorodelarevuoBroodenRozen[PanokajRozoj],eldonitafarAmsab,‘Muzeokajarĥivodelasocialistalaboristamovado’.Lipetis,kemiverkuportiurevuoionprilalaboristaEsperanto-movadoenBelgio.Miakceptiskajtiamfaristreintensanesplorlaboronporkolektibazanmaterialon.Miaartikoloaperisen1998/4kuntitolo‘Opkomstenteloorgangvanhetarbeiders-esperantisme’[Ekfloradokajdisfalodelalaboristaesperantismo]enkiumiskizislahistoriondelamovadojenFlandrio,ValoniokajBruselosedsamtempekadristionenlahistoriondelainternaciamovadokajtiesideologiafono.Ĉilastaestis,siavice,instigoporkelkajmembrojdelaEsperanto-grupoLaProgresopororganizi,enGent,internacianstudotagonprilatemo‘Esperantokajideologioj’.

Altiustudotagopartoprenis,kielprelegantoj,DetlevBlanke,RenatoCorsetti,FrançoisDegoulkajmi.Miapropraprelegoestisielsintezokajkompletigodelaĉisupremenciitaverkadonacilingvakunjenatitolo:LaideologiastumblointerSocialismokaj(la)InternaciaLingvo.Miĝinĉitieplenereproduktas,inkluzivefontindikojnkajaldonannoton.Latemodetiuprelegovideblerespondisaliuscivolodemultajĉarĝiatekstospontaneestispublikigitapresekajinterrete,enEsperantokajenangla,svedakajhispanatradukoj.

OkazedelastudotagoDetlevBlankehavigisalmiekzemplerondelibrogermanlingva,verkitadeInoKolbekajlimem,prilaeksterordinarahistoriodelalaboristaesperantismoenLeipzigdumlaintermilitajjaroj.MiverkispriĝilaŭdanrecenzonkiunmiankaŭĉitiereproduktasperĝialongatitoloZurGeschichtedesDeutschenArbeiter-Esperanto-BundesinLeipzig(Westsachsen).

LahispanatradukodemiaprelegoestisfaritadeSATeH(SATenHispanio).Tielmieksciispritiessperteprezentitaretpaĝaroeninterreto.

LasekretariodeSATeH,ToñodelBarrio,afableminpetisfojeionverkiporinterretapublikigo.TionmifarisleginteentiujretpaĝojdeSATeHduinteresajnartikolojnenrilatokunlahispanacivilamilito.Unutemisprila‘alternativajOlimpikoj1936’enBarcelono,laduaprila‘Hispanarevolucio’kiuokazisenedelahispanacivilamilitomem.Mitiamdecidisverkietaneseonprihistoriaepizodomalmultekonata,nomelarenkontiĝointerderFührerAdolfHitlerkajelCaudilloFranciscoFrancoen1940.TiamambaŭdiktatorojfimarĉandisprieventualapartoprenodeHispanioalladuamondmilito,flankedeGermaniokajItalio.PreskaŭburleskaeventokiunmititolisKiamdukanajlojintertraktas...

Reagojdelegantojenrevuoestaslegindajĉariliofterompasiunredaktoranmonotoneconperneatenditajopiniojkajĝenajdemandoj.MimemnurunufojonindignekajironiereagisalkonsternaintervjuoenHeroldo,kie(eks)akademianoesprimisvidpunktonkiurekteminacisEsperantonmem.MiareagoaperisenlarubrikoParolaslaleganto,kiunmiĉitiereproduktas.

MifinastiunKalejdoskoparememoro-npertradukoderakontapoemokiunmiaparteŝatas.PersiaLatapiŝteksistojdeKujan-BulakhonorasLeninonBertoltBrechtsobresedmajstrekritikasĉiunpersonkulton.Tiastultaadoradomalebligaskritikepensikajkondukasalfanatikismo.

***

Jenĉio,kionmidezirisprezentienĉitiuKalejdoskoparememoro.Restasenmiajarĥivojkvantodaartikoloj,recenzetoj,ŝercpoemoj,aŭdludo,skeĉojkajaliajduonmaturajtekstojkiujpreferetiedormuĝislatempofluo(aŭakvofluso...)ilinkunportos.

AlbertoFernández

Decembro2006

UnuapartoSciencopopulara

AspektojellamondbildodeTeilharddeChardin1

EnlalastjaraSennaciecaRevuo(1962)aperisartikolodeSkeldidoprilainteresalibrodeErnestKahane2,dediĉitaallajezuitoTeilharddeChardin.Skeldidonomissiantekston‘senpretenda’kajpetis,keiujdiskutuaŭkompletiguĝin.Tionmiprovosfariĉisube,sedtujavertas,keankaŭmiakontribuo‘senpretendas’ĉarĝiestasnekkritikastudo,nekprofundaanalizosedsimplaenkondukoalkelkajesencajpunktojdelaTeilhard-aideofluo.Kompreneble,miaelektoestassubjektivakajsenesperigemalkompleta:kielkondensi,enkelkajnpaĝojn,laampleksanverkaron(proksimume200kajeroj!)detiuelstarulosenprisilentiamasondagravajproblemojkajfekundajideoj?LacelodetiuskizoestudoatentigoprilagravecodelapritraktitajtemojkajmontrilamajstranlingvaĵondeTeilhard.

***

BazajkarakterizojdelaTeilhard-apensaro

Multajmondfamajsciencistojemastranspaŝilalimigitankampondesiajspecialajbranĉojporatakientutelaampleksanproblemarondelahomaekzistado.

Intertiujeminentulojlasciencisto-jezuitoTeilharddeChardin(1882-1955)okupaslokonunuarangan.Nenurlielstaraskielgeologokajpaleontologo,sedkromelihelbrilaskielpensulokajverkisto.Liaprofundasentoprilatutecokajkoherecodelauniversoestislabazodemondkonceptoadmirindaprosiasintezopovokajriĉfekundaporlavenontajaktivecojdelahomaro.

SurkiobaziĝaslagigantaklopododeTeilhard?Ĉefesurkionlinomas‘launuarangasignifodelaHomoenlaNaturo’3kajsur‘laorganecanaturodelaHomaro’.Alivorte,psikecokajpensadosuperregasen‘laŝtofode

laUniverso’kajlaninĉirkaŭanta‘Sociaaranĝo’havasbiologiangrundonkajsignifon.Sentiujduhipotezoj,asertasTeilhard,neeblasstarigibildonkoherankajtutecandela‘HomaFenomeno’.Triahipotezoestasla‘du-facastrukturodelamaterio’:la‘ekstera’,fizikaaspektodeterminismeregata,kajla‘ena’aŭpsikeca,nenielregatadedeterminismajleĝojsed‘libera’.Tiuduecastrukturoakompanaslamaterionenĉiujtiesformoj,ekdelainfinitezimeelementajpartiklojĝislaplejkompleksajvivajmateristrukturoj.Temaspridialektikaunuokiesantagonismajpartojestasnedisigeblajkajdaŭreluktantajporakirilasuperecon.Eltiuprincipoestiĝaslagravaleĝode‘Komplekseco–Konscio’,motorokajgvidilodelaEvoluo.

Lafortasintezo-bezonoĉeTeilhardklariĝasproliaduflankapersoneco:unuflankesciencistodotitaperpotencaesprimpovodialektika,aliflankereligiuloprofundekonvinkitaprilasuperavalorodelaspiritokajpsikeco.Lasolvondetiuantagonismolitielvidas:

‘ReligiokajScienco:laduaspektojaŭfazojinterligitajdeununurasci-klopodokompleta,lasolakiukapablasampleksilaEstinteconkajEstontecondelaEvoluoporilinobservi,mezurikajtutfini.

Enlareciprokaplifortigodetiujdupotencojankoraŭantagonismaj,enlakunigodeRaciokajMistiko,lahomaSpiritodevastrovi,prolanaturomemdesiadisvolviĝo,laekstremondesiapenetripovokajlamaksimumondesiafortoviva.’

Porrealigitiunestontanunueconscienco-religionecesas,kelanovainterpretadodelauniversoenhavusamelaenonkiellaeksterondelaaĵoj,laspiritonsamekiellamaterion.Laverafiziko,pravedaŭrigasTeilhard,estastiu,kiuiamsukcesosintegrilatutanhomonenkoheranmondbildon.

Evoluo,fluouniversala

Briladefendantodelaevoluo-ideo,kiesesenconliĝisfundeesploris,Teilhardsenkompateatakaslakonservativajnsciencistojnkiujbaraktasenne-evoluismajteorioj.Ĝuulaelokventondejenapledado:

‘...oniriskusperdimensonkajpacienconkonstatantekiomdainteligentuloj,eĉnemalsuperaj,ankoraŭnuntempeobstinerifuzas

laevoluo-ideon.LaEvoluo,pormultajuloj,estasnurlaTransformismo;kajlaTransformismomemestasnurmalnovahipotezodarvina,samelimigitakajkadukakiellalaplacakonceptodelasuno-sistemoaŭlavegenera4drivodelakontinentoj.Vereblindaj,tiujkiujnevidaslaampleksondemovadokiesorbo,larĝetrapasintelanaturajnSciencojn,sinsekveatingiskajinvadislaKemion,laFizikon,laSociologion,kajeĉlaMatematikonkajlahistoriondelaReligioj.Unupostlaaliaĉiujbranĉojdelahomasciaroekmoviĝas,kunepelitajperlasamafundafluo,alpristudodeiudisvolviĝado.Evoluo,ĉuteorio,sistemo,hipotezo...?Neniel!Sedmale,kajeĉplie,ĝeneralakondiĉokiundevasrespektiekdenunĉiujteorioj,ĉiujhipotezoj,ĉiujsistemojporestiakcepteblajkajveraj.Lumstrioklarigantaĉiujnfaktojn,kurbokiundevasadoptiĉiujstrekoj:jenlaEvoluo!’

Laesencodelaevoluo-ideoestasnelaenkondukodeiuspecialamekanismoporklarigiladiverseconkajdisvolviĝondelavivo-formoj,sednurlakonceptodeuniverso,kajplispecialedemondoorganisma,kieserojestasfizikeinterligitajensiajdevenokajdestino.Kiontiosignifasporhomoprofundekonvinkitaprilaĝustecodetiukoncepto?

‘Antaŭĉio,tiuhomoekvidassianrespondeconkreskantaĝisinfinito.Li,kiuĝisnunpoviskonsiderisinmempasanta,akcidentaestuloenlanaturo,liberapropravolemisuzilavivo-fajreronapartenantanalli,subitemalkovrasensiaplejprofundolataskongravanvartilafortunondemondo,ĝinkreskigi,ĝintransdoni.Laŭesenceliavivoĉesisestiliapropreco.Korpekajspiritelidevenasdeeksterordinarakreadlaboroalkiudeĉiamkunlaboraslatutodelaaĵoj;kajselimalakceptaslaalliatribuitantaskon,ioeltiufortostreĉoporĉiamperdiĝoskajmankosenlatutaestonteco.Sanktaemociodelaatomo,kiuensiaplejprofundaestecomalkovraslavizaĝondelaUniverso!’

Komplekseco-konscio:motorodelaevoluo

Sedkioaktivigaskajgvidastiununiversalanfluon,kioestaslakernokajmotorodelaevoluo?Niserĉularespondonenlakosmaleĝode‘Komplekseco-Konscio’.Tiubazaleĝoesprimas,kejeĉiustadiodelaorganizitamateriokorespondasiukonscio,kreskantakunla

kompleksecodelakoncernamateriaĵo.SedprefereniaŭskultuTeilhard-onmem:

‘PureinertaMaterio,tutkrudaMaterioneekzistas.SedĉiuelementodelaUniversoenhavas,almenaŭjegradoinfinitezima,iunĝermondeinternecokajspontaneeco,alivortedekonscio.Ĉelaplejsimplajkorpuskloj,egemultnombraj(kiujmanifestiĝasalninurperstatistikajefikoj),tiuproprecorestaspornineperceptebla,kvazaŭĝineekzistus.Sedĝiagravecokreskaskunlakompleksecoaŭ,kioegelvaloras,kunlagradode‘sincentrigo’delakorpuskloj.Ekdeatomakompleksecomilionorda(viruso),ĝiekemerĝasporniaeksperimentado.Plialteĝimanifestiĝasprosinsekvajalportoj,proseriodapsikajkvantumoj.Fine,ĉelaHomo,prolakritikapunktodela‘reflektado’,ĝiatingaslapensikapablanformonkajekdetieĝifariĝassuperrega.‘

Vivo:kosmafenomeno

Sublaimpetodealtirfortojkiujpelaslamaterierojnalkuniĝokajsinorganizo,estiĝasenlanaturosinsekvodeplikajplikompleksajmateriaĵoj:elementajpartikloj(elektronoj,neŭtronoj,mesonoj,...),atomkernoj,atomoj,simplajmolekuloj,makromolekuloj,,...vivajĉeloj.Deĉilastajdevenaslatuta‘ArbodelaVivo’,doĉiujvivajestuloj:bakterioj,plantojkajanimalaro.Sednunnikonsiderunurlamisteranintervalonintermakromolekuloj(jamegekompleksaj!)kajlavivaĉelo:

‘Larapidodekorpodevasatingilumrapidonantaŭolĝiamaso-pliiĝoestupercepteblaalni.Latemperaturodevasatingi500°Cantaŭollaradiadostimulunianvidkapablon.Ĉuneestasprolasamamekanismokelamaterioaspektasalni‘senviva’(faktenidevusdiri‘antaŭviva’)ĝiskompleksecordodemilionoaŭduonmilionodaatomoj,dumplisupreĝiruĝkoloriĝasprovivo?’

Tiumetaforosignifas,kelavivotrovassianoriginonentrapasodekritikapunktosurvojeallaplikompleksiĝodelamaterio.Tiufortostreĉoalplikompleksiĝoĉieokazaskieeblas,elkiosekvas,kelavivodevasestikosmafenomeno:

‘...laVivoestasnenioaliaollaspecifaefiko(laspecifaefiko)dela

kompleksiĝintamaterio:ecokiuensiestaskunetendakun,kajsamedisvastiĝintakiellatutakosmamaterio.Sedporniarigardoĝiestasvideblanurtie,kie(transcertajsojlojkiujnnipostedifinos)lakompleksecotranspasascertankritikanvaloron,subkiuninenionvidas’.

Surniaplanedolavivosenĉesekreadisnovajn,ĉiamplikompleksajn,pliperfektajnformojn.Ondopostondoalportasenlabiosferonsenfinannombrondavivajestuloj.Ĉutiugigantamovadoestassencelakajnurblindpalpeserĉasnovajnkreaĵojn?Aŭĉuĝihavasĉefanaksonenkiukoncentriĝaslaplejfreŝajfortojdelaevoluo?Teilhardnelasasdubonprilarespondo!

Sojlotranspasodelapensado:ekaperaslahomo

LastilodeTeilhardestasadmirindakonstruoderigoresciencaobservado,dialektikarezonadokaj...purapoezio.Juĝumem:

‘...Sekvaslakonkludoke,sesurlaArbodelaVivolaMamulojkonsistigasmajstranBranĉon,lamajstranbranĉon,-laPrimatoj(t.e.lacerbo-mamuloj)estaslasagodetiuBranĉo,-kajlaAntropoidojlaburĝonokiufinastiunsagon.

Ekdenun,nialdonu,facilevideblaskieniajokulojdevashaltisurlaBiosfero,atendantekiodevasokazi.Ĉie,kielniĵusvidis,ensiapintolaaktivajliniojfilumajvarmiĝasprokonscio.Sedencertaregiono,enlacentrodelaMamuloj,kieestiĝaslaplejpotencajcerbojfojekonstruitajdelaNaturo,iliruĝiĝas.Kajjamaperas,enlakorodetiuzono,inkandeskapunkto.

Ninepretervidutiunlinionaŭroreteksitan.Postmil-miljarasuprenirosubhorizonte,enpunktostriktelimigita,flamoekflagras.

JenlaPensado!’

Kioestaslaverasignifodetiudialektikasaltoperkiulakonsciofariĝasreflektiva?Ĉuhazardaĵoaŭstrangakuriozaĵosensignifaelkosmavidpunkto?Kontraŭtiuinterpretokiukonsideraslapensikapablanhomonsimplaplusaestuloenlasistematikodelavivularo,Teilhardĉiufortereagas:

‘PerlaHomokajenlaHomo,laVivotranspasissojlon.Jenlapordo,malfermitaantaŭni,prikiumisupreparolis.DepostlaekestodelaScienconiestassondintajlastelajnspacojn,laoceanojn,lamontojn.Nialrigardufinelamisterankonsciofluonalkiuniapartenas.Lapensadoankoraŭneniamestispristudata,samrajtekiellamateriajgrandoj,kielrealaĵodekosmakajevoluanaturo.Nifarutiunpaŝon.Niakceptularealon,analizulaproprecojn,nifiksulalokondelaHomaFenomenoenlaĝeneralaHistoriodelaMondo.’

Latutondela‘pensikapablatavolo’surlaTero,Teilhardnomas‘Noosfero’.Lanoosferoestasdosuperstrukturodelabiosfero,tiesplejaltapintoatingintatutnovanŝtupondelakompleksiĝantamaterio.Ĝisaperodelahomo,lavivoblindpalpedisradiisnovajnvivoformojnkiujrapideestishaltigitajproĝiajtrospecialiĝintajorganoj.Sedekdelapensado,dank’alla‘artefaritaĵo’kiudisigaslailondisdelaorgano,eblasvariikajintensigisenfinelaagadonsenperdilaliberecon.Krome,

‘...prolamirindakapablodelaPensadokunigikajkombiniĉiujnhompartiklojnensamankonsciostreĉon,niestasenirantajtutenovanregionondelaEvoluo.Fakte,selapristudodelaEstintecoebligisnintaksicertagradelapovorimedojnkiujnlaorganizitaMaterioposedas,niankoraŭnehavasiunideonprilaeblagrandecodelaefikojnoosferaj.Laresonancodemilionajhomvibradoj!TutakonsciotavolosamtempepremantasurlaEstontecon!LaproduktokolektivakajadiciadeunumilionjarodaPensado!...’

Sociafenomeno:kulminodelabiologiafenomeno

Kielinterpreti,surbazedekioantaŭas,laverannaturondeĉiujaktivecoj,delahomaraevoluo?Ĉufortojmemstarajkajtutfremdajallaprafluokiudisradieproduktislasennombrajnklasojn,familiojn,speciojnkajrasojndelateravivularo?PorTeilhardlarespondoestasklara:ĉiuhomaaktiveco,elsociavidpunkto,nurpovasestifortostreĉokiuaperigos,iompostiom,tionkioiamfariĝoslastrukturaleĝarodelanoosfero.Jenkielliskizastiunproblemon:

‘Ensiaesenco,kajkondiĉekeiligardusiajnvivbezonajnligilojnkunlafluosuprenirantaellapraajabismoj,l’oartaĵa,l’omoralakajl’ojura,ĉuilitutsimpleneestasionatura,iofizika,ioorgana

homecizita?Eltiuvidpunkto,kiuestastiudelaestontaNaturhistoriodelaMondo,ladistingojkiujnniankoraŭfarasprokutimo(...)perdassianvaloron.Reaperastielladisradiiloevolua,atentiganteninprimilojdasociajfenomenojkiujnnineniamsupozistiomstrikteligitajallaBiologio:laestiĝokajdisvastiĝadodelalingvoj,ladisvolviĝokajdiferenciĝodenovajindustrioj,lastarigokajdiskonigodefilozofiajkajreligiajdoktrinoj...EnĉiujtiujfaskojdehomaaktivecoiusupraĵarigardantovidosnurkopietonmalfortigitankajhazardandelaklopodojdelaVivo.Lisendiskuteprinotoslastranganparalelecon,aŭlividosenĝiiunabstraktannecesecon.

Sedporhomokonsciaprilaplenasignifodelaevoluo,laneklarigeblasimilecofariĝosidenteco:identecodestrukturokiu,traformojdiferencaj,sinetendasdemalsupresupren,desojloalsojlo,ekdelaradikojĝislafloro-proorganakontinuecodeMovado,aŭ,kioestaslasama,proorganaunuecodeMedio.

Teilhardnehaltasjetiujkonstatoj.Analizintelaemondelanoosferolialvenasallagravakonkludo,keĝiastrukturoestascentroserĉakajkeĝineprekonverĝoseniunpunkton.Onikomparulanoosferonalmeridianojkiuj,forlasintesianestiĝpunkton(laekaperodelapensado)unuedisradiasporatingilaekvatoronsedpostekonverĝasenladirektodelaalirpunkto.TiunlastanTeilhardnomas‘Omegao’.Lanunahomaroestusĵustranspasintalaekvatoron...

PunktoOmegao:kulminodelaTeilhard-amondkoncepto

Kielinterpretilaesencondetiumisterapunkto,kronantalamondbildondeTeilhard?

‘EnOmegao,laŭdifineadiciiĝaskajkolektiĝas,plejpurekajintegre,lakonscio-kvantokiunlaNoogenezoiompostiomliberigassurlaTero’.

Sedkionsignifaslaesprimo‘adiciiĝodekonscio’?Teilhardnekontentiĝaskunlamarksismavidpunktokiukonsideraslaantaŭenmarŝondelahomarokielrezultondelaakumuliĝodeniajsinsekvajakiritaĵoj:niajideoj,niajmalkovroj,niajartajkreaĵoj,niaekzemplo.Tiujdiversajalportojdeniaindividualaboroestasvivesencaj

porlahomarosed...nenielporomegao,kiukolektasnelaakiritaĵojndelahomarosed

‘...nianmemon,nianpersonecon,lafokusonmemdeniakonscio.’

DumtiutransiroenOmegaon,niamemonepredevaspluekzisti.Sekvaske

‘...lakoncentriĝodekonsciaUniversoestusnepenseblase,samtempekiellatutanKonscion,ĝinekolektusensiĉiujn(unuopajn)konsciojn:ĉiuunuopakonsciorestantekonsciaprisimemdumlaoperacio.‘

SendubeentiuproblemolasciencistoTeilhardsentasfortanpremondelareligiuloTeilhard.Kvankamlakoncepto‘Omegao’estasmulteplikompleksaolniĝinskizisĉisupre,nitamenrajtasstarigijenandemandon:Kielpovaspluekzistipostniafizikamalapero(morto),niaindividuakonscio(animo)?TionjarektekontraŭdiraslabazaleĝodeKomplekseco-Konsciokiupostulaslakunekzistadondemateriokajspirito,dekorpokajanimo!KontentiganrespondonaltiudemandominetrovisenlaverkojdeTeilhard.Ĉumisinterpreto?ĈuTeilhardintencelasisiundubonĉirilateporkontentigisiajnnekomplezemajnekleziajnsuperulojn?

Kelkajgravajkonkludoj

LaprincipojkajkonceptojdeTeilhardestasfekundagrundoporĉiujsciencobranĉojkajporvereprogresemajtendencojfilozofiaj.Niekzamenu,porfini,kelkajnkonkludojnellariĉegarikoltokiunlasasalniliaimponaverkaro.

*Plurajnoosferoj

EnlaartikolodeSkeldidosurprizisminjenaaserto:«ProtiureligiapremisoTeilhardmontrasantropocentranantaŭjuĝon;liaopinieniamalgrandatergloboestaslacentrodelauniverso».NenieĉeTeilhardmirenkontistianinterpretadonprilasignifodeniaterglobo.Kontraŭe,konformealsiapropraleĝodekomplekseco-konsciokiuvalidasĉieenlakosmokielakondiĉojestasfavoraj,Teilhardsenhezitekonsideraslaekzisteblecondealiaj‘pensantajpintoj’aŭnoosferojenlakosmo.

Aŭskultu:

‘ProlakreskantatensiodelaSpiritosurlasurfacodeniaGlobo,oniseriozedevassindemandi,ĉulaVivonesukcesosdisrompisianterankarceron,-ĉutrovanteiunmetodonporinvadialiajnastrojnneloĝatajn,-ĉu,eventoankoraŭplieksterordinara,starigantepsikaninterligonkunaliajkonscio-fokusojtralaspaco.LarenkontiĝokajreciprokafekundiĝodeduNoosferoj...Supozokiuunuavideŝajnassensenca,sedkiufaktenurakordigasallaPsikecograndoskalonkiesvalideconneniuhezitaskontestiallaMaterio.LaKonsciosinkonstruantafinfinepersintezodeplanedajunuoj.Kialne,enUniversokielaastraraunuoestaslagalaksio?’

Nitamenaldonu,keTeilhardkonsiderastiunkontaktebleconinterdunoosferojtreneverŝajna(prolatreeganeprobablecodekunekzistadotempo-spaca).Tialliopinias,kenianoosferosinfermosizolita,serĉantesianeskaponneenlaspacon,sedenpsikecon.

AkuziTeilhardpri‘antropocentraantaŭjuĝo’ŝajnasalmimaljuste.Efektive,linesklaveimitaslareligiojnkiujkonsideraslahomoncentrodelauniverso.Sedankaŭlineakordiĝaskunlaklasikasciencokiuvidaslahomonnurkielunuellabiologiajtipojdevenantajellaantropoidoj.Jenliavidpunkto:

‘LaHomo,nenielstatikacentrodelaMondo,kielonidelongekredis,sedaksokajsagodelaEvoluo,kioestasmulteplibela!’

*Internaciaetiko

Teilhardseverekondamnasrasismonkiujaestaskontraŭ-evoluafluo,purenegativa.Laŭli,larasojkajpopolojnepreevoluasalhomasintezomondskala.Tiubiologiaeventoestasnecesaporkeaperusurterenovakonscio-ekfloriĝosupera.Sekvas,keniaagadoplejurĝebezonasinternacianetikon.Enlaideo-fluodeTeilhardtiokorespondasalniasennaciaetiko5.

‘Estasvere,keribelaventofrapasniajnspiritojn.Sednaskitaellasamaplikreskadodelakonscio,aliablovotrapasaslahomanamason:tiukiualtirasninĉiujn,periuvivaafineco,allabrilarealigo

deiuantaŭsentitaunueco.Malgraŭkontraŭstaro,suspektokajmoko,laaspirojunuigemajnaskiĝasĉieĉirkaŭnienpolitiko,enpensadokajmistiko;kajprotiokeiliasubjektoampleksasnetion,kioestasmateriakajpluralasedkioestasspiritakajalĉiujkomunaenĉiuelni,neniufortorutinaaŭegoismaŝajnaskapablailinhaltigi:nerezistebleilitrafluetaskajdiserigasiompostiomlakadrojnmalnoviĝintajnkajlafalsajnbarojn.’

Vortojkuraĝigajporĉiuhomovereprogresema...ĉuesperantistojkajsennaciistojĉepinte?

*Laplejintimasekretodelahomo

Lasciencajesplorojprikiujnuntempelahomarookupiĝas,postulaskreskantankunlaborondediversfakajsciencistoj,ĉefesetemaspriproblemojintimeligitajallasekretojdelavivo.Atomfiziko,albuminkemio,biologiodegenojkajvirusojasertasTeilhard,fakteestasatakojzorgedirektitajkontraŭlakritikajpunktojdelakosmaevoluo:lahomocelaskaptilasekretajnkomandojndelabiogenezopormemgvidilaevoluon!

‘ĜislaHomonitrovasaranĝojnkiujaperasplimalplifinpretajaŭkiuj,kvazaŭblinde,moviĝasenlabiosfero.EkdelaHomo(lastakajplejaltaproduktodelaEvoluodeunuaordo),nitrovasaranĝojnkiujsinkonceptas,sinkunmetaskajsinkombinasenlaNoosfero.ĈutioneestasEvoluokiukoncentrassianpovonenlaboronnovtipan,protiokeĝifariĝiskonsciaprisimem?Evoluo(reflektivaEvoluo)deduaordo?Aŭ,metafore,ekflagrodeladuaraketŝtupo,kieskomencarapidoestastiu,kiunjamatingislaunua...’

Ĉuniplenekonsciaslagravecondetiuemociigasituacio-lahomogvidantodelaevoluo!-samtempetimigakajesperiga...?

***

Lasupraskizomalhavas-miripetu!-multajnaspektojndelaTeilhard-aproblemaro.Tamenmiesperas,keĝiincitoslalegantonalproprastudodelaverkojdeTeilhardjamekzistantajenmultajnacilingvajtradukoj.Onimalkovrostievastanminondeideojnenurbrilstileprezentitaj,sedankaŭĝiskerneanalizitaj.Krome,lalegantotielkonatiĝoskununuellaplejoriginalajpensulojdelamondo,kunhomointegrakiesadmirindasintezo

ankoraŭlongeestosdeirpunktoporĉiujhomajsciencojkajembriodenovahomaetiko.

AlbertoFernández6

Notoj

1ĈitiuartikoloaperisoriginaleenSennaciecaRevuo1963.Lanuna‘reeldono’(majo2006)egalasallaoriginalasedkunkelkajlingvajkajtipografiajretuŝoj.

ĈiujkursivajcitaĵojdevenaseljenajverkojdeTeilharddeChardin,eldonitajĉeEditionsduSeuil,Paris:

LePhénomèneHumain(1955)

L’avenirdel’Homme(1959)

LaVisionduPassé(1957)

2ErnestKahane:TeilharddeChardinPublicationsdel’UnionRationaliste–Paris1960

3Teilhardtreofteuzasmajusklojn(ekz-eHomo,Vivo,Naturo,...)porindiki,ketemasprikonceptogravaelkosmaaŭevoluavidpunkto.

4RespektiveDarwin,LaplacekajWegener.

5‘...niasennaciaetiko’:tiuoriginalaartikoloestisverkitaporSAT-anoj.

6Anekdoto:mianoriginalanartikolonporSennaciecaRevuomisub-skribissimpleper‘A.Fernández’.Grandaestismiasurprizokajmalkontentovidante,kelaredaktoroaldonis‘Prof-o’!Verŝajneliopiniis,ketiaartikoloenSennaciecaRevuoestuspliprestiĝakajfidindaseverkitadeiudokta‘Profesoro’anstataŭdeiusentitolasimplulo.MileteretujprotestiskontraŭtiuidiotaĵokajpetistionpublikekorektienSennaciulo.SedlaSAT-redaktorotionnefaris,nekpublikenekprivate.Lisilentis...

Senĝenajdialogoj

Popularsciencaesplorodefundamentajdemandoj

***

UnuadialogoLamisteraGravito(1)

DuadialogoLamisteraGravito(2)

TriadialogoĜiaMoŝto,laTempo(1)

KvaradialogoĜiaMoŝto,laTempo(2)

KvinadialogoLaklasikaDeterminismo

SesadialogoKrizoenlaDeterminismo

SepadialogoDeterminismokajVivo

OkadialogoLaMateriofantomiĝas

NaǔadialogoStrangaMikrofamilio

DekadialogoKioviestas,Materio?

DekunuadialogoEntropio–universaladiktatoro

DekduadialogoLaVivoribelas

DektriadialogoKielestiĝislaVivo?

DekkvaradialogoLaEvoluoorkestras

DekkvinadialogoLagenetikaLoterio

DeksesadialogoLaGenoj–obeemajsedkapricaj

DeksepadialogoLaNaturaSelekto

DekokadialogoDuvizaĝaEvoluo

DeknaǔadialogoŜtormoenlaBiosfero

DudekadialogoKien,Homo?

Kiujestasladialogantoj?

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Okadialogo

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Lamateriofantomiĝas

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Sciencoaktuala

Inter1970kaj1977miverkisporHeroldodeEsperantoseriondefacilelegeblajartikolojpridiversajsciencajtemoj.Entuteaperisjenaj17artikolojsublarubrikoSciencoaktuala:

astronomioLaLuno:nepluvirga,seddaŭreenigma!

fizikoKiukaptoslaKvarkon?

zoologioŜarko:ĉupoligloto?

medicinoLaenigmaplacebo

oceanografioLahidrofono:subakvaorelo

kosmologioArtefaritagenezodegalaksio!

futurologioLakomputilasocio

ekologioLaminacodenefermitaciklo

genetikoKianidonniplanu?

astronaŭtikoLamortigabrakumodeVenuso

psikologioCerbamuziko

energiikoNuklefuzio:esperoaŭĥimero?

biologioArkitektadodeorganoj

biologioDemusoalhomo

botanikoKoncertoporAfrikaviolo

klimatologioĈunovaglaciepoko?

biologioTenacavivo

Ĉisekvemiprezentaslaplenanserion,kundatodeaperokajeventualakomento.

Labazanmaterialonportiujartikolojmitrovisenplejdiversajfontoj,precipeendiverslingvajsciencajaŭpopularsciencajrevuoj.

DeksepartikolojelSciencopopularaAstronomio

LaLuno:nepluvirga,seddaŭreenigma!

ĈulasukcesintajekspediciojApollo11kaj12alportisionnovankoncernenianscionprilaLuno?

Posttricentodafizikajeksperimentojfaritajsurlakunportitajlunŝtonojkajlunpolvooniankoraŭnepovasiondecidekonkludi,nekpriladeveno,nekprilaformiĝodenianaturasatelito.

Unuakonstato:lalunopolvokonsistasplejparteelvitrajmikroglobetoj,kiodonisallaastronaŭtojlaimpresonmarŝisurglitigatereno.AnkaŭlakonsistodelalunrokojestastreegediferencadetiudeniaTero.Enlaekzamenitajspecimenojonitieltrovissurprizanabundondasurtererarajelementojkiajzirkonio,titano,bariokajkromo.Onieĉmalkovriskunmetitajnmineralojn,kiujneekzistasennaturastatosurlaTero.TioverŝajnedinamitaslamalnovanteoriondeLaplacekiukonsiderislaLunonekspartodelaTero...

ĈuspurojdevivosurlaLuno?Neniu!Eĉnepostsignojdeeventualaestintamikrovivo.Ankaŭneniuoksigenokajnurmalmultahidrogenoestisidentigitaj.Sekve,neniuakvo.Onitamentroviskarbononenlaspecimenojdelunmaterio-kajkarbono,kielĉiuscias,estasŝlosilaelementoporlaorganikakemio,kiumemestaslaprovizujodelavivo.Plisensaciaestaslamalkovrodeamino-acidojenlarikoltitamaterio(amino-acidojestaskvazaŭla‘brikoj’delavivasubstanco).Sedtionepredevasestikonfirmitadepostajesploroj,ĉar‘infektado’faredelaastronaŭtojmemneestasneebla.

Kajlaaĝodeniasatelito?Porĉiesgusto:laŭiujsciencistojlarokojdatiĝasde5600milionojdajaroj,dumaliajproklamas,keilipeneatingas3650milionojndajaroj.

Kionkonkludi?Estaspreskaŭcerte,kelaLunonehavaskomunan

originonkunlaTero.Ĝiprobablevenasde‘alie’,ebledeeksterniasunsistemosenipovaskredifreŝdatanteorion.NitamenprudenteatendulapostajnLuno-ekspediciojnantaŭolionkatedredeklariprilakonsisto,originokajevoluodelaLuno.Nijapripensu,kiujnteoriojnpovuselĵonglihipotezaeksterteranopriniapropraTero,selihazardeestusmetintasianspacoŝiponmezedelaSaharo...

ElHeroldode16junio1970

Fiziko

KiukaptoslaKvarkon?

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Zoologio

Ŝarko:ĉupoligloto?

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Medicino

Laenigmaplacebo

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Oceanografio

Lahidrofono:subakvaorelo

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Kosmologio

Artefaritagenezodegalaksio!

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Futurologio

Lakomputilasocio

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Ekologio

Laminacodenefermitaciklo

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Genetiko

Kianidonniplanu?

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Astronaŭtiko

LamortigabrakumodeVenuso

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Psikologio

Cerbamuziko

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Energiiko

Nuklefuzio:esperoaŭĥimero?

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Biologio

Arkitektadodeorganoj

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Biologio

Demusoalhomo

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Botaniko

KoncertoporAfrikaviolo

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Klimatologio

Ĉunovaglaciepoko?

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Biologio

Tenacavivo

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

InterBitokajCerbo1

ĈuoninomislinPerkoprofiŝistakapricodeliapatro?Tionliĉiamkredis,ĝisliakirissianjamdelongedeziratanPersonanKomputilon.Tiamliamuzekonjektis,kesuperlialuliloiuaŭguresuflorisnomonenkiupetolekaŝiĝasobjektodeliaestontajunulapasio.Ho,kiarevelacio,tiujlekciojdeProfesoroCerbit,enlaKomputikaFakultato!TiePerkosorbislabazajnnociojndecibernetikokajinformado-teorio,dufontojjekiujmamnutriĝaslavastegafamiliodeladiĝitakomputilo.SedliprecipeŝatislasaĝanspritondelaProfesorosamekielliankutimoninsistijenesuspektitajanalogiojinterkomputikajprincipojkajhomacerbo.Perkodespliĝojiskiam,okazedehazardarenkontiĝo,ProfesoroCerbitlinafableinvitisallaEsplorcentrodelaKvinaGeneracioporneformalababiladopritiulastatemo...

Prof-oCerbit-Ha,jenvi!Sidiĝu,amiko...vianomo...Halt’!Nediru...Perko,ĉune?Kurioze!Strange!Ĉuviimagaskiankolosanlaboronmiajneŭronojĵusdevisplenumiporunueanalizikelkdekmilionojndaretino-impulsoj,konstruiinternanbildon,rekonitiunkajfineasociiĝinalviarivervaganomo?Ho,kiomfeliĉamiestusseAladinnurmiliononanpartondetiujcerbajkapablojpovusplenumi!

Perko-Aladin?Ĉulafabelulokunkvardekrabistoj?

Prof-oCerbit–Aladin,amiko,estasniaprototipoporlakvinageneracio,komputilokiueblenepluestoskomputiloenlanunasencodelavorto,sedionova,ioplielasta,nidiruneortemo.

Perko-Neortemo?

Prof-oCerbit–Neorganikasistemo!Mipreferastiunelvokivanneologismonĉarkomputiloestastromatematikeorientitatermino.Kaj,seĉioglatas,Aladinforlasoslanunan,striktanlogikonporeksperimentiplisuplan,malplirigorankonduton.Tiallimeritasnovanfamiliannomon,neortemo!AladinNeortemo,ĉunebelsona?

Perko–Visukcesistujfajrigimianscivolemon,Profesoro.Mijamantaŭĝuassvingandiskuton!SedĉuunuemipovasofertialvitiunMadejro-vinon?Mieĉkunportisduglasojn...

Prof-oCerbit-Madejro?!Surtabligu!Svingandiskuton...haha,nunmikomprenas!Feliĉe,keAladinrestosglacieindiferentaalalkoholajstimuloj.Ĉartionmidezirastujemfazi,Perko,lavastajregionojenniacerbokieregasniahumoro,lalobojkiesinkaŝasniajtimo,amo,ĝojo,agresemokajseksemo(senparolipriĉiujaliajlabirintojdeniapsiko)havasneniunekvivalentoneneĉlaplejevoluintakomputilo,ankaŭnehavosenlaKvina!Kajseninoftetentasdezirokomparicerbonkunkomputilo,nibonekonsciiĝu,kefaktenikonsiderasnurlaintelektajnkapablojndelacerbo,dolaecojnkiujnnutrasiudeterminismemarkitalogiko.Kompariambaŭsimilasalkomparointerpompabukedokajunusolafloro!

Perko–Bonvolu!Jeviasano...kajtiudelaKvina!Mioftemindemandas,Profesoro,kiojapovasestilaprofundamotivo(eksterĉiaekonomika,teknologiaaŭsimplemonavidakonsidero!)pordaŭrekonstruimaŝinojnkiujkapablassimulikondutondehomoaŭplenumitaskojntipehomajn.Kionviopinias?

Prof-oCerbit-Dubazajmotivoj,mipensas.Unue,estasegeinteresekreineortemonporkomputikompleksaninformo-flusonkielebleplejefike,nesoleĉartiamaŝinoielutilosalsociosedankaŭĉarekscitaintelektadefio.Due(kajtiomultepliplaĉasalmi),netiompropraktikajcelojsedporatingiplibonankomprenonprilahomomem,pliprecizepriliacerbo!Teoriojprifunkciadodelacerboĝeneralejaestasnebulaj.Nu,diĝitakomputiloprincipeebligasprogramimodelonportestipricerbanteorion.TiodesplivalidosporneortemojellaKvina.Mmm!Bitesupera,tiuMadejro!

Perko–Bito,jenkiosendubeestasplejkomunaalkomputilokajcerbo!Kvankamiliahardvarotutemalsimilas,ambaŭutiligaslasamanprinciponportransmisiibiton,laplejelementaninformeron.Duvojaŝaltiloenkomputilo,neŭronoencerbo.

Prof-oCerbit-Prudenton,amiko!Similecosedneidenteco!Plejmultajneŭronojtransigasnervo-impulson(ĝeneralealaliajneŭronoj)nurse

konveneekscititaj.Ekflagrodeneŭronoestasparteanalogaprocezoĉarkajlanombrodaalvenantajimpulsojkajiliaintensecodecidosprieventualaekflagro.Enkomputilacirkvito,kontraŭe,nurtiesekastatorigoredecidospritransmisiodebito,laprocezotieestasdiĝita,determinisma!Cetere,enniacerboneŭronoestasriĉegeinterkonektitakunaliajneŭronoj,kontrastealkomputilokieelementonurmoderedisradiasalaliajelementoj.Cerbateksaĵoestasveraĝangalo:enunusolakubikcentimetroserpentasnemalpliolmilkilometrojdafibroj!La‘logiko-cirkvitoj’delacerboestasdosenkompareplikompleksajoltiujdeeĉavangardakomputilo.

Perko–Ĉuvineiompretervidaslafantastanprogresonenminiaturigodeintegritajcirkvitoj?Ordinarasilicio-ĉipofacileentenasdekmilojndagravuritajtransistoroj.Kajporlaplejpotencajkomputilojiujcirkvitojjamnunenhavascentmilojndatransistorojsurkvadratcentimetraĉipo3.Iemilegis,keenla90-ajjarojonisukcesoseĉ10milionojndatransistorojsardinumisurunusolanintegritancirkviton.Ebletioaspektasankoraŭkielproletamenuokomparekuncerbafesteno,sedkiusciaskionalportosnovajteknologioj?Kaj,porrestijebitanivelo,gravaavantaĝodekomputilaelementosupernervo-ĉeloestasĝiarapidecoportransmisiiimpulson:malpliolnano-sekundo(10-9sek)komparealcentonodesekundo(10-2sek)ĉeneŭrono.

Prof-oCerbit-Mituteakordiĝas!Sedtiunrapido-deficitonlacerbomajestekompensasefektivigantemilionojndaoperaciojsamtempe(paralele,kielonidiras)dumpreskaŭĉiujkomputilojfarasunusolan(fojekelkajn...)operacio(j)njecertamomento.Tiulaŭvica(aŭen-seria)prilaboradoestasesencakarakterizodeĉiujdiĝitajkomputiloj–vieblescias,keoninomasĝinarkitekturodevonNeumann,honoreallateoriistokiuprojektisĝin.Ĉiutaskoellaprogramoestasmalkomponitaenplielementajnerojn,kiujnlacentraprocezaunuo(CPU)unupostlaaliaplenumas.Perspirhaltigarapideco:kelkdekmilionojoperaciojensekundopormezpotencakomputilodelaKvara.Fakte,tietroviĝaslaklarigodelaeksterordinaraflekseblecokiunkomputilomalavareelmontrasporefektivigiĉiajnkalkulojn,prilaboriplejdiversajntaskojnaŭsolvinehomekompleksanproblemon.Laprincipoaspektassimplakajĝiarezultoriĉega:nimalmuntukiunajnintelektanprocezonenlogikansinsekvondaplisimplajpaŝojkajripetutionĝisatingodebazajinstrukciojkielmovu,adiciuaŭkomparukiunlaCPUblinde-fulme

plenumas,unupostlaalia.Bedaŭrinde,malgraŭĝiagrandafekundecotiuprinciponesufiĉasaŭneestasaplikeblaenmultajkazojkieintervenasnociojdifuzajaŭelastaj...

perko-...perkiujniacerbomajstreĵongladas!Jes,miekvidas:estasplifacilemanipulienprogramo‘interla20-akajla22-a’ol‘dumvespere’.Minesciaskial,sedmisentasielketioestasligitaallamemorkapablodelacerbo,pliekzakteallaenmemorigametodo.Ĉukomparointerlamemorodecerbokajtiudekomputiloentuteeblas?Kajĉutiakomparoestassenchava?

Prof-oCerbit-Kompariambaŭestastremalfacile.Nijaapenaŭionsciasprilamekanismojdelahomamemoro.Sedĝicerteestasmulteplikompleksa(multegeplikompleksa!)ollainternamemorodekomputilo.Ĉetiulaplejelementamemorloko,labito,povasalpreninurduvalorojn,1aŭ0.Plisimpleneeblas.Ĝitamensufiĉasporregistri,jeokbitanivelo,ĉiujnliterojn,ciferojnkajsimbolojnkiujnnibezonasportekstoaŭkalkulado.Ĉusimilabit-formaregistradookazasankaŭenniacerbo?Certene!Kieljapovasregistriĝiĉenibildo,muzikaĵoaŭevento?Tioestasneimageblaperordinarajbitoj.Memorigoenlacerboestaskompleksaelektrokemiaprocezo,kun‘memormolekuloj’(ĉuproteinoj?)specialiĝintajlaŭlanaturodelaoriginaimpulso.Mihipotezas,keĉiujsamtempekreitajmemormolekuloj,ekzemplelabilderojdetiu...hm!...preskaŭplenabotelo,kuneestigasmemorunuonhierarkieplialtan,kiunniakonsciorekteligasalkonceptojkiajvitro,vinoaŭMadejrokiujsameestasmemorunuojjenivelohierarkiekompareblaalbotelo.Lacerbamemoro,Perko,ĉefekarakteriziĝasperriĉaasociakapablokajmultŝtupahierarkio.NeniotiaenlaKvara!

Perko-Preskaŭ-plena...pardonon,mineatentis!Momenton...jen,senmisverŝiguton...bonvolu!Neniotiaenlakvargeneraciakomputilo?Kajdatenbankoj?Ĉuilineestasielasocieorganizitaj?

Prof-oCerbit-Iometejes,sednurdeekstere.Estasjalaprogramokiudifinaslaenhavondememorloko,ĝianrangonkajrilatonalaliajmemorlokoj.Memorlokomemestastutepasiva.Ĝinurentenasbiton,nenionalian!Endiĝitakomputilounumemorlokonepovasrekterilatikunalia.Ĉiuinformojaestasatingeblanurtralacentraprocesoro,tralaCPU.Fine,ĉiumemorlokoenkomputilopovasenteniiunajninformon.

Kontrastealtio,enlacerbomemorunuoentenasspecifaninformon,respondantanallasentumastimulo,kajĉiumemorunuodisradiastrariĉegaretodanervofibrojĝisaliajunuoj,ĉusamrangajĉualinivelaj.Enniacerboinformoestasioaktiva,ĝipetolesaltetas,ĝivivas!

Perko-Sedĉutiuprincipodeasociamemorosufiĉasporklariginianrimarkindankapablontujrekonikutimanscenonaŭvizaĝon?Vizaĝojaneniamaspektasegala,senparolipritio,kefojenividasĝinenprofilo,fojefronte!Selacerbofunkciuskielkomputilo,ĝikomparusricevitanbildonaldekmilojdajamstokitaj,pacienceunupostlaalia,ĝismalkovrodeidentafiguro...kiunĝineniamtrovus,ĉarneniuestasvereidenta!Do...?

Prof-oCerbit-Miripetu,keĉitieninurhipotezaskajkonjektas.KomputiloellaKvaraapenaŭpovasninhelpiporkompreninianrekonanmekanismon...fakteĝimontraskiellamekanismonefunkcias!Lacerbo,Perko,disponaspriunikaeco,netroveblaenkomputilo,ĝijatreefikefiltraslaalvenantaninformofluson,portralasinurĝianplejesencanparton,perkiuĝinutraslaasocianmemoron.Ĉi-lastaricevasdonekrudansedjamsintezitanmesaĝon,dank’alkiuasociadokajidentigoplifacileestasimageblaj.Kielfunkciastiuinteligentafiltrado?Mistero!Sedsinkoncentradokajatentodeniamensosendubefortekontribuasallasukcesodelatuto.Kajtiujestasdunovajkonceptojkriemankantajenlasiliciabitarodeĉiujĝisnunajkomputiloj!

Perko-Hm!Viaŝatodekomputiloneardasproentuziasmo...Tamen,ĉuvineestastrosevera,Profesoro?Kialviprisilentasĝiantitanankalkulkapablon?Centmilojdaoperaciojenunusolasekundo,sekure,senerare...kajsenlaciĝo!Cerbonurlimakaskomparealtiajaguaro!

Prof-oCerbit-En1947onikonstruisENIAC,launuankomputilon.Kelktunamonstro,plenajeradio-valvoj.Ĝifakteestiselektronakalkulilo.Ĝiagvidaprincipocelistrerapidan,precizankalkulonlaŭprogramoinjekteblaenĝianinternanmemoron.Ĉiujpostajgeneracioj,ĝislakvara2,heredistiunbazankarakterizon.Nemirige,sekomputilojsinaltrudaskielabsolutajkalkulĉampionoj,eĉseniutiligasilinofteportaskojsufiĉemalproksimajdeiliadenaskacelo.Kajkomputilonuntempaĉiuntaskonobstinedevigastrapasisiankalkulorientitanarkitekturon.Kompreneble,kalkulojmemplejfacilepasas,pernekredeblarapideco.Manipuladode

nombrojokazasjeskaloneatingeblaporcerbo.Kajkunprecizecopreskaŭperfekta(almenaŭselaprogramoestasĝustekonstruita).Sedvekiamnurunusolaprograminstrukciolabilasaŭkiambazakomponantokadukiĝas...

Perko-...tiamnirikoltashieroglifankompoton,evidente!

Prof-oCerbit-Evidente?Kialevidente?!Nituŝasĉitieunuellaplejfundajdiferencojintercerbokajkomputilo.Iliamanieroerariestastutemalsama!Ĉutiuabismointerambaŭneniamvinokulfrapis?Komputilofunkciaspikeakurate(denove,sedeceprogramita!),sedunusolamalicabitopovaskondukialrezultokatastrofa,alnurasensencaĵo.Lacerbo,kontraŭe,nekolapsasentiaokazosedpluekondutassenchave,kvankamfojenesameperfektekielantaŭe,dependedelaperturbo.Ninesciaskiamanierelacerbokompensassubitaninternanpaneon.Ĉuebleperiuparalelacirkvito?Aŭperiuredundantainformo-komputado?Aŭĉunisimpleneperceptaseventualaneraronjenivelodeneŭrono,ĉarnuragutoenlariverodeniakonduto?

Perko–Amuze,tiorimas!Haha...eblesubinfluodevino-fluo?Minebonescias,ĉumiajneŭronojnuniometelaciĝassekvedeviaargumentado,Profesoro,aŭproinsidakaresodealkoholoenlavejnoj.MiŝatusiomreordiĝiperresumetoantaŭolalfrontilaKvinan,kiutiomtiklasmianscivolon.

Unue,komputilosimulasnurlaintelektajnaktivecojndelacerbo,lariĉegagamodealiajkapablojestaseksterĝiaatingopovo.Due,lamemorodekomputiloestasanonima,homogena,nurbit-enhava,tiudecerboestasspecifalaŭlaoriginastimulo,riĉeinterkonektitakajintimeligitaalatentokajsinkoncentrado.Trie,komputilodispecigasĉiuntaskonenelementajninstrukciojn,kiujnĝifulmrapideprocesas,unupostlaalia.Cerbo,siaflanke,procesadaslaenvenaninformo-flusonplilantesedsamtempe,paralele,kajscipovasĝintreefikefiltri.Fine,komputiloestastresentemajeinternapaneodumcerbotiunmokesufokas.Ĉumiionesencanpreteriris?

Prof-oCerbit-Gratulon!Bonasintezo!Vitamenneforgesularimarkindankapablondecerbonesoleprilaboridifuzaninformonsedankaŭsenpereakceptiĉianinformo-fluonellaeksteramondo,eĉlaplej

kompleksan.Komputiloestasmulteplikapricaĉi-rilate.

Eblevikonstatos,amiko,keneniuellaĝisnunajdiferencojinterambaŭaspektasnesuperebla,almenaŭsenidenovelimigasniankomparonalnurlaintelektapartodelacerbaarsenalo.Kvankamcerboankoraŭsuvereneregasenabstraktarezonado,nenioprincipemalhelpasrevoluciilahardvaronkajfajnigilasoftvarondekomputiloporkomforteprogresigilanunbalbutantanArtanInteligenton.Kunfieromipovasproklami,keAladinestasmodestapaŝoentiundirekton!

Perko-ĈununtempaArtaInteligento(AI)neĝuasvianbenon?Kieĝipekas?

Prof-oCerbit-Ĝinfortebremsaslabazaarkitekturomemdekomputilo.Do,netemaspribenoaŭmalbenosedprisobrakonstatodeĝiajlimoj.AInuntempeaspektaskielboteloenkiuankoraŭrestasiomdavino,sedneporlonge.Ĉumirepleniguankaŭvianglason?

Perko-Dankon!Vitamenjascias,keaktualajŝakprogramojatingasaltannivelon,eĉdaŭreprogresaskajenvenontajjarojtikloslaplandojndeeminentajMajstroj...

Prof-oCerbit-Certe!Ŝakprogramojkajaliajludo-programojreprezentasunuellabranĉojdeAIkieprogresoankoraŭestasimagebla,ĉariliaĝeneralametodonetromalboneakordiĝaskunlabazastrukturo(ĉuantaŭemidirisarkitekturo?)dekomputiloj.Nesolelaplandojn,Perko,sedeĉlabarbonilikaresos4...haha!Ĉialudokiaŝako,damo,gooaŭbriĝojaapartenasalklasodaproblemojporkiujneekzistasrektavojo,porkiujninekonasalgoritmon,kiukondukasalsolvo.Kvazaŭstumblelaprogramopalpadasintermiriadodaeblecojtiun,kiulaŭtaksepromesasmaksimumanavantaĝon.Notindaske,juplilaspertulojplifajnigistiunmetodon,despliilisamtempeantaŭenpuŝisalianmiriganteknikon:laaŭtomatandemonstradondeteoremoj!Jes,amiko,sufiĉasesprimiaksiomonenformalalingvoporkekonvenaprogramomatematikepruvuiunteoremon.Tioaspektaskielinteligentakonduto–midirus,ketemaspriembriainteligento,priunusolafacetodeniamensadiamanto.SedekzistasamasodealiajaplikojennuntempaAI,kieniapenaŭprogresas,kienitordasprogramojnkielviŝtukonporkolektinurkelkajngutojn.

Perko-Kiujnaplikojnvialudas?

Prof-oCerbit-Nistumblasenĉiujkazojkieniklopodasnutrikomputilonplimalplirekte,ekzemplepernaturalingvo,anstataŭverŝilaen-datenojnenstriktanskemon(kielnikutimefaras),kiunkomputilolaŭprograme‘komprenas’.Fifamaekzemploestasaŭtomatatradukado.Dumla50-ajkaj60-ajjarojoninaivekredis,keaŭtomatatradukadodeununaturalingvoalaliaestisproblemoperfektesolveblaperadekvataprogramego,senurdisponipripotencakomputilokunvastamemoro...Ka-ta-stro-fo!!Latutaprojektopetardefiaskis!Homalingvojaestastiomriĉajeambiguajvortojkajfrazelementoj(senparolipriidiotismoj...),keneniuprogramo,eĉdisponantaprisuperabundaenmemoravortaro,scipovasĝinmastri.

Perko–Aŭtomatatradukadotamenestaspraktikeuzataporteknikajtekstoj...semineeraras!

Prof-oCerbit-Jes,sedentiajtekstojlavortojĝeneralehavasnurunusenconkajfrazojsimplanstrukturon.Eĉĉitielatradukoofteestasplorinda.Sedĉiumedalohavasduflankojn.Tiuneatenditaabortaĵoestispotencaimpulsoporlaĝeneralalingvistiko,kieoniekvidislabezononfundeesplorilastrukturondehomalingvoantaŭolĝinprezentialmaŝino,pardonu...alneortemo!

Perko-AladinNeortemo!Ĉulamomentonematuriĝisporĝentilaprezentado?Kionviesenceesperasatingiperĝi?Aŭĉumidiru...perli?

Prof-oCerbit-Diru,kielalviplaĉas!Mitreŝatastiunfilozofiandemandon,sedĝivenasiomtrofrue.

Vicertescias,kenuntempe-certeenJapaniokajUsono-oniprojektaslaKvinanGeneracionporla90-ajjaroj.Novtipakomputilo,meze1000-obleplipotencakajrapidaollanunajkorifeoj,devasnaskiĝielgigantainvestodescienco,pintateknologio,business....kajfolajideoj!Interlakvinanojtroviĝasduĉefajtipoj:scienco-orientitajkajinteligentaj.AmbaŭforlasoslaklasikanvonNeumann-arkitekturonfavorealparalela,samtempaprilaborodelainformo-fluo.Ilitielmodesteekimitosniancerbanmekanismon.Lascienco-orientitajestoskalkul-titanoj,avidebezonatajporsimulado-modelojenmeteologio,plasmofiziko,astrofiziko

kajĉiajaplikojkieintervenasnenombreblakvantodasamtempeinteragantajparametroj.Lainteligentaj,siaflanke,havosparol-kajaŭskultkapablonkajscipovossuplemanipulifigurojnkajsimbolojn;cetere,ilineverekalkulossed‘induktos’jerapidodeunumilionodainduktojposekundo.

Perko-Induktos?!Mineprecize...

Prof-oCerbit-Nu,iliinduktosaŭ‘rezonos’sevipreferas,elapartajfaktojilikonkludosalĝeneralaleĝo,elspecojilideduktosspecaronkielPIVtieltrafedifinas!LaKvinaestastimigeambicia,ĝiajneortemajidojdialogoskunhomoenpreskaŭ-naturalingvo,donepluperedespecialiĝintajkomputikajlingvojkielCOBOL,FORTRAN,BASICaŭiliajderivaĵoj.Neortemojakomprenosiagradenianparolon,eĉdisponosprilernigajprogramojkiujpliigosĝianĝeneralanscion.

Perko-KajAladin?

Prof-oCerbit–Prototipo...deprototipo!Niĉitieesplorasnurkelkajnellabazajprincipojdeasociajmemoroj.Niaatentoapartekoncentriĝasjeellaborodenovajkonceptojekdeplisimplajnocioj.Sintezado,sevivolas.Aŭinteligentakombinodedisajelementojporakiriplialtanscion!

Perko-Vilasasminsenspira!Inteligentakombino?Sedtiojaestasĝermodepensado!Ĉuviaproto-neortemoveredisponaspriinteligento?Verainteligentosimilaalmensakapablo?Sedtioestasrevoluciapaŝo!Ĉuviblagasaŭseriozas,Profesoro?AŭĉumisobreatribuutionalmiaMadejro?

Prof-oCerbit-Replenigu,amiko,Madejropufigasminplenforma!Kialrifuzialkomputilo-kajdesplialneortemo!-inteligentanagadontipecerban?Ĉupensadoneestasfinfineioaliaolneimageblekompleksainformo-zigzagadointerdiversajhierarkiajnivelojdeniacerbo?Sufiĉasmalmuntitiunmakro-cirkvitonporkapabliĝincibernetikeimiti!

Perko-Tamen...Fojekonsiderukalkulprogramon.Ĉukomputilotiekonsciekalkulas?Ne!Ĝiajcirkvitojsimplekondutaslaŭfizikajleĝojkajjemakro-niveloninomastion‘kalkuli’,kvankamlakomputilonurblindemanipulassimbolojn!

Prof-oCerbit-Kajhomo?Kiamli‘kalkulas’,ĉufaktelinemanipulasmensajnsimbolojn?Kajmanipulisimbolojnestasnenioaliaolflagrigimiriadondaneŭronojlaŭdiversajskemoj.Sedfaktelineflagrigasneŭronojnĉarĉilastajblindeflagrasprofizikajleĝoj!Kiedolafundadiferenco?Mikredas,ketianeekzistas.Antropocentrismo,Perko!‘Pensado’estasabstraktastrukturo,iumodoporpriskribikompleksajneventojnkiujdisvolviĝasenmedionomitacerbo.Sedpensadookazasenmilionojdacerboj,ĉiujfiziketremalsamaj.Do,kioesencegravas,estasnelamediomem,sedĝiastrukturo!Lasamakirladopovasokazienkiuajncerbokajsekveneniuhomorajtasproklamikelisola‘pensadas’.Senunsamstilakirladookazasentutenovamedio,ne-cerba,ĉulicasneikepensadomanifestiĝasenĝi?

Perko-Ne...Ielvipravas,sedtiolasasenmistrangansenton!Estasalmimalklarekiunrolonvitiamatribuasalkonscio.Pensadojaestasaktiva,dokonsciaagado.Ĉuvinunpretendas,kevianeortemohavas(aŭhavos?)konscion,similanalnia?

Prof-oCerbit-Ĉumipretendis,kelijampensadaskielni?Aladindisponasnurprirudimentajpenserojkajlianunamedio(liauniverso!)estastrelimigita.Sekve,liakonscioestassamerudimentakajsamelimigita.Tioeblepovasŝokiiujn,sedminevidaskialneortemo,kiaAladin,nepovushaviiomankonscion.Konscio,Perko,estassciopriproprajpensoj-almenaŭ,senikonsiderasnurĝianintelektankomponantonkajlasaspreteratentolaflankonpsikologianaŭmistikan.Eblejenametaforohelpos.Prenulibron:ĝiajliterojestassignaloj,lavortoj-simboloj,ĉiufrazo-ideoaŭpenso,kajlatutaverkorespondasalkonscio.Algravaverkonidoatribuualtankonscion,allibreto-gracilankonscion.AllaAladinalibretorespondasliliputakonscio!Cetere,fojerememoru:kiaestiskonsciokiamlaunuajvivoformojekloĝissurniaTero?Ĉuĝinelanteprogresis,laŭĉiujevoluajŝtupoj,ekdenuloĝisniastadio?Kialrifuzisimilanvojonalneortemakonscio?Sedmineplueteoriumos.EnapudasalonoAladinninatendas.Venu,amiko!

Perko-Tianinvitonminerifuzas.Momenton,Profesoro,mikunportosnotlibron!

***

Lalastanpartondetiudiskutonipublikigasnesenhezito...kajkungrandaembaraso!NiasolafontojaestashasteskribaĉitajnotojfaredePerko.Kajnihavasmotivonsuspekti,kelianraportonnutrisnesoleveremosedankaŭjunulaentuziasmo.Bedaŭrinde,liforvojaĝisporeksterlandaferiadokajninepovisakirilianformalanaprobonpriĉioprotokolita.NitamensukcesiskontaktiProfesoronCerbitporkonfirmo...sedĉilastakunenigmaridetonurdeklaris,keMadejroestasdiatrinkaĵo!Do...?

***

Prof-oCerbit-Jenniasanktejo!Kielvividas,niaprototipamuntaĵoestasiomhibrida:partediskoj,konzolokajekranojellaKvara,parte(nevidebla!)asociamemorokunvoĉ-analizakajvoĉ-sintezaen-kajeliroj.

Perko-Sedlijamfunkcias!Kionlifaras?

Prof-oCerbit-Efektive!ProbuĝetajmotivojnioftelasasAladinplenumiamasondataskoj,kutimerezervitajalordinarajKvaruloj.Enlanunamomentolikunlaborasalgigantakalkuladoporlongtempaveterprognozo.Sednipovaslintrankvilepridemandidumkelkajminutoj:lineniamdistriĝas!

Perko-Pridemandi?Laŭtvoĉe?

Prof-oCerbit-Kompreneble!Aladindisponasnunprimalgrandavorto-stokokunproksimume400nocioj.Tiujjamestasriĉe‘interkonektitaj’,kajĉiunova‘leciono’ĉuprecizigasiliansemantikanenhavon,ĉuplivastigaslianuniversonpernovajkonceptoj.Nekredeble,kiomliprogresisdumnurkelkajmonatoj.Nu,kionviŝatuslinrakonti?

Perko-Mi?!Minetujkuraĝas...

Prof-oCerbit-Bone,mimontrostresimplanekzemplondeliarezonado.Ĝiestasmatematikeinspiritaĉartiopermesasalnistriktekontrolilianlogikon.Aladin,miestasProfesoroCerbit.Saluton!

Aladin-saluton!

Prof-oCerbit-Aladin,kompletigu:unu,du,tri,kvar...

Aladin-...kvinsessepoknaŭdek!

Prof-oCerbit-Dankon!

Perko-Sedtioestasinfanesimpla!Mipovastujskribiprogrametonpormiahejmakomputilokiufarosekzaktelasamon!

Prof-oCerbit-Viforgesasionfundamentan,amiko:Aladinnehavasprogramon!Liunuerekonaslaindividuajnkonceptojn‘unu’,‘du’,‘tri’...postemalkovrasjeplialtaniveloiliankomunantrajtonkajligitecon,kajfineinterpretasmianinstrukcion‘kompletigu’antaŭolformulisianrespondon!Vinehavasideonprilaterurakompleksecodelatutaprocezo!

Perko-Senprogramo...apenaŭkredeble!Sedkiallihaltisĉedek?Ĉulinescipovasnombriplialten?

Prof-oCerbit-Efektive!Ankaŭtioestasapenaŭkredeblaporlaiko,precipesepripensi,keAladinentiusamamomentovoradasastronomiankvantondameteologiajkalkuloj.Vijasciu,keunu,du,tri...estasporlinociojkiujnlifundekomprenas.Ĝisnunninelernigislinnombritransdek.SedkiamlifunkciaskielsimplaKvaruloninutrasliankalkulprogramonperĉiajnombrojkiujnliblindemanipulas,ceterekielfarasĉiujnuntempajkomputiloj.

Perko-Kiookazos,semidemandoslinnombritransdek?Ĉurifuzo?Aŭsilento?

Prof-oCerbit-Mineniamprovis.Nu,demandu!

Perko-Aladin,miestasPerko.Saluton!

Aladin-perkosaluton...neeble...salatokajperko...jesbongusta!

Prof-oCerbit-Hahaha...bonegablago!Bonega!Negrimacu,amiko,tioestasnurunuelnenombreblajsurprizojkiujnninrezervasasociamemoro.ĈeAladinlasemantikavalorodeperkorilatasalzoologio,fiŝkaptado...kajĝiagastronomiasekvo!PorAladinsalutantafiŝoestasioneebla,tiallidubispri‘saluton’kajtujserĉisparonimonkuneblarilatoal‘perko’...hahaha...konfesu,kelieleganteelturniĝis!

Perko-Sufiĉe!Nividu,kiununridos!Aladin,kompletigu:unu,du,tri,kvar,kvin,ses,sep,ok,naŭ,dek...

Aladin-...fantodamoreĝoaso!

Prof-oCerbit-SanktaBito!Tianmineniamaŭdis!Haha!Domaĝe,keAladinmemnehavassufiĉankonscionporĝuisiansenvolanspriton.Porhumor-kreakajhumor-ĝuaneortemonidevosatendilasesan(aŭdeksesan?)generacion.Tiusurprizarespondo,Perko,simplesekvaselliasciopriludkartoj-nijakomencisinstruiallilaelementojndebriĝo.Ĉuvinunkomprenas,kiunkolosanedukanlaboronniankoraŭdevasplenumi,tialkenianeortemabebofariĝuinfano?

Perko-Neortemajpedagogojkajpsikologojhavossenzorganestontecon...Ĝisnun,Profesoro,Aladinnurrespondas.Ĉuliankaŭkapablasionmemstaredemandi?Aŭsimpleiondiri?

Prof-oCerbit-Certe!Sedĝisnunmiintencelasislinenlatielnomita‘respondamodo’.Entiumodolinurreagasallaŝanĝokiunenvenademandoestigasenlianuniverson.Semiŝaltaslinen‘demandanmodon’,tiamlimemdevosmontriiniciativon.Tioestasfundetremalsimilasituacioporliaasociamemoro,kiunlidevosesploriportrovieventualan‘truon’ĉeasociitajnociojkajtiun‘truon’transformiensenchavandemandon.Fakte,tiu‘demandamodo’eksterordinaregravasĉarenpostajgeneraciojĝifariĝosdeirpunktoporpluevoluoalkreemo,ideo-generado,scivolemokajsimilajkapablojdeniaflorantacerbo.Bone,nifojevidu,antaŭollasilinsola,ĉulidezirasiondiriaŭdemandi.Jenla‘demanda’!

Aladin-profesorokierestasevadin?

Perko-Evadin?!Ĉuneortemino?

Prof-oCerbit-SanktegaBito!Denove...Kianstultaĵonnifaris!Nijafojesciigislinpriniaintencokonstruiduanprototipon,Evadin,tialkeiliduopepovudialogi.Pimpaeksperimento,ĉune?Ka-ta-klis-mo:intertempelaministeriopanikehakisennianbuĝetonkajEvadinfariĝisfatamorgano.Sedkielmiklarigutionalliasimplanimamenso?Ĉiamlinunripetaslasamandemandon!

Perko-Nunmiscias:AladinNeortemoestasefektive‘li’kajneniel‘ĝi’!Viaspektasembarasita,Profesoro.Ĉuankaŭvielturniĝos?

Prof-oCerbit-Aladin...hm!...Evadin...nu,Evadinbaldaŭvenos!Ĝisrevido!

Aladin-duevadinbone...mivolasionaldoni...vinunlasasminlaborikielvulgarajesvulgarakvarulo...deontologiamisago...ĉuviimagaslainferanenuon?...komputimilionojndanombrojposekundosenunusolaeraro...hokiommiŝatusfojeglitisuperinstrukciokajproduktiĝentilanerareton...dolĉamomentoĝiestos...homesublima...

***

Lazumadodeladiskojiĝispliforta,lakontrolo-lampetojpliekscitebriletis.ĈuAladinsubitedevisperlaboriekstrankvantegondakalkuloj?Aŭĉutioestiselektronikametamorfozodenaskiĝantaemocio?

Notoj

1InterbitokajcerbooriginaleaperiskielunuellamultajkontribuojenSertagratulatoriainhonoremJuanRégulo(Volumo4–1987/88),eldonitafarlaUniversitatodeLaLaguna(Tenerife)okazedelaemeritiĝodeProf-oJuanRéguloPérez.Lanunaeldono(majo2006)enhavekorespondasallaoriginalasedkunkelkajlingvajretuŝoj,novatipografiaaranĝokajĉitiujNotoj.

2Depostlaunuajmonstrepezaj,unutaskajkomputilojellajaroj1950ĝislanunajgracilekunporteblaj,multtaskajjuvelojlakomputilarospertisfulmanevoluon.Oni(iomarbitre)dividasilinenkvargeneracioj,ĉefedependedelarapidodelacentraprocesoro,lakapacitodelainternamemorokajdelauzatajprogramlingvoj.Ĉiujnuntempajkomputilojapartenasallakvarageneracio.Lakvina,optimismeanoncita‘ekdelajaroj1990’ĝisnunnurerebalbutasjelaboratorianivelo.

3Tiovalidisĉirkaŭ1985sedekdetiamlaelektronikaminiaturigonekredebleprogresiskajpreskaŭĉiumonateonianoncasnovanrekordonporĉipo-kapacito,internamemorokajcentraprocesoro.

4AntaŭkelkajjarojlaspecialiĝintaŝakprogramoDeepBluevenkislamondĉampiononKasparov.KromtiuDeepBluejamekzistasplurajaliajsamnivelajsedĉiujuzassian‘brutanforton’(centmilionojdaludo-variantojposekundo)portielmensefrakasilahomanoponanton.Ilinenielestas‘inteligentaj’,eĉ‘nescias’keiliŝakludas.

DuapartoProgresemaideologio

BertoltBrecht

Demandojdelegantalaboristo

KiukonstruislaseppordanTebon?

Enlalibrojtroviĝasnurlanomojdereĝoj.

Ĉulareĝojmemlarokblokojnaltrenis?

KajlatiomoftedetruitaBabilono,

kiuĝintiomfojerekonstruis?

EnkiujdomojdelaoreradiantaLimao

loĝislakonstruistoj?

Kiamlalongaĉinamuroestisfinpreta,

kienirislamasonistoj?

Romolagrandaestasplenadatriumfarkoj

sedsuperkiujntriumfisĝiajCezaroj?

ĈuBizancolaprikantita

nurpalacojnhavisporĝiajloĝantoj?

EĉenlalegendaAtlanto

ladronantojalkriegissiajnsklavojn

lanoktonkiamĝinenglutislamaro.

LajunaAleksandromilitakirisHindion.

Ĉulisola?

CezarovenkislaGallojn.

Ĉueĉunusolankuiristonlinekunhavis?

LareĝoFilipoploriskiampereisliamilitŝiparo.

Ĉuneniualiaploris?

FrederikolaDuavenkisenlasepjaramilito.

Kiuvenkiskromli?

Unuvenkoĉiuflanke.

Kiuestigislavenkhaladzon?

Ĉiundekanjaronunufamahomo.

Kiupagislaelspezojn?

Tiomdainformoj,

tiomdademandoj.

Originalo:‘FrageneineslesendenArbeiter’

Tiutradukoaperisenderesperantist(junio1967)

Tradukoj

EllarevuoVrede

***

ĈunejustecoenĈilio?WillyCourteaux

ĈulaHagatribunaloporMilošević?WillyCourteaux

OficialaperfortoWillyCourteaux

Repagoaŭkonkerado?GeorgesSpriet

ĈiuterorismoestaskrimoWillyCourteaux

Okcidenta‘supereco’WillyCourteaux

UnutagonenGazaLudoDeBrabander

VasalojWillyCourteaux

Nov-KoloniismoLudoDeBrabander

IrualGaza!UriAvnery

OroporNikeAntoineUytterhaeghe

SolidarecoGeorgesSpriet

KajseFranciomalakceptuslaKonstituciondeEU?GeorgesSpriet

AtomnukleakonfliktoenIranoMohssenMassarat

PolemikopriIsraelokajlapalestinapopoloLudoDeBrabander

LakuraĝaparoladodeNobel-premiitoHaroldPinterHaroldPinter

AliancoporpunilapalestinandemokrationLudoDeBrabander

BatalokontraŭlaneleĝajenmigrantojenUsonoKonradEdge

LibanosurlapolitikaŝakludejoGeorgesSpriet

Prilaaŭtoroj

WillyCourteauxestaspensiitaĵurnalisto.GeorgesSpriet,LudoDeBrabanderkajAntoineUytterhaegheestasstabanojdelapacmovadoVredev.z.w.Ladevenokajkvalitodelaceterajaŭtorojestasindikitaenlaartikolomem.

TiujtradukojenEsperantoaperis(kajpluaperas)enlaretpaĝarodeVrede[www.vrede.be/esperanto]

ĈufinejustecoenĈilio?

LaaferoPinochet,kiuestiĝisprolaarestordonofarhispanaenketajuĝisto,dumtempeakirissimbolanvaloronĉelapublikaopinio,precipeenlaokcidentamondo.Pinochetnunvidiĝaskiellaprototipodekrueladiktatoro.Onijanepovasnei,ketialiefektiveestis.Seddumlalastajjardekojlineestislasola,nekenLatin-Amerikonekalie.SelareĝimodePinochettamenfariĝissimbolo,tionklarigasdiversajfaktoroj.

Unufaktoroestasjena:Ĉilioestaslaplejmalnova-doverŝajnelaplejsolideestablita-demokratioenLatin-Ameriko.Depostlasendependecodetiulando,en1818,tiejaestisstarigitaiubazodedemokratiasistemo.Kvankamlaunuakonstitucioestistrekonservativa,ĝiameritoestiskeĝiekzistis.Tiotamennesignifis,kelahistoriodetiudemokratiodisvolviĝissentumultoj,nekkelaarmeaintervenosubPinochetestislaunuamilitistamisfarodumladudekajarcentoentiulando.Tamen,dumlajardekojantaŭPinochetĈiliohavisimagondefirmeenradikiĝintaparlamentasistemokunpolitikajpartiojkiujsinspegulisallamodelodeokcidentaEŭropo.Setiodumlongatempotielpluekzistis,oniklariguperlasimplafakto,kelaplejmultodelaregistarojestispurekonservativajkajnenielintencisĝenilakapitalismon.

Tiofiniĝiskiam,sublaprezidentecodeAllende,oninaciigisplurajnbankojnkajsektorojndelaekonomiokajeĉkomencisdisdividilagrundonplijuste.Plue,dumlaregadodeAllendeĈiliospertisekonomiankrizon,similanallakrizojkiuj,dummultajjardekoj,detemp’altempoankaŭokazissubkonservativajregistaroj.SedenlakazodeAllendeonikulpigislasocialismanfononkiellakaŭzodelaekonomiakrizo.Cetere,tiunkrizonpliigisbojkotodelausonajbankojkajlaMondaBankokiujrifuzishaviginovajnkreditojn.Krome,latutookazisensferodemalvarmamilito,kiesocialistaregistaro(apogitadekomunistoj)-almenaŭlaŭvidpunktodeUsono-estiskonsiderataaliancanodeSovetunio,doŝtatamalamiko.

Nedaŭrislongeantaŭolonikomprenis,kelaŝtatrenversofarPinochetneestisnurintervenode“dasMilitar”[militemo],sedfaktekonspirodelaproprakajeksterlandakapitalo(ITT),deusonajsekretajservoj(CIA)kun

lapasiva(?)helpodelaĉiliajkristan-demokratoj(amikojdeCVPenBelgio...)kajdeladekstraNaciaPartio,aldonealtenebrajagojdecertajulojdelakatolikaeklezio(interkiujlafifamaflandrapastroVekemans).

Laskuokiunspertislapublikaopiniocentobleplifortiĝisprolaĉeestodepreso-fotistojkajTV-kameroj.Latiamajbildojkvazaŭbruleenmemoriĝis.LafotodeAllende,kunkaskokajmaŝinpafilo,kelkajnminutojnantaŭliamorto.Labildojdelasportastadionokunmilojdamalliberuloj:labelgoMauriceDeWildejaneestislasolaTV-ĵurnalistokiuproprokulevidislaperfortanpuĉonkajtiunbilderegistris.Lainformolaŭkiuenlastadionotrepopularakantistoestistorturita-oniliajnfingrojnforhakistialkelineplupovuludigitaron.Lahalucinigarakonto,kiellasoldataĉoenrompislaloĝejondelakanceremortantaPabloNeruda.PostelabildojdelaentombigodeNeruda,lafunebraprocesiokundekmilojdasekvantojkiujskandadis“CamaradoPabloNeruda,presente,ahorasiempre”[KamaradoP.N.,prete,nunkajeterne],kriokiueĉnunenorelumas,samekiellasubitaekkantounuvoĉa,farlaamaso,delaInternacio.Kajĉioĉidumĉeestiskaskumitajsoldatojsurvoje,kunsenmova,duramieno,kiujnericevisordononinterveniĉardekojdaTV-kamerojpretisregistrilamasakronkiutiamneevitebleokazintus.

Ankaŭpostrestasunuapartabildokiungazetojkajlibrojofteremontras.TemasprifotokiunlajuntodePinochetmemdisvastigis,ĉarĝiestispaŭzafotodekelkajĉefgeneralojkunmezesidantaPinochet:brutalajvizaĝoj,kunpremitajlipoj,nenienrigardajokuloj.Lamemfidabildodelapotenco,depaŭzantajgeneralojkiujmemnekonsciis,keilineaspektaskielherooj,sedkielpolitikajgangsteroj.

Lapuĉoestigisprofundajnvundojnenlaĉiliasocio.Eĉhodiaŭ,kiamenĈilioĉiukiutionvolasankaŭpovassciikiomkruelelaarmeoagadisporsufokilademokration,Pinochetkajtiesanaroankoraŭhavasglorigantojn.SufiĉasrigardilabildojndemanifestantojporPinochet-strange,senipovasfiditiujnbildojn,plejoftejunajvirinoj,fanatikajadorantinojdekrudapotenco.

Ieltiamaltrudiĝasjenademando:ĉufakteestasoportune,ketiujmalnovajvundojdenovedisŝiriĝuprolaprocesoPinochet?Larespondosimplas:tiujvundojneniamsaniĝis.Iliadepusis.Laĉiliasociopovassaniĝinursetiupusoestasforbruligita.Tioeblasnurperjusteco.

Ĉulaprocesoalportostiunjustecon?Nitionnescias.Sedseĝineokazos,tiamlapolitikakajjusticapotencodeĈilioportosgravanrespondecon.Protioestasbone,kelaprocesoneokazuieeneksterlando,ekzempleenHispanio,sedenlapropralando,kiePinochetversigissangon.Tiuprocesoverŝajnelongedaŭros.SePinochetdecusdumemortitiamenplurajrondojsendubeonikontentesuspiros.SedentiukazolavundojpluepusosenĈilio.Kajlaŝancoporsaniĝoestosdumlongeperdita.

WillyCourteaux

EllarevuoVreden-ro345(septembro–oktobro2000)

ĈulaHagaTribunaloporMilošević?

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Oficialaperforto

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Repagoaŭkonkerado?

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Ĉiuterorismoestaskrimo

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Okcidenta‘supereco’

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

UnutagonenGaza

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Vasaloj

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Nov-Koloniismo

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

IrualGaza

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

OroporNike

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Solidareco

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

KajseFranciomalakceptuslaKonstituciondeEU?

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

AtomnukleakonfliktoenIrano

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

LakuraĝaparoladodeNobel-premiitoHaroldPinter

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Aliancoporpunilapalestinandemokration

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

BatalokontraŭlaneleĝajenmigrantojenUsono

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

Libanosurlapolitikaŝakludejo

Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.

MarcosAna

Miavivoestaskorto

NerondaestaslaTero

sedkvadratakorto

kiehomojcirklepaŝas

subblindigestanaĉielo.

Sonĝemividislamondon

kielspektaklonrondan

kovritanperĉielbluo,

kunurbojkajkampoj

pacaj,kungrenokajkisoj,

kunriveroj,montojkajmaroj

vastaj,kieboatojflosaskajkoroj.

Sedlamondoestasnurakorto

(kortomalvasta,kie

homojstumblasronde).

Foje,kiammialkroĉas

miankradanfenestron,miokule

palpaslalumanvivon

kiunminursonĝeesploras.

Tiammidiras«lamondo

estaspliolaltmurakorto,

pliollaterurajkaheloj

surkiujmiforvelkas».

Kajmiaŭdasmontojn,liberajn

voĉojnintersveltajpoploj,

laplaŭdankirlondel’rivero

kiumianeŝafodonzonas.

«Jenlavivo»minalkrias

aromojpuraj,«jenlavivo»trile

kantasfringoj,kantaslamuzik’

enlablanke-bluavaz’del’tago,

kajkantasgejunularido...

Sednurmaldormasonĝ’ĝiestas.

(Miafenestro-kradoestasflanko

desonĝ’kiuensturmaslakampon).

Mivekiĝas–kajjamĉioestaskorto–

korto,kielantepaŝas

homoj,homojkajombroj.

Depostplioljarcentomi

enmasonitanaskiĝis,

lamondonforgesis

kajlasusurondel’arbo,

forgesislafajranpasion

kiunlaamosurlipojnplantas,

forgesisĉupordojekzistassenŝlosil’

aŭmanojsenstigmatoj.

Jammikredas,keĉio

eksterlasonĝoestasnurkorto

(Kortosubŝiritaĉielpeco,

kortocinika,fermita

permurojfulmoŝirmaj).

Nuneĉlasonĝominnepluportas

almiajliberajjaroj.

Kajĉio,ĉio,ĉio

eĉensonĝeestaskorto.

Korto,kienunrondevagas

miakor’-najlita,

miakor’-nuda,

miakor’-krianta,

miakor’kiuensorbis

lagrizondelakorto.

(Kortokiehomoj

paŝasblinde,

senfine).

Originalo:‘Micorazónespatio’

TiutradukoaperisenNordaPrismo(1972/3)

MarcosAnaestis18-jarakiamniĝislaHispanaCivilaMilitoen1939.KieljunulolibatalisflankedelaagresitaRespublikokajprotiolavenkintareĝimodeFrancokondamnislinal22jaraenkarcerigo,enlamalliberejodeBurgos.Eltiuteruratravivaĵofontasĉitiuemociigapoemo.

StudotagoEsperantokajIdeologioj

(Gent/Belgio-20/10/2001)

PrelegodeAlbertoFernández(Gent)

LaideologiastumblointerSocialismokaj(la)InternaciaLingvo

Unuemirakontosanekdoton.

Ĵuspostladuamondmilito,en1947,-mitiamestis17-jara-mihazardemalkovrisEsperantonkajtujeklernisĝinkungrandegafervoro.LaideodeInternaciaLingvo1estispormiiograndioza.Entiusamaperiodomifariĝismembrodelalokasocialistajunularmovado.Iuntagonmirenkontisunuellanaciajgvidantojdetiumovado.Liestishomoklerakunbonareputaciokajliinformisminpribaldaŭokazontainternaciarenkontiĝodesocialistajgejunuloj.Mitiamkunnaivaentuziasmodiris:“Ho!SedtioestosbelegaokazoporpropagandiEsperanton!”.

Kiellireagis?Unue,lilaŭteridis.Poste,treseriozelirespondis:“Esperantoestasiomalbona!”

Mirestismuta.Kvazaŭfulmomintrafis.Kajminenionkomprenis:kielpovuslingvoporinternaciakomunikado,lingvoporplifaciligikontaktojninterlapopoloj,lingvokapablaklerigilalaboristanklason,lingvoporkontraŭbataliŝovinismon-kieltialingvoenlakapodeseriozakajkompetentasocialistopovusesti‘iomalbona’?

Stranganekompreno

Enlapostajjaroj,kiammiiompostiomekkonislaesperanto-movadonkajĉefekiammiiometeaktivisenlalaboristaesperanto-movado,miofterememoristiunanekdotonkajmikonvinkiĝis,ketiuhomoestisverŝajnemisinformitaaŭfuŝinformitadeiujesperantistajzelotoj,aŭkeliestisviktimodeantaŭjuĝoj.AŭebleliestisnurskeptikakajkonsiderisEsperantonnaivautopiaĵo?Sedmiankaŭspertis,kelineestissolainter

gvidantojkajrespondeculojenlalokakajlandasocialismamovadopormontrimalinteresonkajnekomprenonprilalaboristaesperantismo.Tiopovasaspektistrangeĉarjaekzistasplurajkomunajkarakterizojinter,unuflanke,labazasocialismaideologiokaj,aliflanke,laprincipodeinternacialingvokajtiessignifoporlalaboristajesperantistoj.Jenkelkajekzemplojdetiujkomunajkarakterizoj:

.unue,enambaŭvivasinternaciismajideojpriunuecodelalaboristojenlamondo

.due,socialismoestasligitaalsciencaplanadodelasocio,kajEsperanto,kielkonstruitalingvo,bonekongruaskuntiukoncepto

.trie,komunainternacialingvo,kielEsperanto,ielsubfosaslanacianlojalecon,dolaŝovinismonkiumemnutrasmilitismonkajkapitalismon-dumalamikojdesocialismo

.kvare,lapraktikauzodeEsperantoestasgravaporlaedukadodelaboristoj,do,poriliaemancipado,kiunsocialismosamealstrebas.

Konklude,lasocialismaideologioestasprincipetreakordigeblakunlademokratiaspiritodeEsperanto.Dekievenastiunekomprenointerambaŭ?Kiofundemalglatas?

Ĉukulpaslaoftajmisprezentojaŭnetaŭgainformadoelesperantistamedioportionklarigi?Aŭlasameoftajantaŭjuĝojkajskeptikismodelat.n.‘eksteramondo’?Certe,ambaŭfaktorojnekontestebleintervenassedentiuĉikazomultepligravasioalia,ioprincipa-nomemankasenlaĝeneralamarksismaideologioaprobasintenorilatealInternaciaLingvo.2Peraliajvortoj,laoficialadoktrinodelaĉefajmarksismajteoriistojestasnenielfavoraporlakonceptodeInternaciaLingvoĝeneralekajtieskonkretaformoenlalingvoEsperanto.Mikonfesas,kenurantaŭdekodajarojmitioneksciiskajtiamkomprenislakonsekvencojn.

Nifojeekzamenutiontrekoncize.

Iomkontraŭ,apenaŭpor

Unuenisciuke,enlaepokodelat.n.‘utopiasocialismo’laideodeiu‘mondalingvo’aŭ‘universalalingvo’tamenapartenisallanebulaj

konceptojpriestontasocialismasocio.UnuellatiutempajplejinfluajfigurojestislapolitikafilozofokajfamafrancaanarkiistoPierreJosephProudhon(1809-1864)kiueĉiomfantaziispriiulangueuniverselle.3

SamtempulodeProudhonestisKarlMarx(1818-1883),laĉefafondintodela‘sciencasocialismo’,la‘marksismo’.Marxestisnesolefilozofosedankaŭradikalaekonomiistokajrevoluciagvidanto,kunklaraj,fundeellaboritajkonceptojprilaevoluodelasocio.Do,ninedevasmiri,keliakrekritikislautopiaĵojndeProudhonkajeĉmokisliajndiletantajnklopodojnpri‘universalalingvo’.4EnlaampleksaverkarodeMarxoniapenaŭtrovasiunmencionaŭaludonpridezirindecodekomunainternacialingvo,eĉnekieleventualaligilointerlalaboristajmovadojdediversajlandoj5kiuj,ekde1864,klopodisinternaciekunlaborienlaInternaciaLaboristaAsocio,kiunhistoriistojnunnomas‘UnuaInternacio’(ĉarpostevenisankaŭDua,TriakajKvaraInternacio).

SamekielProudhon,ankaŭMarxvivisenepokoantaŭlaaperodepraktikefunkciantainternacialingvo,kielEsperanto.Tionevalidasporlamarksismeinspiritajideologoj,kiujnminunrapideprezentos.

Lenin(kaŝnomodeVladimirIliĉUljanov)(1870-1924),lafondintodelaBolŝevikaPartio,deSovetuniokajdelaTriaInternacio,estisnesoleefikakajsukcesarevoluciagvidantosedankaŭgravakontribuantoallasocialismateorio,lat.n.‘leninismo’.KielrilatisLeninallaideodeinternacialingvoĝenerale,kajalEsperantospeciale?EkzistasonidirojlaŭkiujLeninestisfavoraallakonceptodeinternacialingvo,eĉkelisciisEsperanton...sedtioestasverŝajnepurafantazio.OnifaktenesciaspriiudokumentoenkiuLeninsinklareesprimasporaŭkontraŭlaideodeinternacialingvo.6Li,do,neaktiveinteresissinprilaproblemo.Nieĉpovasdedukti,kelikontraŭislaideonĉar,kiamen1918laurbestrodeStokholmolindemandisĉulasovetiaregistaropretusaliĝialinternaciakonvencioprilaenkondukodemondlingvoenĉiujlernejoj(entiukazotemispriEsperanto),Leninlakonerespondis“Nijamhavastrimondlingvojn,kajlarusaestoslakvara!”.7La‘trimondlingvoj’tiamestislaangla,francakajgermanaaŭhispana.

MitamendevasinsistiprigravanocioenlaidearodeLenin,nomeliaprincipopriegalrajteco,lingvekajkulture,deĉiujnaciojkajpopolojenla

vastegaSovetunio.Neniuprivilegioporkiuajnlingvoaŭnacio.8Tioestispolitikakonceptokiulegitimislaekzistondelaborista,progresemaesperanto-movadoenlajunaSovetuniokajkiupermesisĝianrimarkindankreskonenla20-ajjarojkajkomencedela30-aj.

Lingvodetruenda

PostlamortodeLeninen1924,lagvidadondeSovetuniotransprenisStalin(kaŝnomodeJozefDjugaŝvili)(1879-1953).Kielniscias,StalinestisdiktatoraŝtatestrodeSovetuniokajĉefagvidantodelamondakomunismodumpreskaŭ30jaroj.Dumlajaroj1937-38laŭordonodeStalinokazisenSovetuniolat.n.‘GrandaPurigo’,kuncentmiloj,eblemilionojdaviktimoj,dependedelafontoj.EntiutragedioankaŭpereispreskaŭlatutaEsperanto-movado.

Sedkiallaesperantistojestiseliminataj?Larespondo,kompreneble,estasplikompleksakajnuancitaolminunskizos.9La‘GrandaPurigo’celishavigialStalinabsolutanpotenconsuperĉiujstrukturojdelaŝtato.Tioimplicis,kelaKomunistaPartiohavutrerigoranmonopolonpriinformado.Esperantistoj,persiajmultajeksterlandajkontaktoj,kapablistrarompitiuninformado-monopolon.Sekve,iliestisdanĝerajkajtialdevismalaperi.Sedaliafaktoroestisaldonamotivoporsilentigilaesperanto-movadonentiuepoko.Komencedela30-ajjarojestisellaboritatreforta,centraŝtatpotencoenSovetunio,kunlarusakieloficialalingvoporlatutalando.Sekve,nepluvalidislaprincipodeLenin,keensocialismaŝtatoĉiujĝiajlingvojhavulasamajnrajtojn.Entiuatmosferoderusaŝovinismolaideologiabazodelasovetiaesperanto-movadofariĝismalkomfortakajĉiuagadoporEsperantosuspekta.Sedankaŭlatradiciainternaciismodelasovetiajesperantistojsubitefariĝissamesuspektindadepostkiam,entiuperiodo,enSovetunioestisdefinitivedeciditeneeksportilarevolucionalaliajlandojsedunuekonstruisocialismansocionenSovetuniomem.

PovasaspektistrangekeStalin,ensiateoriakontribuoalmarksismo,ankaŭsinesprimisprilalingvaproblemoenlaestontatutmondasocialismasocio.Nipovasjeneresumilianvidpunkton:10

.Antaŭ1930,Stalinopiniis,keenlaepokodekomunismolanaciajlingvojkunfandiĝosen

unukomunanlingvon,doen‘ionnovan’.Tioestiskonformaallatiamgvidalingvistika

skoloenSovetunio-kajrelativefavoraporlaideodekonstruitainternacialingvo.

.En1950liestispliimperiismeinspiritakajdeklariske,kiamdulingvojkruciĝas,unu

rezultoskielvenkinto,konservassiangramatikonkajbazanleksikon(...)dumlaalialingvo

iompostiomformortas.Entiukonceptokompreneblenepluestaslokoporlaideodekomunainternacialingvo.

TiopriStalin.Nunsekvasdualiaj,treinfluajmarksistoj.

Intelektulamalŝato

AntaŭlaunuamondmilitolaĉefateoriistodelagermanasocialdemokratioestisKarlKautsky(1854-1938).LivastepopularigislamarksismanidearonsedsamtempetreskeptikisprilabolŝevikarevolucioenSovetunio.Kautsky,kielunua,metislademandondelamondlingvoenlamarksismanteorion.11Lihazardefaristionen1887,t.e.enlajarokiamZamenhofpublikigissianprojektondeInternaciaLingvo.KiontiamKautskydiris?Esence,liforlasislaideonprisupernacia,universalalingvo-kiujaestisheredaĵodelautopiasocialismo-kajsamtempeekskludislaeblecon,kelingvaunuecokreiĝosperartefaritalingvo.Liplueopiniis,kelamalaperodemalgrandajlingvojestasneeviteblarezultodelaekonomiaprogreso.Fakte,tiuortodoksamarksismateoriodeKautskymontrismalkomprenonprilaaspirojdemalgrandajnacioj.Kautskyestistreinfluhavakajonipovasrigardilianvidpunktonkiellabazondelaesencenegativasintenodemarksistojallademandodeneŭtralainternacialingvo.

Tridekjarojnposte,en1918,laitaloAntonioGramsci(1891-1938)reprenislatezojndeKautskysedĉifojeeksplicitekritikiskajseverekondamnisEsperantonmem.12Gramsciestisvereoriginalakajmultflankamarksismateoriistokuninternaciafamokajunuellafondintoj

delaItalaKomunistaPartio.Liopiniis,ke‘serioza’marksistoneinteresiĝupriEsperantoĉar-miiomkruderesumas-Esperantoestasantaŭtempa,netaŭgakajeĉnebezona:

.Antaŭtempa,ĉarEsperantorilatasalutopiojdelapasintecokajĝicelasjamnunsolvilaproblemondelamultlingveco,kiofakteestasutopiasaltoalmalproksimaestonteco.Netaŭga,ĉarEsperantoestaspleneartefarita,do‘mekanika’,nehavashistoriantradicion,nekliteraturon,neksubtilanesprimpovonkajtialĝinepovassukcesi

.Nebezona,ĉarGramscividasenlaestontecoiunekzistantanlingvonkiel‘venkinta’sedenlanuntemporifuzasatribuialEsperantoeĉnurrolonhelpan;nebezona,plie,ĉar-samekielKautsky-Gramscineglektaslaaspirojndelamalgrandajnaciojkaj,inspiritadeintelektulaelitismo,eĉopiniaskelasubajpopoltavolojnetiombezonasinternaciajnkontaktojn...

Nipovasresumitiunrapidansuperrigardonperlakonstatokelagvidajmarksismajteoriistojnenielfavorislaideondeiu‘antaŭtempa’InternaciaLingvoĝenerale,ankaŭnedela‘nuntempa’artefaritaEsperanto.TiubazanegativasintenodelaplejaltajmarksismajaŭtoritatojkomprenebleestisseriozahandikapoporladisvastigodeEsperantoenlaboristajmedioj.Tamen,enlamezajtavolojdelalaboristamovadotiumalaproborilatealEsperantoneestisĝeneralakaj,kiamĝimanifestiĝis,ĝiofteestisplipragmataolprincipa.Eĉaŭdiĝisvoĉojfavoraj,ankaŭderenomajgvidantoj.Mimenciosnurduekzemplojnkiepor-ulojkajkontraŭ-ulojpublikealfrontisunulaalian.

Publikakontraŭstaro

En1907okazisInternaciaSocialistaKongresoenStutgarto.13Dufrancajsocialistoj-unueliliestislafamaoratoroJeanJaurès-metispropononenlatagordon,keEsperantoestuuzataenlaoficialajdokumentojdelaInternaciaSocialistaOficejoenBruselo.Tiurelativemodestaproponofiaskis,ĉefeprotreakrakontraŭstarodegermanasocialdemokrato.Cetere,tiumalakceptoestismalbonedigestitafarsocialdemokratojenlaesperantistamondokajkelkajelili-interkiujlatiamaesperanto-pioniroEdmondPrivat-protestisperpublikaleteroenkiuilisubstrekislakontrastoninterlaprincipainternaciismodesocialistoj

kajtiesrealakonduto.14Vanaprotesto.

Duaekzemplo,ankaŭel1907,rilatasallaunuaInternaciaAnarkiistaKongresokiutiamokazisenAmsterdamo.15UnuellagvidajpartoprenantojestislabelgaanarkiistaaktivuloEmileChapelier(1870-...).Chapelierestissamtempeagemaesperantisto,i.a.kunlaborantoallaInternaciaSociaRevuokajaŭtorodeplurajstudojprilarilatointeranarkiismokajlaInternaciaLingvo.PorlakongresoChapelierpreparisdetalanraportonprilaesenco,utilokajperspektivojdeEsperanto.Sedpromanovrojenlatagordolinerajtisprezentitiunraporton.Krome,Chapelier,kunekunlaitalaanarkiistaveteranoErricoMalatesta,proponisallaKongresorezolucionnesoleporinstigilaanarkiistojn,almenaŭlaplejaktivajn,lerniEsperantonsedankaŭporpostulikelaAnarkiistaInternaciouzuEsperantonkiellaborlingvon.Tiurezolucioestismalakceptita.LaKongresomontrissinplipragmatismaolidealismakajakceptisalianrezolucionkiu“alvokasĉiunkamaradonlernialmenaŭunuvivantanlingvon”.

Kajtamen,malgraŭlamankodeideologiasubtenoenlamarksismaideofluo,jamfrueenla20-ajarcentoEsperantohezitedisvastiĝisenlaboristajrondoj.Kleraj,idealismeorientitajhomojintuiciesentis,keInternaciaLingvoestasneeviteblapartodeestontasocialismasocio.Iliankaŭkomprenis,kepraktikautiligodeEsperantodonosplikonkretansignifonallainternaciismajpretendojdelalaboristamovado.Porililaalvoko‘Proletojelĉiujlandoj,unuiĝu!’estisnevakuaslogano,sedioverealstrebinda.

Internaciismaentuziasmo...

Launuajlaboristajesperanto-grupojestistrebatalemaj.Sufiĉas,portionkonstati,ekzemplelegilaprogramondela‘InternaciaAsocioPaco-Libereco’.Tiuestislaunuaproletainternaciaesperanto-asocio,fonditaen1906.Jenĝiaprogramo:

.Lukti,perpublikaĵoj,kontraŭArmeokajMilitarismo,Kapitalismo,Alkoholismo,kontraŭ

dogmojkajantaŭjuĝojkiujmalhel