Kai Ora 3 - Hanahana.co.nz/online/download/Ma te Pouako.pdf · Ā, kia mārama mai koutou, he...

1

Kai Ora 3Mā te Pouako

2

Kai Ora 3He Kupu Whakataki 3

1. He Whakataki i te Īnanga 5

2. He Āta Tirotiro i te Īnanga 7

3. He Tirotiro i te Hauora o ngā Ara Wai Māori o te Rohe 11

4. Te Huringa Ora o te Īnanga 18

Kōwae Mahi 2 – Te Kōura 20

1. Tā te Māori Tātai Haere i ngā Mea o te Ao Tūroa 21

2. Tā te Ao Pūtaiao Tātai Haere i ngā Mea o te Ao Koiora 25

3. Te Whakaahua me te Whakatairite i Ētahi Momo Kōura e Toru o Aotearoa 28

4. Ngā Mekameka Kai 31

5. Ngā Haonga Ika e Whakaaetia ana i Aotearoa 33

Kōwae Ako 3 – Te Kānga 36

1. Te Whakataki i Te Orokohanga ake o te Tangata – e ai ki te Iwi Maya 37

2. Te Kānga – Te Whakaingoa i Ōna Wāhanga 39

3. Ngā Whakamahinga Tuku Iho o te Kānga e te Iwi Maya me te Iwi Māori 41

4. Te Whakamātau Kāngaparāoa Whakamīharo 47

5. He Aha kei Roto i ā Tātou Kai? 49

6. He Kai Ora te Kānga 53

Kōwae Mahi 4 – Te Kanae 58

1. Te Kōrero o Tōhē 59

2. Ngā Ingoa Wāhi e Taki ana i te Kōrero mō te Haere Roa a Tōhē 61

3. Te Kanae me te Aua 64

4. Ngā Tauranga Ika Tūturu a te Māori 67

5. Ētahi Tohutohu mō te Taka i te Kanae me Ētahi atu Ika i Tēnei Rohe 71

3

He Kupu Whakataki

Kei tēnei rauemi mā te kaiako ētahi kōwae mahi e whā e āta tuitui ana i ngā Tikanga ā-Iwi me te Pūtaiao. He pakiwaitara tuku iho, he kōrero whakaatu meka anō hoki kua takoto mō ia kōwae ako. Ko ngā pakiwaitara hei whakataki i ia kōwae mahi. Anei ngā ingoa o ngā kōwae mahi:

Kōwae Mahi 1: Te Īnanga

Kōwae Mahi 2: Te Kōura

Kōwae Mahi 3: Te Kānga

Kōwae Mahi 4: Te Kanae

I ngā mahere whakaako e whā, ka noho ko ngā kōrero mā te ākonga hei tīmatanga mō ngā mahi, ā, ka rite tonu te hoki atu ki aua kōrero i ōna wā anō. Ka taea ngā kōrero mā te ākonga te kuhu atu ki ngā mahi pānui ā-rōpū, ki te pānui ngātahi, ki ngā pānui wahangū rānei me ētahi atu kōwae mahi.

E 4–6 ngā akoranga kei ia kōwae mahi. He mea whakaraupapa tonu ngā akoranga, he māmā te whai, ā, ka māmā anō te paku whakarerekē kia hāngai ake ki ngā hiahia o āu ake ākonga. Kua takoto anō he kōrero hei ārahi i a koe mō te roa o te wā kia pau ki ia akoranga me ngā mahi e rite ana.

Kua tuhia ngā Whāinga Paetae me te Whāinga Matua o ia akoranga, koia e tohu ana i te aronga matua o ngā mahi mō taua akoranga. Kua takoto anō he Koronga Ako (e whakamārama ana i ngā mea e ākona ana e ngā ākonga) me ētahi Paearu Angitu (ētahi whāinga ako whāiti hei whakaatu ki ngā ākonga) mō ia akoranga. Ko ngā Paearu Angitu e whakamārama ana he aha ngā mea me tutuki i ngā ākonga e eke ai ngā Koronga Ako. E tika ana kia horahia atu, kia matapakia tahitia me ngā ākonga ngā Koronga Ako me ngā Paearu Angitu. Mā konei e mārama ai rātou ki ngā mea hei ako, ā, me pēhea e puta ai ō rātou ihu i ia akoranga.

Heoi anō, he whakaaro noa iho ngā mahere whakaako e takoto ake nei. Ko koutou kē e mōhio ana ki ā koutou ākonga. Kaua e mataku ki te rāwekeweke i ngā mahere nei, ki te kawe rānei i ngā mahi ki tua o tā ngā mahere e kī ana, e tino ea ai ngā hiahia o ngā ākonga. Ka whaihua tonu pea te tiki atu i ētahi o ngā whakaaro whakaako o He Manu Tuhituhi i a koe e kawe haere ana i ētahi o ngā mahi pūtaiao e kōrerotia ana i roto nei.

Ko ngā wāhi tino whaihua pea o taua pukapuka i konei, ko He Tuhinga Takenga Pūtaiao me te wāhanga e hāngai ana ki tērā i Te Pukapuka Aratohu mā te Kaiako (whārangi 81–94).

Ā, kia mārama mai koutou, he tauira noa ngā Paearu Angitu kua tohua i te rauemi nei – mā koutou, mā ngā pouako tonu, e waihanga ētahi atu. Waihoki ngā mahi aromatawai kei te hiku o ia akoranga, he whakaaro noa iho anō ērā, e hono ana ki ngā Koronga Ako e tohua i te tīmatanga o te akoranga.

Kai Ora 3 i te Ipurangi

Kua iri mai ngā kōrero 12 mā te ākonga me ngā kōrero mā te pouako (i ngā reo e rua) e rite ana i hana.co.nz. Ko te whakatakoto, he whakatakoto e taea ana e te maha tonu o ngā momo rorohiko, tae atu ki ngā rorohiko noho tēpu me ngā tūmomo papa kawekawe. Kia kaha te whāwhā tahi i ngā kōrero nei me ā koutou ākonga, ā, ki te whāwhā tahi rātou me ō rātou whānau i ngā rauemi nei, ko te painga atu tērā.

4

Kōwae Mahi 1 Te Īnanga

5

Akoranga 1

He Whakataki i te ĪnangaTe Roa

Kotahi hāora.

Marautanga

Tikanga ā-Iwi

Pūtaiao

Te Whāinga Paetae

Tikanga ā-Iwi – Te Wāhi me te Taiao

Ka whakamārama i ngā whaiwāhitanga me ngā mātātaki o te torotoro mō te tangata, te wāhi me te taiao.

Pūtaiao – Te Ao Tūroa

Te Rauropi

• Ka āhukahuka ki ngā tukanga koiora kei ngā rauropi katoa, me te mōhio anō he rerekē aua tukanga i ngā momo rerekē.

• Ka whakarōpū whāiti ā-pūtaiao i ētahi rauropi.

Te Taiao

• Ka āhukahuka, ka whakamārama i ngā panoni o ngā momo koiora (me ngā mea motuhake o Aotearoa), o neherā tae noa ki tēnei wā.

Te Whāinga Matua

Kia kitea te kaha mōhio o ngā ākonga ki tēnei mea te īnanga, me te rangahau whakautu ki ngā pātai ka whakatakotoria.

Ngā Koronga Ako

E ako ana mātou ki te:

• Whakawhiti, tētahi ki tētahi, i tā mātou e mōhio ana mō te īnanga.

• Whakatakoto pātai uiuinga hei āwhina i a mātou ki te kimi mātauranga atu anō mō te īnanga.

• Kite i te painga o ngā pakiwaitara mō Te Aoniwaho, me ētahi atu kōrero o nehe mō te īnanga (hei tauira, nā runga i aua kōrero kua mōhiotia te huhua o te īnanga i neherā; te whakapapa o te īnanga).

Ngā Paearu Angitu

E āhei ana au ki te:

• Kōrero atu i tāku e mōhio ana mō te īnanga ki aku hoa.

• Whakatakoto pātai e tūhuratia ai te āhua o te īnanga, tae atu ki ōna āhuatanga motuhake, ōna ingoa pūtaiao, ngā tikanga Māori e hāngai ana, te hao īnanga, ngā kōrero tuku iho, te whakapapa me ngā take whāomoomo.

• Taki i te kōrero mō te kimi utu a Te Aoniwaho.

Ngā Rauemi

• Ngā pukapuka mā te ākonga, Te Whai i ngā Īnanga me Te Kimi Utu a Te Aoniwaho

• He pepa A3 (he mea tuhi atu ki runga ētahi o ngā pātai i raro nei)

• He pene whītau

Te Raupapa Akoranga

Huri i te Whare

• Ka whakatakotoria e te pouako ngā pepa A3 huri katoa i te akomanga, kotahi te pātai kua tuhia ki tēnā, ki tēnā. Ka mahi ā-rōpū ngā ākonga. Kotahi meneti e wātea ana ki ia rōpū ki te tuhi i ā rātou whakautu ki te pātai kei mua i a rātou, me te whakawhiti kōrero, wheako, aha atu mō te īnanga.

Ētahi pātai pai mō tēnei mahi

— He aha tēnei mea, te īnanga?

— He aha ētahi pakiwaitara o nehe e mōhio ana koutou mō te īnanga?

— He aha tā koutou e mōhio ana mō te whakapapa o te īnanga?

— Kitea ai te īnanga i hea?

— He aha ngā momo ika e rima o Aotearoa ka kīia he īnanga?

— He aha ngā ritenga tawhito a te Māori mō te hao īnanga?

— He pēhea te hao īnanga i ēnei rā?

— He aha ngā taputapu ka hiahiatia hei hao īnanga i ēnei rā?

— He aha ngā mea e mōhio ana koutou e pā ana ki te huringa ora o te īnanga?

6

— He pēhea te rere haere, te neke haere a te īnanga? Ka rere te īnanga ki hea?

— He aha tā koutou e mōhio ana mō ngā kaupeka, ngā ture me ngā waeture e pā ana ki te hao īnanga?

— He pēhea te āhua o te īnanga? He aha ngā āhuatanga motuhake o te īnanga?

• Kia pau te kotahi meneti, ka huri tākaraka ngā ākonga ki te pātai kei tua tata atu. Ka kotahi meneti ki reira, e tāpiri kōrero ana ki ngā kōrero i tuhia rā e te rōpū o mua tata atu i a rātou.

• Ka pēnei tonu te mahi, ā, hoki rawa ia rōpū ki te pātai i tīmata ai rātou.

• Ka whakapuaki tēnā me tēnā rōpū i ngā whakautu a ngā rōpū katoa ki taua pātai ki te akomanga.

• Kotahi anō te pātai mō te īnanga ka whakatakotoria e ia rōpū, hei tūhura mā te akomanga.

• Ka whakakitea ‘ngā pātai me ngā whakautu’ a ngā ākonga ki tētahi wāhi mārakerake, ā, ka noho ēnei hei punga mō te roanga atu o ngā mahi o tēnei kōwae mahi.

• Ka whakatakina e te pouako te pukapuka Te Whai i ngā Īnanga, ā, ka waiho mā ngā ākonga e pānui, ko tā te pouako, he ārahi haere i te pānuitanga. Ka arotahitia e ngā ākonga ngā pātai o ‘Huri i te Whare’, ā rātou ake pātai tāpiri, me te tirotiro me he māramatanga anō ō tēnā ō tēnā hei tāpiri ki te puna mōhiotanga o te akomanga mō te īnanga.

Hei Whakatoro

• Ka whewherahia e ngā ākonga ngā pātai i tāpaea e rātou hei tūhura, me te whakaatu i ō rātou kitenga ki ō rātou hoa.

• Ka tākina ki ā rātou ake kupu te kōrero mō te kimi utu a Te Aoniwaho. Ka rangahaua ētahi atu kōrero mō te īnanga, tae atu ki ngā kōrero mō te whakapapa o te īnanga.

Hei Aromatawai

• He pai tonu te ngohe Huri i te Whare hei tō mai i ngā mea e mōhio kē ana ngā ākonga e pā ana ki te īnanga. Mai i reira ka kitea me ahu pēhea ngā mahi e tutuki ai ngā hiahia o ngā ākonga.

• Kia tāpaea e ngā ākonga tētahi atu pātai tūhura mō te īnanga, me te kimi i ngā pārongo e ea ai te pātai.

7

Akoranga 2

He Āta Tirotiro i te ĪnangaTe Roa

Kia rua ngā wāhanga ako, kia 50 meneti te roa o tēnā, o tēnā.

Te Marautanga

Pūtaiao

Te Whāinga Paetae

Te Ao Tūroa, Te Rauropi

Ka whakarōpū whāiti ā-pūtaiao i ētahi rauropi.

Te Whāinga Matua

Kia rangahaua ngā āhuatanga e rite ana me ngā āhuatanga e rerekē ana i ngā momo īnanga e rima o Aotearoa. He aha i noho mai ai ēnei ika e rima ki te whānau pūtaiao kotahi?

Te Koronga Ako

E ako ana mātou ki te tautohu i ngā momo ika e rima o Aotearoa e kīia ana he īnanga.

Ngā Paearu Angitu


• Whakaingoa, ki te tautohu anō hoki i ngā momo ika e rima o Aotearoa e kīia ana he īnanga.

• Tautuhi i ngā kupu pēnei i te wāhi noho, i te āhuatanga ōkiko, i te hoariri/konihi, me te whakaputa uri.

• Rangahau, ki te tuhi kōrero hoki ki āku ake kupu mō tētahi o ngā momo īnanga. Ka tuhia ngā kōrero nei hei a) kōrero poto; hei b) rerenga tūturu anō hoki.

• Tautohu, ki te whakahua tika i te ingoa pūtaiao o taua momo īnanga, ā, ki te tiki noa atu i taua ingoa i aku pūmahara.

• Whakataurite, ki te whakatauaro i āku ake rangahautanga ki ā ētahi o aku hoa.

Ngā Rauemi

• He kohinga akomanga o ngā pukapuka mā te ākonga – Te Āhua o te Īnanga

• He tāruatanga o ngā whārangi 6–17 o Te Āhua o te Īnanga (kia rite te tokomaha o ngā ākonga e rangahau ana i tēnā, i tēnā o nga momo īnanga e rima)

• Tāruatanga matua 1 (kia 1 ki ia ākonga)

• Tāruatanga matua 2 (kia 1 ki ia rōpū – me whakarahi ake kia A3 te nui)

• Me āhei ngā ākonga ki te Ipurangi me ētahi atu puna kōrero mō te īnanga

Te Raupapa Akoranga

• Ka pānuitia e te pouako ngā whārangi 2–5 o Te Āhua o te Īnanga ki te akomanga. Kātahi ia ka whakaatu atu ki ngā ākonga me pēhea tā rātou tuhi pārongo ki ā rātou ake kupu – hei kōrero poto noa iho, ka tahi, ā, hei rerenga tūturu, ka rua. He tino pūkenga tēnei i roto i ngā mahi rangahau, e kore ai koe e takahi i te manatārua, ā, e kore ai koe e kīia he whānako kōrero.

Hei tauira:

He kōrero poto

— 5 ngā momo īnanga i Aotearoa

— Kōaro

— Kōkopu kauae-poto

— Kōkopu whai tāhei

— Kōkopu nui

— Īnanga

— Nō te whānau ika Galaxidae (unahi kore/ tata te urutira ki te hiku)

— Whakawhiti i waenga i te wai māori me te waitai

8

He rerenga tūturu

E rima ngā momo īnanga kei Aotearoa nei. Koia ēnei, ko te kōaro, ko te kōkopu kauae-poto, ko te kōkopu whai tāhei, ko te kōkopu nui me te īnanga. Katoa ēnei ika, nō te whānau ika Galaxidae. Kāore he unahi o ngā Galaxidae, ā, ko te urutira, e tata ana ki te hiku. Ka taea anō e ēnei ika te whakawhiti i waenga i te wai māori o ngā awa me te waitai o te moana, kia tutuki ai ngā mahi whakaputa uri.

• Ka tohaina e te pouako ngā whārangi meka i tāruahia mai i Te Āhua o te Īnanga me ngā Tūtohi Kapo Pārongo (Tāruatanga matua 1) ki ngā ākonga. Ko te Tūtohi Kapo Pārongo te wāhi e tuhi ai te ākonga i ngā meka matua mō tāna momo īnanga (me kōrero poto noa) i mua i te tuhi hei rerenga tūturu.

• Ka whakamārama te pouako i ngā kupu kei te tāruatanga matua 1, arā:

— Te momo

— Te ingoa pūtaiao

— Te wāhi noho (ngā wāhi e kitea ai te ika)

— Ngā āhuatanga ōkiko (tōna āhua ki te titiro atu, tōna hanga)

— Āna kai

— Te whakaputa uri (te huringa ora, ā, he pēhea te whānau ika hou ki te ao)

— Ngā hoariri/konihi (ngā mea ka kai i a ia)

— Ōna āhuatanga e ora ai ia (ka piki haere i ngā kōawa, tōna urutira/tana whakawhiti i waenga i te wai māori me te wai tai)

— Ōna urutaunga (he pēhea tana urutau atu ki tōna taiao; te pai o tōna tinana mō te noho ki ētahi taiao rerekē, me te aro atu ki ngā rerekētanga ka pā ki te taiao)

• Ka toro atu ngā ākonga i te Ipurangi (me ētahi atu puna kōrero) ki te kohi kōrero mō ā rātou momo īnanga. Kia kī i ngā ākonga ā rātou tūtohi kapo pārongo, ka noho tahi rātou ki ētahi atu ākonga e rangahau ana i taua momo ika, me te whakawhiti kōrero mō ngā mea kua tuhia e tēnā, e tēnā, hei whakaū i tō rātou mōhio ki te ika me ōna tini āhuatanga.

• Kātahi ka whakarōpūhia anō ngā ākonga, kia noho ai he māngai mō ia momo īnanga ki ia rōpū. Ka whakaputa takitahi mai ngā ākonga i ngā mea i kitea i ngā mahi rangahau mō ā rātou momo ika.

• Kia mutu te kōrero a te katoa, ka whakawhiti whakaaro, ka tuhi anō rātou i ngā āhuatanga e rite ana me ērā e rerekē ana i ngā momo īnanga e rima (ki te tāruatanga matua 2).

• Ina mutu tērā, tonoa ngā ākonga kia tuhi anō i ngā kōrero kei ā rātou Tūtohi Kapo Pārongo ki ā rātou ake kupu. He mahi tēnei ka taea te kawe takitahi, ā-rōpū rānei.

Hei Whakatoro

Ka tuhia e te ākonga te rārangi o ngā pukapuka me ērā atu puna kōrero i tirohia e ia, hei tāpiri ki tana pūrongo. Mā te pouako e whakatauira atu me pēhea te tuhi i ngā tohutoro mō roto i te rārangi pukapuka ina kawea he mahi rangahau.

Ko te rārangi pukapuka, he rārangi o ngā puna pārongo katoa i kitea i reira he pārongo māu mō roto i tō tuhinga. Ka noho mai te rārangi nei ki te mutunga o tō pūrongo. I a koe e rangahau ana, me tuhi ngā pukapuka, ngā hautaka me ngā pae tukutuku kua āta tirohia e koe. Tuhia te katoa o te taitara, te kaituhi, te wā i tuhia ai, te wāhi i tāia ai, me te ingoa o te kaiwhakaputa mō ia rauemi. Ina whakarārangitia, me whakaraupapa i runga i te pū tuatahi o te ingoa whānau o te kaituhi, mai i te ‘a’ ki te ‘wh’.

Kaituhi (ko tana ingoa whānau ki mua). Taitara o te pukapuka. Te tāone i tāia ai: te kaiwhakaputa, te tau i tāia ai.

Anei he tauira:

Grove N., Moko Mead, H. Ngā Pepeha a ngā Tīpuna. Wellington: Victoria University Press, 2001.

Ka pai tonu pea te haere ki te pae tukutuku (reo Pākehā) e whai ake nei ki te tirotiro me pēhea te tuhi tohutoro mō ngā momo kōrero huhua tonu http://www.factmonster.com/homework/t8biblio.html

Hei Aromatawai

• Ka taea e ngā ākonga te whakaoti ngā wāhanga katoa o ā rātou Tūtohi Kapo Pārongo (kia kaua e iti ake i te 12 ngā kōrero poto ka tuhia).

• Ka taea e ngā ākonga te tuhi pūrongo, me te huri i ā rātou pārongo hei rerenga tūturu, te whakaraupapa haere i ngā kōwae, tae atu ki te tuhi i ngā kōrero ki ā rātou ake kupu.

9

Tāruatanga matua 1

He Tūtohi Kapo Pārongo

Te momo

Tōna ingoa pūtaiao

Ōna āhuatanga ōkiko

Āna kai

Ōna hoariri/konihi

Ōna āhuatanga e ora ai ia

Te āhua o tana whakaputa uri

Ōna urutaunga

Tōna wāhi noho

10

Tāruatanga matua 2

Ngā Momo Īnanga

Kōkopu kauae-poto

Kōkopu whai tāhei

Kōkopu nui

Īnanga

Kōaro

11

Akoranga 3

He Tirotiro i te Hauora o ngā Ara Wai Māori o te Rohe Kua wāhia tēnei wāhanga o te Kōwae Mahi Īnanga kia rua ngā wāhanga, kia pai ai te whakariterite a ngā ākonga i mua i tā rātou haere ki te āta tirotiro i tētahi ara wai. Ka mutu, ko ētahi kura ka haere mā raro ki tētahi kōawa, awa, wahapū, roto rānei ki te kawe i ngā mahi. Mō ētahi anō, kei tawhiti pea ēnei hanga, me whakarite rawa he haere mā runga waka.

Te Roa

Wāhanga 1 – Kia rua ngā wāhanga ako, kia 50 meneti te roa o tēnā, o tēnā.

Wāhanga 2 – Kia 3–4 hāora mō te whai i te kaupapa i te huarahi, ā, kia 30 meneti hei whakaemi i ngā kōrero i te akomanga.

Ngā Marautanga

Tikanga ā-Iwi

Pūtaiao

Te Whāinga Paetae

Tikanga ā-Iwi – Te Wāhi me te Taiao

Ka whakamārama i ngā whakaatatanga o te wāhi i ngā pāhekohekotanga o te tangata ki te taiao i ngā wā o mua.

Pūtaiao – Te Ao Tūroa

Ka āhukahuka, ka whakamārama i ngā panoni o ngā momo koiora (me ngā mea motuhake o Aotearoa), o neherā tae noa ki tēnei wā.

Te Whāinga Matua

Kia kite ā-kanohi ngā ākonga i te pānga o ngā mahi a te tangata ki te taiao i te takanga o te wā, me te whiriwhiri i ētahi rongoā mō ngā raruraru ka tautohua.

Ngā Koronga Ako


Wāhanga 1

• Tautohu i ngā mea e aukati ana i te piki me te heke a ngā īnanga ki te moana, me te pānga o tēnei ki te maha o te īnanga.

Wāhanga 2

• Whakahaere whakamātautau pūtaiao ki te whakatau i te hauora o ngā ara wai māori o te rohe.

• Whiriwhiri whakatau mō te hauora o ngā ara wai māori o te rohe, i runga anō i te āhua o ngā mea ka kitea e mātou.

Ngā Paearu Angitu


Wāhanga 1

• Mahi tahi ki ētahi atu ki te rangahau i tētahi mea e aukati ana i te piki me te heke a te īnanga ki te moana, me te pānga o tēnei ki te maha o te īnanga.

• Āta kōrero atu i ngā mea kua ākona e au ki aku hoa, ā, ka kapi anō ngā āhuatanga e whitu kei ngā tohutohu mō te mahi nei.

• Tuhi kōrero mō ētahi atu āhuatanga e aukati ana i te rere me te noho ora o te īnanga, ina whakaputaina ēnei kōrero e ētahi atu rōpū.

Wāhanga 2

• Whakamārama he aha te mahi a te tohuine pH.

• Whakamārama i te tikanga o te ‘waikawa’ me te ‘pāpāhua’.

• Āta whakamātau i ētahi tīpakonga wai me te whakaputa whakatau i runga i ngā kōrero ka puta ake i te tohuine pH.

• Whakaahua i te/ngā wāhi koia te takenga mai o ngā raruraru mō te īnanga i ngā ara wai māori o te rohe.

• Tuhi reta atu ki te iwi o te rohe, ki te kaunihera rānei, ki te whakaatu i tāku i kite ai, me te whakatakoto i ētahi whakaaro hei rongoā i ngā raruraru.

12

Ngā Rauemi

Wāhanga 1

• Te noho wātea mai o te Ipurangi

• Te āhei ki te hanga whakaaturanga PowerPoint, ki te hanga pānui whakaahua rānei

Wāhanga 2

• He tohuine pH (ngā Ranunga Taetohu). Kei ētahi kēmihi e hokona ana, ka taea rānei te hoko i te Ipurangi, i te www.supreme4schools.co.nz i te www.cleaningsystems.co.nz rānei, me pato atu ngā kupu ‘pH paper NZ’

• He ipuipu, he ipurau (he ipu kōataata iti, he ipu kirihou pūataata iti ranei)

• Te āhei atu ki ētahi puna wai rerekē (hei tauira, te wai o te hōpua kaukau, o te katiwai, o te hāroto, o te kīhini, o te kōpapa tātari wai, he wai kua iheuheutia, me te ua)

• Tāruatanga matua 3 (kia 1 ki ia ākonga)

• He haere ki tētahi kōawa, awa, wahapū, roto rānei o te rohe

• He kāmera

http://www.supreme4schools.co.nzhttp://www.supreme4schools.co.nzhttp://www.cleaningsystems.co.nz

13

Wāhanga 1

Ngā Pānga o ngā Mahi a te Tangata ki te Nui o te Īnanga Te Raupapa Akoranga

• Mā te pouako e pānui atu ngā kōrero whakataki e whai ake nei, kia mārama ai ngā ākonga ki te kaha huhua o te īnanga i ngā rā o mua.

Ko te kōaro tētahi o ngā momo īnanga o Aotearoa, ā, i ngā rā o nehe i haoa te manomano kōaro i ngā roto, ki te kupenga nui tonu, me ngā kupenga koko whai kakau. I rarangahia anō hoki he hīnaki ki te harakeke hei hopu īnanga – ko te ‘kaka’ te ingoa o tētahi o ngā momo hīnaki nei. Kia mau he īnanga, ka whakamarokehia ki te rā, ki runga ake rānei o te ahi, hei kai i ngā rā ki tua. Kia hiahiatia, kua meahia ki te rourou, ā, kua waiho mā te koropupū e tao. I mua rā, he tino kai te kōaro ki ngā iwi noho tata ki ngā roto. Engari i ēnei rā, kua tino iti te kōaro, ā, he mahi nui e kitea ai ētahi.

I roto i ngā tau, he mutunga kore ngā mahi a te tangata e whakararu ana i ngā ara wai o Aotearoa. Ko te maha noa atu o ngā wahapū i rahi ai te īnanga i ngā rā o mua, kua kino te āhua, kua kore rānei, nā ngā mahi ahuwhenua, ahumahi, nā te horapa haere o ngā tāone, me te ruke atu i ngā para ki te taiao. Ko ngā wai horomata o ngā awa i mua, kua paruparu ināianā, ā, i te nuinga o te motu, me uaua ka riro mai i te ringa hao he īnanga huhua tonu māna. Engari i neherā, e ai ki te kōrero, i ruiruia e ētahi ki te māra hei whakamōmona i te whenua, i whāngaihia rānei ki ngā heihei, inā kē te nui o te īnanga i ērā wā.

Arā ētahi whakaahua o ngā kupenga tawhito a te Māori, kei te www.teara.govt.nz/en/te-hi-ika-maori-fishing/page-2 me ngā wharangi whai i muri ake ina pāwhiria te pātene ‘next’. He whakaahua atu anō kei te www.teara.govt.nz/en/photograph/1169/whitebaiting-camp

He aha ngā pūtake o te itiiti haere o te īnanga e kitea ana i ngā ara wai o Aotearoa?

He aha ētahi mahi ka taea hei rongoā i ēnei raruraru?

• Ka wehea e te pouako ngā ākonga kia noho takirua, takitoru rānei (kei te āhua tonu o te rahi o te akomanga me ngā rauemi). Ka hoatu ki ia rōpū tētahi o ēnei wāhi e whai ake nei, kei reira ētahi hanga whakararu i te noho ora o te īnanga:

— Ngā pānga o ngā mahi ahuwhenua ki ō tātou ara wai māori (E.g. Ki te kore e taiapatia ngā parenga o ngā kōawa me ngā awa, ka tae atu ngā kau ki te kai i ngā otaota i ngā wāhi ka tukuna e ngā īnanga ā rātou hua; ka uru atu anō ngā para o te pāmu ki roto i ngā wai)

— Te mahi awakeri, kōrere, aha atu, e ngaro atu ai ngā wai o ngā whenua kōreporepo

— Te kainga o te īnanga e te taraute

— Te nui ake o ngā ika e whakamōkaihia ana e te tangata

— Ngā mea ka waihangatia hei kaupare atu i te waipuke

— Ngā hanga aukati i te piki a te īnanga i ngā ara wai, pērā i ngā pā me ngā karawata (Mā konei e kore ai te īnanga e tae atu ki runga ake o ngā kōawa, o ngā awa, ki reira huri ai ki tōna hanga kātua.)

— Ngā para kino e tukuna ana e ngā ahumahi, te parakaingaki (te tūtae tangata), me ngā ua nui ka pā mai ana he marangai

— Te tuku a te iwi i ngā para kino ki roto tonu i ngā ara wai, ki te taha rānei o ngā arawai

— Te topetopenga o ngā rākau (Kua kore he tauwharenga rākau hei whakamarumaru mō te īnanga i ngā parenga o ngā kōawa me ngā awa.)

http://www.teara.govt.nz/en/te-hi-ika-maori-fishing/page-2http://www.teara.govt.nz/en/te-hi-ika-maori-fishing/page-2

14

Ko tā ia tokorua/tokotoru:

— He āta whakaahua ā-kupu i te raruraru.

— He kimi mai kei hea ake te raruraru (kei ngā ara wai tonu, kei ngā parenga, kei ngā whenua pātata, kei hea ake rānei).

— He tautuhi i te pānga o te raruraru ki ngā ara wai.

— He tautuhi i te pānga ki te īnanga.

— He whakaatu atu nō wai te hē, ki tā rātou titiro.

— He kimi whakaahua, hei tautoko i ēnei mahi rangahau.

— He tāpae whakaaro mō te rauraru kua tautohua, me ētahi rongoā ka taea.

• Ka whakahoki kōrero atu ia rōpū ki te akomanga mō tā rātou i rangahau ai, i kite ai. Tērā pea ko te PowerPoint te ara whakaatu, ko te pānui whakaahua, ko tētahi tuhinga mō roto i te nūpepa, i te hautaka rānei, ko tētahi pukapuka iti rānei. Mā te whakawhiti kōrero e nui ake ai te mōhio o te katoa i mua i te haere ā-tinana ki te tirotiro i tētahi ara wai.

Hei Whakatoro

Hei mahi turuki, kia tūhuratia e ngā ākonga ngā ‘arawhata ika’. He pēhea nei te āhua o ngā arawhata nei? He aha i pai ai hei āwhina i te īnanga ki te piki i te kōawa? Me whakapā atu pea ki te kaunihera, ka pātai ai me he arawhata ika kei tō koutou nā rohe.

Hei Aromatawai

Ka oti i ngā ākonga ā rātou rangahau iti, i runga anō i te mahi tahi, me te whakatutuki i ngā mahi e whitu kua tohua hei mahi mā rātou. Ka āta whakaaturia tā rātou i kite ai ki te akomanga, ā, ka rawaka, ka mārama anō ngā kōrero.

15

Wāhanga 2

Kei te Pēhea Rawa te Hauora o ngā Ara Wai o te Rohe? Te Raupapa Akoranga

Te Whakamātau i ngā Tīpakonga Wai

• I konei ka whakamātautauria e ngā ākonga ētahi tīpakonga wai ki ngā tohuine pH, kia kitea ai he pēhea rawa te kaha waikawa, te kaha pāpāhua rānei o aua tīpakonga. Ko te pH pai ki te nuinga o ngā ika, ko te 7, ko te 8 rānei. Heoi anō, kei te āhua pai anō ki te īnanga ngā tau kei waho tata atu o tērā. Engari mēnā kei waho te pH o tētahi wai i te 5–8.5, kua nui rawa te waikawa, te waipāhua rānei, kua kino te wai.

• I mua i te toro i tētahi kōawa, awa, pūwaha, roto rānei o te rohe, me kohikohi e ngā ākonga ētahi tīpakonga wai e whā neke atu mai i wahi kē. Anei ētahi momo wai pai hei whakamātau mā rātou: te wai mai i te katiwai, te wai kua tātarihia, te wai kua iheuheutia, te wai o te hāroto, te wai horoi utauta i te kīhini (i muri i te horoinga o ngā rīhi), te ua, me te wai o te hōpua kaukau. (Kia ohia manomano ngā ākonga i ngā momo wai katoa e kite ana, e whakapā atu ana rātou i ā rātou kawenga huhua noa.) Ka kohia ngā wai nei ki ētahi ipu iti (kia mā, kia maroke anō ngā ipu nei), ki ētahi ipuipu rānei. Me he ipuipu, ka nui pea te 1 henemita pūtoru o te wai. Me whakatū ngā ipuipu ki roto i tētahi ipurau, i tētahi ipu noa iho rānei. Kātahi ka tāpiria atu he wāhanga o te pepa tohu pH, ā, ka tuhia te tae ka puta ake i te pepa ki te tāruatanga matua 3.

Ngā Ranunga Taetohu

Whero/Karaka/Kōwhai (pH 1–6) = Waikawa

Kānapanapa/Kahurangi/Waiporoporo (pH 8–14) = Pāpāhua

Kākāriki (pH 7) = He ngū

• Ina tuhia te tae hou o te pepa, me riringi atu ngā wai, ka porowhiu ai i ngā pepa tohu pH ki te ipupara.

Te Haere ki te Ara Wai

• Ina tae ki te kōawa/awa/pūwaha/roto, ka kohia he wai (ki ngā ipu kōataata, ki ngā ipu kirihou pūataata rānei). Mehemea ka taea i runga i te haumaru, me tīpako anō ngā wai e rere mai ana i ngā kōrere, i ngā karawata, i ngā kōawa iti rānei e hono ana ki te ara wai matua. Ka whakamātauria ngā tīpakonga nei ki te pepa tohu pH, ā, ka tuhia ngā putanga ki te taha o ērā atu whakamātauranga wai kua mahi kētia.Ko te mahi ināianei, he tuhi i tā rātou e kite ana i roto i ngā raraunga i kohia.

He tauira anō kei roto i ngā putanga o ngā mahi whakamātau nei?

He aha tā ngā whakamātau e tohu mai ana mō te wāhi ki te hauora o tēnei ara wai?

He mea nui kia mā, kia maroke ngā ipu ka whakamahia hei tīpako i ngā wai. He aha i pērā ai?

• Ka tautohua e ngā ākonga ngā wāhi o te ara wai, me ērā wāhi anō e pātata ana, tērā e raru ai te piki me te heke a ngā ika pērā i te īnanga ki uta, ki tai. Ka hopu whakaahua ki te kāmera, ka tuhi whakaahua rānei ngā ākonga o ngā wāhi he raruraru kei reira. Ko ētahi momo whakararu, ko te kore taiapa, ko te noho mai o te kurī, o te kau (e.g. ka kitea, ka rangona pea te hamuti kau, ka kitea ngā takahanga waewae a te kau i ngā parenga o te awa), ko ngā kōrere kawe tika atu i te ua ki te ara wai i muri i te marangai, ko ngā tūmomo rāpihi, ko ngā karawata, ko te purata ko te kauehu rānei o te wai, ko te tipu o te pukohu wai me te taru hāora.

• Ka tuhia anō e ngā ākonga ngā tohu o te wai hauora, pērā i te noho mai o te kēwai me ētahi atu momo ika ki te wai, te pai o te rere o te wai, te kore hukahuka, te purata o te wai, me te pai o te tipu o te otaota i ngā parenga. Kia whakaahuatia anō ēnei tohu i te ora o te ara wai.

• Mehemea kāore i tino hauora te ara wai, ka tāpae whakaaro ngā ākonga mō ētahi mahi hei rongoā i ngā raruraru i tautohua (kei te Wāhanga 1 e rārangi mai ana ētahi momo raruraru tērā ka kitea i ngā ara wai).

16

Ka Hoki ana ki te Kura

• Nā runga i ngā kōrero i hua ake i ā rātou mahi rangahau i ngā ara wai o te rohe, ka tuhi reta ngā ākonga mā te iwi, mā te kaunihera rānei o te rohe. Me whakaatu te reta i te āhua o te rangahau me ngā mahi whakamātau i te wai, ngā kitenga, ngā taumata pH o ngā wai i inea, ngā wāhi kei reira he raru nui, me ētahi rongoā. Me tāpiri anō he whakaahua hei taunaki i ngā kitenga. Mehemea kei te āhua hauora tonu te ara wai, e ai ki ngā rangahautanga a ngā ākonga, me tuhi kē he reta whakamihi, me te tāpiri anō i tētahi tiwhikete whakanui o te hauora o ngā wai.

Hei Aromatawai

• Ka taea e ngā ākonga te tautohu ngā wāhi o tētahi ara wai o te rohe e raru ana, me te tāpae whakaaro mō te rongoā, mō te whakaiti ake rānei i te raruraru.

• Ka taea e ngā ākonga te whakatau iho mehemea e hauora ana, e haumate ana rānei te ara wai i rangahaua, i runga anō i tā rātou i kite ai, i tīpako ai, i whakamātau ai, i whakaahua ai.

17

Tāruatanga matua 3

Te Tīpako i te Wai

te Tīpakonga wai Te tae hou o te pepa pH

Te tau pH He waikawa, he waipāhua rānei?

18

Akoranga 4

Te Huringa Ora o te ĪnangaTe Roa

Kotahi hāora.

Te Marautanga

Pūtaiao

Te Whāinga Paetae


Ka āhukahuka ki ngā tukanga koiora kei ngā rauropi katoa, me te mōhio anō he rerekē aua tukanga i ngā momo rerekē.

Te Whāinga Matua

Kia mārama ngā ākonga ki ngā tukanga koiora kei te huringa ora o te īnanga.

Te Koronga Ako

E ako ana mātou ki te whakaraupapa tika i ngā tūātupu o te īnanga mai i te whānautanga, ā mate māori noa.

Ngā Paearu Angitu


• Whakamārama i te kōrero ‘Huringa Ora’ i roto i te horopaki pūtaiao.

• Whakataurite i te huringa ora o te īnanga me ērā o ētahi atu mea ora e mōhio ana au.

• Whakaraupapa tika i ngā tūātupu o te īnanga mai i te whānautanga mai, ā mate māori noa.

Ngā Rauemi

• Tāruatanga matua 5 – heoi anō, me kutikuti, ka mahi ai kia hē katoa te raupapa, i mua i te kuhu atu ki te kōpaki, ki te pēke kirihou iti rānei

• He pepa A3

• Te pukapuka mā te ākonga, Te Āhua o te Īnanga

Te Raupapa Akoranga

• Ka matapakia e te pouako me ngā ākonga te tikanga o ngā kupu nei, te ‘Huringa Ora’. Me tiki atu ētahi atu mea e mōhio ana ngā ākonga, pērā i te poraka me te pūrerehua, hei whakatauira. (e.g. mō te pūrerehua: ka tīmata mai i te hua, ka huri hei torongū, kātahi ka huri hei ngeti, ā, ko te hanga whakamutunga, te hanga kātua, ko te pūrerehua.

• Ka pānui tahi te pouako me te akomanga i ngā whārangi 16 me te 17 o Te Āhua o te Īnanga. Kātahi ka riro mā ngā ākonga e whakahua ake ngā tūātupu o te īnanga. Me whakaatu atu e te pouako ngā whakaahua o te huringa ora o te īnanga kei te www.teara.govt.nz/en/diagram/11692/inanga-life-cycle

• Ka mahi takitoru, takiwhā rānei ngā ākonga. Ka hoatu ki ia rōpū ngā kōrero o te Huringa Ora o te Īnanga kei te tāruatanga matua 5 (kua oti kē te kutikuti me te riwhiriwhi kia hē te raupapa), me tētahi pepa A3.

• Heoi anō tā rātou, he tūhono i ngā wāhanga kia porohita te takoto, me te tuhi pere anō ki waenganui i ia kōrero, ā, ina pānuitia tākarakahia, ka tika te raupapa o ngā tūātupu o te īnanga.

Hei Aromatawai

Ka taea e ngā ākonga te whakatakoto tika i ngā tūātupu o te īnanga mai i te whānautanga, ā mate māori noa (kia rite te takoto ki te Tāruatanga matua 5).

19

Tāruatanga matua 5

Te Huringa Ora o te Īnanga

Ka tukuna e te toa tana huatea hei whakatō i aua hua.

Kia heke atu te tai, ka whakarērea mai ngā hua ki ngā otaota haukū, engari ka noho tuwhera tonu ki te hau takiwā.

Kia tae mai anō tētahi tai pari nunui ki ngā hua, ka whānau mai ngā kōhungahunga.

Ka noho tonu ngā kōhungahunga ki te moana mō te takurua.

I te kōanga, ka piki haere ngā punua nei i ngā awa me ngā kōawa (koinei te āhua o te īnanga ka haoa e te tangata).

Ka noho tonu ngā punua ki tō rātou kāinga wai māori, ā katua noa.

I te ngahuru, ka heke atu ngā kātua i ngā kōawa me ngā awa ki te whakaputa uri i ngā pūwaha.

I te mutunga o te ngahuru, ka tukuna e te uwha āna hua ki ngā otaota i ngā wāhi o te parenga ka taea e te tai pari i ngā tai nunui.

20

Kōwae Mahi 2 Te Kōura

21

Akoranga 1

Tā te Māori Tātai Haere i ngā Mea o te Ao Tūroa Te Roa

Kotahi hāora.

Te Marautanga

Tikanga ā-Iwi

Te Whāinga Paetae

Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea

Ka whakamārama i ngā take me ngā huarahi e tukuna iho ai e te takitahi me ngā rōpū, ō rātou ahurea, ō rātou tuku ihotanga, kia mau pūmau.

Te Whāinga Matua

Kia mārama ngā ākonga he pēhea tā te Māori tātai i ngā mea o te Ao Tūroa.

Te Koronga Ako

E whai ana kia mārama haere mātou ki tā te Māori whakamahi i te whakapapa hei whakarōpū haere i ngā mea o te Ao Tūroa.

Ngā Paearu Angitu


• Tautohu i ngā mea e noho mai ana ki te Ao Tūroa, e ai ki tā te Māori titiro.

• Kite e pēhea ana te noho mai o tētahi o ngā aho whakapapa ki te Ao Tūroa nei.

• Whakamahi i ngā tātaitanga whakapapa ki te kimi i ngā whakapapa o ētahi atu mea o te Ao Tūroa.

• Tautohu i ngā tamariki a Rakahore.

• Mahi tahi ki aku hoa ki te tuhi haka, waiata rānei kia maumahara ai mātou ki te whakapapa o te kōura.

Ngā Rauemi

• Tāruatanga matua 6 – He Whakapapa mō te Kōura (kua whakarahia ki te pepa A3)

• Te whai wāhi atu ki te Ipurangi me ētahi atu puna kōrero ka āwhina i a mātou ki te rangahau i ngā tini whakapapa o te Ao Tūroa

• Te pukapuka mā te ākonga – Ngā Uri a Kāmaka

Te Raupapa o ngā Mahi

• Mā te pouako e akiaki ngā ākonga kia whakawhiti kōrero, kia kite ai ia he aha ngā mea kua mōhio kē rātou mō te whakarōpū a te Māori i ngā mea o te Ao Tūroa.

He aha ngā mea e whakapono ana te Māori kei te noho mai ki te Ao Tūroa?

Ko te tikanga, ka whakahuatia ake ngā mea pērā i te atua, i te hau, i te huarere, i ngā tipu, i ngā manu me ngā ika, i ngā wai, i ngā toka, me ngā tārainga whenua.

Ka tuhia ngā whakaaro ka puta ake ki tētahi tūtohu hei hokinga atu mā mahara ā tōna wā. Koinei pea he upoko mō te tūtohi nei: Tā te Māori Whakarōpū i ngā Mea o te Ao Tūroa.

• Ka whakatakina e te pouako te pukapuka Ngā Uri a Kāmaka. Me pānui atu pea e te pouako ki ngā ākonga, me pānui tahi rānei me ngā ākonga. Kia takatū ngā taringa o ngā ākonga ki te hopu i kōrero mō te whakapapa o te kōura.

• Ka whakamaua atu e te pouako te tāruatanga matua 6, ‘He Whakapapa mō te Kōura’, ki te pakitara. Ka matapakihia te āhua o te whakarōpū haere, o te tātai haere a te Māori i ngā mea o tōna ao.

Ki tā te Māori, e hono ana ngā mea katoa, tētahi ki tētahi, mā roto i ngā whakapapa. Ko ngā atua ēnā, ko ngā tāngata ēnā, ko ngā tipu, ko ngā mea oreore a Tāne, a Tangaroa ēnā, ko te huarere tēnā, ko te aha atu, ko te aha atu. Ko te tino o te whakapapa, he tuku māramatanga ki te iwi, kia mōhio ai rātou ki te āhua o te ao, ki te noho a te tangata ki te ao, me ngā tini hononga i waenga i ngā mea katoa o te ao. I te kōrero mō te orokohanga ake o te ao, ka whānau mai i a Ranginui rāua ko Papatūānuku ngā tamariki tokomaha tonu, engari kōpāpā ana tērā tā rātou noho i waenganui i ō rātou mātua. Ka mea ā, ka wehea ngā mātua e ngā tamariki, ā, ka puta ngā tamariki ki te ao whānui, ka haere hei atua mō tēnā whaitua, mō tēnā whaitua o te Ao Tūroa. Ā, ko ā rātou tamariki, mokopuna, i noho hei tūpuna i aua whaitua. (Kei te taha nei tētahi tauira.)

• Ka tirotiro ngā ākonga i ngā whakapapa o Rangi rāua ko Papa, tae atu ki a Kāmaka. Kia kite rātou, katoa ngā uri o Rakahore rāua ko Hineukurangi, he momo toka. Ka tahuri ngā ākonga ki te rangahau, ki te tuhi i ngā ingoa

22

o ngā uri, i ngā mea rānei tērā pea e noho ana hei uri nō rāua. Hei tauira, ko te pounamu, ko te hōanga, ko te kirikiri, ko ngā kōhatu ririki. Kei tēnei hono ki te pae tukutuku a te Tāmaki Paenga Hira ngā whakapapa mō ētahi mea o te Ao Tūroa. http://www.aucklandmuseum.com/site_resources/library/Education/Teachers_Guide/Teacher_Resources_Library/Maori_Education_Kits/TeAoTuroaBN.pdf

• Ka mahi ā-rōpū ngā ākonga ki te tito haka, waiata rānei, mō te whakapapa o te kōura, hei āwhina i a rātou ki te pupuri i te raupapa o ngā ingoa ki ō rātou pūmahara.

Kia Maumahara: Me matapaki anō tēnei mea te rerekētanga ā-rohe, ā-iwi. He paku rerekē pea ngā kōrero, ngā ingoa o ngā atua, o ngā tūpuna o te Ao Tūroa i tēnā waka, i tēnā waka, i tēnā iwi, i tēnā iwi.

Hei Whakatoro

• Ka kōwhiria e te ākonga he mea ora, pērā i te kūmara, i te kiwi, i te rākau, tētahi atu hanga rānei o te taiao, pērā i te hau, i ngā whetū me ngā aorangi, ka whai haere ai i ōna whakapapa ki a Rangi rāua ko Papa.

• Ka whakawhānui haere te ākonga i tōna mōhio ki ōna ake whakapapa. Me toro whakarunga, me toro whakatetaha anō.

• Tirohia te mahi toi a tērā tohunga toi o Te Whānau-a-Apanui, a Cliff Whiting, i www.teara.govt.nz/mi/zoomify/30900/rangi-and-papa. Kia noho tēnei hei puna whakaaro mō te waihanga a ngā ākonga i ā rātou ake mahi toi, ko Ranginui rāua ko Papatūānuku me ērā atu atua o te Ao Tūroa te aronga.

• Rangahaua te kōrero o Māui me te mātārae o Kaikōura. (I a Māui e hī ake ana i tāna ika, ko te Mātārae o Kaikōura te wāhi i tau atu ai tōna waewae ki te whakatika i a ia.)

• Kimihia ngā whakamārama a te Māori mō ngā tārainga whenua o te takutai, ka whakatairite ai ki ngā whakamārama o te ao pūtaiao.

• He rākau whakapapa ā ētahi pūkōrero, ko tā te rākau nei, he āwhina i a rātou ka taki ana rātou i ngā whakapapa, i ngā tūpuna i ā rātou whaikōrero. Ā tēnā, māu e whiriwhiri tētahi tikanga, tētahi hanga rānei, māna e māmā ake ai tō maumahara ki ōu whakapapa nui tonu, ki te whakapapa rānei o te kōura.

Hei Aromatawai

Horahia he mahi aromatawai mā ngā ākonga, pēnei i ēnei e whai ake nei:

• Tuhia he whakapapa māmā hei whakaatu i te tātai whakaheke o te kōura, mai i a Rangi rāua ko Papa.

• Whakaingoatia kia rima, nui ake rānei, ngā atua, kia toru, nui ake rānei ngā tārainga whenua, kia 10, nui ake rānei, ngā mea oreore kei te ao Māori ngā whakapapa mō rātou.

• Whakaingoatia kia 3–5 ngā tamariki a Rakahore.

Rangi = Papa

Tāne = Hinetūparimaunga

Pūtoto = Parawhenuamea

Rakahore = Hineukurangi

kawakawa, auhunga, inanga, toroapunga, kahurangi, matakirikiri

(he momo pounamu)

Kāmaka

kōura

Tauira-ka-rapa Hinetuakirikiri Hinemurutoka = Tāwhaki

23

Tāruatanga matua 6

He Whakapapa mō te Kōura

Ranginui = Papatūānuku

Tānemahuta = Hinetūparimaunga

Pūtoto = Parawhenuamea

Rakahore = Hineukurangi

Hinemurutoka = Tāwhaki

Kāmaka

Kōura

25

Akoranga 2

Tā te Ao Pūtaiao Tātai Haere i ngā Mea o te Ao Koiora Te Roa

E rua ngā wāhanga – kia kotahi hāora te roa o tēnā, o tēnā.

Te Marautanga

Pūtaiao

Ngā Whāinga Paetae


• Ka āhukahuka ki ngā tukanga koiora kei ngā rauropi katoa, me te mōhio anō he rerekē aua tukanga i ngā momo rerekē.

• Ka whakarōpū whāiti ā-pūtaiao i ētahi rauropi.

Te Whāinga Matua

Kia rangahaua te tātai a te ao pūtaiao i ngā mea o te Ao Koiora, me te whakatairite atu ki tā te Māori, tāna tātai i ngā mea o te Ao Tūroa.

Te Koronga Ako

E whai ana kia mārama haere mātou ki te āhua o te whakarōpū a te ao pūtaiao i ngā mea o te ao, me te whakatairite i tēnei ki tā te Māori pūtaiao, me tāna whakarōpū i ngā mea o te Ao Tūroa.

Ngā Paearu Angitu


• Tautohu, ki te tuhi i ngā mātāmuatanga e rima o te Ao Koiora.

• Tuhi i ētahi rerekētanga e toru, neke atu rānei, i te tātai a te Māori i te Ao Tūroa me te tātai a te ao pūtaiao i te Ao Koiora.

• Taki haere i te whakapapa a te ao pūtaiao mō te kōura, mai i te mātāmuatanga e rite ana, heke rawa ki te momo.

Ngā Rauemi

• Te pukapuka mā te ākonga – Te Āhua o te Kōura

• Tāruatanga matua 7

• Te āhei atu ki te Ipurangi

• Te Raupapa o ngā Mahi

• Ka ohia manomanotia e ngā ākonga ētahi whakamāoritanga/whakamārama mō ngā kupu nei, te ‘Ao Tūroa’ me te ‘Ao Koiora’. He aha ngā rerekētanga?

• Mā te pouako e ārahi ngā ākonga ki te whakawhiti kōrero mō te whakarōpū a te ao pūtaiao i ngā mea o te Ao Koiora, kia kite ai ia e pēhea rawa ana te mōhio o ngā ākonga ki ēnei āhuatanga. Ka tuhia ngā whakaaro hei tūtohi, ā, ka whakamaua atu ki te taha o te mea i mahia i te tīmatanga o te akoranga 1, (Tā te Māori Whakarōpū i ngā Mea o te Ao Tūroa). Anei he whakamārama mā te pouako ki ana ākonga:

Ko tā te ao pūtaiao nui tonu, he wehewehe i te Ao Koiora ki ētahi mātāmuatanga e rima. Koia ēnei ko ngā Monera, ngā Protist, ngā Tipu, ngā Hekaheka me ngā Kararehe. Ko te kōura, he huānga nō te Mātāmuatanga Kararehe.

• Ka pānuitia e ngā ākonga ngā whārangi 6 me te 7 o Te Āhua o te Kōura. Kātahi ka haere anō te whakamārama a te pouako:

Kua waihangatia e te ao pūtaiao tētahi momo whakapapa hei wehewehe, hei whakarōpū i ngā hanga koiora. Kāore i uru mai ki tēnei pūnaha ngā atua, te huarere, ngā hanga rānei kāore i te ora, pērā i te toka me ērā atu tārainga whenua. Ko ngā taunakitanga e noho tūāpapa mai ana ki te pūnaha nei, ko ngā mātātoka, ko ngā āhuatanga ira, ko te taurite o te hanga me ētahi atu āhuatanga o ngā mea ora, me te āhua o te taka o te wā.

Koinei te raupapa i te ao pūtaiao:

KOIORA

WHAITUA

MĀTĀMUATANGA

PORI

KARANGATANGA

PŪTOI

WHĀNAU

PUNINGA

MOMO

26

• Ka tuhia e te pouako te whakapapa pūtaiao māmā o te kōura ki te papa, kia mārama haere ai ngā ākonga ki te āhua o te pūnaha whakarōpū nei. (He tauira kei raro nei.) http://www.youtube.com/watch?v=_KulKd5rIq4

• Ka horahia e te pouako te tāruatanga matua 7 hei whakaatu i pēhea te whakarōpū i te kōura wai māori, arā, i te kēwai. Ko tā te ākonga, he whakaoti i te tāruatanga matua 7, i runga i tana rangahau i te whakarōpū a te ao pūtaiao i ngā kōura o Aotearoa, arā, te kōura papatea (Jasus edwardsii) te pawharu rānei (Jasus verreauxi). He pai tonu pea kia mahia ā-rōpū. Ētahi pae tukutuku pai hei toro: http://species-identification.org/index.php Patohia atu te kupu Lobster http://www.fish.govt.nz/en-nz/Recreational/Most+Popular+Species/Rock+Lobster/default.htm

He aha ētahi āhuatanga e rite ana i ēnei momo kōura e rua?

He aha, ki ō whakaaro, te tikanga o ngā kupu whakarōpū?

Nō tēhea reo te nuinga o ngā kupu e mau mai ana ki ngā ingoa pūtaiao nei? (Nō te reo Kariki.)

• I runga i ngā mea kua ākona e rātou, ka tahuri ngā ākonga ki te tautohu i ngā mea e āhua rite ana me ngā mea e rerekē ana i ngā pūnaha whakarōpū e rua (tā te Māori, tā te ao pūtaiao). He aha ngā Painga, ngā Ngoikoretanga me Ētahi atu Kōrero Whaitake o roto i tēnā, i tēnā pūnaha whakarōpū? Inā koa:

He pārekareka ake pea ngā mahi whakatangata me ngā pakiwaitara a te Māori hei tātai i te Ao Tūroa, tēnā i ngā kupu pūtaiao uaua, ā, i tērā tonu, ka tere ake pea te mau.

Kei te noho kotahi mai ngā hanga ora me ngā hanga kāore i te ora ki ngā tātaitanga a te Māori (tirohia te kōrero o Rakahore i te pukapuka mā te ākonga, Ngā Uri a Kāmaka). Ko Rakahore te atua o te toka, koia anō te matua o Hinemurutoka, nāna ko Kāmaka, ā, nā Kāmaka ko Kōura.

He āta tātai anō te ao pūtaiao nui tonu i ngā tārainga whenua, i ngā oneone me ngā toka, engari ka noho wehe mai ērā whakarōpūtanga i ō ngā hanga ora.

Hei Aromatawai

• Ka taea e ngā ākonga te tuhi kia toru ngā rerekētanga i te tātaitanga a te ao Māori i te Ao Tūroa me te tātaitanga a te ao pūtaiao i te Ao Koiora.

• Ka taea e ngā ākonga te tuhi te whakapapa pūtaiao o te kōura, mai i te mātāmuatanga ki ngā momo.

• Mā ngā pouako anō rātou e aromatawai, i runga i ngā Paearu Angitu kua takoto mō ngā mahi o tēnei akoranga.

Tupuna Matua

Angawaho (Arthropods)

Kōura

Ngā Myriapod Ngā Trilobite Ngā Chelicerate Ngā Mawhiti (Crustaceans)

Ngā Pepeke (Insects)

27

Ngā Pepeke (Insects)

Tāruatanga matua 7

Te Whakarōpū a te Ao Pūtaiao i Ētahi Momo Kōura e Toru o Aotearoa

Te Kēwai

Mātāmuatanga Animalia

Pori Arthropoda

Karangatanga Crustacea

Pūtoi Decapoda

Whānau Parastacidae

Puninga Paranephrops

Momo Planifrons

Te Kōura Papatea

Mātāmuatanga

Pori

Karangatanga

Pūtoi

Whānau

Puninga

Momo

Te Pawharu

Mātāmuatanga

Pori

Karangatanga

Pūtoi

Whānau

Puninga

Momo

28

Akoranga 3

Te Whakaahua me te Whakatairite i Ētahi Momo Kōura e Toru o Aotearoa Te Roa

E rua ngā wāhanga – kia 50 meneti te roa o tēnā, o tēnā.

Te Marautanga

Pūtaiao

Te Whāinga Paetae



Te Whāinga Matua

I runga anō i te rangahau, kia taea e ngā ākonga te tautohu me te whakaahua ā-kupu i ngā rerekētanga i ētahi momo kōura e toru o Aotearoa, arā, i te kēwai, te kōura papatea me te pawharu .

Te Koronga Ako

E ako ana mātou ki te tautohu i ngā āhuatanga motuhake o ētahi momo kōura e toru o Aotearoa.

Ngā Paearu Angitu


• Kite i te tikanga o ēnei kupu: ngā Āhuatanga Ōkiko, te Roa e Ora ana, te Wāhi Noho, ngā Āhuatanga Motuhake, Āna Kai, Ōna Hoariri/Konihi, ngā Mōreareatanga.

• Rangahau i ngā āhuatanga o te kōura papatea me te pawharu (kua huaina ake nei).

• Rangahau i ngā āhuatanga motuhake o te kōura wai māori, arā, o te kēwai.

• Whakatairite i ngā momo kōura e toru, me te whakaatu he aha i pai ai te hanga o tēnā, o tēnā mō tōna ake wāhi noho.

Ngā Rauemi

• Te whai wāhi atu ki te Ipurangi

• Tāruatanga matua 8 (kia 1 mā ia ākonga)

• Te pukapuka mā te ākonga – Te Āhua o te Kōura


• Ka matapakia e te pouako ngā kupu ka hiahiatia hei whakaahua i tētahi momo pērā i te kōura. Anei ētahi:

Ōna Āhuatanga Ōkiko – he pēhea tōna āhua, tōna hanga ki te titiro atu

Te Rahi – tōna taumaha, tōna roa

Te Roa e Ora ana – te roa e ora ana (ki te kore e kapohia tōmuahia e te mate)

Tōna Wāhi Noho – tōna kāinga, te taiao whāiti e noho ai ia

Ōna Hoariri/Konihi – ngā mea ka kai i a ia

Āna Kai – ngā mea ka kainga e ia

Ngā Mōreareatanga –ngā mea e whakararu ana i tōna noho ora ki te ao

Ōna Āhuatanga Motuhake, Ōna Urutaunga – ētahi atu o ōna āhuatanga i urutau ai ia ki ōna taiao, e noho ora ai ia.

• Mā te pouako e ārahi ngā ākonga ki te pānui i ngā whārangi 8–13 o Te Āhua o te Kōura. Tonoa ngā ākonga kia āta nanao i ngā kōrero mō te hanga, ngā āhuatanga ōkiko, ngā āhuatanga motuhake, me ngā wāhi noho o ngā kōura ka puta ake.

• Ka whakakīia e ngā ākonga te tāruatanga matua 8, i runga anō i ngā kōrero ka puta ake i te pukapuka mā te ākonga me ētahi atu puna kōrero (hei tauira, te www.teara.govt.nz me te www.fish.govt.nz) mō te kōura papatea me te pawharu.

• Ka tonoa ngā ākonga kia rangahau i aua mea anō kua tohua i runga nei mō te kōura wai māori (kōwhiria kia kotahi). He pai anō ngā pae tukutuku kua huaina i runga nei mō te kōura wai māori.

• Ka whakatairitea e ngā ākonga ngā momo kōura e toru, kia kitea ai ngā mea e āhua rite ana, e rerekē ana i ngā momo e toru. Me tuhi whakapae anō mō ngā āhuatanga motuhake o tēnā, o tēnā, i pai ai te noho a tēnā momo ki tōna ake taiao whāiti, tēnā ki tōna.

Hei Aromatawai

He Aromatawai Whaiaro: Mā ngā ākonga tonu e whakatau i pēhea rawa te tika o ā rātou mahi. Ko te 21 te tapeke ka taea, i te mea e 21 ngā pouaka i te tāruatanga matua 8 hei whakakī mā rātou.

• E hia ngā pouaka i tika i a au te whakakī?

• Āe rānei ka taea e au te whakamārama tētahi take kotahi (neke atu rānei) mō tēnā, mō tēnā momo kōura, i pai ai tāna noho ki tōna ake taiao whāiti?

http://www.teara.govt.nzhttp://www.fish.govt.nzhttp://www.fish.govt.nz

29

Tāruatanga matua 8

Te Āhua o te Kōura

Te Kōura Papatea Te Pawharu Te Kēwai

Ōna āhuatanga ōkiko (tōna āhua ki te titiro atu)

Tōna wāhi noho(tōna kāinga, te taiao whāiti e noho nei ia)

Ōna hoariri (ngā mea ka kai i a ia) me ētahi atu mōreareatanga

Ōna āhuatanga motuhake (āna mahi, āna whanonga)

Ōna urutaunga (i pēhea tana urutau ki tōna taiao whāiti)

Te roa e ora ana(te roa e ora ana ki te ao ki te kore e haukotia tōna ora e tētahi hanga kino)

Āna kai

31

Akoranga 4

Ngā Mekameka KaiTe Roa

E rua ngā wāhanga – kia 50 meneti te roa o tēnā, o tēnā.

Te Marautanga

Pūtaiao

Te Whāinga Paetae



Te Whāinga Matua

Kia mārama ngā ākonga ki te tikanga o te kupu ‘mekameka kai’, ā, kia whakaatu hoki i tō rātou mārama, mā te whakaahua i te hono tahi, i te haere kōtui o ngā mea e noho tahi ana ki tētahi pūnaha hauropi.

Te Koronga Ako

E ako ana mātou ki te whakamārama i te tikanga o nga mekameka kai, me te tuhi mekameka kai hei whakaatu i te rere o te pūngao mai i te tipu ki te kaikame whakamutunga.

Ngā Paearu Angitu


• Whakamārama i te tikanga o te kupu ‘kaikame’.

• Whakaahua i tētahi mekameka kai.

• Rangahau, ki te hanga anō i ētahi tauira mekameka kai ko te kōura tētahi o ngā mea e noho mai ana ki roto.

• Tautohu i ētahi hanga ora e rua, neke atu rānei, kei mua i te kōura i tētahi mekameka kai, me ētahi atu hanga ora e rua, neke atu rānei, kei muri o te kōura i taua mekameka kai.

• Whakaatu he aha ngā raru tērā ka pā ki te pūnaha hauropi ki te motu te mekameka mō tētahi wā, ki te pūmau rānei te motunga.

Ngā Rauemi

• Te āhei atu ki te Ipurangi me ētahi tauira o ngā mekameka kai

• He pepa hanga pānui whakaahua, he pukapuka tuhi rānei, kia pai ai te tuhi i ngā whakautu me ngā whakaaro


• Ka pānui atu te pouako i ēnei kōrero whānui e whai ake nei ki ana ākonga:

Ko tā te mekameka kai, he whakaatu i te rere o te pūngao i te pūnaha hauropi, mai i tētahi tipu ka kainga, puta noa ki te kararehe, ki te ika, ki te manu, ki te aha atu, koia te mea whakamutunga ki te kai i roto i taua mekameka – kāore he mea, he ‘kaikame’, i tua atu i a ia. Katoa ngā mea ora e hono tahi ana, e tautoko tahi ana, tētahi i tētahi. Ko te mekameka e whakaatu ana ko wai e kai ana i a wai, hei oranga mōna. Ki te mimiti, ki te kore katoa rānei tētahi puna kai – hei tauira, ki te kaha rawa te hao a te tangata e raru ai tētahi momo ika – he nui te pānga ki ērā atu mea katoa e noho tahi mai ana ki te mekameka kai i roto rā taua momo ika. Ā, tērā pea ko te mate o tētahi momo, o ētahi momo rānei, te mutunga iho.

Me whakamārama i konei te wāhi ki ētahi momo tipu mōkitokito ka kīia he ‘phytoplankton’, ko te wai tō rātou kāinga. Ko rātou kei te tīmatanga, kei te pūtake o ngā mekameka kai o te moana. He āhua rite ēnei tipu moana moroiti ki ngā tipu o uta – ka kapohia e rātou te hauhā, me te whakaputa i te hāora. Ka kainga ngā tipu mōkitokito nei e ētahi hanga tuarā-kore iti me ētahi ika moroiti e kīia ana he zooplankton (heoi, ko ētahi ka kainga e te tohorā). Ā, ko aua ika moroiti, ka kainga e ētahi ika nui ake. Ko tētahi mea kāore pea e mōhio whānuitia ana, ko ngā tipu katoa a Tangaroa e whakaputa ana i tētahi 70–80% o ngā hāora katoa o te ao, ā, ko āna tipu mōkitokito, e whakaputa ana i tētahi 50% o ngā hāora katoa o te ao.

Ko ētahi mea e patu nei i ngā tipu mōkitokito a Tangaroa, ko ngā para e tukuna ana ki te taiao me te iti haere o te papanga hāora-toru. Ka ahatia ngā pūnaha hauropi o te moana, ka ahatia te ao ina matemate katoa aua tipu moroiti a Tangaroa?

32

• Ka whakaaturia e te pouako ētahi tauira o ngā mea kai kainga e te kōura (kei raro nei ētahi). Mā ngā ākonga e rangahau ērā atu wāhanga o te mekameka kai e hono ana ki te kōura, mai i te tipu koia te tīmatanga, ki te kaikame koia te hanga whakamutunga. Arā, ko te mea e rangahaua ana, he aha te kai a tēnā, a tēnā, ko wai e kai ana i a wai.

He Ohia Manomano He aha ngā kai a te kōura? He tauira: he kina, he ika iti, he pātangatanga, he ika kua mate, kua pirau, he mātaitai, he pāpaka

He aha ngā mea ka kainga e aua hanga, i mua i te kai a te kōura i a rātou? He tauira: te rimurimu, te pūkohu wai

He aha ngā mea ka kai i te kōura? He tauira: te wheke, te tangata, te pūharakeke, te hāpuku Ā, ka pau ēnei mea nei i a wai te kai? He tauira: te tangata, te mangō

He aha te mea whakamutunga i tēnei mekameka kai?

(Kei raro nei he tauira mō te tangata.)

• Ka pānui atu te pouako i te kōrero e whai ake nei ki ngā ākonga, he kōrero whakatakoto horopaki:

Tērā tētahi wā i te takutai o waho atu o Kaikōura (i Te Waipounamu), i kaha rawa ai te hopu i te kōura, he nui rawa ngā kōura i mau. Nā konā, ka nui noa ake ngā kina i taua pūnaha hauropi, i te mea kua iti ake ngā kōura i reira ki te kai i a rātou. Me te aha, ka tino kaha te pau o te rimurapa i ngā kina nei te kai.

Ka mahi takitahi, ā-rōpū rānei ngā ākonga ki te ohia manomano, ki te tuhi, ā, ki te whakawhiti i ā rātou whakautu ki ngā pātai e takoto ake nei:

1. He aha ngā rerekētanga kua pā ki tēnei pūnaha hauropi?

2. Ka ahatia te mekameka, ka ahatia te pūnaha hauropi ina raru tētahi wāhanga o te mekameka, ka motu te hono, ahakoa motu rangitahi, motu pūmau rānei?

3. Ko wai mā ka noho papa i te mimititanga o te puna rimurapa?

4. He aha tētahi mahi e taea ana hei ārai atu i tēnei raruraru?

5. He aha ētahi mahi ka taea hei rongoā i te raruraru, hei whakaora ake anō i te taiao whāiti nei?

Hei Aromatawai

Ka taea e ngā ākonga te whakaatu tō rātou mārama ki te āhua o ngā pūnaha hauropi (arā, e hono tahi ana, e haere kōtui ana ngā tipu me ngā mea oreore o tētahi pūnaha hauropi) mā roto i ngā mekameka kai ka tuhia e rātou.

tipu moroiti i te moana

ika moroiti ika iti kōura hāpuku mangō tangata hao ika

rimurapa kina kōura tangata mahi kōura

33

Akoranga 5

Ngā Haonga Ika e Whakaaetia ana i AotearoaTe Roa

Kotahi hāora.

Ngā Marautanga

Pūtaiao

Tikanga ā-Iwi


Pūtaiao – Te Ao Tūroa, Te Rauropi


Tikanga ā-Iwi – Ngā Mahinga Ohaoha

Ka whakamārama i ngā take me ngā huarahi e rerekē ai te titiro me te whakamahi a te tangata i te rawa me ngā putanga iho o ēnei āhuatanga.

Ngā Whāinga Matua

Kia mārama ki te ‘Pūnaha Whakahaere Haonga Ika o Aotearoa’, kia rangahaua anō hoki ngā ture o tēnei pūnaha e pā ana ki te mahi kōura.

Kia takoto he whakaaro mō ngā pānga o tēnei pūnaha ki ngā whakapono o nehe o te iwi Māori, me tērā ritenga a te Māori, te haere ki te mahi kai i te moana.

Te Koronga Ako

E mārama haere ana mātou ki te Pūnaha Whakahaere Haonga Ika o Aotearoa, me ngā hono ki ngā ritenga mahi ika a te iwi Māori.

Ngā Paearu Angitu


• Tautuhi he aha te ‘haonga ika e whakaaetia ana’, arā, te ‘fishing quota’.

• Whakamārama i te take i whakatūria ai te Pūnaha Whakahaere Haonga Ika o Aotearoa.

• Rangahau i ngā ture mō te mahi kōura, hei mahi pārekareka noa, hei mahi pakihi anō hoki.

• Tautohu i ngā take me ngā raru e ara ake ana i te mahi kōura, ahakoa hei mahi pārekareka noa, hei mahi pakihi rānei.

• Whakatakoto whakaaro mō te pānga o te Pūnaha Whakahaere Haonga Ika o Aotearoa ki ngā ritenga tūturu a te Māori mō te mahi ika.

Ngā Rauemi

• Tāruatanga matua 9

• Te āhei atu kei te Ipurangi

• Te pukapuka mā te ākonga, Te Kōura Unuhanga a Tama


• Ka tuhia atu e te pouako ngā pātai nei ki te papa tuhituhi, hei arotahinga mā ngā ākonga i a rātou ka pānui i ngā whārangi 20–24 o Te Pukapuka mō te Kōura.

1. He aha tēnei mea, te ‘Haonga Ika e Whakaaetia ana’? (Hei tauira o te whakautu tika: Ko te rahi o tētahi momo ika e whakaaetia ana e te ture kia mau; he tikanga i whakamanahia hei penapena i ngā puna ika kei ngā takutai, kei ngā moana huri noa i Aotearoa.)

2. He aha i tū mai ai he pūnaha whakahaere haonga ika ki Aotearoa nei? (Hei tauira o te whakautu tika: Kia toitū tonu ai ngā puna ika o Aotearoa, kia kore ai e whatungarongaro noa.)

3. He aha tā tātou e mōhio ana mō ngā tikanga Māori o mua e mau ai he kōura? (Hei tauira o te whakautu tika: Nā Māui i waihanga te tāruke tuatahi ko tōna rite e whakamahia tonutia nei i ēnei rā hei hopu kōura; inā kē te huhua o te kōura i ngā rā o mua, ā, e taea noatia ana te kōura te nanao atu ki te ringa i nga wai pāpaku.)

4. He aha tā tātou e mōhio ana mō ngā tikanga Māori e pā ana ki te mahi ika me te penapena i te puna ika? (Hei tauira o te whakautu tika: I whakatū rāhui te Māori, ko tētahi take i pērā ai, hei penapena i te nui o te ika; i ngā rā o mua, kāore i kaha te ruku a te Māori ki te hopu kōura.)

5. He aha ngā ‘Motika Hao Ika a te Māori nō Mai Rā Anō’? (Hei tauira o te whakautu tika: Te āhei o tētahi iwi ki te mahi ika i ētahi tauranga ika mai rā anō koirā te mahi a taua iwi i taua wāhi.)

I muri i te pānui i ngā kōrero i te pukapuka, ka matapakia ngā whakautu.

He aha ngā raru tērā ka pā ki te kore ngā tāngata e ū ki ngā ture o te Pūnaha Whakahaere Haonga Ika o Aotearoa?

34

He aha ētahi o ngā take taiao e hāngai ana ki te mahi kōura hei mahi pārekareka noa mā te tangata?

He aha ētahi o ngā take taiao e hāngai ana ki te mahi kōura hei mahi pakihi, hei mahi tauhokohoko?

• Ka tāia atu e te pouako he tūtohi ‘T’ ki te papa tuhituhi hei tārua mā ngā ākonga, ā, hei matapaki, hei whakawhiti whakaaro mā rātou (he tauira kei raro nei).

He pēhea te pānga mai o te Pūnaha Whakahaere Haonga Ika o Aotearoa ki ngā tikanga Māori? Me titiro ngā ākonga ki ngā ture me ngā waeture e pā ana ki te mahi kōura i te www.aquaculture.govt.nz i te www.fish.govt.nz rānei.

• Ka whakamahia e ngā ākonga te tāruatanga matua 9 ki te tirotiro i ngā Painga, ngā Whakararu, me Ētahi Atu Kōrero e Hāngai ana mō te wāhi ki te Pūnaha Whakahaere Haonga Ika o Aotearoa me tōna pānga ki ngā tikanga tūturu a te Māori.

Hei Whakatoro

• Ka hangaia e ngā ākonga he pānui whakaahua hei whakaatu i ngā ture mō te mahi kōura me mātua mōhio ngā tāngata katoa o Aotearoa.

• Āta pānuitia te Wāhanga 2 o Te Tiriti o Waitangi e whakatūturu ana i te noho atu o ngā whenua, o ngā kāinga, o ngā ngahere, o ngā tauranga ika me ērā atu taonga katoa ki raro i te mana o ngā iwi Māori. He pēhea te hāngai o ēnei kōrero ki ngā moana huri katoa i te takutai o Aotearoa?

‘Ko te tuarua

Ko te Kuini o Ingarani ke wakarite ka wakaae ki nga Rangatira, ki nga Hapu, ki nga tangata katoa o Nu Tirani, te tino Rangatiratanga o o ratou wenua o ratou kainga me o ratou taonga katoa. Otiia ko nga Rangatira o te Wakaminenga, me nga Rangatira katoa atu, ka tuku ki te Kuini te hokonga o era wahi wenua e pai ai te tangata nona te wenua, ki te ritenga o te utu e whakaritea ai e ratou ko te kai hoko e meatia nei e te Kuini hei kai hoko mona.’

• Whakamāramatia te tikanga o ēnei kupu:

Te Hao Ika hei Mahi Pakihi

Te Hao me te Hī Ika hei Mahi Pārekareka Noa

Ngā Ritenga Mahi Ika o Mua

Te Hao Tahi me Ētahi Atu

Te Taiāpure Ohanga Motuhake (Exclusive Economic Zone – EEZ)

Hei Aromatawai

• Ka whakaaturia e ngā ākonga tō rātou mārama ki te Pūnaha Whakahaere Haonga Ika me tōna hāngai ki te kōura, mā te tautohu i ētahi āhuatanga e toru o ngā mahi ika a ngā pakihi, me ngā tāngata mahi pārekareka noa, tērā e whakararu ana i te puna kōura. (Arā, kia toru mō tēnā, mō tēnā hunga.)

• Ka taea e ngā ākonga te tuhi kia toru neke atu ngā whakaaro ki raro i ia upoko i te tāruatanga matua 9, e whakaatu ana i ngā pānga o te Pūnaha Whakahaere Haonga Ika ki ngā ritenga tūturu a te Māori.

Ka mau he kōura e iti rawa ana te hanga He maha rawa ngā kōura ka mau i tētahi tauranga

He take taiao e hāngai ana ki te mahi kōura hei kaupapa pārekareka noa

He take taiao e hāngai ana ki te mahi kōura hei kaupapa pakihi

Ka nui ake pea i te 6 kōura mā ia tangata He ika atu anō ka mau, ā, kāore e whakarauoratia, me te whakahoki ora atu ki a Tangaroa

Kāore e whakahokia ngā uwha kawe hua Ka nui ake te haonga ika i tērā e whakaaetia ana

Ka mau tonu he kōura i ngā wāhi kua rāhuitia tēnei mahi e te ture

Ka puritia ngā kōura e iti rawa ana te hanga, kāore e whakahokia atu ki te moana

http://www.aquaculture.govt.nzhttp://www.fish.govt.nzhttp://www.fish.govt.nz

35

Tāruatanga matua 9

Ngā Pānga o te Pūnaha Whakahaere Haonga Ika o Aotearoa ki ngā Ritenga Mahi Ika Tūturu a te Māori

Ngā painga Ngā whakararu Ētahi atu kōrero whai take

36

Hei ngā wiki whakamutunga pea o te kaupeka 3, ngā

wiki tuatahi rānei o te kaupeka 4 kawea ai

ēnei mahi – hei te wā ka whaihua te whakatō kānga. Tērā rānei hei te mutunga o te kaupeka 4 me te tīmatanga o te

kaupeka 1, ina rite te kānga hei kai.

Kōwae Ako 3 Te Kānga

37

Akoranga 1

Te Whakataki i Te Orokohanga ake o te Tangata – e ai ki te Iwi MayaTe Roa

E 50 meneti.

Te Marautanga

Tikanga ā-Iwi

Te Whāinga Paetae



Te Whāinga Matua

Kia mārama ngā ākonga, huri i te ao, kei tēnā iwi tāna anō titiro ki te ao, ki tēnā anō tāna, ā, ka whaihua tonu te āta tirotiro i ngā āhuatanga e rite ana, e rerekē ana i roto i ā rātou kōrero.

Te Koronga Ako

E whai ana mātou kia mārama mātou ki te āhua o te titiro a te iwi Maya ki te ao, mā te wherawhera i ā rātou kōrero mō te tīmatanga o te ao.

Ngā Paearu Angitu


• Kimi i a Mehiko i te mahere whenua o te ao.

• Whakamārama i te tikanga o te kōrero ‘te āhua o te titiro ki te ao’.

• Te tautohu, i taku hoahoa huinga, i ētahi āhuatanga e rima e āhua rite ana, me ētahi atu āhuatanga e rima e rerekē ana i ngā kōrero a te Māori me te iwi Maya mō te orokohanga ake o te tangata.

Ngā Rauemi

• Tāruatanga matua 10, kua whakarahia kia A3 te hanga – kia 1 mā ia ākonga, mā ia tokorua rānei

• Te kōrero mā ngā ākonga Te Orokohanga ake o te Tangata (ka taea e koe te whakamahi te kōrero ā-Ipurangi rānei kei www.hana.co.nz)

Te Raupapa Akoranga

• Mā te pouako e whakataki te kōrero mā ngā ākonga, arā, ‘Te Orokohanga ake o te Tangata – e ai ki te Iwi Maya’, me te whakaatu atu kei hea a Mehiko me Amerika Pū i te mahere o te ao.

• Māna anō e ārahi te pānui a ngā ākonga i te kōrero nei, e taki ana i te pakiwaitara Maya mō te pūtakenga mai o te tangata ki te ao. I a rātou e pēnei ana, akiakihia ngā ākonga kia whai whakaaro ki ngā wāhi o te pakiwaitara e āhua rite ana ki ngā kōrero a tāua, a te Māori, mō te putanga mai o ngā tāngata ki te ao.

• Ka noho tōpū te akomanga ki te matapaki i ngā whakamārama o te pakiwatara mō te titiro a te Maya ki te ao, me ngā ritenga a te iwi nei. He pēhea nei te tata, te tawhiti rānei o ā rātou kōrero, tō rātou whakapono, ā rātou tikanga, i ā tātou, te iwi Māori?

• Ka whakakī haere ngā ākonga i te hoahoa huinga i te tāruatanga matua 10, mā te tuhi i ngā mea e āhua rite ana me ngā mea kāore i rite i ngā kōrero a ngā iwi e rua mō te orokohanga ake o te tangata.

Ētahi o ngā Whakaaro Matua

• E ai ki ngā Maya, i waihangatia mai ō rātou tūpuna i te kānga – i te kānga kōwhai me te kānga mā. He tapu te kānga ki te iwi nei, i te mea koia te hononga ki ō rātou tūpuna. Ki a rātou, he oranga tinana, he oranga wairua anō kei te kānga.

• Ko te whakatupu kānga te tīmatanga o te huri a ngā Maya tuatahi, mai i te patu kai me te kohi kai i te taiao ki te mahi kai i te māra, arā, ki te ahuwhenua.

• Ka taka ngā tau, ka horapa te kānga ki te ao whānui, nā tōna kaha ki te tupu i ngā wāhi mahana, i ngā wāhi makariri, i ngā wāhi iti te ua, me ngā wāhi nui te ua.

Hei Whakatoro

Tirohia te kōrero mō te orokohanga ake o te tangata, e ai ki ngā Maya, i http://maya.nmai.si.edu/the-maya/creation-story-maya (he mea taki ki te reo Pākehā). Ki te mau he kōrero hou, tāpiria atu ki tō hoahoa huinga.

Hei Aromatawai

Ka taea e ngā ākonga te whakaoti te Hoahoa Huinga i te tāruatanga matua 10, i runga i ngā kōrero kua pānuitia, kua kitea, kua rangona e rātou mō te orokohanga ake o te iwi Maya. Me mahi ngā ākonga kia kitea e rātou ētahi mea e rima e āhua rite ana, me ētahi mea e rima e rerekē ana i ngā kōrero a ngā iwi e rua nei, te iwi Maya me te iwi Māori.

http://maya.nmai.si.edu/the-maya/creation-story-mayahttp://maya.nmai.si.edu/the-maya/creation-story-maya

38

Tāruatanga matua 10

Te Orokohanga ake o te Tangata

Te orokohanga ake o te tangata, e ai ki te Maya

Te orokohanga ake o te tangata, e ai ki te Māori

39

Lesson 2

Te Kānga – Te Whakaingoa i Ōna Wāhanga Te Roa

Kotahi hāora.

Te Marautanga

Pūtaiao

Te Whāinga Paetae

Te Ao Tūroa


Te Whāinga Matua

Kia mārama ngā ākonga he mahi motuhake anō tā tēnā, tā tēnā wāhanga o te kānga, e ora ai, e tupu ai ia.

Ngā Koronga Ako


• Tautohu i ngā wāhanga o te tipu nei, o te kanga.

• Tautohu i te mahi ka tutuki i tēnā, i tēnā wāhanga o te kānga.

Ngā Paearu Angitu


• Tautohu i te tipu kānga, i te hua o te kānga e mau tonu ana tōna peha, me te hua o te kānga kua tangohia mai tōna peha.

• Whakaingoa i ia wāhanga o te kānga, tae atu ki: te miro hāpiripiri, te peha, te kakau, te pūhae, ngā rau, te hua, ngā tīpona, ngā pakiaka tautoko, me ngā pakiaka tūturu.

• Whakamārama i te mahi a tēnā, a tēnā wāhanga o te kānga.

Ngā Rauemi

• He kānga hei kai (arā, te hua o te kānga; ko te painga atu mehemea e mau tonu ana te peha); kia kotahi mā ia tokotoru

• He māripi huawhenua

• He ara ki te Ipurangi

• He pukapuka mahi Kaupapa/Pūtaiao, me ētahi penerākau hei tuhi whakaahua

Te Raupapa Akoranga

• Mā te kaiako e wāhi ngā akoranga.

• He mahi ā-rōpū tēnei. Ka hoatu ki ia rōpū tētahi kānga (arā, te hua o te kānga), e mau tonu ana tōna peha.

• Ka whakaotia mai e ngā ākonga ngā mahi tūhura i te hua kānga e whai ake nei, me te tuhi i ngā kōrero ki ā rātou pukapuka mahi Kaupapa/Pūtaiao.

• Ka tuhia te upoko ‘Te Kānga e Mau Tonu ana Tōna Peha’. Ka whakaahuatia ki te kupu, ki te pikitia anō hoki, ngā mea e kite ana rātou (hei tauira, te miro hāpiripiri, te peha, te kakau).

• Ka tuhia te upoko ‘I Raro i te Peha’. Ka tīhorea i konei te peha, ā, ka tuhia e ngā ākonga tā rātou e kite atu ana – ā-kupu, ā-pikitia (hei tauira, ko ngā kākano e rārangi mai ana). He pēhea te āhua o te takoto o ngā kākano?

• Ka tuhia te upoko ‘Ngā Kākano’. Ka āta tapahia mai e ngā ākonga ētahi rārangi kākano ki te māripi. Ka tuhia anō – ā-kupu, ā-pikitia, tā rātou e kite ana (hei tauira, te kiri o te kākano, te wai e puta mai ana i te kākano). Ki tō mōhio, he aha te mahi a te kākano, e ora ai te tipu kānga? (Koia te kākano, te purapura e tupu ake ai he kānga hou.)

• Ka tuhia te upoko ‘Te Kānga’. Ka whawhatihia te kānga kia rua ngā wāhanga. Ka tirohia a roto. Ka tuhia anō ki te kupu, ki te pikitia tā rātou e kite ana. He aha tā koutou e kite ana? Kei te totoka a roto? Kei te pōareare?

• Ka whakaurua e ngā ākonga ngā kupu ‘CORN PARTS’ ki te Ipurangi ki te rapu kōrero mō ngā wāhanga o te kānga. Tuhia te tipu kānga ki ā koutou pukapuka, ka whakaingoa ai i ōna wāhanga matua. Whakamahia ngā kupu Māori kua hoatu i runga ake nei. He mahi motuhake tā tēnā, tā tēnā wāhanga. Tirohia te whakaahua me ngā whakamārama (reo Pākehā) i te http://www.teachervision.fen.com/tv/printables/TCR/1557344930_63_key.pdf

http://www.teachervision.fen.com/tv/printables/TCR/1557344930_63_key.pdfhttp://www.teachervision.fen.com/tv/printables/TCR/1557344930_63_key.pdfhttp://www.teachervision.fen.com/tv/printables/TCR/1557344930_63_key.pdf

40

• Kia kore ai e moumou ā koutou kānga, me tunu pea. Anei ētahi momo tunu ka taea:

— Tākaihia ki te kirimohe. Ruiruia ki te tote, ki te pepa, ka hoatu ai i te pata kia iti nei i mua i te tākai. Raua atu ki te umu kua meahia kia 200°C te paemahana, mō te 10–15 meneti.

— Pania ki te hinu oriwa, ka tunu ai ki te rorerore.

— Tukuna ki te kōhua wai koropupū, ka kōhua ai mō te 10 meneti. Pania ki te hinu oriwa, ki te pata rānei, me te ruirui anō ki te tote me te pepa.

Hei Whakatoro

Ka rangahaua e ngā ākonga ngā wāhanga o te kākano o te kānga. He nui hoki ngā mea e mahia ana ki te kākano kānga i ēnei rā. Tuhia ngā wāhanga o te kākano, ka whakaingoa ai.

Hei Aromatawai

• Ka taea e ngā ākonga te tuhi ngā wāhanga o te tipu kānga, me te whakaingoa i ōna wāhanga matua. Me whakauru ngā kupu pēnei i: te pūhae, te miro hāpiripiri, te rau, te hua, te peha, te kakau, ngā tīpona, ngā pakiaka tautoko, me ngā pakiaka tūturu.

41

Akoranga 3

Ngā Whakamahinga Tuku Iho o te Kānga e te Iwi Maya me te Iwi Māori Wāhanga 1 – Tā te iwi Maya, tā te iwi Māori anō whakamahi i te kānga i ngā rā o nehe

Wāhanga 2 – He Tohutao Pai mō te Kānga – Hei Kaupapa Mahi Moni mā te Kura

Te Roa

Wāhanga 1 – Kotahi hāora.

Wāhanga 2 – Kia rua ngā wāhanga ako, kia 50 meneti te roa o tēnā, o tēnā.

Te Marautanga

Tikanga ā-Iwi




Ngā Whāinga Matua

Wāhanga 1

• Kia mārama ngā ākonga ki ngā painga o te kānga ki te iwi Maya me te iwi Māori, hei kai, hei rawa anō hoki.

Wāhanga 2

• Kia kai ngā ākonga i ētahi kai tūturu a te iwi Maya, he kānga anō kei roto, me te whakatairite ki tā te Māori, tāna taka, tāna whakamahi i te kānga.

• Kia whakamahi ngā ākonga i ēnei mātauranga i roto i tētahi kaupapa mohi moni mā te kura.

Ngā Koronga Ako


Wāhanga 1 – Tautohu i ngā whakamahinga maha o te kānga, e te iwi Maya, e te iwi Māori anō hoki.

Wāhanga 2 – Whai, ki te whakamātau hoki i ētahi tohutao kānga, hei whakariterite mō te hoko atu hei mahi moni mā te kura.

Ngā Paearu Angitu

Wāhanga 1


• Kōrero i ētahi whakamahinga tūturu a te iwi Maya i te kānga.

• Kōrero i ētahi whakamahinga tūturu a te iwi Māori i te kānga.

• Tautohu i ētahi momo whakamahi a ngā iwi e rua nei i ētahi wāhanga o te tipu kānga.

Wāhanga 2


• Whakaatu i ngā tikanga taka kānga e pai ana ki a au (ki taku whānau rānei).

• Mahi ā-rōpū ki te mahi kānga waru / kao kānga hei hoko atu i te kaupapa mahi moni a te kura.

• Āwhina ki te whakatau i te utu mō ngā kai nei, kia hoki mai ai he moni hua ki te kura.

• Whakarite pānui hei whakatairanga i ā mātou kai.

Ngā Rauemi

• He pepa, he pene whītau hei tuhi kōrero

• Ngā kōrero mā ngā ākonga He Kānga te Kai me Te Whakatipu Kānga

• Tāruatanga matua 11 (kia 1 ki ia rōpū tokowhā)

• Tāruatanga matua 12 (kia 1 ki ia tokorua)

• Ngā kai ka whakaurua, pērā i te kānga e mau tonu ana ki te tōpuku, hei mahi kānga waru, me te kānga kirīmi, hei mahi kao kānga. Tirohia ngā tohutao kei te tāruatanga matua 11, kei ngā kōrero mā ngā ākonga, me ngā pae tukutuku kua tohua mō ngā rārangi o ngā kai whakauru.

42

Wāhanga 1

Tā te iwi Maya, tā te iwi Māori anō Whakamahi i te Kānga i ngā Rā o NeheTe Raupapa Akoranga

Me kī penei ake, ko te kānga te tīmatanga me te mutunga o te ao i noho ai ngā Maya i neherā. Ahakoa he aha te kawenga, kei reira anō te kānga, taha wairua, taha maramataka, taha kai. I Aotearoa nei, ehara te kānga i te kai onamata – nō muri kē mai tōna taenga mai. Engari ahakoa tērā, i tere naomia atu e te iwi Māori hei kai tūturu māna. Pērā anō i te Maya, i kitea e te Māori ētahi momo whakamahi i nga wāhanga maha tonu o te tipu kānga.

• Ka wehewehea ngā ākonga kia whā ki ia rōpū. Ka hoatu he pēne, he pepa ki ia rōpū. Ka whāia e rātou ngā upoko i raro nei ki te waihanga tūtohi ‘T’. Ka tonoa rātou kia matapaki, kia tuhi anō hoki i ngā whakamahinga katoa o te kānga e mōhio ana rātou. Me whai whakaaro ki ngā wāhanga katoa o te tipu me ngā painga o aua wāhanga. Hei tauira, ka pai tonu te peha hei mahi poi. Kātahi ka whakarārangihia ētahi tino kai ko te kānga tētahi mea nui i roto, hei tauira, ko te kao kānga me ngā taco. (He tauira kei raro nei.)

• Ka pānui ngā ākonga i ngā pukapuka He Kānga te Kai me Te Whakatipu Kānga me te titiro ki ētahi whakamahinga tūturu o te kānga e te iwi Maya. Ka whakatairitea ēnei ki tā te iwi Māori, tāna whakamahi i te kānga. (Ka nui noa atu ngā rāwekeweke a te iwi Maya i te kānga, tēnā i te Māori, i te mea he tipu māori te kānga ki a rātou – mai rā anō kua noho kōtui ki ā rātou mahi katoa.)

• Kia mutu te pānui i te pukapuka He Kānga te Kai, ka hangaia anō e ngā ākonga he tūtohi ‘T’, koinei ngā upoko hou: ‘Ngā Whakamahinga Tūturu a te Iwi Maya i te Kānga’ ‘Ngā Whakamahinga Tūturu a te Iwi Māori i te Kānga’. Tērā pea me kawe ake ētahi atu rangahau. Heoi anō, kei te tāruatanga matua 11 ētahi whakaaro hei tāpiri mā ngā tamariki ki ā rātou rārangi.

• Ko tētahi atu mahi pai pea, ko te kutikuti mai i ngā whakamahinga ka whakahuatia i te tāruatanga matua 11, me te tono i ngā ākonga kia hoatu i tēnā, i tēnā ki te rārangi tika, arā, ki raro mai i te iwi Maya, i te iwi Māori rānei (ā, ko ētahi, me noho mai ki ngā rārangi e rua).

Hei Whakatoro

Rangahaua te mahi poi i ngā rā o mua. Hangaia he poi, ko te peha o te kānga hei tākai whakawaho mō te poi.

Hei Aromatawai

Ka whakaotia mai e ngā ākonga ngā tūtohi ‘T’. Ka whakarārangihia ētahi painga 10 o te kānga ki te iwi Maya, me ētahi painga e 5 ki te iwi Māori.

Ētahi whakamahinga o te tipu kānga Ētahi tino kai, tino tohutao rānei ko te kānga tētahi o ngā mea nui o roto

43


Te Whakamahi i te Kānga i ngā Rā o Nehe

Ngā Whakamahinga Tūturu a te Iwi Maya i te Kānga Ngā Whakamahinga Tūturu a te Iwi Māori i te Kānga

Hei rongoā (te miro hāpiripiri o te kāvnga) Hei mahi poi (ko ngā peha hei kiri whakawaho mō te poi)

Hei mahi tortilla kānga Hei mahi kānga pirau (he mea kōpiro ki te kōawa)

Hei mahi parāoa kānga Hei mahi kānga wai (he mea kōpiro ki te kāho)

Hei mahi hinu kānga Hei mahi kānga pungarehu (ka kōhuatia ki te pēke, he pungarehu, he mānuka anō e mau mai ana ki roto)

Hei mahi puehu parāoa kānga Hei kora (ko ngā peha maroke)

Hei kai mā te kararehe He raranga kete, whāriki

Hei ngaungau noa mai i te tōpuku Hei ngaungau noa mai i te tōpuku

Hei māngaro Hei mahi kānga waru (he momo parāoa kānga)

Hei mahi tipi kānga Hei kai mā te kararehe

Hei mahi tostada

Hei mahi tamale

Hei mahi tiakarete wera Aztec

Hei mahi chicha (he momo waipiro iti nei te ngau, he inu tapu)

Ka whiria, ka rarangahia hei ārai kanohi

Hei mahi whāriki moe

Hei mahi kete

Hei mahi tāre (ki te peha)

Hei mahi hū

Hei kora (ko ngā peha maroke)

44

Wāhanga 2

He Tohutao Pai mō te Kānga – Hei Kaupapa Mahi Moni mā te KuraTe Raupapa Akoranga

He huhua tonu ngā kīnaki reka a te Maya mō te kānga e mau tonu ana ki te tōpuku, tae atu ki te pata, te kīnaki hēki (arā ko te mayonnaise), te paura hiri, te tīhi cotija, me te wai raima. Ko ētahi atu o ā rātou tino kai ko te kānga te mea nui i roto, ko te Parāoa Kānga me te Hiri Kākāriki, ko ngā tortilla, ngā tostada me ngā tamale. Ko ētahi tino kai i Aotearoa nei, ko te kao kānga, ko te hupa kānga kukū tonu, ko te hupa heihei me te kānga, tae atu ki te kānga e mau tonu ana ki te tōpuku, hei mea kīnaki ki te pata, te tote me te pepa.

• Ka whakawhiti kōrero ngā ākonga mō te momo tunu i te kānga e tino reka ana ki a rātou. Mā te kaiako ēnei e tuhi ki tētahi tūtohi.

He Horopaki hei Kōrerorero

A tēnā, whakaarohia ake tēnei. Kua riro mā koutou e whakahaere tētahi paehoko hei mahi moni mā te kura. Ka haere he tunu whakamātau i te kānga waru, te kao kānga rānei, kātahi ka tunua tūturutia, me te hoko atu ki te hunga ka tae ake. Ka mahi takiwhā ngā ākonga ki te kimi i ngā tohutao pai, me ngā tikanga hei tunu i ngā kai kānga reka – kei te pukapuka He Kānga te Kai ētahi tohutohu mō te mahi kānga waru. He whakaahua o te kānga waru kei te: http://www.omaio.school.nz/pages/kanga%20waru.html Ā, he tohutao anō (tohutao reo Māori) kei te: http://www.manaonline.co.nz/manakai/mk_recipe1.html#recipe1

• Kei te tāruatanga matua 12 ētahi tohutao mō te kao kānga. Heoi anō, me tunu whakamātau noa i te tuatahi, kia tino mau ai i a koutou ngā tohutao, kia reka ngā kao ka oti mai hei hoko atu ki te hunga tūmatanui. Me whiriwhiri anō te utu e tika ana, kia ea katoa ngā whakapaunga pūtea, ā, kia riro mai he moni hua. Me hoahoa anō he pānui whakaahua (kia uhia ki te kirihou) e whakatairanga ana i ā koutou kai.

• Hei mahi tāpiri, me whakamātau pea ētahi atu kai tūturu a te iwi Maya, pērā i te Parāoa Kānga Hiri Kākāriki (tirohia te www.sacredearth.com/ethnobotany/plantprofiles/corn.php) te kānga e mau tonu ana ki te tōpuku rānei, me ōna anō kīnaki i huaina i runga ake nei. Ko ētahi atu tino kai ki ngā tāngata o Mehiko, he kānga kei roto, ko: te nacho, te taco, ko te burrito me te tortilla. Whakamātauria anō ēnei, me ētahi kīnaki maha.

Hei Whakatoro

• Hangaia he pukapuka tohutao mā te akomanga, ko ngā tino tohutao kānga o Aotearoa, me ētahi o te iwi Maya me te iwi whānui o Mehiko, kei roto.

Hei Aromatawai

Hei Mātaki Atu mā te Kaiako: Ka taea e ngā ākonga te mahi tahi ki te whakarite, ki te whakamātau, ki te tunu, ki te hoko anō hoki i ā rātou kai kānga. Hei ine i te tutuki pai o te mahi i ia rōpū, me titiro pea ki te nui o ngā mea ka hokona, me te pai o ngā kōrero ka hoki mai i te hunga hoko.

http://www.omaio.school.nz/pages/kanga%20waru.htmlhttp://www.omaio.school.nz/pages/kanga%20waru.htmlhttp://www.sacredearth.com/ethnobotany/plantprofiles/corn.phphttp://www.sacredearth.com/ethnobotany/plantprofiles/corn.php

45


He Kao KāngaNgā mea ka hiahiatia

He oko āhua rahi

He koheri, he pune rākau rānei

He parai, he tō

Ngā kai o roto

• kia 2 ngā hēki

• 1 punetēpu wai (paku rahi ake pea)

• 1 kapu (125 karamu) puehu parāoa

• 1 tīpune pēkena paura

• He kini tote, he kini pepa

• 1 kēna o te ‘kānga kirīmi’

• 1 punetēpu pāhiri kua kotikotia kia ririki (ki te hiahia koe)

• ½ riki whero (ki te hiahia koe)

• 2–3 punetēpu hinu huawhenua, mō te parai (kia rahi ake, ki te hiahiatia)

Ngā mahi

I roto i te oko, koheria te hēki me te wai.

Tātarihia atu te puehu parāoa me te pēkena paura.

Ruia atu te tote me te pepa.

Tāpiria atu he wai kia iti nei, ki te hiahiatia. Engari kia kaua e waiwai rawa te ranunga.

Tāpiria atu te kēna kanga, ka kaurori ai.

Tāpiria atu te pāhiri me te riki whero ki te hiahia koe, ka kaurori ai.

Whakawerangia te hinu i roto i te parai kia āhua wera nei.

Tukua atu te ranunga ā-koko nei ki te parai.

Kia kite koe i ngā mirumiru i te mata whakarunga o ngā kao (ka pēnei i roto i te 1–2 meneti), hurihia.

Whakamātauria ngā kao i mua i te tango mai i te parai, kia kitea ai mehemea kua maoa a roto.

Hoatu he paku hinu anō pea ki te parai, ka hoatu anō ai i ngā koko ranunga.

Kainga ngā kao i te wā e mahana ana. Me whakarite pea he kīnaki mō runga, ā, he huamata, he korare ki te taha.

47

Akoranga 4

Te Whakamātau Kāngaparāoa Whakamīharo Te Roa

Kia rua ngā wāhanga ako, kia 50 meneti te roa o tēnā, o tēnā.

Te Marautanga

Pūtaiao


Ō Kawekawe

Te Hanga Matū – Ka ako haere i te āhua korakora o te matū hei whakamārama i ngā panoni matū e kitea ana.

Ō Ahupūngao

Te Tōpana me te Nekenga – Ka tūhura, ka whakamahi i te tauira pūtaiao hei whakaatu i te tōpana me te nekenga, me ētahi whakamahinga, pēnei i te waku, te kauwhiti me te tauru.

Te Whāinga Matua

Kia whāwhā ngā ākonga i ngā āhuatanga o ngā Wai Ehara i te Wai-Newtonian.

Te Koronga Ako

E ako ana mātou ki te whāwhā i ngā āhuatanga o te māngaro-kānga, i kore ai te matū nei e kīia he Wai-Newtonian.

Ngā Paearu Angitu


• Whakamārama he aha tēnei mea te māngaro.

• Mahi tahi ki tētahi rōpū ki te mahi mai i te ‘kukū kāngaparāoa’, me te whāwhā i ōna āhuatanga.

• Tuhi i tā mātou i kite ai.

• Whakamārama he aha tēnei mea, te Wai Ehara i te Wai-Newtonian.

• Hoatu tauira o ngā Wai Ehara i te Wai-Newtonian.

Ngā Rauemi

• Kia 1 pākete kāngapārāoa ki ia rōpū tokowhā

• He wai

• He kapu ine

• He paepae e papatahi ana te takere (he paepae aihikirīmi pea – kia 1 ki ia rōpū)

• Kia 1 te pune ki ia rōpū

• He pepa hanga pānui whakaahua

• Te āhei ki te rorohiko, kia pai ai te hanga kōrero ki te PowerPoint

Te Raupapa Akoranga

• Hei tīmata i ngā akoranga, me whiu ēnei pātai ki ngā ākonga:

He aha tēnei mea, te māngaro?

He aha tēnei mea, te māngaro-kānga?

He aha ngā painga o te māngaro-kānga?

Mahia ai te māngaro-kānga ki tēhea wāhanga o te tipu kānga?

Ko te māngaro horomata, he paura mā, he tāwara-kore, he kakara-kore, ā, kāore e memeha i te wai, i te waipiro rānei.

• Te Mahi Kukū Kāngaparāoa: Ka noho takiwhā ngā ākonga ki te mahi i te ‘kukū’ nei. Pokea kia 1 te kapu kāngaparāoa ki tētahi hautoru o te kapu wai māori, ki tētahi paepae. I te wā e whakaranua ana, ka rongo koutou i te hanga mārō o te kāngaparāoa. Kōroria kia kore katoa ngā pōkurukuru. Mehemea kei te kukū rawa, hoatu anō he wai kia iti nei. Ina taea te mahi pōro ki te kāngaparāoa, engari me te māturu mai anō te kukū nei i waenga i ngā matimati, ā kāti, kua rite. Nā, ka ahatia te kukū ina mekea atu? Ka pēhea ina tōia haerehia ngā matimati i roto i te kukū? Ina tukuna kia maringi atu i te pune? Ina tere tonu tō kōrori i te kukū? Ina āta kōroria noatia? Ina kōtēhia i waenga i ō matimati? Ina pīroria atu he māpere i tētahi taha ki tētahi taha o te kukū? Ina whakanōhia te māpere ki waenga tonu o te kukū?

48

• Kia rangahaua e ngā ākonga ngā take i ‘āhua-rua’ ai te ranunga o te kāngaparāoa me te wai, arā, he totoka tētahi āhua ōna, engari he wai anō tētahi āhua. Ka mutu, ko tētahi tino āhuatanga o te kāngaparāoa, ki te tere tonu te kōrori, ka kukū tonu. Engari ki te āta kōroria noatia, ka āhua waiwai. Me rangahau e ngā ākonga ngā Wai Ehara i te Wai-Ne

Kai Ora 3 - Hanahana.co.nz/online/download/Ma te Pouako.pdf · Ā, kia mārama mai koutou, he...

Documents

Transcript of Kai Ora 3 - Hanahana.co.nz/online/download/Ma te Pouako.pdf · Ā, kia mārama mai koutou, he...