145- 165ت صفحا ،1387 پاييز ،3، شمارة 38 دورهفصلنامه سياست، مجلة دانشكده حقوق و علوم سياسي،

تعريف، تاريخچه و؛تروريسم

تروريسم رهيافت هاي موجود در تحليل پديدة

∗∗∗∗داود فيرحي

دانشيار گروه علوم سياسي دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران صمد ظهيري

دانشگاه تهران دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشجوي دكتري علوم سياسي )23/11/85 : تاريخ تصويب- 13/9/85: تاريخ دريافت(

:چكيدهعنوان عامل محركة تحوالت توان گفت در جهان امروز، پديدة سياسي تروريسم به با تسامح مي

ها هاي سياسي شناخته شده مثل انقالبات، جنگ ، جايگزين پديده ... سياسي، اجتماعي، اقتصادي و ، كودتاها، )چند واحد سياسي با هويت مشخص در قالب دولت هاي مليعيار دو يا هاي تمامجنگ(

هاي سياسي زيـر ملـي، و گروه(شده است و زندگي سياسي در سطوح مختلف آن ... ها و شورشكنيم ضمن اشاره مقدماتي بـه در اين مقاله كوشش مي . را به چالش كشيده است ) المللي ملي و بين

هاي تحليلـي و ر جهان، تعريف و انواع آن، به تأمل در رهيافتگسترش اين پديده سياسي در سراس .تبييني تا به حال ارائه شده در جهت شناخت اين پديده بپردازيم

: واژگان كليدي تروريسم ـ عقالنيت ـ مذهب

66409595Email: Feirahi@ut.ac.ir: ساك فنويسنده مسئول*

.ه نگاه كنيدن مجله، به صفحه پاياني همين مقالاياز اين نويسنده در شده اطالع از ديگر مقاالت منتشربراي

1387 پاييز ، 3 شمارة، 38 دوره ، فصلنامه سياست 146

مقدمه-1

اين پديده مخـصوصاً از آغـاز ربـع آخـر . پديدة تروريسم در جهان در حال گسترش است براساس آمارهـاي وزارت امـور خارجـة ايـاالت «. ستم ميالدي شديداً فراگير شده است قرن بي

... گرفتـه اسـت انجـام اقدام تروريستي 8000 تقريباً 1982 تا 1968متحده در فاصله سال هاي در نوسان بوده كـه حـدوداً بـه رقـم دو 580 تا 600نرخ ساالنة وقوع اقدامات تروريستي بين

اين اقدامات عمدتاً در اياالت متحده و كشورهاي اروپاي غربي . زند سر ميعمليات در هر روز از زمان حمله به سـفارت ايـاالت «آمار ديگر حاكي است كه . )1382بورينه، (»متمركز بوده است

حمله تروريستي صرفاً انتحـاري جداگانـه 188، حدوداً 1983متحده در بيروت در آوريل سال النكا، هند، پاكستان، افغانستان، يمن، تركيه، روسـيه و ن، اسرائيل، سري در سراسر جهان، در لبنا

ايـن، خطـر اسـتفاده از تـسليحات بر عالوه (pape, 2003). »...اياالت متحده اتفاق افتاده استبشر را به وحـشت انداختـه ... مرگبار جديد مثل بمب اتمي، تسليحات شيميايي، بيولوژيكي و

هـا، اين فراگير شدن تروريسم بدان علت است كه براي تروريـست . )pearistein, 2004(است هـاي تروريـستي، آنهـا در نتيجـه عمليـات . آورد اقدام تروريستي نتايج مطلوبي را به ارمغان مي

هـا هـستند، دولت امتيازات بزرگ از جمله امتيازات سرزميني را از طرف مقابل خود كه عمدتاً لبنـان 1983ريكا و فرانسه در نتيجه فشار تروريست ها در سال نيروهاي آم . آورند دست مي ه ب

هـا مجبـور بـه اعطـاي اسـتقالل بـه النكا در اثر فشار تروريست حكومت سري . را ترك كردند مردمـان، (pape, 2003).... هـا گرديـد و ها و تشكيل يك دولـت مـستقل توسـط تاميـل تاميل

هاي امـروز دنيـا هـر كـدام بـه مللي و حتي تمدن ال هاي ملي و بين ها و سازمان كشورها، دولت مسئله اين است كه اين مردمان، كشورها، دولت هـا و سـاير . نحوي با اين پديده مواجه هستند

به ايـن دليـل . واحدهاي سياسي مجبور به تعريف اين پديده و اتخاذ موضع در قبال آن هستند در اين ميان آنچه كه كمتر مـورد . شود ل ميافتد و بر آنها تحمي مجبورند كه اين پديده اتفاق مي

گفتمـان «توجه قرار گرفته است تالش در جهت ايجاد يك گفتمـان تروريـستي تحـت عنـوان هـاي خـشونتگر و ، قـدرت ...شـناختي جهـان نوع فعاليت نشانه «است كه در آن، در » تروريسم

هـاي ليـل اسـت كـه پديـده به همين د. )1384دردريان، (» .كنند معاني شورشگر با هم برخورد مي مورد بحث و تحليل آكادميك قرار گرفته و ... ها و ها، كودتا ها، جنگ سياسي ديگر مثل انقالب

هـا، بحـث هـاي نظرها در مـورد هـر كـدام از ايـن پديـده اند و با وجود اختالف تئوريزه شده هـا و لـذا دپارتمـان . هـا صـورت گرفتـه اسـت مشخصي در جهت شناخت و تبيين اين پديده

ها به نـوعي اند و بحث در مورد اين پديده ها كار كرده و شناخته شده متخصصاني در اين حوزه حاليكه در مورد پديدة تروريـسم ايـن در. در عرف محافل علمي و عمومي پذيرفته شده است

بـراي همـه بـه نـوعي بـا تـرس و »تروريـسم «و » تـرور «شنيده شدن واژه . اتفاق نيفتاده است

147 تروريسم هاي موجود در تحليل پديدة تعريف، تاريخچه و رهيافت؛تروريسم

گران اين پديدة قابـل مطالعـه و شـناخت هـم، مـورد تهديـد مراه است حتي تحليل وحشت ه » هـاي بحـران «تنها در فضاي گفتماني تروريسم است كـه سرنوشـت . گيرند تروريستي قرار مي

مشروعيت سياسي، هويت ملـي و دانـش عملـي، و اختالفـات بـر سـر مـسائل ژئوپليتيـك و مثل اختالفات (المللي گيري تروريسم دولتي و بين لجغرافياي سياسي كشورها كه بعضاً در شك دردريـان، (. خورد تأثير مستقيم داشته است، رقم مي ) مرزي بين كشورهاي ساحل شرقي مديترانه

آميـز، ربـايي، هواپيماربـايي و قتـل كـه همزمـان خـشونت اقدامات تروريستي مانند آدم . )1384تواند باعث ارتقاي تروريسم بـه سـطح بحرانـي انگيز است، به تنهايي نمي انگيز و شگفت نفرتتـري بـين پيـشقراوالن تري به شـكل شـديد در گفتمان تروريستي، نبرد پنهان . المللي گردد بين

هاي بزرگ بلندپرواز و پسقراوالن ديگـران ـ بـراي بازنويـسي مرزهـاي مـشروعيت در قدرتويكرد جديدي براي فهم و تحليل درنتيجه ما احتياج به يك ر . الملل در جريان است روابط بين

هـايي مثـل اهميت مضاعف مسئله امروز در اين اسـت كـه عـصر پديـده . تروريسم نياز داريم به شكل درگيري دو واحـد (ها و جنگ ) در درون مرزهاي جغرافيايي و سياسي ملي (ها انقالب

تقريبـاً ...و ) سياسي ملي مستقل و به لحاظ قدرت، برابر در داخل يك جغرافياي سياسي خاص لذا موتور محركه تحوالت سياسي ـ اجتماعي چه در سطح ملي و چه در . به پايان رسيده است

اي كه دولت ها از متوسل شدن به آن المللي مخصوصاً از زمان ظهور تسليحات هسته سطح بين به دليل منجر شدن آن به نابودي همزمان خود، دوست و دشمن ابا دارنـد، پديـدة خانمانـسوز

المللي و سـطح دولـت هـا و ، ملي و بين )هاي سياسي گروه(تروريسم در تمام سطوح زيرملي جالب اينجاست كه برخالف تصور رايج، اين پديده چه به لحاظ شـدت . المللي است نظام بين

افتـد و چه به لحاظ كميت بيشتر در كشورهاي دموكراتيك مثل اياالت متحده و اروپا اتفاق مي در ادامـه بعـد از . )Hewitt, 2003: نگـاه كنيـد بـه (.ي غيردموكراتيك و اقتدارطلبنه در كشورها

هاي اشاره به تعاريف موجود درباره پديدة تروريسم، سير تحول تاريخي و انواع آن، به رهيافت هـاي تحليلي موجود دربارة تروريسم پرداخته و در عين حال استدالل خواهيم كرد كـه تحليـل

آنگاه در پاسـخ بـه ايـن سـؤال كـه پديـدة . پديدة تروريسم ناكارآمد هستند موجود در تحليل به اين معنا كه . افتد، از رهيافت منطقي ـ عقالني استفاده خواهيم كرد تروريسم چگونه اتفاق مي

. كنـد حال از يك منطق عقالني پيـروي مـي هر پديدة تروريستي، كنشي معنادار است و در عين ي در اقدام تروريستي خود، قصد و نيتي دارد و در اقدام به آن محاسبه ترتيب هر تروريست بدين

در نتيجه اگر بخواهيم از پديدة تروريسم جلـوگيري كنـيم اول . گيرد سود و زيان را در نظر مي بايد معناي آن و قصد و نيت و محاسبات اقدام كنندة به آن را بفهميم و آنگاه با ابـزار مناسـب

مذاكره و يا با اتخاذ استراتژي ها و راهبردهاي سياسي خاص و مناسـب، آن از جمله گفتگو و .با آن مواجه شويم

1387 پاييز ، 3 شمارة، 38 دوره ، فصلنامه سياست 148

تعريف تروريسم-2

هايي كه سياسي هستند و در علـم اما از ساير پديده . اي سياسي است تروريسم اساساً پديده ـ گيرند از جملـه پديـده سياست مورد تحليل و بررسي قرار مي ا، هـاي انقـالب، شـورش، كودت

با اين حال، تروريـسم همـراه بـا . راهزني، جنگ، عمليات چريكي و امثال اينها، متفاوت است خشونت است و سعي دارد در جامعه ارعاب و ترس و وحشت ايجاد كند تا به اهداف سياسي

هيچ تعريف جامع و مانع دربارة تروريـسم ارائـه نـشده اسـت كـه ،تا به حال . يابدخود دست در نتيجـه در . نظران اين حـوزه، روي آن توافـق داشـته باشـند ان و صاحب محققان و متخصص

اما صاحبنظران در مورد يك ويژگي آن اتفاق نظر . تعريف تروريسم وحدت نظري وجود ندارد با . آن هم اين است كه تروريسم هميشه با خشونت و يا تهديد به خشونت همراه است ودارند

.استانجام نشده يف اين پديده تعرخصوصهايي در اين حال، تالش م از تروريـسم ارائـه كـرده، عبـارت 1990تعريفي كه وزارت دفاع اياالت متحده در سال

كاربرد غيرقانوني يا تهديد به كاربرد زود يا خشونت بر ضـد افـراد يـا امـوال بـراي «: است از هـداف سياسـي، ها يا جوامع كه اغلب به قصد دستيابي بـه ا مجبور يا مرعوب ساختن حكومت دانشنامة بريتانيكا، تروريسم را چنـين )liqueur, p. 5(. »گيرد مذهبي يا ايدئولوژيك صورت مي

ــد تعريــف مــي ــارت اســت از : كن ــسم عب ــا خــشونت «تروري ــستماتيك ارعــاب ي كــاربرد سي. »ها، مردمان يا افراد براي دستيابي به يك هدف سياسـي اسـت ناپذير بر ضد حكومت بيني پيش

(the new Encyclopedia Britanica, 1986, p. 650) اي به هر حال با اينكه هيچ توافـق كلـيرسـد محورهـاي اصـلي تروريـسم نظر مي عريف واحد از تروريسم وجود ندارد ولي به تروي تروريسم همراه با خشونت يا ، ثانياً ؛ تروريسم يك پديدة كامالً سياسي است ، اوالً :اند از عبارت

تروريـسم يـك ، رابعاً ؛ تروريسم داراي عقالنيت سودمحور است ، ثالثاً ؛ خشونت است تهديد به معنا يا پيـام آن، ايـن اسـت كـه يـك تروريـست در طـرح . پديدة معنادار و حامل پيامي است

هاي هاي خود و در رسيدن به هدف خود و در رساندن مقصود و منظور خود به طرف خواستههايي غيـر از به دليل شرايط حاكم بر وضعيت موجود از راه ) ستندكه عمدتاً دولت ها ه (مقابل

ترور از جمله گفتگو و مذاكره در مانده است و به نظر خودش به منظور حفظ بقاء خودش بـه سـتايش «: نويـسد در اين زمينه خانم هانا آرنت مي . آخرين راه حل يعني ترور دست زده است آرنـت، (» باشـد ي شديد قوة عمل در جهان جديد مي خشونت در حال حاضر بيشتر معلول ناكام

1379( .

از طرف ديگر، مشكالت و موانع فكري و ساختاري، بررسي و تعريف تروريسم را باز هم شـناختي، جيمـز دردريـان بـه سـه مـانع فكـري و سـاختاري معرفـت . تر كـرده اسـت مشكل

ر كـه آلكـس اشـميد هـم ترتيـب همـان طـو بدين. كند شناختي اشاره مي ايدئولوژيك و هستي

149 تروريسم هاي موجود در تحليل پديدة تعريف، تاريخچه و رهيافت؛تروريسم

اش توان منفك از مرجع تعريـف كننـده اي مانند تروريسم را نمي گويد موضوع تعريف واژه ميلذا پرسش ما دربارة تروريسم غالباً به يك سـؤال تجـويزي محـدود . )Schmid, 1983(.دانست

؟)بد(است يا منفي ) خوب(شود يعني آيا تروريسم يك نيروي مثبت ميهـاي هاي متفاوتي از ترس و پيشينه همه ما مدخل «: نويسد گرانت وارد الو مي در اين زمينه

هاي مشخصي را براي هر يـك از مـا مان داريم كه تصاوير، تجارب يا ترس فرهنگي و شخصي بـرداري علمـي از ايـن ذهنيـت، بهـره . )wardlaw, 1984(» سـازد بيش از ديگران وحشتناك مي

در نتيجه هر تعريفي از تـرور و تروريـسم الزامـاً . سازد ميمفهوم تروريسم را به شدت مشكل . اش ايجاد يك نقطـه عطـف بـراي بحـث بيـشتر اسـت تعريفي اختياري است كه هدف اصلي

است و تعريف فرهنـگ بريتانيكـا نيـز تعريـف » رسمي« امريكا تعريفي تعريف وزارت خارجه با در نظـر گـرفتن » جديد جنگ تروريسم؛ شكل «اما ريچارد هنل در كتاب . فرهنگ لغتي است

كنـد هـر مشكالت و موانع موجود بر سر راه تعريف تروريسم، آن را به شكل زير تعريف مـي تـرور، «: الملل متأثر بـوده اسـت چند ايشان نيز از قدرت كشورش، اياالت متحده، در نظام بين

اعمال ترور از طريق تروريسم تالش آگاهانه براي . كننده شديد يا بيم از آن است يك ترس فلجمنظور يك عملكرد سمبليك است كه استفاده يا تهديد به استفاده از زور مهلك غيرطبيعي را به

.)136، ص 1383دهنل، (» نفوذ بر يك شخص يا گروه هدف در بر دارد

سابقه تاريخي تروريسم-3

. ه اسـت اي است كه بشر در سراسر تاريخ زندگي خـود بـا آن مواجـه بـود خشونت پديده عنوان وجهي از خشونت هـم در تـاريخ كـشورهاي غـرب و هـم در كـشورهاي ه تروريسم ب

صورت سـازمان ه توان سراغ گرفت كه ترورهايي ب در تاريخ مي . شرقي، مدام اتفاق افتاده است اصوالً تاريخ روم ماالمال از دسيسه چيني براي «. يافته عليه دشمنان سياسي صورت گرفته است

هاي برجـستة سياسـي و اجتمـاعي اسـت كـه بيـشتر از داشتن رقباي سياسي و چهرهاز ميان بر اين وضعيت تا به امروز نه تنها . )1382طيب، (.» است جويي سيراب شده طلبي و كينه آبشخور جاه

هـاي آنارشيـست «كه كمتر نشده است بلكه حتي به سمت تئوريزه شدن هم رفته است بطوري » تبليـغ عملـي «براي توصيف حمالت خونين خود از كـاربرد عبـارت نوزدهم اروپا پايان سدة

در كـشورهاي شـرقي از جملـه ايـران نيـز سـوء قـصد عليـه . )1382بورينـه، (. »ابـايي نداشـتند هاي ايران باسـتان بـه اين پديده در امپراطوري . انگيزي دارد قدرتمندان، تاريخچة طوالني و غم

آوازة جنـبش . پادشاه ساساني به دست درباريان كشته شد خسرو پرويز . كرار اتفاق افتاده است ريزي و انجام ترورهـاي سـازمان يافتـه چنـان فرقة اسماعيليان به رهبري حسن صباح در طرح

1387 پاييز ، 3 شمارة، 38 دوره ، فصلنامه سياست 150

بلند بوده است كه غربيان نه تنها در گذشته بلكه امروز هم شيفته و عالقمنـد بـه آنـان هـستند طيـب، (. »هاي تروريستي معاصـر اسـت جنبشچرا كه برخي از ويژگي هاي اين جنبش يادآور «

اسـت از واژة » آدمكـشي « در غرب كه بـه معنـاي "Assasination"حتي واژة انگليسي . )1382عبارت به. به معناي كساني است كه نسبت به خاصيت گياهان به خوبي آگاه بودند ( »حشاشين«

نتيجه مفهوم حـشاشين هرگـز در. كردند ديگر، عطار بودند و در مداواي افراد از آن استفاده مي حـشاشين، . كه صفت اسماعيليان بوده، گرفته شده اسـت .) خوران نبوده است به معناي حشيش

هاي بعـدي تـاريخ ايـران، در دوره . وسي، وزير سلجوقيان، را ترور كردند طالملك نظام خواجهغامحمدخان قاجـار در قمري و آ 1160آباد قوچان در پادشاهاني همچون نادرشاه افشار در فتح

رضـاي كرمـاني در دوران معاصر، ناصرالدين شاه توسـط ميـرزا . در شوشي ترور شدند 1212به هر حال، تروريسم در دوران معاصر نيز در ايران تا بعد از انقـالب اسـالمي سـال . ترور شد

عنـوان نمـاد اي بـه نيـز قتـل هـاي زنجيـره 57بعد از انقالب . در ايران كراراً اتفاق افتاد 1357 .تروريسم در ايران به زندگي بسياري از افراد پايان داد

هاي تروريسم از حيث دوران هاي تاريخي گونه-4

توان گفت در هـر در تئوريزه كردن پديدة تروريسم، به لحاظ عينيت تاريخي، با تسامح مي چند هر كدام هاي تاريخي خاص، تروريسم شكل خاصي به خود گرفته است، هر كدام از دوره

اي كـه در اينجـا ارائـه بندي رسد تقسيم نظر مي به. از آن اشكال جاي بحث، بررسي و نقد دارند بنديهايي كه تا به حال در مورد انواع تروريـسم ارائـه شـده اسـت، از شود، نسبت به تقسيم مي

تيب فراينـد توان تروريسم را به تر از اين حيث، مي . عينيت و تاريخيت بيشتري برخوردار است :بندي كرد تاريخي به پنج نوع ذيل تقسيم

) سنتي( تروريسم پيشامدرن -4-1

در روزگار قديم به اقتضاء نـوع . همان طور كه گفته شد تروريسم يك پديدة سياسي است نداشت و صرفاً در درون دايـرة گسترده يهاي سياسي حاكم در جوامع، تروريسم ابعاد سيستم

ه منفك از جامعه بود و بيشتر از طريق صاحبان قـدرت سياسـي عليـه محدود قدرت سياسي ك در نتيجه در نظام سنتي، پديدة تروريسم بيشتر در بيرون از بطـن . شد يكديگر، به كار گرفته مي

افتاد و پاي مردم عادي به وسـط ماجراهـاي مربـوط بـه تروريـسم غيرسياسي جامعه اتفاق مي يرسياسي وارد جريان رويـداد مربـوط بـه يـك تـرور وارد ممكن بود افرادي غ. شد كشيده نمي

بشوند ولي در نهايت، تروريسم مربوط به قدرتمندان و يا مـدعيان قـدرت سياسـي در جنـگ

151 تروريسم هاي موجود در تحليل پديدة تعريف، تاريخچه و رهيافت؛تروريسم

هـا، قـوي و طـرف ديگـر قدرت با يكديگر بوده است هر چند ممكن بود يكي از ايـن طـرف . ضعيف باشد

هايي را كـه بـراي اقـدام هـاي هدف نابود كردن فيزيكي «تروريست ها در عصر پيشامدرن براي بازتاب دادن اعتراض و نـشان دادن اينكـه نيـروي مقـاومتي وجـود ... گزيدند خود بر مي

در طراحي استراتژي ها و راهبردها، جهت پيروزي در اين . دادند انجام مي )1384نيكفر، (»...داردمقابل، مردم به طـور دسـته منظور حذف و كسب قدرت آن طرف پيكار و ترور طرف مقابل به ترتيب در دوران قديم، تروريـسم در واقـع جـايگزيني بدين. شدند جمعي يا گروهي لحاظ نمي

هـايي كـه در سـطح قـدرت سياسـي صـوت ؛ مبـارزه )1383ليتزينگـر، (ها بوده است براي مبارزه ـ تروريسم سنتي، به . گرفت مي ه قـدرت منظور هموار كردن موانع فيزيكي بر سـر راه رسـيدن ب

يعني در تروريسم سنتي، هدف، بيشتر از بين بردن موجوديت فيزيكي دارنـدگان . سياسي است اگـر كـشتن بـه منظـور . قدرت است كه در نظر ترور كننده، وارث نامشروع قدرت شده است

به هر حال در . تضعيف دشمن به لحاظ قدرت فيزيكي باشد، اين نوع كشتن، ترور سنتي است كردند و اساساً برعكس اي پيدا نمي رويدادهاي تروريستي، دامنة خيلي گسترده تروريسم سنتي، در سـطح جامعـه، زيـاد ) اي يـا عـصر اتـم، مجـازي مدرن، پسامدرن، هسته (تروريسم معاصر

محسوس نبود و بيشتر يك عامل مزاحم در حوزة قدرت سياسي بود، هر چند براي قربانيان آن با اين حال، ترور سياسـي در دوران قـديم و حتـي در . )1382 طيـب، (ماجرايي غمبار بوده است

امـا . دوران حكومت هاي مطلقه در اروپا نسبت به دوران معاصر، پديدة نسبتاً نادري بوده است .در دوران معاصر اين پديده شديداً گسترش يافته است

تروريسم مدرن-4-2

گرايانه به سيـستم اعمـال قـدرت با تحول نظام هاي سياسي از سيستم اعمال قدرت اقتدار 1. قدرت سياسـي شـدند يكي از بازيگران عرصة » nationملت «دموكراتيك، مردم تحت عنوان

ديگر مثـل . و در انتقال قدرت در فرآيندهاي سياسي نقش ايفا كردند . )124، ص 1381هانتينگتن، ( بازيگر ديگر، ساده دوران قديم، كسب و گرفتن قدرت يك بازيگر سياسي به زور از طريق يك

بازيگران عرصة قدرت سياسي بايد در رفتارهاي معنادار سياسي خـود، عمـل و . و آسان نيست .اند لحاظ بكنند العمل مردم را كه اكنون يك بازيگر سياسي شده عكس

هاي قبل از استقرار نظام دموكراتيك، بطور كلي تحت عنوان نظام هاي اقتدارگرا ساموئل هانتينگتن از تمام نظام . 1

.برد نام مي

1387 پاييز ، 3 شمارة، 38 دوره ، فصلنامه سياست 152

انداز تاريخي، اشكال مختلف تروريسم سيستماتيك، با وجود اينكه در ترتيب از چشم بديناند و حتي به علتهاي مختلـف عقالنـي، مـذهبي، متفاوت و متنوع اتفاق افتاده بسترهاي سياسي

: اند اند، ولي از يك جهت خواستگاه مشتركي داشته به وقوع پيوسته ... روانشناختي، اجتماعي و )1382طيب، ( .»اند گرايي در ارتباط بوده همة آنها با خيزش دموكراسي و ملت«

هـاي عنوان يك پديدة سياسي، متفـاوت از سـاير پديـده ه ببا وجود اينكه پديدة تروريسم همچنان در تاريخ سياسي كشورها همان طور كه قـبالً ... سياسي مانند جنگ، شورش، كودتا و

افتد، اما با سرعت گرفتن روند دموكراتيزاسيون جوامع و كـشورها، بود، مرتباً اتفاق افتاده و مي آن نيز گسترش پيدا كرده است و مردم عـادي جامعـه را تر شده و دامنة اين پديده سيستماتيك انـد كـه يـا بـه طـور گناه در بين ماجرا قربـاني شـده بعضاً مردم عادي بي. نيز در برگرفته است

اند يا آنكه صرفاً بطور اتفاقي در تصادفي بعنوان ابزاري براي رسيدن به يك هدفي انتخاب شده هـاي تـر از تـرور چهـره و لذا قربانيان تـرور، سـنگين اند هاي تروريستي حضور داشته موقعيت

به هر حال، مشخصة تروريسم در دوران مدرن، كشيده شدن . )1382طيب، (.سرشناس شده است مردم به صحنه جنگ قدرت و استفاده از مردم در اتخاذ راهبردهاي مستقيم و غيرمستقيم بـراي

هـاي قـدرت سياسـي و مهـره مستقيم، بـصورت حـذف فيزيكـي . كسب قدرت و امتياز است غيرمستقيم از طريق ارعاب و تهديد مردم به ترور و بعضاً با انجام چند اقدام تروريستي معنادار

) ها، اقدامات تروريستي بيـشتر خواهنـد شـد به اين معنا كه در صورت برآورده نشدن خواسته (هـا در مقـام حـل اين دولـت كنند تا اينكه بر دولت هاي خود فشار بياورند تا مردم را وادار مي

از . مشكل تروريسم برآيند وگرنه كارآمدي و مشروعيت مردمي خود را از دسـت خواهنـد داد كنند زودتر دست به اسلحه طرفي دولت هاي دموكراتيك به دليل دموكراتيك بودنشان سعي مي

.ها حل كنندهاي تروريست نبرند و مسئله را تا حد امكان با برآوردن خواسته نهايت تروريسم مدرن، انجام اقدامات تروريستي نه تنها در دايرة محدود مقامات دولتي در

منظور بدست آوردن قدرت و امتيازات سياسي بلكه در سرتاسر يـك سيـستم دموكراتيـك و به .)White, 2002: نگاه كنيد به(. هاي گروهي و تبليغات است عمدتاً با استفاده از دو ابزار رسانه

ريسم پسامدرن ترو-4-3

. تروريسم پسامدرن در واقع تعميق و پيچيده شدن رويدادهاي تروريستي در جوامع اسـت هاي تروريستي در جوامـع ادامـه پيـدا به اين معنا كه همچنان شكل پيشامدرن و مدرن حركت

هاي مختلـف اجتمـاعي درگيـر در عين حال الية ديگري از اليه . اند و ادامه خواهند يافت كردهدر جهان امروز به دليل توسعة ارتباطات و تبادل اطالعات، مرزهاي ملي . پديده شده است اين

انـد و سازمان ها و نهادهاي فراملي و فروملي قدرت بيشتري يافته . اند كشورها در نورديده شده

153 تروريسم هاي موجود در تحليل پديدة تعريف، تاريخچه و رهيافت؛تروريسم

در نتيجـه فـضا بـراي ظهـور . به همان ميزان حوزة اقتدار دولت هاي ملي كاهش يافتـه اسـت هـا را بـر نيـز فرصـت » جهـاني شـدن «. و گروه هـاي خـصوصي بـاز شـده اسـت سازمان ها آنها بطور سري و به دور از چـشم . ها براي رسيدن به اهداف خود فراهم كرده است تروريست

توانند تأسيس و ادامة حيات دهند و حتي تروريست هـا از طرقـي غيـر از مردم و دولت ها مي توانند از طريق به عهده گـرفتن مثالً تروريست ها مي . ندرس راه كشتن آدمها به اهداف خود مي

و تبليـغ آن از ) كه در واقع به دليل نقص فني سقوط كرده است (مسئوليت سقوط يك هواپيما هـاي خـود را از ها، و تهديد طرف هاي مقابل به ايجاد حـوادث مـشابه، خواسـته طريق رسانه

هاي يكم شاهد خصوصي شدن سازمان و بيست قرن« ترتيب بدين. هاي مقابل خود بگيرند طرفاي، هـاي رسـانه اي مورد اعتماد است كـه ارتبـاط كاره و در آن تروريست هاي حرفه سري همه

كارشناسان بورس، محافظان شخصي، تاجران سالح، وكالي حقـوق بـشر و مراكـز نگهـداري .)1383ليتزينگر، (» ...اسناد دارد و حتي دادن اطالعات غلط غيرقانوني است

ها در خطر نيست، هر چند ممكن است افرادي هم در تروريسم پسامدرن، لزوماً جان انسان هـا بـه مـثالً تروريـست . اما مشكالت مشابهي هم بوجود خواهد آمـد . در اين راه قرباني شوند

كنند و بعضاً به تجار سـالم شوند، بازارهاي مالي را دستكاري مي جنايتكاران معمولي تبديل مي )1383ليتزينگر، ( ....شوند و درستكار تبديل ميو

؛ جنگ جهاني سوم؟ 1 و جنگ اجتماعي تروريسم در عصر اتم-4-4

اي يـك قـدرت هـسته . ژرف در ماهيت جنگ شـد يتغيير اي باعث ايجاد تسليحات هسته اي تمام عيار كـه در تواند به خاطر ترس از تشديد كنترل نشدني جنگ به يك جنگ هسته نمياش را عليـه در هر تعريف كالسيك از اين واژه دست نيافتني است، ابـزار نظـامي » پيروزي«آن

اما در شرايط امروز جهاني، دولت هايي . گرفت در گذشته، جنگ هاي تمام عيار عمدتا در بين دولت ها درمي -1

چون . عيار متعارف عيار ابا دارند، حتي جنگ تمام ردارند از ورود به جنگ هاي تماماي برخو كه از تسليحات هسته دانند كه در صورت وقوع جنگ هاي تمام عيار، احتمال متوسل شدن طرف بازنـده جنـگ بـه آخـرين امكـان مي

العـاده زيـاد اسـت كـه در صـورت وقـوع آن هـر دو طـرف بـا تلفـات اي فوق تسليحاتي، يعني تسليحات هسته كنند تا هرچـه بيـشتر از اي نهايت تالش خود را مي در نتيجه دولت هاي هسته . ناپذيري روبرو خواهند شد جبران

. كنند ها از تروريسم استفاده مي آنها در بروز درگيري. گسترش اختالفات مخصوصا به حوزه نظامي جلوگيري كنندنسبت به يك (ليل وقوع يك حادثه كوچك تروريستي البته با اين ذهنيت كه طرف مقابل آنقدر عاقل است كه به د

آنها در بكارگيري تروريسم عليه يكديگر پـاي گـروه هـاي . دست به جنگ تمام عيار نخواهد زد ) اي جنگ هسته چون اين . معروف شده است » جنگ اجتماعي در عصر اتم «كشند كه اين پديده به اجتماعي و سياسي را وسط مي

تروريـسم «شود، و ما قصد پرداختن بـه موضـوع مفـصل ط دولت ها به كار گرفته مي شكل تروريسم، بيشتر توس .پردازيم ميرا نداريم، در اينجا به صورت گذرا، به اين مسئله» دولتي

1387 پاييز ، 3 شمارة، 38 دوره ، فصلنامه سياست 154

اي اي محدود بين قدرت هاي هسته حتي از جنگ غير هسته . اي ديگر به كار گيرد قدرت هسته در نتيجـه، زور . زيرا نتايج كامال غير قابل پيش بيني و شرايط كامال ناپايدارنـد . بايد پرهيز شود

هلك بايد براي داشتن كارآيي در دستيابي به اهداف سياسي به شكل ديگـري بـه كـار گرفتـه مترين وسـيله اعمـال زور مهلـك بـراي بينيدر گذشته، آنچه ناپايدارترين و غيرقابل پيش . شود

به جاي اتكا بـر جنـگ تمـام عيـار . اهداف سياسي بود، اكنون پايدارترين شكل آن شده است هـا لزم بسيج طيف وسيعي از منابع نظامي، اقتصادي، سياسي و اجتماعي ملت نامحدود كه مست

گيرند كه اغلب در آنها از نيروهاي نظـامي هاي كم شدتي را به كار مي است، دولت ها درگيري اي در پي اسـتفاده از كـارآيي بسياري ملل مجهز به تسليحات هسته . شود جايگزين استفاده مي

اند، ولي احتماال اتحاد جماهير شوروي قبل از فروپاشي به بهتـرين دههاي كم شدت بو درگيري از نحو از بكارگيري نيروهاي اجتماعي براي دستيابي به اهداف سياست خارجي خود و عمدتاً

. بـرداري كـرد اي آزاديخواهي ملـي، بهـره هطريق دو محور عملياتي همبستگي نيروها و جنگ اگرچـه قـدرت . اند متكي بر اقدامات قدرت نظامي نحصراًجنگ هاي آزاديخواهي ملي تقريبا م

نظامي عنصر عمده همبستگي نيروهاسـت، امـا ايـن مفهـوم دامنـه بـسيار وسـيعتري را در بـر .)129، ص 1383هنل، (.گيرد مي

اتحاد جماهير پي برده بود كه قدرت سياسي نه تنها تابع در دسـترس بـودن منـابع دولـت ي است، بلكه همچنين به محيط اجتماعي و سياسي بستگي دارد كه اعمال كننده سياست خارج

. در آن منابع فعال اندرهبران اتحاد جماهير شوروي سابق، «: نويسد مي(Vernon Aspaturian) ورنون آسپاتوريان

ذخـاير …هـاي اجتمـاعي ها، و رنجش ها، تنشها، ناكامي پي بدين نكته برده بودند كه درگيري تواننـد بـا تحليـل امـا ايـن ذخـاير مـي . كننـد تماعي سرخورده را بي اثـر مـي عظيم قدرت اج

ديالكتيكي، شناسايي و سپس بسيج شوند و به صورت قدرت سياسي ملموسي كه تـابع تـدبير .)Aspaturian, 1980( »سياست خارجي اتحاد جماهير شوروي باشد، تغيير ماهيت دهند

روها دقيقـا در تمـام تـصميم گيريهـاي سياسـت بنابراين، مالحظات مربوط به همبستگي ني مگر در زماني كه امنيـت دولـت . خارجي اتحاد جماهير به صورت عاملي تأثير گذار در آمدند

در مواقعي هم كه مستقيما امنيت دولـت اتحـاد شـوروي تهديـد . شد اتحاد شوروي تهديد مي اهميـت جنـگ هـاي . تگرفـ شد، مفهوم جنگ هاي آزاديخواهي ملي مورد توجه قرار مـي مي

دادند تا بـدون دخالـت آزاديخواهي ملي در اين بود كه آنها به اتحاد جماهير شوروي اجازه مي جمعيـت بـومي محلـي، . مستقيم دولت اتحاد شوروي از گسترش سوسياليـسم حمايـت كننـد

رزمندگان و سازمان هاي حامي ارائه مي دادنـد و دولـت قسمت اعظم قدرت الزم را در شكل همـان طـور كـه . تحاد شوروي نيز در تدارك سالح و ارائه تخصص تكنيكي و آموزشي بـود ا

155 تروريسم هاي موجود در تحليل پديدة تعريف، تاريخچه و رهيافت؛تروريسم

خروشچف هم كرارا تأكيد كرده بود، اين جنگ ها با جنگ هاي بين دولت ها يكسان نبودنـد، گـروه هـاي اسـتبدادي « جنگ هاي شورش مردمي بـومي بـراي خالصـي از شـر ،بلكه بيشتر ي، هدف اتحاد جماهير شـوروي، در هـر دو محـور عمليـاتي، به طور كل . بودند» امپرياليست

يعنـي، اتحـاد . هـاي محـدود نابودي تمامي دول غيرسوسياليستي، اما بـا وسـيله : تمام عيار بود كنـد كـه در اي را عليه قدرت هاي غربي شروع مي جماهير شوروي جنگ تمام عيار فرسايشي

گيري شـده بـه آرامـي توسـط هزينـه ل هدف آن منابع سياسي، نظامي، اقتصادي و اجتماعي مل هايي كـه هنـوز روزافزون تالش براي مهار نيروهاي اجتماعي تحريك شده واقع در محدوديت

.)31-2، ص 1383هنل، ( رفت تحت كنترل حكومت هاي غربي است، تحليل مي اي براي درك جنگ جايگزين در رابطه بـا ترتيب، مدل اتحاد جماهير شوروي، وسيله بدين

و جنـگ . برداري از نيروهاي اجتماعي بومي و محلـي بـراي مقاصـد سياسـي ارائـه نمـود بهرهشود، عملـي اي هدايت مي جايگزين نيز تحت شرايط ساختاري رايج كه با ترس از جنگ هسته

توانند از همان شرايطي كه اتحاد جماهير شـوروي بـسيار آشـكار شك، ملل ديگر مي بي. است . كنند مند شوند و اين كار را مي ود، امروز بهرهبرداري كرده ب بهره

اي كارآمـد بـراي تاثيرگـذاري بـر شرايط عصر اتم، بكارگيري تروريسم را به عنوان وسيله اي و هـاي مجهـز بـه تـسليحات هـسته هاي بـين قـدرت اهداف سياسي مخصوصا در درگيري

واقعيت اين اسـت «نويسد مي (Gaucher) گاشرهنل به نقل از . متحدينشان ممكن ساخته است هاي عظيم مردم بدون ايجاب يـك درگيـري جهـاني بـا خـسارت كه، در زماني كه بسيج توده

ناپذير مشكل است تروريسم مستعد است تا به صورت جايگزيني براي جنگ كالسـيك جبرانحتي، برخي از ناظران معتقدند تروريسم تحـت قيموميـت دولـت، شـكل جديـدي از . »درآيد

، دانـشمند علـوم سياسـي هلنـدي، ) Hylke Tromp( ، هايلك ترامـپ مثالً. ني استجنگ جهااي از جنگ جهاني سوم است كه شكل كـامال غيرمنتظـره «معتقد است تروريسم جايگزين يك

بنابراين، بسياري به وضوح » …هاي تروريستي اتخاذ كرده است روش جنگ مزمن را به واسطهكارآمد براي حل اختالف تحت شرايط رايـج عـصر اتـم تلقـي اي تروريسم را به عنوان وسيله

.)132-3، ص 1383هنل، ( كنند مي

)Cyberterrorism سايبرتروريسم( تروريسم مجازي -4-5

ها و ساختارهاي حياتي آنها هر روز بـيش ملت. هاست ها و رايانه دنياي امروز، دنياي رسانه توانـد بـدون شوند و هـيچ جامعـه يـا گروهـي نمـي اي وابسته مي هاي رايانه از پيش، به شبكه مردم حتي در زندگي روزمرة خـود بـا . ها، همپاي جوامع ديگر پيشرفت كند دسترسي به رايانه

1387 پاييز ، 3 شمارة، 38 دوره ، فصلنامه سياست 156

كننـد، بـا همـديگر ود را برآورده مـي ها، نيازهاي حياتي ـ زيستي خ ها و رايانه استفاده از رسانهامـا همانقـدر كـه ... كننـد و كننـد، تجـارت مـي كنند، منفعت كسب مي اطالعات رد و بدل مي

اي شان، مثبت و كارگر هستند، همانقدر هم زمينه ها در رفاه و كاهش رنج مردم در زندگي رايانه .گويند مي» جازيتروريسم م«براي اقدامات تروريستي ويرانگر هستند كه به آن

اي و امكانـاتي هاي رايانـه گيري از اينترنت و شبكه بهره«: تروريسم مجازي عبارت است از آورند با هدف نابود ساختن ساختارهاي زيربنـايي يـك جامعـه ماننـد ها پديد مي كه اين شبكه

. »...ها و انرژي، حمل و نقل، فعاليتهاي دولتي و تأثير گذاشتن بر يك دولت، شهروندان، گروه تواننـد در بـين مـردم ها مي بدين ترتيب تروريست ها با استفاده از رايانه . )30، ص 1383عباسي، (

ها را كه زندگي اقتصادي و ترس و وحشت ايجاد كرده و با از كار انداختن امكانات فني، رايانه آنهـا زيـان اجتماعي و حتي فرهنگي و سياسي مردم وابسته به آن است، در مقياس وسيعي بـر

از ايـن طريـق و . اي و كشت و كشتار راه بياندازند اي، جنگ رسانه رسانده و در سطح گسترده به هـر حـال امـروز . نيز از طريق تهديد به حملة بيشتر، از طرف هاي مقابل خود امتياز بگيرند

دنياي رايانه كه در ارتباط با زنـدگي مـردم اسـت دنيـايي اسـت كـه هـر لحظـه مـورد تهديـد تروريست هاست و اين نگراني و احتمال وقوع اين اتفاق، روز بـه روز هـر چـه بيـشتر مـردم

.كند جوامع را دچار ترس و وحشت مي

رهيافت هاي موجود در تحليل پديدة تروريسم-5

رهيافت مذهبي-5-1

براساس اين . يكي از رهيافت هاي موجود در تحليل پديدة تروريسم، رهيافت مذهبي استافتد، به مذهب نسبت داده اي كه در جوامع امروز اتفاق مي ت هر ترور و پديدة تروريستي رهيافاعتقاد بر اين است كه ريشة هر خشونتي و به تبـع آن ريـشة هـر اقـدام ترويـستي در . شود مي

اي، اين ديدگاه بيشتر در ايران مخصوصاً در جريان قتل هاي زنجيره . تعصب مذهبي نهفته است نظران و عامه مردم حاكم ها و ارائه نظرها در بين صاحب پردازي اه ديگري در نظريه از هر ديدگ اي صـورت گرفتـه تقريباً اكثر قريب به اتفاق بحث هايي كه در مورد قتهاي زنجيره . بوده است

هر چند بحث هاي فلـسفي ()1379زكريايي، ( .است، به نوعي با مذهب هم در ارتباط بوده استدر قبـل از انقـالب، تـرور احمـد . )1379فاضـل ميبـدي، ( )ورت گرفتـه اسـت هم كم و بيش ص هاي خود تروركنندگان، براساس وظيفـه وتكليـف آرا و كساني ديگر، طبق گفته كسروي و رزم . ديني بوده است

157 تروريسم هاي موجود در تحليل پديدة تعريف، تاريخچه و رهيافت؛تروريسم

بحث تأثير مذهب در بوجود آمدن خشونت و تروريسم، امروزه در قالب بحث هاي رابطـة هانتينگتون در اين مورد در قالـب نظريـة بحث. دهد تر خود را نشان مي ها با يكديگر بيش تمدن

منظـور كـشورهاي غربـي و مخـصوصاً ايـاالت . ، يكي از اين بحث هاست »برخورد تمدن ها «وقتي اياالت متحده با يك پديدة . است» دين اسالم و مسلمانان «متحده از تمدن اسالمي، بيشتر

شـود، آن را بـه نـصوص دينـي اق افتاده است مواجه مـي تروريستي كه توسط يك مسلمان اتف گيـرد از دهد و وقتي هم كه بحث هاي نظري در مورد تروريسم صـورت مـي اسالم نسبت مي

آنجا كه در اين رهيافت، فرض بر اين است كه تروريسم ريشه در دين و مـذهب دارد و ديـن يـات هـاي تروريـستي توسـط اسالم يك دين پرطرفدار است، در نتيجه دين اسالم عامـل عمل

.گردد مسلمانان تلقي ميبدين ترتيب طرفداران اين رهيافت وقتي در مقام ارائه راه چاره براي مقابله با تروريسم بـر

در ايـن راه حتـي دولـت هـاي بعـضي از كـشورهاي . كننـد آيند، راه حل نظامي تجويز مي ميد دارد را در انجـام مأموريـت عملـي هاي مسلمان در آن وجـو مسلمان يا كشورهايي كه اقليت

لذا نسبت به جهان اسالم، موضع خصمانه . كنند خود مبني بر مبارزه با تروريسم، متحد خود مي سناريوي جديد آمريكا و شعار اين كشور مبني بر جنگ عليـه تروريـسم ـ كـه «. كنند اتخاذ مي

لمان در سراسـر دنيـا را در هـاي مـس كامالً موضع خصمانه نسبت به جهان اسالم دارد ـ اقليت هـاي مـسلمان بـا بهـره جـستن از چرا كه حكومت هاي حاكم بر اقليـت . تنگنا قرار داده است

حساسيت و دشمن آمريكا نسبت به مسلمانان و دين اسالم و با مطرح كردن شعارهاي مقامات سلمانان وزير آمريكايي مبني بر جنگ عليه تروريسم، بدون دغدغه خاطر، اقدام به قلع و قمع م

مـثالً برخـي مقامـات تايلنـد، اقليـت بـزرگ . )1383جام جم، (» ...كنند پا گذاشتن حقوق آنان مي كنند و از نظر آنها، تـك تـك افـراد مسلمان در تايلند را هدف جنگ عليه تروريسم معرفي مي

البته در ايـن ... در تايلند، مظنون به انجام عمليات تروريستي هستند ] در منطقه فطاني [مسلمان .)1383جام جم، (»...ميان فشارهاي مقامات آمريكايي بر حكومت تايلند نيز مؤثر بوده است

توانـد پديـدة اين رهيافت در توضيح و شناخت پديـدة تروريـسم ناكارآمـد اسـت و نمـي به دليل اينكه به لحاظ نظري ريشة تروريـسم را . تروريسم را به حد كافي توضيح و تفهيم كند

مـثالً . كند داند در حاليكه لزوماً نصوص هر دين يا مذهبي امر به ترور نمي نصوص ديني مي در كنـد، بلكـه آن را تحـريم نصوص مذهب شيعه نه تنها امر به تـرور اال از موضـع دفـاعي نمـي

فقه شيعه غير از وضعيت دفـاعي، اعـم از شخـصي وخـوف «. )153، ص 1382شيرودي، (.كند مييان اسالم و موجوديت جامعه اسالمي، هرگونـه تعـرض بـه غيرمـسلمانان را نفس يا دفاع از ك

نتيجه چنـين ديـدگاهي در فقـه شـيعه در بـاب جهـاد . )116، ص 1383فيرحي، (. »كند تحريم مي تعطيل جهاد ابتدائي و خصومت نسبت به غير مسلماناني اسـت كـه بـه رغـم تفـاوت ديـن و «

1387 پاييز ، 3 شمارة، 38 دوره ، فصلنامه سياست 158

. )116، ص 1383فيرحـي، (. »ه مسلمانان قرار ندارند عقيده، در وضعيت جنگي و تهاجمي نسبت ب اند، به لحاظ عملي نيز تمام سازمان ها و كساني كه حداقل در دو دهة اخير به ترور روي آورده

تا «پديدة تروريسم انتحاري . اند اند، هر چند در بين آنها مسلمانان نيز وجود داشته مسلمان نبودهتـوان بـه در حدود دويست حمله انتحاري رامي ... . المي دارد اما نه منحصراً، منشأ اس حدودي،النكا گذاشت، يعني بسيار بيش از آنچه كه به فلـسطينيان ببرهاي آزاد تأميل در سري ... حساب

تواند بطور جامع و مانع، در نتيجه، رهيافت مذهبي نمي )لوموند، شماره اول (. »شود نسبت داده مي . توضيح دهدپديدة تروريسم انتحاري را

رهيافت روانشناختي ـ اجتماعي-5-2

و مخـصوصاً تروريـسم (مطالعاتي كه تا بحال صراحتاً به تجزيه و تحليل پديدة تروريـسم اند، عمدتاً درصدد هستند تا توضيح دهند كه اين پديده از سـوي افـرادي بـه پرداخته) انتحاريشخصيتي هستند و توانايي تطبيق رفتارهاي پيوندد كه اساساً اين افراد دچار مشكالت وقوع مي

لـذا . از اين ديدگاه، هيچ عقالنيتي در رفتار تروريست ها نهفته نيـست . خود با جامعه را ندارند اي غيرعقالنـي اسـت و ثانيـاً بـا هـيچ معيـار و رهيافـت عقالنـي اوالً، اساساً اين پديده، پديده

متخصصان برجسته در زمينه «نتيجه تا به امروز در . توان اين پديده را توضيح و تحليل كرد نمي، تروريست هـا را بـه عنـوان ]مخصوصاً تروريست هاي انتحاري [... روانشناسي تروريست ها

و كسانيكه در سنين نوجواني هـستند و ) از لحاظ اجتماعي (افراد آموزش نديده، بيكار، منزوي .)pape, 2003(» كردند سال دارند معرفي مي20كمتر از

چرا كه شـواهد و قـرائن . اين رهيافت نيز آشكارا در تحليل پديدة تروريسم ناكارآمد است . دهد كه در باال گفته شـد م به بعد غير از آن چيزي را نشان مي1980موجود مخصوصاً از دهة

تواننـد افـراد مخصوصاً تروريـست هـاي انتحـاري مـي ... دانيم كه تروريست ها امروز مي ... «ده در كالج يا آموزش نديده، متأهـل يـا مجـرد، مـرد يـا زن، افـراد منـزوي از نظـر آموزش دي

را در بـر 47 تـا 13توانند طيف سني اينها مي . يا داراي روابط اجتماعي قوي باشند ) اجتماعي(بشوند، اما آنهـا ... به عبارت ديگر هر چند ممكن است تعداد كمي از مردم، تروريست . بگيرند

.)pape, 2003(. »شوند تلف با سبكهاي زندگي مختلف تشكيل ميهاي مخ از طيف

159 تروريسم هاي موجود در تحليل پديدة تعريف، تاريخچه و رهيافت؛تروريسم

رهيافت فلسفي-5-3

يكي ديگر از رهيافت هايي كه امروزه در آن پديدة تروريسم مورد تحليـل و بررسـي قـرار هاي مختلف و متـضادي از ايـن جهـت نـسبت بـه ديدگاه. گرفته است، رهيافت فلسفي است

راني كه عمدتاً از رهيافت فلسفي به تحليل پديـدة تروريـسم متفك. پديدة تروريسم وجود دارد .دهند مورد تحليل قرار مي» Violence خشونت«را در قالب مفهوم پردازند آن مي

تئوري تمدن «شود، پرداخته مي » خشونت«هايي كه در آن به توضيح و تبيين يكي از تئوري theory of civilization «انداز تئـوري تمـدن، خـشونت عبـارت ماز چش. )1379يوكيچي، (است

دست بردن خواه خالف طبع فرد انساني، خواه خـالف (norm)هاي خالف نرم به شيوه «است اي را برخالف مجموعه«: يا به عبارت ديگر، خشونت عبارت است از . طبع جامعه انساني باشد

ن، علـل ظهـور مـدافعان تئـوري تمـد . )1379سـروش، ( .»طبع و نرم آن مجموعه هدايت كـردن تئوري تمـدن در واقـع يـك «از نظر آنان . دهند شناسانه توضيح مي خشونت را از ديدگاه انسان

اي است كـه مطـابق آن، آدميـان بـه اسـباب و داليـل مختلـف از دوران تئوري انسان شناختي اخالق، ديـن، فرهنـگ و . برهنگي و وحشيت خارج و به دوران پوشيدگي و تمدن وارد شدند

»انـد شكن و هنجار ستيز او كمك كـرده ه به متمدن شدن آدمي يعني به مهار غرايز حق علم هم در . )1379سـروش، (»خشونت، متعلـق بـه بـدويان و ناآگاهـان اسـت «در نتيجه . )1379سروش، (

كرده ، خشونت در آن قاعده بوده است ولي هر چقدر كه دوراني كه بشر در بدويت زندگي مي شدن حركت كـرده اسـت، خـشونت از بـين رفتـه و صـلح و آرامـش تر بشر به طرف متمدن

روند تمدن بـه سـوي غلبـه «بدين ترتيب . جايگزين آن شده و خشونت يك استثناء شده است .)1379سروش، (.»رود پيش مي]... خشونت و [ بر حيوانيت ]...آرامش و صلح و [انسانيت

خ معاصر يعني دوران مدرن، به تحليـل اما متفكران ديگري وجود دارند كه در محدودة تاري . داننـد يعني پديدة تروريسم را بيشتر مربوط به دوران مدرنيتـه مـي . پردازند پديدة تروريسم مي

هر كدام از اين متفكران به زبان . هابرماس و ژاك دريدا، از جمله از اين متفكران هستند يورگنهايـشان ود تفاوت هـاي بـارز در ديـدگاه آنها با وج . دهند خاص خود اين پديده را توضيح مي

(enlightenment)هر دو متفكـر، روشـنگري . نسبت به يكديگر از بعضي جهات همسو هستند اين متفكران، جهاني . اي كه در حال حاضر، جهاني، شده است دانند، مدرنيته را آغاز مدرنيته مي

حت عنـوان مدرنيتـه تـا امـروز دانند كه از زمان روشنگري آغاز شده و ت اي مي شدن را پروسه از ديـدگاه ايـن دو متفكـر، مـشكل اينجاسـت كـه در پـشت . پيش آمده و تكوين يافته اسـت

هر . وجود دارد » عدالتي نابرابري و بي «سرجهاني شدن، برخالف ظاهر صرفاً مثبت آن، بافتي از موجـب شـد تـا جهاني شدن «مثالً از نظر دريدا . چند جهاني شدن ابعاد مثبتي هم داشته است

هاي اروپاي شرقي كـه در اردوگـاه شـوروي هاي سريع و به نسبت آسان ملت دموكراتيزاسيون

1387 پاييز ، 3 شمارة، 38 دوره ، فصلنامه سياست 160

، (Globalization)بـه هـر حـال، جهـاني شـدن . )1383ققنوس، (.»پذير شوند جاي داشتند، امكان بري اين نابرا . باشد عدالتي وجود دارد مي گسترش جهاني مدرنيته كه در درون آن نابرابري و بي

عدالتي كه جهاني شدن نيز تا حدودي نتيجة آن است، منجر به بحـران در جوامـع مـدرن و بي بـدين ترتيـب توسـعة مدرنيتـة حـاوي . هاستشده است و پديدة تروريسم يكي از اين بحران

عدالتي در سطح جهاني، منجر به جهاني شدن شده است و از طرف ديگر، جهاني نابرابري و بيلذا . عدالتي را كه از محصوالت آن، تروريسم است، تشديد كرده است ابري و بي شدن، اين نابر

جهـاني شـدن، نقـش اساسـي را در تروريـسم بـازي «هم از نظر هابرماس و هم از نظر دريدا »دانـد هـا را نتيجـه رونـد شـتابزده تجـدد مـي رشد نابرابري «هابرماس . )1383ققنوس، ( »كند ميبـا آن خـود را تحميـل كـرده و در » تجـدد «مقصر، سرعتي است كه «از نظر او . )1383ققنوس، (

امـا . )1383ققنوس، ( »هاي دفاعي به وجود آورده است هاي زندگي سنتي، واكنش نتيجه در شيوه ققنـوس، ( »باشـد هاي دفاعي، خود، محصول مدرنيتـه مـي العمل اين عكس «دريدا اعتقاد دارد كه

از نظـر . دانـد زميت موجود در گفتمان رايج و مـسلط مـي دريدا علت را در تصلب و ج . )1383خيلي راحت، بـه هاي رسمي، گفتمان رايج، يعني گفتمان وسايل ارتباط جمعي و لفاظي «دريدا

. )1383ققنـوس، ( »كنـد تكيـه مـي ) المللـي ملي يـا بـين (» تروريسم«يا » جنگ«هايي مثل برداشتبراي گشودن ذهنيت و «: كند اه حل پيشنهاد مي هابرماس براي فائق آمدن بر اين مشكل چنين ر

در رفتـار . نگرشي، بايد از راه آزادسازي روابط و دفع واقع بينانه اضطرابها و فشارها اقدام كرد شرطي ضروري است روزمره ارتباطاتي، بايد انباشتي از اعتماد به وجود آيد و اين سرمايه، پيش

هـا، در ابعـادي وسـيع، اط جمعي، مدارس و خانوادهتا توضيحات عاقالنه، از طريق وسائل ارتب همچنين، بايد اين توضيحات معقول، اقدامات فرهنگي و سياسي نگرش مورد نظر . انتقال يابند

توانـد در فهـم دريدا نيز در پاسخ به اين سؤال كه آيا فلـسفه مـي . )1383ققنوس، ( »را در برگيرد الزم «پاسـخي فلـسفي : گويـد به ما كمك كند، مي ) سپتامبر 11از جمله واقعة (پديده تروريسم هـا ريـشه هاي فلـسفي، بـيش از بقيـه بيـنش ترين پيش فرضهايي كه در گفتمان است تا افراطي

توصـيف، ذكـر و » واقعـه «ها كه اغلـب اوقـات در آنهـا اين بينش . اند را زير سؤال ببرد دواندهه بـدون انديـشه جديـد فلـسفي شـوند كـ ناشـي مـي » خوابي جزمي «بندي شده است، از گروهققنـوس، ( »ويژه بر فلسفه سياسـي و ارثيـه آن توان از آن بيدار شد؛ بدون تأملي بر فلسفه، به نمي

1383(. زيـرا در نهايـت فقـط . اين رهيافت نيز در تحليل و فهم پديدة تروريـسم، ناكارآمـد اسـت

سم صرفاً يـك مـسئله فلـسفي در حاليكه تروري . تواند بعد فلسفي اين پديده را توضيح دهد ميبراي بشر نيست بلكه از آن جهت كه يك ترور يك كنش است يك پديده اجتماعي و بـه تبـع

161 تروريسم هاي موجود در تحليل پديدة تعريف، تاريخچه و رهيافت؛تروريسم

آن يك مسئله اجتماعي واز آن جهت كه هدفدار و در پي كـسب امتيـاز و قـدرت اسـت يـك .مسئله سياسي براي مردم و دولت هاي امروز است

رهيافت منطقي ـ عقالني-5-4

رهيافتي كه تا به امروز براي تحليل پديدة تروريسم بوجود آمده اسـت، رهيافـت ترين قوي يكـي از كـساني اسـت كـه در ايـن )Robert. A. Pape(پيپ . آ. ربرت. منطقي ـ عقالني است

از نظر پيپ منظور از رهيافت منطقـي ـ عقالنـي ايـن اسـت كـه . حوزه به تفكر پرداخته استبدين معنا كه اوالً، تروريسم . كند پيروي مي ) استراتژيك(بردي پديدة تروريسم از يك منطق راه

هدفمند است و در تالش براي دستيابي به يك هدف سياسي، توسـط تروريـست هـا بـه كـار هاي دگماتيستي و يا ناداني افراد غيرمعقول كـه در نتيجه تروريسم حاصل نفرت . شود گرفته مي

بلكه درصدد رسيدن به هدف معين و مشخص كه از .به طور تصادفي اتفاق افتاده باشد، نيست كاربرد تهديـد «افتد و هدف آن عبارت است از سوي تروريست ها تعيين شده است، اتفاق مي

كـه ايـن ... تنبيه براي مجبور ساختن دولت مورد نظر به منظور تغيير سياستگذاري در آن دولت اي خـود را از سـرزميني كـه شود كـه دولـت هـاي دموكراتيـك نيروهـ خود بويژه موجب مي

از طرف ديگـر از . (pape, 2003). »دانند، عقب بكشند ترويستها آن را سرزمين مادري خود ميكند كند و سعي مي گرايانه عمل مي نظر پيپ، تروريسم در فرآيند رسيدن به هدف خود محاسبه

بـه . ابل وارد كنددر عين حاليكه كمترين هزينه را متحمل شود، بيشترين خسارت را برطرف مق كارآمـدي حمـالت . نظر پيپ از اين جهت تروريسم براي تروريست هـا كارآمـد بـوده اسـت

ناشي از يك تحليل كامالً مبتني بر محاسـبه «) از جمله حمالت تروريستي انتحاري (تروريستي هزينه و فايده است كه براساس آن مؤثرترين روش از جانب يـك سـازمان تروريـستي بتوانـد

... وارد آوردن بيشترين خسارت همزمان با متحمل شدن كمترين هزينه به كار گرفته شـود برايبراساس اين منطق استراتژيك و عقالنيت نهفته در آن، سازمان هايي همچون القاعده، حماس و

هـايي ديوانـه كارگيري حمالت انتحاري، نه غير معقـول بـوده و نـه انـسان ببرهاي تاميل در به .)1383ن، مدس(» هستند

بطور كلي ربرت پيپ براي اثبات ادعاي خود مبني بر راهبردي بودن تروريسم، در پژوهش م 1980-2001 مورد حمله تروريستي انتحاري را در سطح جهان در بين سال هـاي 188خود،

دهد كه سازمان هاي تروريستي اين حمالت را كارآمد ارزيـابي كند و توضيح مي گردآوري مي پيـپ در نهايـت پـنج يافتـه اصـلي در . هاي آن آگاه هستنددر عين حال به محدوديت. كنند مي

: دهد به دست مي) انتحاري(جهت اثبات راهبردي بودن تروريسم

1387 پاييز ، 3 شمارة، 38 دوره ، فصلنامه سياست 162

تروريسم انتحاري بدنبال دستيابي به اهداف خاص سياسـي اسـت و بـسته بـه ميـزان ،اول .كند ياد مييابي به اهداف خود، شدت حمالت تروريستي را كم يا ز دست

شود تا امتيـازات هاي مدرن طراحي مي تروريسم انتحاري درصدد فشار بر دموكراسي ،دومالنكا، كشمير و چين تمام مبارزات ترويـستي در بـين از لبنان تا اسرائيل، سري . سرزميني بگيرد

هاسرزميني كه تروريست( در جهت دستيابي به خودمختاري سرزميني 2001 تا 1980هاي سال .صورت گرفته است) دانند آن را سرزمين مادري خود مي

ها ترك خاك لبنـان مثالً تروريست . كنند ها، تروريسم را كارآمد ارزيابي مي تروريست ،سوم را نتيجه سعي خـود در جهـت فـشار بـر 1983توسط نيروهاي آمريكايي و فرانسوي در سال

...دانند و نيروهاي آن كشورها مي انتحاري تنبيه بكار برده شده را برعليه دولت هاي مورد هدف، بـصورت تروريسم ،چهارم

برد تا آنها را بيشتر به تـسليم وادارد و در عـين حـال بـا تهديـد غيرنظاميـان تدريجي بكار مي كند از اين طريـق بـه امتيـازات بيـشتر دهد و سعي مي هاي امنيتي دولت ها را افزايش مي هزينه

.دست پيدا كندترين روش براي مهـار تروريـسم انتحـاري كاسـتن از اطمينـان نهايت اميدوارانه در ،پنجم .باشد ها بر توانايي خود براي انجام چنين حمالتي بر روي جوامع مورد هدف ميتروريست

هاي موجود كه درصدد توضيح پديدة تروريـسم رهيافت منطقي ـ عقالني بيشتر از رهيافت با ايـن حـال، )Dershowitz, 2002, pp. 15-103(. كند كمك ميهستند، به فهم ما از اين پديده

ايـن : كنـيم هايي برخوردار است كه به يـك مـورد از آنهـا اشـاره مـي اين رهيافت نيز از نقص ها چگونه زمينة تواند توضيح دهد كه وضعيت و كيفيت روحي و رواني تروريست رهيافت نمي

بـه عبـارتي ديگـر، ايـن رهيافـت . سـازد فراهم مي ترغيب آنها به انجام اقدامات تروريستي را تواند توضيح دهد كه دو فرد در شرايط عقالني مساوي، لزوماً هر دو به اقـدام تروريـستي نمي

.دست خواهند زدهايي كه به شرح آنها پرداختيم هر كدام تنها وجهـي از وجـوه پنهـان به طور كلي، رهيافت

اما در اين ميان تاحدودي رهيافت . كنند براي ما آشكار مي فرآيند به وقوع پيوستن اين پديده را .منطقي ـ عقالني همان طور كه اشاره شد توانايي تبييني و تحليلي بيشتري را داراست

نتيجه

پديدة تروريسم در جهان در حال گسترش است و سياست جهان را تحت تأثير خود قـرار ... در تحـوالت سياسـي، اجتمـاعي، اقتـصادي و اين پديده، بعنوان پديدة جايگزين . داده است

163 تروريسم هاي موجود در تحليل پديدة تعريف، تاريخچه و رهيافت؛تروريسم

البتـه تروريـسم بـه اشـكال مختلـف از . كـشد كند و زندگي سياسي را به چـالش مـي عمل مي هـاي سياسـي سـنتي هاي قديم و متناسب با نظام هاي سياسي حاكم بـر جوامـع، از نظـام زمان

ت هـاي مـدرن مطلقـه، توتـاليتر، دول(گرفته تا دوران مدرن ...) امپراطوري، ارباب ـ رعيتي و (افتاده است لكن امروزه به دليل شرايط سياسي، اجتمـاعي، اتفاق مي ...) هاي دموكراتيك و نظام

اقتصادي و فرهنگي و تكنولوژيكي خاص حاكم بر جهان و مخصوصاً در شرايط عـدم توسـل آن بـه سـطح دليل تـرس از گـسترش عيار به واحدهاي سياسي به جنگ ها و برخوردهاي تمام

.اي، وضعيت خطرناكي را بوجود آورده است برخوردهاي هستهدر مقام اقدام به شناخت اين پديده، تابحال چهار رهيافت مذهبي، روانشناختي ـ اجتماعي،

سه رهيافت اولي در شناخت اين پديده و بـه طبـع . فلسفي و منطقي ـ عقالني ارائه شده است انـد و تاحـدودي رهيافـت قابله با اين پديده آشكارا ناكـام مانـده منظور م حل به آن در ارائه راه

.منطقي ـ عقالني توانسته است بخشي از زواياي ناشناخته اين پديده را روشن كند نگرفتـه انجامطرفانه در جهت شناخت اين پديدة خانمانسوز سياسي بي يمتأسفانه تحقيقات

دليل حساس بـودن موضـوع بـه حقيقاتي به است كه البته مشكالت و موانع موجود در فضاي ت نظران بتوانند بـا آرامـش اميد است مراجع مسئول و صاحب . تأثير نبوده است لحاظ سياسي، بي

.حل براي مقابله با اين پديدة وحشتناك به تأمل بپردازند خاطر در پي شناخت و ارائه راه

:منابع و مĤخذ

: فارسي-الف . اله فوالدوند، انتشارات خوارزمي رجمه عزت، تمنشأ خشونتآرنت، هانا، .1

ع، طيـب، تروريـسم؛ : در. 115عليرضـا طيـب، ص : ، ترجمه تجزيه و تحليل اقتصادي تروريسم بورينه، ژاك، .2

.1382شناسي، گفتمان، حقوق نشر ني، چاپ اول، تاريخ، جامعه

با يـورگن هابرمـاس و ژاك دريـدا گفتگوي جيووانا بورادوري (فلسفه در زمانه ترور جيووانا، بورادوري، .3خردنامـه، ضـميمه روزنامـه همـشهري، : در. 3راد، ص اميرهوشنگ افتخـاري : ترجمه، )درباره ترور و تفكر

.1384، شهريور سپتامبر11جهان جديد؛ سياست و انديشه پس از

وحيـد، : ، ترجمـه نيها، دولت ها و نظام هاي خشونت سياسي جها نشانه: گفتمان تروريستي دردريان، جيمز، .4

، نشر ني، چاپ دوم، تهـران شناسي، گفتمان، حقوق تاريخ، جامعه : تروريسمع، طيب، : در. 65بزرگي، ص

1384.

. 10/12/1383جم، روزنامه جام.5

.1379خشونت، چاپ اول، بهار گفتمان تئوريزه كردن زكريايي، محمدعلي، .6

.1379فاضل ميبدي، : در. 118، ص ديانت، مدارا و مدنيتسروش، عبدالكريم، .7

جمله دانشكده حقـوق و علـوم سياسـي دانـشگاه تهـران، : در. 153، ص اسالم و تروريسم شيرودي، مرتضي، .8

.1382، بهار 59شماره

1387 پاييز ، 3 شمارة، 38 دوره ، فصلنامه سياست 164

.1384، ...تروريسم؛ تاريخع، طيب، : در. 19، ص تروريسم در فراز و فرود تاريخطيب، عليرضا، .9

نشريه فرهنگي : در. 30، ص )تروريسم مجازي؛ تهديدي براي آينده ( سياست اينترنت؛ ابزار عباسي، مهدي، .10

.1383و فناوري، سال اول، شماره سوم، دي و بهمن

.1379، انتشارات آفرينه، تساهل و تسامحفاضل ميبدي، محمدتقي، .11

لنامه فـص : در. 116، ص طلبانـه در مـذهب شـيعه دفاع مشروع، تـرور و عمليـات شـهادت فيرحي، داود، .12

.1383، تابستان 6شناسي، سال دوم، شماره شيعه. تخصصي

از . 1383 بهمـن 27روزنامـه شـرق، : در. 9حامد شهبازي، ص : ، ترجمه تروريسم پسامدرن ليتزينگر، آنتوني، .13

Global polition.

.1383ن آبا28، پنجشنبه 344روزنامه شرق، شماره : در. 8، ص تحليل عمليات انتحاريمدسن، ژولين، .14

.29/1/83، سال اول، شماره چهار، ققنوسنشرية .15

.12، شماره اول، ص لوموند ديپلماتيكنشرية .16

. سپتامبر11پديدارشناسي نيكفر، محمدرضا، .17

، ص 1381، ترجمه احمد شهسا، چاپ سـوم موج سوم دموكراسي در پايان سدة بيستم هانتينگتون، ساموئل، .18

124.

گـستر، چـاپ احمد و احديان غفاري، انتـشارات سـخن : ، ترجمه روريسم؛ شكل جديد جنگ تهنل، ريچارد، .19

.1383اول،

.1379چنگيز پهلوان، نشر گيو، چاپ دوم، تهران : ، ترجمهنظرية تمدنيوكيچي، فوكوتساوا، .20

: خارجي–ب 1.Alex P. Schmid, political terrorism: A Research Guide to conceps, theories,

Data and Literature (Amsterdam: North Horth Holland publishing Co., 1983; transactions Books, (1985).

2.Aspaturian, Vernon, soviet Global power and the correlation of forces; problems of communism, 1980.

3.Christopher, Hewitt, understanding terrorism in America; from the klan to alqaeda, Routledg publication, 2003.

4.Dershowitz, M. Alan, Why understanding the threat terrorism responding to the challeng works, yale university press, New Haven and London, 2002, p. 15-103.

5.Grant Wardlaw, political terrorism: theory, tactics and countermeasures, Cambridge university press, 1984.

6.Jonathan R. White, terrorism; An introduction, 2002. 7.liqueur, the New Terrorism

.شين، پي...تاريخ، : ع، طيب، تروريسم: در. 19عليرضا، طيب، تروريسم در فراز و فرود تاريخ، ص : به نقل از8.Pearistein, Richard.M, Fatal Future? Transnational terrorism and the new

Global disorder, university of texas press, 2004. 9.Robert, A. Pape, Strategic logic of suicide terrorism, p. 343. in: American

Political Science Review, Vol. 97, No. 3, Auqust 2003. 10.The New Encyclopedia Britannica, vol. 11, Micropaedia, 1986. 11.www. Aljazeer. net

165 تروريسم هاي موجود در تحليل پديدة تعريف، تاريخچه و رهيافت؛تروريسم

:از اين نويسنده تاكنون مقاالت زير در همين مجله منتشر شده است، "بـين نظريـه و نـص : شيعه و مسئله مشروعيت " – 51، شماره 80، سال "دولت اسالمي و توليدات فكر ديني "

شـيعه و دموكراسـي " ، - 63شـماره ،83، سـال "روش شناسي انديشه سياسي ابن رشد " - 57 شماره ،81سال

درآمـدي بـر " – 73، شـماره 85، سـال ")ص( شهر پيـامبر –دولت " – 67، شماره 84، سال "مشورتي در ايران

فهوم جنگ و اخالق م" ؛ 86 سال ،1، شماره 37 ، سال "شناسي انديشه سياسي در دوره ميانه تمدن اسالمي روش

. 87 ، سال 1شماره ، " نظامي در اسالم شيعي