Jorgji Gjinari, "Mbi të folmen e Devollit".

7/29/2019 Jorgji Gjinari, "Mbi t folmen e Devollit".

1/36

$ffi@Em-RE

m'ffi6s


2/36

MBI TE FOLMEN E DEvo,LTy studim sht mblslletu1 kryesisht mbi materialiri dialektolgjikt mbledh, n krahinn e Devolit n vern e vitit 1958.Dev9,11i sht nj krahin e gjerd me rreth dyzet katunde, ppullsia e t"','.-e_sht e dy besimeve. 1). Materia].i gjuhesi sht mbtediui vetm nm:.- katunde: n ogisht e Sinic, q gienden n krahun e majt t,lurit]t;o]l {he qe kan m sh_m-e poputlsi rishtre dhe n Bitinck e rogr,q ndodhet n krahun e djatht i }umit, nga t ci1t Bitincka ka pop,itt"iruhamedane, kurse Progri ka populsi te perzie.Pr stud.min toni jemi mbshtet"r, duke marr disa tb clhna, n njvllim me prala popul1re ti mbled}rura nga Keti Harit 2) ne krahinn eDevolit.Mbi t6 flmen e kisai krahjne 6sht btu.ar ni stud.irn i shkurt6r ngaVasil hagka n Buletinin e nj've-rsitetit Shtetror t Tiranis - *eri^Shkencat Shorre Nr. 2, viti i98.

_ - y artikull jo yet q na vejti si material orientues gjat kohs q6mblidhnim material d:.a1ektoogiik-np,r katundet e Dev}]t, por p,rei iiine kemi marri.i edhe shembuj, t ciIit na jan dashur pr td pioiesrr. aldrin e nj fen'meni gjuhsr. sidms pr at fenomene q ian karakte_ristike pP katundet e krah"t t majt t l"mit. andej nga gjendet edheZiEishti. Zisishti sht vend-1india e autorit te ktij artik'lli, dhe, sipamendimit ton, studimi ka m6 tepr si objekt t f1men e ktii katundi_Studimi i shokut V. Xhaska nuk mrnd t jet nji studj.nr prgjithsu-es pr t fomen e ti' krahins se Devlit, sepse, siq e thot edh vet, ainuk ka pasur mundsi q t zbIonte feno,me,nbt gj.hsre ne minyrE sis-tematike nipir katunde t ndryshme t ksaj krhine, ai m tei eshtebazar ne gjuhEn e vet, ti t afrm,ve t6 tij dhe t disa d.evoIlijve q ba-nojn n Tiran.Ne" sig u tha edhe m sipr, e mb1dh6m materiain n vend, duke1r."i_ si prfaqsues t krahins katr katunde dhe drke zgjedhur si sub-jekte banorit vends t brezit t vjetbr, meqnse deshm i studjonim tflmen n gjendjen e saj t ruajtur.N kt punim autori, i detyruar nga koha e p,akt e ekspedits dhen"1ri i vogl i pikave diaektologjike, sht munduai t, jap tipiret e qen-sishme t s folmes, qofshin kit edhe t veganta pr disi katu.nde t kra*hins s Devollit.Krahina e Devo]it_sht nj nga krahinat lind-ore t Ships .lgo_re dhe gjendet aty ku fiton rrjedh'jen Iumi qi ka p em'.n Devll.jo krahin si kufij ka: nga V. Grykin-e Cangnjit, n$a L. fshatrat1) Pothuajse gjith katundet me popuIlsi t krishtere ndodhe n krahun e-raii: t lrmit: nE:nalsi dhe n rrz t ma-Iit Morava' kurse shumica e katun_devet me popullsi-nrlhamedane ndodhen n krahun e djatht t lumit.2)" vll;mi sht lorFihkl:jm dhe jendet n arkivin e sektorit t folk]o_nit. Shemhujt q kani nxjerr q andej, kan pirbri n k]lapa numrin e fa-qes s vllimit.-

13


3/36

greke e sllave q6 gjenden prtej kufirit shtetror, nga J" kabundn ffiezdhe nga P. malin e Moravs.Devo11i shit nj zon kufitare, pran s cils gjenden vende ku ba-nojn grek dhe s]lav. Bashkjetesa e gjat me kta dy popuj, sidomosme sjvit 3), ka ln gjurmt e saj ni t folmen e ksaj


4/36

e ni katundl, jan edhe n' te fo[men e katundeve tb tjeri t_ ksaj krahtne,,l, po uto fjJi, qe jan_ parksitone-n tb folmen e nj katundi, iani tE':i[a dhe n t folmen e katundeve t tjer"'----'r3rtt, ai,_ati!, klti, disa, njeri, etj. t fondit gjuhs_ 9h9!re, i a.neoksitone, ashtu si jan n diaiektin tosk, bile edhe kuLr ati, kti jan mbie_:nra: ati pat, d at gesmEt.Zawret 1 rrokje ti9 thksuar

2. Zanotja: Kjo e folme, asl.tu si toskrishtja e ka kthyer n zan-ren a q ndohet p.ara Lshktingi loreve h_nd-ore (edhe klr kto bashkLnngllore kan r gjat kohe 99e ur !i t9 ka vepruar fenmeni lirotczm); dhimp, bn, shkmp, plmb, dhntri,_ngri, (hngi}, !rl""t,""i, krai i e"igiao &rau i mngj), gj, mtzen, shul, fillEzi,i gjr, grshr, gjiprTingu11i , artiiuluar nga bartsit m t vjetlir t s folmes s De_,11ii, erte nla i e prasme ii krahasirn me at t t folmeve t Beratitskraparit, M;zeqes,'Malakastris e P6rmetit, dhe disi e labializuar, kurseek banoret j tjeie t8 kesa'i krahine ky tingull ka po ati'artikuiim si n atokrahina t6 Toskris, qd prmendm mE siplr, d.m.th. isht nji zanore e ra-j'hs s mezit dhe e palabializ:uar.-Zar'orja, a), q' gjendet para bashkiting-lloreve. hundre tek-fjalit:urke, siri trjr'er'n"8 vetm tek fjalt: muindr dhe nallne (nallane),kurse tek: aksham, tamam, Osman e tjera ka mbetur e pandryshuar'-3i. zinorja e: rtdhe na keta kranb, ashtu si n t gjith qarkun e Kor-cs. n t shumtn e rasave zanorja e e theksuar q gjendet nara_baslktin-:loreve hunclore, nuk sht kthyer n : zembr, giembi embri, e shtrem-br, mi dhemp, nema! u _ trempm, dhen, qerl, mnt, qenqa (qengj)' bren-ca, pend, paiamend (parmend), gdhent, prze, fe, pe, ze'e' e. T'ram..'" k, mdetur n t shumtn e rasave, mbasi nuk mungo.jn ni kt kra_i" r" rasa, sado ti pakta, ku duket se zanorja e sht kthyer n e: mnt,i, o t, tr, do zsh, ienomeni sht m i shpeiht.n_t fc.!rn9n e ndo-nja-ndi, sidomos n ate t Bitincks: vEn t:d z9, prz, nde (mendje),

ke lni. ke zn6, vn.4. Zanotja y. _ Ni sistemin e fonemave t ksaj s folmeje bn pjes-edhe zanorj Y, cila, sig dihet, mungon n disa t fo1me toske e gege: yll,pylt, -yu, irym, tym, qymyr, atyre, SY, d}, rypi e tjera' N ktr, tol-u , vrejt *" , di*, rasa kjo zanore ka ardhur si rezultat i palata-]:z;mjt t zanor"es si prapme bzore u. fenomen ky i shkektr.ar'nqa t n!'i';j ianoreie pran ni tingrrIli ie1lzr: gryn ja /grnja), sndyq' (siduq)l.r", fi"""), f|ytyron (fluturon) Iyes,- (lues {lves vles), ta yshqesh (ta':strqesr), yshqimn (ushqimn), mvshqer (mushq err)'"t' zanoret n rrokje t patheksuar

5. Zanorja i: E folmia e krahins s Devo1lit sht nj6" nga t foImeti 6-ja e patheksuar sht ruajtur n shum pozita:-ai paiaresisht nqa n_mri i rrokjeve q ka -fja|a, -zanrja - fundoresht'ruajtur krn fjala shti parksione; fari, deg, dizg, mash, rirg,{) zanorla * uk sbt kthyer nl E dbe tek frqle !hqtpe'oa'a_l'

15


5/36

shurnd, zembri, ,shgiz (shtiz), slgytkE, (shtytkr), t'atn, zbritn, sipat,ksmetn; grshiri, agshtir, sulejmaaE, etenine, ofieer tartabiqi, kras_tivec, baxhanaki etj;b) kjo zanore shqiptohet edhe kur ndodhet n mes t fjats fil pasrrokjes s theksuar, kopisht,'gupEs, urzE, qumshg (qumsht), re ti vje_trve;c) zanorja i ka mbetur edhe tek ato fjaIi ni t cilat ajo gjendet pararrokjes si theksuar, pavarsisht nga numri i rrokjeve q ka fjala ku nddhetkjo atone: gdhent, kitej, prua, dbora, spati, gidhihej' e rase, pr-vlaqe, misrishti, vettinte, mbretri etj._ . Xhagkg n artikullin mbi t flmen e Devolit pohon n mnyrkategorike.se-ja_atone bie n mes t fja1s kur ndodht tr;ara rrokjes sthe]


6/36

e k!1 q vrch ot n ti folmen e }ogishtit dhe aty kdtu edhe ni aGSinie6s: a: zi (kau i zi); d_he qaet (dheu:qahet), ri s'ra rne njeri ti nirii^ziu! (.".i ziu), pastaj ka kaluar ni bashktingllore dhm:ore-buzore ti'|rme v dhe m von, e nddhur n fund t fjals, ose n mes t saj para

'e bashktingllrje ti shurdht, sht shurdhuar dhe ka rfunduar nlesponduesen f t s zshrnes v.Shembujt fit, mbarof, kindof i pkasin vetm s fomes s Bitin-, n katundet e tjera nrk u virejtin rasa t tila, mbasi f;ljet me o ka-tjetEr rnbares pr vetn e tret njj n t kryern e hjesht (shih'pitulin e morfologjis).Duke u nisur nga fakti se V. haska nuk shnon asgj ni artikullin epr kt fenomen, mund t mendohet se n t foimen e Zicishtit (e eiIat bjekt kryesor i studimit te tij) zhvilLmi mund t ket mbetur nn o >9' ashtu si n t folmen e toqishtit, qi 6shtd e afrt gjeE:r-rne t. Diftongje8. Diftongu ua: dryshe nga disa t folme ti tjera tE Shqipris jugo-. ku diftongu ua haset vetm n d_isa pozita t cakt;ara, vetm n' rro*e t mbylur, ose edhe t hapur, por ni es t fjals, n kt t fole kyitong gjendet ni t gjitha pozitat: b1uajm6, quajm, duallm, giuaska, gruaj shuanj, kan^tgjfrr, pir ti na*it, !Q thAg}i,^ piiruau.a), pirua, thua, u pagua, Jorgua, u martua, u coptua, u ilirtua. Edhediftongu ua isht ngjitis, si n t6 folrnet e tjera, vetm se, ndrsa n te flme ndryshirni i intensitetit t theksit t elementeve prbrse tb:tongut sht6 i vogI, ktu elementi i dyt, a-ja, ka nj theksim me njiensitet q ndryshon shumi nga ai i elementit ti par, u-s, dhe, prveg. i itl diftngu pr nga gjatsia 6sht m i shkurtr.N fja1t uadhi e bluashka, ku ua nuk vjen nga zbrtlrimi i o-s, nukmi diftong, por togzanor, kuise n fjalt mua dhe grua, bile edhe n traj-gTuan, t shumtn e herive sht digjuar tog-zanor dhe rrall e tekftong. N k6to dy fia1t e fundit zanoret u dhe a nuk formojn diftong asihe n t folmet e ?epelenis e t Skraparit (pjesa e krahut t majt t6slmit). ku d-iftnsu ua gieniet n ,cd.o pc;zitd'

' Meise ky^pirjashtim n.k spiegohet nga ndonj kushtzim fonetik,there duhet par n se togu i zanoreve ua n kit y tiate vjen nga zbir-imi i nj o-je, apo nga nji ta


7/36

9. Diftongu G ju-" folme, ashf,u si ka ne t gjitha potatdiftogua, ka edhe diftongun ai haset n mes dhe n fund t fjas n rckjehapur apo mbylur: diel, mbielm, siem, pshtieli, vielim, ibie, die, atie. Edhe ky diftong ka po a1 tipare sikurse diftongu ua: diftong ngjits, elementi rrokje-formues e mban pjesn ma ie madhetheksit t diftongut .dhe i gjith diftongu sht mi i shkurtr nga ponjjti diftong i t folmeve t tjera.10. Diftong.' fr e*htu si ishin dy t parit, diftongje n te gjithat, po_ ashtu L1shti edhe. Ly, d ka po ato karakteristika sikurse edhe uiie: pyetml, pyctnja, yen,. fye, dyert, pqyin, fyeli, kapirxyeti, thyi(tbyhet), fndye, ju rfy Ky diftong gjendet edhe tek fjait: fr, dhe gjyesh (xhvest) ku kompnentja y vjen nga bashktingllrja v, eka dhin nj her u balibiale dhe pastaj, drke qeni se u foriri diftongnj zanort tE prparm e e_n6, u kthye nga nj6 zanre e prapmen nj zanore t prparme buzore.

,B.sElTIGEIJ.RE11. Bashktinglorja h: Kur kjo bashktingl1ore frkueseht ndodhur n fund tE fjallls, ka rn dhe nuk ndihet sot n asnj rnr t gjitha t folmet e katundeve t Devollit: njo (njoh). she (sheh), rra

(rrah), ple (pleh), kra (krah); kurse p gjendjen e saj n dy pzitat e tjeran fillim t fjals dhe ni mes t saj, vihet re se;n t folmen e banorve t krishter t ksaj krahine a;o rr.lk ndihet:ekurin (hekurin), i (hi), und (hundi), ajdutE (hajdute), ajde!"(hajde), gju,(gjuh), krau (krahu), u fliet (u ftihet), shiroen (shrohen), udheqsve(udhheqisve), aorni (lahemi), aere (ahere-athere), ti shom (t shohm);kurse n t fImen e banorve musliman ajo ndihet: hao, hajatl hebe,hanko, Eirar, hoqm, hipur, hedhim, duhan, muhamean, dehet, grdhiheishrohen, sqohet, bnte ftht.E gjith kjo, q u tha mi,sipir, duh kuptuar si tendenc e prgjithe-shm,e pr ti folmen e ksaj krahine, sepse nuk mungojn rasa, megjithseshum t pakta, ku duket se t krishtert e shqipto|n kt tingul n atody pozita dhe muhamedant jo.Konstatimin. ton, se tinguIli h nuk ndihet tek e folmja e banorve tikrishter, e prforcon edhe vrejtja q ka ber V. Xhaqka 6) pr t folmen_e Zigishtit, b,anort e t cilit jan t krishteri. rtikullshkrr-lsi bn gabimr thot se ky fenomen sht i shtrir n tri k'ahinin. duhet thn !" tafoIme e Zlgishtit, sepse n fakt, objekt i studimit t tij ka qen kryedishte folmja e atii katundi.

12. Bashktinglorja nj: jo bashktingllore plciste qiellzore - hun-dore nuk ka evoluar ni t folmen e katundeve t ksaj krahine, kur ajosht_ a) ni rrnji te fjalis;nj, njeri,. njerka, rrnja, (rrnja), dinj mush-konja;b) n mbaresn e shumsit t emrave e mbiem.ave: hunj, uinj, gjlr---: . : :: -.s) v" Xhaeka' p sty f" lgs.1&


8/36

plri, limgij itrrshnj), karaxtrar, ladifoJ, t ridhej; dhe c} n'bresn e trajtave foljore t s pakryers: nginja, qaja' dilja, pinia;kurse, kur 6sht n mbaresn e trajts foljore t kohs s tashme, ,ukonstatua se n t folmen e progirit ajo sht zhvilluar m tej dhe l dhnnj bashktingllore frkuese qiellzore i: laj, iroj, fshii, bluai, ndrsan6 t6 foimet e tjera ka mbetur o nj: digjonj, kutlonj, lyenj, sbuanj.13. Bashkitinglloria rr: Veg ndonj rezerve q mund t bjm pilf tjiilmen'e Sinics 7), kjo bashkitingllore dridhse e gjat nuk bn pjes6 nsisternin e fonemave ti s folmes s6 Devolit, ashtu sikurse edhe n t fol-ret e shum qyteteve t jugut; ku ekziston vetm bashketinglorjafuidhse jo e gjat r. Nj te tl'ka konstatuar-dhe V. bgka (artikuti licituar f. 199).' Nga e'u tha rr* sipEr kuptohet vetvetiu se n kti t folme jan berrhornonime gifte fja16sh si kto: vare (va'rre) dhe var (trajta e mnyrs ur-dhdrore tb foljes *varur,,), ara (arr"a) dhe ara, ra (rrah) dhe ra (trajta e ao-

ristit e foljes ..rn6,,), gurl (trajta e numrit shumis e emrit "gur-) dhe gur.rajta e shquar numri. njjs e emdt n gur- n rasin kallzore), ti rin, (mbi-e-rnri i substantivu,r i riu n rasn kallzote) dhe t rin (folja *ndjeku,ro nrnyrn Iidhore kha e tashme veta e tret shums).14. Bashktingilret f e th. BashktingIlorja dhmbore-buzore f kudor Devol} gjendet tek fjalt: fel, i fel, flliz, fngjil, fjeshtr, feri, kur-se ndrdhEmborja tb, veE n fia1t uthull, thillim, gjendet edhe tek fjalathembr (femr) n t fomen e Hogishtit e Zigishtit ).15) Grupet mb, nr, ng: Duke ln minjan disa rasa t veganta, pn}r :i1at do t flasim m posht, mund t ttuhet se"edhe n6 k6t t folme, ash-:u, si edhe n shum t folme t tjera t jugut, k6to grupe nuk kan6 evo-iuar, por kan rnbetur t tila ne t gjitha Pozitat;a) mbush, mbledh, nnbytshin, nrbretri, kmba, plli:nrb ihmbt,ipump (piumb) shkmp (shkmb);b) ndjenja, danj, andejza, shkndija, brenda, krunde. kandll, vetvend)lc) ngrinja, ngarkovi, ngaj (nga), ftg ngTni, shtiillung gengelti (gen-ieln), frng ari. : I

Tipar dalues per k6t t folme sht fenomeni i reduktimit te grupe-'.'e Ilb, nd, qi vrehet vetm tek parafjat. Nji zhvillfun i til i grupevemb, nd, sht6 kar'akteristik edhe pr ti folme t tjera t gjuhs shqipe,:or, ndrsa atje grupe nb, nd, kan prfurrduar respektivisht n m, n, k_:u kan dheni b, d: e nxori b die!, e hoqni b njan; hidheni b kalt!vajti kv bi kit vakt; i thash b embri; iku batan; mori edh nj bi shoqet;:jera bi tjetrit; kan vajtur gjer d imari; d hunilit; di tE hollturit; dn6penxheret, din'd raft; hapej dpir bart; arthm de ura; de filan prift Jam;sjer de dera. ty ktr. vihen re edhe parafjal me prbrje fonetike t ati_.c Lu duket se grupet mb e nql jan zhvilluar nii drejtim t kundrt: nqiar, npr um et}'; por shihet qart se ktd jan huajtur tashti wot'

?) N t lolmen e Sinie ndihet niE bashktlnglloe q EshtE ndrmJet-s .e r_s, Br artikulimin e sai pjea ,ppprme e gjuhs bn nJ nurn r m': madh dridhjesh se sa Per r-nl"B} : vafiantin tnem r t tolmen * Zigislrtit.shlh artikulltn -e eitrr,]it.' hagks f" 9.s9


9/36

nrbasi,_sig tregoji 9{ shembujt e jel m ip, subJektet q ltan pr:*9o-rr| kto parafjal i kan v emrat n ras6n kalzoie, kurie si rru1tsht q n kte t6 fo1me emrat, q vijn pas parafjalivet tE tilla, jandnrasn vendore.Si spiegohet fakti q redrktimi i grrpleve rnb e nd ka ndodhur vetmtek parafjalt e jo edhe tek fjalt s) e tjera? Fenomeni ka vepruar vet,'n kto rsia, sepse parafja16t, si6 dihet, jan fjaI ti patheksuara dhe, dukeu ndodhur 1arg theksit t,fjals, u b i nevojshm n to thjshtimi i grupe_ve r lehtsi shqiptimi. Ni thjeshtir ti grupeve mb, nd, vetm se n njdrejtim tjetr, e shohim edhe tek parafjalt m, n, nn, n6pr t mbargjuh6s shqipe, se 1 { nde (te) tek korqarishtja dhe tek na (ng:a) qi ishte tb flmeve t krahut perindimor ti toskrisi veriore.16" Grupt kl e gtr: Kit grupe mund t'i ndiesh sot n'egullisht vet6mtek fja1t kistrii c kinda dhe m all6 tek fja1t kyg e zgleth, ndrsa nt gjitha rastet e tjera, jo vetm ni brezin e ri, por edhe ni at6 t vjetrin,kto grlrpe nuk ndihen sot, at: kan evluar dhe kan p,rfunduar n njibashktingl1ore qqllzoe, respektivisht: q, gj: qa,n, ka qini, qumshs (qu-rnsht), gjuri, gjuh, gjisht, i gjat, zgjith, etj" Fakti, se grupet kl e g ndi-hen akoma so,t n disa fjal, tregn q kt gr-pe kane filluar t kthehen n!t e gi tashti von dhe se progesi nuk ka prfunduar akoma potsisht.Nga ni bised, q pat:n me disa pleq nE katundin Sinic, muarmvesh se kto grupe aty para njzet-tridhjet vjetve shqiptoheshin ngapleqt, p'se q nga ajo klri fj.luan t'i zvendsonj.n me qiellzoret s e gi,mbasi e ndjenin veten t veEu,ar rr ambientin ku jetonin. rderisa grupetk e g kan filluar t zhduken von n Devol dhe nin influencn e t folme.ve ti tiera, Iu ato grupe kishin evoluar me kh n6 q, gj, kuptohet vetvetiuse n kt ti folme ato jarr zverdsuar drejtprdrejt nga qiellzoret, kaluar np fazat e ndirmjetshme t zhvillimit.V. hagka ni studimin e vet (artikulli i cituar f. 20) thot: *grupet k egl prdrerr rijndm n tr krahinr e Devollit, nga banorit mdplq*. Naduket se autri i ketij studimi, kur ka br rrj ptrim t til]e jhte_nsu.m tepr nga rnendimet e phapura, sipas t ciave grupet ki e g ekzis-tjn n devolliqen, sidomos ne t folmen e katundeve Dardhi, Sinie Qytez.17. Grupi sht. Nj fenomen tep karakteristik sht edhe ai i kali_lrit sht n shg q6 u ndesh nE t6 folmet e katundeve ogisht, Sinic, dhe Zi-gisht 10)1 bshq (bosht), _bashg (basht); e shguni (e shtun, shcytk (shtyt-k), shgija (shtija): sh'izi (shtiz, reznishga (reenishta), stshg (selish),

9) Reduktimi v6rehet edhe tek fjaa talnatE_E, por n fakt edhe ketu fenme_ni ka vepruar tek parafjala ndaj, e cila 6shti bashkuar pastaj me fjaln natE.1) Ti dl-:nat p Zigishtin jani marr nga studimi i V' Xhagk f. 199.

y fenomen nuk u konstatua ne t f1met e Bitinck1s dhe Progrit, ka:unde ktoq jan n6 krahun e djathtr ti umit Dev11 dhe qi i pari ka vetm muhame.dan e'i dyti ka banor t t dy besimeve. sht ky fenomen i lokalizuar vetlmn katundet e krahut t majt t Devo1lit apo vetm ni katundet me popullslt krishter (ogisht, Zigisht e SinieE jan pothuajse me banor tc krishterE}htr -e vhtirl t flasim nl mnyr tl prer, sepse n8 mungen materiallr nj nur rnr t madh pikash dialektologjike,11


10/36

gjach, (gjashtr) shgat (shtat6}; na shuan bagtlja (na.shtuan bagtija),shcyp (shtyp), jashgi (jasht)" or nuk duhet_ li_ pa thn se nuk T'ltl'g.oJ;'B "ii ti te foime edhe rasat ku grupi sht mbetet i pandryshuar, nkio "r=* nuk ka kushte t6 tjera fone'tike q t shkaktonin ruajtjen e ktijgru, prandaj mund te mendohet se kemi t bjm6 me nj inovacion r-i".ir, io,r*ein ky q sa ka fiiluar t bet tashti vn nin ndikimin e gju_hs si shl-.ar dlie t ti folmeve fqinje, ku nuk ekziston kv fenme'n.Nuk ka asni dyshin se shq sht nj grup bashktingloresh dhe joni bashktingliore_e vetme, por h pr h nuk jemi n gjendje ti prcak-tojm me hllsi c|lsin e bashktingllores c gji q6 do ta nxi'te mir nshesh i vzhgim me ndihmin e aparateve n nj laborator t foretikl'V. Xhaqka-(art" i cit" f. 199) shnon se grupi shg mrnd ta viji edhe ngaqr}ri shq: ihceim (shqelm, shqip (shqip), por 9 uk konstatuam njierrou, ti til}e n at katunde ku shkuam r studimin e s folmes s ke-saj krahine.- r) Grunet fsh e psh. Gru fsh vnehet tek fia]t fshat. fshini, fshes,fshehrrr. fshikllll. kurse g*i nsh tek fja1t: kopsht, pshtje, psheetem(pshtete), t cilat n disa t6 flme finje tl iugut ian me fsh: kofsht'irt'ti*ll, fshieJern (nc]oshta pse n kto t fundit nuk ka qndruar zanorja i!midis dy bashktingllreve t gr-Bit)'

Fenomene fonetiks19.Shurdh,*,uun"ktu,ashtusidhenshumtfo1mettjeratjueui, t}r"het n te i'"rnt i;e bash


11/36

' , c) dhe m nE frnd p rmendi ctisa rasa ku ka Iindur bashk*ngF1o4a b mi:s grupit mri zembr (zei:nre), dimbri (dimii), thembr (themr},i thasr b qmbr (i thash b emri).-_-;;.i


12/36

emrat e lnddve dhe shum m pak ata t pjesve t trupit dhe emrat ab-strakt t ardhur nga foljet: ja nxjern gjalpEt atij t fortit; rjeth ujt;edhe ujt, kur vinte, c'e d, ish t fto,ht ata qumsht; rahn grrt; e roni-tilm nee ata (rnisr} pr far; t vogl e ka thirimen (rnisti), po e zglethr tE rnirt; po t kesh mjelti t6 miri".' ; sa er q ardh ata ilag q derdhiay! kta lj; nji re gjysmi, ata gjum kann br; t na i bish pr darkkta ishti (107); dhe: d preg batrlt; t vjellri't, t ndenjurit.emi vrejtur se, kan kaluar edhe n6 gjinine mashkuiiore emra lejn-dsh t ksaj gjinie, si: s'ka 'i rir vaj se ay! por nuk konstatuam asnjras. ku t dukesh se kta em::a kan kaluar n gjinin femrore, ashtr sikan kal;an disa n t folmen e Krgs: gjalpa, uja, etj.27. Vegoritd n idhje me trajtat e shumsit t ernrave mashkuilo'iian n prgjithsi p ato q jan karakteristike edhe pr tE folme ti tjera iugrt. Tham n6 prgjithsi, sepse vrehen edhe trajta t vganta q iprkasin ksaj s folmeje, si: dhntre (dhndur), gjyshr: (gjysh), vige(l,iga), uriqe (uriqe)" dshinj (desh) e tjera si k6to, q do t dukerr ktu po-sht, kur do t rndisim disa tipe sipas mbaresave:a) emra q kan n shums mbaresn : tigan, qilar, baxhanak, je-tirn, kopan, kuar, qymez, tokmak, sqepar, rn_isrok, esh, maqok,qerepii, ajdut, qen, bandil' oficer, dktor dhe: trar, krastavc, ha-ur, rnakaz;b) emra q kan mbaresn inj: pirginj, boshtinj, stapinj, shkpinj,priftinj (priftrini), gjishtrinj (gjishtirinj). limqinj (lrnshnj), drapinj oseedhe drapinj (drprnj1, gjarpinj, minj (l_nnj);c) me a: pisa, qilima, plepa, gapa, kriqa' ogaza' vreslrta dhe oficera edktra, trajta t cilat jan


13/36

tarn), buar (bullgarne), gjei (gjeln), brez (brezn), frrla kto t fun-dit n t cilat ka vepruar fenmeni i asimiliit. Sig shihet tb gjith ktaemra jan oksiton.' Tek trajta e kazores e emrave paroksiton, q mbaro,jn me zanre, -ja e mbaress n nuk ndihet, sepse ajo gjendet 1arg theksit t fjaIis: kaln,djan, kurse kur emr'at mbarojn me bashktingllore, iind nj zanorernidis tems dhe mbaress n: dhntin, ppullin, ekurin (hekurin) meqnsebhet i vshtir shqiptimi i grupeve konsonantike t gjendur larg theksitdhe t krijuar nga rnja e zano:es . Po kshtu e bejn trajtn ekallzres edhe emra njroksh q mbarojn me nj grup bashktingll-r'esh, si bishtin, gjishtin, ku grupi prej tri bashktingl1oresh, q do tfrmohej, do t ishte i vshtir pr t'u shqituar.29) shtu si n t gjitha te folmet e Tskris Veriore e t Shqipisrs Mesrrr,e, edhe ktu ka nj trajt t vegant p,r rasn vendore. ara-fjalt q rrin prpara emrave t ksaj rase jan: d (nd-n), n, b (mb),bi (mbi), dpr (ndpr-npr, dn (ndn6-nn), me: ryne d graztrdit;nuku keni d bott; vemi d soishtt; d ati pruat; na hipi di pernt... dheay d" nr,est kaprlisej; hipi n pamprt; e ndejrn n dGitt, nibrirn i themiatij q ri b vndit; q ta velr b parmendt; njra bi tjatrt, bi gartit;hapej dpr bart; dn rapt; rne gjipirt, nisn lutt kjo mbretri me attjatrt"Si,g duket, shmbujt, d grazhdit, b vindit, tri tjatrit tregojn se, kurtema e emrit mbraron me dy bashktingllore, futet midis saj dhe mba-ress t nj zano,re i pr t lehtsuar shqiptimin e parnundur t tri bashk-tinglloreve, q do tl takoheshin n rast t kundrt. njjti fenomen vre-het edhe n t folmet e tjera, dhe po pr kto shkaqe fnetie.E vrteta sht6 se jan akma t pakta rasat, pr, megjithat, shihetqa4ij se ka filluar t prdret t:ajta e rass kalizo'e p6r at verr'doren: n-pr lum, re lg, n qilar t drnvet. Duke par se paraf;alt npr dhen nuk jan t njjta nga pFrbria fonetike me ato t s folmes s Devllit,krptohet vetvetiu se prdorimi i kalizres pr vendoren ka hyr tashti vndhe sht br nln ndikimin e gjuhs s shkruar.30. - Prsa u pr


14/36

rk- '1:Er ana1ogji me trajidn e}rave t shquar n rasiin kaIzre, edhekefu i esht ngiitur nyja n trajts tij, gj q ; Shtri_';St "re per traj-n e rass e{nrore.lrajta e premrit t vetes sl tret njjs mashkulr sht aY.Premrat e vets-s par e t dyt shums kan p emrren edhe t:aj_:n e rasejs gjindore-dhanore: neve (ne) dhe jrve (ju).32. Nga prno't d t japim n nje pasqyr vetrn tr'ajtat e mbiem=:ave pronore t 'etes.se par dhe t dyt, reh t cilave do t :ine mosht edhe disa vrejtie:Veta e _r V e t a e -te

gj ishti yt, jotgjishtin tnd

dora jote, jndedorn tnde

gjishtrinjt tntgjishtrinjvet tentgjishtrinjt tntkali juajtallf tui, si3a1en ua]

duart tendednart tnde, sndeduart tndepa j-Qopes su8Jlopn tGjcpt tuajaopvet tfija1opt tija

kuajt tjkuajvet tri'jkuajt tQ

N]h91e t trheq vmendjen fakti se pr disa premra kjo e folnre ka''' I,rjta l3) n vend t nj trajte t vetme q duhei te kishte pr nj6 ras:;jishtit terrr, ser; drs teme,-ru*u; gjishti yt, s"t; *rl-J-, jnde; dorisnde, tilnde; gjislrtrijt tenr, tim; duart tirrre, teme; eirvet tirrre, tele;uarvet tnde, snde, kait fufr, sufr,13) kemi dhen prioritet ni radhiije asaj trajte q sht m e prhapur.

115


15/36

Tek: giishtit tern, sem dhe kalit tiaj, i, nddhur edhe nj6 shtrirjeanaiogjike e trajta,e t femrones tek mashku}lorja vetmse trajta e dytnuk {erdoret rdorn sot. Nj gj e ktil', sig pam edhe pr nyjat, shihetedhe n: dirirve tnie, sirrde, ku trajta sinde e fernores njjes eishtislrtrir pr trajtn e femijrores shums (kujto: u tha s rnotrave).Vrtet trajta sinde sht e vets s dyt femrore _kr prona dhe pro-nari jan njjs dors snde, tnde, por edhe pr kt duhet thni se shtnj trajt e dervuar. Ktu nuk kemi nj zhvitlim t trajtbs sate (sat me),pr snte marr trajta tnde e kallzores dhe i sht pirshtatur trajts sg;irro."' drke bre nj pzierje m:femash t rasave t ndryshme. Kjoilund t thuhet edhe pr:traitn jnde tek dora jte, j6nde'Tek drs terrre, sime dutet s_e trajta tere e kallzres i ka zn vendintrajts s gjindore-dhanores, por nuk e ka prjashtuar h"ajtn s!!e, Spseaj haset akoma sot." J'" tek: gishtrinjt tem, tim e duart tirne, terne vrehet spostimi injer trajt ni t mire t tjetrs, ndiirsa n rastin e pr sht trajtae" fgmaror"es ajo qi ka spostuar trajtn e mashliullores, n rastin e dyt6,eirehet e kundrta. Nj tjetr gj, q vrehet tek gjishtrinjt tem, tirn;duart time, tete, ashtu sik|rse "}rru t" gjishtrinjt tint, duart tnde, sh-t se n keto rasa, ku prona sht shrms e pronari nj.9j.g.S, trajtat jan tbnj'aj me ato ti kalzres, kur prona dhe proniri jan_njjs' Ky nuk sht,ja"fu.ro*un i lkalizuar'vetm n krahin e Devorllit, ai sht nji tipar1ttues edhe per t flme t tjera t qarkut t Korgs, sig jan ato t kra-hinave t oparit e Gors.Nj veqori tjetr shum e rndsishme p: ket t flm.e sht se ktuekzistojn pelr dis,a pretnra trajta ti atilla q gjenden' n t flmet e gegi-rishtes, g-ji;hti jem, dra jerne; gjistrtit, gjisl tin tern; da jerne; drn, d-rs, te}, gjisrti jt (vetm se m pak e pe'hapur); kali jon c}]re kuajt.tn. i " l .| ,l ,;; l

Fo'JA33. rsa i pirket trajts s fljeve t rnnyrs dftore kolra e tashme'po prnendim ne radlr t par se f1jet e Zgjedhimit t dyt kla.sa e parmbrjni me t: vadit, prastrait, br:an:it, truspit, tretit, rnit.j isht ka.::akteristik e prbashkt pr gjith krahinn.&ba.resa e trajt s vetes s pa"r irjjs t fljeve t zgjedhimit ttre1,i.: k sht e n3;te n t giitha ka_tndet e krahins; ndrsa n t fo1-rnet e kat-l.nd-eve oqish.t, Bitinck e Sinic ato kan si mbares bashkti-giIren nj:-lirnj, digj laznj, kullonj, binj, rferj, gdhij, arinj,shkfl inj, sleu'anj, tr3,enj, thynj, n at t katundit Pg:L.esht si mbaresbashkting611orja j: irj, drtoj, rfej, aj, fshij, gatraj, lyej.Me ae sa'na Lejjn t dh6nat e krahinave t tjera, co t mundohe.rni q t ihpjegjm kit ndryshim q vihet re n krahinn e Devotrliprr gj:tha*on me nj rezerv, Sepse t dhnat nuk jan6, t mjaftueshme. "ie pjes t parit, n at q nd.dhet n krahun e djathti t 1Devo11, n krahinen e Go.s dhe n Pgradec me fshatrat prqark (nemi qen deri n Qerrav), zona kt q jan t gjitha n krahun e djath-t t Devllit, sht ,rejtur se foljet e zgjedhimit t trete kan mbaresn jPr,gri, ku u vrejt ndryshimi, sht nj katund q gjendet n Veri t

11c


16/36

'''otit n krahun e djatht t lumit dhe afr gryks s trugins, prandaj,:: qofte e virtet se mbaresa j sht karakteristike edhe pr zorr qshtrihet midis Qrravs e Progrit, athere katundet e gryks s6 Devollitlugin), do t jen kufiri m i 1argt juglindor i izglss s prmendur,:eritori i s cils sht zona e Korgils q ndodhet n krahun e djatht t }u_:it Devoll.Foljet, tema e t cilave mbaron me bashktingllre, kan pr veten. par dhe vetm e tret t shumsit mbaresat i!m, n: x,'resm (presim),dertirrr (nderim), rahn (rahin), ngasm (ngasim), rnitirn (rnitim). lus-pitm (iuspitim), dalin (dalin), presirr (presin), rn}rushin imbushin), pra-.hitn (prashitin).

1. isha, kisha, thosha2. ishe,


17/36

_ 35. Nga e kryera e thjeshte shte p6r t'u thesrar n radh, ti par.trajta e vetes s tret njjs e foljeve veprore. q u mbarn teiJ me-zanre.Disa nga kto folje, q jan t parregullta, si: -zen-, *shtn,, ..v-n,,, oshpn,,, shum her kan mbaresn i dlke nxjerr ecihe bashktin-glloren r tb tems s vjetr: zuri, shpuri, vl'ri, shtirl, (shtyri) trlor her_here jan edhe pa mbares: zr, shpu (kto t fundit shum t irala).Fojet e tjera me Zanore, ashtu si n t f1rne i tjera t orgs, kann veten e tret njjs mbaresn i dhe midis ksaj dhe tems s foljeskan }:ashktinglloren antihiatizuese v: arivi, paksvi, drtovi, prvovi,dorzcvi, previ. Esht thn edhe n kapitu1tin e fonetikijs sb n te folmene katlndit Bitinck6 pr vetn e tret njjs t kt-yre fljeve ian vrejturedhe trajta me f si mbares: fitf (fitoi), kndof (kndi), naharof (mbari),pref (preu), raf (rrahu). kthef (ktheu).Trajta t ktilla, si kto t funlit, jan trajta t mbefura nga njg fazm e hershme e ksaj s flmeie dhe st, n krahasim me trajtat e reja,at jan m pak ti prdorshme.Si fijet veprre edhe at pijsoret kan n arist p'r tri veat e shurne_sit mbaresat m, t, n: ngritm, gjetm; dertht, ikti, dualtti; u mplak-lti!, -l ngritrn, u prisht, r nist, u ngritn, u trempn.36. tga trajtat e fljeve veprore mnyra tidh'e kha e tashme pjapin ktu vetm trajtat e vets s dyt dhe vets s tret njjs.Nuk


18/36

funksionin e urdhrres. Kjo trajt shte ko'rstatuar vetm n t folmen eBitinckds, dhe, me g'duke sht nj trajt e vjetr e trajtr:r dhe q s'ijsh-t fort e gjal n gjendjen e sotme tl s folmes, duket se n kit trajtmugon eIementi diftnjs i psres dhe si mbares sht vetm zanorjai: tE vishi (t visheni), t lahi (ti laheni), t ndrohi (te nd,rheni), t bfu(te bheni)'3?. Esht vn re se n trajtn e habitores e ruajn bashktingllorenfundore t t tems at foije q e kan at vetm n trajt6n e pjesores dhet aoriqtit: ditkan, vajtkan, rjtka. Edhe pr habitoren shihen trajta t ve-is s dyt shums vetni me mbaresn i; qfti (qnkini) dhe paski (pas-keni).Kan arritur gjer rn st n k t folme trajta t habitores s pa-kryer, pr duket se jan br shum tij r-rala, ato sot duket sikur nuk kanndnji ndryshim ri funksin nga e pakryera e d'ftores: po qnke rrja pes-drjetedy vjeq burri (ishte); dhe ata paskshin at minde (kishin), j epakrer e habitores duket edhe si fo1je ndihmse, qg shrben, si t thuashpr frmimin e nj trajte b s kryers s plot t habitores, e cila nga fun-ksini nuk dal1het st nga e kryera e p1ot e dftores: brigada paske zinvinI atje (kishte zn), ose nga e kryera e ptrt e lidhores: t mos paskedax ay, e vran at (t kishte da1); un't pas mari edhe dekoratn, takatra flanrrr ty; at pel ta paski frtr di darnaluk, tastrri, eu... (ta kishitiutur).3s. N pjesore t gjitha foljet kan6 mbares, ashtu si nb te gjitha t_lmet e Jugut. Sipas mbaress q marrin ato i ndajm n katr grupe:a) rne mbaresn ur, ku hvjne t gjitha fo1jet, q e bjn aristj.n rne al]S It ta: vdekur, ardhur, krlandarut, zbtazt, thirur, rnbetlr, pyetur,gjetur, rjtur, lo tur, hljtur, shkrjtur;b) rne mbaresn r, ku hyjne foljet q aristin e bjni: me va oS mera: thar, lar, vrarij, irlar, rrdruar, bler, btii, hyr, arir;c) me mbaresn n, ku hyjn folje qi jan t parregullta: qn, zn,n, n, ngrn, thn, rn 17).g) me mbaresn , ku hyjn ato fo1je, tema e t cilave mbaron:6 t tashmen me , Il, r, (rr) dhe q aoristin e bjn nre apofoni: mjel,da, mbjel, vjeltr, mar (marr), nxjer nxjerr6).39. Prsa u prket ndajfoJ"jeve, po mjafthemi duke rnditur kitur:etm disa prej tyre, nj pjes e t cilave jan karakteristike jo vetmpr te folmen e ksaj krahine, por edhe p,r ato q jane fo,inje rne t:jashc (jasht), prjashg (prjashta), gjetk, atijeck (atje), ktuck (ktu);mlrrimandt, tashti, njndizaj (nj dit), prmi; gjene (akoina); nuku (jo)s fsrelr (fshehurazi), javash (avash, ngavasL, ngadal), liksht.40. Po japim ktu disa parafja t ksaj s fo1meje, pr te pari per-brjen fonetike t tyre dhe p td par gjithashtu se g'parafjale kres-pondojn atyre n ti fo1me t6 tjera t shqipes:_ parafjala de: arthm de ura; de filan prift jam; gjer d dera.Ratrl kjo gjendet st edhe si pjesz para foljeve t mnyrs dftore kohae tashme dhe kha e pakryer: de vinj (p vij);

17) Shum nga kta shembuj jan marr nga artikulli i V. haekes, (ar1. i cit'":*::aqe 200).119


19/36

jo parafjal, me kt prbrje fonetike q ka sot' nuk sht gj tjetr.veg se-pirafjala te (tek), gjat kohve ajo ka psuar ndryshime fonetike,a t


20/36

pu""tj*tan pe ne vent t piesi:,s prfrcue,se qi: pe andj shtd aio; ngihejpe andej; pe ngaj vini? t mbylet e pe rrendi gardhiropi e pe ja'shci'47. Atje ku n t ftrrne t tjera gjejm parafjal }ga para nj emriose premri, qg lozin ro1in e nj plotsi vendi se shkaku" kiju gjejmparafja1., pe: ekurin se ngrinja dot pe portis, rzeni pe shkas peat q thua ti; at nat q u fshe pe atyre.48' Edhe ktu. ashtu si n shum t foIme t tjera t Korqs, nj emri rass ka.llzore. q 1ot ro1in e nj plotsi t vendit, mund t jet edhe paprafialn n: u biira nuse, pastaj vajta Kor; sa vajtrni Nivic, na zunkrnitat; ksh ta shpjer oqisht; tashti z verri as kish.49. Ne t flmen e Prgrit dhe n at t qishtit nj fja1i e,varLlrkushtore mund t ndrtohet edhe me nj f1je kalzues, qa ht nj fCIijee mnyrs dftore koha e tashrne ose folje-e mnyrs: p s ka bar shtipija,nuk bbn ot sj; po S ke gruan nikoqire; s'ke rojtje; trl s hti nik-qirja d shtpi, thuaj... ; po shti rrj, i theni trEsk; rrjeriut po s i artt1qavakti,segjengji. FoRMM FJ,EVEl:t' 50. U vu re se n kt t folme ffrrat e prejard"hur nga foIjet jane trifarsh: 1) kan mbetur ende emra te gjinis asnjanse t prbr nga traj-ta e pjesres dhe nga nyja e prparme t: t shtlni, t trennbur, t vjellu,t demhur, t djeur; 2) kan filluar t frmhen emrat f}jor t gjinisrnrashkullore me prapashtesn im, shartirn, gatim, spastrirrr, dhe 3) nj6

mnyr tjeter formimi dsht edhe ajo me prapashtesn je, me ann e slcils fonohen emra t gjinis femrre: mbledhje, rojtje' qarje, veshje,vrasje, djegje, sosje.51. Edhe n kt t fohre. ashtu si n shum tl folme t tjena ijugut, si parashtes, e prbr vetm prej nj tingutli, q shum foljeveu -jup u'ptim t kund'rt, .sht bashktingdllorja afrikate g: godhen,ck;t.ru.r, ckulm, gkarkonj, qkrif, qiron, cfryrte, ckptshe. ]{ur fljaiillon rne-nj bashketin'gIlore t zshme, parashtesa sht zh: zhilukn"dhe, kur fillon me nj6 bashktingbllore dhmbore-buzre L zshme, ;:ara-shtesa sht nj tingull afrikat i zshm xh: xhvesh'52' Parashtesu i, q lot pr disa foljet po at -ro1 sikurse edhe para-_.htesa q haset vet,m a ta fo]men e lqishtit; zbath, zgjith, zbtazxtnzglesh, zbutet; n te, f1men e Sinics, P'ogri.t dhe Bitincks, aio shtlnje b:shktingllore afrikate e zshme x, kur folja fillon- me ni bashk_tingllore buzre t zshm-: xbath, xlrlvi, xhritm, 1 xbut, dh'e sht_ z,L"i tol;a filln me nj bashktingllore tjetr te zshme: zsjidh a zglittrl53. Nga prapashtesat, q u japin fiaIve nj nuanc zvglimi'ose r-,i;rlhelie. ma p;,autive n kte t fo1me sht a.l:.qhtesa sllave k: ctrjai-ki, qiark, kulaqk, cotrlk, qeperk, ptk, rosria, ri$]ska e latris. tate t fo1me vihen re ed.trre p,rapashtesa t6 tjera deminutive slave,r -l'.' m ak produktive se sa parashtesa k:.,j ek: clysqistr, shamickii rnastranaqk tazeck (taze), flocka (flok):n\ et: krnhatecki, ktlekij (ktu), dycki (dv), m'areeki;c) lesh


21/36

54. Pr kit t fome jan karakteristike edhe prapashtesat save:inE, ic, nik;a) ovin _ me kt prapashtes, formohen fjal (emra) q tregojnsende pa vIer: plako1,in (p1ak njeri), djalvin (dja1 i ri. qunak), oata_kgvin (vend batak). rnjvina (dru zjarri q jan rrnja), grovin (vendgur), krendvina (dr shurn t h11a), ajdtrovina (hajdlt), gjinjgjro-vix' (rnt i nxeht dhe me re t holla).b) ic _ me nl_ihmn e kisaj prapashtese formhen emra femt"ornga rnashkutrort; gomarieir, gaxia, bualtriei dhe era sendesh, brerrda tciive shtihet diqka; xleviee (kasolija e kashts), iidhuric (bge, bhge),bitiei3 (bucel). rgenie (luti e vgl k. mhahen lugt).c) nik - me kt prapashtes frmohen emra q tregjn reiardhjene sendit: petanik (byrek me pet), vezanik (byrek me vez), dhalanik se}laiianik (byrek. me dhal), isnik (mullar prej gjethesh lisi).

LEKS UE flmja e Devllit. siq e kemi then edhe m pa,r, sht e f1mja enj krahine q nddhet n lindje e q ka n kufi sllav't e grekt. Kontak-tet rrre tinjt, sid,mos me slavt, kan ln gjurm edhe r-r leksik.n eksai s flmeje. Nrmlrin nr t irradh t huazirne-re e bijin s11avizilat,nga t ci}at shumica i prkasin sfers s buiqsis: gliavir, sht, bran,jrri rrit, lyspit, koaait; sxpec, sten, gradirr, trlilrri, plevici dhe:

tslia, kozin, korit, razbj, shaxlk, peleni, povj, darv6, fed'o, zvr,liei, rr:jaralshka, vuqe, tet


22/36

BJQEsgxrrth (,rruh) _ 'rrsh i papjekubrnij- _ vegii bujqdsore, me ane s ciis thnojn plisat e ar.

Fig. 1jest: tr) d6rase branis; 2) kimbz-a(), krau (B); 3) trthormettr-thor'rnja (), trthore (B); a) k_1yshka (), zheluge-a (B).brrai't _ lesoj, thrmoj plisat mebran6.brzd'd-q, (, B). *bukae _ pip'errk djegese e vogel ().gun- _ nj6si matse drithi e njejtdre 1/10 e shinikut (S).g"in- _ p1is (, B, S); :crs ().gmreck _ kumbull q e ka kokrrnt madhe, te gjate dhe te verdhe ().grd'ini- _ kopsht (r, S).imnik-u _ shalqi (E, S).klldp-i _ kalli misri..kshtare-kshtorj ' ipi bari {B).lill-q, _ qase.kogenk- _ nisrishte, koean.kplqit - shpy11zoj (}, B, P).kosh-i _ kofin ().krokrk- _ qep t vogIa q prcI.-ren p t'u mbjeli, (H, B, S).kumbulleck- - kumbull, q e kakkrrn t nadhe, t gjate dhe trkr.qe (). *|kup-i' _ grurnbui i kal1injve t mis-rit n ar ().ldn[i'n- _ toke djerr (S, P), prollok'prollogu (H).lronj _ punoj tokn (1, B).isnik-u _ rnuIa,r me dega lisi (B, ).lAsptt - xhvesh kallinjt e misrit.nshku-i _ krce11i i gjai q6 1shn qepa se preshi, ne maje t ci-lit nddhen farat (}, S): t'rnik-(B).mi's6rishtii- _ dega e misrit.ndrop _ ara q shtl me tokd td tlrer_muar, t shkrift (S).ngre _ punimi i par q i bet to-k* (); bilnj' ug (S); ironj (P\,

l--liP jesdt t) kiec]rd-a (H) tresh-i (S. P);2) shgiza {, S), shtiz-a (B, P;3) qaf parmerrde; 4) pya(}); 5) dorashk-a; 6) veshet;7) pllas-pl1azi; B) pior-i.'p,lrzjenj - punimi i dyt q i bhettok (, , S); trzoj (P).plollonici- - mas drithi e njjt me5-6 kg.preshllk1- _ pjese e hekurt q shtvendosur n pjesn e prasme ti hos-tenit, e cila shrben pr tpastrua::parmendn kur kjo e fundit mbu-shet me dhe (); krep|'j' (B, P).

qerj

Fig. 3Pjesit:1) oshq_i ({); oshta (B, P)l2) pral


23/36

Stak-stogu _ mular me dega risri (E).shiik-u _ mas drithi e njjt me25-30 kg.tgr-i _ en n form e shshs,q e ka fundin prej kurg rne t6 ci*n ba,rtin d,rith; zaknisht strtedhe me nj madhsi ti cai


24/36

t- - spatl madhe qE e ka njpjes t myks s Zgjatur psht ();s2pti (. P.); Ltore (P. S.).toshkj- _ iat e vogll.'genicd- _ kuti prej drrase Lumbajn ugt (B).ncktj- _ nj grep me nj rip stofi 1m. te gjatr ne t ci].ln kapin dhe ten-dsin rro'lcn q6 do.te arnjn (S)'nst'pa-j - en teneqeje, qi prdoretpr t matur qumdshtin, ka me ma-1sat: _, 1,2 dhe 3 ke. . B)'2msl2- _ masha big6.kl''i-j _ pec (B).pepe'Shka- _ cp .rrob rne t cilnkapin kusin6 kur e heqin nga zjarri{B, P), perpelshkb (S).perusti-! - trek6mb6sh prej hekuri,nr,bi t cilin ven ent n zjarr (B).piit'i-j - en prej dr'uri n ti ci1n rra-hin qumshtin.pf-i _ qi1im me thek6.polic- _ dras e mbthyer n mur.mbi t ci1 vendosin en guzhine dhesende tt! tjera (E. B).paazhd- _ 1ak, q6 e ngecin n_ briret g bagtis me an tr t ciiit

e heqin bagtindnj vend ().solk!-' _ (I, D),zose e lidhin nsolk (S- P.).

1t

Fig. 6.Piesdt: l) pend_a; 2) masurkE-a (}),tresk (B)'sltd- _ s,pat q e ka myk6n tengushti d]e t shtrir p6rpara h-rizonta.].isht (. S), bl'tuk-u (B),bllti!- {P)'stn- _ shtmbe e rnadh,Esis me-zatate,stonnd- _ shtmbe e madhe (}. P);stmnd (B. S).stngrkd- _ furkaqe me bigime ann e s6 ci1 mbajn nj6rnan kur ngarkojn' hajvanin ();strzhk| (B. ).eglp-u - vegje. dorz ene.egl- _ av1meird (H, B, o); rz.bii-rzboi (S).

Fig. 7.jes: l) shui prpdm: 2) kimb'ezr{}, P), kmbet (B); 3, slc'ipsie rrota (, B); 4) Iist; 5) bdr-d,tl; 6) krbri; 7) shui parp-i2m: 7 engshki (H); drug-ki (B).zh\lird- _ rota me nj shkop ftgjat, le t ciI rahin qumshtinn6 tunds (, B, P).

.:..:l

I , tiNDERTESA

s|'f-i -_ guzhin.u_i - shtd bgtish (t1); hur-idbe qir () hur'i (S).bsh-i _ njri nga te dy kendet, qegjenden n t dy ant e vatrs (N.S., bashii (B) dhe knt-kbndi (S-muham) gaia.125


25/36

Fig. 8Pjesdt: t) tT-ri, 2) pri'ft-i 3) gbrsbri!-zi-' 4) ,nkz-i (); peta'ar-d (S)5) urza- F1), 6) d'irek-u;jm6- _ qilar, q 6sht n katin eprdhesm dhe ka madhsin edhoms nn t cil gjendet (}).knpe-io (}. B.); Skenil'i (S _ rnu-ham.) dhe skneski,n-i (S. _ tei


26/36

TE FERMT E NJERUT,rQic- _ gruaja q gatuan gjelln dasem (S)'gupb- * \ai?'di-u - (. muhamedan) B. P); -ge-uqj (-t krisht). ujko-ujku(S-t krisht).d'erLo-ded,u -- p1ak (S).enishtoll-i - dhder (B}.fjeshtr-i - djali i gjetur (p. B); fje-shtbr'jeshtr, (, s).hllo-hIlu _ mtra ,e babait (P, B,S, H, muhamedani).komshi-u _ (E1, P, ). gjiton-i (S}.qilr:rhi-u _ ekonomati i dasmes (S)shem'.r-shenr - n;ra nga t dygrat e nje burri (, B), shoqe (P).teto-tetu

-motra e babait dhe e n-

n (_te krisht).teze-tezj _ motra e nnis (. mu_ham., (8, P, S).lesk- - 1am6se (); Eekii- (B,P, S).EeS-i' _ Iajms (); lyes_i (B, , S).rlth-i _ v1ai i babajt.\/EPRME TE JERUTcimbis - pickojdehem _ (P. S') d'e.em (H), piem ().djrtonj - (, B, S) fejoj (P).kLikie - myra e t mbajturit tfmij n kurriz (S).k'liclfi1 _ nyra e te mbajturit tfmij n qaf.kLzanj -.Spiunoj.nks _ kasti]e.tos _ palos (S).kdrmiten _ ha kaq pak, sa lyej dhmb (S).kepit (Sat| - prplas disa her meradh kapakt e syve (1); pupli't stP); pulet sat ()'kumnd - administrj, i vij pir-qark, kujdesem p6r (shtin, fmi-j,n, malJin).gem * ({, B, S), _ njmem (B), st -lem (S)'briern - ndotem (, S).njgjlitem - shrotrrem ().F'it _ i bj pastrim tr gjithanshmshtpis (}).rent _ vfapj (}, B, S).ri'fe'"j - tregj (, B, S).rioen _ zbres (S).tignis - fergoj, skuq (B)IJi'sitem' - shpejtoj (B}.rr-ngulis - d'ugulis (B) ao'u'js (S)."qNDE E FENoMENE TE DRY-S}ME

lic-i _ guralc (P).ri.r _ e n p rir6 (rrushir) e ha-n r-lshin pa pjekur (P).

btkoini- _ vend baii (})'b4rshlin- _ pare peshku (},blushkd- _ bujashk, ashkl.buke eres _ ylber (I, B).aka-i rrethues, qd eshtingritur vetm n guri, pa balteose ilaq (H).djethnj - dje.esh-i - iriq.fo'tom- _ dhe itr-i {H)'gLd- _ fetnra e gallofit (); gali-c (' P).gllof-i - shpend i madh dhe i zi, sikorbi 1H, B, P).gu'Sk-a - 1) cipa e fort q m'bulnvezn (I{, P); 2) btthama e perns(E, B)"gur m'ollos - gur i madh sa nje grust(P).gurind- _ vend gur (I).qjetk - ngjetk, ngjetiu.gjinjgjrin- _ mot i nxeht dheme re t ho]la (H).i'poj-j - bodrum, bims ().itri- _ hidhs, hisll.i1ak _ mot me lagshtir (}).js-jzi _ vij q ka nj gur mu1tiriuj (P. S).kdo-kdu - xixloj (. sfudi.(8. P).klgshk e dhet - qen dheu (H), dos-ka e dheut (B)kace-kocj - resi kaIlambash (F. P.}kotkd- _ nyje, liqe (); rhunbd-(s).kozini- _ lelsh dhie.kren6;6uino-' _ dru zjarri t hoila' dtret njoma (H).kulmk-u _ zhuk, xunkth (P)'luspd- - 16kura g'drurit e harqirii().ut- _ femra e qenit (H, P.)lzhder _ (tb| jae t buta, t6 pathara mir (rrobat) (), t lzhgii-ger (S). td 'zhder (P),okatil; (flr) _ z1on ujt ().llome-lloj - groi.: e vog1 me uj(' P).mjrushk- - iz|e dheu (I, B};mjrushkt L\Se krnfrh (P'.njzmi- - dhjozn, nane ({). n-gjz!a (B, p).nusk e l!'ds _ nrsja e lal,is, bukuiza(r{, B).plithr-i _ qepic (H, B, S).puputnk-q _ syth n deg611 e pems(i, P.).qarnoti _. koh6 m pard (P).c$mto _ bie dbor e h11 (}. .).q;"rmithntL - punishtja ku pra_titen tjegullat (}).rrbeck- - arabel (I, B).remt- - prita q kthen ujt n vije ujit (P).

127


27/36

gaka- - ose kletk- (e) '- laca erapes ().shr'i, _ kaamb i njori me fet({); majat e ka11arnbit ti njom(B. .).shkrp-t _ (, S-t krisht); roshk(B, S. muhame.); 'oshk. krestenic'shkrpa (P).tin6-' _ 1er (B), tin dbe lurbi (PJ.tr6ski-' - kalamb pa f1et (. P.)

uli'c- * rrugic ().uri,q-i _ urith (, P, S), furiq (B).or-i _ bu"im uji (P).grt-i' _ toka e caktuar 1Er ndlrtes(I, B, P).zdul'lk- _ zagushi (t): qqik (),bunc {S)'zek-zgu _ zekthi, zegal (B).zhi'gr- ose zhi'groi,n- _ vend meferra t Iarta ().TEKSTE- ish nj djale // i tkwe gruas: na bj nja tre kulagka se do vte bdkurbet //iku ky // na gj,en nje plak udhis //- ku vete?_ do vete b ostur l/_ epo vem b'ashk / i thot pl'ak //ikn ikn l i thte pIaku: one /u urtiim pr buk /ingrn nj kuagke //' engren e,dhe t dytin // ky dja{: s kemime / tta //* po ti kishe tre //- so / dy kisha / tlna / ne'//s i bri sh6mat ay l/ ane d ati fshat l/ i kishin fmijet smur /li dha ca ilage ay plaku // u njgjallavitn ffi^ //* aman / n pIak l nlk m nep ,edhe, mua / te ze ca p,ara!- t-" jrp un l po td me thlish at ku1aqken e tret //-4y k:,sl:. //ndejtn ca dhe iken // vijn gjer de nj ln //po ur s kish // si.do bjme / thot plaku / do me ipsh?_ jo'/ thot / s te mbaj dnt //* mir, / pl i tha plaku //e gi gj,er gjysnt / i tha: e / te ishonj? apo do m rfesh se kushe ngri at ku1agkn e trete /l

- dy kisha / tba k //. - vajtn gj,er atje ku u bashfian 1h,E fil1iian ti ndanin p'ar,t /l kplaku i ndante n tri kpa l/pse i ndan n tri kupa? i tha ky djali / n,e ly jemi / that l/_ pse dy? thot piaku /l nj ti / nje un / nje ay q6 ngri kulagkne trete ll* po uni jam ay //- epo / m,erri / tha l tndet jane //e tregoi' SOTJR PAPLLO 73 jeq, kt' {gishtJESE BSEDE

- d Durres kam vajtur / kam ndenjur tte mfi 17- kur ia z vajtm6 nr Kstur //_ u pagua qiraja kur er'ni iklt //'- gj'esh mbytme /l728


28/36

i"1

1 _ ata (grur) hg ti mbushur me mel //- ja moii brez mu b portet //- rojti mbrmanet dhe e wavi //_ bn fshati qarje /lE e r,thuan shpin katrqint shpirt edhe e zn //* b dy_vj,et t atij u van ata me buri //- Ja muar t6 gjorit /l_ nesr mbrma ndaj ty 1 i tllan:e /l;- iqnin njr shum // (hiqnin nj her shum)- at nati q u fshe p'e atyre l/_ s ka m i dhmshum se evlati /_ nuk tht: m riti dhija i m riti perndija//ANA RAL (80 jege) ktundi o7isht

ish qen nj dja i vgl nj her. ll o qe n vog1i ay djali trm-dsh shum / dgjonte nj pushke dhe hynte d grazhdit ll ate djane quanin Dei Suejman //ay dja1i u ngrit / ajti d u.mtoret edhe bri nii kiek qr kn-conte,: .eIi Suiejman / nj t shtn / dyzet t vrar- l/ mirpo ayijai gjene kishte nj t tre,mbur //u ngrit pastaj pe vndi s tij dhe vajti d nj vnt tjatr dh,e ushtri b zmt atje l d6n, rapt ll e z gjumi te ftere l/d at gezm na vajti nj gup pr t mbushur uj dhe e gjeti atjeat djaln // ja kndof ao gupa { ao kndonte: .Deli Su1ejman / nl:i shtln / dyzet te rar6* l/.kur vajti b shpi / i tlLot s vllezrve: yv,e jini trima / p ka trim: trim // api de at gezmdt / i thot / e tc shini ati jaJen gfar::imi shti!ata djemt ishin barjaktar ti mbnetit / pr Iuft i kishte mbrti: at kohe //

u ngritn ata l/ kur vajtn te gezma l e gj,etn / po kan frik ta;ojn nga gjumi // po e sq.ne me ca gx /l kur u ngrit ay / u drth:lga frika/e i pa keta /tr bura /l kr e zune kta / i shikjn ke__1n / e kndojn ".De}i Sulejman / nj ti shtn l dyzet Le rare* l/_ hajt / i than / se do te bjm anishtoll* 2) //tashti po presn ata dj,gtf q,6 t vij haber nga mbti q t pro_.'ojnii kt se sa trim rsht b ltte ll pas nja dy diq erdhi haberi:shpejt t vini / t6 behi gati pr luft!kta i thon s motrs: shpejt i thj Dei Slejmanlt / ce u hap:'fta!kjo raeta l thot De,i Sulejman 7 mvzhden / e u hap lufta!* hesht / thote l g isht kj luft?!edhe vete i tht se vlleztirve kj q: isht i simur / i dhemb'arku /i'* t shkjm neve! ce sg ka qef me ka1laballk / vjen t na luftiay /!20) dbndrr.

_ .l}etini Jntv. sbt. * . Shkencat Shoq. tV 12s


29/36

k-,'n pastaj l i ikn kta / u shtual me lezle si Mnet Levelrcjai Bilishtit //kjo gupa ,u vesh bur / hipi atn / mri killcn 7 dba u nis nLlid t/po lufta tashti p i vint mbar kaj gups //hidh,et mbreti thot: m / po s dsht ay trim q lfton aq bukurandejza?ata hidh,en i thon: sht enishtolli joni /. De,li Sulejman i kndonkisi / nj t6 sht / dyzt te rat'6 llhajt o pugko hajt / O / mashalla!iuftn ky mbreti e fitovi // thot ay v1lai math: mor / po gap eshihni I thot i D,eli Sulejmani!/ete i ll;ii l mi 'rcg1i l ta shoh se cili sht i/ kur u a rua af6r ky lkur e shikn t motrn:s sht Deli Sulejmani ll ky tashti l pir t bri prov 1 i pnvi-gjishtin' s motris q tua tregonte s vl'ezrve //kjo c;upa iku e shkoi be shpi e i tht s shoqit: ndejre p,ak dorn /t t pnes pak gjishtin l t pr,ed e zq'a kr t vijn v11ezrit! hoqikl1cn i i previ gjishtin a e i tha pastaj q: kur t viin vllezrittem / kshtu si biri vllai vogl nuku bn / ce un d ti prisnja kokinvlait s vog61 q atje / p e m,hajta hatrin taj llpas n,dnja p,es a gjasht dit m prapa pastaj i ardhi haberi gjene 'kye djemv,a pr luft /l i vjen nje kal i stoiisur ktij De1i Sulej-manit / m,e roba t sermajta //i thn kita t v11ezrit s motr: shpejt / i thoj De1i Sutrejmant lee do vem d 1uftb / ce u hap gjene lufta!e kj vete i thot: De1i Suejman l myzlldl / u hap lufta!ay i tht: moj / un nuk vete d luft i e atje kirEt topi e twet / moj!pastaj kjo gupa i thote gjene si vllezi:rve: i dh,emp barku //- e eshti ay barku? thot i madhi / nereni hidheni b kalt!^e muar / e huadh b kalt edhe g lidh me ryp d, kalt / edhe uafruan de qafiri /l eitl'ot6 ay i madhi: p un / g e hqa kaq / sikur

d ta shpje be td pare?! edhe ja lshof kal atij Deli Su1ejmanit llkali iku edhe hyri d odit qafirit / d py1t // pa po D,e1i Suejmrani ifort / kali i forte / zun nj lis t dy ed}e e shkuln lisn ne gjith*ee l/ pastajzan hyri ky kali d ordit qafirit me gjith De1i Su1,ejmandhe lisn ll kut ngllinte ay kali / pllcisnin nji mi shpirt ngaj t'ar-mi


30/36

KoNKLzIoNE folmja e Devo1lit sht nj e fo1me qi shtrih,et n V. L. t6 Shqi_ris_ Jugore. Vt krahina e Devolit b' pjes n qarkun e, Korg8s.Si e folme e ksaj ane, aj ka shum6 vegri =t- perbaihketa me kr_garen:1) ka zanren e n rrokje t6 theksuar para bashktinglloreve hun_dore: brend, dhen, zemr!, 2) nuk ndihet bashktingeiior]a h (me pr_jashtim t6 disa rasav iek muhamedant), 3) trajta Jy e premit vtore d6ftor t vets s tret njjs; 4) trajhaL tem, ieme1 pbremrit pronorn rasat e zhdr,jta; 5) mbaresat nj, nje, fe or,g nte dhe iim, nit, iin pertd pakryerin e foljeve; 6) mb'aresat she d]ne ej pr trajtn e v,ehtes _ stne't t s pakry,ers t fljeve psore; ?) mbaresa ime _ n antihia_tizuese p6r trajten e aristit veta e trete nj,s tb foljeve rrer zanone; B)prapashtesat ckL, gk6, ,c etj.E folmja e Devo]lit ka e,dhe tiparet e veta ti veganta, nga t ci1at disai p'rkasin tr krahins, disa nj numri t vogi katun,esh dh,e disavetm ppullsis si nj6 besimi. to spj,egohen -me faktin se k;o shtnj krahini ansorg d}r,e se gjat khv ka q,et-r e 1idhur ftrsisrtose pj,esrisht) me qerrdra ad"ministrativ,e,-ekonomike, qe sot ndodhenjasht kufijve:1) diftongjet: , ge dhe i,e jan6 n t gjitha pozitat, 2) mungon nkte t fo1me bashkingll,rja dridhse e gjat ir; 3) grupe,t ,a vjetrakl e gl kan mb,etur sot ve'tm ni disa fjal t6 paka n nlmi; 4) nyja sd

egjindredhano'res tek ernrat femror shum,s dhe tek emrat'mashku-lor njj e shumis: u th sd rnotre; j dh s6 kur'tit;5) trajtat,e pr_emrit dhe mbiemrit pro,nr: jem, jeme, iinde, gji'shtri'njtd tem, durt teme ;6) parafjalt de, b d; 7) jan produktive prapashtesat slIave qkii, ckii,ushki!, oi,ni!, ic dhe B) nga l,eksiku fjat6 f ti11a si: buko, glinii, gr-di'n, kopqit, kroknrkn' rorut, slok, treti,t, lipk, ea'pe' cpok; kozinti;agi, oge, grbe, dire, jstgg, kenict'' l,ugeni,c6, rhlir, jm:e, ptosnti'n, Lidhuici, pooj' lEes' drtonj, rtroern, krendain' etj.Veg kityre tiparve te veqanta q6 jan t pirbashkta p,r trkrahinin, ka edh tipare t veq,anta q nuk kar.akterizojn tr krahinn:1) ni t folmen e katundit Bitinck u vu re kalimi u f, kur zanorja usht nyje e prapme shqu':se ose mb,ar,es6 n trajtat e emrit, mbiemritdhe fljes: Aif ' i zif , djli, Nzift, et; 2) n t folmen e muhame'danvendih,et bashktingllorja grykore h kur ajo nddhet n fi1lim d|E ne mest fjas; 3) n t flmen e Progrit foj,e.t e zjedhimit t tret mnvradftore koha e tashm kan si mbanes bashkting]Jren i pr v,e,ti:ne par njjs, 4) grupi sht ka dhn shg n t flm,e,t e Hosishtit, Zieishtitdhe Sinics (kto jan katund,s q kan6 m' shum PoPl:11si t krishterdhe q gjend,rr n, ann e majt6 t 1umit Devoll), dh'e, 5) n leksik, ndrt tj,era: uge, rhuno, kmi'shii, shkrp (t krishte-'ret) dhe: d'io kotkimintn, roshk (muhamedant). Sic shihe,t, tip'aret j t prbashktar krahinn jan t pakta n numr dhe m tep,r t rrjedhura nga nda-sia fetare, kurse tipanet ,e prbashkta pr krahinn jan m t shumta.Ti gjitha kt e bjn t folmen e Devollit q tii z,er nji v,end mevte n grupin e t folm,eve t ans v. L. t Shqipris si Jugut, ashtusi frmn kj krahin nj rre,th me vete edh; n$a pikpamja etnografike.

,1 JoBGJ GJII{BI131


31/36

R sum6L PRLR D DfrvoLLDeoll est une contr6'e emptnt qurnte illges, d'ont papu-l'tio est de deux contessiots.. musulm,re et ortiod"ore' Le mtere

linguistique 5t6' recueil'li en qutre iltges: Ho?isht' Siniee, d gu-ehe du cours du DeaLL et comptnt une m'1arit6 d'e poput'tin crien*ne. itinck'i et Proglr d, droite d'e ce couri, d'ont, tince est "rrLusu'mne et Proglr compte une popultin mi'xte, polnt d,e ue d'e lcontessLor.Deoll' est une zone de frontire, en deld d'e lquelle ient d"esGrecs et des SLes. L Longue coeristence ec ces d'eux peup'es, no-tmment ec l,es Sl,es, tiss6 SeS tr,ces d'ns le prler ^d.e ceft|e 16-gd'ol, et non seuLement u Ler''que, mis ussi dns le systdme grmmti-cL, tnds que Les emprunts grecs Se circanscrient u lerque.Les hbitnts de L cntr1e de DeoL s'occupent notment d'gr-culture. Autrefois, Les borigdnes cr2tens de L r2gion prenient |u'ssle chemin de l'1migrtion et de l'immigrtion, notmmeit cmme chr-bonni,ers, qui-.6tt Leur premier m'6ti'er' Les nusulm{?s se sont occup6.snotmnent d'griculture, L'6'migrtion au L'zmmigrtian ne tes yntps ttir ussi Jartement''Le mrch6' pr.i'ncipl'e ce_l' rgion est ilisht' Le cheJ-lieu, et lescontcts commerci,ur ec Les r,1gions oislnes nt 6t6 -grncis: ecostur, d'ot l region reeit dministrtiement nt le rttchementde cette ille d' l Grce" et ec orqe, d'il, elle re,e encore d'e nsjours.Phon6tique.. L'accent' Les chngenents les pl'us sensibles ec Les tres p-lers se rttchent utr ernprunts turqies: des nots ont grd,6 leur icentogto, tndis que d'utres ont 6t6 trnsJarm1's et deenus protans.pashA, babfl, et q6she, shamit, h6tr.Les rnots: ai, at, kt, disa, njer etc. du fond utoc|tne lbns,sont ogtons' con-Lrne dns tout le dilecte tasque.\'yelles en position acs,entu,e: .2. La voyeI1e -.,: L'6, d'ent l,es consnnes nsles, bien l'orsqu' gi l'e ph1nomdne du rhotci,sme ou une co7Sanne. est tomb1e pen-d,nt es tefips' est ecentad; dhmp' bn; sh1i, fllEz; i gjr, gr_shr.3. ,a voye}}g *g,n; Comme dns 'tout L'rrond'i,ssemen't de orqe, d' De-:oll, 'e en positi'on dent une consanne nSce' ne s'est ps trnsform1d.ns | pluprt des cs, en : zembr, ment.4. La voyellg ..yo; L'y, bsent dns quelqwes prlers tasq1es et gud'-gues' Se mintent d' Del': y11, pyl1. tym, et matne prfois un u 6'ti'trnsform1 en y: grni (grunja). yve (jue).f 1,-*i'Voyelles en psition inaceentu,e:5. La voye11e -e., : Le pre de Deloll glde e Jin d'ns lesrnots' prfrlltos; fari. zbritni; eette ele. esf lrarn'e'6e n2-ne d i'{.-"

132


32/36

tirieur- d'u mot, prs une sgllbe ecentu6,e: kopsht; urz; et mmnt l sgllbe ccentu6'e: gdhent, prua, fmijJ; pourtnt ii a d"es esofi' l' est tomb,6: bujqsi, bakti, mi..'rok, kta. uia, fin d'es nots p-rxyt'ons, se troue une consore Sonore en ssocitio-ec d'utre-s so-nore-S: l'e est reno6' d' L fin: vegI, vogl, vatr. L-d d'onn,6' un L d"rsaelgu9s cs: ginjeshtr (gilnjeshiar), q- paska rn (qi psk ren), 1'e-mnj (lmnj)., 6. La voyelle ,.i'' To1tes les fois Que l'i se troue d' c6t6 d'une oJ,-L-Le ccentu1e, iL deent composnt d" l composnte form,6e pii ee' etL oaelle ai,sine: babai, martoi.'7. La voyelle ouo: .'u, co1nne rti,cle finl,, comme terrninisafu' a6'alu6' er f : dhef (dheu), shif (shi), da1t (diu).Diphtngues.

" s'-L1.diphtngue a: Contri,rement ux utres nrlers d'e I'AIb-nie m6ridLonl'e, dns ce prler cette dLphtangue '" i"ouue d'ns toutesLes positions: nliajme, bJilli, u copt.9. La diphtngue ie: Cei'te dipitngue se rencontre d'ns toulzsLes positions comme l d,iphtongue pr6c6d,ente: ffel, 'ft*.0. La diphtongue ye; Cette d"iphtongae mintient les rn'mes crc-r1'ristiques que les d"eux pr6,c6d,ntes: pft*e, tyull.Cnsonnes.11. La consnne h'" Cette conianne Jri,ctie' en position Jinle, estmb6e: -njo (njl), she (sheh) rca (rrh), tndi,s'qu'ir utres positions,i'h tombe d'ns L. bouche d''un borigrLe cnriiei: ekurin (heku'in)',gje (gjuhi), u fliet (u flihet), mis iL es grd,6' ehez l,es or)neg m'-suE'mns: hebe, hoqmd, toht- L s'glt l,d, c'une tend"rce eire, enentendu.12' La consonne nj: Cette cansonne 6t6' consere d,.ns ce pnrler:) d rcine d.es nots: njeri, njerka; b) d L terminison d,u plur\,et d"esnoryS 'et djectf s; hunj, t mb3dhenj; c) d. l terminison d"es formes:erbles-de L'irnprfit;-ngrinja, qanja. A Progilr, d,ns le pr6'sent d"es !or-nes erbles,le nj, 6olu6 en j; aj, bluaj. -73. La consonne rrl -A quelques r6'seres prls pour e prer d,eSinic, cette cosanne 6t6 contrcte en r, co,'ime dns ,es $rters d'eLusieurs ill'es du M6rdin: ara (rr), ra (rrah).14. Consnnes f et th: L consowe d'entio-tbie ! se troue chezi'es mots: fel, i felli,_ fl]z, fnjgjil1, fjeshtr, fere; tndi'S que l'inter-Jentl'e th"' chez uthul, thllim et thembr (!em) d Hoeisht'et Zigisht.l5. Les groupes m, d, ng; n d'ehors d'e queques cs sp5ii,ux,.es.-groupes y'oryt p1 6.olu6, co.rnrne dns tous tei pirters au uaraaod'l'eurs: mb"sh, mbledh; ndenja, ndaj; ngrinja, ngaj. TJn tri,t propre ce prler, et d quelques utres prlers- d"e Ttli st t r1duciion'd"s-:.nd, en, b, d, d'ns tes pr1positions; hidhemi b kalt, dn raft (nd"n- jt).16' Les groupes kl et g1: Ces groupes surient ehez es rrots klishet klind-a et, un peu pus rement k|yq et zgleth. A ce qu'on oit, le pror,cessl.s de chngement en q ef gj d"e kl et g1, est sse r6cent' Les biet-

133


33/36

Lrd's ffirmeLt que ee !'est qu' nt 4a ans q'its eomenerent eh'ger ces graupes' en se sen!fut trp isa,6s.17 ' Le groupe sht. U utre lh1nomne erct1ristique est le po-sge du groupe slnt en shq qu'on rencontr,b dns les prlers des i!gesHogsht, Snce et Zi'qisht: boshg (bosht), e shguni (shtun), gjashg (gjsh-t), jashq (jshte). Purtnt T' y des cs ) e sht reste inchng6.8. Les groupes fsh et psh. Le groupe fsh es, abser6'chezlesmots:fshat, fshinj, fshes, fshehur, pshikul, tnds que 1g $raupe psh chezles mots: kopsht, pshtjel1, pshgetem (pdshtetem).Ph6nonnes phon6tiques.19. ssourdissement. Aussi dns ce prler, eom1me ounr 6:tTes rfr'r-lers de ''A'bnie m1ridin,e 8e trnsforme en sourde une eansonreSofuorq se trant d' a Jin du mt: elpo shkmp, rjeth, shtek., 20. ssimi1ations. D'ssimLtion tte acli'que on n}enregis?:reque peu des cs: mk (nuki), shimitri (shnmitri), yshqimne (ushqi'm'ia1, grya (grunj), flytyron (fluturon), 1yes (1"es-'es-les)'2l . Additions. Ds que'ques cs c'est une oEe\,,e pour fire disp'ritre l''htus: shkindija, fmija. Dns d'utres , s'gLt de l'dditiond''une lattre u cornn'Leneernent ou ,u mi|'ieu du nnot: mburim (brrim)ntrashm (trshdm); ou b,en dent une consonne l'bil'e u dentIe:lmpleti (tipjete), prndorej (prdorej); ou encore s'introdui't un b en'trelegroupemr:dimbri(dimiri),embri(emr).22' Contractions. l des ces de constrctons: ktheshin (kthehe-shin), korat (kohrt).23. E1ision. t des ccs d'6lisi0n d'' l'e'. ay q u fshe, t atn. pr dE]basan. Dns ae prl'er on conltte l'1lision ussi chez les rtic1-es:draske brans. Qafe Lajthisi. qoshe shpis"Morphologie.Le nm.24. Les non1'S mSculns se termn.nt en ot' tot n'ont ps bout fi,

l diphtongue: qershor-i' C'est ld' une tendnce que l'on obsere ussidns d'utres pr"ers du M1ridion,25. Dns ce prler, cornn'Le dns quel'ques utres du Sud, Les nomsrnseulns se termnnt en o nccentu1, prennent u d6terun6 L'rtic-Le a du f6ninin: Myrtua, Ndrekua'26' Dns ce prler on ,' enaore de nos jurs, des noms neutres engrnd non7bre' notmment des noms de mtires; rjeth ujit, ish t ftohteata qumsht, kta boj, kta mishti. Des cs de pssge d,u neutre 1 1nS-cul'i'n il fou'e, ms ucun du neutre u lirnnin cmme dns Leprer de l il,e de orq'27. Paur le p,ure, outre les f ormes co1nn''unes pour tous ,es prlered,u'tosque, n obsere des farmes sp6c1,es d, ce prler' caTrLrfue dhntr(dlind'ira}, gjyshre (gyshe), ige (9), dshinj, (desl), vjete (jet), re-tha (rrth), koshe (kosh), nipta (ni'pdr), lumra (lumenj), dyfegje (dute-gje (dyfek), krenj (kronje).28. Dns ce prer, l pluprt des noms msculi'ns d'6fi,ni's si'nguiersforment I'ccustiJ en -nei dhen, detn; gje16 (gjeln),-^brez6 '(brezn);dns ees deu* d,erni,&re formes a gi. le ph6nmlne de |ossimilt1.an. t

13,


34/36

ee\a dns l,eg nams exgtons. Cee les prox'ytons, L' re S'erfiena tr',$dns l d'6'signence :n: djaln" kaln, dhintrin, ekurin (hekurin|29. Comme dns tous les p,rlers tosques septentri,onur et ceufr del'Albnie centr,e' it ussi,'ici une fore sp6Ie pour le Loctif . Ce-lui-ci est for6 d' 'ide des pr1.positions: dii, n, bi:, bi, dpr, dn, me:na hipi d pmet, e ndejm b6 die1t, hipi d pamport, dilnii rapt, me attjatrt.30' Qunt ux' formes nt l,es rti,cles ur cS obiques' (en dehorsde 'ccustif), int1ressntes d, si'gnler sont quec1es formes qui ont re_pr6sent6, ngure, des innotions de ce prLer. C'est un phinomne d,'oppos6' de ce qu'on obsere ujourd'hui dns pl,usieurs prers de 1'l-bnis': e s6 du f1ninin s'est 6tend,u d, non seuerent ' pluriel' du f6ni-ni'n: tha s motrave, ni mes t s6 mirave; mis ussi u sLngulier et upuriel' du mscuin: i s dyti, tja ve kait sem.31. Nous grouperons dns ce prgrphe queEques forneg eraet-risti'ques du pranom persor;re: tir. (ti), tyn6 (t), ay (i), neve (e). ;u-a (ju).

1e ersonne 2e Persnnem. f.

;;; --tnde, snde

ifi-|dra jote,. jldoeS Senc] e,|dor6n tndet:--art tndeduarvet tinle1duart tndem.

jishti jemgjishiit tem, semjishtin temgi:shtrinjt tern timgjishtrinjvet tergjishtrinjt tem

ra jemeteme, semern temeduart time, temeuavet time, terireart time, teme

gjishti yt, jotgjishtit tntgjlshtin tndgjish+rinit tnt8jisht r'n j,et tndgji,htrinjt tnt

ka 1l jonka! it tonkan ton

opa jonlops sonlpn tonl

kai juajkalit tuaj, uajkain tuajkrajt tuajkuajvet tuajkuajt tuaj

opa juajlops suajlopn tuaJkuajt tnkuajvet tonkuait ton

lpt tonalopi,et tonalopt tonaop6t tuajapvet tuajalopt tua la

Les verbes.33-38, Les erbes de '* dearime cnjuEison' prerri're csse, s

terminent en t: adit, prashit, luspit. Ce n'est que dns e prler de Pro-gir qu'ont l, terrninison en j Les erbes se termin't en ogelle d, l'premire pers'onne du pr6'sent si'nguer: lroj, gatuaj, lyej.Les erbes, dont Le rdi,cl' se termi,ne pT une cansonne' ont Les d6-sinences er i:m et 6n pur premibre {}eTsonne du pl,urie\', temps pr6,-senf; presm (presim), nderiim (nderirn), ngasm (ngsim), dalen (dlin).Pr-ci por-ld, l'on enregistre ussi, d'es formes telles que: G* 1o-ni), thin fthon), qGen (quhen), fret ftuhet)o mi,s d,'un usge tr.sbnit6'1aRe


35/36

Les erbes jam. kam-ei them nt, ill'i':r1prfit" le.s fries su1ntcs:1) isha, kisha, thosha2) ishe, kishe, thoshe3) ish, kish, thsh

ishim, kishim, tho himussi ishm kishmishit, kishit, thoshitishin, kishin, thoshin1)2)3)

1)2)3)

Les erbes ctifs ont d' l'imprfit es tar-mes sui'ntes:mernja, leronjamernje, lronjemerte, 1rontemernim, lronimmernit, lronitmernin, Irnin"

Pur les trmes de 'imprfit des serbes pssifs on d'oit fire e-rrLTquer que traisime personne du sin'gul'er de:uac'!omes: 1) ldh-she, lshe et 2) lodhej, laej.Queques uns des erbes i,rr6'gLiers nt I d1si'nence en i pour ltroisirne personne de l'oriste et s'joutent u rdicl l consonne t:zuri, shpuri, shtiri, vuri. ,Lzs erbes se terminnt pr ng ogelle, en g6n6'rt (mm2 phno-mbne dns toute l r6gion de orge) prennent L farme sinte pour ltroisie personne du singulier.' dirtvi, rvlovi, arivi, previ. DruLe prl'er de Ltinckd on obser6' ussi des lormes ec f camme d6si-nence: titof. (fitoi), mbarof (mbroi).Tnt les erbes ctifs que les pssifs, pour es trois es d'u pturi,eten oriste plrennent les dZsinences m, t, n: ngritm, ikt, prishn.L deuribme peTsonne du singulier des erbes se termi'nnt pr uneoyelle, u conjonctif pred l terminision sh: t lrosh, t przjesh; de.-nt une conscnne L terminLsan est g: t marg, ti ujdisg, t vrag.Pour l troisi,?rne personne du singulier 'es erbes pr.nnent u con-njonctif L terminison i, qun Leur rdicl se termne pr u17e consonne;t pjek, t ngordh, t prashit et je qund leur rdicl se termne enoEelle; t shkj, t vij, t rij.- Les Jormes da prticipe Sant Les mmes que celles des utres prlersd: Sud.') en ur: ardhur, zbrazr, thirur, lojtur;b) e rd: br, vrar; 'c) en nd dhn, rin;d) e ii: dale!, vjel, mar.39. Pour les derbes naus nous li.mi'terons d, signler quelques unsdes plus t pique s : jashg fi shi,e), prj ashc (per jslt),atij eck (tje)'njndizaj(nj diti)' prm, gjene (km), nuku (jo), s fshehur (fshehurzi),iksht.40. Pr6posi'tons: ) de, dns ,e sens de te (tek) de ura; b) ngaj (ngaet pr): vajti andej ngaj guzhina; ngaj dit,d kam qen Bi1ishs (pr dit...);d (n et nd): d mngjez, d hundt; b6 (mi, ni me): b tre (mi tre),e ndejm bi die1t (.,. n diell); na ngjet b motrn (... me motri,n); pe(prej): i, k bleri pe klish.s.. 41. D9s conioctians nous signlerons qae gjr 7g sens de gjersa:gjer u gdhi (gjers u gdhi).136

1)2)3)


36/36

Syntaxe.42, Dqns ce prler on rernrque qu'ps tes pr1positi,ans pe (pe))et pas Le nom ou le pronom aut tre ussi d, 'ccustiJ; pe mua, paspes vjet.43. I}ccusti'f peuent r6gi'r ussi les prti,es .confront6,es enntprds les conjonctions camp,rties, si se: Qenka Zoti Shn-Pjetr m'imath se at.44, l g des cs oil, le erbe hipur, conrne pr6dict, est un erbentrnsitif , lors le nom, qui' joue e 16l de complment r6git l'ccust,f :ipi edhe kt gmare (hipi edhe ksj gomes),45. Toutes les fai's que le sujet est un narrL col'ectif , ie pr6.d1ct est'un erbe u pluriel: bin fshati qarje; kullosn baktija.46. Un debe de ieu, jount le r6le d'un comp'ment de ieu,prend sauent L pr|positio pe u ieu de q ngrihei pe ande'i.47. Ld' o d'ns les utres pLers o q , praplstic g d'et vnon oLL un pronorn, ici l'an troue pe: at nat q u fshe pe atyre.48. Aussi ce prl'er, corrLTne les utres de orge, omet prtis pr|posi'tion n6: Vjt org (vaita n Korq).- 49: Dns le prler d'e Progr et de Hoqisht, une proposition coordan-n6e conditionnelle peut tre eonstruite ussi pr un erben1diet, quiast' un erbe de l'indLctif , pr,sent, ou bien n erbe i Vopttif: po skabur shtpija, nuk bn dot gj; njeriut po s'i arthka vakti. s'e gjen gji'Formation des mots.50. lVous ons fit obserer 1 d'6but que dns ce prler les noms

d6ri6s sont de trois genres: 7) estiges de neutre: t6 shtn, t djegur;2) tortion de noms erbutr n1cSculns pr l'djonction d'es suJfies:-im, -je: shartim. veshje.51. Le pr1fire g donne d' pusieurs erbes e sens oppos6: glodhem,gfrynte. Si d.er'..t 1'' pr6.Jie se trou',z no' consonnz SonoTe' \,os o tzh: zhdukn dns ,e cs d'un son frictil lors on xh: xhvesh.52. Dns quelqueg erbes le pr1fire z joue le me r6le que 9:zbardh, zgjidh, zbutet (d" Hogi.sht surtout), tndis qu' Progr e Bitinckon : xbatb, xbulovi,53. Des suffires l'e plus productif est ' prticue dimi'rul,tie sl-g k: djatki, copk. Le suiJire diminutif lbnis z est empl,og6 notm-rrLent dns queLques derbes et quel,ques pronoTns: and,ejza, caz, ftz,kitzi.Le lexique:Le prler de cette r6gion, qui se troue d' l li'gne de d'bmrctionentre Ses et Grecs, cornTne nous enons de ld dire u d6but, ernpun-t6. notmment des slis'mes du domine d,e l'gricu,ture: gllavin, bran,ronit, plevic. Les emrunts grecs sont en plus petit nombre p r,p-

port t sli,smes, du f|t que mme les i',Iges de l Grbce, bornntle De'o,o ant une popution se: vjasitem, katos, pro}lok, gjiton,imonik.L bse dilectle du lerque de ce par'er ese ceui, du d.i'lecte d.uSrd: gup, kok, fshat, fogos, tigan, d'bor, vettin; mis l'on q, ussiquelques rnots du gugue: gjel, rent, daire,

Jorgji Gjinari, "Mbi të folmen e Devollit".

Documents

Transcript of Jorgji Gjinari, "Mbi të folmen e Devollit".