1-4 . EJ5tH,t (o

Anna Jnpek-Bnsiacka

Biblioteka Uniwersyteckaw Warszawie

I1111111 III II1000668396

WYDAWNICTWO NAUKOWE PWNWARSZAWA 2009

Projekt okadki i stron tytuowychMaryna Winiewska

Redaktor- Malgorzata Konarzewska

Redaktor inicjujcyAnna Kdziorek

I

Recenzenci

Prof. dr hab. Barbara KielarProf. dr hab. Alicja Pisarska

I IW. 5 5 8 11 Q,

v

Le droit a miJJe bouches

Copyright by Wydawnictwo Naukowe PWN SAWarszawa 2006

ISBN 978c83-01-14854-6

Wydawnictwo Naukowe PWN SA02-676 Warszawa, ul. Postpu 18tel. 0226954321; faks 022 6954031

e-mai: pwn@pwn.com.pl; www.pwn.pl

Prawo rozbrzmiewa tysicem gosw

Cerard Cornu

Buw-n-AOosnu\- I 't~ JAD

u.o.

Spis treci

Wstp / 91.. Waciwoci polskiego dyskursu prawnego / 162.. Waciwoci anglojzycznego dyskursu prawnego / 443. Przekad umw cywilnoprawnych i .handlowych w obrocie

gospodarczym / 874. Przekad dokumentw z zakresu prawa spek / 1135. Przekad aktw normatywnych / 1376. Przekad aktw prawnych Unii Europejskiej / 1727. Przekad sdowy / 209Podsumowanie / 230Bibliografia / 234Polecane sowniki terminologii prawniczej (i ekonomicznej) / 249

Przekady prawa polskiego i zbiory prawniczych tekstw paralelnych / 250Indeks rzeczowy / 252

Wstp

Niniejsza publikacja jest powicona teorii i praktyce przekadu prawne-go. Opis waciwoci semantycznych, pragmatycznych oraz tekstowychpolskiego i angielskiego dyskursu prawnego stanowi punkt wyjcia doanalizy poszczeglnych gatunkw prawnych, w szczeglnoci umw i in-nych dokumentw najczciej stosowanych w obrocie gospodarczym,aktw normatywnych i aktw prawnych Unii Europejskiej, Dodatkowo

ksika porusza problematykszczeglnego rodzaju tumaczenia - prze-kadu sdowego.

W swoich podstawach metodologicznych praca opiera si na ling-wistyce, translatoryce i na zagadnieniach teorii prawa, wykorzystujcaparat pojciowy wspczesnej pragmatyki komunikacji i analizy dys-kursu. Jzyk prawa jest interpretowany w kategoriach dyskursu praw-nego, gdy takie rozumienie jzyka prawa najwierniej oddaje specyfikkomunikacji prawnej i interesujcego nas procesu tumaczeniatekstw

.prawnych. Jednoczenie dyskurs prawny stanowi form komunikacjimidzykulturowej, co jest istotnym elementem teorii przekadu praw-nego i praktycznych trudnoci zwizanych' z tumaczeniem tego typutekstw.

Istnieje wiele definicji "dyskursu" i jest on chyba rwnie trudny dozdefiniowania jak "jzyk" czy "komunikacja". Mona jednak przyj ogl- .ne zaoenie, e dyskurs jest pewnym zdarzeniem komunikacyjnym, za-tem obejmuje cao danego aktu komunikacji, tj. zarwno okrelon

werbalizacj (czyli tekst), jak i towarzyszce czynniki pozajzykowe, czyliprzede wszystkim kontekst uycia i uczestnikw komunikacji (Duszak

1998: 19). Tak rozumiany "dyskurs" - spoeczny akt komunikacji - niesieza sob "konotacj "jzyk w uyciu". W rezultacie tekst jest nie tylkoproduktem, ale i procesem, ktry ma charakter dynamiczny.

Wan cech niniejszego opracowania jest rwnie jego interdys-cyplinarny charakter. czy ono dwa rodzaje wiedzy specjalistycznej:

lingwistyczn i prawnicz, oraz praktycznwiedz zdobyt podczas wy-konywania przez autork zawodu tumacza, tumacza przysigego,praw-nika oraz wykadowcy uniwersyteckiego. Jest rwnie efektem wasnejpracy badawczej i wykorzystuje wiedz zdobyt podczas pisania pracydoktorskiej Legal Discourse as Cross-Cultural Communication. '

Niewtpliwie istnieje wzajemna zaleno midzy wiedz specjali-styczn a jzykiem tekstw uywanych w komunikacji specjalistycznej.Triada jzyk wiedza - tekst umoliwia eksploracjczwartego elementu- komunikacji specjalistycznej, ktra obejmuje jzyk specjalistyczny.Takie podejcie zakada rnice w poziomach wiedzy specjalistycznej

midzy specjalistami a laikami. Zrnicowanie wiedzy, zdaniem Sagerai innych (1980), konstytuuje jzyki specjalistyczne:

Zrnicowaniewiedzy na specjalistyczn i niespecjalistyczn (ogln)ley u podstaw zrnicowania uczestnikw komunikacji na ekspertwi laikw w danej dziedzinie wiedzy, co znalazo odzwierciedlenie w mo-delu semantycznym H. Putnama (1975). Zrnicowanie wiedzy i jzykw,ktrymi posuguj si eksperci i nieeksperci wpywa na sposb" w jakikoherencja (powstajca w rozumieniu de Beaugrande'a i Dresslera1981/1990 na podstawie wiedzy pozatekstowej) manifestuje si w tekciespecjalistycznym przeznaczonym dla rnych adresatw (Lundquist 1991:234; Lundquist 1989; por. szerzej na temat rnic midzy spjnocia koherencj Duszak 1998: 92 i nast.; analiza empiryczna tekstw prze-znaczonych dla rnych odbiorcw u jopek 2001 a).

Teksty specjalistyczne niewtpliwie su osiganiu celw komuni-kacyjnych okrelonych ramami komunikacji specjalistycznej. Od innychtekstw teksty prawne rni si funkcj "normatywn" (arevi 1997:63), wyraajc nakazy, zakazy i dozwolenia, a take kreujc prawa i obo-wizki sankcjonowane przez prawo (por. Cornu 1990: 267).

:Teksty prawne to teksty wadzy, podlegajceszczeglnemu rodza-

jowi interpretacji, ktra stanowi jeden z gwnych komponentw pro-cesu translacji. rdem wadzy czy autorytetu pastwa, prawa, tekstwprawnych oraz interpretatorw prawa jest przede wszystkim dyskursprawny, legitymizowany i sankcjonowany za pomoc rnych semiotycz-nych oznak hierachii, statusu i wadzy (por. np. Foucault 1972, 1989;Fisher i Todd 1986; Gizbert-Studnicki 1986; Goodrich 1987; Habermas1990).

Interpretacja tekstw prawnych, w przeciwiestwie do innych teks-tw, wymaga znajomoci regu wykadni wypracowanych przez teorety-kw prawa i logikw. Tumacz tekstw prawnych musi posiada dodat-kow, niezbdnwiedz specjalistyczntakew rym zakresie, przy czymnajwaniejsza, niezalenie od systemu prawnego, jest wykadniajzykowa, uwzgldniajca rol kontekstu prawnego. Interpretowanie prawa niejest wycznie procesem dekodowania, jak uwaa znakomita wikszoteoretykw prawa, gdy musi uwzgldnia wiele innych pozatekstowychaspektw znaczenia, co - mam nadziej - udao si pokaza w prezen-towanej publikacji.

Dodatkowym elementem przekadu prawnego jest nowy typ kon-tekstu, w ktrym funkcjonuje dzisiaj komunikacja prawna, zwaszczawspczesne tendencje globalizacji i "europeizacji". Tumaczenie tekstwprawnych jawi si jako bardzo istotne w dobie rozwoju procesw inter-nacjonalizacji instytucji i norm prawnych (Szczepankowska 2004: 37),dotyczy to zwaszcza szczeglnej roli tumaczenia w Unii Europejskiejoraz wpywu tumaczonych tekstw na kultury prawne poszczeglnychpastw czonkowskich.

Z jednej wic strony prawo i dyskurs prawny s zjawiskami wielcezrnicowanymi. "Prawo rozbrzmiewa tysicem gosw", co w metafo-rycznym ujciu Gerarda Cornu (1990: 217) stanowi motto niniejszej pracy.Ta wielogosowo powoduje trudnociw jego interpretacji i przekadzie.Z drugiej strony mona optymistycznie powiedzie, e dyskursy prawne

maj pewien wsplny rdze wynikajcy z samej natury prawa, strukturaza tekstw prawnych, niezalenie od systemu prawnego.iodzwierciedlaproces rozumowania prawniczego, ktry przebiega podobnie w przypad-ku tych samych gatunkw tekstw prawnych. Tumaczenie tektw praw-nych jest - jak zdyam si przekona - nie tylko prawdziwym wy-zwaniem dla tumacza, ale te fascynujc podr przez rne systemy,kultury i dyskursy prawne.

Rozdzia 1. jest ipowicony opisowi cech semantycznych, pragma-tycznych i tekstowych polskiego dyskursu prawnego. Analiza cech doko-nywana jest w szerszym kontekcie polskiej kultury prawnej jako przykadkultury systemu pra"Ya cywilnego (kontynentalnego). Znajomo kontek-stu. prawnego oraz spoeczno-kulturowychuwarunkowaprawa jest nie-zwykle istotnym elmentern wykadni tekstw prawnych, bez ktrychproces tumaczenia jest niemoliwy. Prezentowane podejcie interdys-cyplinarne pozwala weryfikowa i uzupenia obserwacje pochodzcez dwch odrbnych rdewiedzy. Dodatkowo, opis komunikacji prawnej

uwzgldniawybrane ielementy kontekstu instytucjonalnego, w szczegl-noci prawne gatunkimowy w ujciu kontrastywnym. Wrd jzykowychwaciwoci tekstw.prawnych omwiono, z uwzgldnieniem zasad wy-

kadni prawa, takie waciwoci,jak: skrtowo tekstw prawnych (np.kondensacja norm, zaimki anaforyczne), na poziomie leksykalnym: wielo-znaczno terminw prawnych, zwroty niedookrelone i nieostre, neo-logizmy, czasowniki I normatywne, np. "powinien", "jest obowizany",

"moe", dyrektywnoi normatywno skadni.

Rozdzia 2. stanowi wprowadzenie do anglojzycznej komunikacjiprawnej. Wybr jzyka angielskiego zosta podyktowany statusem i funk-cjami jzyka angielskiego jako lingua franca wspczesnego wiata. Roz-dzia ten jest powiconywskazaniu specyfiki anglosaskiej kultury praw-nej (common law), a take semantyce i czciowo pragmatyce dyskursuprawnego, w szczeglnoci cechom dystynktywnym, odrniajcym dys-kurs prawny od innych dyskursw specjalistycznych. Cechy semantycznetekstw prawnych zostay pogrupowane w pi kategorii, takich jak:precyzja (np. definicje), niedookrelono (np. terminy nieostre), specja-lizacja (terminologia; budowa terminw), konserwatyzm (np. archaicznekonstrukcje, zwroty jlaciskie) oraz zoono na poziomie: a) wyrazu(zbitki wyrazw typu null and void) , b) zdania (np. konstrukcje biernei nominalne) i c) tekstutnp. brak interpunkcji).

Rozdzia 3. stanowi analiz jzykow podstawowego z punktu wi-dzenia praktyki tumczeniowej gatunku prawnego- umw. Urnowa jestpodstawowym rdem stosunkw zobowizaniowych, a tym samym

podstawow instytucj obrotu gospodarczego i powszechnego. Szcze-gln uwag zwrcono na makrostruktur umw uywanychw obrociegospodarczym (tj. umw nazwanych i adhezyjnych), standardowe klauzule

umowne, typowe cechy, np. przyswki zoone z prefiksem here-, there-,wnere- (jzyk angielski), skadni, tzw. klisze jzykowe oraz nazwy stron'i rodzaje umw.

Z uwagi na swobod obrotu gospodarczego w Polsce, rozwj gos-podarki rynkowej oraz czonkostwow Unii Europejskiej prawo spekjestjedn z podstawowych dziedzin, w obrbie ktrej dokonywane s wsp

czenie przekady przez tumaczy. Dodatkowym elementem jest wieloistniejcychna rynku przekadw ustawy Kodeks spek handlowych z 2000roku oraz rnorodnopropozycji terminologicznych i frazeologicznych.

Rozdzia 4. Celem jest analiza jzykowa, terminologiczna i prawna. .

podstawowych dokumentw" z zakresu prawa spek oraz porwnanieuywanych terminw prawnych, konwencji tekstowych i stylw redago-wania "dokumentw w kontekcie odmiennych uregulowa prawnych w rnych kulturach prawnych. Przedmiotem analizy s w szczeglnoci takiedokumenty, jak umowy spki, statuty spek, protokoy z posiedzei zgromadze oraz uchway.

Rozdzia 5. opisuje, z uwzgldnieniem zasad techniki prawodawczej. obowizujcych w rnych krajach, wzorcow struktur, wewntrzn

aktw ustawodawczych, systematyzacj przepisw oraz typowe rodkitechniki prawodawczej w ujciu kontrastywnym. Elementy te s szcze-glnie istotne w tumaczeniu aktw normatywnych, poniewa odzwier-

ciedlaj logik rozumowania prawniczego i pozwalaj dokona waciwejwykadni aktu.

Analiza porwnawcza rnych kultur prawnych wskazuje na zasad-nicze rnice midzykulturowe pomidzy stylami formuowania aktwnormatywnych, np. w kulturze kontynentalnego prawa cywilnego i prawaanglosaskiego.

Rozdzia 6. Szczeglny problem stanowi dla tumaczy nowy dla pol-skiej kultury prawnej kontekst prawny i polityczny, Unii Europejskiej.

Rozdzia ten pokazuje wpyw procesw globalizacji i integracji w ramachUnii Europejskiej na polsld dyskurs normatywny i polsk kultur prawn.Oficjalne tumaczenia dorobku prawnego Wsplnoty (acquis communau-taire) , zwaszcza aktw prawa pochodnego UE (w szczeglnoci rozpo-

rzdze i dyrektyw), mona uzna za teksty-hybrydy z punktu widzeniakultury docelowej. Std szczeglny nacisk na. zasady tumaczenia i reda-

gowania aktw prawnych UE oraz pokazanie typowych bdww takichtumaczeniach funkcjonujcych, niestety, ju powszechnie mimo prbwypracowania pewnych standardw np. przez Wydzia Koordynacji Tu

macze Urzdu Komitetu Integracji Europejskiej.

Rozdzia 7. Przekad sdowy jest szczeglnym rodzajem przekaduprawnego, wykonywanym przede wszystkim przez tumaczy przysigych*. W wietle nowej ustawy o zawodzie tumacza przysigego z 25listopada 2004 r. diametralnie zmieni si status prawny tumaczy.Wpro-wadzono nowe zasady nabywania uprawnie do wykonywania zawodu,

rozszerzajc midzy innymi krg osb mogcychwykonywazawd tumacza przysigego na niefilologw. W rozdziale uwzgldniono specyfiktumaczenia na potrzeby wymiaru sprawiedliwoci,w szczeglnoci prze-

kad pism sdowych i procesowych, a take tumaczenie rozprawy sdowej, a wic tumaczenie ustnego dyskursu prawnego, praktycznie nie-obecne w polskiej literaturze przedmiotu.

Gwnym celem publikacji jest:III przyblienie adeptom zawodu oraz osobom majcym kontakt z tu

maczami bd efektami ich pracy w postaci konkretnych prze-kadw specyfiki tumaczenia prawnego oraz jego zoonoci;

o pokazanie szczeglnych cech jzyka prawa w ujciu porwnaw-czym polsko-angielskim, pomocnych przy rozwizywaniu konkret-nych problemw translatorskich w kontekcie komunikacji spe-cjalistycznej;

e zainicjowanie merytorycznej dyskusji nie tylko rodowiska zawo-dowego tumaczy, ale rwnie uytkownikw przekadw praw-nych i sdowych zainteresowanych ich najwysz jakoci, zwaszcza w nowych kontekstach komunikacyjnych.

Ksika jest przeznaczona gwnie dla studentw studiw filologicz-nych i lingwistycznych; w szczeglnoci o specjalnoci tumaczeniowej,

przyszych tumaczy tekstw specjalistycznych z zakresu prawa, adeptwzawodu tumacza przysigego oraz wszystkich zainteresowanych prze-

kadem tekstw prawnych i prawniczych czy te nauczaniem przekadu

* Osobna ksika autorstwa MirosawaMoczulskiego dotyczca tumaczenia przysigego ukae si w 2007 r.

prawnego, a take prawnikw pracujcychw rodowisku midzynarodo-wym bd wykonujcych sw prac z wykorzystaniem przekadw teks-tw i dokumentw prawnych, dla ktrych profesjonalne tumaczenieprzepisw prawa i dokumentw prawnych jest niezbdnym elementempraktyki obrotu gospodarczego.

Do chwili obecnej nie byo na polskim rynku wydawniczym ksikikompleksowo traktujcej o przekadzie prawnym w aspekcie praktycz-nym, ktra mogaby suy jako podstawa w ksztaceniu tumaczy praw-niczych. Niniejsza publikacja jest skromn prb wypenienia tej luki.

Chciaabym take podkreli, e oprcz specjalizacji tumaczeniowejw Instytucie Lingwistyki Stosowanej (ILS) i w Katedrze Jzykw Specjalis-tycznych na Wydziale Lingwistyki Stosowanej i Filologii Wschodnioso

wiaskich Uniwersytetu Warszawskiego (UW), ktrej wanym elementems zajcia z terminologii prawnoustrojowej i przekadu prawnego (studiadzienne i zaoczne), od 1'998 roku przy ILS UW dziaa InterdyscyplinarnePodyplomowe Studium Ksztacenia Tumaczy (IPSKf), ktre jest najwaniejszym orodkiem ksztaccym tumaczy w zakresie przekadu prawne-go i sdowego. Oprcz tego orodki uniwersyteckie w Polsce - m.in.

. w Poznaniu, Krakowie i odzi - ksztac w tym zakresie tumaczy spe-cjalistycznych na studiach podyplomowych. Elementy lingwistyki obecne

s take w badaniach podejmowanych na polskich uczelniach z zakresuteorii prawa na wydziaach prawa, ale take np. na kierunkach dzien-nikarskich.

W tym 'miejscu chciaabym szczeglnie podzikowamojemu prze-wodnikowi naukowemu, Pani Profesor Annie Duszak, za dotychczasowpomoc, cenne rady i czas powicony zwaszcza na dyskusje merytorycz-ne. Serdecznie dzikuj rwnie Panu Profesorowi Andrzejowi Malinow-skiemu z Wydziau Prawa i Administracji UW za konsultacj rozdziaw1. i 5. oraz yczliwe uwagi. Dzikuj rwnie recenzentom mojej pracyPani Profesor Barbarze Kielar i Pani Profesor Alicji Pisarskiej oraz wszyst-kim, ktrzy pomogli mi dostrzec meandry przekadu prawnego. Na zakoczenie pragn podzikowa moim Bliskim za wsparcie, yczliwo i cier-pliwe znoszenie mojej pasji naukowej i zawodowej.

Waciwoci polsldego dyslmrsllprawnego

Jzyk prawny jest chodny. rezygnuje z wszelkiego tonu uczuciowego; jest. ostry i s:or-stki: rezygnuje z wszelkiego uzasadnienia; jest zwizy: rezygnuje z wszelklefJo zamiarupouczania/o

Gustaw Radbruch. Zarys filozofii prawa.prze. Czesaw Znamierowski. Ksigarnia

Powszechna. Warszawa-Krakw 1938. S. 154.

Badania nad jzykiem prawa, pocztkowo o charakterze termino-logicznym, podejmowali ju od XVIII wieku prawnicy i historycy prawa,za w mniejszym zakresie jzykoznawcy (por. szerzej Lizisowa 1986;Zajda 2001: 7-10; Szczepankowska 2004a: 35-37 i cytowana tam lite-ratura; Haas 1995: 13, bibliografia w przypisach 14, 26; jopek-Bosiacka2003: 53-57). Wspczeniebadania historyczne nad polskim jzykiemprawa rwnie znajduj si w polu zainteresowajzykoznawcw(np. Zajda 1990, 1997, 1999, 2001; Lizisowa 1995; Szczepankowska2004). ,

Obecnie badania dotyczce wspczesnej terminologii prawnej sprowadzone przez prawnikw, a take lingwistw, zarwno o charak-terze oglnym (Peczenik 1969; Ziembiski 1972; Gizbert-Studnicki 1983;

Haas 1995; Kierzkowska 2002; Malinowski 2006); jak i w odniesieniu dokonkretnych dziedzin prawa. Przykadowo B. Kielar (1973) i B. Walczak

1 Bdnie zacytowano u' Wrblewskiego (1948: 101).

(2001) skupili si na terminologii prawnoustrojowej, W. Wolter (1972),T. Gizbert-Studnicki (1982), R. Sarkowicz (1985) - prawa karnego,a Z. abiski (1983) - prawa cywilnego.

Cechy syntaktyczne stylu administracyjno-prawnego byy obiektemwielu bada, gwnie jzykoznawczych, prowadzonych m.in. przezT. Majewsk (1968), H~ Kurkowsk i S. Skorupk (1966), A. Malinowskiego(1980), T. Gizberta-Studnickiego (1986) oraz M. Wojtak (1992).

Analiza literatury z dziedziny polskiego dyskursu prawnego wskazujena brak opracowa szczeglnie z zakresu pragmatyki, analizy aktwmowy, lingwistyki kognitywnej itd. Luki tej nie wypeniaj dotd niepub-likowane prace doktorskie W. Kwarciskiego 2002 czy A. jopek-Bosiackiej2003. Performatywno tekstw prawnych opisa L. NOwak (1968b)i E. Grodziski (1980), perswazj za w jzyku prawnym i praw-niczym zajli si T. Zgka i M. Zieliski (2003). Dyrektywno i logikdeontyczn charakteryzowali m.in. Z. Ziemba (1968), T. Gizbert-Studnicki(1983) oraz M. Zieliski (1992). Przedmiotem wielu bada teoretyczno-prawnych bya te interpretacja tekstw prawnych (np. Wrblewski 1966;Nowak 1968a, 1970, 1973; Gizbert-Studnicki 1978; Zirk-Sadowski 1981;Zieliski 1972; Sarkowicz 1995; Leszczyna 1997), definiowanie pojprawnych (Ziembiski 1993; Patryas1997), a take zagadnienia aksjologii(Ziembiski 1990; Zirk-Sadowski 1981, 1984). ' '

Od pewnego czasu obserwuje si zainteresowanie polskich nauko-wcw badaniami jzykoznawczymi nad komunikacj administracyjno-

-prawn, genologi, czyli nauk o gatunkach tekstw nawizujc dogatunkw mowy Bachtina. (1986) i gemw mowy Wierzbickiej (1983).Z powodzeniem zrekonstruowano takie gatunkowe wzorce tekstowejak

, testament (migrodzka 1997) czy gatunki administracyjne (Malinowska2001).

Naley podkreli, e jzyk prawa jest analizowany z punktu widze-nia teorii prawa raczej za pomoc narzdzi logiki formalnej, semiotykilogicznej i filozofii jzyka ni narzdzi wykorzystywanych przez jzykoznawcw. Nastpn istotn rnic w perspektywach badawczych jest,zjednej strony, konstruowanie formalnego modelu jzyka (o charakterzenormatywnym i preskryptywnyin) pozbawionego dwuznacznoci i nie-

cisoci, a tym samym prawnicza interpretacja tekstw prawnych bezwykorzystania kontekstu (Zirk-Sadowski 1984: 16; por. take Gizbert--Studnicki 1972; Woleski 1967). Z drugiej strony, przedmiotem badaJzykoznawczychjest opis jzyka/Btj\jciU deSkryptywiStyCZ;

\5!V ,,'II,

Im'

nauk historyczno-prawnych

JZYK PRAWNICZY

~

popularnonaukowy

literatury naukowej

dYdalcty~praktyczno-naukowy

przepisw prawnych norm prawnych praktyki prawniczej nauki

A..postpowa sdowych i quasi-sd~ P7"ei

rezultatw postpowa lub ich uzasadnie

.:

, Tablica 1.1. Kategoryzacja jzykw prawnych i prawniczych wedug M. Zieliskiego

. ".0:'0

." ':.. .

/~JZYK PRAWNY

A

Dodatkowo M. Zieliski (1999: 71-72) zaproponowa wyrnienie~U1..gl:; .. jzykw okooprawnych, uszeregowanych w kolejnoci od najbliszych

jzykom prawniczym do najdalszych:

na poziomie semantycznym, syntaktycznym i pragmatycznym, tj.z uwzgldnieniem kontekstw jzykowych i pozajzykowych, a wictake wieloznacznoci i okazjonalnoci (Szczepankowska 2004a: 39, 41;por. take Szczpankowska 1999).

W polskiej teorii prawa u podstaw rozrnieniajzyka prawnegoi prawniczego ley dychotomiczny podzia dokonany w 1941 roku przezprofesora prawa i postpowania karnego BronisawaWrblewskiego,i opisany w pracy opublikowanej pomiertniew 1948 roku na podstawie

rkopisu pod tytuemjzyk prawny i prawniczy (Wrblewski 1948). Jzykprawny to jzyk ustawodawcy, jzyk, ktrego gwnym rdem sprzepisy prawne (Wrblewski 1948: 56), jzyk prawniczy za to jzyk,ktrym posuguj si prawnicy, majcy do czynienia z prawem (Wrb-lewski 1948: 136), przy czym oba te jzyki s wewntrzniezrnicowane (Wrblewski 1948: 104, 141). "Stosunek jzyka prawniczego doprawnego jest odtwarzajcyi przetwarzajcy" (Wrblewski 1948: 140).Jzyk prawniczy jest wic metajzykiemw stosunku do jzyka praw-nego, a ich rozrnienie zostao dokonane na podstawie kryterium pod-miotowego. Co ciekawe, ju Zbir praw sdowych z 1778 roku, zwanyKodeksem Andrzeja Zamoyskiego, take rozrnia jzyk prawny i jzykprawniczy, jednak bez stosowania tych terminw (por. szerzej Szczepan-kowska 2004a).

Kolejne, znacznie bardziej szczegowe rozwaania na temat po-dziaw z uzasadnieniem przyjtych kryteriw podziau prowadzili m.in.J. Wrblewski (1956), Z. Ziembiski (1974), T. Gizbert-Studnicki (1972,1979, 1986), S. Kalinowski i J. Wrblewski (1987), M. Zieliski (1999).Przykadowo w ramach jzyka prawnego wyrniono jzyk przepiswprawnych i jzyk norm prawnych (Ziembiski 1974: 27), a jzyk prawniczypodzielono na jzyk praktyki prawniczej i jzyk nauki prawa (Opaeki Wrblewski 1969: 40). T. Gizbert-Studnicki (1972: 224) zaproponowanawet wprowadzenie zbiorczego terminu jzyk prawny sensu largo naokrelenie jzykw prawnego i prawniczego. W niniejszej ksice takimzbiorczym- uoglnionym pojciem bdzie jzykprawa.

WspczenieMaciej Zieliski (1999: 50-72) wprowadzi kategoryza-cj jzykw prawnych i prawniczych w oparciu o podzia zaproponowanyprzez BronisawaWrblewskiego, ktr zilustrowano w tablicy 1.1.

a) jzyka urzdnikw;b) jzykw poszczeglnych dyscyplin pomocniczych prawa' lub prawo-

znawstwa, takich [jak logika prawnicza, kryminologia, wiktymologia,kryminalistyka, medycyna sdowa, psychiatria sdowa;

c) jzykw politykw i dziennikaryrozprawiajcych o prawie i sprawachz nim zwizanych;

d) jzykw obywateli poruszajcych kwestie prawne(por. take Zieliski 2004, gdzie odstpiono od opozycji jzyk prawny- jzyk prawniczy! i zastpiono j, w sposb szkicowy, opozycj jzykprawny - jzyki okooprawne).

Podzia jzykw prawnych i prawniczych wprowadzony przezM. Zieliskiego (1999) z punktu widzenia przekadu prawnego wydaje

si by wystarczajcy,(zob. tablica 1.1.), dodatkowe za jego przyblienia,podziay i szczegowe rozwaania" take polemiczne, teoretykw prawanie zostay zamieszczone ze wzgldu na ograniczone ramy niniejszej

ksiki (por. np. Ehrlich 1955: 383; Kalinowski i Wrblewski 1978: 1-14,1987; Lang 1962: 81; yczywek 1960; Malinowski 1980; Opaek 1969,1985; Woleski 1967; Wrblewski 1969, 1973, 1979; Zakrzewski 1964;Zieliski 1972; Ziembiski 1964, 1974: 211; Polski sownik prawniczy. Hasapodstawowe (wersja robocza) 1969: 22-25 - hasa: jzyk prawny i jzykprawniczy, Ziembiski 1985a i 1985b).

Polskie badania jzykoznawcze koncentruj si gwnie na badaniachnad jzykiem prawa w ramach stylistyki, a wic typologii odmian wspczesnego jzyka polskiego. Styl ten wyodrbnianyjest przez rnych auto-rw jako: kancelaryjny, urzdowy, urzdowo-kancelaryjny, administracyjny,administracyjno-prawny (Furdal 1973; Klemensiewicz 1961;Skubalanka1984; Wiko 1987, Gajda 2001), jedynie H. jadacka uywa innego okrelenia: styl prawny i/lub prawniczy (2002: 11). Warto zauway, 'e jzykprawa nie jest uznawany przez jzykoznawcwza kategori autonomiczni traktowany raczej jako funkcjonalny i sytuacyjny wariant jzyka urzdowego (Wojtak 2001) bd styl na pograniczu stylu naukowego i urzdowego (Jadacka 2002: 115; jadacka 1996: 112) - por. szerzej na tematltatusu jzyka prawnego M. Zieliski (1999: 50'i cytowana tam bibliografia).L~; jadacka (2002: 10-11) zwraca uwag, e nie mona mwi o "jzykup;awnym" w takim samym sensie, w jakim mwi si o jzyku polskim,

poniewa nie zawiera waciwej tylko sobie gramatyki, a jedynie swoistterminologi oraz zasb charakterystycznych zwrotw (frazeologizmw).

Std mona mwi jedynie o stylu prawnym-i/lub prawniczym, ktry mieci

si w obrbie odmian specjalnych polszczyzny oglnej. jak zobaczymy,dalej, rnic wiadczcych o znacznej autonomii jzyka prawa jest nieco

wicej. W ostatnich opracowaniach zwraca si te uwag na wewntrzndyferencjacj stylu urzdowego iw ramach tego stylu wyrnia, obok styluwypowiedzi kancelaryjnych (stylu urzdowo-kancelaryjnego), styl aktwprawnych (styl prawno-urzdowy), np. u M. Wojtak (2001: 155).

Na kanwie wspomnianego podziau B.Wrblewskiego (1948) B. Haas(1995: 39-44), obok jzyka prawnego i prawniczego, dodatkowo wyrnia funkcjonalne odmiany jzyka: socjooperatywny jf/zyk zawodowy (np.tekst opinii prawnej, protok rozprawy) i gwarf/ prawnicz (jako przykadypodaje "apostoowie" - awnicy czy "nakaz" ..,. postpowanie nakazowei upominawcze, chocia z moich obserwacji wydaje si, e bardziej typo-we wyraenia argonowe to np. "w nie-procesie", czyli w postpowaniunieprocesowym, wyrok "w zawiasach" - wyrok w zawieszeniu). Mimo

e podzia zaproponowany przez B. Haas moe budzi zastrzeeniaz punktu widzenia kryteriw przyjtej typologii oraz uywanych poj(por. Kwarciski 2002: 71-73, 77-84), wskazuje on na zmiany w per-

, spektywie bada nad polskim jzykiem. prawa, implikujc tym samymrosnce zainteresowanie badaniami w ramach pragmalingwistyki.

Wspczeni bada~ze wyrniaj rne cechy tekstw prawnych,ktre mona podzielic na trzy kategorie:1) komunikacyjne: precyzyjno (Wojtak 2001: 162-164), zrozumiao

(Wojtak 2001: 167-170); logika wywodu, adekwatno do przedmiotuopisu/rzeczowo (ladacka 2002: 115),

2) jzykowe: dyrektywno (Wojtak 2001: 157-159) / kategoryczno(jadacka 2002: 115;jadaclca 1996: 112), standaryzacja (Wojtak 2001:165-167), terminologiczno (Haas 1995) i

3) stylistyczne - zalene od gatunku wypowiedzi i cech indywidualnych:bezosobowo (Wojtak 2001: 160-161) lub (nadmierna) skrtowozwizana z deniem do precyzji wypowiedzi. Przykadowo art.4 2 kk stanowi, e: ,Jeeli wedug nowej ustawy czyn objty wy-rokiem zagroony jest kar, ktrej grna granica jest nisza od karyorzeczonej, wymierzon kar obnia si do grnej granicy ustawo-wego zagroenia [wyrnienie- A.j.B.] przewidzianego za taki czynw nowej ustawie". Ustawowe zagroenie oznacza vi istocie kar,jak ustawodawca przewiduje wobec sprawcy przestpstwa.Kolej-nym przykadem skrtowoci, a nawet anakolutem jest element de-finicji przestpstwa z art. 1 kk: " ... czyn zabroniony pod grob

Dobr ilustracj dla powyszego twierdzenia wydaje si by przykad,ktry podaje M. Zieliski (2002: 95-96). Sens dwch wyrae:1) Ksika ley na stole.

'2) Na stole ley ksika.jest wypadkow znaczenia poszczeglnych elementw i szyku, a wiczastosowanych regu skadni. Zdanie 1. informuje o tym, gdzie ley

ksika, za zdanie 2. o tym, co ley na stole, zgodnie z zasadamirozczonowania zdania na czon wyjciowy (temat, datum) oraz czon

rozwijajcy(remat, novum), a wic czon, ktry komunikuje now infor-macj.

W odniesieniu do tekstw prawnych, porwnujc zwroty:3) "minister wyda wykaz (...)" i4) "wykaz wyda minister"rnica ta, a wic relacja pomidzy tematem i rematem, ma fundamen-talne znaczenie. Zwrot 3. oznacza bowiem koniunkcj dwch zwrotw:"minister ma kompetencjdo wydania wykazu" i "minister ma obowizek wydania wykazu", za zwrot 4. znaczy tylko tyle, e to minister makompetencje do wydania wykazu, a nie kto inny (Zieliski 2002: 96).

Znajomo tych rnic znaczeniowych umoliwia waciw interpretacji wybr stosownego ekwiwalentu w postaci np. czasownika modalnego.

Przykadowo w zwrocie 3. bdzie to w tumaczeniu na angielski "rheminister shall issue..." w znaczeniu preskryptywnym, za w zwrocie 4.raczej "the minister is authorised to issue..." w ujciu deskryptywnym,o czym bdzie mowa poniej.

W tym miejscu warto zwrci uwag, e istniej dwa poziomy in-terpretacji tekstu prawnego. Po pierwsze, s one istotnym czynnikiem

rnicujcym jzyk prawny i prawniczy. Zygmunt Ziembiskiw hasach, do Polskiego sownika prawniczego (1969: 23-25) charakteryzuje jzykprawny jako jzyk preskryptywny, w ktrym zwrot "A czyni C" powinien

2 Nieco bardziej skomplikowanym sposobem oceny trudnoci tekstw jest test F1escha- Flesch Reading Ease Test (Tiersma 1999: 225-226). Jest on wykorzystywany do badaniaumw ubezpieczeniowych, ktre zgodnie z amerykaskim prawem stanowym musz by

zrozumiae dla konsumentw. Test Flescha mona zapisa nastpujcym wzorem:Z(F) = 206,835 - (1,015 x Lsw +84,6 xLsyl), gdzie: Lsw to rednia liczba wyrazw w kadymzdaniu tekstu, Lsyl to rednia liczba sylab w kadym wyrazie tekstu. Jeeli liczba Z(F)wynosi 100, oznacza to, e tekst jest bardzo prosty. Test zrozumialy (napisany plain English),

wedug Flescha, to taki, gdzie Z wynosi co najmniej 65 (np. w stanie Floryda wymaganeminimum dla umw to 45). Dla wielu badanych tekstw prawnych liczba Z bya ujemna(por. Tiersma 1999: 226 za Bensonem 1985). Test Flescha by rwnie krytykowany z uwagina przyjte zaoenie, jakoby dugo zda i wyrazw bya bezporednio zwizana zezoonoci tekstu prawnego i prawniczego.

kary...", a wic czyn za popenienie ktrego ustawodawca przewi-dzia okrelon kar. '

Ad - r- , [~ech jzyka prawa, czsto podnoszongwnie przez; nieprawnikwjest (nie)zrozumiaotekstw prawnych. Zdaniem jzykoznawcw sto-sunkowo atwo mona okreli stopie zrozumiaocidowolnego tekstu,ktry wyraa si,liczb Z zgodnie ze wzorem:

Z = Ls + Lw,

gdzie: Ls to przecitna liczba wyrazw powyej 8 liter wrd 100 wyra-zw tekstu, a Lw to przecitna dugo zdania (od kropki do kropki)mierzona liczbwyrazw. Gdy liczba Z przekracza 50, to wwczas mamydo czynienia z tekstem trudnym (Gajda 2004: 29). Biorc pod uwag

powyszekryterium, teksty prawne s uznawane za trudne, np. dla Kon-stytucjiRl' z 1997 r. liczba Z wynosi 57, dla Kodeksu cywilnego - 65, dla

podrcznikw prawniczych - rednio 63-68. S. Gajda (2004: 29) porw-nuje liczb Z dla tekstw prawnych i prawniczych z innymi rodzajamitekstw: teksty artystyczne - rednio 43, teksty naukowe (stanowice

czsty punkt odniesienia dla tekstw prawnych) - 50-60. Z pewnociliczba Z jest tylko jednym ze sposobw oceny trudnoci tekstu, a dugowyrazw i zda z pewnoci nie zawsze decyduje o poziomie zrozumie-nia tekstu prawnego",

Poza wskazywanymi tu cechami jzyk prawny niewtpliwiewyrniasi szczeglnymi reguami jzykowymi i interpretacyjnymi, a ich nie-

znajomo moe przede wszystkim implikowa niezrozumienie tekstu.Mona si o tym przekona, analizujcchociabyprzykadyzaczerpnitez M. Zieliskiego.

l"I

Zniezwpcznie zawiadomi Q tym osob uprawniondo odbioru rzeczy.

A O nKto znalaz rzecz zgubion. powinien

:;odczytywane s na poziomie dyrektywnym jako przepisy wysawiajcenormy prawne. .

." Proces interpretacji (wykadni) tekstu prawnego zakada zatem roz- rnienie przepisw prawnych i norm prawnych. Przepis prawny to jed-nostka redakcyjna aktu normatywnego graficznie wyodrbniona przez

prawodawcw postaci artykuu, paragrafu, ustpu itd.; najczciej zdanie w sensie gramatycznym (por. szerzej w: np. Lewandowski, Malinowski,

Petzel 2004: 170). Przepis prawny nie jest tosamy z norm prawn.Norma prawna to taka norma postpowania,ktra stanowic najmniejszyi caociowy element systemu prawa okrela podan przez prawodawc

regu zachowania danego podmiotu (czyli adresata normy - szerzej naten. temat w: np. Lewandowski i in. 2004: 142-143; Ziembiski 1995:106-119). Po drugie, interpretacja tekstu prawnego musi uwzgldniafakt, i wykadnia polega na odtwarzaniu norm prawnych z przepiswprawa. Z punktu widzenia procesu tumaczenia zatem poprawne tumaczenie tekstu prawnego to takie, ktre nie znieksztaca treci normprawnych zawartych w tekcie prawnym.

Konieczne jest zatem przyjcie zaoenia o normatywnoci tekstwprawnych. Zinterpretowanie przepisu art. 355 zd. 1 Kodeksu postpowania karnego: "Rozprawa odbywa si jawnie" nie jest moliwe bez

uprzedniej wiedzy prawniczej o sposobie wyraania nakazu-skierowanegodo podmiotu przeprowadzajcegorozpraw, aby dopuci do udziauwszystkie zainteresowane podmioty (por. Zieliski 2002: 11f).

W celu zilustrowania relacji pomidzy norm a przepisem M. Zieliski (2002) szczegowo opisuje rozczonkowanie norm w przepisachprawnych: syntaktyczne i treciowe. Rozczonkowanie syntaktycznenorm to stosunkowo atwa do odtworzenia nawet dla laika metodastosowana przez ustawodawc.Wysowionaw przepisach prawnych nor-ma prawna zawiera cztery elementy syntaktyczne:

IA (adresat) IO (okolicznoci) In/z nakaz/zakazlZ (zachowanie si)Struktura syntaktyczna/jzykowa poniszego przykadu z art. 183

1 zd. 1 kc:

Powyszy sposb opisowego formuowaniatekstw prawnych zostauksztatowany przez wielowiekowtradycj prawn (por. szerzej Szcze-pankowska 2004a). J?I~o przyczyn M. Zieliski (2002: 100) wskazuje m.in.zapewnienie kondensacji tekstu, a wic jego skrtowoci, aby na jegopodstawie mona byo ustali normy postpowaniadla moliwie najwikszej liczby sytuacji faktycznych (por. take Zieliski 1999: 55-56,Ziem-

biski 1995: 229-230 oraz Zieliski 2002: 103-126 na temat rozczonkowania syntaktycznego i treciowego norm W przepisach prawnych).Nie zmienia to faktu, i w obrocie prawnym tak sformuowane teksty

na poziomie deskryptywnym odczytywany jest jako informacja o wiecie,w ktrym za zabjstwo grozi kara (zgodnie z wypadkow znaczenia swi regu skadni). Na poziomie dyrektywnym (w ujciu Ziembiskiego- preskryptywnym) ustawodawca ustanawia zakaz zabijania, a nadtonakazuje za zabjstwo ukara (Zieliski 2002: 98). Jest to wic poziom;na ktrym odbywa si interpretacja tekstu prawnego, co wymaga okrelonej wiedzy pozajzykowej.

Kto zabija czowieka,podlega karze [wyrnienie-A.J.B.] pozbawienia wol-noci na czas nie krtszy d lat 8. karze 25 lat pozbawienia wolnoci albo karzedoywotniego pozbawienia wolnoci.

by interpretowanyljako "A powinien czyni C". Z kolei jzyk prawniczyjako metajzykw stosunku do jzyka prawnego jest jzykiem deskryp-tywnym. Std zwrot ;,A powinien czyni C" w jzyku prawnym jestinter-pretowany W kategoriach normy prawnej, natomiast w jzyku praw-niczym stanowi tylko opis normy obowizujcejw opisywanym systemieprawnym. Po drugie, inna jest interpretacja zwrotw prawnych na obupoziomach: deskryptywnym i preskryptywnym. W ujciu R. Sarkowicza(1995), art. 148 1 kk:

uwypukla poszczeglne elementy normy, za w celu ich odnalezieniawystarczy,' jak si wydaje, oglne zaoenie na temat normatywnocijzyka prawa (por. szerzej Zieliski 2002: 103-114). Oczywicie zdarza

si, e dla osignicia maksymalnej skrtowoci nie zawsze cztery ele-menty znajduj si w jednym przepisie. Czsto okrelenie adresata i oko-

licznoci jest umieszczane w innych przepisach po to, aby unikn po-wtrze.

Przykadowo uzupenieniem przepisu art. 64 ust. 1 ustawy - Prawoo aktach stanu cywilnego:

Zgon osoby naley zgosi najpniej w cigu trzech dni od dnia zgonu,

w ktrym brak jest okrelenia adresata, s art. 65 ust. 1:

Do zgoszenia zgonu s obowizani w kolejnoci: 1) maonek lub dzieci zmar-ego, 2) najblisi krewni lub powinowaci. 3) osoby zamieszkae w lokalu. w kt-rym nastpi zgon. 4) osoby. ktre byy obecne przy zgonie lub naocznie sio nim przekonay, 5) administrator domu: w ktrym nastpi zgon.

i art. 65 ust. 2: .

Jeli zgon nastpi w szpitalu lub innym zakadzie, do zgoszenia zgonu jestobowizany szpital lub zakad.

Z kolei rozczonkowanie treciowe norm wymaga ju pewnej wiedzyspecjalistycznej przy interpretacji przepisw. Dla przykadu dwassiadujce ze sob przepisy Kodeksu postpowania karnego, bdce para-grafami tego samego artykuu, art. 379 1 kpk:

o AGdy sd wchodzi na sal lub j opuszcza, wszyscy obecnin+Zwstaj,

i art, 379 2 kpie

n+Z A OWstaje rwnie kada osoba. do .ktrej sd si zwraca lub ktra do sdu przema-wia, chyba e przewodniczcy zwolni j od tego obpwizku

.mimo i dotycz tego samego zachowania Z, a wic pozycji stojcej. podczas rozprawy, stanowi dwa odrbne przepisy, poniewa przewiduj

rnych adresatw i rne okolicznoci (por. szerzej Zieliski 2002:114-126).

Innym przykadem form wyraania okrelonychtreci wyksztaconychw prawznawstwie, w praktyce prawniczej bd legislacyjnej jest cyto-wany ju przykad art. 148 kk, ktry w typowy dla tekstw prawnychsposb, zwaszczaw dziedzinie prawa karnego, odnosi si do adresatanormy:

Kto zabija czowieka. podlega karze pozbawienia wolnoci mi czas nie krtszyod lat 8. karze 25 lat pozbawienia wolnoci albo karze doywotniego pozbawie-nia wolnoci.

Waciw interpretacj powyszego artykuu umoliwia 144 ust.11 Zasad techniki prawodawczej, ktry stanowi:

Jeli norma ma by adresowana do kadej osoby fizycznej, adresata tej normywskazuje si wyrazem ..kto".

oraz 145 ust. 1 Zasad techniki prawodawczej:Jeeli norma ma znajdowa zastosowanie we wszystkich okolicznociach, w prze-pisie prawnym nie okrela si okolicznoci jej zastosowania.

Cytowany wczeniej art. 148 kk jest te dobrym przykadem kon-densacji tekstu poprzez kondensacjnorm prawnych (tzw. normy sprz

one). Przepis art. 148 kk zawiera dwie normy postpowania: sank-cjonowan, czyli zakazujc kademuczowiekowi We wszelkich okolicz-

nociach zabi innego czowieka oraz sankcjonujc, a wic nakazujcsdowi 'ukaranie kogo, kto zabi czowieka (Zieliski 1999: 56).

Inny typ kondensacji obserwujemy w przepisach procesowych, zwaszcza w przepisach postpowania cywilnego. W artykule 209 kpc pod-

krelone sformuowanie:

Kada ze stron moe w pimie procesowym da przeprowadzenia rozprawyw jej nieobecnoci.

. odnosi si zarwno do powoda, jak i do pozwanego, chocia przepisten wyraa tylko jedn norm kompetencyjn w tym sensie, e przy-

suguje ona wymienionym podmiotom odrbnie (por. take Zieliski2002: 129-130).

Podobnie wart. 87 kpk:

Strona inna ni oskarony moe ustanowi penomocnika

dotyczy na przykad oskaryciela posikowego, oskaryciela prywatnego.Uycie zaimka upowszechniajcego..kady", jak w przykadzie "ka

da ze stron", nie jest w tekcie prawnym konieczne - wystarczyobynapisa jak w art. 226 kpc "strony" lub art, 217 1 kpc "strona". W pol-skiej kulturze redagowania tekstw prawnych oraz w przyjtym sposobieinterpretacji tekstu iobowizuje zasada, e pominicie zwrotu uoglnia-jcego kwantyfikacj nie wpywa na odniesienie danej nazwy do kadegoz jej desygnatw, o czym mwi. rwnie 144 ust. 3 Zasad technikiprawodawczej (Zi~liski 2002: 147; Wronkowska i Zieliski 2004:276-277). W zwizku z tym naoenie na strony procesowe jakiego

obowizku lub przyznanie im pewnej kompetencji, nawet bez uyciazwrotu ..kady", i tak odnosi si do kadej ze stron. Niepotrzebne jestnawet uycie liczby mnogiej, jak w przykadzie art. 226 kpc:

Od zarzdze przewodniczcego wydanych w toku rozprawy strony mog od-woa si do sdu. --

poniewa uycie liczby pojedynczej i tak zapewnia kwantyfikacj ogln(..kady"). W przypadku uycia liczby pojedynczej "strona", np. art. 217 1 kpc:

Strona moe a do zamknicia rozprawy przytacza okolicznoci faktyczne i do-wody na uzasadnienie swych wnioskw lub dla odparcia wnioskwi twierdze strony przeciwnej. z zastrzeeniem niekorzystnych skutkw. jakiewedug przepisw niniejszego kodeksu mog dla niej wynikn z dziaania nazwok lub niezastosowania si do zarzdze przewodniczcego i postanowiesdu.

nawet jeli s dodatkowe okrelenia modyfikujce, np. art. 252 kpc:Strona. ktra zaprzecza prawdziwoci dokumentu urzdowego. albo twierdzi. ezawarte w nim owiadczenia organu. od ktrego dokument ten pochodzi. sniezgodne z prawd. powinna okolicznoci te udowodni.

naley odczyta w nastpujcy sposb: ..kada strona, ktra...".

Naley wskaza na jeszcze jedn rnic midzy uyciem "kady" jako. kwantyfikatora odnoszcego si do caej grupy desygnatw a uyciem "kady" jako nazwy (logicznej) na okrelenie ..kadego czowieka", co czstostosuje si w przepisach konstytucyjnych dotyczcych zwaszcza wolnoci

.i praw czowieka. W obowizujcej Konstytucji RP prawodawca odrninormy, w ktrych adresatami s nie tylko obywatele, ale wszyscy ludzie(Zieliski 2002: 148). Porwnujc dwa 'artykuy Konstytucji, art. 57 zd. 1:

Kademu zapewnia si wolno organizowania pokojowych zgromadze i uczes-tniczenia w nich.

oraz art. 61 ust. 1 zd. 1:

Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o dziaalnoci organw wadzypublicznej oraz osb penicych funkcje publiczne.

zwraca uwag na rozrnienie norm, w ktrych adresatami s wszyscyludzie, riie tylko obywatele (art. 57 Konstytucji) oraz takich, ktre dotyczjedynie obywateli (poprzez eksplicytne uycie tego okrelenia,jak wart.61 Konstytucji). Wyjtkiem od konwencji stosowanej w Rozdziale II Kon-stytucji jest art, 38: ..Rzeczpospolita Polska zapewnia kademu czowiekowi prawn ochron ycia". Zadecydoway o tym, zdaniem M. Zieli-skiego (2002: 148), wzgldy ideologiczne. .

Angielskie tumaczenie Konstytucji RP w sposb czytelny rozrniaadresatw norm, uywajc everyone wart. 57 ("The freedom of peacefulassembly and participation in such assemblies shall be ensured to every-one") i a citizen wart. 61 (,,A citizen shall have the right to obtain infor-mation .."). Nie do koca konsekwentne jest 'tv tym wzgldzie tumaczenie art. 38 Konstytucji RP, ktre brzmi: ..The Republic of Poland shallensure the legal protection of the life of every human being".

Podsumowujc wtek skrtowoci i kondensacji tekstu, naley za-znaczy, e te dwie cechy w znacznym stopniu wpywaj na unikanieredundancji skadniowej w tekstach prawnych. W celu uniknicia po-wtre czsto wydziela si elementy treciowe rnych norm prawnychi umieszcza w oddzielnych przepisach, zwykle wprzepisach oglnychdanego aktu normatywnego (zob. rozdzia 5.). Niedopuszczanie do skadniowej redundancji ley u podstaw zaoenia przyjtegow polskiej kul-turze prawnej, i przy interpretacji tekstu prawnegokady z elementwtreciowych tekstu prawnego jest elementem znaczcym i nie mona go

pomin (Zieliski 1999: 56).

Kolejn, niezwykle wan, cech tekstw prawnych jako tekstwspecjalistycznych jest obecno terminw fachowych. A zatem bez ich

znajomoci prawidowa interpretacja jakiegokolwiek tekstu prawnegostaje si wrcz niemoliwa.'

Charakterystyk sownika jzyka prawnego (przepisw prawnych)naleaoby rozpocz od zdementowania rozpowszechnionego wrdprawnikw pogldu, e w pierwszym rzdzie naley ustala znaczeniewyrazw i wyrae jzyka prawnego w ich sensie potocznym (domnie-manie jzyka potocznego). Wikszoci teoretykw prawa przypisuje bo-wiem inne znaczenie terminowi "jzyk potoczny" ni jzykoznawcy i trak-tuje go synonimicznie z terminem "jzyk oglny" (problem ten poruszajnp. Zieliski 1999: 57; Zieliski 2002: 132-139; Chodu 2004). Trzeba

powiedzie, e generalnie jzyk tekstw prawnych bazuje na jzykuoglnym w sensie uycia tych samych terminw w tych samych znacze-niach (Zieliski 2002: 138-139). Wyjtek stanowi definicje legalne, o kt-rychpdziemowa w rozdziale 5.

Budowanie jednoznacznoci czy precyzyjnoci tekstw prawnych tokonsekwentne stosowanie terminw prawnych, ktre s jedn z gwnych przyczyn niezrozumiaoci tekstw prawnych. Naley przy tym pa-A~ 23 mita o szczeglnej zasadzie, ktr rzdz si teksty prawne jako teksty

specjalistyczne, e do oznaczania jednakowych poj uywa si jednako-wych okrele, za rnych poj nie oznacza si tymi samymi okreleniami, a ktr powtarza 10 Zasad techniki prawodawczej. Jest tobardzo wana wskazwka dotyczca konsekwencji w przekadzie ter-minw prawnych, a wic konsekwentnego stosowania jednego, wybra-nego ekwiwalentu, przynajmniej w ramach danego tekstu lub tekstw

dotyczcych okrelonej dziedziny spraw oraz zakazu stosowania tychsamych terminw dla rnych poj. Ta zasada wiernoci semantycznejma o wiele wiksze znaczenie ni przy tumaczeniu innych tekstw spe-cjalistycznych. Zgodnie bowiem z przyjtymi reguami interpretacyjnymi"zwroty rnoksztatne zostan rnie odczytane" (Zieliski 1999: 59)niezalenie od intencji nadawcy (ustawodawcy). Przy czym zaimki anafo-ryczne (np. "ta sama kara") s wykorzystywane w tekstach prawnychbardzo ostronie, gwnie w obrbie jednego przepisu (Zieliski '1999:56). O szczeglnym wykorzystaniu anafory w angielskich tekstach praw-nych bdzie mowa w rozdziale 2~

.....1Wybr waciwego terminu stanowi zatem kluczow faz tumacze-

nia tekstu i wymaga okrelonego poziomu wiedzy fachowej,kulturowej

i jzykowej (w tym kompetencji translatorskiej). Dotyczy to zwaszczatekstw pochodzcychz rnych systemw prawnych i kultur prawnych,przy czym tumaczenie polskich tekstw prawnych, uksztatowanych'przez system prawa cywilnego, wyrosy na gruncie prawa rzymskiego,na jzyk angielski i odwrotnie, jest jednym z trudniejszych, jeli chodzio kombinacje jzykowe i moliwo porwnywania instytucji prawnychi zakresw semantycznych terminw. Bdzie o tym mowa przy analizietumaczenia rnych typw tekstw prawnych w dalszej czci ksiki.

Charakter jzyka polskiego jako jzyka fleksyjnego rwnie wpywana stosunkowo czste wystpowanie terminw zoonych, ktre nie

zostay jeszcze dokadnie zbadane przez jzykoznawcw(Lewicki 1988).Wiadomo jednak, e w komunikacji specjalistycznej stanowi one ele-ment konstrukcji nominalnych w tekcie, za porzdek elementw skadowych jest stay, a ich znaczenie e- (relatywnie) niezalene od kontekstu

(Haas 1995: 73). Terminy zoone bardziej precyzyjnie oddaj znaczeniepoj prawnych. Wikszo z nich, ze wzgldu na ekonomi jzyka,zawiera przynajmniej dwa terminy (proste), a maksymalna liczba elemen-tw skadowychwynosi cztery (por. analiza jakociowa B. Haas 1995:82-83,90 dot. 5118.terminw prawnych). Elementy skadowe terminw

. dwuczciowych s najczciej zapoyczeniami- z aciny, np. sentencja(wyroku) lub greki, np. system (penitencjarny).

Terminy zoone mog by kombinacj terminw i nieterminw (np.kara pozbawienia praw publicznych) lub wycznie terminw (kara kon-fiskaty mienia). Pierwsza kombinacja jest kombinacjczstsz, poniewazapewnia niezbdn produktywno i otwarto procesu tworzenia ter-minw prawnych.

Terminy zoone z czterech lub wicej elementw - zwykle formrzeczownikowych i przymiotnikowych, ktrych jest stosunkowo nieduo- maj nastpujc struktur: (x+y)+(z+t), np. (warunkowe zawieszenie)(wykonania kary) lub (x+y)+(z+t, s), np. (kara pozbawienia) (praw ro-dzicielskich lub opiekuczych) ,(Haas 1995: 72-84)..

Semantyczne zrnicowanie jzyka prawnego zazwyczaj jest wyni-kiem procesu zapoyczaniaw rny sposb przez prawo terminw ogl-nych (por. np. definicje realne Filozofia a nauka. Zarys Encyklopedyczny,Wrocaw 1987, 80-82, o ktrych wicej w rozdziale 5.). Boena Haas.(1995: 25) podaje dwa ciekawe przykady, uywane w jzyku oglnymsynonimicznie: "poyczy" i "uyczy". Jednake w jzyku prawnym majone rne znaczenie. "Poyczenie", zgodnie z art. 720 kc, oznacza, e

'; j

El

ter zamierzony (por. take Rosenne 1983: 783 na temat traktatw midzynarodowych; arevi 1997: 204 na temat konwencji i umw midzynarodowych; Ramberg 1992: 107 oraz rozdzia 2.).

Zwroty niedcokrelonenaley te odrni od tzw. klauzul general-nych, czyli zwrotw szacunkowych o charakterze ocennym, np. "dobrawiara", "zasady wspycia spoecznego" itd. (Zieliski 2002: 172-174i cytowana tam literatura), ktre odwoujsi do pozaprawnego systemunormatywnego i systemu wartoci. Zwroty szacunkowe su rwniezwikszeniu elastycznoci tekstu prawnego.

Wyjtkiem od zamierzonej niedookrelonocijest stosowanie eufe-mizmw. Dotyczy to, jak pisze Zieliski (1999: 60), zwaszcza sfery prawarodzinnego. Ustawodawca w tym przypadku nie posuguje si neutralnymwyraeniem "stosunek pciowy" czy te "wspycie cielesne", ale stosuje

. wieloznaczne, i co nietypowe, nacechowane okrelenie "obcowa z kim"(art. 85 kro 1: "Domniemywa si, e ojcem dziecka jest ten, kto ob-cowa z matk dziecka nie dawniej ni w trzechsetnym, a nie pniej 'niw sto osiemdziesitympierwszym dniu przed urodzeniem si dziecka.").Za eufemizmy w jzyku prawnym mog te by uznane zwroty ,,;zabrcudzego mienia w celu przywaszcznia" (art. 278 kk) zamiast "kradzie-

y", "kara pozbawienia wolnoci" (np. art. 32 kk) zamiast "kara'wizienia" czy "zabi czowieka ze szczeglnym okruciestwem" (art. 148 2 kk) zamiast "zamordowa" (pisze o tym Zieliski 2002: 175-176).

Przedostatnim elementem dotyczcym leksyki tekstw prawnych, naktry chciaabym zwrci uwag, jest fakt wystpowania neologizmw,nie tylko w odniesieniu 90 jzyka oglnego, ale take w odniesieniu dostosowanego jzyka prawnego. Zieliski (2002: 180-181) wyrnia trzytypy neologizmw: znaczeniowe (neosemantyczne), np. "omijanie" w ustawie - Prawo

o ruchu drogowym;' . sownikowe (leksykalne), np. "roboczogodzina";

. frazeologiczne, np. "list elazny", "wina nieumylna"... O ksztatowaniu znacze terminw prawnych bdzie mowa w czci

, dotyczcej definicji legalnych w rozdziale 5."~ Charakterystycznym elementem tekstw prawnych jest te uywanie.aciny.Warto podkreli, e pomimo tego, e znajomo aciny wrd'., C; prawnikw nie jest ju tak powszechna jak nawet w XIX wieku, kiedy to

iJ,W. Bandtkie w 1812roku opublikowaRewizj nowomiejsk,jeden zpro-.jektw prawa chemiskiego, bez tumaczenia na jzyk polski, uzasad-

otrzymamy z powrotem rzecz tak sam (tego samego rodzaju), ale niet sam, poniewa mona "poyczy" jedynie pienidze lub rzeczy ozna-czone co do gatunku. Natomiast "uyczenie", na podstawie art. 710 kc,oznacza, e powinnimy otrzyma t sam rzecz (oznaczon co do to

samoci). Std te zwrot: "wypoyczenie"ksiki. nie jest cisy z praw-nego punktu widzenia, poniewa sugeruje "umow poyczki" (art, 720kc), ktra nie zobowizuje czytelnika do zwrotu takiej samej ksiki, nie

mwic ju o tym, e w sensie prawnym w takiej sytuacji taka umowaw ogle nie mogaby by wykonana.

Dodatkowtrudno przy analizie tekstw prawnych, poza termina-mi prawnymi, stanowi ich niejednorodno w obrbie rnych gaziprawa (Zieliski 19;99: 58-59). Przykadowo czym innym jest "wina"w prawie karnym, a .czym innym "wina" w prawie cywilnym. Porwnujczakresy znaczeniowe terminu "modociany" w prawie pracy i prawiekarnym, okazuje si, e obie te gazie przypisuj takiej osobie rnywiek:e zgodnie z prawem pracy modociany to "osoba, ktra ukoczya 15

lat; a nie przekroczya 18 lat" art. 190 kp:

El

'kiego znacznie zmala, za inne jzyki i kultury prawne zaczy decydo-..... a o ksztacie polskiego dyskursu prawnego. Przykadowojeli chodzi

.. ;)J.prawo cywilne, centralna cz Polski od 1815 roku bya pod wpywem.~francuskiegokodeksu cywilnego, tj. Kodeksu Napoleona z 1804 r. (Code

'Napoleon), ale od 1825 roku obowizywa Kodeks Cywilny Krlestwa. polskiego (Kongresowego). We wschodniej czci Polski, zaanektowanej

":przez Rosj, obowizywa III Statut Litewski, zastpiony nastpnie przez)'ustawodawstwo carskiej Rosji, tj. Zwd Praw (Svod Prav). Zachodnia cz

,Polski, pod zaborem pruskim, od 1797 roku podlegaa prawu pruskiemuskodyfikowanemu w 1794 r. jako "powszechne pruskie prawo krajowe".

poudniowa cz Polski, zagarnita przez Austri, bya od XVIII wieku:;'pbd rzdami prawa austriackiego (Wolter i in. 1996: 37-40; por. szerzej'

,I,

Art. 106d kks ..Kto bez zezwolenia albo wbrew jego warunkom prowadzi dziaalno kantorow. podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych albo karzepozbawienia wolnoci do roku. albo obu tym karom cznie.

W przypadku kar przewidzianych cznie, tj. kumulatywnie, 79 ust.Zasad techniki prawodawczej wprowadza rozrnienie pomidzy spo-bem wyraania kumulatywnoci obligatoryjnej (dopuszczajcej wycz

je obie kary jednoczenie) i sposobem wyraania kumulatywnocifakul-, nej(dopuszczajcej rwnie drug z kar) (Wronkowska i Zieliski04: 177).

W polskich tekstach ustawodawczych peno jest bdw spowodowa-ch nieprawidowym uyciem spjnikw. Przykadowo wart. 93 1 kpdeksu pracy), ktry brzmi: '

W razie mierci pracownika w czasie trwania stosunku pracy lub w czasie pobieraniapo jego rozwizaniu zasiku z tytuu niezdolnoci' do pracy wskutek choroby. ro-dzinie przysuguje od pracodawcy odprawa pomiertna.

de spjnika "lub" sugeruje, e jest taka moliwo,w ktrej mamy donienia jednoczenie z sytuacj trwania stosunku pracy i rozwizania

.sunku pracy; waciwe w tym kontekcie byoby uycie spjnika "albo"'bdnym uyciu spjnikw alternatywnych wart. 226 l kk piszandowski i in. 2005: 113).

naleaoby, zdaniem Wronkowskiej i Zieliskiego (2004: 177), od-powiednio zwikszy liczb uytych spjnikw "albo". Lektura kodeksukarnego, kodeksu wykrocze czykodeksu karnego skarbowego pokazuje,ze ustawodawca poprzestaje na jednym spjniku alternatywnym, od-dzielajc pozostae kary przecinkami, jak w art. 192 1 kk:

Kto wykonuje zabieg leczniczy bez zgody pacjenta. podlega grzywnie. karzeograniczenia wolnoci albo pozbawienia wolnoci do lat 2.

" Jest to dopuszczalne na gruncie gramatyki jzyka polskiego, jednak za-sady techniki prawodawczej preferuj formu: "podlega karze A albo

. ,karze B, albo karze C", a nie czciej spotykan formu: "podlega karze\!'!, karze B albo karze C" (Wronkowska, Zieliski 2004: 177). Tym bardziej,-"i'!piepoprawna jest formua posuenia si w jednym przepisie rnymi':,:','\:spjnikami, np. "podlega karze pozbawienia wolnoci albo karze ogra-'r;fliczenia wolnoci lub karze grzywny".

", Dla wyraenia dopuszczalnoci nawet obu kar stosuje si zabieg-Wskazany w 79 ust. 1 pkt 2 Zasad:"),:'

1. Przepisowi wyznaczajcemu sankcj karn. dopuszczajcemu alternatywniekilka kar. nadaje si brzmienie:

1) ..... podlega karze... albo karze ..... (jeli dopuszcza si tylkojedn z wy-mienionych kar);

2) ..... podlega karze... albo karze...albo obu-tym karom cznie" (jell dopusz-cza si nawet obie z wymienionych kar).

2. Przepisowi wyznaczajcemu sankcj karn. dopuszczajcemu kumulatywnie.kilka rodzajw kar. nadaje si brzmienie:

1) podlega karze i karze.;." (jeli kumulatywnojest obligatoryjna);2) podlega karze obok kary... mona wymierzy kar.:" (jeli kumula-

tywno Jest fakultatywna) (...).Zatem dla wyraenia dopuszczalnoci tylko jednej kary stosuje si

spjnik "albo", jak w przepisie art. 58 2 Kodeksu wykrocze:Kto ebrze w miejscu publicznym w sposb natarczywy lub oszukaczy. podlegkarze aresztu albo ograniczenia wolnoci. '

Zdarza si jednak, e w przypadku kary grzywny jest ona wyrnierzanobok innej kary, tip, kary pozbawienia wolnoci (art. 33 2 kk, art. 2 2 kw). Std te .nie wszystkie kary wymienione, np. wart. 32 kk czart. 18 kw, s rozcznie alternatywne (por. szerzej Lewandowski i in2005: 113).

Poniewa spjnik "albo" jest funktorem dwuargumentowym (inaczLewandowski i in. 2004: 11), w przypadku wikszej iloci wymienianyc

staci alternatywy: ~cznej i rozcznej. W jzyku oglnym spjniki "albo","lub", "bd", "wzgldnie" itd. uywane s czsto synonimienie dookrelania rnych zwizkw logicznych midzy zdaniami skadowymi(por. szerzej Lewandowski i in. 2005: 109-114).

Tadeusz Kotarbiski zaproponowa przed laty, aby spjnika "albo"uywa wycznie dla oznaczenia alternatywy rozcznej, za spjnika"lub" - dla oznaczenia alternatywy nierozcznej, czyli zwykej (Wron-kowska i Zieliski 2004: 176). W sensie logicznym alternatywa rozczna("albo") dopuszcza tylko jedn z dwch ewentualnoci, natomiast alter-natywa zwyka ("lub") dopuszcza kad z dwch ewentualnoci, a nawet 'obie cznie.

Rozrnienie to stao si trwaym elementem polskiej kulturyprawnej. Znalazo te odzwierciedlenie w 79 ust. 1 i 2 Zasad tech-niki prawodawczej dotyczcymformuowaniasankcji w przepisach kar-nych:

Naley jeszcze doda, e rozrnienietych 'dwch typw alternatywdotyczy wszelkich kontekstw prawnych, nie tylko prawa karnego, zajego konsekwencje prawne s szczeglnie doniose w przypadku jzykaprawnego. Dlatego - z logicznego punktu widenia - niepoprawne jesttumaczenie wyraenia "and/or" jako "i/lub", poniewa spjnik "lub"zawiera ju w sobie koniunkcj "i". W brytyjskim przykadzie z TheChemicaIs Weapons (Notijication) Regulations 1996 (nr 2503) w objanieniach"element" definiowany jest w nastpujcy sposb: '

"unit" means any equipment and/er machinery necessary for the production, .processing or consumption of a chemical.

W tumaczeniu wystarczyloby napisa, e "element" (w rozumieniu ni-niejszego aktu prawnego) oznacza jakiekolwiek urzdzenia lub maszyny nie-zbdne do produkcji, (...), a wic uy jedynie spjnika alternatywnego "lub".

jaki czas temu w ramach pomocy prawnej otrzymaam do prze-,tumaczeniaod,polskiej prokuratury transkrypt zeznania zoonego przezPolaka podejrzewanego o bigami w jednym z amerykaskich urzdwProkuratora Generalnego. Artyku 206 kk, ktrego retranslacji miaamdokona, w tekcie oryginau wyglda nastpujco:

Article 206 indicates that a person who contracts marriage in spite of remainingin a marital union is subject to a fine, penalty of restriction of liberty or im-prisonment for up to two years.

Uyty w tekcie spjnik "or" jest wieloznaczny - mo ze zosta prze-tumaczony jako alternatywne rozcznie "albo" bd alternatywne niej

rozcznie "lub", co w przypadku przepisw karnych ma znaczenie fundamentalne. Niezbdnejest zatem signicie do polskiego ,kodeksu kar-nego i przytoczenie polskiego przepisu, chocia gatunek tekstu, z ktrego pochodzi pierwotne przywoanie,wskazuje, ze prawdopodobnie cho-dzi o alternatyw rozczn, co ma zwykle miejsce, cho nie zawsze, jakw przypadku grzywny, przy wyliczaniu katalogu kar zasadniczych. A za-tem zgodnie z art. 206 kk;

Kto zawiera maestwo. pomimo e powstaje w zwizku maeskim. podleggrzywnie. karze ograniczenia wolnoci albo pozbawienia wolnoci do lat 2.

Na poziomie pragmatyki naleaoby poruszy przede wszystkim kwsti modalnoci tekstw prawnych zwizanej z normatywnoci idyreI

Iloci dyskursu prawnego. jak zauwaa Zieliski (1999: 61), tekstyawne nale niewtpliwie do dyskursu dyrektywalnego.iponlewa-tch6wna funkcja pragmatyczna polega na wpywaniu na zachowanie si,dzi w sposb-stanowczy, a wic bezwzgldny: wymg danego .zacho- '

..

i in. 2004: 45,94-97; por. take Ziembiski 1966: 93). Wypowied modal-na w interpretacji .tetycznej przyjmuje jedn z czterech postaci: t:O> musi by tak, x czyni c;1/1 musi by tak, e x nie czyni c;Gl moe by tak, e x czyni c;(li moe by tak, e x nie czyni c (Lewandowski i in. 2004: 94).

Zasadniczo dla celw analizy dyskursu prawnego mona wic wyrni dwa funktory modalne: musi (lub rwnoznaczne ..obowizany jest","powinien", "naley", "konieczne jest", uycie zdania opisowego w czasieteraniejszym lub przyszym itd.) i moe (oraz rwnoznaczne, np...wol- no", ..dopuszczalne jest", ..zezwala si", ..ma moliwo", ..dozwolone.jest" itd.) (Lewandowski i in. 2005: 255; 263-264).

Biorc pod uwag operatory nakazu, najbardziej wieloznaczny jestzwrot powinien, ktry niesie ze sob co najmniej pi znacze: prognos-tyczne,ocenne (aksjologiczne), normatywne, doradcze i opisowe (Zieli-:'ski 2002: 154). Dla interpretacji tekstw prawnych najwaniejsze jest'znaczenie normatywne, cho w wielu tekstach prawnych pojawia si

rwnie znaczenie opisowe. Zwrot ..powinien" w funkcji operatora na..kazu (znaczenie normatywne) mona, zdaniem Zieliskiego (2002: 156),wyrni jako uycie: . '1) bezosobowe, np. art. 353 1 kpk .Pomidzy dorczeniem zawiadomienia

a terminem rozprawy gwnej powinno upyn co najmniej 7 dni";2) ..przedmiotowe" (AJ.B.) w odniesieniu dorzeczy lub do stanw rzeczy

w stronie biernej np. art. 173 1 kpk ..Osobie przesuchiwanej monaokaza inn osob, jej wizerunek lub rzecz w celu jej rozpoznania.Okazanie powiI;)no by przeprowadzone tak, aby wyczy sugesti";

3) ..podmiotowe": (AJ.B:) w. odniesieniu do osb, np.' art. 183 1 zd.1 kc ..Kto znalaz rzecz zgubion, powinien niezwocznie zawiadomio tym osob uprawnion do odbioru rzeczy." (pOL take rozwaania'!nt ...powinien" w kodeksie cywilnym Ziembiski 1966: 122).

Zieliski (2002: 157) zwraca te uwag na czsty bd w odczytywa-niu zwrotu ..powinien" jako zwrotu w interpretacji aksjologicznej (..dob-:rze by byo .:") przy terminach instrukcyjnych, tzn. niepocigajcych zasob negatywnychiskutkw prawnych...Instrukcyjno"samego terminuwynika wszake z braku sankcji za jego niedotrzymanie, a nie z powodu

uycia danego wyraenia normatywnego.Kolejnym operatorem nakazu, o mniejszym stopniu wieloznacznoci

jest zwrot jest obowizanyalbo czciej stosowanyma obowizek Po-

obnie jak zwrot "powinien", mog one wystpowaw funkcji normatyw-,ej, a rzadziej opisowej. Wedug Zieliskiego (2002: 157) zwrot ..jest

obowizany"wystpuje bardzo rzadko, i przytacza trzy przykady, z kt-rych jeden - art. 102 1 kpk zosta uchylony w 2003 roku. Na przykad

':Xart. 326 2 kpk stanowi: ..Prokurator jest obowizany czuwa nad pra-i;~,ijdtvidowym i sprawnym przebiegiem caego nadzorowanego przez siebie,":'\i.:)Ji,.", "?:M:postpowama .'i,m:}, Takich przykadw mona znale znacznie wicej.W kodeksie pracy" 'znakomita wikszo obowizkw pracownika i pracodawcy wyraana

'est formu ..... jest obowizany.:" , co w tumaczeniu K. Michaowskiej(Wyd. CH. Beck 2004) wyraa si za pomoc czasownika modalnego shall:, sue (a work certificate), oppose (mobbing), observe (the working time). W 60'nalizowanych artykuach polskiego kodeksu pracy dotyczcych obowizW z zakresu prawa pracy tylko dwa razy pojawia si zwrot ..ma(j)'bowizek" (art. 208 1 kp i art. 23 2 kp), pozostae wyraaj powinnoa, pomoc wyraenia ,jest obowizany" albo rzadziej - trybu oznaj-mujcego, co nie jest zgodne z generaln tez M. Zieliskiego dotyczc

i;zstotliwoci wystpowania tych zwrotw." Wieloznaczno charakteryzuje te podstawowy zwrot normatywny,oe, zwaszcza w interpretacji tetycznej uwzgldniajcejzwizekfaktu

(ludzkiego dziaania),z normami prawa. W takim przypadku zwrot',moe" bywa uywany w co najmniej dwch .znaczeniach: 1) "nie jest)1 zakazane, wolno mu" - do okrelenia czynw dozwolonych i in-yferentnych (ani nie nakazanych, ani nie zakazanych) oraz 2) ..ma kom-

etencj" - do okrelenia kompetencji normodawczej, do dokonania'ynnoci konwencjonalnej itd. (por. szerzej Lewandowski i in. 2005:69-270; Ziembiski 1995: 124). Czsto w jednym akcie normatywnym

oe" pojawia si w rnych interpretacjach, np. logicznej, tetycznejz w rnych odmiana~h interpretacji tetycznej (dozwolenie, kornpeten-

a); o waciwej interpretacji przesdza kontekst jzykowywsparty za-eniem o normatywnoci tekstw prawnych. Oprcz trudnoci w in-rpretacji wypowiedzi modalnych z uyciem "moe" naley te rozway. cie odpowiedniego ekwiwalentu w tumaczeniu, np. may, is authorised,iempowered itd.

Podstawowym jednak znaczeniem zwrotu ..moe" bez negacji jestraanie kompetencji czy upowanienia do dokonania czynnoci kon-

encjonalnej (Zieliski 2002: 160). Znacznie rzadziej pojawia si drugieaczenie - dozwolenie, ktremu czsto towarzyszzwroty ..tylko" i ;,je-

1\

dynie" (Zieliski 2002: 158), np. art. 356 1 kpk: "Na rozprawie oprczosb biorcych udzia w postpowaniu mog by obecne tylko osoby

penoletnie, nieuzbrojone". Czasownik "mc" uywany jest take dlakonstruowania zakazw - z uyciem przeczenia: art. 356 3 kpk "Nie

mog by obecne na rozprawie osoby znajdujce si w stanie nielicujcym z powag sdu".

Funkcj zakazu peni te wyraenie nie wolno, np. art. 171 3 kpk:"Nie wolno zadawa pyta sugerujcych osobie przesuchiwanej treodpowiedzi". Podobnie nie mona dla. wyraenia zakazu, za ktregoprzekroczenie grozi sankcja (Zieliski 2002: 158-159), np. art. 170 2 kpk "Nie mona oddali wniosku dowodowego na tej podstawie, edotychczasowe dowody wykazay przeciwiestwotego, co wnioskodawca

.zamierza udowodni".Podobn rol normatywndo zwrotu "moe" peni w tekstach praw-

nych wieloznaczny zwrot ma prawo (Lewandowski i in. 2005: 264). Wrdwielu znacze kilka pokrywa si ze zwrotem "moe": "x-owi jest do-zwolone", "wolno mu", "ma kompetencj", ale take "ma roszczenie","ma kompetencj","ma wzgldem kogo uprawnienia". Problemy wielo-znacznoci tego wyraenia czciowo rozwizujesam kontekst, bowiem,jak pisze Z. Ziembiski (1966: 115), w poszczeglnych dziedzinach prawapewnych zncze uywa si czciej ni innych. Przykadowo w dziedzi-nie prawa cywilnego przewaa znaczenie, ktre odpowiada uprawnieniu

(czyj obowizek wobec uprawnionego, wolno przyjcia wiadczenia,roszczenie, wolno czynienia uytku z roszczenia) (por. szerzej nt. "cy-wilistycznego" pojcia uprawnienia Ziembiski 1966: 116-117).

Natomiast w prawie administracyjnym i konstytucyjnym zasadniczymznaczeniem jest kompetencja organu pastw (i obowizek uczynienia uytku z tej kompetencji) albo mono prawna obywatela. Na przykad art..70 ust. 1 Konstytucji stanowi o "prawie do nauki", co oznacza, e wadzepubliczne maj obowizek podjcia dziaa zmierzajcych do zapewnieniaobywatelom powszechnego i rwnego dostpu do wyksztacenia, co eks-plikuje zreszt ustp 4 wspomnianego artykuu. Po stronie obywatela niema jednak roszczenia prawnego. Obowizek organw w tym zakresie.wyraany jest w jzyku angielskim poprzez czasownik modalny shall (art..70.1. .Everyone shall have the right to education").

Uycie zwrotu "ma prawo", chocia niezbyt czste, czsto spotykasi z krytyk, bo jak pisze Zieliski (2002: 161), "po co mnoy byty\.ponad konieczno".W art. 244 1 kpk: .,

policja ma prawo zatrzyma osob podejrzan. jeeli zachodzi uzasadnione przy,-puszczenie. e popenia ona przestpstwo.a zachodzi obawa ucieczki lub ukryciasi tej osoby. albo zatarcia ladw przestpstwa bd te nie mona ustali jejtosamoci .

raenie "policja ma prawo" mona by rwnie dobrze zastpiwyra-;~niem ,..policja moe".;ci Analizujc trzy sformuowania fragmentw przepisw 'prawnych (za

leliskim 2002: 161-162):l "Sd jest obowizanydopuci dowd (...)") "Sd powinien dopuci dowd (...)") "Sd dopuszcza dowd (...)", .'fbrmuowanie 3. jest najkrtsze i mniej wieloznaczne od przykadu 2.

'rzyjta forma redakcyjna, tj. uycie trybu oznaj~ujce?o, ;'Y~ikajcazaoenia o normatywnoci dyskursu prawnego, Jest najczscrej stoso-'na przez ustawodawc.Jest ona preferowana w stosunku do bardziej'~loznacznych czasownikw i wyrae modalnych.'t Mona wskaza znacznie wicej cech tekstw prawnych, jednakWet w tym skromnym wymiarze wida, e decyduj one. o wykadni

'~go tekstu prawnego, a brak wiedzy fachowej, w tym dotyczcej reguerpretacji, uniemoliwia praktycznie waciw interpretacj tego typustu. Pozostaje wci aktualna teza T. Gizberta-Studnickiego (1 ~86: 27):

i!'1l';\li

Waciwoci anglojzycznegodyskursu prawnego

Czyta ten dokument [testament] z wyranym upodobaniem. rozsmakowujcsi szczs'glnie w nieprzeniknionej dla laika terminologii prawniczej. Delektowa si komplikacjjurystycznej skadni.

Agatha Christie. Morderstwo w Boe Narodzenie;prze. Andrzej Milcarz. Prszyski i S~k

Warszawa 2002. s. 125

Rozdzia 2. powicony jest semantyce dyskursu prawnego, a w szczglnoci jego cechom dystynktywnym, odrniajcym dyskurs prawny oinnych dyskursw! specjalistycznych. Cechy semantyczne tekstw prawnyzostay podzielone na pi kategorii, takie jak: precyzja (np. nietypowanafora), niedookrelono (np. terminy nieostre), specjalizacja (terminlogia, budowa terminw), konserwatyzm (np. archaiczne konstrukcjzwroty aciskie) oraz zoono na poziomie: wyrazu (zbitki wyrazw typnull and void), zdania (np. konstrukcje bierne i nominalne) i tekstu (nbrak interpunkcji). Rozdzia ten stanowi jednoczenie wprowadzenie danglojzycznej komunikacji prawnej. Wybr jzyka angielskiego zostpodyktowany statusem i funkcjami jzyka angielskiego jako lingua franwspczesnego wiata. Dodatkowo specyfik analizowanego dyskursu pranego podkrela analiza jego historycznej, prawnej i jzykowej ewolucji.

W ramach jednego rozdziau nie mona, z oczywistych wzgldprzeprowadzi systemowej analizy dyskursu prawnego, ale z pewno

mona zasygnalizowa kategorie cech, ktre go konstytuuj i zarazestanowi o jego odrbnoci, z uwzgldnieniem dotychczas przeprowdzonych studiw z zakresu lingwistyki i psycholingwistyki (m.in. Meli

1963; Dickerson 1965; Crystal i Davy 1969; Gustafsson 1975a, 1975b,4; Sales i in. 1977; Elwork i in. 1977; Shuy 1978; Shuy i Larkin 1978;urow i Crandall 1978; Erickson i in. 1978; Charrow i Charrow 1979;et 1976, 1980; Charrow, Crandall, Charrow 1982; Hiltunen 1984; Tier-

a 1999; Roszkowski 1999; Gibbons 2003). Opisane niej szczeglnehy semantyczne dyskursu prawnego, nie za jego "terminologiczno",Wo.duj zwykle trudnoci w rozumieniu anglojzycznych tekstw praw-Ch i czyni go bardziej hermetycznym ni inne dyskursy specjalistyczne.danie to jest tym trudniejsze, e, jak pisze Groot, "there exist as manyguages within a particular language as there are legal systems usingtlanguage as its legal language" (Groot1999: 17). Angielski jzyk prawa:uywany w wielu systemach prawnych, co pociga za sob przede

stkim rnice terminologiczne i stylistyczne..Naley jednake podkreli, za T. Gizbertem-Studnickim (1986: 28),

przynalenoci jakiego tekstu do zbioru tekstw prawnych nieduj cechy jzykowe (leksykalne i syntaktyczne lub posugujc siinem Hallidaya - .Jeksykalno-gramatyczne"), lecz zaakceptowanaepcja rde prawa danego systemu. Kryteria przynalenoci majm, zdaniem Gizberta-Studnickiego, charakter pozalingwistyczny. Na-

te dodatkowo uwzgldni fakt, e dyskurs prawny ma charakterednorodny, zwizany jest z typologi tekstw prawnych, ich funkcj,tekstem uycia, oczekiwaniami odbiorcy itd.

oniszy przegld cech konstytuujcychdyskurs prawny bdzie miacharakter systematyczny, ale nie bdzie wyczerpujcy, za dwie

orie cech semantycznych: leksykalne i skadniowe bd rozpatry-ena poziomie semantycznym. Pragmatyka dyskursu, jego interteks-

o oraz cechy dyskursywne nie zostay uwzgldnione z uwagi naniczony format tej ksiki.Rozwaania na temat semantyki dyskursu prawnego wypada rozpo-

d koncepcji znaczenia i zmiany znaczenia w komunikacji prawnej.ernatyka ta jest cile zwizana z gatunkami prawnymi, o ktrychiemowa w dalszej czci, i z wiedz specjalistyczn; o ktrej ju

czciowo mowa we wstpie.ady system prawny posuguje si wasnym jzykiem(wasnymimi) i ma swoisty system odniesie. Chocia znaczenie jzykowe

rny sposb definiowane w literaturze przedmiotu (por. np.1'984: 53-59), mona posuy si np. uznan definicj Lyonsa, eienie ("referencja" - reference) "dotyczy stosunku midzy wyrae-

Tablica 2.1. Trjkt oznaczania Ogdena i RichardsaB-POJCIE'

"

l

1990: 61-65). Liczne terminy -o czym ju bya mowa - bazuj nacieniu zaczerpnitym z jzyka oglnego (np. rzecz, wasno, kra-e,czynsz), ale te zyskuj w rnych systemach prawnych nowe, inne(zenie (por. Lampe 1970: 28).

..-Istniei dwie koncepcje charakteru terminw prawnych:polisemiczna, tj. zalena od kontekstu i podzielana przez wikszo

zykoznawcw (Cornu 1990; Gernar 1995; Roszkowski1999), orazXdeterministyczna prezentowana przez teoretykw prawa (Keisen,U1967; Hart 1961; MacCormick 1974;Sarkowicz 1995). .

edug lingwistw terminy hauk cisych s jednoznaczne, tzn. jeden'min odnosi si do jednego obiektu, podczas gdy teksty prawne

arakteryzuj si polisemicznoci (zob. Cornu 1990: 89-117; Cernar5-11: 130). Polisemiczno wymaga, z jednej strony, koniecznocielenia znaczenia intencjonalnego na podstawie kontekstu. Z drugiej

reny, fakt, e wikszo terminw prawnych definiowana jest poprzezby system prawny, implikuje spjno terminologii prawnej (por.

evi 1997: 231).,.' Wielo systemw prawnych prowadzi czsto do sytuacji braku ek-

alentnoci poj lub niepokrywania si zakresw znaczeniowychruinw. Tak wic nieadekwatno ekwiwalentw lub ich brak w poeniu z polisemicznoci moe by jedn z gwnych przeszkd w osigHu precyzji jzyka prawa, szczeglnie w kontekcie tumaczenia teks-

bd tworzenia bankw terminologicznych.iW zwizku z normatywn funkcj dyskursu prawnego pojcia praw-automatycznie implikuj okrelone skutki prawne w ramach da-()systemu prawnego (zob. Lampe i 1970: 25). Teza ta staa si przy-kiem do tzw. teorii wzgldnoci poj prawnych, zgodnie z ktrcenie terminu prawnego moe by okrelone jedynie w procesierakcji midzy faktem a skutkiem prawnym w ramach danego sys-u prawnego (zob. Wank 1985: 75-76). To samo pojcie moe rodzie skutki prawne w odmiennych sytuacjach (por. arevi 1997:

.247).iNie powiody si prby jzykoznawcw i filozofw zdefiniowania'da "znaczenia" jako bytu obiektywnego, bez uycia kontekstu (zob.R. W. Burch 1973 - meaning in isolation a meaning in use; Stanosz.; Hirsch 1976, 1977; Wunderlich 1989; por. te krytycznie Searle: 221-232). Nowsze badania wskazuj na fakt, i znaczenie wyrazuczciowo zalene od uprzednich dowiadcze uytkownikwjzyka

. C - RZECZ (SYGNIFIKAT)ZNAK - A .relacja porednia

niem a tym, co jest jego sygnifikatem w danym wypadku jego uycia"(Lyons 1984: 176) ("refererice has to do with the relationship which holdsbetween an expression and what that expression stands for on particularoccasions of its utterance") (Lyons 1977: 174). Warto te przypomnietrjkt oznaczania Ogdena i Richardsa (1923: 11), zilustrowany wtablicy2.1 ~ (por. szerzej np. Lyons 1984: 98 i nast.; Lerat1995: 37). A, B i C ozna-

czaj we wspczesnej terminologii odpowiednio: znak, pojcie i rzecz(sygnifikat).

'Taka tradycyjna trjczonowarelacja oznaczania jest zgodna z ma,ksym VOX signijicat (rem) mediantibus conceptibus, czyli "Wyraz oznacza:(rzecz) za porednictwempoj" (UlImann 1957: 71; cyt. za: Lyons 1984:.99). Nie wnikajc w teoretyczne rnice d.otyczce samego pojcia ozna'czania, przyjmuje si, e znaczenie wyrazu jest stron treciow znakua wic tym, co znak oznacza.

Chocia prawnikw interesuj gwnie terminy (znaki) i pojcia, ninaley lekceway obiektw/rzeczy, ktrych one dotycz, poniewa pra-wo opiera si na triadycznym. pojciu odniesienia (arevi 1997: 231)W innym ujciu znaczenie znaku jzykowego to rzecz, do ktrego siodnosi, przy czym nie chodzi tylko o materialnie istniejce przedmiotyale rwnie relacje, czynnoci i procedury. W zwizku z tym przedmiety/rzeczy te mog by albo realne; to znaczy istniejcew rzeczywistocialbo istniejce jedynie jako konstrukty kognitywne (Kelsen 1979: 26; por.take Minek 1991 :452).

Jzyk prawa jako jzyk specjalistyczny skada 'si z terminw prawnych/fachowych, jak i wyrae jzyka oglnego (por. Gmar 1995-11: 9

(Barsalou 1992: 34; Wichter 1994: 90; Bromme i Blinder 1994). RainerBromme i Wolfgang Blinder (1994) twierdz nawet, e - przez dowiadczenie - znaczenie oglne jest wzbogacane i przeksztacane w znaczeniespecjalistyczne (por. te jahr 1993; Wichter 1994; dyskusja u Engberga2000: 32-34). jest to jedna z wielu hipotez badawczych, ale majca uzasad-nienie wynikajce z ewolucji historycznej angielskiego jzyka prawa (np.Charrow, Crandall, Charrow 1982; Mellinkoff 1963; Tiersma 1999: 7-47).

Interpretacja znaczenia prawnego rni si na przykad od znaczenialiterackiego. T. S. Eliot stwierdzi nawet, e interpretacja czytelnika moe

odbiega od interpretacji autora, a jednak moe by rwnie dobra, a na":wet bardziej dokadna (1972: 22; zob. take pojcie Anders-Yerstehenu Gadamera w odniesieniu do tekstw literackich i nauk spoecznych1975: 280). W przeciwiestwie do interpretacji literackiej interpretacjatekstw prawnych opiera si na zaoeniu, e maj one jedno waciweznaczenie, co zblia teksty prawne do tekstw biblijnych (Sarkowicz1995: 91; por. take Tiersma 1999: 96). Kade inne zaoenie uczyniobyniemoliwymwydanie jakiegokolwiek orzeczenia czy decyzji przez sdlub inny organ.

Powysze stwierdzenie o deterministycznym charakterze znaczeniaprawnego wywodzi si wspczenie z prawnych teorii pozytywistycz-nych, przede wszystkim Hansa Kelsena, rozwijanych przez wspczesnychfilozofw prawa H.' L. A. Harta oraz D. N. MacCormicka (1974). WedugHarta (1958: 612):

Koncepcja systemowej determinacji terminw prawnych uwaanabya przez prawnikw za dystynktywn cech jzyka prawa, jednak naj-nowsze tendencje i rozwojowe w lingwistyce, zwaszcza w dziedzinie.socjolingwistyki i pragmatyki, dowodz, e analiza jzyka prawa musi

uwzgldnia konteksty spoeczne i kulturowe. jako produkt odmiennychinstytucji, historii, ;kultury, a czasem zasad spoieczno-ekonomicznych..

kady system prawny ma swoje wasne realia prawne, wasny systempojciowy, a nawet struktur wiedzy (Vanderlinden 1995: 328-337).

.zwizku z tym terminologia prawna waciwa roznym systemom~rawnym jest w duej czci konceptualnie niespjna (arevi 1989: 278;taicie Arntz 1993: 6). Oczywicie te rnice s wiksze midzy systememprawa cywilnego a systemem prawa common law, jednak m~na zauwayznaczce rnice nawet w obrbie systemu cywilnego (Sarevi 1997:245). Komparatywici wyrniaj nawet systemy "romaskie" opar-ite na Kodeksie Napoleona oraz systemy "germaskie" wzorowane nacniemieckim kodeksie cywilnym BGB (Zweigert i Kotz 1984-1: 80).

Prykadowo "etymologiczne" ekwiwalenty contract i eontrat ozna-'czajce ten sam obiekt - nie s identyczne na poziomie pojciowym.

..ngielskie pojcie 'contract jest znacznie szersze ni francliski odpowied-'nik contrat, ktry dotyczy jedynie transakcji obejmujcych wzajemneuzgodnienia i zobowizania (zob. Tallon 1990: 284-290; take arevi1997: 133, przypis 7).

Okazuje si, e nawet wobrbie tego samego jzyka ten sam terminodnosi si do rnych poj w rnych systemach prawnych. Na przykadtermin dotnieile ma jedno znaczenie w prawie angielskim, za rne zna-Czenia w prawie amerykaskim (zob. Nadelmann i von Mehren 1966: 195;

anderlinden 1985: 321). Odwrotnie, to samo pojcie moe by wyraaner nymi terminami w rnych jurysdykcjach majcych jeden jzyk urzdo

. I tak odmienn terminologiw zakresie procedury karnej uywan;13 hiszpaskojzycznych .krjach wymienia glosariusz Organizacji Naro-'w Zjednoczonych Derechos Humanos (1985: vii) (zob. te de Torres Car-aal 1988: 449). Nawet terminy, ktrych pojcia s bezporednio prze-oszone (transplantowane) do innych' systemw prawnych, nabieraj in-go znaczenia w momencie asymilacji poj przez obcy system prawny

ltur prawn (na temat "transplantw prawnych" zob. Watson 1974: 21).We wszystkich systemach prawnych zdarza si te, e pewne terminymaj waciwych odpowiednikw w innych systemach, poniewa nie

tnieje w porwnywanym systemie prawnym rzeczywisty obiekt, rzecz,osunek, czynno, tryb itd. (arevi 1997: 233). Terminy takie Susan

revi (1988: 455) nazywa terminami zwizanymi z systemem prawa'stem-bound terms) i zwykle s, one nieprzetumaczalne (por. arevi997: 233; AIlott 1974: 132), na przykadw tumaczeniu na polski: equity,ust czy consideration.

.... Precyzja to jedna z najwaniejszych cech jzyka prawa, co bardzoarwnie uj klasyk David Mellinkoff (1963: 399): .Precision is the loudest[rtue of the language of the law". Precyzja na poziomie leksyki suy

~ jl

przede wszystkim nadrzdnemu celowi, jakim jest uwzgldnieniewszystkich potencjalnych elementw i zjawisk (all-inclusiveness). Za Mellinkoffe(1963: 295 i nast.) moemy rozrni dwa znaczenia wyrazu "dokadny"w dyskursie prawnym: (a) znaczcy dokadnie to samo (tj. majcy cisl

definicj) oraz (b) znaczcy dokadnie tak samo (tj. powtrzenie). Chocia .jedno znaczenie nie wyklucza drugiego, nie s one tosame.

Dokadne znaczenie (a) wyrnia terminy fachowe, co uatwia komunikacj specjalistyczn. Znacznie czciej spotykane w prawie i jegojzyku jest drugie znaczenie (b) - znaczcy dokadnie tak samo. Powta-

rzalno pewnych wyrae zwizana jest z rytualizacj prawa, ktra moedotyczy: (a) tradycyjnych sposobw wyraania (np. null and void), (b)pojmowania rzeczy (jak w przypadku kreowania znacze w prawie pre-cedensowym, np. fresh fish nie oznacza ryby wieo zowionej (fish thatwas recently caught) , ale ryb, ktra nigdy nie zostaa zamroona (fishthat has never been frozen) , jak podaj Charrow i inni (1982: 179), oraz (c)wymaganych formu przewidzianych prawem (np. dokadna formua przy-rzeczenia wiadka).

l:.p,recyzja na poziomie semantycznym osigana jest poprzez odpowiedni dobr sw i wyrae. Aby prawo mogo spenia swoje funkcje

niezbdne jest zachowanie wiernoci semantycznej lub te spjnocjzykowejj Wybr danego terminu determinuje jego dalsze uycie, npw obrbie danego tekstu, za stosowanie synonimw jest niedopuszczalne, o czym bya ju mowa w rozdziale 1., i co stanowi swoist zasad

uniwersaln (por. np. Weston 1991: 32-33).Oprcz terminw fachowych czste jest uywanie wieloznacznych

. wydawaoby si, elementw jzyka, na przykad zaimkw upowszech-niajcych (np. "kady") i nieokrelonych (np. "ktrykolwiek"). Wjzykangielskim mona wskaza nastpujce przykady (tzw. absolutes): alnone, never, unavoidable, uniform, irrevocable, impossible, wherever, whoevet,

Uywa si te wyrae ograniczajcych, np. and 110 more, and no othepurpose, shall not be deemed (a consenu lub odwrotnie - rozszerzajcycznaczenie, np. including but not Iimited to, shall not be deemed to (limit)without prejudice, nothing contained herein shall. Inne rodki jzykowe, ktr

su precyzji i obejmowaniu caoci zjawisk, to zbitki wyrazw (binmials), np. cease and desist lub aid and comfort, ktre zostan omwionprzy okazji analizy zoonoci dyskursu prawnego.

Nominalizacja i stosowanie rzeczownikw odczasownikowych (grundiw) zakoczonych na -ing, -tioti, np. assumption of risk lub tnakin

ations pomaga legislatorom w osiganiu wikszej precyzji i "gstoci"li w aktach ustawodawczych (por. np. Bhatia 1994: 142). '

, Wyrazem denia do precyzji moe by ograniczanie lub modyfiko-iHe znacze. I tak wielokrotne wyszczeglnianie rodkw prawnych,.uacji faktycznych, kwalifikacji, zakresw stosowania, wyjtkw, praw

obowiza jest typowe dla tekstw ustawodawczych, ktre obfitujtZw. wtrcenia zastrzegajce (zastrzeenia) - qualificational insertionsalifications) w terminologii Bhatii (1994). Dookrelaj one hipotez,finiujc adresata i sytuacj faktyczn, lub dyspozycj normy, stano-

c okrelenie powinnego zachowania poprzez np. ograniczenie kom-:encji podmiotw prawa. Poniej znajduje si ilustracja, opisanegowiska (wszystkie podkrelone fragmenty) w postaci skonstruowanegoepisu opartego na ustawie Housing Act 1980 (Bhatia 1994: 146-147):

Where a secure tenant serves on the land lord a notice in writing claiming toexercise his right to buy the dwelling-house. and if the landlord refuses to admitthe tenant's right to buy the dwelling-house. then, subject to the followingprovisions of this Section. the Secretary of State. if he thinks pro per. may by-rneans of a written notification make specia regulations in pursuance of hiSpowers under Section 15 of this Act for the purpose of enabling the tenant toexercise his right to buy the dwelling-house (notwithstanding anything containedin Section 51 of the Land Registration Act 1925) within a period of six months

- from the date of such a refusal. provided that thedwelling-house. or any part ofit. is not being used for charitable purposes within the meaning of the 'CharitablePurposes Act 1954'.

Nie chodzi tylko o obecno tego rodzaju wtrcew tekstach usta-dawczych, ale o sposb, w jaki s one wkomponowywane w struk-t syntaktyczn tekstu. Aby nie zaburzy jasnoci i precyzji zdania'wnego, wtrcenia umieszczane s obok wyrae, ktre maj charak-[warunkujcy, nawet jeeli powstae danie brzmi zawile, niezrcznie. dziwacznie, jednak nigdy dwuznacznie, jak zauwaa Bhatia (1993:2).... Precyzji suy rwnie specjalna, wydzielona, cz powicona ob-nieniom terminw uytych w danej ustawie czy umowie. Oto przy-dowa definicja zaczerpnita z podrcznika Legal Business English.Neymann i T. Ruhana (1993: 27):

"Taxes" means all present and futur income and other taxes, duties. levies.irnposts. charges. fees. deductions and withholdings whatsoever irnposed by any

governmental or official authority or agency of any kind together with any interestthereupon and penalties payable in eonnectlen with any failure to pay or delayin paying any of the above. and any payments of principal. interest, charges,fees or other amounts made on or in respect thereof. and "Taxation" shall beconstrued accdrdingly.

O rodzajach i sposobach formuowania definicji w rnych rodzajachaktach normatywnych bdzie szerzej mowa wrozdziale 5.

Orientacj w tekcie na poziomie tekstu wspomaga jego podziana makrostrukturalne elementy, np. akapity czy ustpy. Wewntrznasystematyzacja przepisu, np. poprzez wydzielenie elementw hipotezyi dyspozycji w postaci oddzielnych zda, czyni tekst bardzo precyzyjnymi spjnym. Jest to czsta technika legislacyjna stosowana w systemiecomtnon law, zwana paragrapbing (Thornton 1987: 64) lub seulpiuring/ paragraph sculpture (Dick 1985: 117). Pornaga ona oddzieli zdanie,

gwne od zda podrzdnych poprzez ich umieszczenie w oddzielnychpartiach tekstu. Z drugiej strony, technika ta-uwidacznia inn cechtekstw prawnych - nietypow anafor (unusual anaphara) , o ktrej

bdzie mowa poniej.W przykadzie podanym za Susan arevi (1997:188) wystpuje powtarzanie podmiotu oznaczonego kursyw w po-szczeglnych ustpach oznaczonych literami a, b i c (every judge ar otherofficer who hears those proceedings), co ma zapobiec niejednoznacznoci.'tekstu:

Every federal court, other than the 5upreme Court of Canada, has the duty toensure that:(a) if English is the language chosen by the parties for proceedings conducted,

before .it in! any particular case, every judge or other officer who hears those'proceedings is able to understand English without the assistance of an inter-preter;

(b) if French is; the language chosen by the parties for proceedings conductedbefore it in any particularcase. every judge or other officer who hears thoseproceedings is able to understand French without the assistance of an inter-preter; and

(c) if both English and French ar the languages chosen by the parties forproceedingsconducted before it in any particular case, every judge or otberofficer whohears those proceedings is able tounderstand bothlanguages.without the assistance of ano interpreter. .(The Official Languages Act 1969. Canada)

>bne przyldady "nietypowejanafory" odnajduje w polskich tekstachodawczych H. jadacka (2002: 76, 74).

;':'W przepisach karnych prawa common law elementy hipotezy czy"pozycji s czsto wyliczane w zdaniach podrzdnych wydzielonych

rrnie ustpw i poczonych spjnikiem ar. W celu wyliczenia kata-kar o charakterze alternatywnym na pocztku kadego ustpu po-

zane jest wyraenie is guilty: v

a) This Act may be cited as the Slaughterhouses Act 1974.b) NOW THIS DEED WITNESSETH as follows: ...c) In this agreement except as otherwise pravided or where the context other';;'ise

requires words importing the singular number only include the plurai numberand vice versa.

This w funkcji zaimka pojawia si wyczniew testamentach w wyraeniach typu "I declare this to be my last will". This uywane jest jakokrelnik (deiksa), co nadaje temu wyraeniu archaiczne brzmienie (zob.szerzej na temat "zastaychwyrae" - fossilized phrases z uyciem this

poniej).jako odniesienie czasowe deiksa this wystpuje wycznie w wyrae .

niu oznaczajcym dat sporzdzenia dokumentu, poza tekstami ustawo-dawczymi:

This settlement is made this Third day of July 1998...

Uycie that w funkcji anaforycznej ilustruje poniszy przykad z usta-wy:.

lt shal becompetent... for the person in right of the lessor of a lease to grantduring the subsistence of that lease. a lease of and including his interest in thwhole or part of the land subject to the lease first mentioned...

Poniszy przykad z testamentu ilustruje z kolei kataforyczn funkcjthat:

MY EXECUTORS shall have the ... power... to apply for the benefit of any infabeneficiary ... the whole ar any part of the income fram that part of my estate twhich he is entitled... [podkrelenie w oryginale].

jednak najczstszejest uycie wyraeniawskazujcegoz that w wyraeniach dotyczcych wieku i dat, np.:

no person who shall have attained the age of twenty one years shal have angreater interest in ar right to receive such income than if he ar she were undthat age.

lub

. with its usual scale of charges at the time of appointment and on such conditioas are at that time stipulated for by each Bank or Trust Corporation.

hat W funkcji zaimka pojawia si tylko raz w materiale analizowa-.przez Kurzona, a mianowicie w ustawie:

transaction shall not be valid because it involves a price in excess of thatpermitted by an order under section 2 of this Act. -

.podobnie jak w przypadku wyraenia wskazujcego z this, jest te utartezenie z that uywane w dokumentach testamentowycu ,,ALL THAT the

hold property". W. przeciwiestwie do ustawodawstwa angielskiegomerykaskich tekstach ustaw that w ogle nie pojawia si jako okrelnik.

'Kurzon (1986: 55) ilustruje odrbne funkcje this i that w poniszymginencie:

t~~':Where it appears to the Director that a consumer trade practice has the effect... ofmisleading customers as to their rights and obligations under relevant consumertransactions. any reference made by the Director under section 14 of this Act withrespect to that consumer trade practice may... include proposais for recommendingto the Secretary of State that he should exercise his-powers under the followingprovision of this part of this Act with respect to that consulper trade practice.

nominalne this Act i this Part of this Act odnosz si do caoci lubci tekstu, w ktrych powysze zdania wystpuj, tzn. wystpujnkcji deiksy, podczas gdy wyraenie t/lat consumer trade practice ma

. oryczne odniesienie do wyraenia a consumer trade practice.Nietypowa anafora, czyli niewystpowanie zaimkw w odniesieniu

'osb i rzeczy, suy - o czym bya ju mowa - precyzji tekstu (por.Crystal i Davy 1969; Shuyi Larkin 1978). Zamiast typowego uycia

'. ka w celu uniknicia powtrzenia w jzyku oglnym w tekstach':rtych zaznacza si tendencja do powtarzania tego samego elementu,

nie rzeczownika. jak zauwaa B. Danet (1980: 482), taki sposbania przypomina zdania z elementarza:

,JilI said. "Help Ben