JERONIMDE RADA

Jeronim de Rada (Girolamo de Rada), lindinë vitin 1814 dhe vdiq në vitin 1903, ishte

poet, publicist, folklorist, filolog dhemësues, themeluesi i letërsisë dhe i

kulturës arbëreshe.

U lind në Makia të Kalabrisë mësimet e para ikreu në kolegjin e Shën Adrianit të Shën MitërKoronës. Më 1834 shkoi për të studiuar drejtësinëNapoli, ku mori pjesë gjallërisht në lëvizjenpolitike dhe kulturore të kohës. Më 1848 nxori tëparën gazetë shqiptare "L'Albanese d'Italia", në tëcilën shprehu pikëpamjet e tij për ngjarjet e kohës. Pas dështimit të revolucionit më 1848 e mbylligazetën dhe i zhgënjyer u tërhoq në fshatin e tij tëlindjes deri në fillim të viteve 60 të shek. XIX. Duke nisur nga v. 1861, në jetën e De Rada nisi njëfazë e re, kur ai shfaqet si një nga figurat më në zëte Rilindjes sonë Kombëtare. Pas traktatit Parimete estetikës (Principii di estetica, 1861) botoi vepratlashtësia e kombit shqiptar ("Antichità dellanazione albanase", 1864) dhe Rapsodi të njëpoeme arbëreshe ("Rapsodie d'un poema albanese", 1866), që luajtën një rol të rëndësishëm përpropagandimin e çështjes kombëtare shqiptare. Hyri në korrespondencë me patriotët shqiptarë dheme personalitetet kulturore evropiane, dashamirëtë Shqipërisë, ndoqi me interes të gjallë ngjarjet nëShqipëri. Më 1878 përkrahu Lidhjen Shqiptaretë Prizrenit dhe ngriti zërin kundër gjymtimittokësor të Shqipërisë. Një ndihmesë të çmuarçështjes kombëtare i dha me revistën "FlamuriArbrit", që botoi në vitet 1883-1885. Në"Testamentin politik" (1902) shprehu optimizminnë të ardhmen e Shqipërisë dhe pakënaqësinë e tijndaj politikës imperialiste tëItalisë ndaj atdheut tëtë parëve.

Zhvilloi një veprimtari të frytshme edhe në fushëne studimeve gjuhësore ;

u kushtoi vemendje çështjeve të prejardhjes sëshqiptarëve dhe tëgjuhës shqipe, duke mbrojturlashtësinë e tyre.

De Rada është nga të parët studiues vendës tëstrukturës gramatikore të shqipes.

Në të dy veprat gramatikore që hartoi (1870, 1894) vuri në dukje aspekte të patheksuara më parë ngadijetarë shqiptarë dhe albanologë dhe dukurigjuhësore të pastudiuara ose të panjohura.

Në veprat e tij gjuhësore jepen të dhëna me interespër të folmet arbëreshe.

Bëri përpjekje të vijueshme për një alfabet tëpërbashkët të shqipes që të jepte një sistem sa mëtë plotë dhe të përshtatshëm për shqipen me karaktere latine, të plotësuara me shenjadiakritike. Në veprimtarinë gjuhësore të De Radaduhet përmendur edhe organizimi i dy kongresevegjuhësore të shqipes, i pari (1895) në KorilianoKalabro, i dyti (1897) në Lungro (Kongresetgjuhësore arbëreshe).

Dha me vetmohim mësimin e shqipes në Kolegjinarbëresh të Shën Mitër Koronës për dhjetëvjeçarë

të tërë gjersa vdiq.

Mjaft e gjerë është edhe veprimtaria poetike e De Rada Nisi të botojë që herët porshkrimi që i solli famën si poet me talent të shquar është poema lirike-epike Këngët e Milosaos (1836), vepra e parë e letërsisë sonë me vlera të mëdha artistike. Në qendër tëveprës është historia e një çifti të ri që bashkohet pas shumë pengesash. Autori nukkufizohet me dënimin e paragjykimeve klasore që pengonin lumturinë e të rinjve; nëvepër kumboi ideja e detyrës ndaj atdheut dhe e gatishmërisë për të luftuar përmbrojtjen e tij. Historia e dashurisë fatkeqe midis dy të rinjve nga rrethet aristokratike tëShqipërisë së shekullit XV është edhe në qendër të poemës Serafina Topia, mbi të cilënpoeti punoi në vitet 1839-1843.

I pakënaqur nga puna e tij, De Rada këtë subjekt e rimori në poemën Pasqgra e një jetenjerëzore (1898) duke e zgjeruar dhe duke trajtuar në të një problematikë më aktuale përkohën, luftën kundër pushtuesit otoman. Vepra më e rëndësishme e De Radaësështë Skënderbeu i pafan, të cilën e mbajti në duar një kohë të gjatë (1837-1896).

Në vepër janë shkrirë mjaft nga këngët dhe poemat që kishte botuar më parë. Aty u shpreh në mënyrë më të plotë dhe më të qartë patosi kombëtar që kishte frymëzuarveprën e De Radës Ndonëse nuk ka njësi veprimi dhe vazhdimësi, poema jep një tablo tëgjerë të Shqipërisë në shek. XV, të bëmat e lavdishme të popullit, dashurinë e tij të flaktëpër jetë të lirë dhe të pavarur, gjallërinë e mahnitshme që shfaqi përballë sulmeve të egratë armiqve. Në qendër të veprës është konflikti midis shqiptarëve dhe osmanëve, dhënëme anë skenash ku paraqiten beteja të ashpra e të furishme, që shquhen nga ngjyresa e theksuar historike dhe imtësitë shprehëse. Heroi kombëtar shfaqet në vepër si burrështeti i shquar dhe trim i rrallë, që diti me mençurinë dhe me heroizmin e tij të ngrejëpopullin e vet në luftë çlirimtare të pashoqe. Në karakteret e personazheve të tjeramishërohet heroizmi dhe trimëria e shqiptarëve. Skënderbeu i pafan është kryevepra e De Radës në të u dukën në mënyrë të qartë veçoritë kryesore të talentit të tij, si mjeshtëri tablove të gjera historike dhe i përshkrimit me zotësi të botës së brendshme tëheronjve, të mendimeve dhe të ndjenjave më të thella e më të fshehta të njeriut. Si poet, sidomos në Këngët e Milosaos, De Rada u çmua lart edhe nga rrethet letrare evropiane.

De Rada luajti një rol të

madh në historinë e

letërsisë shqiptare ; ai

është i pari që shkroi

vepra me frymë

kombëtare.

Figura e tij ngrihet si

figura më e kulluar dhe

më e fuqishme e letërsisë

dhe e botës arbëreshe.

Ndikimi i tij mbi

shkrimtarët arbëreshë

bashkëkohës ishte i

madh ; tradita poetike

shkruar prej tij vijon të

jetojë e përtërirë edhe në

letërsinë e sotme

arbëreshe.

Pas Çlirimit në Shqipëri

janë botuar të adoptuara

veprat e tij kryesore.

Mban titullin "Mësues i

Popullit"

Erdhi dita e Arbrit!

Doemos do vdesim

në shtrat, në mos rënçim

në prag të shtëpive tona!

Milosao

Një pasqyrë e jetës njerëzore

Serafina Topia

Skënderbeu i pafan

Fjamuri i Arbërit (revistë)

Rapsodi të një poeme shqiptare,

mbledhur në kolonitë e rrethit të

Napolit,1983 Prishtinë: Rilindja

Antichità della nazione albanese e

sua affinità con gli Elleni e i

Latini 1997 Cosenza Brenner

Këngë të milosaut :

poemë 2002 Tiranë : Naim

Frashëri

Autobiografia, 2000 Tiranë:

Onufri

Parime të estetikës : mendime

rreth jetës dhe qëllimeve të saj

(ekstrakte) 2003 Tiranë : Globus

R

De Rada është

romantiku ynë i

parë, i cili pa se

letërsia popullore e

përdorur në vepra

luan një rol të

rëndësishëm në

pasurimin e tyre.

Ai, siç dihet, u mor

edhe me mbledhjen e

folklorit në viset e

ndryshme ku jetonin

arbëreshët, në radhë

të parë, në viset e

Kalabrisë, sidomos të

fshatit të tij të

lindjes, Makit.

Dritëro Agolli poet, prozator

dhe publicist, që nga viti 1973

kryetar i Lidhjes së

Shkrimtarëve dhe të Artistëve

të Shqipërisë

Dritëro Agolli lindi

në Menkulas të

Devollit.

Pasi mori mësimet e

para në vendlindje,

vazhdoi gjìmnazin e

Gjirokastrës, një

shkollë me mjaft

traditë. Studimet e

larta për letërsi i

mbaroi në

Petërburg. Ka

punuar shumë kohë

gazetar në gazetën e

përditshme "Zëri i

popullit", dhe për

shumë vjet ka qenë

Kryetar i Lidhjes së

Shkrimtarëve dhe

Artistëve të

Shqipërisë. Për

tridhjetë vjet me

radhë Dritëro Agolli

u zgjodh deputet.

Tituj të veprave

•Në rrugë dolla, 1958

•Hapat e mia në asfalt, 1961

•Zhurma e erërave të dikurshme, 1964

•Shtigje malesh dhe trotuare, 1965

•Mesditë, 1968

•Komisari Memo, roman, 1969

•Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo, roman 1973

•Nënë Shqipëri, 1974

•Njeriu me top, 1975

•Fjala gdhend gurin, 1977

•Trëndafili në gotë, roman, 1980

•Fytyra e dytë, dramë

•Mosha e bardhë, dramë

•Udhëtoj i menduar, 1985

•Njeriu i mirë qe ben seks, tregime

•Kalorësi lakuriq, roma

Është fitues i disa çmimeve

dhe i nderimeve të tjera.

Disa prej veprave më të

rëndësishme të tij janë

përkthyer në Perëndim e në

Lindje. Dritëro Agolli hyri

që në fillim në letërsinë

shqiptare (vitet'60) si një

protagonist i saj, duke i

ndryshuar përmasën e së

ardhmes. Në veprën e

Agollit e pa veten si

protagonist bujku dhe

bariu, fshatari dhe

studenti, malësori dhe

fusharaku.

Për nga gjinitë, krijimtaria e Dritëro Agollit është e larmishme.

Në vjershat dhe poemat e Dritëro Agollit gjejnë shprehje

mendimet dhe ndjenjat e njeriut të ri, patriotizmi dhe

besnikëria ndaj idealeve revolucionare, cilësitë e tij morale në

jetë dhe në punë (Devon, Devoll, Poemë malore, Hapat e mia në

asfalt etj.).

Vepra e tij poetike më e shquar është Nënë Shqipëri (1975), ku

krijohet figura e Atdheut me traditat heroike, me vështirësitë e

shumta që ndeshi në rrugën e vet dhe me vendosmërinë për të

përballuar çdo pengesë e armik.

Në poemën Baballarët theksohet rëndësia e veçantë e

vijimësisë së traditave revolucionare në jetën e shoqërisë. Në

një sërë vjershash dhe poemash Dritëro Agolli pasqyron frymën

heroike të periudhës së Luftës ANÇ (Poema e udhës, Poemë për

babanë dhe për vete etj.).

Në prozë bëri emër sidomos romani Komisari Memo (1969), në

të cilin pasqyrohet roli i madh edukues dhe drejtues në vitet e

Luftës ANÇ.

Nga ngjarjet e kësaj periudhe e merr subjektin edhe

romani Njeriu me top (1975), që flet për ndikimin e luftës

çlirimtare në mentalitetin e njerëzve. Dritëro Agolli ka botuar

edhe mjaft tregime e novela nga jeta e sotme.

Ndër krijimet satirike romani Shkëlqimi dhe rënia e shokut

SIKUR S'JETOJ NE VENDIN TIM

Me ndodh sikur s'jetoj ne vendin tim

Po ne nje vend te huaj dhe te larget

Ne nje qyetet me buba dhe me minj

Mes mureve te rrjepur dhe te laget.

Cuditem pse keshtu me duket shpesh

Kur s'ka njeri shtepia, kur jam vetem

Kur shiu ne dimer flluska ngre ne shesh

Dhe mua flluska flluska ma ben jeten

me ngjan sikur dhe strehet derdhin helm

Helmohemi Ado cast me njeri tjetrin

s'e di nga vjen ky helm se s'kam c'te them

Vec shoh se rrobat tona helm na rrjedhin

Ky vend me duket do helmohet krejt

Nga helmi rrjedhur vrimah ne themelet

Pastaj do tundet toka ne termet

Dhe Djalli i Madh do qesh e do zgerdheshet

I huaj jam ne vendin tim mjerisht

Dhe kur rreth meje ka me dhjetra njerez

Kjo me lendon dhe shpirtin ma gervish

me ben te qaj si nxenes prapa deres.