“Jeólogu sira estuda ona fatuk iha Timor-Leste ba tinan ... · Timór hela Iha tasi-okos, iha...
-
Upload
nguyentram -
Category
Documents
-
view
281 -
download
0
Transcript of “Jeólogu sira estuda ona fatuk iha Timor-Leste ba tinan ... · Timór hela Iha tasi-okos, iha...
1
2
“Jeólogu sira estuda ona fatuk iha Timor-Leste ba tinan 100 liu. Sira aprende buat barak kona-ba oinsá Timor-Leste mosu. Karik labarik mane no lafaek, ita-nia kolega husi ai-knanoik ne’e, bele tulun jeólogu sira atu konta istória rai Timór tuir siénsia. Mai ita imajina katak sira kontinua sira-nia viajen fantástika ba pasadu, hodi buka hatene oinsá rai furak ne’e mosu.”
JoséRamosHorta
MunduNe’ebéLakonOna;Timor-LesteLabarikManenoLafaekniaViajenLiuhusiTempuAutór: JoséRamos-HortaandPatriciaVickers-RichArtista: PeterTruslerLay-Out: DragaGeltConocoPhillips,AlolanoSchoolofGeosciences(FacultyofScience),MonashUniversity,fósuportamaka’asbaserbisuartistanianihalivrune’e.
2009
3
majinakatakitabelela’ohusiTimórto’oJavanolalikauzaróatubane’ebá.Kariktenkenaniuitoande’it,nomósihatempune’ebáróseidaukiha.Karikemaidatenkenaniuitoan,nomósihatempune’ebábeiruseidaukiha.Rai-marandalarumaligabamalukabesikhela.Ihaotasne’ebéemaihaona,tasisaibadaktanbaklimamuda.Tanne’e,Timórbesikliuraiihafatinoioin.
haotasuluk,ihatinanrihunbarakliubá,kariktinanmiliaunhirakliubá,raihotuhelahamutuk.Fatuknofóssilsira“konta”falimaiitaistórianarukne’e.
4
iuhusitinanatushirak,ita-niabei-alahusiotasulukla’obamaiiharaibarakne’ebéhaleuraisira-ne’e.Sirala’oliuhusifoho,vale,motanorai-tetukluantebes-helaihafatinrumaihadalan.Dalaruma,siraformakomunidadenodalarumahusikfatinfounnobukafatindi’akliutanhodimorisnokasa..
5
ta-niabei-alasiraihaotasulukihamorisne’ebésimplesliu.Dalarumamorisarraskanosira-niamorisbadakliufaliitanian.Ihaotasne’ebá,la’ósbuatbaibainemane’ebémorisbatinan80kaliu,maibéihatempune’ebáatumorisbatinan30saidi’aktihaona.Ita-niabei-alasiraihamósisinbadakliufaliita,kariklaliumetruida.Siraseidaukhateneoinsáuzaahihodite’in,entaunhanhahánmatakde’it.
6
anesanemabarakne’ebémorisohinloron,sirata’ukbainhirafoinhareerai-lakannoronatarutu.Kariksirasubarantanbata’ukdezastrerumamosu.Maibé,pasubapasu,siraaprendeoinsáatuhalohodiprevenekonsekuénsiahusidezastrenaturálbalu.Dalarumarai-lakanmonubarainosunuai-laran.Maskiprimeiruahihansira,depoissiraaprendekatakbaladane’ebétunubainhiraai-laransunumakagostuliu.
7
mabaludesideatuhakiakahine’e,tanbanaanhusibaladane’ebésirakasasaigostuliubainhiratunuuitoanihaahilaran.Depoissirahannatoonnohaksolok,karikemabaluhatekebalalehanihatempukalannohanoinbainhirahareefitunmiliaunhirakiha-ne’ebá.
IhafatinoioinihaMundu,hanesanohinloronihaTimor-Leste,ihasinálkatakkontinentesirakontinuaatubookanneineik,neineikliu.Maibé,sirabookanduni!Ita-niabei-alasirahakfodaknota’ukdunibainhiraraihahúatubookan!Dalaruma,laloranbootbakutasi-ibunbainhirarai-nakdokofoinhotu.Ihasinálne’ebéhatudukatakmundumudaagoradaudaun–kontinentesirabookan.Rai-nakdokobookraiihatasi-okosnoafetatasi-beenihaleten,tanbahamosulaloranjigante(tsunami).
8
ntaun,ita-niabei-alasirahahúatuhanoinkona-babuatmisteriozunokapa’asne’ebésirahareenosente,nokontaistóriakona-babuatsira-ne’ebasira-nialabarik.Istóriasira-ne’esaiimportante,tanbasiramakaai-knanoikne’ebéemakontahusijerasaunidabajerasaunseluk.Ai-knanoiktulunsiraatuhanoin-hetansira-niaistórianoatuorganizasira-niamundu.
9
10
haai-knanoikidahusiTimórita-niaraifurakmosu.Istóriane’emóskontakona-batempune’ebéita-niabei-alasiraseidaukhahúatuuzaahi,nomoloksira-ne’ebéihakakutakbootonahahúatuhanoinkona-balalehannofitunsira.Tempune’emósmoloksiraaprendekatakiharelasaunentrerai-nakdokonolaloranboot.Istóriane’ekontakona-batempunarukliunofóbaita-niabei-alasiraideiarumakona-basiramaihusine’ebé.Istóriane’ekontaulukkona-baraiida-ne’ebédookhusifatinne’ebéTimorhelaohinloron.Raine’etetuktebes,kuazeihaaashanesanhotasi.Italadúnhateneraine’enialuan–tempune’emolokemamosu.
11
Ai-knanoikne’ekontaoinsálabarikmanesalvalafaekidaniamoris,tanbatulunniaatuhetanbeebainhiraniatolunnakfera.LabarikManenoLafaeksainu’udarkolegadi’ak.Baladane’ehahúatula’oraidadeersanliu,bainhiraloromatanfoinmosunoraisaifreskuuitoan.Liumaizumenusorasida,niahanonaai-fuannomóskasabibi-rusakafahi.Entaun,hannatoonona,niafilafalibatasi-beenne’ebémalirinuitoan.
12
i-knanoikkontaoinsálabarikmaneidasalvabaladane’e,makalafaekida.Ikusmai,sirasainu’udarkolegadi’aknola’oraihamutukihaviajennarukbarak.
eólogusiraestudaonafatukihaTimor-Lestebatinan100liu.Siraaprendebuatbarakkona-baoinsáTimor-Lestemosu.Kariklabarikmanenolafaek,ita-niakolegahusiai-knanoikne’e,beletulunjeólogusiraatukontaistóriaraiTimórtuirsiénsia.Maiitaimajinakataksirakontinuasira-niaviajenfantástikabapasadu,hodibukahateneoinsáraifurakne’emosu.
13
abarikmanenolafaekhareetihaonabuatbaraknoviajahamutukbadistánsianarukliuhusimundune’e.Maibé,loronidaLabarikhusininiakolega,“Lafaek,fatukne’ebéformaha’u-niaraimaihusine’ebé?”Lafaekhatánbania,“Ha’ubelekontane’ebaó.Maibédi’akliumolokha’usaikatuasonaitabahamutukihaviajenikusida.Maiitahaloviajenliuhusitempunoha’useihatudurespostabaó!”“Maiitabaviajennarukida.Itaseifilafaliihatemputo’ootasulukliune’ebéha’uhateneihaTimor!’
Ohin!Lafaek
14
iuloronmájikuida,LafaeknoLabarikviajabatempukotuk.Siramosuihatasilaran,tinan250miliaunliubá!Jeólogubolutempune’ePermianu.Labarikhakfodaktanbaniahatekebá-mai,maibélahetanraiida.Tasisailuantebesnobáto’oorizonte.Timórseidaukmosunu’udarillaida–helade’itihatasi-okos.
Ohin!Lafaek
15
16
aiitaluku”,Lafaekdehan,noavizaLabarikatulabeledada-iisbatempubadak.“ÓseihareekatakTimor-Lesteseidauksainu’udarillaihatempune’e.TimórhelaIhatasi-okos,ihaotasulukliu,”Lafaekdehan.SirabaokosliunoLabarikhatekebá-mai.Niahareebaladabalune’ebéoinselukliu,nomósbaladane’ebéoinbesikatuhanesanhobaladane’ebéniahateneona.Balusaihanesanbaladane’ebéniahareeonaihaahu-ruinihaTimor-Leste.Sirasaihanesanlíriu-tasi.Jeólogusirabolukrinóidenosira-niafamíliabalumoristo’oohinloronihatasiihaTimór.Siraiha“liman”barakne’ebénamleleihakorrentetasihodihetanhahánki’ikoan.Limansira-ne’esaihusihunne’ebénamkruutmakaformaliuhusidiskuki’ikoanhokuakihalaran.“Ha’uhareeonabuathanesanne’eihafatukbesikTorreTelkombesikLaleia,XananaGusmãoniafatinmoris,”dehanLabarik.Lafaekhatán,“Sim,fatukihane’ebáihafóssilhusilíriu-tasine’ebémorisihaotasulukne’e.Agoraitabeleimajinahoklaruoinsálíriu-tasiniaoinihaotasne’ebá.”
17
18
omatannakloke,sirahareesipu-kulitoinseluk,ne’ebébesikatuhanesanhoostra.Baladaidanaranbrakiópodeuzasipu-kulitne’enu’udarsira-niauma.Sipune’eihakulitsorinida-ne’ebébootliufalisorinseluk,la’óshanesanhoostrane’ebéihasipu-kulitsorinruahanesande’it.
hamósbaladahanesanholeke,naranbriozoáriu.Siranamleleihakorrentetasi.Lekeida-idakhalohusibaladaki’ikoanbarakne’ebéhelahamutuknohaliburmalu.Sirahetansira-niahahánhusitasi-beenbainhirasirabookan.
líriutasi trilobita brakiópode briozoáriu
19
ntaunLabarikhakilarbaLafaek,“Saidamakane’e?”Buatne’enianunkahareeulukihasira-niaviajen.Baladane’eihaparteoioinnoihamatanruane’ebébootmakaformahusimatanki’ikoanbarak,maizumenushanesanlalarkagriluniamatan.Niaisinfahebapartetolu,hoainbaraknoikunbadakne’ebétakahokulittoos.Lafaekentaunidentifikabaladane’enoesplika,“Alin,ne’emakatrilobitaida!Baladane’esainu’udarfamíliabakadiuknolagosta.Trilobitasiramorishodi’akbatinanmiliaunhirakiha-ne’e.Maibébuatrumaakontesene’ebéhalosirahotumohumaizumenustinanmiliaun220liubá.Karikbuatne’eakontesetanbafatukbootmonuhusilalehanbaita-niamundune’enotauvenenuihaár,hamosulaloranjigantenoahiboot.”Kariktanbavulkaunbarakhahúerupsaunnosuarne’ebésaihusivulkauntakalalehannohamosumudansaklimakakarikbuatruane’eakontese.Saidade’itmakakontesesainu’udardezastrebootne’ebéhalobaladabarakmohu.”
fitunmonu vulkauntrilobite
20
21
ainhiralabarikne’ehakfodakhobaladafuraknooinselukne’ebémohukleuronahusiMunduPerdiduTimor-Lestenian,niamóshareekatakihabaladane’ebéoinbesikatuhanesanhobaladaagoranian.SirahanesanNautilusne’ebénaniihatasine’ebéhaleuTimor-Lesteohinnian,noitabelehetanniakulitihatasi-ibun.Maibésipu-kulitne’eoinselukuitoan,holiñane’ebéhalolalorankompleksu.Baladane’emakamonitasira.Amonitasainu’udarpredadorne’ebélailaishomatannoliman.Sirasainu’udarfamíliaotasuluknianhusiNautilusno“primo”suntunokuritanian.
suntuNautilus
22
afaeknoLabarikfilafalibatasi-leten.Bainhiranianamlele,Labarikhareebatahanfurakbalune’ebéihatasi-been.Tasiagorasaibadaknotasi-okossaibaletenatuhasorurailuanida-ne’ebéformahusikontinentehotuhamutuk.Jeólogusiraboluraine’eGondwana.Aninhuutahansirahusiai-horisGlossopterisne’ebémorisihafatinoioinihaGondwana.Ohinloronitabelehetanfóssilhusitahanbarakhanesanne’eihafatukihaAmérikaSúlnian,NovaZelándia,Áfrika,ÍndianoAustrália,maibéai-horisne’emohuona.Ikusmai,raitetukluanne’ebésirahatekebaihaorizonteseinakfaheatuformakontinentesirane’ebéihaohinloronnian.
Glossopteris
23
areetooktasi-been,”LafaekdehanbaLabarik.“Ihamóssasánki’ikoanliune’ebénamleleihatasi.Itaprezisalenteidahodihareesirahoklaru.Siramakabaladane’ebéihasélulaidade’it,naranforaminíferu.Sirasainu’udarhahánbabaladasiraselukne’ebéitahareeona.Ólaseihareesirakarikladúnhatekebesikliu!”
ForaminíferuihaLafaekniamatanniaoin–ki’ikoanliu!
24
oinharee,LabarikdehanbaLafaek,“Ha’uhakarakbavizitaotasseluk,besiktempuohinloronnian.”Lafaekentaunviajabatempubesikohinloronnian.Sirabáto’ootasdinosaurusira.Dinosaurumorisihafatinoioin,maizumenusentretinanmiliaun180no65liubá.Ihatempune’ebá,railuanGondwanahahúatunakfahe,nobainhiratempune’eremataraibalude’ithelahamutuk.Raine’ebéhelahamutukmakAustrália,AntártikanopedasukidahusiAmérikaSúlnian.Ihaotasne’e,Timor-Lestehelaihatasi-okosbesikNorteAustrália,maibéhahúonaatubookannohakbesikbaÁzia.
tinanmiliaun250liubátinanmiliaun100liubáagoradaudaun
Kontinentesirabookanihaotasuluk.=Timor-Leste
25
ainhirasirahala’oviajenihaotasulukne’e,hakbesikohinloronnian,LabarikManenoLafaeklukutasiatuhareesaidamakasirahetan.Laihatantrilobite,maibéihaamonitabaraknoikantipuoioin.Sirahareeréptilida-ne’ebéihakakoroknaruknoainhanesannadadeira!Réptilne’emakaplesiosaurunobuatne’elukuihasira-niaokosatudunigrupuikan.Derrepente,Labarikhanoinkatakniahareegruputuniñusira,maibésirala’óstuniñu.SiramakaréptiloinseluknaranIktiosauru.Hareederrepente“parente”idaNautilusnian,makamonitaidananibesiknianofotiamonitaidahonianehankroat,depoishalaide’itbadook!Tasisaibadakliufalitasiohinnian,noihaonaahu-ruinfurakihatasi-okosne’ebéloronidaatusainu’udarTimor-Leste.Ohinloronitabelehetanfóssilhusiahu-ruinsira-ne’eihafatukbesikOssunoVikeke,noparteselukTimórnian.
plesiosauru
26
esiktasine’ehelaAustrália,makasaionanu’udarrai-maran.IhaMorisihane’ebá.Maibé,Timórhelaihatasi-okosnafatin.Ihadinosaurutipuoioin.Baluboot,hoainhaatnokakoroknaruk,hanesanRhoetosaurus.Balusi’ak,hoainruade’itnohannaan,makadinosauruterópode.Ohinloron,jeólogusirahetanmósruinfóssilhusidinosauruki’ikoan.Siraboluidaki’ikoanne’ebéhanai-horisde’itLeaellynasaura,tuirnaranlabarikfetoida,noboluidafaline’ebéhaninsetuTimimus,tuirlabarikmaneidahanesanLafaekniakolega.
TimimusnoLeaellynasaura
27
28
anbaniata’ukterópodesira,Labarikdehankataknialakohikontinuaviajenihatempune’enohusubaLafaekatuloriniabatempune’ebébesikliutanohinloron!
hatempune’e,hahúatuformaahu-ruinluantebes.Ihaonafahi-fulunnosipusira.OhinloronihaTimor-Lesteihafatukne’ebéboluFormasaunLaraguti,ne’ebéihafóssilbarakhusibaladane’ebéulukmorisihatasibadakne’e.Fatukselukihafóssilhusiai-horisne’ebémorisiharai-maranbesik.“Timor-Lestesaitihaonabatasi-leten,”dehanLafaek.“Hahúonaatusainu’udarillane’ebéha’useikriaihaha’u-niaai-knanoik.”SirahelaihatIhatihaonaraine’ebéhamriikihalalorannialeten.Timor-LestebookanbaNortenohahúxokemaluhoÁzia.RaisaibaletennohiitfohoTimórnian.Tanbane’e,fatukihatasi-okosne’ebéiharestu(fóssil)baladatasinianhahúmosuiharaimaran.Tanne’emakitabelehetanihafohoaasfóssilahu-ruinnian,makulukhelaihatasi-okos.
ahu-ruin
29
olegana’inruane’ehahúsentekoleona.Sirahala’oonaviajennaruk.Lafaekdehan,“Ha’uihabuatidatanne’ebéinteresanteatukontabaókona-baó-niarai.Óhanoinhetanbuatki’ikoannaranforaminíferumakitahareeihaotasulukliu,ne’ebénamleleihaita-niamatanniaoin?”Labarikhanoin-hetanhoklaru,tanbaniaihamemóriadi’ak.“Loos,”dehanLafaek,“buatki’ikoanne’ehamutukhobuatselukhanesansiranoai-horispedasukhusiotasne’ebásainu’udarbuatimportantebafuturu.Bainhirasiramate,sira-niaisinmoutnohakoiiharai-tahuihatasi-okos.Sirahakoibarakiharai-tahunorai-tahune’ehakoihoraiseluk,hikasnohamanasiharai-okos.To’oikus,rai-tahune’esainu’udarfatuknorestuhusibuatne’ebémorissainu’udarminarainogás.Buatne’esainu’udarrekursuimportantebaTimor-Leste.Ótenkeuzarekursune’ehodi’ak!”
Foraminíferu
Fatinne’ebéhasaiminaraiihaTasiMane,ihaTimórniaSúl.Jeólogusirabukaminaraihogásihafatukihatasi-okos.
30
ehanonane’e,Lafaektobaatudeskansanosentehaksolokliutanbala’oviajenhoniakolegaliuhusitinanmiliaun20.LabarikManemóskontente.Niaagorakomprendeonakatakillane’ebéniamorisnoniapovuihaistórianaruknokompleksa,nolabarikTimoroanhanesannia,makihaistórianarukloos,belehariiraiida-niafuturu.
Liñatempujeolójikune’ebéhatuduotasne’ebébaladanoai-horisne’emoris.
BainhirahatekebaLestehusipontekaisDilinian,fohosiraihaformabesikatuhanesanlafaekida.Karikai-knanoiklafaeknianmosutanbaformane’e?
31
32FuturuNasaun