Jbenitez Arte Huichol
Transcript of Jbenitez Arte Huichol
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 1/56
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 2/56
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 3/56
J osé B enítez y
el arte huichol
La semilla del mundo
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 4/56
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 5/56
Gabriel Pacheco Salvador
José Luis Iturrioz Leza
J osé B enítez y
el arte huichol
La semilla del mundo
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 6/56
Primera edición, 2003
Producción: CONSEJO NACIONAL PARA LA CULTURA Y LAS ARTESDirección General de Culturas Populares e Indígenas
Coordinación de la edición: Teresa Blanco Moreno
Diseño de portada e interiores: Elsa Mendoza García
D.R. © 2003 Dirección General de Culturas Populares e IndígenasAv. Revolución 1877, 6º pisoSan Ángel, C.P. 01000México, D.F.
ISBN 970-35-0478-7
Impreso y hecho en México
Portada: La semilla del mundoMural de José Benítez ubicado en la estación del Sistema deTransporte Eléctrico de Guadalajara, considerado el muralwixarika hecho en estambre más grande de América.
AgradecimientosSecretaría de Cultura del Gobierno del Estado de JaliscoComisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 7/56
Índice
Presentación .....................................
Introducción ...................................
Entrevista con José Benítez ................Gabriel Pacheco Salvador
José Benítez mati tikuxatati ...............Gabriel Pacheco Salvador
La semilla del mundo ........................Gabriel Pacheco Salvador
?Imiakame .....................................Gabriel Pacheco Salvador
Nierika: visión, conciencia y símbolo ....
José Luis Iturrioz Leza
Nierika: nieriya, ?iyari,?aitsiwame .......Gabriel Pacheco Salvador
“La semilla del mundo”
Mural de José Benítez .......................
911
14
15
34
35
40
41
49
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 8/56
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 9/56
L a experiencia estética de los pueblos indígenas estáimpregnada de sueños y realidades. En ella resalta vigorosa-mente su cosmogonía por medio de diversas formas de expre-
sión artística que desbordan colores, imágenes, sonidos, luces y
sombras que nos enseñan a mirar su riqueza espiritual y suvisión del mundo transformada en arte y manifestación política
y cultural.
El presente texto tiene como propósito mostrar el arte
indígena contemporáneo. Numerosas expresiones artísticas seconservan y desarrollan en las comunidades, donde las técni-
cas tradicionales se mezclan con nuevos elementos que danorigen a propuestas culturales diversas, complejas y dinámi-cas, que abren nuevas perspectivas a la creación artística. Las
culturas indígenas son inmensamente creativas, se nutren desu pasado vigoroso y de la modernidad para abrir nuevoscauces a sus expresiones estéticas. Sus creadores, con
sutileza y precisión, han sabido combinar los patrones estéti-cos de sus culturas con las propuestas que llegan del exterior.
El arte indígena constituye un icono que afirma la per-sonalidad de cada pueblo y reivindica su dignidad; como
expresión de sus sentimientos nos acerca al conocimiento delconjunto de culturas que interactúan en los diferentes rin-cones de la geografía nacional.
Esperamos que este texto contribuya al reconocimiento
9
Presentación
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 10/56
de las expresiones artísticas de los pueblos indígenas y suscreadores, y se valoren sus aportaciones a la vida nacional
como pueblos con culturas vigentes que son parte de nuestra
existencia.
Soc. Griselda Galicia GarcíaDirectora General de Culturas Populares
e Indígenas del CONACULTA.
10
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 11/56
11
L a magia y la tradición que rodea al mundo huichol se
localiza al norte de Jalisco, en la Sierra Madre Occidental, enun intrincado laberinto de sierras.
Este pueblo se llama a sí mismo wixarika, y gracias a sulocalización geográfica ha conservado su fuerte resistencia ala influencia de grupos externos.
Su forma de expresión artística refleja sus sentimientosreligiosos y se manifiesta en una gran variedad de objetos
rituales tradicionales, en los diseños de su ropa y en la elab-oración de instrumentos musicales.
Los cuadros de estambre son otro tipo de expresión artís-tica que elaboran con tablas de madera cubierta con cera.
Con la finalidad de dar cabida a todas las manifesta-ciones artísticas de nuestro pueblo, y dignificar la cultura
wixarika entre los jaliscienses, la estación Juárez del Sistema
de Transporte Eléctrico Urbano de la ciudad de Guadalajara esel recinto donde permanece expuesto el Mural Huichol más
grande del mundo en su tipo.
La difusión de la tradición huichola y el respeto hacia lascostumbres de este pueblo, es una labor que el gobierno deJalisco comparte con los jaliscienses.
Introducción
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 12/56
En la Secretaría de Cultura de Jalisco estamos conven-cidos de la necesidad de acercar el arte a las personas.Llevar la cultura a las manos de los ciudadanos es un esfuerzo
que vale la pena, ya que con ello contribuimos a la formaciónde nuevos públicos que, como todos sabemos, renovarán elescenario de la cultura y las artes.
El mural “La semilla del mundo” es un claro ejemplo deque fomentar el respeto, el aprecio y la promoción de las
expresiones culturales populares e indígenas, permite for-
talecernos y reconocernos como mexicanos, ya que estasmanifestaciones constituyen la raíz más profunda de nuestraidentidad.
Como habitantes de esta tierra, nos podemos considerarafortunados por contar con ricas culturas étnicas que han per-durado a pesar de la modernidad y los nuevos tiempos.
Los huicholes son parte de nuestro acervo y orgullo de la
historia de nuestro estado. Nuestra labor como autoridadesculturales incluye políticas de difusión, preservación y respetoa las costumbres y expresiones artísticas de los huicholes, un
esfuerzo que le da a Jalisco una historia viva.
Esta obra, de más de treinta metros cuadrados de superfi-
cie, es admirada diariamente por más de cinco mil personas quetransitan hacia sus lugares de trabajo o vivienda mediante eluso de este sistema de transporte.
El proceso creativo de “La semilla del mundo” atrajo la
atención de los jaliscienses desde el inicio de su elaboración acargo de un marakame huichol: José Benítez Sánchez, quien
plasmó la particular visión del mundo y sus orígenes según lacultura wixarika.
Como jaliscienses, nos enorgullece contar con esta cultura
étnica que ha perdurado a pesar de la modernidad y los nuevostiempos.
12
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 13/56
Los huicholes son parte de nuestro acervo y orgullo denuestra historia. Por eso tenemos la responsabilidad de com-partir con todos ustedes las tradiciones y costumbres de este
grupo del norte de Jalisco que nos recuerda lo que somos yenaltece nuestro valor como habitantes de la tierra del peyotey del venado.
Sofía González LunaSecretaria de Cultura del Gobierno de Jalisco
13
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 14/56
14
entrevista con
José Benítez?Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador
José Benítez es mara?akame y artesano wixarika (huichol).Nació en la localidad de Santa Gertrudis, comunidad deWautia (San Sebastián Teponahuaxtlán, municipio deMezquitic, Jalisco). A los tres años de edad su familia emigró
a Nayarit donde ahora reside en la comunidad de Zitakwa,municipio de Tepic. Se llama Yukaiye por parte de los ances-tros huicholes. Desde niño se inició en los conocimientostradicionales de sus antepasados guiados por su padre.
Para ser buen mara?akame tuvo que invertir 25 años deaprendizaje. Con mucha devoción y entrega, iba y venía desu comunidad a Wirikuta; así pasaron 13 años sin dejar de ir
allá. Iba cada año sólo con la idea de conocer y entendersecon Nuestros Ancestros y Nuestras Madres.
En Wirikuta comía peyote. Por la tarde, en el momentoálgido de la ceremonia, todos los peregrinos comían. Por lanoche sentía cosas raras: “todo lo que sentía, lo que veía, loque llegaba a hacerme Nuestra Madre Hikuri. Y cada que ella
me encontraba me sentía portando un morral. Dentro de mísentía que algo parecido a una víbora fría se internaba en mí,recorría mi cuerpo de abajo hacia arriba hasta llegar a micabeza. Mientras tanto a Nuestro Hermano Mayor (que es elpeyote) lo oía silbar hasta que llegaba a mí, justo cuandoestaba bajo los efectos del peyote. Esto me sucedía allá enel lugar del peyote cuando yo intentaba asimilar lo que veía
y sentía con él. Al regreso a casa los peyoteros teníamos que
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 15/56
15
José Benítezmati tikuxatati
?Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador
Y ukaiye mara?akame titi ?uxa ?utiwame wixarika
katinitewaka. Wana Wautia Mekitsata Jalisco kwieyaritsiekanikiekametini. Haika witari hexeiyati Nayarit
kwieyaritsie pita kaneyani. Hiki Zitakua kanekakaniTepiki munitsipiuyaritsie. Kakaiyarixi wahetsie miemekiYukaiye katiniutamatiwa. Yeme wixarika ke mitiumie yake mewatiyixime, miki nai katinanukuweiya nunutsiyari
pai ti. Yuyeu?
ikitsikaya kananukuweiya.
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 16/56
16
dar inicio a la caza del venado. Durante la noche los lloridosdel venado me llevaban a encontrarme con el verdaderovenado anunciado en el canto”.
En el mundo todo es posible. Alguna vez Benítez pensó:“¿A poco comiendo peyote uno logra ver y escuchar a lasdivinidades? Será posible que el hikuri sea venado y maíz ala vez. Todas las emociones que siento al ver y escuchar¿podrían pintarse alguna vez?”. Sintiendo y escuchando todasestas emociones, se entregaba al cumplimiento anunciado
por los ancestros. Cada que cazaba un venado se quedabaviéndolo fijamente pensando en todas las relaciones posiblesque se hacen entre venado y hombre.
Actuando de esta manera sintió que ya se encontrabacon la sabiduría. Él mismo se sentía diferente. Ya no se sen-tía como cuando recién quería iniciarse en el conocimiento.
Así que era otra persona. Se veía con los ancestros de sucasa, que eran los que lo requerían más; todo esto ocurría através de sus sueños, cada que quería llegar a su casa erainterrumpido por los ruidos de carrera de animales. Luegovenía la reflexión: “¿Por qué me ocurrirá esto?” “A cambio dela reflexión veía a la altura de sus ojos algo tembloroso pare-cido a una telaraña, pero luminosa. Cuando aún era niño supadre le decía: “No pienses en desperdiciar tu vida, mañanao pasado tú vas a ser un sabio, ahora los represento a todosen este palo que estoy labrando”. Eran palabras de alientocon las que procedía a dibujarlos en la madera labrada.Decoraba con hilo de lana la jícara sagrada y la flecha voti-va. En ese tiempo no había estambre, sólo hilo de lana. Supapá hilaba lana con colores blanco y negro y con ellos dibu-jaba a toda su familia en la madera labrada de ?iarixa.
Ofrendaba en Teekata y por el rumbo de Teupa, así como enlos lugares donde le requerían ofrendas. Una vez que Benítezvio y vivió de cerca estas experiencias, se animó a elaborarun cuadro diciéndose: “Creo que también yo puedo hacer undibujo”, así pensaba constantemente.
Como dice Benítez, solemos encontrarnos con un
cuadro que contiene peyotes, águilas volando, o simple-
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 17/56
17
Mara?akame mayaniki xei tewiyari heimana?auxuwi witari kaniuyurieni. Yu?iyariki Pariyatsie
kaniyanekaitini. Me tsi tamamata heimana ?atahaikawitari yaneti kanayani. Xapa ?utawewiwati Wirikuta
kanituanekaitini. Mitimaiweniki ?etsiwareu?utiwati tsiyeyeume muwa pai kanituanekaitini.
Takakáima Tatetéima ke memuyitika miwamaiwenikikaniyianekaitini ?anuyeneikakaku.
Híkuri tuutúri temite?iteriwa Wirikuta
kanetikwa?akaitini. Taikai miti?ewatinitsie ?akumemitekumikiexianitsie ?ana kaneitikwa?akaitini. ?Ana ritikariki yiki katineikuyuruwakaitini: “ke nemitinemaani,ke nemitinierekai, Tatei Híkuri ke minetsiutayuruwakai,
kitsiuri wa?ati nepiranatatikikai, ?ananemutaxexeiyariwakai. Netaita mititiyeikakai ku
pai ti?aneti tihaititi; miya yianeti nemu?utsie pai
muneikakai. Tamaatsi ta muwa muyeika,?
aku híkurimayeika, miki wa?ati metamaixiwa xeu, xeu, xeu;nehetsie pai miye?ani ?ari ri ne nehikurixiekaku.
Nai ri hikurixiyapa neraka?ikixiame miyanemitinekuhiaweni. Nekie neminuani temitetiweiya
hikuritamete. Tikariki maxa ke mitikutsuakaniminetsitaxeiya ?iweiyaripa.”
Kauka ?aixia tineyiwetika ?ipai?i ta waniu Benítezkatiniyutihiawetiyani: “kari ?aku pitiyiwetika tiutikwame
mipai mitiuniere, mipai mitiu?ena; kari híkuri titi maxapayeika, híkuri titi ?ikú payeika. Ke nemitinema ke
nemiti?ena, kari nemitiuta?utiwani pikayiwe”. Mipaitiye?enarimeti katinaye?atiwakaitini. Kepauka
mititaweiya maxa mikaxeiya mipai xeikia waniu
ra?eriwati nenukaxeiyakamiki.
Miya ri yianeti wa?ati timaiweti nayani, xeimieme?axa tiniuyumaani. Matiari tixai katimateti, ke
nemireu?eriekai, mipai waniu ri mikareu?eriekai. Mana rimitiyetia miyutixeimatiya, yukie kakaiyarixi ke
memite?uwetika, muwa metakwekwewiwakai. Peru tsi
yukutá pai kaneta?
axekaitini, maye?
aximenitsie kuranari
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 18/56
18
mente alguien captándolas con su muwieri, también piedrasamontonadas o una mujer sentada que asoma medio cuerpo,u otra cosa más llamativa. También puede aparecer Haitsi
Kipuri como símbolo del lenguaje saliendo de la boca dealguien en forma de niebla. Según Benítez el mismo Haitsi
Kipuri cuando se acerca a uno se transforma en mujer queluce un bonito atuendo con un extraordinario bordado; así escomo se capta en el cuadro. Otras veces aparecen flores delirio en lo alto en forma de gotas de rocío, así son apreciadaspor Benítez. Al momento que él fija la vista sobre ellas logra
captar el aroma del lirio a mucha distancia. “Tú, rocío, quefloreces bonito, ¿no podría yo dibujarte tal cual eres?”, pen-saba. En otros cuadros se refleja un rocío naciendo o cayen-do en cascadas. Eso mismo es lo que se suele dibujar, inclusobebiéndoselo con las manos. Así fue como Benítez se ibatransformando poco a poco en un conocedor de su cultura; enmás de una ocasión oyó que le decían: “¡Mira!, tú no estás así
nomás por nomás”. Era cuando él tenía hinchada una piernaen la que sentía tener tres piedras luminosas como si estu-vieran encendidas.
Con todas estas andanzas pudo entonces preguntar y serrespondido en sus sueños: “¿Por qué te pasa eso?”, ledijeron. “No te pasa esto sólo por nomás, tú estás pidiendodos caminos a seguir: para tener el don del conocimiento,para hacer dibujos en los cuadros, pero además quieres sermara?akame; como verás, ya todo está completo. Ahora:¿por qué no has mandado hacer tu Pariya, o por qué no hasrespondido a tu hauri? Estás así porque las jícaras que hablanno dejan de perseguirte. Y para que ya no sigas con ese malhaz tu propio nierika”, así oyó que le decían en sus sueños.Hasta entonces pudo elaborar un nierika pequeño que luego
llevó a Wirikuta. Enseguida elaboró y llevó a Haramaratsieun tepari de piedra de cantera labrada y con un grabado deNuestro Hermano Mayor.
“Ahora sí ejecuta tu sueño”, le dijeron. Entonces,después de elaborar y llevar todas las ofrendas inició con laceremonia por toda una noche; esto sucedió una vez que
llevó las ofrendas a los lugares sagrados que le señalaron, es
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 19/56
19
xeikia mi?enieni: tirara tirara tirara mitiutaineni. Kwitiwawaniu: “titayari ri miya minetiyuriene” mitiyuhiawe.
Hixiena waniu xeikia yiyiakati mitiuyemaare witsari paiti?aneti, peru taatikaiti. Matiari papayatikai waniu:“?uxa?a warie pepika?au?ayehiaka ?eki petimaiweti
pepayani, ne xika ?uxa?atini ?atsi ne?uyini,penetsiku?eriwati pepayani; ?iki ne neuxei kiye
nemitsatsetsie nekanixeti?utiwani” ?ipai tiwakuhiawetihetsiena miwati?utiwakai yunaime. Xukuri ?iirí
mititiwewiyani kiyemuxaki ranuku?utikaime. ?Ana
wita mikatixuawekai xeikia kiyemuxa mixuawekai; miki?itawitame yiwime tuxameki miwatiwewieni kiye
?iarixatsie. Teekata Teupa mitiukuhanemiyetuatiyeikakai, kewa tsi memetakwewiyarieni.
Miya ri Benítez tiniereti ?uxa kanaye?erietiyani: “kaukaneyiwe ne ta nemitiuta?utiani”
tiniuyutihiawetiyani waniu.
Yuri tsi Benítez kaniutaineni, heiwa me ti ?uxatsiehíkuri minikateni, werika mana tiuyewieka, xewiti
muwieriki tikwewieka ya tini tetexi mikateni, ?ukaratsimana rakukani ke tsieti miti?aneni. Ya tini Haitsi Kipuri
mikateeni tateta titi mayeneikani, ?aku haiwitiri pai?aneneti kanaye?ukamiki ?uxatsie. Ya Benítez mutaine pai,
Haitsi Kipuri wana hura ?akumieti ?ukaratsi pai miyini:chileuku?uti chileuxuti chileuniiti mayani, miki tsiere
kanikuhekikiareni ?uxatsie. Heiwa ta tseiye manakanihekiakamiki, wa pai me ?aitsikari pai ?aneneti
miniuyeteni mitikunenierekai Benítez. Kepaukamatsi kwi mixeiyani yeme chimi?aneni tewa pai mi?iaka.
?Ana waniu: “?aitsikari miya pemitiuxuturi mipainematiku?ikenikeyu kari pikatiyiwe” mitiyukuhiaweni.
Heiwa me haitsi ?uxatsie minitineikani mexikaminikakikani, miki ?ikiyaya titi wanui kaniyurienemiki,
heiwa yumamatsie ?ikwewieme kanitiharimiki pai ti. Miyayianeti waniu wa?ati kaneuweni. Me tsi hakewa
meyianekai ?ipai waniu miretahiawarie: “neuxei tsi ?ekiyaki pemika?ane”. ?Anatsie ta waniu ?ikaya kanihaakaitini
me tsi waniu teka pai ti?aneneme haikame taatikaime
teurieyatsie kaneyeteekaitini katiniyumaani.
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 20/56
20
decir, después de llevar peyotes, flechas, jícaras decoradaso dibujadas. Como dije antes, también llevó un pequeñonierika a Wirikuta. Al momento de llevar las ofrendas sintióescuchar algo: “¡Mira! Tú estás tratando con tus Bisabuelos,con tus Madres, con Abuelo Fuego, con Nuestro Padre Sol ycon todos los que tienen que ver con tu Madre ?Imiakame.
Bueno, si es eso lo que anhelas, y si es lo que siempresoñaste hacer, empieza a hacer tus cuadros, sólo que porcinco años irás de cacería, al mismo tiempo sacrificarás unares. Al término de este periodo fijarás otro para que ahí
hagas una ceremonia final. Hasta no cumplir con estasencomiendas podrás vender tu trabajo”. Así fue como le ibandiciendo a Benítez en sus sueños.
Fue así como empezó a entregarse al arte del dibujoen madera a base de estambre y cera. El primer trabajo lohizo en una tabla que medía 60 x 60 cms, en la que sólo
dibujó un venado solitario, pero gordo y panzón. Fueronlos del INI quienes le compraron su primer cuadro. En esetiempo Benítez tenía sus propios conocimientos adquiridosde la sabiduría del mara?akame, él mismo se convirtió enmara?akame. Como él dice, la habilidad artística no sólose origina de la carrera de mara?akame, sino también delaprendizaje del kutsarai, de Nuestro Hermano Mayor, deNuestro Abuelo Fuego, o desde mucho más atrás: todotiene su origen en el nacimiento de Nuestra Madre?Imiakame. Luego le fueron pidiendo más cuadros y los ibahaciendo. Aunque, como dice él, todo se lo debe tambiéna su padre, quien dibujaba a toda su familia en una maderalabrada por él mismo, destinada a las divinidades deWirikuta. Al mismo tiempo pensaba: “Si me propusierahacer un cuadro podría conseguirlo”. Según Benítez no
logra aún hacer dibujos como lo hacen otros artistas con-temporáneos, es decir, no dibuja a hombres en plena cere-monia, sino a sus bisabuelos, sus ancestros y demás. Hastadespués de terminar con las divinidades pasará a las cos-tumbres actuales de los wixaritari: describir cómo son lasdanzas, cómo son las fiestas del esquite o cómo es la danzadel peyote; esto es lo que aún no logra desarrollar en su
trabajo. Tal vez, terminando este cuadro de?
Imiakame
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 21/56
21
Yuheinitsita pai ti miya tikuyeikatikaneyuta?iwauritiani: “¿titayari miya peti?ane?
?akimana tsi pemika?ane, ?eki hutame pemitiyeweiya:pemitimaiweniki, pemiti?utiaweniki pemitiwawa, meta
mara?akatsiyaki tsiere pemitiwawa. Kami tsi ?iki maye?axeri, kami titayari ?eki ?apariya pekatita?aitawe, titayari
hauri pekatita?eiyawe. Xukurite naiti mitiutiniukamematsikuweiyatiwekaku pekani?aneni. Neuxei
mipai tsi pemika?aneniki ?anierika ke neutawewi”,tiniutahiarieni yuheinitsita. ?Ana ke nierika ya yeume?utawewieka kaneikutuatiyani Wirikukuta pai. Mana tamiraniere tepari niutamani, tenuxa tsatsaiyakametsie
Yumaatsi ?uta?ikeka, haramaratsie pai kaneikutuatiyani.
“Hikirixia ya ?ane ke nayexeiyani”tiniutahiawarieni. ?Ana reutatuaxiaka
kaniutapariyarieni, naime híkuri, ?iirí , xukuri,
tiuti?
utiaxiaka kaneuyianeni. Nierika yayeume?
utanikaWirikuta pai kaneikutuatiyani. Muwa pai nai mirekutua,wa?ati ri ?ana naniukakaitini: “neuxei tsi ?Atetéima,
?Atuutsíma, ?Atewarí, ?Akaiye, ?Atei ?Imiakamepemiwayuriene. Hiki xeniu mipai xika
peti?akuhiaweni, ?a?iyari pexikauyurieni, ?uxaxeniu pewewimiti xika peyianeni, mipai ke tineyurieneni;
peru tsi ?auxuwi witari muwieri pemiwauneni, xuturipemakumakani ?auxuwime witari. Miya ta peyime nuiwari
pemayeitiani nuiwaripa pemutineni. Mipai ke ri peyimetsepa ke peti?ahareruta” tiniutahiawarieni.
Mana ri mitiyetia Benítez tiniutiwewietiyani.Matiari maxa kwinie ?akayeume, xeime ?ayeweme,
kaniutawewieni (60 x 60). INI matiari
meninanarieni. ?Ana ri naime ?iyari rakapitiniyianekaitini, me tsi mara?akametsie pai naiti
katinakuwetikani. Miki maine pai Kutsaraitsiemakuwetika Tamaatsitsie makuwetika Tatewarítsie
makuwetika, ya hiki pai Tatei ?Imiakame ke mitiuyuritsiepai kanakuwetikani. Tawari ta muti?aitiarietiya
nitiwewietiyani. Maine pai yeuyatana pai ti katiniuyini, tsi
yeuya kiye titsatseweti mana kaniwakawewiwakaitini;
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 22/56
22
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 23/56
23
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 24/56
pueda terminar ya con las historias de sus ancestros,aunque él lo duda mucho.
Mucho tiempo atrás, Nuestra Madre ?Imiakame fuequien creó el mundo junto con Watakame, después de ellosaparecieron los común y corrientes creados por Kauyumarie,
que fueron los que establecieron el segundo mundo; en ter-cer lugar Nuestra Madre Águila Joven creó otro mundo,desde donde no cesa de esperarnos a los hombres. Cuandomorimos nos dirigimos directo a donde está Nuestra Madre
Águila Joven, que no deja de vigilarnos.
A raíz de todos estos conocimientos Benítez ha sabidotransmitir su trabajo, que se reconoce en el extranjero. Ahoraél sabe cómo responder al Abuelo Fuego, él se entrega alcumplimiento sagrado y lo ejerce junto con su familia.Encabeza las distintas ceremonias del año. Hay días en que es
llamado a hacer una fiesta y otro día otra, y así sucesivamente.
Toda esta historia es difícilmente terminable, como diceBenítez: el canto de Nuestro Abuelo Fuego es muy profundo.Existe toda una historia de cómo Kauyumarie contesta a susMadres, a sus Bisabuelas. Como sabemos, Kauyumarie es unportavoz, que viene a ser el portavoz de los tsaurixikate.
Pues todo lo que Kauyumarie logra escuchar o preguntar a susBisabuelas, lo comunica a los tsaurixikate. Éstos a su vez lotransmiten a las familias de la fiesta. Este mismoconocimiento es el que pregona Benítez en sus cuadros.Como bien dijimos al principio, todo este conocimiento seorigina en la carrera de mara?akame. Cuando aún no se estsaurixika, difícilmente se entenderá con Nuestro AbueloFuego o comprenderá las palabras de Nuestras Bisabuelas.
Para él quedará todo oculto sin posibilidad de saber el porquédel Viento, de la Lluvia, o por qué el Sol nos alumbra, muchomenos sabrá comprender las palabras de Nuestra MadreYurienaka, Nuestra Madre Maíz. Si no se sabe gran cosa difí-cilmente se hará un cuadro de calidad. Sólo el que escucha ysabe interpretar los mensajes podrá hacer un buen trabajo.Esto que Benítez llama semilla, viene a ser todo lo que nos
ofrecen Nuestras Bisabuelas.
24
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 25/56
miya ?ane tari kanituanekaitini Wirikuta pai. Mana ta?atimieti: “ne ta ?uxa nexika?utawewieni
nemiyiwekaxiani”, tiniu?erieni. Takwe kuta yemehipati wahepai kuxi tiu?utiwaka, ?akuxi teiteri
kapiwa?utiane, miki tati kuxi yutsuutsima Yukakáimakaniwa?utianeni. Xika ke ri waniu warayenini
nitayuamiki wixaritari ke temite?uhu hepaista timieme:kepai temite?uneixime kepai temite?uxarikirime, ya Tetéi
temuneixime mipai kuxi waniu kapitiyuriene. Xiari kewaniu ?iki ?uxa “’Imiakame” miya yeume mi?aitiarie
tanime kaniwarayenimiki.
Hikia meukahane, Tatei ?Imiakame xeniumitiukatsutia, Watakame yunaiti memite?uyuri.
?Ena ke ta memiye?axia ?Irimaritsixi. Kauyumariememiteyurie, tatsi ri hutarieka kiekari memutama.
Hairiekatsie ta Tatei Werika ?iimari manakawe mitiuyuri.?
Iki ya tatitakwewieti miya mireukuwe, temitakukuwehepana temutineika; Tatei Werika ?iimari mana makawe,miya tareukukwewieti.
Mana pai rakuwetikaikaku hiki Benítez ?utiarikayatewa pai kaniyumaika. Hiki Yutewarí mi?eiyawe yukie
yutiiriyama warewenati kaneyeikani. ?Ixiararimetiwewiwa ?uxa?a wa?uwitikiexime warie
wa?uwitikiexime kane?itiarieneni.
?Iki niuki miya manuyine kapa mineyunirinia,Benítez maine pai, Tatewarí niukieya kananutewani. TsiKauyumarie Yutetéima Yutuutsíma ke mitiwaku?eiya ke
mitiwaku?iwawiya kananiereni. Kauyumarie miwaniukamemiwa’iyari, miya tiniketi tsaurixikate waniukame nihikitini.
Tsi yutsuutsíma ke mitiwaku?eniwa ke mitiwaku’eiya mipaitsaurixikate katiniwakuhiaweni, ?iki tari mi?ane tiirí mipai
katiniwakuhiaweni. ?Ipai?i Benítez ?iyarieya kuyinekakumiya katiniu?utiwani. Peru tsieti mara?akametsiyatsie pai
ti rakuwietikaikaku miya ?iyarieya kani?aneni. Xika kuxikatsaurixikatini kemitiwayaki Tatewarí Tatuutsíma ke
memutiyuane kapiwa?enieka, hepaistana xeikia
katina?
awiekamiki. Titayari mitiuku?
eeka, titayari
25
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 26/56
26
Benítez considera que aún no describe grandes historiasen sus primeros trabajos. Pues en los primeros cuadros nosabía comprender aún el significado de la flecha, o para quésirven las flores, o el porqué de la existencia de las piedraso el significado de un águila. Ahora pareciera contar contodos los conocimientos de su cultura, que así lo refleja ensus cantos chamánicos. Todo lo que se propone hacer lo rea-liza siempre bajo planes ideados por él mismo.
Cuando tuvo la oportunidad de ir a Suecia, se llevó
todos sus cuadros que había expuesto en el Museo de ArteModerno en México. A su regreso a México contaba ya conreconocimiento como artista.
Comenta Benítez que la cera que su padre empleabapara dibujar en tabla a su familia, era producida por unasabejas de la sierra llamadas wawemete, taxawikatsixi, tsi-
urixi, wirikixi. De los panales de estos tipos de abejas seextraía la cera original.
El material que emplea Benítez como base es el triplay.Sobre él coloca la cera, pero ya no es la cera original, sinouna cera ya muy mejorada. Comenta Benítez que antesempleaba el “estambre del indio”, lana teñida que durabamucho y que se pegaba bien en la cera. Ahora sólo se empleael “acrílico”, “diamante” o “cristal”. Los colores que con-cuerdan con el dibujo ideado son los que siempre elige parasu trabajo; cuando emplea colores que no van con su dibujoideal entonces baja de colorido y finalmente es un mal tra-bajo. Primero idealiza una escena o una historia diciéndose:“Este cuadro tiene que quedar así, y los dibujos quedaránasí, o las patas de este otro color así, las piedras quedarán
de este color”; así planea su trabajo.
Según Benítez, el color amarillo viene a ser el dibujo deNuestras Bisabuelas. Por allá en Pariyatsie es donde abundaeste color. Es una raíz con la que los wixaritari se pintan elrostro. El color amarillo se origina del dibujo sagrado deWirikuta, luego se relaciona con Nuestro Abuelo Fuego, es
decir, con las llamas que vienen a ser las plumas de él
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 27/56
27
mitiukawiwiye ya titayari Takaiye ?atineikati mitihekiariwiekapitimaika. Ya Tatei Yurienaka, Taniwetsika kepai titi
memutaine, xika karakumaika tixai ?uxa kapitiutawewieni.?Enati hirixia tiniutawewimiki.
?Iki Tatuutsíma memiteyexata, ?Imiari xeniuBenítez mimamateke, titi kanihikitini.
Matiari waniu ?uxa mutiwewi waika mika?utiniukani paikatinimaika. ?Ana kemiwayaki timaikaitika ?iirí ke
mi?ayumieme, tuuturi titaki mitimieme titayari tetexi
mitiukutetika; ya werikaxi titayari memiteu?uwa, mikimikaheti?eniewekai. Hiki ke ri ?iyarieya mutaxewire pai
kani?aneni, me tsi tunuwati kanayani ri.Ke mitiyuhiawe ya ke miti?erieni mipai xeikia
tiniuwewietiyeikani ?uxatsie.
Meripai Benítez Suecia heyeikakaku pinieya Mekiku,
Museo de Arte Moderno mitiyepikai kanekutikietiyani.?
Anapai titi ri mewanua waika matiwati nayani .
Benítez kaniutaineni matiari pai waniu papayatikaixirikaki kiyetsie kaniwarayewestiwakaitini,
?aku wawemete, taxawikatsixi, tsiurixi,waxirikaki; ya wirikixi meutatuxati miki xietexi titi waniu
meniyiakaitini. ?Iki waxirika ?ayewiriwatikaniwaruti?utiwakaitini kiyetsie.
Hiki ke ta triplay tinaweti hetsienakatiniuti?utiwani. Xirika tsiere tsi kaniyurieneni
titi, peru yeme yuri xirika kuta hikitika, herie miemexeikia kaniyurieneni. Meripai ?aku waniu estambre del
indio titewati kanixuawekaitini Benítez kaniutaineni,
muxa ?uayematikaiti titi waniu nihikitikaitini, kwinietiteriweti xirikatsie, ?aixia tiweriweti. Hiki ri acrílico
diamante cristal mekaniyurieka. Wita ke ?aneneti?uxayatsie mitinakeni, ya ke?aneti ?aixia mirekemaka,
miki nanuyewaumiki. Xika karekemakameki tiutawewieninaiti ?uxa kananukanuatiyeikani. Yuxaita meri waniu
mipai mitiyuhiawe: “?iki ?uxa ?ipai mitayini, ?iya ta ?ipai
nemiyurieni;?
ikateya?
ipai mi?
aneneni, tetexi?
ipai
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 28/56
28
(muwierieya), y como dice él mismo viene a ser NuestroPadre Sol o Nuestro Creador que aparece en forma de víboratodas las mañanas. Pero antes de todo esto se toma en cuen-ta a Nuestra Madre Kipuri en Haramaratsie, después apare-cen las flechas de Nuestro Padre Sol con sus plumas lumi-nosas. Así es como el amarillo se toma de Nuestro AbueloFuego, pues Nuestros Bisabuelos fueron por sí mismosquienes crearon el color amarillo en Pariyatsie. Este colornace básicamente de tres elementos: Nuestro Abuelo Fuego,Nuestro Padre Sol y la raíz color amarillo. Otras veces los
cuadros tienden a sombrearse, porque se toma el color negrooriginado en la oscuridad de Tikarita; mientras que el griscorresponde al tiempo de secas, es decir, cuando ya dejó dellover y las hierbas están secas; el verde corresponde altiempo de lluvia, donde las hierbas están verdes. Con todasestas combinaciones se logra un buen cuadro, dice Benítez.Todo lo que el artista idealice, sin dejar de lado los sen-
timientos y emociones, se reflejará en el cuadro. Por ejem-plo, si en el contenido del cuadro predomina lo sombreadono lucirá mucho para la vista, pero sí tendrá mucho signifi-cado simbólico. Porque se estaría narrando la historia corres-pondiente a Nuestras Bisabuelas que llegaron a ?Etirita. Encambio, cuando sale el sol, los hombres nos vemos claros ylegibles al descubierto: es lo que llega a reflejar el cuadrode Benítez cuando emplea colores vivos y fuertes. Hablandode clima, unas veces hace frío y otras veces calor; en el tem-poral una veces hay vegetación y otras veces apenas lluevepara humedecer la tierra; así es como se aprecian los dibu-jos o contenidos de los cuadros según Benítez. Todos estoselementos son los que inspiran a Benítez.
El surgimiento de la vegetación fue obra de Nuestra
Abuela Nakawé. Se llama ?Imiakame con el sentido másrespetuoso. Todo lo que ahora existe en la tierra fue sem-brado por ?Imiakame. Entonces germinó la vegetacióncomestible y no comestible, y todos los animales existentesque van desde los zorros, coyotes, leones, tejones, mapa-ches, ardillas, hasta aves como pericos, guacamayas; yalgunos hasta entregaron su sabiduría como las águilas
piwame, el milano o el águila real amarilla. Todos ellos
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 29/56
nemitiyurieni”, tiyukuhiaweti waniu mipai ?aneemekaniyutinanairiwani.
?Ipai?i ri ta katinikuxatani Benítez. Mitataxawiwaniu Tatuutsíma wa?uxa kanihikitini, huteiki Pariyatsie
kaneuxuaweni, ?aku naaná titi kaniutataxareni, mikikimeniyu?utiwani teiteri. ?Uxatsie pai ti kuyinekaku
mitaxaiye kanihekiaka, kwitiwa ta Tatewarí muwierieyatataxawiti mewatineikatsie kaniutaneka. Benítez maine
pai. Tayeu Tawewiekame titi kuu pai ?aneti manatiyeika;
yuhuyeta Haramaratsie meri Tatei Haitsi Kipurimikwewieni, mana ke ri Takaiye ?iiríya kitasawime
?ukamuwieriti manatineika. Miya tiniketi ri, mitaxaiyeTatewarítsie pai ti yuku?iketi nayeikani. Tsi TatuutsímaPariyatsie ?uxa mitaxaiye yikimana meka?utawewieme
meka?itinuiwitiame. ?Iki yuhaikametsie niyuka?ikenimitaxaiye: Tatewarítsie, Takaiyetsie ?Uxatsie. Heiwa me
ta miniuku?
etireni, miki miyiwi Tikarita miemekanayeikani. ?Iya ta mikitaxie manuyeneximenitsie ?akumitikuwaximenitsie kanimiemetini titi. Mitsiilaiye ta
witarita, tsimitiu?anenitsie mitiuyiranitsie, kanimiemetini.Miya tipaimemeki waniu ?uxa tsititemaikiti kanayewaut-seni. ?Utiwame ke mitiyukuhiaweni ?uxatsie pai ti tsiere
?iyarieya kanihekiakamiki, meriki tsi tita mana mitiyepika,xika haye?etini, kakanayehekiakamiki. Miki xeniu ri,
?Etirita memu?axia Tatuutsíma memahekiarixi waxatakakunikuyinemiki ?uxa. Kepauka kwi maxiire, hekia yeme ri
teye?uwati tekanakikani ?uxatsie. Tsi yemetsikanaye?anekamiki naiti kanayehekiakamiki. Heiwa me
ti ta miniuhaitini, heiwa ta tiuxikani, heiwa reuwieka,heiwa mexika tiwiyeni ke ti mitineu?aneni, mipai titi ta
?uxatsie katinikuhekikiareni. Mipai waniu Benítez hiki
tiku?eriwati katiniu?utiwani.
?Iteirite mitiuhekiarixi ?Imiakame titi xeniu,Takutsi Nakawé, mitiuyuri. Hiki pai miemeki waniu
?Imiakame mitiutamatiwaxi miki nai ?ena mitiuhekiataxi.?Ena ke tipaimeti mitixuawe mutiuta?iwi, kiekari ke
miyewa miya yeume ?Imiakame muta?iwi. Naiti
tikwaiwati mitiutinexia katikwaiwati mitiutinexia, naiti
29
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 30/56
surgieron por ?Imiakame. Todas las divinidades entregaronasimismo la sabiduría. Así se refleja por medio del dibujoque expresa todo. Un hecho más cercano a nosotros es que?Imiakame viniendo por Hauxa Manaka, lugar donde seesparció la semilla y donde nació la jícara, la flecha, el maíz,las plumas mágicas, hizo aparecer el animal del Sol, la per-sona, Tlacuache, quien descubrió a Nuestro Abuelo Fuego.
“Como dije antes, hablo así habiendo llevado una vidamuy difícil, pues toda una pierna se me hinchó. Además me
pidieron que diera nacimiento a una jícara y una flecha, sindejar de cazar al venado, el sacrificio de reses y de borre-gos, en fin todos los elementos que se requieren en las cere-monias. Ahora puedo decir que ya me los gané y puedo yadibujarlos en mis cuadros”.
El cuadro que exhibe Benítez lleva el título de “La
semilla del mundo”. Fue?
Imiakame quien trayendo semilladel más allá la sembró aquí en la tierra. Así surgieron lospueblos de hoy. Si ahora intentáramos narrar caso por casono acabaríamos de contar pronto —dice Benítez—. Noacabaríamos de contar el porqué del significado de NuestroHermano Mayor, Nuestro Abuelo Fuego, Nuestro Padre Sol,Nuestra Madre Maíz, Nuestra Madre Haitsi Kipuri, NuestraMadre ?Utianaka, en fin todo lo que está a nuestro alrede-dor. O contar por ejemplo la historia de Timuxawi, que no esmás que Watakame. O contar la historia de NuestraBisabuela Maxa Kwaxí, Nuestro Hermano Mayor Kauyumarie.
No podríamos contar la historia de nuestros ancestros ni encinco años, porque es algo muy profundo.
“Mi abuelo se llamaba Xira Mu?ú y vivió 105 años sin
siquiera tener un cabello en la cabeza, con él me crié yaprendí todo lo que le preguntaba. Por las tardes me contabatodo: “Mira, Nuestro Abuelo Fuego surgió así cuando yo eraaún pequeño”. Como bien dice Benítez, un anciano sabe másque un joven. Él sabe cómo aparecieron Nuestras Bisabuelaso Nuestros Ancestros. Cómo ellos después de encontrar sucentro se dirigieron a todos los puntos cardinales: norte, sur,
oriente y poniente, para concluir en el centro. Es por eso que
30
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 31/56
memiteu?uwa memite?uhekiarixi: kauxaitsi, yawixi,mayetsi, haitsirixi, meetari, tsimuakarixi, wikixi ke
memitetewa perikutsixi, yuarixi; tsiere waniu yu?iyarimemuyuri werikaxi,
piwametsixi, wiitse, kwixi mitaxaiye, naitimemitexuawe hiki ?ana meteniunexiani. Miki titi
ri waniu yu?iyari meniuyurieni. Me tsi hiki naiti ?uxatsiemiya ?aneneti kanikayuyuipikeni. Mana ta ?atimieti
?Imiakame Hauxa Manakaa, tatsi ri ?imiari miyutaxiritsie,xukuri, ?iirí, niwetsika, muwieri, Kaiye tewaya, yeuxu
tewiyari, Tatewarí mutahekiataxi.
“Xike nemaine pai haweri netiuwikwekanekanaineni. Ne?ikatsie nemutahai, ?iirí, xukuri kenemitiukwewiyarie, maxa nemutakwewiyarie turu
nemutakwewiyarie muxa nemutakwewiyarie kemireuyupaime; kami kauka newara?iwaka neneuyi. Hiki
neniwa?
utiaka tsi ri?
uxatsie”. Hiki Benítez?
uxa miwewieteiwariki “Semilla del mundo” katiniteriwani,wixarikaki ta “Kiekari Wiyakame” mexika
“?Imiakame”.
?Imiakame tsiariwaniu mitiuyuri
?upai ?imiarimatinetia ?ena ke riwaniu kanitaxirieni.
Mipai katineuyukuwiyani?iki kiekari hetsienatemu?uwa. Xexuime
texikate?uta?axiya titayarimitixukuri yapauka
tekapite?ayenini, Tamaatsi,Tatewarí, Takaiye, Niwetsika, Tatei Haitsi Kipuri. ?Utianaka
texikawaruta?axiya ke yupaimeme memiwareuwiya yaTimuxawi Watakame titi ke memuyixia, Tatuutsí Maxa
Kwaxí, Tamaatsi Kauyumarie ke yupaimeti hikimemukuniniere, miki xika yuxexuime tewarutamaani ni
?auxuwime witari tekapiwarayenini; ?ekananutewani matsi
kuxi?
iki.
31
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 32/56
32
ahora en Tateikie (San Andrés Cohamiata) moran loscreadores de la tierra, así como en Tuapurie, en Wautia, enTuxpan o en Xatsitsarie. Habiéndose originado así ahoramoran en sus espacios. Lo mismo sucedió en ? Aitsarie y enTeekata, donde moran las ?Imiakate, Nuestras Bisabuelas,Nuestras Madres y Kipemete, que son los dueños de lasabiduría. Todas estas historias no se olvidan, perviven en lamemoria de los chamanes. Así nos lo siguen leyendo losmara’akate en el tapete y el equipal sagrados a quieneshabitamos la tierra, que somos para las divinidades niños o
ángeles envueltos en el xikuri.
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 33/56
33
“Ne neteukaritikai Xira Mu?u mititewakai 105witari mexeiyakai kipaya hawaiki tima mikareka?uukai.Miki hetsia ne nemutawerixi, nemiku?iwawiyakai: taikai
mititixatatiyani ‘?ipai tsi mi?ane Tatewarí ?ipaimireukuwie’, ?etsiwa tsieti ya neti?aneti”. Benítez maine
pai ?ukiratsi waniu matsi mitiuyemaate TatuutsímaTakakáima ke memite?unuiwaxi. Yuhixiapa waniu
meyenuaxiaka Yutserieta, Yuyeeta, Yu?utata,Yutsuutía muyunixi Hixiapa memekani. ?Aimieme waniu
Tateikie kiekari wiyakate menitamakani. Tuapuritari,
Wautiari memikaniere, mexika Tuxpan, Xatsitsariememikaniere, miki miya meteukunuiwaxiaka
memeukumarixia. Yaxeikia tsiere waniu ?Aitsarie,Teekata mitiuyi. Muwa waniu ?Imiakate, Tatuutsíma,
Tatetéima, Kipemete memikaniere, ?ikitsika memikayetsa.?Iki takwe
titimaiyarieka
tsaurixika?
iyarieya kuxi mipai kanikuyuruwani.?Itari, ?uweni mipai tsiere
kani tiyuaneni, hiki miya teteukuwiyati tame tiiríhakeri temixatsiwa, wawimari temixatsiwa ?ena
kwiepa tekanitamakani.
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 34/56
34
“Los que surgimos de Tsuutía nos quedaremos enReu?unaxi”. Ellos se protegieron y se ocultaron con su nierika.Ahí Tatei ?Imiakame (que es Takutsi Nakawé, con falda, estó-mago y cabeza) nos dejó todo diciéndonos: “Ahora todo está ensus manos, todo se lo dejo aquí: ya mi estómago se hizo jícara;
mi pie se hizo maíz; mi pensamiento: la flecha; mis cuernos sehicieron instrumentos de oír; y mi cabeza se hizo mundo”.
En Tsuutía nació el primer mundo, el segundo aparecióen Hixiapa y el tercer mundo en Yeetá. Fueron Nuestra AbuelaNakawé, Watákame y Tixi?iwa los que crearon al mundo. LaPerra Negra a quien siempre consideraron suya se transforma-ba en mujer. En Tsuutía vivían Nuestros Antepasados, NuestrasBisabuelas, Nuestros Ancestros y Nuestra Madre Haramara. Allámismo quedaron los templos de Nuestra Madre Lluvia, que esNuestra Madre Haramara. Por Yeetá quedó la jícara sagrada de?Utianaka, mientras Kauyumarie se transformó en aliento orespiración al ser intérprete de ellos. Ellos crearon su propiasabiduría, la trajeron acá para renovar la vida: para que laJícara Sagrada, la Flecha Votiva (o sea Nuestras Bisabuelas y
Nuestros Ancestros)tengan vida desdesus moradas. Acu-dieron a NuestroHermano Mayor y lotrajeron al nuevomundo, cargando su
gran sabiduría.
La semilla del mundo?Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 35/56
35
“Tsuutía tematiyiraxi Reu?unaxi teniyemanekakuni”.Yukimana ri Haikiteni meneuyunani nierikaki. Muwa ri
Tatei ?Imiakame Takutsi Nakawé titi mana?iwikai,ma?ikakai, mirekahukakai, mirekamu?ukai, mana nai
tiniutatuani: “Tami tsi ri kexemi?
aneni, nainetiniukuhayewa nehuka xukuri matia niwetsika matiane?ika, ne?iyari matia ?iirí, ne?enakareme matia
ne?awate, nemu?u matia kiekari”.
Tatsuutía kiekari mutanuiwaxi Hixiapametahekiarixi, Yeeta haika kiekariyari matia.
Takutsi Nakawé, Watakame, Tixi?iwa memite?uyuri kiekarimemutama. Tsiki meuyiwi yuniwe mexatati tewi ?ukaratsi
mayeikakai. Tatsuutía pai Tatutúma, Tatuutsíma,Takakáima, Tatei Haramara memiyemanekai. Muwa Tatei
Witari Tatei Haramara kiya matike. ?Uwa pita Yeeta?Utianaka wa?aikutsi miyuhayewaxi, Kauyumarie wa?iiyari
waniukame matia. Miki yu?iiyari memuyurimemenatituutiki kimana memiyuriniki: xukuri ?iirí, ya
Tatuutsíma Takakáima memiteukuneniere memiteweninikiTamaatsi memanatiwiti ?iyarieya memanatitui ?ena kwiepa
memihayewaxi. Watakame Tsaurixika titi timaiwetimeuyianekai kiekari mutama, tita miranatipiitiya muwa
heuka?enati matia.
Kwiepa ri me?u?uwati ?Imiakame mutayi: “Neuxei,?
atuukari tsi ri meuhura, takwe kuta?
uwa kiekari
?Imiakame?Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 36/56
Watákame, quien es un verdadero Tsaurixika sabio, dio origena este mundo. Todo lo que trajo de Tsuutía se quedó paraentenderse con ellos acá.
Ya andando en la tierra, ?Imiakame dijo: “Mira, tuvida ya casi se agota, aquí no nacerá el mundo, sino enHekiaripa. ¡Vámonos de aquí!”. Entonces, Watákame se con-virtió en la semilla. De acuerdo a sus propias medidas corpo-rales, construyó su canoa. Fue en Hauxa Manaká dondeesparció la semilla y nació. Todo lo que echó en la canoa
equivale a un respiro o un aliento. De ahí que un respiro deTakutsi Nakawé se haya convertido en viento, y una vez con-vertida en viento pudo hacer uniones con todos, por mediodel jabalí. Los hizo respirar y hablar.
En eso Tsaurixika dijo: “Ahora sí, ya apareció nuestromundo. Ahora ya pueden trabajar a su gusto. Ya estamos en
la claridad”. Nuestra Bisabuela Cola de Venado dijo: “Si esasí, que nuestro camino sea siempre así. Si logran enten-derme, lo harán por siempre”. En Tsuutía quedó la flechasazona como instrumento de comunicación con Wirikuta, quefinalmente quedó constituido en Pariyatsie. Allá surgió otrainterrogante: “Ahora falta Nuestro Abuelo Fuego, NuestraFlecha, Nuestra Jícara y falta que aparezca Nuestra Abuela”.
36
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 37/56
tamareke, Hekiaripa pita kanitamarimiki,tekanitayeixiakuni”. Watakame muyi ?imiari
niutawewieni yuku?ininiatati yeyeixati nitanini kanuwa.Hauxa Manakaa mitiuta?iwi mitiuhekiarixi. Kanuwatsie xei
?iiyari xei ?itukariyari mitikapi: Takutsi ?iyaya ?eekamatia, ?eeka ?ayaka yunaime miwaruwiyastia, tuixu
yeutanakaki yunaime miwaruti?istia memu-tiniukaniki memuti?iweniki.
?Ana Tsaurixika niutayini: “Takiekari hikirixia
nahekiare, neuxei xetene?uximayaka tita xemiteuyehiwahikirixia katinihekiaka: ?iirí, xukuri, niwetsika, muwieri,?iirí, nierika katinihekiaka”. Tatuutsí Maxa Kwaxí mutine:“kami tsi tahuye mipai pireuhaneni, xika xenetsihaka?ike
mipa xemikuyuruwani”. Tsuutía ?iirí xaureti mutakeniukame matia Wirikuta muparetiya Pariyatsie matia.
Muwa ta: “Ke tsi Tatewari meuyewetse, ta?iirí, taxukuri,
takutsi mahekiare meuyewetse”, meniutiyuani.
Miya metehuti Haikitenie memiteuyepiTawewiekame mana matinuiwaniki: “Neuxei ?ena?i Hixiapa
payani” memutiyua. Mana ?iirí memanuwaikaxi: Tsuutía,Tserieta, Yeeta, Ta?utata tinakeme memuyuri. Haikiteni
memahekiarixi kakaiyarixi. Miya me?uyika Hixiapamemeuyunixi watepari menakine.
Mana Tamaatsimutake: “Ne ne?iyari neniyet-
uamiki nexuriyakikaniyumeiyakamiki
Xapawiyeme”. Muta?i naititinahekiare tita Tsuutía
memitehatinetia.Hikuritamete meniuhekiare
meniyeiketiweni kewa paimeyenuatika.
Tatuutsí Maxa Kwaxíyuhauri ri nanuwaika.
Meutanierixia naiti
37
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 38/56
Entonces abrieron la puerta de Haikiteni para darnacimiento a Nuestro Creador. Luego se dijeron: “Miren, aquí
va a ser el mero Centro”. En ese mismo rato ofrendaron laflecha con las mismas medidas para Tsuutía, Tserieta, Yeetá,Ta?utata. Fue así como en Haikitenie surgieron todos losAncestros. Después se sumergieron en Hixiapa, convirtién-dose ellos mismos en Tepari.
Aparece Nuestro Hermano Mayor diciendo: “Yo entre-
garé mi sabiduría: que con mi sangre sea ungido Xapawiyeme”.Al momento de respirar surgió todo lo que traía desde Tsuutía.Así aparecieron los peyoteros que no dejan de buscar sus huel-las hasta donde fueron a quedar los ancestros.
Por fin Nuestro Bisabuelo Cola de Venado pudo ofren-dar la vela sagrada, y mirando a su alrededor pudo ya ver al
nuevo mundo. Dijo: “Ahora sólo nos queda permanecersagrados: Nuestro Pariya, Nuestro Kutsarai, Nuestra Jícara,Nuestra Flecha, Nuestras Plumas Mágicas, Nuestro Maíz,Nuestro Nierika permanecerán muy sagrados. Ahora sólopervivirá nuestra sabiduría. Si alguien nos llegara a imitarnos veríamos en Tunuarita”.
38
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 39/56
tinixuawekaitini. “?Ipai xeikia ri temi?aneni temai-weti ?uwa temikaniereni, tapariya, takutsarai, taxukuri,
ta?
iirí, tamuwieri, taniwetsika, tanierika miyumaiweni.Hiki tari xeikia ta?iyari muyeikani. Xika neti ?ena xewititetsaka?ike Tunuarita temihekiaka”.
39
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 40/56
Las tablas de estambre se desarrollan en la actualidad apartir principalmente del objeto ritual llamado nierika,que sirve de significante a una red compleja de repre-
sentaciones simbólicas dentro del discurso y de las prácti-cas religiosas tradicionales. El precedente histórico deestas tablas son por tanto las sencillas tablitas quedescribía Lumholtz a principios del siglo XX, sobre lascuales se pegan perlitas de chaquira y estambres de colorescon cera de abeja. El ritual nierika que se sigue ofrendan-do hoy en los lugares sagrados sirve como vehículo decomunicación destinado a transmitir mensajes figurados alas divinidades. Según la divinidad a la que vayan dirigidoslos mensajes, varían los colores y los motivos.
La palabra nierika significa “ver”, “estar despierto”,“estar vivo”, “estar consciente”. De los antepasados que hanadquirido la categoría de divinidades, materializados enpicachos o en los ojos de agua, se dice que miran, hacia
abajo o al fondo, dependiendo precisamente de su ubi-cación. Como seres sobrenaturales, no pueden ser directa-mente vistos, pero el rostro de ellos, es decir, el nierika,constituido por la visión y un conjunto de rasgos identifica-tivos, en suma sus identidades como fuerzas inmateriales quesubyacen al mundo de las apariencias, se reflejan en las másdiversas formaciones y procesos naturales. Los dioses miran,
viven y dan vida a la naturaleza. La tierra es el nierika de
40
Nierika: visión, conciencia y símbolo
José Luis Iturrioz Leza
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 41/56
Hiki wixarika ?uxa miwewie nierika ?ikiyaya titikanihikitini, mikitsie tatuutsíma wa?iyari ke mi?ane, ya
kakaiyarita memukuwetika wa?iyari, ?ewaripa kememutiyuane kanihekiaka nierikatsie. Hikia meukahane
xewiti Lumholtz titewati, tatsi ri XX tsikuruyaritsiekaneuyianeni, ?etsiwa neni ti?anenemetsie ra?utikaimekatiniuhekiata xapatsie; kuka mexika witaki haye?utikaime
kanikuxatani, yuri xiete xirikaya ?ayewekame. Nierikatuiwame kakaiyarita tatuutsíma wa?iyari ke mi?ane ya ke
mutaine mana tsiere kanihekiaka. Hakewa nierikamekwewarieka wita ya kuka mipai reunaketi
kanaye?urikemiki hetsiena.
Nierika, nieriya mexika ?ayeniereti ya wikweti?uka?iyariti kananuyineni. Hipati Tatuutsíma kawitsie
hekiatsimeki memuku?uixia haixa mukumanetikatsie, mikimehakaniniereti kwi tetiata pai meuka?iyariti
mekateneuku?uka. Hipati ta ke memi?anenetemikawaxeiya memikayuhekiata, waniawari ke
manuyine ya wa?iyari ke meuku?anene, miki naitinierikatsie kanikaxewini. Mana wa?ewari
wanuiwari kanihekiaka; ke tewa yu?iirímemu?iniataxi ke reu?atikaime memuyuri mipai
reu?atikaime yupariya memutake, wa?iirí, waxukurimutiniuxia hekiatsipa muyuhayewaxi. Tatei Yurienakatsie
temu?uwa, nierika titi tsiere katineukumakani, mana
takipuri kanatiwieka mana tekaneukayuyuipikeni. Ha
41
Nierika:nieriya , ?iyari , ?aitsiwame
Traducción?
Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 42/56
Nuestra Madre Yurienaka. El agua es el principio de la viday el nierika en que se reflejan los rostros de las deidadesmadres. Un ojo de agua es un nierika que nos permite verhasta el inframundo. El Sol es el nierika del cosmos, el queilumina y permite ver todas las cosas. El peyote es un nierika
que nos abre la visión interior a los símbolos que permitenla comunicación con los dioses. La tierra sagrada deWirikuta es un gran nierika donde está escrita la historiadel antiguo mundo. El coamil es un nierika donde se repro-duce, tanto en un sentido semiótico como material, la his-
toria de la creación de los hombres de maíz. En el coamilvuelven a nacer los dioses en forma de maíz y por mediodel maíz la naturaleza se convierte en vida humana.
Por extensión se llaman así otros objetos ritualesque revelan aspectos del mundo sobrenatural. El tepari
(disco de roca que cubre el pozo sagrado donde se depositan
ofrendas) es el nierika que abre la visión al tiempo de losantepasados, representa a la tierra que cubre y tapa lavisión del inframundo, pero que al mismo tiempo llevaescritas encima, como el tepari, las huellas y señales que nosinforman sobre el mismo. Nierika es el nama o escudo pro-
tector en forma de disco hecho decarrizo y otate, dentro del
cual se teje una redcon hilo de estam-
bre u otro tipo defilamentos. El?itari o tapetehecho de telaen que seenvuelven los
artículos delchamán es un
nierika dondeéste puede leer
y seguir los pasosde los antepasados
que constituyen el
tema de su canto.
42
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 43/56
43
mukumane temika?inewie hetsiena tekawiti xia temu?uwatemutiniuka temita?enie, Tatuutsíma Tatetéima
memuku?uixia yunierika tsiere memutahekiataxi hetsiena
memutiniuka memiku?ewa. Ha xeniu nierika titi mi?anekwi Tetiata pai meukaniere kanihikitini. Tawexikia miyuawinierikaya titi mi?ane, miki tatsi?iwiyati tahixie katinikupi-
ika hekiatsimeki temitexeiyaki mana xia hiki te?ukunetitekaniu?uwani. Hikuri tsiere nierika titi mi?ane, kimana
Tatuutsíma ke memayepaime ke memutiyuane menihekiakahetsiena. Wirikuta xeniu pariya meyemaarixi miki naiti
nierika matia, muwa Tatetéima Tatuutsíma Takakáima kememayepaime yukiekari meniunitiani, ?aimieme yupariya
menayeitiani. Ya Watakame watsiya mutama nierika titixeniu kaniuyurieni. Mana waniu te?atiyirati temu?uwaniki
Tatetéima wahetsie te?ukuneti temiwa?eniekaki, tayeiyarike mireuhane, ya Tatei Niwetsika ?ewarieya ke manutewa
mihekiakaki watsiya nierikaya kaniuhekiare. Watsiyapa
xeniu temixata Tatetéima mana memayetikarememayeyiyire witarita. ?Anuyeneximekaku ke ta kemekanayehekikiareni Tatei Niwetsika mitanuiwatsie.
Ke tipai wixarika mitikumauwa miki nierika ?ikiyayatiti ta kani?aneni. Kepai hekiatsipa temikatewaxeiya
mara?akate xeikia temiwa?enie, mana meteku?eniwatimekani?aneni. Tepari tsiere nierika titi tsiere kanihikitini,
kakaiyarixi wa?iyari waniawari meukamate kanihikitini.Tetiapa ke memayepaime matiari ke memite?uwenixi
mikitsie mekanihekiaka. Tatei Yurienaka heimamuyemarixi titi kaneuyianeni, miya tiniketi ri heriepa
wa?ikiya muyuhayewaxi Tetiapatari waku?eniwatikanayani. Nierika ta nama titi mi?ane taheima nuakame,
xikiraiyeti hakaki wewiyati mexika ?uta kiyeyariki
wewiyati, wita tsipemeki yutaita mayetsaiya katinitewaka.?Itari ta ?ixuriki titi kanihikitini hetsiena mara?akame
pinieya mitiye?eime ya mikitsie ?uyeniereti Tatuutsímawaketa manukuyeike yuniawarita katinitewaka.
Tita temikatexeiya ya tita temikatemaiwe mikinierika mititewa hirixia katinimaika. ?Uxa nierikayaki
hikuritamete mekaniyu?
utiwani, kimana
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 44/56
Nierika es el conocimiento que transciende la per-cepción superficial de las cosas. Los dibujos redondos quese pintan en los carrillos con colores solares son un nierika
que representa la luz del sol y la comunicación visionariadel chamán y de los participantes en las ceremonias. Elrostro de los antepasados se refleja en el rostro de los pe-yoteros, como la historia de los antepasados se refleja ysigue viviendo en las costumbres de los huicholes. Los hui-choles actuales son un reflejo de los antepasados. Su vidaescenifica los actos de los antepasados fundadores en un
drama destinado a dar permanencia a la creación delmundo y la generación de la vida, dando actualidad a lahistoria y profundidad histórica al presente. Entrelazadoscomo en un juego de espejos, los humanos hacen las vecesde los dioses, transcendiendo la condición humana, pero almismo tiempo sembrando en la naturaleza las semillas queseguirán haciendo posible la materialización de los dioses
y su reciclaje en la vida de los humanos.
El arte hace visible lo invisible. Los artistas hui-choles plasman su vivencia sobrenatural de la naturalezaen innumerables imágenes que se recombinan en los bor-dados, en los tejidos y en las tablas de chaquira o estam-
bre como las palabras en composiciones textuales. Lastablas modernas son una extensión artística del símboloreligioso que viene a enriquecer también el campo refe-rencial de la palabra nierika fuera del dominio religioso,pero sin desligarse del mismo, ya que las experienciasreligiosas siguen alimentando la sensibilidad artística delos creadores e impregnando de significado sus obras. Silas representaciones simbólicas del nierika tradicional
44
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 45/56
Tawewiekame ?iyarieya mara?akame yutiiriyamakaniwawenani ?ewaripa. Tatuutsíma Takakáima ke
memi?anene miki hikuritamete yunierikatsiemekaniwaraye?utiwani, yeme tsi ?ixiarapa ke
mitiutaine tayeiyari ke mireuhane, ta?aikutsi kemutiyuane, mipai yeme
hikuritamete wa?uxa katiniku?urikeni wahixie.Wixaritari hiki temixuawe temitehayexeiya Tatuutsíma
wanierika titi xia tekaneuyiaka. Meripai kiekatari kememuyi ke memewatiyitiki, ya ?ewari ke rayekwiniyakame
memutama, miki naime ?ikiyaya hiki tekaneuyuriekatemumawarime. Miya tiniketi yeiyari heukatewati haheteti
tahetsie kaniuyukuhayewa. Tixaiti xikiri yitsarie ?ukikatimanuyutananakeni pai ri hiki tekani?aneneni, yeme
Tatuutsíma wahepai wa?ati tekani?aneneni, tsi tsepayayinemete temi?ane hekiatsipa wa?iyari wawimari
tetekumauwati tekaniwarayexeiyani; mipai xia ?utaineme?
ikú tekaneututikani hetsiena te?
ukuneti.
Hiki wixaritari ‘uxate memeuwewie titamemiteuyemate, ya yu?iyarita pai ke
memitekuniniere miki mete?utiati, xuiya ?itsari ya ?uxawitaki kukaki mekaniwewieka; wa?ati kwikaritsie tixaiti
mikareuyewekani pai yeme mekateniyuriekayuwewiyatsie. Hiki ?uxa miyuwewie waika wixarika
yeiyarieya ke mi?ane miki kanikuxatani. Miya tiniketinierika temixata xaitsie pai tari yuxeiyaniati kanayeikani,tsieti titi wixarika ?iyarieyatsie yemamatiwati ni?anemiki,tsi ke tipai timaateti muyeikani, ya maiya ke reu?atikaime
xeikia mititauniyarieka miki mana katinikuhekikiatamiki;?aimieme hiki ?uxa waika rayepitikaiti kaniyutiwewiwani.Matiari waika rayepitikaiti kaniuyutiwewieni, hiki ?uxate
wita tsi?anenemeki mayewewiyatika, peru miya titiwixarika yeiyarieya kapanukaye?a, mana tsiere
kanihekiaka. Xeikia ri ?uxate tuiyari mayaniki witatsi?aye?anenemeki mekatenayenitsani. Wahura ke ta riratimieti hipati tewewiwamete meniutinexiani. ?Aixia
matsi yeme ?aye?aneneme mekanihekiatani, kepaiyu?iyariki metetimamateti mekateniwewieka. Miki
temiwakuxata José Benítez yeme wewiyaya
45
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 46/56
tienen ya una dimensión artística, en las modernas tablasde estambre la dimensión religiosa no desaparece, éstasson mucho más que un objeto decorativo fabricado para
obtener recursos a cambio de satisfacer la curiosidad delos extraños. En un tiempo relativamente breve, variasgeneraciones de artistas han venido perfeccionando lastécnicas y diversificando los estilos. José Benítez es unade las figuras más relevantes de la primera generación degrandes artistas.
Obras como ésta son una herramienta de comuni-cación en el pleno sentido de la palabra, donde los desti-natarios ya no son los dioses o los miembros de la propiacultura, sino las personas que desde otras culturas deseancomprender algo de las costumbres y las representacionessimbólicas colectivas del pueblo wixarika. Un nierika es unespejo en que se reflejan aspectos de su cultura material y
sobre todo religiosa, una ventana que nos permite aso-marnos a otra realidad y a los procesos en que los huicholesla construyen, generando así su propia identidad colectiva.El nierika se ha convertido así en una herramienta de comu-nicación intercultural. Desde este punto de vista, nospuede recordar los frisos de pinturas en los templos cris-tianos o los murales de los edificios públicos, que repre-sentan escenas de textos sagrados, de la vida de los santos
o de los héroes de la Revolución. Pero por medio de unnierika, los huicholes no tratan de convertirnos o de con-vencernos, sólo nos brindan la oportunidad de asomarnos asu mundo, de ver y comprender aspectos de su cultura quede otra manera nos resultaría difícil descubrir y apreciar.
46
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 47/56
mukaheitia ya kwi tewa mimatiwa tekanixatani,?utimana ke ta ke ri hipati mekateniwewieka.
?Iki ?uxa wewiya waika tsiere titi ta tikuxatatikanayeikani. Tsepa ?inaweme yeme kakaiyari kahiki ya
tsepa kawixarika, wana pai meu?uwati wixarika yeiyarieyatsiere memimaitiwe, memitehanupineniki tsiere
katiniyianeni. Xike temaitika pai nierika xikiri paiyeme wa?ati kanikuyineni, hetsiena wixarika yeiyarieya
kanihekiaka. Hetana meuyeninieretsie yiki pita
ti?aneneme tixeiyati kanayeikani, wixarika keyianeti miya ti?ane mitiutama ti?aneka, pita Tatuutsímawa?ikiya wa?iyari tixeiyakaku miya katinikuyineni. Miya
tiniketi nierika taniukame taniniereme tatsi?iwiyamekanihikitini. Teiwari yeiyarieya tsiere xika
te?utamaani wa?utiarika ?aixia rahekiatikanayeikani. Wawewiekame ke mi?ane ya hikia ?ikiyaya ke
mewatiyi, miki tsiere kanikuhekikiareni?
utiarikatsie. Kemeyiati ta miki yukiekari memuhekiataxi ya kuyaxámatiatsie ke memuyi, miki metekuxatati tsiere
teyupanitsie mekateneu?utiwani. Wixaritari takweyunierika me?anuxatatikikaka xeime tima
mehetuikistiiyaka memimaiwetaniki, xeikiawixarika ?iyarieya mimatiwaniki katiniwewieka.
Meriki xewiti teiwari mireutemawie, mireuhiwe?erie
yuhetsie tinanupinemiki.
47
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 48/56
48
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 49/56
49
“La semilla del mundo”Mural de José Benítez
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 50/56
50
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 51/56
51
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 52/56
52
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 53/56
53
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 54/56
54
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 55/56
55
7/29/2019 Jbenitez Arte Huichol
http://slidepdf.com/reader/full/jbenitez-arte-huichol 56/56
José Benítez y el arte huicholLa semilla del mundo
—con un tiraje de 2000 ejemplares—lo terminó de imprimir la Dirección
General de Culturas Populares e Indígenas delConsejo Nacional para la Cultura y las Artes
en los talleres de Ediciones Corunda, S.A. de C.V.Oaxaca núm. 1 Esquina con Periférico SurSan Jerónimo Aculco, México, D.F. 10700
tel. 5568•4701en el mes de noviembre de 2003
Cuidado de la edición:Subdirección de Publicaciones de la
Dirección General de Culturas Populares e Indígenas