JAN KARSKI (1914 - 2000)

Podczas okupacji niemieckiej Jan Kozielewski, ps. Karski, żołnierz Polski Podziemnej, jakokurier polityczny do polskiego rządu na uchodźstwie, odbył trzy tajne podróże międzyPolską a Francją i Wielką Brytanią. Pierwszą do Francji (tam i z powrotem) z początkiemroku 1940. Podczas drugiej podróży, w maju 1940, na Słowacji był aresztowany itorturowany przez Gestapo; po torturach, został przez polskie podziemie uwolniony zeszpitala w Krynicy. W lecie roku 1942, przed trzecią podróżą kurierską do Anglii, spotykałsię z wojskowymi i politycznymi przywódcami polskiego podziemia, był dwukrotnieghetcie warszawskim, wszedł także do obozu zagłady Żydów w Bełżcu (w mundurzeprzekupionego estońskiego strażnika), gdzie był bezpośrednim świadkiem exterminacjiŻydów. W listopadzie 1942 przedostał się przez Niemcy, Belgię, Francję i Hiszpanię doGibraltaru, a stamtąd do Anglii.

Rządom polskiemu (w tym gen. Sikorskiemu) i brytyjskiemu (min. Eden'owi) złożyłraporty o sytuacji w Polsce, a zwłaszcza o eksterminacji Żydów. W maju 1943, na rozkazgen. Sikorskiego, jako emisariusz Polski Podziemnej, odbył podróż do StanówZjednoczonych, gdzie złożył takie raporty wysokim urzędnikom rządu amerykańskiegooraz przywódcom katolickim i żydowskim. Został przyjęty przez Prezydenta StanówZjednoczonych Franklina D. Roosevelt'a, któremu osobiście opowiedział o sytuacjipolskiego podziemia, terrorze hitlerowskim, stratach wśród ludności polskiej oraz ozagładzie Żydów. Była to pierwsza bezpośrednia relacja z Polski (w tym o Holocauście),jaką usłyszał Prezydent Roosevelt.

Podczas wojny Jan Karski opublikował w Stanach Zjednoczonych ksiażkę-wspomienia pt.The Story of A Secret State, Houghton Mifflin Co., Boston 1944.

W 1942 roku por. Jan Karski został odznaczony Krzyżem Orderu Virtuti Militari a kilka lattemu Orderem Orła Białego.

* * *

Po wojnie Jan Karski osiedlił się w Stanach Zjednoczonych. Po uzyskaniu doktoratu wGeorgetown University przez długie lata był profesorem w School of Foreign Service tegożuniwersytetu. Jako politolog i historyk dyplomacji wydał dokumentalną ksiażkę The GreatPowers & Poland 1919-1945 - From Versailles to Yalta, 1985. W okresie zimnej wojnywspółpracował z rządowymi agencjami amerykańskimi prowadzącymi walkępsychologiczną z blokiem sowieckim.

Jan Karski bardzo aktywnie działał na rzecz utrwalenia pamięci o Holocauście - ZagładzieŻydów. W roku 1991, United States Holocaust Memorial Council nadało mu EisenhowerLiberation Medal. W roku 1992, Yad Vashem Martyrs' and Heroes' Remembrance Authorityw Jerozolimie przyznało Janowi Karskiemu tytuł "Sprawiedliwego Między Narodami" izasadziło drzewo jego imienia w "The Alley of the Righteous Gentiles Among the Nations",jak również zgłosiło jego kandydaturę do Pokojowej Nagrody Nobla. W roku 1994, Izraelnadał Janowi Karskiemu swoje honorowe obywatelstwo.

Jan Karski posiadał doktoraty honoris causa Georgetown University i polskichuniwersytetów: Warszawskiego, Łódzkiego i Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie.

Jan Karski zmarł 13 lipca 2000 w Waszyngtonie i tam został pochowany.

(Andrzej Kobos)

* * *

17 lipca 2000 odbyła się w Waszyngtonie ceremonia żegnania zwłok Jana Karskiego.Uroczystość była religijna w obrządku katolickim. Karski nie pozostawił żadnej rodziny,więc uroczystość zorganizowała dyrektorka Polskiego Ośrodka Kulturalnego wWaszyngtonie. Nie było zbyt wielu ludzi, niemal sami Polacy. Spotkaliśmy tam HenrykaGrynberga. Tego dnia również odbyło się nabożeństwo w kościele katolickim na którymbyło bardzo wiele osób, wśród nich trochę Żydów. Kadysz odmówił Michael Berenbaum,były Dyrektor United States Holocaust Memorial Museum Research Institute. Nadeszłylisty od Prezydentów Clintona i Kwaśniewskiego, w których oddali oni hołd pamięci JanaKarskiego.

(Włodzimierz Rozenbaum)

* * *

W marcu 1991 Profesor Jan Karski otrzymał nagrodę imienia Piusa XI, przyznaną przezżydowską Anti-Defamation League. (1) W uroczystości w waszyngtońskiej synagodze(Washington Hebrew Congregation) wzięli udział m. in. pronuncjusz apostolski w USA,ambasador RP w USA, Kazimierz Dziewianowski, i ambasador Izraela w USA. Prezentacjinagrody dokonał kardynał James Hickey, arcybiskup Waszyngtonu.

Poniżej zamieszczamy (za Tygodnikiem Powszechnym 16/1991) przemówienie, które JanKarski wygłosił w synagodze podczas wręczania mu tej nagrody. Przekład z oryginałuangielskiego Henryka Grynberga. (AMK)

DZIECI ABRAHAMA

JAN KARSKI

Przed kilku laty Jan Paweł II pozwolił się zaprosić do czołowej synagogi w Rzymie nawspólną modlitwę. W przemówieniu do żydowskiej kongregacji Papież powiedział:"Jesteście naszymi starszymi braćmi, albowiem wszyscy jesteśmy dziećmi Abrahama."Dziś również zebraliśmy się w synagodze, która jest źródłem duchowym nas wszystkich.A jest to zebranie niezwykłe. Są tu kardynał i rabin, chrześcijanie i Żydzi, ambasador

Izraela i ambasador Polski. Widzę w sali wielu Polaków, wybitnych i wartościowych. Czujęsię niezmiernie zaszczycony, że jestem powodem, czy może pretekstem, tegoinspirującego wydarzenia.

Nasze spotkanie ma szczególne znaczenie właśnie dziś, gdy w niektórych krajach, niewyłączając i tego, łaską obdarzonego kraju [USA], antysemityzm znowu podnosi swójbrzydki łeb. I to po Holocauście i po Drugim Soborze Watykańskim. Z moich obserwacjiwynika, że antysemityzm jest u wielu ludzi przejawem poczucia niższości, niepewności,zawiści. Bo tak wielu Żydów ma wybitne osiągnięcia. Bo Żydzi tak cenią pracę iwykształcenie. Bo są przedsiębiorczy. Bo pomagają jeden drugiemu. Bo hojnie łożą na swecele. Bo potrafią przystosować się do warunków społecznych. Bo dają ogromny wkład donauk ścisłych, literatury, medycyny, filozofii, ekonomii. Bo - jak wierzą niektórzy - są tacypotężni. Co się tyczy rzekomej potęgi, to jednak nie byli Żydzi w stanie zapobiec Zagładzieani jej zatrzymać. A ich osiągnięcia są dorobkiem, wieków - wieków zniewolenia, wygnań,inkwizycji, pogromów, dyskryminacji. Nie tylko uczyli się, lecz i umieli zachować swątożsamość duchową. Powinniśmy wszyscy tego się od nich uczyć. Będąc mniejszością wkażdym kraju, Żydzi dążyli do współpracy i przyjaźni z innymi i czynią to dziś.

Jak jednak rozpoznać prawdziwego przyjaciela? Według jakich kryteriów? Nie mam zamiaruani prawa przemawiać w imieniu Żydów. Jestem Polakiem i katolikiem, mówię za siebie.Żydzi, wszyscy Żydzi, żyją z otwartą raną, jaką jest pamięć Holocaustu. Oczekują, i mają dotego prawo, że ludzie dobrej woli uznają wyjątkowość Zagłady Żydów. My, Polacy, wiemy,co to cierpienie, prześladowania, męczeńska śmierć, Około trzech milionów etnicznychPolaków zginęło w czasie drugiej wojny światowej. Mój naród przeszedł gehennę,martyrologię, ukrzyżowanie, zagładę swojej elity. Związek Sowiecki stracił około dwudziestumilionów ludzi. Wszystkie narody pod okupacją hitlerowską poniosły ofiary, miliony ofiar.Żydzi jednakże byli wszyscy ofiarami. Hitlerowiec obojętnie mijał miejscowe dziecko naulicy Warszwy, Belgradu czy Aten. Miało ono wyrosnąć na niewolnika dla rasy panów. Alejeśli zobaczył dziecko żydowskie, posyłał je na zgładzenie jako szkodnika ludzkości. Towłaśnie nazywają Żydzi Holocaustem. Niechaj żaden naród, rząd ani Kościół nieprzywłaszcza sobie tego świętego i przeklętego terminu. Holocaust należy do Żydów.

Przez wieki Żydzi modlili się i walczyli o odzyskanie swojej Ziemi Obiecanej. Terazodzyskali ją i nie pozwolą się wyprzeć. Otoczeni są morzem wrogości i nienawiści, więc dążądo bezpieczeństwa swego kraju i walczą o nie. Przyjaźń lub dobra wola wobec Żydówwymaga, moim zdaniem, przyjaźni i poparcia dla Izraela w myśl hasła - nigdy więcej. Wieluludzi głosi dobrą wolę wobec Żydów, ale to nie wystarcza. Każdy, kto szczey i uczciwy,powinien otwarcie i głośno, wspólnie z Żydami, zwalczać antysemityzm, rasizm, szowinizm,nietolerancję i fanatyzm.

Opowiem zdarzenie, które pozostało mi głęboko w sercu. Kto uzna tę dygresję za nie namiejscu, niech mi wybaczy. Latem 1942 roku zwierzchnicy polskiego państwa podziemnegopostanowili wysłać mnie potajemnie z misją do Londynu. Pod koniec września tegoż roku, napolecenie kierownictwa podziemnego oporu, spotkałem się z dwoma przywódcamiżydowskimi. Jeden z nich reprezentował syjonistów, a drugi socjalistów z Bundu. Powierzylimi swe własne informacje, a także żądania, ażebym przekazał je ich przedstawicielom wLondynie, polskiemu rządowi na uchodźstwie oraz wszelkim przywódcom alianckim, doktórych uda mi się dotrzeć. Informacje te i żądania sprowadzały się do następującego: Hitler i

jego oprawcy postanowili wyniszczyć wszystkich Żydów. Masy żydowskie nie zdają sobiejeszcze z tego sprawy. Żydzi są zupełnie bezradni. Polskie podziemie może uratowaćjednostki, ale samo będąc obiektem represji, nie może powstrzymać zagłady. Skutecznejpomocy udzielić mogą tylko potężni alianci.

Moi rozmówcy wyszczególnili szczegóły alianckiej pomocy. Najważniejszym miało byćoficjalne publiczne oświadczenie, że powstrzymanie zagłady Żydów zostało włączone dowojennej strategii aliantów. Moi rozmówcy byli zrozpaczeni i prosili o przekazanie ichprzedstawicielom w Londynie także i specjalnej wiadomości. Pamiętam tę strasznąwiadomość, choć minęło 48 lat: Proszę im powiedzieć, żeby nie mówili nam więcej, że robiąwszystko co mogą. To, co robią jest niewystarczające. Niech idą do alianckich instancji.Niech stoją pod urzędami. Niech nie przyjmują pokarmu ani wody. Niech umierają na oczachświata. Niech wiedzą, że my tutaj umieramy. Może zbudzi się sumienie świata.

Do Londynu dotarłem w początku listopada [1942] i zacząłem składać raporty.Najpamiętniejsze spotkanie miałem z przedstawicielem Bundu, Szmuelem Zygielbojmem.Był przygnębiony, zdenerwowany, podejrzliwy, a wobec mnie niezupełnie uprzejmy. Gdyskończyłem sprawozdanie, wybuchnął: Nie mówi mi pan niczego nowego. Ja wiem więcej,niż pan mi powiedział. Ja robię wszystko co mogę. Kiedy dodałem jeszcze tę specjalnąwiadomość, zerwał się i zaczął biegać po pokoju, krzycząc: Ten świat oszalał! Czy pan myśli,że pozwolą mi umrzeć na ulicy? Przyślą policjantów, zaaresztują mnie, poślą do klinikipsychatrycznej, a nie pozwolą umrzeć na oczach wszystkich. Biegał tam i z powrotem,powtarzając: Ten świat oszalał, ten świat oszalał!

W kilka miesięcy później, w kwietniu 1943 roku, Żydzi w warszawskim Ghetcie wydaliwojnę Trzeciej Rzeszy. Z prymitywną bronią trzymali się trzy tygodnie. W połowie majanieprzyjaciel spalił ghetto wraz ze wszystkim co się w nim znajdowało. Nie zostało nic prócztlących się ruin. Wtedy w Londynie Szmuel Zygielbojm odebrał sobie życie. Zostawił list, wktórym napisał, że postanowił umrzeć na znak protestu przeciwko bierności aliantów wobeclosu Żydów i w nadziei, że jego śmierć przyczyni się do uratowania przynajmniej niektórych zpozostałych przy życiu.

Wiemy wszyscy, że odebranie sobie życia jest sprzeczne z judeo-chrześcijańskimi zasadami.Sumienie mi jednak mówi, że należy się tu rozróżnienie. Człowiek odbiera sobie życie, kiedynie może znieść więcej osobistego nieszczęścia, bankructwa swego życia, gdy chce uniknąćodpowiedzialności za swe czyny, kiedy załamuje się nerwowo. Zygielbojm odebrał sobieżycie ze współczucia dla cierpień swego ludu i w nadziei, że jego śmierć pomoże ratowaćtych, których kochał.

Znam wiele nagród imienia wielkich i szlachetnych ludzi. Z szacunkiem i pokorą składammój wniosek, ażeby przyznać również nagrodę za poświęcenie, która nosiłaby imię SzmuelaZygielbojma.

Tłumaczył z angielskiego Henryk Grynberg

Tygodnik Powszechny, 16, Kraków, 21 kwietnia 1991

1. Papież Pius XI podejmował w latach 1930. pewne próby złagodzeniafaszystowskiego antysemityzmu w Europie, szczególnie we Włoszech. 6 września1938, podczas audiencji dla pielgrzymów w Watykanie, z bólem spontaniczniewykrzyknął: "Antysemityzm jest nie do przyjęcia. My duchowo jesteśmySemitami." (AMK)

Tematycznie pokrewne teksty zamieszczone w Zwojach:

• Samuel Erlich: Powstanie w Ghetcie Warszawskim, Zwoje 4/8, 1998

• Paul Genega: Kurier, Zwoje 4/24, 2000

• John Paul II - Jan Paweł II: Yad Vashem - March 23, 2000, Zwoje 2/22, 2000

• Jan Karski / Jerzy Korczak: Słowa po latach milczenia, Zwoje 4/24, 2000

• Tomasz Kaźmierski: Lecz wyście podnieśli kamień, Zwoje 4/8, 1998

• Andrzej Kobos: Krzyk i Kadysz Henryka Grynberga, Zwoje 1/14, 1999

• Andrzej Kobos: Martyrologiczna etnolatria żydowska, Zwoje 4/17, 1999

Copyright © 1997-2000 Zwoje