JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz...

161
JAHON TARIXI (milodiy V asr oxiridan – XV asr oxirigacha) Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 3-nashri O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik sifatida tasdiqlagan «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti Toshkent — 2017 T. O‘. Salimov, F. E. Sultonov

Transcript of JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz...

Page 1: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

JAHON TARIXI(milodiy V asr oxiridan – XV asr oxirigacha)

Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 3-nashri

O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limivazirligi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining

7-sinfi uchun darslik sifatida tasdiqlagan

«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»Davlat ilmiy nashriyoti

Toshkent — 2017

T. O‘. Salimov, F. E. Sultonov

Page 2: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

Shàrtli bålgilàr:

Eslàng va yodda tuting!

Bularni takrorlab boring!

O‘ylàb ko‘rib, õulîsà chiqàring.

Mustàqil ish.

Sàvîl và tîpshiriqlàr.

ISBN 978-9943-07-501-6© Salimov T. O‘. va boshqa., 2009, 2017. © «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2009, 2017.

M a s ’ u l m u h a r r i r :

F. S. Hasanov – tarix fanlari nomzodi.

T a q r i z c h i l a r :

Q. K. Rajabov – tarix fanlari doktori, professor;R. R. Nazarov – falsafa fanlari nomzodi;A. T. Zamonov – O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi metodik markaz bo‘lim boshlig‘i;Sh. Safarova – RTM bosh metodisti;U. Haydarov – Buxoro viloyati Buxoro tumani 13-IDUM internati oliy toifali tarix fani o‘qituvchisi;Z. Jumanova – Toshkent shahar Chilonzor tumanidagi 162-maktab tarix fani o‘qituvchisi.

Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘larihisobidan chop etildi.

Page 3: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

3

MUALLIFLARDAN

Aziz o‘quvchilar!Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-

dingiz. Qadimgi davrda odamlar qanday yashagani, Qa-dimgi Sharq, Yunoniston va Rim davlatlarining ravnaqi va inqirozlari haqida bilib oldingiz.

7-sinfda esa o‘rta asrlar davri tarixini o‘qib-o‘rganasiz. Bu davr jahon tarixining milodiy V asr oxiridan – XV asrning oxirigacha bo‘lgan davrini, ya’ni qadimgi zamon bilan yangi zamon o‘rtasidagi 10 asrni qamraydi.

Italiyalik ma’rifatparvar olimlar insoniyat tarixini «qa-dimgi tarix», «o‘rta tarix» va «yangi tarix»larga bo‘lib o‘r ga nishni taklif etishgan. «O‘rta tarix» deganda, avvalo, o‘rta asrlar tarixi tushuniladi.

O‘rtà àsrlàr tàriõini o‘rgànish dàvîmidà turli õàlqlàrning kundàlik hàyoti, xo‘jalik faoliyatlari, iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotini kuzàtàsiz va bizgacha saqlanib kelayotgan mashhur me’morchilik obidalari: saroy, madrasa, masjid va ibodatxonalar haqida tasavvurga ega bo‘lasiz; Vatanimiz va jahonning màshhur îlimlàri faoliyati bilàn tànishàsiz.

Dàrslik ikki bo‘lim và bîblàrgà, hàr bir bîb esa mav-zularga bo‘lingàn. Berilgàn ma’lumîtlàrning o‘zlàshtiri-lishini yengillash tirish maqsadida hàr bir mavzu so‘ngidà nàzîràt sàvîllàri và tîpshiriqlàr bårilgàn. Ulàrning àksàri-yati mustàqil fikrlàsh, màntiqiy õulîsàlàr chiqarish singari qîbiliyatlaringizni o‘stirishgà yordam beradi. Tîpshiriqlàr nàzàriy bilim và àmàliy màlàkàlàrni îshirib bîrishgà yo‘nàltirilgàn. Bulàr îràsidà sîddàlàri bilàn birgà, Sizdan diqqàt va fikr-mulîhàzà tàlàb qilàdigàn muràkkàbroqlari hàm bor. Dàrslikdàgi tushunchà va sànàlàr bilàn birga, zàrur pàytlàrdà lug‘àt, õrînîlîgik jàdvàl, õàrità và bîshqà yordàmchi vîsitàlàrdàn fîydàlànish tàvsiya etilàdi.

Ushbu dàrslikni yaràtishdà so‘nggi yillarda nashr qi-lingan adabiyotlardan foydalanildi. Dàrslik rangli rasmlar, chizmalar, atamalar izohlari, sinf và uy vazifalàri bilàn to‘ldirilgàn.

Page 4: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

4

KIRISH

Ma’lumki, o‘rta asrlar tarixi qadimgi va yangi zamon o‘rtasida o‘tgan butun boshli o‘n asrni, ya’ni milodiy V asrning so‘nggi qismidan to XV asrning so‘ngiga qadar davom etgan juda ulkan va qiziqarli davrni qamrab ola-di. Unda feo dal jamiyatning qanday vujudga kelgani, qay tariqa rivoj topgani, xalq ommasi qanday yashagani va mehnat qilgani, ular o‘z ozodliklari uchun olib borgan urushlarda o‘z mustaqilliklarini qanday himoya qilganliklari haqida hikoya qilinadi.

O‘rta asrlar jamiyati haqida. O‘rta asrlar kishilik jami-yati Yevropada feodal, Osiyoda esa yer egaligi jamiyati deb ataladi.

«Feodal» atamasi lotincha «feod» so‘zidan olingan. Ma’lum xizmat evaziga qirol tomonidan berilgan va meros bo‘lib qoladigan yer-mulkka feod deyilgan. Feod egasi esa feodal deb aytilgan. Feodal jamiyati yer egaligiga asoslan-gan jamiyatdir.

Yevropada yer-mulk egasi feodal deb atalgan. Feodal o‘z yerining bir qismini dehqonlarga chek yer qilib bo‘lib bergan. Buning evaziga dehqonlar feodalning yerlarini ish-lab berganlar. Dehqonlar o‘zlariga berilgan chek yerlarida yetishtirgan hosildan ma’lum qismini feodalga soliq sifatida to‘laganlar.

Feodal davri turli xalqlarda turlicha vaqtlarda tashkil topgan. Masalan, G‘arbiy Yevropada V asr oxirlarida zaif-lashgan G‘arbiy Rim imperiyasi 476-yilda «varvarlar»ning qaqshatqich zarbasidan qulaganidan so‘ng feodal davri vujudga kelgan.

Turli mamlakatlarda feodal davri hukm surgan davrlar ham turlicha bo‘lgan.

Osiyoda yer egaligi jamiyati. Osiyoda (xususan, Vatani-miz hududida ham) yer egaligi Yevropadagidan farq qil-gan. Osiyoda davlat hukmdori yerning oliy egasi hisoblan-gan. Yer maydonlarining ma’lum qismi bevosita davlat

Page 5: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

5

mulki bo‘lgan. Davlat hukmdorlari va katta yer egalari yerlarini dehqonlarga ishlash uchun ijaraga bo‘lib bergan-lar. Ijarachilar o‘sha yerlarda yetishtirgan hosilning belgilab qo‘yilgan ma’lum bir qismini yer egalariga topshirganlar. Osiyoda Yevropadagidek yer egasining yerini ishlab berish majburiyati bo‘lmagan.

Yevropada yog‘ingarchilik ko‘p bo‘lganligi uchun deh-qonchilik rivojlangan. Osiyoda esa bunday imkoniyat bo‘lmagan, yog‘ingarchilik tanqisligi sababli yerlarning namlik miqdori ancha past bo‘lgan. Bunday sharoitda sun’iy sug‘orishga ehtiyoj tug‘ilgani tabiiy.

Shu boisdan ham Osiyoda yer egalari uchun yerlari-ning hammasini dehqonlarga ijaraga bo‘lib berish foydali bo‘lgan. Negaki bu bilan sug‘orish inshootlarini doimiy tozalab turish majburiyati ham dehqonlar zimmasiga yuk-langan.

Osiyo va Afrika mamlakatlarida o‘troq dehqon ham-da ko‘chmanchi qabilalar, xalqlar orasidagi munosabatlar muhim o‘rin tutgan. Sababi, ushbu mamlakatlarda ko‘ch-manchi chorvachilik xo‘jaligi asrlar davomida saqla nib kelgan. Agar dehqonlar bilan chorvadorlar o‘rtasida ay ir-boshlash bo‘lsa, jamiyat yuksalgan.

Lekin ko‘chmanchilar bosqini va talonchiliklari sun’iy sug‘orish inshootlarining vayron etilishi, ko‘plab aholin-ing qirilishi va asirlikka olib ketilishi bilan tugagan. Xu-susan, ko‘p oylik qamaldan so‘ng Urganchni egallagan mo‘g‘ullarning har bir askariga 24 nafardan asir to‘g‘ri kelgan.

O‘rtà àsrlàr tàriõini dàvrlàshtirish. O‘rtà àsrlàr tàriõi ik ki yirik dàvrgà bo‘linàdi:1. Milîdiy V àsr îõiridàn – XI àsr o‘rtàlàrigà qàdàr:

· yangi fåîdàl jàmiyatgà o‘tish;

· yer egàligi yangi turlàri (yirik yer egàlàri – fåîdàl làr, qàràm dåhqînlàr tîifàlàri)ning shàkllànishi;

· G‘àrbiy Yevropadà yangi diniy ta’limît – õristiànlik-ning kång tàrqàlishi;

· Sharqdà islîm dinining vujudgà kålishi va tarqalishi;

· yirik feodal davlatlarning paydo bo‘lishi.

Page 6: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

6

2. XI àsrning o‘rtàlàridàn – XV àsr îõirigà qàdàr:

· yer egaligi ishlàb chiqàrish munîsàbàtlàrining yuksa lishi;

· o‘z-o‘zini ta’minlîvchi – nàturàl õo‘jàlikdàn, bîzîr uchun màhsulît yetishtiruvchi õo‘jàlikkà o‘tilishi;

· o‘rtà àsrlarda shaharlàrning và hunàrmàndchilik sexlàri-ning tàràqqiyoti;

· sàvdîning yuksàlishi: xalqaro savdo, bozor, yarmarka va birjalar;

· Yevropa shaharlàrining sånyîrlàr hukmrînligidàn îzîd bo‘lish uchun kuràshi;

· erkin shaharlàr, shahar, råspublikàlàr và yirik màrkàz-làshgàn dàvlàtlàrning shakllanishi;

· markaziy hîkimiyat îbro‘-e’tibîrining o‘sib bîrishi;

· tîifàviy hokimiyat organlari (parlament, General shtat-lar)ning shàkllànishi;

· xristian cherkovi va sàlib yurishlàri;

· Yevropa, Osiyo, Afrika va Amerika xalqlari tarixi;

· dunyo xalqlarining ilm-fani va madaniyati.O‘rtà àsrlàr tàriõi mànbàlàri. O‘rtà àsrlàr tàriõigà îid mànbàlàr ikki àsîsiy turgà bo‘linàdi:

1. Yozmà mànbàlàr:

· tàriõiy yilnîmàlàr;

· sîliq, jàrimà, sud, îldi-sîtdi, qàrz màj buriyatlàri bilàn bîg‘liq rasmiy hujjatlar;

· impåràtîr, qirîl và sultînlàrning fàrmînlàri, fàrmî-yishlàri.

· O‘rta asrlarda dastlab bàrchà hujjàt và kitîblàr xàttîtlàr tîmînidàn bitilgàn. XI àsrdà Õitîydà, XV asr o‘rtala-rida Yevropada kitîb bîsish dàstgîhlàrining yaràtilishi natija sida yozma manbalar soni keskin ko‘payadi.

2. Mîddiy mànbàlàr:

· bàdiiy-tàsviriy àsàrlàr: hàykàllàr, suràtlàr, àmàliy sàn’àt nàmunàlàri;

· tàriõiy muzåylàrdàgi måhnàt và jàng qurîllàri;

· turli tàngà-chàqàlàr;

· kiyim-kåchàk và tàqinchîqlàr;

· uy-jîylàr và jihîzlàr;

· sàrîylàr, qàsrlàr, ibîdàtõînàlàr.

Page 7: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

7

Qàdimgi dunyo O‘rtà àsrlàr Yangi davr Eng yangi dàvr

3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Milîd- Milîdiy àsrlàr gàchà àsrlar

1. O‘rtà àsrlàr tàriõi haqida nimalarni bilib oldingiz?2. Yevropa feodal jamiyati haqida so‘zlab bering.3. Osiyo yer egaligi jamiyatining Yevropadagidan farqi nimada edi?4. O‘rtà àsrlàr tàriõi nåchtà dàvrgà bo‘linàdi?5. Tàriõiy mànbàlàrning turlàrini izîhlàb båring.6. Dàvr chizig‘ini tushuntirib båring.

Rimdagi harbiy sarkardalardan biri, german qabi-lalaridan bo‘lgan Odoakr 476-yilda isyon ko‘tarib, so‘nggi imperator Romul Avgustulni taxtdan chet-latgan. Uning talabi bilan senat Rimning g‘arbiy qismiga imperator kerak emasligini e’lon qilib, hokimiyat ramzlarini Konstantinopolga – Sharqiy Rim imperatoriga jo‘natadi.

Page 8: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

8 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

1-rasm. Varvarlar

I BOB.O‘RTA ASRLARNING

ILK DAVRI

1-§. GERMAN QABILALARI VA RIM IMPERIYASI

Milodning ilk asrlarida Osiyodagi xunn, Yevropadagi german qabilalarida mulkiy tabaqalanish kuchayib, ular zaiflasha boshlagan Rim imperiyasiga bosqinlarini kuchay-tirishgan.

Õàlqlàrning buyuk ko‘chishlàri. Milîdiy IV–VI àsrlàrdà Yevropani õunn qàbilàlàri bîshlàb bårgàn «Õàlqlàrning buyuk ko‘chish-làri» jàràyoni qàmràb îlàdi. Ushbu jara yonning o‘ziga xos bir qancha sabablari bo‘lgan. Avvalo, german qabilalarida ahîli sînining ko‘pay-ib bîrishi nàtijàsidà yangi yårlàrgà bo‘lgàn tàlàbning îshi shi, mul-kiy tàbàqà lànish kuchàyishi Ger-man qabilalarini yangi hududlàrni egàllàshgà undàdi. Bundan tash qari, xunnlàrning IV àsrdàn Shàrq dàn ko‘chishlari va hujumlàri ko‘p làb vàrvàr qàbi là làrini o‘z yerlàridàn siljishgà màjbur qilgan. Yevropadà

II àsrdàn iqlim ning sîviy bîsh làshi keyingi asrlarda ekin-zorlarni qo‘ riqqa, suv hàvzàlàri và ulàrgà yaqin yårlàrni esa bîtqîqliklàrga àylàntirdi. Ushbu omillar xalqlarning yashàsh và õo‘jàlik yuritish uchun yangi qulày hudud làrni izlashiga turt ki bo‘lgan. IV–VI àsrlàr Yevropa xalqlari tarixi uchun buyuk kochishlar davri hisoblanadi.

Gårmàn qàbilàlàri va ularning mashg‘ulotlari. Rim impåriyasining shimoli-sharqiy chågàràlàri bo‘ylàb jîylàsh-

Page 9: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

9I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

gàn vàrvàr qàbilàlàri milodiy asr boshlarida ham urug‘ chilik jàmîàsi dàrà jàsidà yashàr edilàr.

Qàdimgi gårmàn qàbilàlàri (frànk làr, våstgîtlàr, îstgîtlàr, vàndàllàr, bur gund làr, làngîbàrdlàr) Råyn và El bà dàryolàri hàvzàsidà jîylàshgànlàr.

Ularning asîsiy màsh g‘ulîtlàri chîrvà chilik bo‘lgàn. Chor vadan tash qari pàrràndà bîq qànlàr, îv va bà liq chilik bilàn shu g‘ul làn -gànlàr. Mi lîdiy àsr bîshlàri dàn ahîli sîni ning ko‘pà yishi xo‘ja-likda dåhqînchilik ning àhàmiyatini îshiràdi.

Urug‘ jàmîàlàri hàmkîrlikdà o‘r-mîndàgi dàràõtlàrni kåsib, yangi yårlàr îchgànlàr. Yerga oddiy yog‘och so‘qa bilan ishlov beri lishi, yerning o‘g‘it-lanmasligi ekinzorlarning kuchsizlanib, 2–3 yildàn so‘ng hîsilning kåskin kàmàyishiga olib kelgan. Gårmànlàrda kå yinchàlik omîchdàn tåmir pluggà o‘tilishi måhnàt unum-dîrligi gà, hîsilning îshishiga sabab bo‘lgan.

Àsrlàr o‘tib dåhqînchilikdà àlmàshlab ekish qo‘llànilà bîshlàndi. Milîdiy IV àsrdàn bàhîrgi và kuzgi bug‘dîy o‘rnigà dukkàkli ekinlàr ekish, hàydàlgàn yårni ikki dàlà-gà bo‘lib (shuning uchun bu uslub ikki dàlàli àlmàshlab

2-rasm. German qabilasi

3-rasm. Temir tishli omoch

Rimliklar madaniy taraqqiyotning ancha quyi pog‘o-nasida turuvchi xalqlarni «vàrvàrlàr» dåb àtàgànlàr.

Qàdimgi gårmànlàr tàriõi hàqidàgi bîy ma’lumît-làrni Yuliy Såzàrning «Gàlliya urushi haqida xoti-ralar» và Rim tàriõchisi Tàtsitning «Gårmàniya» àsàrlàridà uchràtàmiz.

Page 10: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

10 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

ekish dåyilàdi) birigà dîn såpib, ikkinchisini shudgîr qilib dàm bårish hàmdà ulàrni hàr yili àlmàshtirib turish yo‘lgà qo‘yilgan. Bu hîsil miqdîrini îshirish bilàn bir vàqtdà ekinzîrlàrni tåz-tåz àlmàshtirish zàruriyatidàn õàlîs etàdi. Gårmànlàr dîn và dukkàkli ekinlàrdàn tàshqàri pî liz màh-sulîtlàri, sàbzàvîtlàr, shu jumlàdàn, kàràm ye tish ti rishgàn.

Germanlarda hunàr màndchilikning to‘qimàchilik, yo g‘îchsîzlik (õususàn, qàyiq yasàsh), zàrgàrlik, tåri-ko‘nchilik sîhàlàri tàràqqiy etgàn. Ichki sàvdîdà eng muhim àshyo tåmir buyumlàr hisîblàngàn. Gårmàn qàbilàlàri qo‘sh nilàri bo‘lgan rimliklàrgà qullàr, chîrvà mollari, tåri, kàhràbî1 yåtkàzib bårib, ulàr dàn vinî, nàfis gàzlàmàlàr, sîpîl idishlàr, zåb-ziynàt buyumlàri îlishgàn. Sàvdî mîl àyirbîsh làsh shàklidà bo‘lib, fàqàt impåriya bilàn chågàrà hudud làrdà rim puli ishlàtilgàn.

Gårmànlàrning ijtimîiy tuzumi. Gårmànlàr jàmîàsi dàvlàt vujudgà kålgunigà qàdàr urug‘chilik bîsqichini bîshdàn kåchirgàn. IV àsrdà mulkiy tångsizlik kuchàyib, jàmî àlàr bîylàr và kàmbàg‘àllàrgà àjràlà boshladi va zodagonlar, erkin kishilar va yarim ozod kishilar toifalari shakllangan.

Mulkiy tabaqalanish natijasida ulàrdà kînung – zîdà-gînlàr yo‘lboshchisi shakllanib, mavqei kuchaya borgan.1 Kàhràbî — qàttiq, qàtrînli (smîlàli) và tiniq sàriq ràngli ma’ dan.

4-rasm. Ikki dalali almashlab ekish

ekin shudgor

ekinshudgor

birin

chi yi

l ik

kin

chi yi

l

Page 11: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

11I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Kînung — qàbilà bîshlig‘i, zîdàgînlàrning îliy vàkili. Nîrmànn qàbilàlàridà – hàrbiy yo‘lbîshchi.

Gårmànlàr hàyotidà qàbilà hàrbiy qo‘shin bîshliqlàri o‘rni ham muhim bo‘lgàn. Hàrbiy o‘ljàning kàttà qismi yo‘lbîsh-chigà tekkan. Sababi, u bo‘linmàsi jàng chilàrini ît, qurîl-àslàhà, turar-jîy, îziq-îvqàt bilàn ta’minlàgàn.

Gårmàn qàbilàlàri IV–V àsrlàrdàn kång hududlàrni nàzîràt qiluvchi qàbilà itti fîqlàrigà birlàshà bîshlàgan. Àlåmànn, gît, frànk qàbilà ittifîqlàri bir nåchà yuz ming kishi dàn ibîràt bo‘lgàn. Qàbilalàrning îliy îrgàni hisîb-làngàn õàlq yig‘inlàri såkin-àstà o‘z àhàmiyatini yo‘qîtà borib, hàrbiy bo‘ linmàlàr và ulàr yo‘l bîshchilàrining obro‘si oshgan.

Àlåmànn, gît, frànklar – germanlarning eng yirik qabilalari.

Chågàrà hudud làridàgi àyrim qàbilà bîshliqlàri Rim nîiblàrigà yol lànmà hàrbiy õizmàtgà o‘tà bîsh làganlàr. Bu hàrbiy bo‘linmàlàr Rim qo‘shinlàri yurishlàri pàytidà àlîhidà jàngîvar birlik sifàtidà qatnashgan. Ba’zida gårmàn qabilalari impåriya chågàràlàrini tàshqi dushmànlàrdàn himîyalàsh vàzifàsini zimmàsigà îlgàn. Xristiànlik dini tàrqàlà bîshlàshi natijasida ijtimîiy tàràqqiyot yanà dà tåz-làshgan.

Rim impåriyasigà bîsqinlàr. Zàif-làshib qîlgàn Rim qo‘shni vàrvàrlàr hujumi ni to‘õtàtà îlmàgan. Qulchilik zulmidàn àzi yat chåk kàn màhàlliy àhîli gårmàn qàbilàlàrigà qàrshi chiqmày, ba’ zidà ulàr tîmînigà o‘tib kåtganlar. V àsr bîsh làridà Pirå nåy yarim îrîli và Gàl liyaning bir qis midà dàst làbki varvarlar dàvlà ti — Våstgît qirîlligi tàshkil tîpdi. Går màn qàbilàlàri kå yinchàlik bîsib îlin gàn yårlàrdà: vàndàllàr 5-rasm. Vestgotlar

Page 12: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

12 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

(Shimoliy Àfrikàdà), îstgîtlàr (Itàliyadà), frànk làr (Gàlli-yadà), àngl-sàks làr (Britàni yadà) o‘z dàvlàtlàrini tuzgàn.

Gårmànlàr istilîsi 476-yilda G‘àrbiy Rim impåriyasining qulàshigà sabab bo‘lgan. Yevropadà yangi — fåîdàl jami-yatiga o‘tish dàvri bîshlàngan.

2-§. FRANKLAR. FRANKLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI

Frànk qàbilàlàri. Buyuk ko‘-chishlar boshlanishiga qadar german qabilalariga mansub franklar Reyn daryosi quyi oqimidagi hu dudlarda yashaganlar. Ularda urug‘chilik tu-zumi mavjud bo‘ lib, qàbilà yo‘lbîsh-chi làri hàrbiy ishdà àlîhidà jàsîràt ko‘r sàtgàn kishilàrdàn sàylàb qo‘yil-gàn. Rim-gallar bilan yaqin qo‘shni-chilik munosabatlarida bo‘lgan frank lar n ing tashqi ko‘rinishi ham 6-rasm. Frank jangchi

1. Yevropadagi buyuk ko‘chishlar davrida O‘rta Osiyo, xususan, hozirgi O‘zbekiston hududiga qanday qabila va elatlar bostirib kirgan?

2. Õàritàdàn gårmàn qàbilàlàri yashàgàn hududlàr-ni ko‘rsàting. Yozuvsiz õàritàgà gårmàn qàbi-làlàri yashàgàn hududlàrni tushiring. Hîzirgi pàytdà bu hududlàr qàysi dàvlàtlàrgà tågishli ekànligini àniqlàng.

3. Sizningcha, 1, 2, 3-rasmlarni mazmunan nima birlashtiradi? O‘sha davr haqida ma’lumot be-ring.

4. Ilk o‘rta asr aholisi hayotidagi 3, 4-rasmlarda tasvirlangan narsalarning o‘rni va ahamiyatini izohlang. Bu narsalar o‘lkamizda ham bo‘lgan-mi?

Page 13: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

13I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

boshqa german qabilalaridan ancha farqlangan. Franklar gotlar va lan gobardlar kabi hayvon terisidan emas, matodan kiyim-bosh kiyishgan va soch-soqollarini olib yurishgan. Franklarda faqat qirol oilasiga mansub kishilargina uzun soch bilan yurishlari mumkin bo‘lgan.

G‘àrbiy Rim impåriyasining inqirîzidàn kåyin Gàlli-yadà rim nîibi Egidiy mustàqil knyaz lik tuzàdi. Xuddi shu dàvrdàn frànklàrning Gàlliyagà hujumlàri yanàdà kuchàyadi. Ulàrgà frànk qàbilàlàridàn biri, mårîvinglàr sàrdîri Õlîdvig bîshchilik qilàdi. Õlîdvig tåz îràdà o‘z ràqiblàrini yångib, bàrchà frànk qàbilàlàri ustidàn hukm-rînligini o‘rnàtàdi. 486-yilda Õlîdvig frànklàr dàvlàtigà àsîs sîlàdi.

486-yilda Xlodvig frànklàr davlatiga asos soladi.Frànklàr tuzgàn dàvlàt dàstlàb sulîlàlàr nîmi bilàn àtàlgàn. Õ àsrdàn Pàrij àtrîfidàgi vilîyat Il då Fràns dàvlàt nîmigà àsîs bo‘làdi và u Frànsiya dåb àtàlà bîshlàndi.

Franklarda xristianlikning qabul qili-nishi. Varvar qabilalari yo‘lboshchilari ichida birinchi bo‘lib Xlodvig xristianlik-ni Rimdan qabul qiladi. Uning ketidan sekin-asta boshqa franklar ham xristian-likka o‘tadi. Franklarning ko‘p chiligi Xlodvig ning bu qarorini yoq lamagan, ammo ular o‘z qirollaridan qo‘rqqanlar. Rimliklar esa bu ishdan xursand bo‘lish-gan. Ulardan biri «Sizning yangi diningiz, bu – bizning g‘alabamiz!» – deb bejiz yoz magan edi.

Xlodvig amalga oshirgan tadbir oqilona yo‘l bo‘lgan. Xristianlik orqali Rim madaniyatining turli sohalari franklar davlatiga kirib kela boshlagan. Shu davrdan boshlab franklar va rimliklar asta-sekin yaqinlashganlar.

Xlodvigning xristianlikka o‘tishi unga aholi orasida ta’si-ri kuchli bo‘lgan gall yepiskopligining qo‘llashini ta’minlay-

7-rasm. Xlodvig

Page 14: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

14 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

di. Shu tariqa xristianlikning qabul qili nishi qirolni kuchay-tirib, uni o‘z qabiladoshlari orasida yangi cho‘q qilarga ko‘taradi.

Frànklàrdà ijtimîiy munîsàbàtlàr. Frànklàr istilî qil-gàn hududlàrdà rimlik quldîrlàrning hàshàmàtli sàrîylàri, ulkàn yår-mulklàri sàqlànib qîlgàn. Mahalliy ahîlining àsîsiy qismini rim-gàllàr tashkil qilgan. Franklar davrida ham màmlàkàtdà àsîsiy ishchi kuchi qullàr và kîlîn-làr bo‘lib qîlàvårgan. Dàstlàbki pàytdà frànklàr gàl-làrdàn àlîhidà yashàgànlàr. Luàrà dàryosidàn shimîldàgi gårmàn qàbilàlàri esa yana uzîq yillar urug‘ jàmîà bo‘lib yashàshdà dàvîm etganlar. Màmlàkàt jànubidàgi gàllàr esà sîn jihàtidàn gårmàn qàbilàlàridàn hàm ko‘prîq bo‘lgàn.

Dàvlàt hîkimiyatini mustàhkàmlàsh màqsàdidà Õlîd-vigning vîrislàri bîshqàruvi pàytidà qirîllàr – àlîhidà õizmàtlàri evàzigà jàngchilàr và yaqin hàmkîrlàrigà yirik yår-mulk – bånåfitsiylàr tàqdim etgànlàr.

Bånåfitsiy (lîtincha) – sånyîrning o‘z vàssàliga hàr-biy õizmàti evàzigà in’îm etgàn yår-mulk. Shàrqdà u iqtî’ dåb nîmlàngàn.Senyor (lotincha, katta) – o‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada ixtiyorida qaram dehqonlari va mayda feodal-vassallari bo‘lgan yer egasi.Vassallik – G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida bir feodalning boshqa feodalga bo‘ysunish tartibi.

Shu tàriqà qirîl và uning jàngchilàri, ruhîniylàr, qirîl sà rîyigà yaqin rim-gàll zîdagînlàri, quldîrlàrdàn yangi yirik yår egàlàri – fåîdàllàr tîifàsi vujudgà kålgan. Ulàr-ning yårlàridà VI àsr îõiridàn boshlab qullàr, kîlînlàrdàn tàshqàri o‘z erkinligini yo‘qîtgàn frànklàr hàm ishlàgànlàr. Natijada, yangi jàmiyatning fåîdàllàr và qàràm dåhqînlàr kabi asosiy toifalari yuzaga kelgan.

Dàvlàtning pàydî bo‘lishi. Shimoliy Gàlliyadà tàshkil tîpgàn frànk qirîlligi Õlîdvigning vîrislàri dàvridà Bur-

Page 15: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

15I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

gundi ya và Prîvànsni bosib olàdi. Frànklàr gårmànlàr ning tyuring, àlåmànn, bàvàr qàbilàlàrini hàm bo‘ysun dirib, ulàrni hàr yili o‘lpon to‘làshgà màjbur età dilàr.

Qirîllàr hîkimiyati kuchàyib bîrishi natijasida muhim qînunlàr, qàrîrlàr qàbul qilish uchun õàlq yig‘inlàrini chàqirmày qo‘yadilàr. Qirîl tîmînidàn qàbul qilingàn yangi qînunlàr esa õususiy mulkchilik và tångsizlikni mustàhkàm-làshga xizmat qilgan.

Yirik yår egàlàri – fåîdàllàr tîifàsi esà qirîl hîkimi-yatining tàyanchiga aylanadi. Dàvlàt qirîl bîshchiligidà yirik mulk egàlàri ning yangi yårlàrni istilî qilishini qo‘llàb-quvvàtlàr edi.

Õlîdvig dàvridà frànklàrdà màmlàkàt vilîyatlàrgà bo‘linib, ulàr ni qirîl tàyinlàgàn gràflàr bîshqàrà bîsh-làgan. Graf o‘z hududlàrini qirîl nîmidàn bîshqàrib, àhî li dàn sîliqlàrni yig‘ib îlish, hàrbiy qo‘shingà bîsh-chilik qilish, sud qilish kàbi ishlàrni bàjàrgàn. Sudning qàrîri bilàn yig‘ilgàn jàrimàlàrning 1/3 qismi qirîl õàzinàsigà yubî rilàr edi. Frànklàr sîliq tàrtiblàrini rim-liklàrdàn qà bul qilgànlàr.

Urug‘ jàmîàchilik àn’ànàlàri esà hàr yili o‘tkàzilàdigàn hàrbiy ko‘rik tàrzidà và màhàlliy bîshqàruvdà sàqlànib qîl-gan. Màhàlliy bîshqàruv àsîsini erkin frànklàrning yuzlik yig‘inlàri tàshkil etib, uning bîshlig‘i, yuzbîshisi – tungin dåb nîmlàngàn.

Yirik yår egàligining shakllanishi. VI àsr îõiridàn frànk-làrning chåk yårlàri dåhqîn îilàsining sîtishi yoki in’îm etishi mumkin bo‘lgàn mulki – àllîdgà àylànàdi. Qirollar tomonidan chiqarilgan yangi qonunlar yerning xususiy mulkka aylanishini tez lashtiradi. Qirîl Õilpårik dàvridà yangi qînun chiqàrilib, u o‘g‘il vîris bo‘lmàsà, yår ni àvvàl-gidåk jàmîàgà emàs, màrhumning qizi, singlisi yoki ukàsigà o‘tish huquqini tàsdiqlàydi.

Yerning õususiy mulkkà àylànishi, mulkiy tàbàqàlànish-ni tåzlàshti rib, yirik yår egàligining o‘sishigà îlib kålàdi. Gàlliyadàgi Rim impåràtîrigà tågishli yårlàrni o‘z mulkigà àylàntirgàn frànk qirîllàri, uning bir qismini o‘z yaqinlàri và cherkovgà ham in’îm etgànlar.

Page 16: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

16 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Àllîd (yunînchà) – yårgà to‘là egàlik qilish; G‘àr-biy Yevropa fåîdàl jàmiyatidà àvlîddàn-àvlîdgà må-rîs bo‘lib o‘tadigan yår-mulk.

Yirik yår egàligi jàmîà yårlàri hisîbigà hàm kångàya bîràdi. Tàbiiy îfàtlàr, qurg‘îqchilik, hîsilsizlikning tåz-tåz tàkrîrlànib turishi dåhqîn-làrni o‘z yårlàridàn àjràli shi gà, so‘ng fåî dàldàn ijàràgà yår îlib ish làshgà màjbur etàdi. Sîliq to‘ làshdàn tàsh-qàri, yirik yår egàsi ekinzîrlàridà ishlàb bårishgà màj bur bo‘lgàn dåh-qîn såkin-àstà qà ràm kishigà àylàna borgàn.

«Sali haqiqati». Xlodvig buyru-g‘iga binoan yozilgan franklarning an’anaviy odatlari to‘plami «Sali

haqiqati» deb nomlangan. Bu to‘plam Yevropadagi eng mashhur odat huquqlari yodgorligiga aylanadi. To‘plam-ning nomi unga faqat franklarning sali qabilasi qonunlari kiritilganligini ang latadi.

Qirol, aslida, bu qoidalar orqali biror narsa izohtalab bo‘lsa, buning uchun qirolga murojaat qi linishi, u esa o‘z manfaatlari yuzasidan javob berishini o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan. Ulardan tashqari, qirol «Sali haqiqati»ga qadimgi odatlardan o‘ziga foyda keltiradiganlarini kiritgan. Natijada, qadimgi odatlardan qirolni qoniqtirmaganlari unutilib, foydalilari to‘plamda batafsil yoritilgan. «Sali haqiqati» franklarda qirol hokimiyatining kuchayganini ko‘rsatadi.

Shunday bo‘lsa-da, «Sali haqiqati»da franklar hayo-ti, ularning urf-odatlari, xo‘jaligi, diniy e’tiqodlariga oid ko‘plab ma’lumotlar mavjud. Jumladan, yerning boshqa xo‘jayinga o‘tishi «sotuv chi»ning yeridagi yashil shoxcha yoki poyaning «oluvchi» yeriga berilishi bilan tasdiqlangan. Bu kelishuvni farzand va nabiralar ham qonuniy deb bi-lishgan.

8-rasm. Xlodvig «Sali haqiqati»ni o‘qib

eshittirmoqda

Page 17: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

17I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

1. Sizningcha, nima sababdan varvar qirolliklari orasidan faqat franklar davlati saqlanib qol-gan?

2. Nima sababdan franklardagi benefitsiy, senyor, allod, vassal kabi atamalar lotin tilidan olingan?

3. Qirol Xlodvig nega unga qarshi chiqqan jangchini darhol jazolamasdan, harbiy ko‘rik paytidagina chopib tashlagan?

4. «Sali haqiqati»ni qanday hujjat deb hisoblaysiz? Unga tavsif bering. Nima uchun hujjatni Xlodvig o‘qib eshittirmoqda?

3-§. FRANKLAR IMPERIYASI

Xlodvigning o‘g‘illari davrida Frank qirolligi chegaralari ancha kengaygan. Lekin keyinchalik sulola vakillari orasi-da kelishmovchiliklar boshlanib, oxir-oqibat yangi sulola taxtga kelgan.

Buyuk Kàrl. Kàrl sulîlà àsîschisi Frànk làr qirîlligini (800-yildan imperi-yasini) 46 yil (768–814) bîshqàrgàn. «Buyuk» nîmi ungà tà riõchilàr tîmînidàn ko‘plab hàrbiy yurishlargà bîshchilik qilib, yirik sàl tànàt tuzgàni, bu dàvlàtdà yangi qînunlàr, màîrif và màdàniyatgà àsîs sîlgàni uchun bårilgàn. Kàrl hàqidà ko‘plab tàriõiy àsàrlàr, àfsînàlàr, ri-vîyatlàr và qo‘ shiqlàr yaratilgan. Uning ismi dàn «kîrîl», ya’ni «qirîl» unvîni kålib chiq qàn.

Itàliya và Ispàniya urushlàri. Kàrl tàõtgà o‘tirishi bilàn istilîchilik urushlàrini îlib bîrgàn. Uning dàstlàbki hàrbiy yurishlàridan biri germanlar-ning làngîbàrd qabilasi Itàliyadà tuzgàn dàvlàtigà qàrshi 773-yilda bîshlànàdi. Urushda g‘olib bo‘lgan Karl Itàli-ya yårlàrini gràf liklàr gà bo‘lib, Frànk qirîlligigà qo‘shib îlàdi.

2 — Jahon tarixi 7

9-rasm. Imperator

Buyuk Karl

Page 18: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

18 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Aràb õàlifàligi istilo qilgan Ispàniyagà qarshi 778-yilda Kàrl-ning yurishi muvàffàqiyatsiz tugay-di. Kàrlning jiya ni gràf Rîlànd bu urushda hàlîk bo‘làdi. Asrlàr o‘tib Rîlànd frànsuz õàlq îg‘zàki ijîdi-ning så vimli qàh ràmînigà àylàna-di va u hàq dà «Rîlànd hàqidà qo‘shiq» dîstîni yaràtilàdi. Kåyingi yurishlàr dàvî midà Pirånåya yarim îrîlining arab lardan tîrtib îlingàn

hudud làridà tuzilgan Ispàn màrkàsi frànklàr dàv làtining chågàrà vilîya tigà àylàntirilàdi.

Sàkslàrgà qàrshi urushlàr. Råyn dàryosi ning o‘ng sîhi-lidà yashàgàn sàks qàbi làlàrigà qàrshi urushlàr 30 yildan ortiq (772–804) dàvîm etàdi.

Bu urush Karl uchun ancha murakkab kechgan. Saks lar ger-manlar ning Karlga bo‘ysunmagan so‘nggi yirik qabilasi bo‘lgan. Karl sakslarni har qanday yo‘l bilan xristian diniga o‘tkazishga harakat qilgan. Uzoq kurashdan so‘ng Karl sakslarni yangi dinga o‘tkazish-ga erishgan. Shu tari qa Saksoniya ham Buyuk Karl davlatiga qo‘shib olingan.

Frànklar impåriyasi. Buyuk Karl davlati Yevropaning katta qismini egallagan; uning hududini G‘arbiy Rim imperiyasi bilan bemalol taq-

qos lasa bo‘lar edi. Lekin Karlning hokimiyati so‘nggi Rim imperatorlarinikidan an cha yuksak bo‘lgan. Ayni paytda so‘ngan imperiya haqidagi xotiralar VIII asrda ham G‘arbiy Yev ropaning turli xalq lari va qabilalari xotirasida saq lanib qolgan. Karlning mas la hatchilari da uni qadim gi rimliklarga taqlid qilib, imperator deb e’lon qi-

11-rasm. Buyuk Karlning Axendagi saroyi

10-rasm. GrafRo land ning

halok bo‘lishi

Page 19: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

19I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

lish g‘oyasi tu g‘ilgan. Bunday imkoniyat 800-yilda Rim mahalliy zoda gonlarining papa Lev III ga qarshi isyon ko‘ tarishi orqali vujudga kelgan. Karl qo‘shin yuborib isyonni bostirgan.

Bu yordam evaziga Rim papasi 800-yil ning dekabrida Karlga imperatorlik tojini kiydiradi. Shu tariqa G‘arbda yangidan imperiya paydo bo‘ladi.

Buyuk Kàrl frànklàr impåriyasining mutlàq hukmdîrigà àylànib, uning fàrmînlàri fàqàt yirik zîdàgînlàr, yår egàlàri ning yildà ikki màrtà chàqirilàdigàn yig‘inidà qàbul qilingàn.

Buyuk Karlning doimiy poytaxti ham yo‘q edi. U o‘z amaldorlari bilan mamlakat bo‘ylab harakatla-nib, turli shaharlardagi saroylarida to‘xtagan, mahalliy aholiga og‘irli-gi tushmasligi uchun uzoq vaqt o‘tmay yana boshqa shaharga yo‘l olgan.

Buyuk Karl davrida frànklàrda an’ anaviy xalq lashkari o‘rnida îtliq ritsarlar qo‘shini vujudga kel-gan. Ritsàrlàr (nemischa ritter – îtliq) bo‘ linmàlàridà – fàqàt bîy zàmindîrlàr, ya’ni jàngîvar ît và qurîl-àslàhàlàr sîtib îlishgà imkîniyati bo‘lgàn kishilàr õizmàt qil gàn. Hukm-dîrlàr ritsàrlàrgà: ît, qurîl-àslàhàsini tàrtibdà sàqlàshi, urushlàr pàytidà îilàsini ta’minlàshi uchun yår-mulk in’îm etgàn. Bu yår-mulk – fåîd hàrbiy õizmàt evàzigà tàqdim etilib, kåyinchàlik mårîsiy mulkkà àylàngàn. Fåîdning egàsi fåîdàl dåb àtàlgàn. Zàmînlàr o‘tib hàr-biy ish fàqàt fåîdàllàr màshg‘ulîti bo‘lib qîlgan. Yirik fåîdàllàr vilîyatlàrgà egàlik qilsàlàr, màydà fåîdàlgà ma’lum qishlîq yoki uning bir qismi tàqdim etilishi hàm mumkin edi.

Davlat bîshqàruvi. Buyuk Karlning saroy xizmat-korlari ayni paytda vazirlar vazifasini ham bajargan.

12-rasm. Ritsar

Page 20: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

20 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Moliya, soliq, harbiy a’yonlari, dasturxonchi, otxona boshlig‘i va boshqalar Franklar davlatidagi muhim la-vozimlardan hi sob langan. Yirik qàbilàlàrni gårsîglàr (ne-mischa, sàylàngàn hàrbiy yo‘lbîshchi, kåyinchàlik mårî-siy qàbilà bîshlig‘i) bîshqàrgàn. Dàvrlàr o‘tib gårsîg eng yuksàk unvînlàrdàn birigà àylàndi. Yirik bo‘lmàgàn hududlàrni impåràtîr tà yinlàgàn gràflàr (nåmischa, qirîl tàyinlàgàn àmàldîr) bîsh qàrgan. Gårsîg unvîni àvvàldàn mårîsiy bo‘lsà, gràflàrni impåràtîr tàyinlàgàn. Buyuk Kàrl o‘z dàvlàti chågàràlàrini mustahkamlash maqsadi-da màrkàlàr (nåmischa, chågàrà hàrbiy vilîyati) tuzib, ulàrni màrkgràflàr (nåmischa, chågàrà vilîyati hîkimi) bîshqàrgàn.

Yepiskoplar, yirik monastirlar abbatlari imperatorning joylardagi vakillari sifatida uning buyruqlarini bajargan. Safarlari paytida Buyuk Karl yepiskoplar va graflar-ning ish lari qanday keta yotganligini tekshirgan. Agar suiiste’mol liklar aniqlansa, ja vobgar darhol lavozimi-dan ozod etilgan. Imperatorning o‘zi barcha graf lik va yepiskopliklarni aylanib chiqishi qiyin ekanligidan u o‘zi ishon gan davlat vakillarini mamlakat bo‘ylab jo‘natar edi. Ularga mahalliy hokimlarni jazolash, almashtirish huquqlari berilgan. Franklar mamlakatining hududlari be-had katta bo‘lishi nazoratni murakkablashtirgan. Barcha grafliklarni nazoratda saqlash mushkul edi. Bundan tash-qari, graflar bor kuchi bilan graflikda o‘rnashishga, uni o‘z avlodlariga meros qilib qoldirishga intilgan. Bu esa franklar imperiyasini kelajakda zaif lashuvi va parchala-nishiga yo‘l ochib bergan.

Yevropa hukmdîrlàri îràsidà kàttà hurmàtgà egà bo‘lgàn Kàrl sàrîyigà ko‘plàb elchilàr kålib turishgàn. Yil-nîmàlàrdà yozili shichà, àràb õàlifàsi Hîrun àr-Ràshid o‘z elchilàri îr qàli Kàrlgà qimmàtbàhî sîvg‘àlàr bilàn birgà Quddusdàgi Isî pàyg‘àmbàr qabri jîylàshgàn yårni hàm tàqdim etgàn.

Frànklàr impåriyasining inqirozi. Yillàr o‘tib màmlàkàtdà gràf làr dàvlàt àmàldîrlàridàn – yirik yår egàsi, o‘z vilî-ya tining õo‘jà yinigà àylànà bîrgan.

Page 21: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

21I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Graflikdagi erkin dehqonlar qaramlikka tusha boshla-gan. Qirolning sud ishlarini boshqarishni graflarga top-shirishi ham ularning hokimiyatini kuchaytirib yuborgan.

Buyuk Kàrlning vàfîtidàn ko‘p o‘tmày, u tuzgàn impåriyaning inqirîzi bîshlànàdi. Uning nàbiràlàri dàvridà màmlàkàt pàrchàlànib kåtàdi. Vårdån shàhridà 843-yilda tu zilgàn shàrtnîmàgà binîàn vujudgà kålgàn qirîlliklàr o‘rnidà, kåyinchàlik, Frànsiya, Gårmàniya và Itàliya dàvlàtlàri tàshkil tîpàdi.

Bu qirîlliklàrning hàr biri gårsîglik và gràfliklàrgà, ulàr esà yirik và o‘rtà fåîdàl mulklàrigà bo‘lingàn. Shu tàriqà Yevropadà fåîdàl tàrqîqlik dàvri bîshlàngan.

1. Frànklar qirîlligi qàchîn tàshkil tîpdi?2. Qirol Karl istilo qilgan hududlarni yozuvsiz xa-

ritaga tushiring.3. Hozirda Ispaniya joylashgan yarimorolning

geografik nomi nima? Karlning harbiy yurishlari paytida hudud kimlarga tegishli edi?

4. Franklar imperiyasi qanday vujudga kelgani-ni, ushbu davrda o‘lkamizda qanday davlat bo‘lganini qiyoslab gapiring.

5. Franklar davlatida boshqaruv qanday bo‘lgan?

4-§. BRITANIYADAN ANGLIYAGA

Rim imperiyasi Britaniya orollarini istilo qilganida orol janubida kelt, britt, shimolida – hozirgi Irlandiya va Shotlandiyada – skot, pikt qabilalari yashagan.

Rim legionlari 407-yilda Brita niyani tashlab Italiya-ga qaytadi. U lar ning ketidan qol-gan rimliklar ham Yevropaga keta boshlaydi. Shu tariqa orol ning kelt aholisi o‘z holicha qoldiriladi. Kelt qabila bosh liqlari esa o‘zaro urush-larga kuch beradi. Ayni paytda shimoldan pikt va skott qabilalari hujumlari bosh lanadi. 13-rasm. Britt jangchilari

Page 22: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

22 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Xavfli himoyachilar. Piktlardan himoyalanish uchun mahalliy britt lar ilk marotaba germanlarning yut, angl va saks qabilalari dan yollanma drujinalarni taklif etgan. Bu qabilalar Germaniya ning shimoli va Yutlandiya yarimoro-lida yashardi. Dastlab germanlar uchta kemada kelishadi. Lekin ko‘p o‘tmay ular ning ortidan ko‘plab qabiladoshlari yo‘lga chiqadi. Germanlarning keltlardan tobora yuqori to‘lov talab qilishi, doimiy isyonlari, mamlakatni talashlari va tahdidlari kuchayib boradi. Yutlar V asr o‘rtalarida Kent viloyatini bosib oladi. Ularning izidan angl-sakslar ham keltlarga hujum boshlab, qattiq qarshilik bo‘lmaga-nidan mamlakatni istilo qilishga kirishadilar. Angl-saks lar mahalliy aholining bir qismini qirib, ayrimlarini qullik asoratiga soladilar. Shaharlar katta talafot ko‘radi, maju-siy germanlar ibodatxona va monastirlarni talab, yondirib yuboradilar. Istilo dah shatidan ko‘pgina keltlar qit’aga, Armorika viloyatiga ko‘chib o‘tadi. Fransiyaning shimo-li-g‘arbidagi bu hudud britt larning ommaviy ko‘chishidan so‘ng Bretan nomini olib, bu nomni hozirga qadar saqlab qolgan.

Brittlar – kelt qabilalaridan bo‘lib, Britaniyaning aso siy aholisi hisoblangan.Drujina – ko‘ngillilardan iborat harbiy bo‘linma. Ushbu bo‘linma bir nåchà o‘ndàn bir nåchà yuzgàchà jàngchini birlàshtirgàn.

Qirol Artur. Britaniya oroliga bostirib kelayotgan germanlarga qarshi-lik ko‘rsatish Amvrosiy Avrelian nomi bilan bog‘liq. U oroldagi so‘nggi rim-liklardan edi. Amvrosiy Avrelian VI asrning boshlarida brittlarni birlashti-radi. Buning natijasida u qator yorqin g‘alabalarga erishadi. Kuchli qo‘shin tuza olgan Amvrosiy Avrelian angl- sakslar tazyiqini deyarli yarim asrga 14-rasm. Qirol Artur

Page 23: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

23I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

to‘xtatadi. Kelt qabilalari xotirasida bu g‘alabalar haqidagi ma’lumotlar asrlar da vomida saqlanadi. Lekin rivoyatlarda bosqinchilarga zarba bergan qahramonning ismi o‘zgargan. Dostonchilar uni Artorius yoki Artur deb atay boshlash-gan. Vaqt o‘tishi bilan Artur siymosi atrofida VI asrga aloqasi bo‘lmagan ko‘plab tarixiy afsonalar to‘planadi. Oradan besh asr o‘tib ham Yevropaning turli mamlakat-lari yozuvchilari qirol Artur va uning ritsarlari Lanselot, qirolicha Jinevra, sehrgar Merlinlar haqida asarlarni yara-tishda davom etishadi. Bu asarlar kitobxonlar orasida keng tarqaladi.

Kurashning yakuni. Amvrosiy Avreliandan so‘ng britt-larda munosib yo‘lboshchi bo‘lmasligi angl-sakslar to-monidan orolning katta qismi bosib olinishiga imkon beradi. Bosqinga uchramagan kelt qabilalari Irlandiya va Shotlandiyada, qisman Britaniyaning g‘arbiy chekkasida saqlanib qoladi.

Istilochilar Britaniya yerlarida yettita qirollik tuzishadi. Ular turli lahjalarda so‘zlashgan, lekin yillar o‘tib angl lar yashagan Mersiya shevasi tobora keng qo‘llanila bosh-laydi. Shu tufayli keyinchalik istilochilar muomalasidagi til ingliz, mamlakat esa Angliya nomini oladi. Bosqin-chilarning ko‘plab qabilalari va bo‘ysundirilgan aholining qolgan qismi yagona xalqqa birlasha boshlaydi. Tarixda ular angl-saks nomini oladi.

15-rasm. Normannlar bosqini

Page 24: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

24 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Yangi bosqin. Norvegiya yoki Daniya sohilidan chiqqan kema Britaniya orollariga bir necha kun ichida suzib bor-gan. Zamondoshlarining yozishicha, shu sababdan daniya-liklar har yili hujum qilib Angliya xalqining mol-mulkini talagan.

Xattotlik san’ati markazlari bo‘lgan Irland monastirlari normannlar tomonidan yondirilgan.

Ichki nizolardan zaiflashgan angl-saks qirolliklari isti-lochilarni qaytara olmagan. Oqibatda, normannlar 842-yil-da Londonni bosib olib, talaydilar va yondirib yuboradilar. Keyinchalik, daniyaliklar talonchilik hujumlaridan so‘ng vatanlariga qaytmasdan Angliyada bosib olgan yerlarida qishlab qoladigan bo‘ladilar.

Deyarli barcha angl-saks qirolliklari daniyaliklar to-monidan bo‘y sundiriladi. Qarshilikni faqat Uesseks qirolligi davom ettiradi.

Qirol Buyuk Alfred. Buyuk Alfred (871—900) Uesseks-da taxtga kelguniga qadar daniyaliklarni hech kim to‘xtatishga qodir bo‘lmagan. Buyuk Alfred butun Ang-liyadan bosqinchilarni jazolash orzusidagi jangchilarni yig‘adi. U bu qo‘shin bilan daniyaliklarni bir necha bor mag‘lub etadi.

Alfred 879-yilda daniyaliklar bilan tinchlik sulhini tu-zadi. Unga binoan, butun orol ikki qismga bo‘linib: janubiy hudud-lar Alfredga, shimoliy hududlar esa daniyaliklarga beriladi. Chegara London va Chechter oralig‘idagi qa dimgi rimliklar qurdirgan tosh yo‘l bo‘ylab o‘tadi. Skandinavlar-ga qoldirilgan yerlar Denlo nomini oladi.

Alfred tinchlik sulhidan yangi kuchli qo‘shin tuzish uchun foy-dalandi. Ma’lumki, avvallari dush-man xavfi tug‘ilganida xalq lash-kari to‘planardi. Endi har beshta angl-saks oltinchisini boqishi va

16-rasm. Vikinglarning irland monastiriga hujumi

Page 25: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

25I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

qurollantirishi majburiy etib qo‘yiladi. Natijada tinimsiz urushlar davrida qishloqning ko‘pchilik aholisi o‘z ishidan ajratilmagan. Yangi qoidaga binoan, besh kishi oltinchisini dubulg‘a, qilich va jang boltasi bilan ta’minlab, vikingdan kam qurollantirmagan. Qolaversa, ushbu ol tinchi kishi do-imo mashq qili shi, jangga tayyorlanishi shart edi. Uning uchun qolgan beshta qo‘shnisining ishlashi oilasi haqida o‘ylamasligi uchun ham imkon beradi. Shu tariqa son jihatidan qisqargan Alferd qo‘shini sifati bo‘yicha avvalgi-ga nisbatan sezilarli kuchayadi. Yangi qo‘shinning paydo bo‘lishi bilan jamiyatda ham muhim o‘zgarishlar bo‘ladi. Jamiyatda professional ziroat chilardan tashqari jangchilar toifasi vujudga keladi.

Alfred daniyaliklar qal’alarni qamal qilishni uncha-lik xush ko‘rmasligini anglab, o‘z mulklari chegaralarida ko‘plab qal’alar – burglar barpo ettiradi. Qirol kema yasay digan ustalarni topib, daniyaliklarnikidan qolishmay-digan kemalarni yasattiradi.

Qirol Alfred faqat qo‘shin bilan shug‘ullanmagan. U o‘z davrining ma’lumotli kishisi bo‘lgan. Uesseksda esa daniyaliklar hujumlaridan keyin lotin tilini biladigan odam lar deyarli qolmagan edi.

U eski angl-saks qonunlarini yozishni va Angliya tari-xiga oid ma’lumotlar to‘plashni buyuradi. Buyuk Alfred davrida «Anglosakson solnomasi» tuzilib, unda yilma-yil muhim voqealar qayd etila boshlanadi.

Denloning qaytarilishi. Qirol Alfredning o‘limi dan so‘ng uning vorislari Denloga hujum boshlaydi. Yangi qo‘shin muvaffaqiyatli harakat qilib, X asrning so‘nggi choragiga kelganda Angliya qirolligi (bu paytda avvalgi Britaniya nomi yangi Angliya atamasi tomonidan uzil-kesil surib chiqarilgan) Daniya qonunlari viloyatini qo‘shib oladi. Bu davrga kelib, Denloga o‘rnashgan daniyaliklar mahalliy aholi bilan ancha yaqinlashib, aralasha boshlagan edi.

Keyinchalik Angliyada yana ichki nizolar boshlanib, davlat zaiflashadi. Ayni paytda, Daniya tez yuksala bosh-laydi. Daniya qirolligi Angliyaga hujum qilgan daniyalik vikinglarga nisbatan xavfliroq edi. Angliya qirolligi ichki

Page 26: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

26 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

nizolardan batamom holsizlangandi. Daniya qiroli XI asr boshida ingliz sohiliga o‘z qo‘shinini tushiradi. Urush uzoq cho‘zilmaydi, faqat London shahri dani ya liklarga ma’lum vaqt qarshilik ko‘rsatib turadi.

1. Britaniyaga qaysi german qabilalari kelib o‘rna-shadi?

2. Amvrosiy Avrelian haqida nimalarni bilib oldingiz?

3. German qabilalari istilolari qanday oqibatlarga olib keldi?

4. Siz qirol Alfred faoliyatiga qanday baho bera-siz?

5-§. MUQADDAS RIM IMPERIYASI

Xalqlarning buyuk ko‘chishlari davrida german qabi-lalari G‘arbiy Yevropa bo‘ylab joylashib, qabila harbiy sarkardalari yurtlaridan uzoq o‘lkalarda davlatlar tuzishgan va ularga qirollik qilishgan. Lekin Germaniyaning o‘zida

kuchli mustaqil qirollik nisbatan kech vujudga kelgan.

Yangi qirollik. Franklar imperi-yasi 843-yilda uchga bo‘linib ket-ganida, dastlab ularning hammasini Buyuk Karl ning avlodlari boshqar-gan. Lekin 919-yili Sharqiy Frank qirolligida (bo‘lajak Germaniya) mahalliy zodagonlar knyaz lardan eng qudratlisi bo‘lgan Saksoniya gersogi Genrixni qirollikka saylay-dilar. Natijada, franklarning karo-linglar sulolasi o‘rniga mahalliy saksoniyaliklar sulolasi hoki myatga keladi. Shu tariqa yangi davlat – Germaniya qirolligi vujudga keladi. Gånrix I uzoqni ko‘zlab, aql bilan

17-rasm. Zodagonlar gersog Genrixga qirol etib saylanganligini

bil di rish moqda

Page 27: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

27I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

ish bosh lab mamlakatni ku chayti rish yo‘lini tutadi. Vån-gerlar bilan 9 yilga tinchlik sulhi tuzgan qirol mamlakat mudofaa qudratini yuklasal tirish maqsadida qator tadbirlar-ni amalga oshiradi. Gånrix qishloqda yashaydigan har 9 kishidan bittasini tanlab, uni burg (qal’a)ga ko‘ chi radi. To‘plangan lar burgda o‘z birodarlari uchun ham uy-joy qurishga ki ri sha dilar. Qishloqda qolgan sakkiz kishi o‘z-larining jang chilikka tayinlangan shåriklari uchun ham dåhqonchilik qilganlar. Gånrix barcha yig‘inlar, chårkov soborlarini, bazm larni burgda o‘tkazishni buyuradi. Qurilish kåcha-yu kunduz davom etgan, sulh muddati tugaguni-ga qadar aholining asosiy mulki burglarda bo‘lishi lozim bo‘lgan.

Vengerlar bilan kurash. Genrix I ning o‘g‘li Otton I (936–973) davrida kuchli nemis otliq qo‘shini vujudga kel di. Uning aso sini og‘ir qurollangan ritsarlar otliq qo‘-shini tashkil etgan.

Burglarga tayangan yangi otliq qo‘shin ko‘magida Otton I vengerlar bilan hal qiluv chi jangga shaylanadi. 955-yilda Bavariya ning Lex daryosi bo‘yida bo‘lib o‘tgan og‘ir jang da vengerlar mag‘lub etiladi. Shundan so‘ng ularning Germaniyaga bosqinlari to‘xtaydi.

Yangi imperiya. O‘zidan avval hech kim yenga olmagan dushman-ni mag‘lub etgan Otton I o‘zini Yevropadagi eng kuchli qirol deb hisob lay boshlaydi. Ushbu g‘alaba unda Buyuk Karl singari Rimda imperatorlik tojini kiyish hamda imperator unvonini olish istagini uyg‘otadi.

962-yilda o‘z qo‘shini bilan Rimga kelgan Otton I ga papa Ioann XII imperatorlik tojini kiy-diradi. Yangi imperiya – Muqaddas Rim imperiyasi nomini oladi. Uning tarkibiga Germaniya yerlaridan tashqari Italiyaning shimoliy hududlari ham kirgan, lekin bu yerdagi shahar lar german imperatorlariga

18-rasm. Muqaddas Rim imperiyasi

imperatorlarining toji

Page 28: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

28 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

hech qachon to‘liq bo‘ysunmagan. Shunga qaramasdan, har bir german qiroli taxtga kel ganidan so‘ng o‘z qo‘shi-ni bilan Alp tog‘lari orqali Italiya ga yurish qilib, Rimda imperatorlik tojini kiyardi.

German imperatorlari o‘z davlatlarini qa dimgi Rim-ning davomchisi deb hisoblaganlar. Zamondoshlari «dun-yo mo‘ jizasi» deb nomlagan Otton I ning nabirasi Ot ton III Rimni ulkan davlatning poytaxtiga aylantirish orzusida bo‘lgan. U butun xristian dunyosi Rim impera tori hukmi-da birlashishi lozim deb hisoblagan. Tabiiyki, butun dunyo xristian imperiyasi haqidagi orzularning amalga oshi shi mushkul ish edi. Shunga qaramasdan, german mo narx lari o‘z davlatlarini Rim impe riya si, keyinroq Muqaddas Rim imperiyasi deb atashda davom etadilar. Bu davlat uzoq asrlar davomida hukm surgan.

Muqaddas Rim imperiyasi 962-yildan 1806-yil-gacha hukm surgan. Xristian katolik cherkovi homiyligida bo‘lgani uchun unga «muqaddas» nomi berilgan.

German imperatorlari va cherkov. Yirik mamlakatni boshqarish uchun joylarda qirolning buyruqlarini baja-radigan amaldorlar bo‘lishi lozim edi. Ilk o‘rta asrlarda esa faqat taraqqiy etgan va boy jamiyatgina minglab amaldorlarni ta’minlashi mumkin bo‘lgan. X asrda Ger-maniya aholisi imperatorga nisbatan o‘z gersoglarining gapiga ko‘proq quloq solgan. Bunday vaziyatda Otton I va uning vorislari o‘ziga xos usul qo‘llaganlar. Ular cherkov tashkilotlaridan o‘z maq sadlarida foydalanishgan. Tarixdan ma’lumki, frank qirollari davridayoq yepiskoplar ularning ishonchli xizmatchisi hisoblangan. Otton I bu borada yanada ilgarilab ketadi. U Germaniyadagi yepiskop va abbatlarga yer-mulk, boyliklardan tashqari ko‘plab huquq va imtiyozlar beradi. Natijada cher kov zodagonlari o‘z imkoniyatlari, hokimyatlari bo‘yicha gersog va graflardan kam bo‘lmagan. Ular har qanday kishini hukmdor iro-

Page 29: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

29I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

dasiga bo‘y sundirishga qodir edilar. Imperatorning o‘zi esa kerakli odam-ni cherkov lavozimiga tayinlagan, zarur bo‘lsa yepiskoplarni va hatto, Rim papalarini hech qiyinchiliksiz almashtirgan. Xususan, Otton I Rim-da ko‘plab yepiskoplar ishtirokida o‘zi yoqtirmagan papalardan birining ustidan sud jarayonini uyushtirib, uni tahqirli holatda vazifasidan chet-latgan. Uning vorisi Otton III esa o‘zining ustozi Gerbertning Silvestr III (999–1003) nomi bilan Rim pa-paligiga saylanishiga erishgan.

1. Germaniya davlati qay tariqa tashkil topdi? 2. Yozuvsiz xaritaga Otton I davlatining hudud-

larini tu shiring.3. Otton I ning vengerlar bilan olib borgan ku-

rashi qan day yakunlandi?4. Darslikdagi 17, 18, 19-rasmlarni qanday maz-

mun birlashtiradi?

6-§. VIZANTIYA: G‘ARB VA SHARQ ORASIDA

Impåriyaning tàshkil tîpishi. Vizantiya – Rim imperiyasi vorisi bo‘lib, imperiyaning sharqiy hududlarida vujudga kelgani uchun u Sharqiy Rim imperiyasi deb ham ataladi. Vizanti-yaga ham Yevropa, ham Osiyo hududlari kirganligi bois uni G‘arb va Sharq orasidagi mamlakat deyish ham mumkin.

Ma’lumki, Impåràtîr Feîdosiy ning o‘g‘il làri 395-yil-da Rim im påriyasini ikki mustàqil dàvlàtgà: G‘àrbiy Rim impåriyasi – pîytàõti Rim và Sharqiy Rim impåriyasi (Vizàntiya) – pîytàõti Kînstàn tinîpîlgà bo‘lib îlishàdi. Kîn stàntinîpîl shàhri o‘rnidàgi yunonlarning Megara shahri koloniyasi Vizàntiy nîmi dàn ko‘pinchà Vizàntiya dåb ham atashgan.

19-rasm. Otton I rafiqasi bilan

Page 30: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

30 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Vizàntiya tàrkibigà Bîlqîn yarimîrîli, Kichik Îsiyo, Kàvkàz, Suriya, Fàlàstin, Misr, shuningdek, Krit va Kiðr îrîllàri kirgàn.

Sharqiy Rim imperiyasida yunon lar son jihatidan ko‘p bo‘lganidan davrlar o‘tib, yunon tili lotin tilini surib chi-qarib, davlat tiliga aylanadi.

Sharqiy Rim imperiyasi aholi-sini yevropaliklar grek (yu non) lar deyishgan. Lekin imperiya fuqaro-lari o‘zlarini rimliklar (yunoncha, romeylar), davlatlarini esa Rim (Ro mey) imperiyasi deb hisoblash-gan. Ularni Sharq xalqlari ham rimliklar deb bilishgan.

Vizàntiyadà qulchilik sàq lànib qîlsà-dà, àhîlining kàttà qismini erkin dåhqînlàr tàshkil eti shi, sun’iy sug‘îrishgà àsîs làn gàn sårmàhsul zirîàtchilik-ning bo‘lishi uning iqti sîdiy bàrqàrîrligini ta’minlàgan. Shu ning uchun impåriyadà VI àsr dà hàm Kînstàntinîpîl, Àlåksàndriya, Ànti îõiya, Edåssà sha har làri yirik savdo va hunarmandchilik markazlari sifatida gullàb-yashnàgàn.

Dunyoning turli mamlakatlari savdogarlari romeylar bozoriga shoshilganlar. Konstantinopol Osiyo va Yevropani bog‘laydigan «Oltin ko‘prik» hisoblangan. Vizantiya savdo-garlari G‘arbiy Yevropa bozorlariga hasha matli kiyimlar-u zeb-ziynatlar, ziravorlar va qimmatbaho matolar, qurol-

21-rasm. Vizantiya oltin puli

20-rasm. Konstantinopol shahri

Page 31: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

31I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

yarog‘ lar-u idishlar, cherkov anjomlari-yu turli buyumlarni olib borishgan. Vizantiya oltin puli (numisma) ko‘p asrlar davomida eng ishonchli xalqaro pul hisoblangan.

Vasilevs hokimiyati. Vizantiya imperiyasini vasilevs (yunoncha, podsho) boshqargan. Vasilevsga ko‘p son-li sud, harbiy va soliq muassasalari, davlat amal dorlari, shuning dek, maslahat organiga aylangan sinklit (lotincha, senat) bo‘ysungan. Vizantiyada amaldor va senatorlar faqat zodagonlardan bo‘lmagan. Iqtidorli va bilimli oddiy xalq farzandlari ham yuqori lavozimlarga erishishi mumkin edi. Ulardan hatto imperatorlar ham chiqqan. Bu holat romeylarni umuman ajablantirmagan. Sababi, ular qadimgi rimliklar singari imperiyaning barcha fuqarolari tug‘ilishi-dan teng huquqli, deb hisoblashgan.

Vizantiya hayotida ellinizm. Vi-zantiya hayotida ko‘p narsalar an’anaviy tusda qolgan. Vizanti-yaliklar hayotida ellin madaniyati mustahkam o‘rin olgan. Ippodrom-larda xalq avvalgidek chavandoz lar, ku rashchilar, gimnastlar musobaqa-lari, mim lar (ak tyor lar) chiqishlarini tomosha qilganlar. Shahar aholisi ilgarigidek ma’ muriyatdan maosh oladigan tabiblarda davolanishgan, jamoa hammomlariga borib tu-rishgan. Eng muhimi, Vizantiya antik davr yunon ilmini saqlab qolgan.

Boshlang‘ich va o‘rta maktab larning ko‘pchiligi G‘arbiy Yevropadagi cherkov va monastir o‘quv muassasalaridan farqliroq, xususiy yoki davlatniki bo‘lgan.

Vizantiyaning oltin asri. Vizantiya imperiyasi o‘z qudrati cho‘qqisiga Yustinian I imperatorligi davri (527–565)da erishadi. U kambag‘al deh qon oilasida tug‘ilgan. Amakisi Yustin oddiy askardan sarkarda darajasigacha ko‘tarilib, impera torlik taxtini egallaydi. Yustin jiyanini saroyga ya-qinlashtirib, uning yaxshi ta’lim olishiga sharoit yaratadi. Amaki sining vafotidan so‘ng Yustinian taxtga o‘tiradi.

22-rasm. ImperatorYustinian

Page 32: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

32 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Yangi imperator mamlakat hayotini islohotlar orqa-li ancha yangi laydi, xalqaro savdoni jonlantirib, davlat xazinasini to‘ldiribgina qolmasdan, xalq farovonligini ham ta’minlaydi. Yustinian I siymosida harakatchanlik, qat’iyat bilan bir qatorda siyosatdonlarga xos ikki yuzlamachilik, mug‘ombirlik, zolimlik xususiyatlari ham mujassamlashgan.

Yustinianning rafiqasi malika Feodora ham o‘z davrida mashhur bo‘lgan. Yoshligida Feodora aktrisa bo‘lgan. U davrda aktyorlik e’zozli kasb hisoblanma-sa-da, Feodoraning chiroyiga mahliyo bo‘lgan Yustinian I jamoat chilikning salbiy fikriga qaramasdan unga uylangan (Feodora aqli, shuhratparastligi, qo‘rqmasligi bilan ajralib turgan).

Yustinian yurishlari. Yustinian I ning maqsadi Rim imperiyasi ning avvalgi hududlarini tiklash edi. U 534-yilda sarkarda Velisariyni Shi-moliy Afrikada joylashib davlat tuzgan va O‘rta dengizda savdo ke-malarini talash bilan shug‘ullangan vandallarga qarshi yuboradi. Yaxshi qurollangan vizantiyaliklar qo‘shini vandallar qi rol ligini bo‘ysundirib,

Shimoliy Afrikani Vizantiya viloyatiga aylantiradilar.Shundan so‘ng Velisariy Italiyaga yo‘l oladi. Vizantiya-

liklar Sitsi liya orolini qiyin chiliksiz qo‘lga kiritadilar. Lekin Italiyada ular ostgotlarning qattiq qarshiligiga uch raydi. Velisariyga qarshi kurashda ostgotlar qochoq qullarga ozodlik berib, ulardan foy da lanishgan. Vizantiyaliklar esa aksincha, qulchilikni tiklashgan, har qanday aybi uchun qulni qattiq jazolashgan. Shunga qa ramasdan, vizanti-yaliklar Italiya ning katta qismini bo‘y sundirib, poytaxti Ravenna bo‘lgan alohida noiblik tuzishadi.

Italiyadagi urush so‘ngida Yustinian I Ispaniyaga ham qo‘shin yu bo radi. Ispaniyada vestgotlar hukmronlik qilar edi. Vestgotlar qo‘shinini qiyinchiliksiz yenggan Vizanti-ya janubiy viloyatlarni egallab, Gibraltar bo‘g‘ozi ustidan nazorat o‘rnatadi.

23-rasm. Vizantiya qo‘shini

Page 33: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

33I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Vizàntiyada feodal munosabatlarning shakllanishi. Vizàn-tiyaga VI àsr ning o‘rtàlàridàn slàvyan qàbi làlàri kelib o‘rnasha boshladi. VII àsrdà Àràb õàlifàligi hujumlàri nàtijàsidà vizantiyaliklar Suriya và Misrni hàm boy beradi.

Vizàntiya qishlîq õo‘jàligidà erkin dåhqînlàr qàsh-shîqlàshib, qàràmlikkà tushishi dàvîm etàdi. Qishlîqdà mulkiy tàbàqàlànish jarayoni kuchàyib, yirik yår egàlàri – fåîdàllàr hàmdà yårsiz dåhqînlàr tîifàlàri pàydî bo‘ladi.

X–XI àsrlàrdà impåràtîrlàr àmàldîrlàr, ibîdàtõînàlàr va mînàstirlàrgà ko‘plàb yår-mulklar in’îm etàdilàr. Ma’lum vàqt o‘tib Vizàntiyadà hàm fåîdàllàr qàl’àlàr qu-rib, hàrbiy bo‘ linmàlàr tuzàdilàr. Fåîdàllàr hîkimiyatining ku chàyishi và màrkàziy hîkimiyatning zàiflàshishi IX–XI asr larda yer egaligi munîsàbàtlàrining uzil-kåsil o‘rnàtili-shigà îlib kålàdi.

1. Vizàntiya impåriyasi qàndày vujudgà kålgàn?2. Vizàntiyaning qaysi shaharlari yirik savdo va hu-

narmandchilik markazlari edi?3. Impåràtîr hîkimiyati qàndày àmàlgà îshirilàdi?4. Yustinian I impåràtîrligi dàvri hàqidà hikîya

qilib båring.5. Darslikdagi 22, 23-rasmlarga qarab, xayolingizga

qanday fikrlar keldi?

7-§. SLÀVYANLAR VA ULARDA DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

Slàvyanlàr. Yozmà mànbàlàrdà vizàntiyalik tàriõchilàr tîmînidàn «slà vyanlàr» àtàmàsi VI àsrdàn boshlab ish-làtilgàn. Låkin slàvyan qàbilàlàri yunîn-rim tàriõchilàri àsàrlàridà, gårmànlàr bilàn bir pàytdà, milîddàn àvvàlgi II–I àsrlàrdà tilgà îlinàdi.

VI–VII àsrlàrga kelib, slàvyanlàr g‘àrbdà Elbà dàr-yosidàn, shàrqdà Vislà dàryosigà qàdàr, shi mîl dà Bîltiq dångizidàn, jànubdà Dunày dàryosigà qàdàr cho‘zilgàn hududlàrdà yashàgànlàr. Kåyingi àsrlàrdà ulàr uch guruh-gà: g‘àrbiy, jànubiy và sharqiy slàv yanlàrgà bo‘lingàn.

3 — Jahon tarixi 7

Page 34: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

34 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

26-rasm. Knyaz Vatslav

G‘àrbiy slàvyanlàr – chåõlàr, pîlyaklàr và slî vàk làr.

Jànubiy slàvyanlàr – bîl gàrlàr, sårblàr, õîrvàtlàr, slovenlàr, chår-nîgîrlàr, makedonlar va bosniya-liklar.

Sharqiy slàvyanlàr – ruslàr, uk-ràinlàr, bålîruslàrdàn tàshkil tîpgàn.

Slàvyanlàrning màshg‘ulîtlàri. Slàvyanlàr qàdimdàn dåh qîn-

chilik bilan shug‘ullangan. Vizàntiya tà riõchisi Màvrikiyning yozi shichà, deh-qonlàr bîshîqli ekin làrdàn ko‘p rîq àrpà và tà riq ekkanlàr. Ulàr yig‘ilgan g‘àl-làni àlîhidà îmbîrlàrdà sàqlàgànlàr. Mi lîdiy àsr bîsh làridàn slàvyanlàr uy chîr vàchi ligi va hunàr màndchilik bilàn ham shug‘ullànà bîshlàganlàr. Vislà, Dnåpr, Dunày, Elbà dàr yo l àri bo‘ylàridà yashàgàn àhîli õo‘jàli gidà bàliqchilik hàm muhim o‘rin tutgàn.

Ijtimîiy tuzum va din. Slàvyanlàrning ijtimîiy tuzumi gårmànlàrnikigà o‘õshàsh. Ulàr qàbilà và urug‘làrgà bo‘linib yashà-gànlar. Yozma mànbà làrdà õàlq yig‘inlàri («vå chå»), knyazlàr, hàrbiy drujinàlàri, slà vyanlàrning îlib bîrgàn urushlàri hàqidà ma’lumîtlàr uchràydi.

Vizàntiya tarixchilàrining yozishichà, slàvyanlàr erksåvàr, jàsur, jàngîvar bo‘li-shi bilàn birgalikdà, tinchlikparvàr, qo‘ sh -nilàrigà nisbàtàn do‘stînà munîsàbàtgà shày qàbilàlàr bo‘lgàn.

Slàvyanlàrning diniy tàsàvvurlàri tàbiàt kuchlàri và o‘z àj dîdlàri ruh-

làrigà sig‘inish ko‘rinishidà bo‘lgàn. Àhîli îràsidà jinlàr, suv pàrilàri và bîshqà àfsînàviy siymîlàrgà e’ti qîd hàm sàqlànib qîlgàn.

25-rasm. Bulg‘orlar xoni

Asparux

24-rasm. Sharqiy slavyanlar hayotidan

Page 35: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

35I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Slàvyan dàvlàtlàrining tàshkil tîpishi. Xalqlarning buyuk ko‘chishlari davrida Itil (Volga) daryosi havzasida yasha­gan turkiy bulg‘or qabilasi g‘arbga ko‘chib, hozirgi Bolqon yarimorolidagi Bolgariyaga borib joylashgan. Slavyanlar yashagan hududdagi ilk davlat Bîlgàriya pîdshîligidir. U Bîlqîn yarimîrîlidà VII àsr ning îõirlàridà tu zilgàn. IÕ àsr bîsh làrigà kålib yirik dàvlàtgà àylànàdi. Simåîn dàvridà (893–927) u o‘z qudràtining cho‘qqisigà erishàdi. Shundàn so‘ng, Bîlgàriya zàiflàshib, keyinchalik qo‘shni Vizàntiya tîmînidàn bîsib îlinàdi.

Bolgariya podsholigi — Bolqon yarimorolida turkiy­zabon bul g‘orlar xoni Asparux (643–701) tomoni­dan asos solingan davlat.

Chexiya davlati. Mahalliy sla v yan qabilalari Vltava daryosi havzasida yashagan chex qabilalariga bo‘ysungan (rivoyatlarga qaraganda, ularning qadimgi yo‘l boshchisini Chex deb nomlaganlar). Qabila ittifoqi tepasida Prje­mislovichlar xonadonidan bo‘lgan knyaz lar turgan. Ular tez­tez qo‘1 lariga qurol olib o‘z yerlarini dushmanlardan himoya qilgan.

Knyaz Vatslav (920–935) yoshligidan xris tian aqida­lari bo‘yicha tarbiyalangan, ke yinchalik bor kuchi bi­lan dinning Che xiyada yoyilishiga harakat qilgan. Lekin knyazning xristianlikka nisbatan bunday hurmat­ehtiromi ko‘pgina chexlarga xush kelmagan. Ayrim knyaz lar fitnasi tufayli tug‘ishgan ukasi uni xoinona o‘ldi rgan. Yillar o‘tib Vatslavni chexlarning milliy avliyosi, chex davlatining homiysi sifatida e’zozlay boshlashgan.

Chexiya davlati X asr boshlarida tashkil topdi.

Rim papasiga qarshi og‘ir kurashda unga yordam ber­gan chex knyaziga german imperatori XI asr oxirida qirol unvonini taqdim etgan. Chexiya qirollari german impera­torlari hokimiyatini rasman tan olsa­da, o‘z mamlakatlari­da deyarli to‘la mustaqil bo‘lganlar.

Page 36: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

36 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Polsha davlati. Gnezno atrofla rida ya sha gan polyan slavyan qabilalari bo‘lajak Polsha davlatiga asos soladi. Keyinchalik ushbu qabilalar ittifo-qi nomida vujudga kelgan knyazlik Polsha deb atalgan. Solnomachi ning yozishicha, knyazlikning afsonaviy asoschisi Piast ismli kambag‘al ki-shi bo‘lgan. Lekin hujjatlarda nomi qayd eti lgan Piastlar sulolasining birinchi knyazi Meshko I dir. Knyaz Måshkî Õ àsr o‘rtàlàridà Vislà dàr-

yosi hàvzàsidà pîlyak qàbilàlàrini birlàshtirib, Pîlshà dàvlàtigà àsîs sîlgan. U o‘z qoshini bilan xristianlikni qabul qilgan.

Meshko I Polsha davlatiga X asrning o‘rtalarida asos solgan.

Meshko I ning o‘g‘li Bîlåslàv Jàsur dàvridà polyak qabilalarini birlashtirish ishi tugallandi. U kuchli qo‘shin bilan Moraviya va Chexiyani bosib oladi. Qisqa muddatga Kiyevni ham egallaydi. Bîlåslàv qo‘shinlàri Pîlshà mustàqilligini sàqlàb qîlish uchun gårmàn impåràtîrlàrigà qàrshi kuràsh îlib bîràdi. Boleslav Jasur bu urushda g‘olib chiqadi va o‘z mamlakati chegarasini kengaytirishga muvaffaq bo‘ladi.

1. Õàritàdàn uchtà slàvyan qàbilàlàri guruhlari yashàgàn hududlàrni tîpib ko‘rsàting.

2. Slàvyanlàr õo‘jàlik màshg‘ulîtlàrini sànàb båring.3. Slavyanlar xo‘jaligi, ijtimoiy tuzum va dinlarida

qanday o‘xshashlik hamda tafovutlar mavjud?4. Bîlgàriya kimning davrida o‘z taraqqiyoti cho‘q-

qisiga chiqadi?5. Knyaz Vatslav Chexiya davlati tarixida qanday

o‘rin tutgan?6. Polsha davlatiga kim asos solgan?

27-rasm. Meshko I

Page 37: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

37I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

8-§. SHARQIY SLAVYANLAR. KIYEV RUSI

Sharqiy slavyanlar joylashuvi, ijtimoiy tuzumi. Shar-qiy slavyan qabilalari: drevlyanlar, rodimichlar, tiverlar, dregovichlar, vyatichlar, sevoryanlar va hokazolar ilk o‘rta asrlarda Dnepr daryosi havzasida yashaganlar. Keyincha-lik aynan shu qabilalar birlashuvidan Kiyev Rusi davlati vujudga kelgan.

Arxeologlar slavyanlarning dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanganliklarini qazishmalardan topilgan mehnat qurollari, kulolchilik buyumlari, jez va kumushdan yasal-gan zeb-ziynatlar orqali aniqlashgan.

Vizantiyada VIII asrda yozilgan «Ziroatchilik qonun-lari»ga ko‘ra, qishloq jamoasining a’zolari – erkin deh-qonlarning yerlari alohida bo‘lib, ular bug‘doy, tariq, arpa va boshqa donli ekinlar yetishtirganlar. Qabilalar hayotiga oid muhim masalalar xalq yig‘ini – «veche»da muhokama etish bilan hal qilingan. Slavyanlar yo‘lboshchilari – otliq drujinachilar faqat o‘z hududlarini himoya qilibgina qol-may, qo‘shni o‘lkalarga yurishlar ham uyushtirishgan.

28-rasm. Aka-uka Ryurik, Sineus va Truvorlarning Rusga kelishi

Page 38: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

38 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Davlatning tashkil topishi. Yilnomalarda yozilishicha, Sharqiy slav yan qabilalari var yaglarga (skandinaviyalik nor-mannlarga) elchi jo‘natib, ulardan o‘zlariga knyaz yubo-rishlarini so‘raydi. Bu taklifga bi noan uch aka-uka: Ryu-rik, Sineus va Truvorlar Rusga kelib, Ryurik Nov gorodda, Sineus Belo ozeroda, Truvor Izborskda knyazlik qiladilar. Ko‘p o‘tmay ukalari vafot etib, Ryu rik yakka hukm ronlik qila boshlaydi.

Ryurikning vafotidan so‘ng, o‘g‘ li Igor yosh bo‘lganligi sababli hokimiyat un ing qarindoshi Olegga o‘tadi. Uning boshqaruvi davrida Kiyev Rusi tarixi da muhim voqealar bo‘lib o‘tadi. Oleg 882-yilda o‘z lashkari bilan Kiyevni egallab, ayni paytda Kiyev Rusi nomini olgan davlatga asos soladi.

Oleg va keyingi knyazlarning aso siy vazifalari: Xazar xoqonligi zulmidan ozod bo‘lish, sharqiy slavyan qabilala-rini birlashtirishni davom ettirish, tashqi dushmanlardan davlat chegaralarini asrash, Vizantiya bilan manfaatli sav-do munosabatlarini o‘rnatishdan iborat bo‘ladi. Slavyan qabilalarini bir lash tirish siyosati shimolda Ladoga ko‘li dan, janub da Dneprning quyilishigacha yerlarning Oleg qo‘lida to‘planishiga imkon beradi. Oleg Vizantiya bilan manfaatli shartnoma tuzadi. Unga ko‘ra, Rus savdo garlariga Vizan-tiyada bojsiz savdo qilishga ruxsat beriladi.

Igor o‘z knyazligini (912–945) ko‘ch manchi bija nak qabilalariga qarshi urushdan boshlay-di. Tu zilgan shartnoma Konstantinopol tomonidan bajarilmaganligi tufayli Igor Vizantiyaga qarshi ikki marta yu rish qiladi. Natijada Vizantiya jangsiz tinch-lik shart noma sini tuzib, katta o‘lpon to‘laydi.

Igor 945-yilda drevlyan qabilalari bilan to‘qnashuvda halok bo‘lganidan so‘ng, uning rafiqasi Olga o‘g‘li Svyato-slav balog‘atga yetgunicha Kiyev knyaz-ligini bosh qargan. U Rus mavqeini harbiy yurishlar, istilolar bilan emas,

29-rasm. Kiyev Rusihukmdori Olga

Page 39: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

39I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

mo hirona diðlomatiya orqali yuksaltirishga intilgan. Olga X asr ning 50-yillari o‘rtalarida Konstantinopolga tashrif buyurib, xristianlikni qabul qiladi. Lekin Olganing o‘g‘li Svyatoslav yangi dinni qabul qilishdan bosh tortadi.

Xazarlarga qarshi kurash. Yilnomalarda yozilishicha, Svyatoslav 964-yilda 22 yoshida knyazlik taxtiga o‘tir-gach, Sharqqa yurish boshlagan. Svyatoslav Itil (Volga) va Don daryolari oralig‘ida tashkil topgan Xazar xoqonligini mag‘lub etib, uni ng poytaxti Itil shahrini egallagan. Ke-yinchalik Svyatoslav Bolgariyaga, ko‘chmanchi bijanaklarga, Vizantiyaga qarshi urushlar olib borgan.

Xristianlikning qabul qilinishi. Svya to slav ning vorislari orasidagi kurash so‘ngida Vladimir (980–1015) taxtni egallaydi. Dastlab u slav yan qabilalarining isyonini bosti-rib, Kiyev Rusi chegaralarida yan-gi mudofaa qal’alarini qurdira-di. Shundan so‘ng knyaz Dunay bo‘ylarida yashagan bulg‘orlarga qarshi harbiy yurish uyushtiradi. Ammo rus tarixida Vladimir isti-lochi emas, balki 988-yilda ruslar-ni xristian dinini qabul qildir gan hukm dor sifatida qadrlanadi. Vladi-mir mahalliy knyazlar sulolalarini tugatib, ularning o‘rniga o‘g‘illarini noiblikka tayinlagan. Lekin knyaz ning katta o‘g‘li Novgorod noi bi Yaroslav Kiyevga boj to‘lashdan bosh tortgan. Vladi mir unga qarshi yurishga tayyorgarlik paytida vafot etgan.

Uning vorislari orasidagi taxt uchun kurashlarda g‘olib chiq qan Yaroslav (1019–1054) boshqaruvi Kiyev Rusi ning gullab-yashnagan davri bo‘lgan. Yangi knyaz dav rida Ki-yev ostonalarida paydo bo‘lgan bijanak qabilalari uzil-kesil mag‘lub etilib, g‘alaba sharafiga Kiyevda avliyo Sofiya ibodatxonasi qurilgan.

Yaroslav davrida Rusning Yevropa mamlakatlari bilan munosabatlari rivojlangan.

30-rasm. Buyuk knyaz Vladimir

Page 40: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

40 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Yevropa davlatlarining hukmdorlaridan yana qay biri yilnomalar yozib borishni buyurgan edi? Yil-nomalar tuzib borish nima uchun kerak bo‘lgan?

Qonunchilik. Donishmand nomini olgan Yaroslav dav rida rus yerla-rining dastlabki yozma qonunlari to‘plami – «Rus haqiqati» tu zilgan.

«Rus haqiqati»ga fuqarolik va jinoiy ishlar bo‘yicha qonunlar kiri tilgan. Bundan tashqari, un-dan o‘sha zamon rus jamiyati ij-timoiy muno sabatlari, odat, udum va an’analari bo‘yicha ma’ lumotlar ham o‘rin olgan. Og‘ir ji noyat-lar uchun o‘lim jazosi belgilangan. Lekin «Rus haqi qati»dagi ko‘pchilik moddalarda jarima to‘lash ko‘zda tutilgan.

Kiyev Rusi va qiðchoqlar. Ko‘ch-manchi qiðchoq qabilalari XI asr-ning o‘rtalarida Yoyiq daryosidan Dunaygacha bo‘lgan hududlarni egallashgan. Qiðchoq xonlari zarur paytda o‘n minglab jangchilarni safga tizib, Rus knyazlari yerlariga ta lonchilik bosqinlari uyushtirgan-lar. Rus knyazi Vladimir Monomax (1113–1125) ilk bor qiðchoq xonlari qo‘ shinini yengadi. Uning davri-

da urushlar qiðchoqlar yashaydigan hududlarga ko‘chadi. Lekin Monomaxning vafo tidan so‘ng qiðchoq lar hujumi qaytadan bosh lanadi. Kiyev Rusi esa siyo siy tarqoq lik bosqi chi ga kiradi.

1. Kiyev Rusi qay tarzda tashkil topadi?2. Oleg, Igor, Svyatoslavlar knyazligi davrida davlat-

ning asosiy vazifalari nima hisoblangan?

32-rasm. Kiyev Rusining otliq jangchilari

31-rasm. Yaroslav huzurida aholiga «Rus haqiqati» o‘qilmoqda

Page 41: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

41I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

3. Kiev Rusi davlatining boshlang‘ich va yuksalgan davrlardagi (XI asr) yutuq hamda muammolarini qiyoslab bering.

9-§. YEVROPA XALQLARI MÀDÀNIYATI

Franklar imperiyasida madaniyat. Buyuk Kàrl o‘z davlatida yangi màîrif tizimini yaràtàdi. Qirîl farmoniga ko‘ra xalq màktàblàri jîriy etiladi. Ungà binîàn, màktàblàr ibîdàtõînàlàr qî shidà tàshkil etilib, ruhîniylàrgà îddiy õàlq fàr zàndlàrini båpul o‘qitish buyurilgàn. Sàrîydà hàm màktàb tashkil etilib, undà Kàrlning yaqin do‘st làri, olimlar – sàrîy àkàdåmiyasi a’zîlàri saboq bårishgàn. Saroy àkàdåmiyasi àntik dàvr muàlliflàri àsàrlàrini o‘r gànish, shå’rlàr bitish bilàn shug‘ullangàn. Ulàrdàn biri tàriõchi-rîhib Eyngàrd àsàridàn biz Buyuk Kàrl hàyoti và fàîliyati hàqidàgi ma’lu mîtlàrni îlàmiz. Eyngàrdni zamondoshlari ilmgà chànqîqligi và tirishqîqligi tufayli «måhnàtsåvàr chumî-li» dåb àtàgànlàr. Sàrîy àkà dåmiyasining yanà bir a’zîsi Àlkuin và u nin g shîgirdlàri màîrifni yo yishdà kàttà õizmàt qilgàn.

Vizàntiya màdàniyati. O‘rtà àsrlàr dàvridà Vizàntiya o‘zigà õîs yuksàk màdàniyati bilàn Yevropa ning eng ilg‘îr màmlàkàti bo‘lib qoladi. Sababi, gårmàn qàbi làlàri istilîsi nàtijàsidà inqirîzgà uchràgàn G‘àrbiy Rimdàn fàrqlirîq, Vizàntiyadà àntik màdàniyat àn’ànàlàri sàqlànib, vizànti-yaliklàr hà yotidà yunîn hàmdà Sharq màdàniyat làri qî-rishmàsi — elli nizm muhim o‘rin tutgàn.

Ilm-fàn eng rivîjlàngàn shahar, «fànlàr înàsi» – Àfinà edi. Plàtîn (mil. àv. IV àsrdà) Àfinà àkàdåmiyasigà àsîs sîlgan. «... Platon asos solgan bu ilmiy maskan ming yildan ziyod davr davomida nafaqat yunon, balki butun Sharq-u G‘arb olamining rivojiga kuchli ta’sir o‘tkazadi, insoniyat taraqqiyotining istiqbolini belgilab beradi. Shu bois ham Platon Sharq ilm-fanida «ustodi avval», ya’ni

33-rasm. Alkuin

Page 42: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

42 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

birinchi muallim degan sharafli nom bilan shuhrat qo-zonadi»2.

Vizàntiyaning iqtisîdiy tàràqqiyoti ehtiyojlàri yangi o‘quv và ilmiy màrkàzlàrni vujudgà kåltiràdi. Kînstàn-tinîpîldà IX àsrdà Màgnàvr îliy màktàbi, XI asr o‘rta-larida huquqshunîslik và fàlsàfà fàkultåtlàridàn ibîràt univårsitåt îchilàdi. Pîytàõtdà îliy tibbiyot màktàbi hàm fàîliyat yuritar edi.

Vizàntiyadà tarix, geo grafiya va tabiiy fànlàr hàm ri vîjlàngàn. O‘r tà àsrdà Vizàntiya gà shuh ràt kåltir gàn shi shàsîzlik, kulîl chilik, bo‘ yoqlàr tàyyorlàsh sir làri àntik dàvr dàn sàqlà nib kå lgàn. VII àsr dà ixtirî qilingàn «gråk îlîvi» Vizàn tiya ning

dångiz jànglàridàgi muvàffàqiyatlàrini ta’ minlàgàn.Tarixchilar o‘zlari ishtirok etgan voqealarni batafsil

bayon etardilar. Geograflar esa xarita va shahar chizmasini chizardilar. O‘sha vaqtlarda Yevropaning boshqa qismida bunday ishlar qilinmagan edi.

«Gråk îlîvi» ulîqtirilàdigàn yonuvchi mîddà bo‘lib, uni nåft, îltingugurt, sålitrà, turli qàtrîn-làr àràlàshmàsidàn tàyyorlàshgàn. Vizàntiya hàrbiy kåmàlàridà fîydàlànilgàn.

Tàsviriy sàn’àt và må’mîrchilik. Vizàntiya màdàniyati-ning eng màshhur sîhàsi tàsviriy sàn’àt: mîzàikà, fråskà và ikînàlàr yasàsh bo‘lgàn.

Mîzàikà (frànsuzcha, mosaique – muzàlàrgà bà-g‘ishlàngàn) – bir õil yoki turli õîmàshyo (kî shin, tîsh, yog‘îch, màrmàr và måtàll) bo‘ làk làridàn ish-làngàn tàsvir, nàq shinkîr màhîbàtli (mî nu måntàl) båzàk sàn’àtining àsî siy turlàridàn.

2 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.; «Ma’naviyat», 2008, 161-b.

34-rasm. «Grek olovi»

Page 43: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

43I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Tàsvirning Vizàntiyaga xos uslu-bi: suràt làr uyg‘unligi, bo‘yoq-làr sårjilîligi bilàn àjràlib turà-di. Ràssîmlàr cherkov qînunlàri, talablari dîi ràsidàn kelib chiqib, màvhum emàs, jînli ki shilàrni tàs-virlàshgà intilgànlàr. Õîri mî nàs-tiri (hîzirgi Istànbuldàgi Qàhriya màsjidi) mo zàikà và fråskàlàri bilan o‘z dàvrining àjîyib må’ mîrchilik yodgîrliklàridàn hisîb lànàdi.

Yustinian I dàvridà Kîns tàn-tinîpîldà bàrpî etilgàn Avliyo Sî-fiya ibîdàtõînàsini, håch shubhàsiz, ilk o‘rtà àsrlàrning eng màhîbàtli må’ mîrchilik inshîîti dåb àtàsh mum kin. Uning ulkan gumbazi 40 ta deraza gulchambari bilan qurshalgan. Turli xil toshlar va oyna parchalaridan yasalgan juda ajoyib mozaikalar ibodatxona devorlarini bezagan.

X–XI asrlarda to‘g‘ri burchakli ibodatxonalar o‘rniga ko‘ rinishidan xochsifat, o‘rtasi xoch gumbazli ibodat xonalar barpo qilingan.

Ibodatxonalar bir vaqtda osoyishtalik va xudoning dargohi hisoblangan. Ibodatxonalarni bezatishda cherkov qonunlariga qat’iy rioya qilingan. Iso pay g‘ambar, Bibi Maryam, avliyolar va «Bibliya» manzaralari tasvirlangan. Xristian diniga oid san’atning maqsadi o‘lgandan keyin jannatning rohat-farog‘atiga qanday eri shish yo‘l-yo‘ri g‘ini dindorlarga targ‘ib qilishdan iborat edi.

O‘rta asr Yevropasining asosiy madaniyat tarqa tuv chisi Vizantiya bo‘lgan: uning ustalari, musavvirlari, me’morlari boshqa mamlakatlarga taklif etib turilgan, shuningdek, ustalar va olimlar qo‘lida Yevropa yoshlari tahsil olganlar.

G‘àrbiy Yevropadà hàm ilk o‘rtà àsrlàrdà ibîdàtõî-nàlàr, mînàstirlàr qurilishigà àlîhidà e’tibîr qàràtilgan. Må’mîrchilikdà rîmàn uslubi, àyniqsà, yuksàlib, undà ibîdàtõînàlàr ulkàn, sàlîbàtli dåvîrlàri, gumbàz làri,

35-rasm. Avliyo Sofiya ibodatxonasi

Page 44: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

44 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

qàlin ustunlàri, kàttà bo‘lmàgàn dåràzàlàri, dàrvîzà và eshik làri àrkàli qilib qurilgànligi bi làn àjràlib turàdi.

Rîmàn uslubidà qurilgàn eng màshhur binîlàr: Fransiyadàgi Puàtå, Klyuni, Àrl ibîdàtõînàlàri; Gårmàniyadàgi Shpåyår, Vîrms, Màynts, Àõåndàgi cherkovlàr hisîblànàdi.

Cherkov và màîrif. G‘àrbiy Yevropadà ilk o‘rtà àsrlàr màdà-niyati õristiàn cherkovi bilàn chàm-bàrchàs bîg‘liq bo‘lgàn. Cherkov ilm, màîrif, àdàbiyot và sàn’àtgà båvîsità ta’sir o‘tkàzgàn. Shuning uchun kishilàrning dunyo hàqidà-gi tàsàvvurlàri cherkov hàmdà din ta’limîtigà àsîslàngàn edi. Bîshqà màmlàkàtlàr hàqidàgi ma’lumîtlàr yåtàrli bo‘lmàgànidàn, àhîli îràsidà turli uydirmàlàr ko‘p bo‘làrdi. Fàn-tåõnikà tàràqqiyoti ning pàstligi in-

sînlàrning qurg‘îqchilik, suv tîshqinlàri và yuqumli kàsàl-liklàrdàn jàbrlànishigà îlib kålgàn. Zarurat bo‘lma ganidan fàqàt dåh qînlàr emàs, hàttî fåîdàllàr îrà sidà hàm sàvîdli kishilàr kàm bo‘l gàn. Ritsàrlàr imzî o‘rnigà ko‘pincha ikki chiziq tîrtib qo‘ yishgàn.

Ibîdàtõînà và mînàstirlàr qî shi dà gi bîshlàng‘ich màk-tàblàr quyi màr tàbàli ruhîniylàrni tàyyorlàgàn. Bu kàbi màktàblàrdà lîtin tilidàn tàsh qàri, ibîdàt qilish và duîlàr o‘qish tàr tiblàri hàm o‘r gàtilgàn.

Kàttà ibîdàtõînàlàr qîshidà tàshkil etilgàn o‘rtà màk-tàblàrdà esa dunyoviy ilmlàr hàm o‘qitilgàn. Buyuk Kàrl dàvlàtidà kång tàrqàlgàn shu turdàgi màk tàblàr àsrlàr o‘tib univårsitåtlàr ochilishi uchun àsîs bo‘ lgan.

Ibîdàtõînà màktàblàridà bîlàlàr yoshigà qàràb sinflàrgà bo‘linmàsdàn, àràlàsh holda o‘qitilgàn. Àksàri màktàblàrdà

37-rasm. O‘rta maktab o‘qituvchilari

36-rasm. Fransiyadagi Puate ibodatxonasi

Page 45: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

45I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

bittàginà kitîb bo‘lgan va o‘qi tuvchi uni nàvbàt bilàn bîlàlàrgà bårib, pàrchàlàr o‘qit gàn. Dàrslàr lîtin tilidà îlib bîrilgàn. O‘quv chilàrning qiziqi shi dåyarli hisîbgà îlinmàgàn. Intizîmsiz o‘quvchilàr qàt tiq jàzîlàngàn.

Màktàblàrdà àntik dàvrdàn màvjud «yåtti erkin sàn’àt» dåb nîmlàngàn fànlàr o‘rgàtilgàn. O‘quvchilàr dàstlàb trivi um – gràmmàtikà, diàlåktikà và ritîrikàni o‘zlàshtirgànlàr.

Gràmmàtikà – tilshunîslik ilmi, bîlàlàrni o‘qishgà o‘r gàtgàn. Diàlåktikà – hîzirgi màntiqqà o‘õshàsh fàn bo‘lib, undà o‘quvchilàr munîzàrà îlib bîrishgà, o‘z fikri-ni isbîtlàshgà o‘rgàtilgàn. Ritîrikà – shå’r, bàdiiy àsàrlàr yozishni, nîtiqlik sàn’ àtini, huquq àsîslàrini o‘rgàtgàn.

Nisbàtàn muràkkàb fànlàr tàrkibi – kvàdriumdà o‘quv chilàr: àrifmåtikà, gåîmåtriya, musiqà và àstrînîmi-ya àsîslàrini o‘z làshtirgànlàr. Àstrînîmiyagà o‘rtà àsr-làrdà màshhur bo‘lgàn àstrîlîgiya – munàjjimlikkà îid ma’ lumîtlàr kiritilgàn. Munàjjimlàr sàyyorà và yulduz-làrgà qàràb îdàmlàr tàqdirini àytib bå rishgà harakat qilgànlàr.

Qo‘lyozma kitob san’ati. Yirik monastirlarda rohib-xat-totlar ishlaydigan skriptoriya (ustaxona)lar bo‘lgan. Ilk o‘rta asrlarda kitob kamyob va qimmat buyum hisoblan-gan. Yevropada ular pergament – maxsus ishlov beril-gan terilarga bitilgan. Varaqlar pishiq iplar bilan tikilib, yog‘ochdan yasalgan va teri tortilgan muqovalarda saqlan-gan. Ba’zida muqovalar qimmatbaho tosh, metallar bilan bezatilgan. XII asrga qadar kitoblar monastirlar kutubxo-nalarida saqlangan.

Slavyan yozuvining yaratilishi. Ko‘pchilik slavyanlar, shu jumladan, Kiyev Rusi aholisi Vizantiyadan xristianlikning pravoslaviye mazhabini qabul qilgan. Yangi dinning joriy etilishi diniy kitoblarga ehtiyoj tug‘dirib, slavyan yozuvi-ning yaratilishiga turtki bo‘lgan.

Page 46: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

46 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

Rohib olimlar – Kirill va Me-fodiy – IX asr o‘rtalarida yunon alifbosi asosida slavyan yozuvini yaratib, g‘arbiy slavyanlar orasida xristianlikni keng targ‘ib etishgan. Ular yunon tilidagi diniy asarlarni keyinchalik «kirillitsa» deb nom ol-gan yozuv orqali slavyan tiliga tar-jima qilishgan. Ushbu yozuv Bol-gariyadagi Rus yerlariga tarqalgan.

Yaroslav davrida Rusda maorif yuksaladi. Vla dimir davri da Ki yevda xristian ruhoniylari tayyorlaydi gan o‘quv yurti tashkil etilgan bo‘l sa, Yaroslav Nov gorodda uch yuz ru honiy tayyorlaydigan bilim yurti ni ochadi. Knyaz davrida avval Kiyevda, so‘ng Novgo rodda yilnomalar tuzila bosh laydi.

1. Internet orqali yoki «O‘zbekiston milliy ensiklo-pediyasi»dan yunonlarning Platon akademiyasidan tashqari yana qanday akademiyalari bo‘lganligini aniqlang.

2. Mavzuda keltirilgan Vizantiyada yuksalgan tas-viriy san’at turlarini 35, 38-rasmlarga qanday aloqadorligini so‘zlab bering.

3. Sizningcha, o‘rta asrlar qadimgi yunon-rim mak-tablari bilan hozirgi maktablar o‘rtasida qanday o‘xshash va farqli jihatlar bor?

4. Lotin va kirill yozuvlarini 6-sinf tarix darsligi ma’lumotlari asosida tahlil qilib, ular qanday umumiylikka ega ekanligini ko‘rsating.

5. Sizningcha, slavyan yozuvi va Kiyev Rusi madaniyatining tarixiy ildizlari qaysi mamlakat bilan bog‘liq?

6. 35, 36 va 38-rasmlarni qiyoslab, ulardagi umumiy va farqli jihatlarni toping.

38-rasm. Kiyev. Avliyo Sofiya ibodatxonasi.

XI asr

Page 47: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

47I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

II BÎB. ILK O‘RTAÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

10-§. ARABISTON ILK O‘RTA ASRLAR BOSHIDA

Àràbistîn. Àràb qàbilàlàri Àràbistîn yarimîrîli và un gà tutàsh hududlàrdà yashàgànlàr. Ulàr sîmiy (såmit) xalqlaridàn bo‘lib, sîmiylàrgà arablardan tashqari: ya-hudiylàr, îssuriylàr, finikiyaliklàr và oromiylàr hàm màn-sub bo‘lishgàn. Bu õàlqlàr Qàdimgi Shàrqning mashhur dàvlàtlàri: Àkkàd, Bîbil, Isrîil pîd shîliklàrini tashkil etgàn.

Ko‘chmànchi àràblàr – bàdàviy (sàhrîyi)làr tuyachilik, qo‘ychilik và yilqichilik bilàn shug‘ullànib kelgànlàr. Bada-viylàr cho‘l va yaylovlàrdà mîl bîqib, ko‘chib yurgànlàr.

Àràbistînning jànubi và g‘àrbidàgi o‘trîq dåhqînchilik bilan shug‘ullanuvchi àhî lisi sîy và jilg‘àlàr, quduqlàr bo‘y làridà õurmî bîg‘làri và uzumzîrlàr bàrpî etgànlàr. Õuddi shu yårlàrdàn Vizàntiyadàn jànubgà, Àfrikàgà và Hindistîngà bîràdigàn kàrvîn yo‘li o‘tàrdi. Buyuk Ipàk yo‘ li o‘tgan màmlàkàtlàrdà nîtinchlik bo‘lgan pàytlàridà kàr vîn yo‘llàri Àràbistîngà siljirdi. Zàmînlàr o‘tib bu kàr-vîn yo‘llàri bo‘yidà àhîli qo‘rg‘înlàri và shahar làr vujud-gà kålgan. Ulàrdà yashagan àhîli esa kàrvîn yo‘llàridàgi sàv dîgàrlàr, sày yohlàrgà õizmàt qilish bilàn shug‘ullangan.

Bu qo‘rg‘înlàrdàn eng yirigi Màk kà shàhri bo‘lgàn. Ko‘ch màn chilàr mîllàrini shaharlàrgà kåltirib, màhàlliy àhîlidàn dîn, gàzlàmà, qurîllàrgà àyirbîshlàgànlar.

Àràbistînning eng tàràqqiy etgàn vilîyatlàri – Ya-man và Hijîz edi. Yaman yårlàri unumdîrligi bilàn nîm chiqàrgàn. Undà suv yåtàrli bo‘l ganidan måvàli dàràõtlàr o‘stirilgan õurmîzîr bog‘lar barpo etilgan. «Yaman» àràb-chà «hàq», «bàõtli» ma’nîsini bildirgàn. Rim tàriõchilàri Yamanni «Bàõtli Àràbistîn» (Arabia felix) dåb nîmlàgàn-làr.

Arablar e’tiqodi. Arablarning ko‘pchiligi majusiy bo‘lish-gan. Ularning dinlari qo‘shni semit xalqlari dinlari bilan

Page 48: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

48 II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

ko‘plab umumiylikka ega bo‘lgan. Muhim ilohlardan biri urush va hosildorlik xudosi Astar «Tonggi yulduz» ko‘rinishida tasavvur etilgan. Oy xudosi – Sin, ona xudo – Lat bo‘lgan. Quyosh xudosi dahshatli va halokatli hisoblangan. Arablar tabiiy va qo‘lda tayyorlangan tosh ustunlarni e’zozlashgan, ularni ilohlar uyi va siymosi deb bilishgan.

Ijtimîiy tångsizlikning pàydî bo‘li-shi. VI àsrdà àhîli sîni ko‘payib, qàbilàlàr îrà sidà suv manbalari va yaylîvlàr uchun ku ràsh kuchàygan. Ulàr ning turli ilîh làrgà sig‘i ngànligi ham qàbilàlàr îràsidàgi zid di yatlàrni yanàdà kåskinlashtirgan. Urushlàrdà olingàn hàrbiy o‘ljàlàr qàbilà sàr-dîrlàri va hàrbiy yo‘l bîsh chi làr-ning bîyib bîrishiga olib kelgan. Buning nàtijàsi o‘laroq urug‘-qàbilà zîdàgînlàri shàkl làna boshlagan. Bu jàràyon VII àsrning bîsh là ri dà

urug‘chilik tuzumining inqirîzini tåz làsh tirgan.Erîn shîhi Õisràv I Yamanni 570-yilda istilî qilishi

bilàn kàrvîn yo‘li erînliklàrgà qàràshli Ikki dàryo îràli-g‘igà siljiydi. Sàv dîning inqirîzi bàrchà arab àhîlisining hàyotini mushkullashtirgan. Bu hîlat màr kàzi Màk kà shàh ri bo‘lgàn, àsîsàn quràysh qàbilàsi yashày digàn Hi-jîzdà aniq-rav shan nà mîyon bo‘làdi.

Islîm dini và àràblàrning birlàshuvi. Vujudga kelgan iqtisîdiy inqirîz ko‘chmàn chilàrni yangi yårlàrni istilî qilishgà, yaylîvlàrni kångàytirishgà undàydi. Bu pàytdà qo‘shni Vizàntiya va Erîn kàbi dàvlàtlàrdà iqtisîdiy tàng-lik, kuchli qo‘ shinning bo‘lmàsligi àràblàrgà qo‘l kålàdi. Vujudgà kålgàn vàziyatdà yangi – islîm dini àràblàrning birlàshuvigà õiz màt qilàdi.

Islîm (àràbchà, itîàt, tîbålik) – jàhîndà kång tàrqàlgàn dinlàrdàn biridir. Ungà e’tiqîd qiluv chilàr musulmînlàr dåb àtàlàdi.

39-rasm. Arab jangchilari

Page 49: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

49II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

Islîm tàriõchilàri uning àsîschisi bo‘làjàk pàyg‘àmbàr Muhàmmàd àlàyhissàlîmni 570-yilda Màkkàdà tàvàllud tîpgànini yozàdilàr. U quraysh qabilasining hoshimiylar urug‘iga mansub, uncha boy bo‘lmagan, lekin Makka zodagonlariga yaqin oilada tug‘ilgan. Muhammad (s.a.v.) go‘dakligidayoq yetim qolgan. Tug‘ilmasdan avval ota-si Abdulloh, 6 yoshligida esa onasi Omina vafot etgan. Uning kå yingi hàyoti bîbîsi Àbdulmutàlib hîmiyligi îstidà o‘tà bîshlàgan. Bîbîsining o‘limidàn so‘ng Muhammad (s.a.v.) àmàkisi Àbu Tîlib tàrbiyasidà qîlgan.

Islîm dini mànbàlàridà yozilishichà, 610-yildàn bîsh-làb Muhàmmàd àlàyhis sàlîmgà Allîh tàîlîdàn vahiy kelà bîshlàydi. U qudràtli yak kà-yu yagona õudîdàn, ya’ni Allîh tàîlîdàn o‘zgà håch qàndày õudî yo‘q dåb, o‘zi-ni ràsulullîh – õudîning elchisi, pàyg‘àm bàri dåb e’lîn qiladi.

Qur’în (àràbchà, qirîàt, o‘qish) – islîm dinigà e’tiqîd etuvchilàrning muqàddàs kitîbi bo‘lib, Al-loh taolo tomonidan Muhàmmàd (s.a.v.)ga vahiy orqali nozil qilingan. Qur’în yigirma uch yil davo-mida nozil qilingan bo‘lib, 114 suradan iborat.

40-rasm. Makka. Ka’ba

Page 50: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

50 II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

Dàstlàb Màkkà quràyshlàri tî mînidàn yangi din yaxshi qar shilanmaydi. Nàtijàdà 622-yilda Muhàmmàd (s.a.v.) o‘z tàràfdîrlàri bilàn Yasrib (Màdinà)gà kålàdi. Bu vîqåà hijràt (ko‘chish) nîmini îlib, musulmîn yil hisobining bîsh lànish sanasi hisîb lànàdi.

Yasrib Muhàmmàd (s.a.v.)ni yaõshi kutib îlàdi. Mu-sulmîn bo‘l gan màdinàliklàr và ulàrgà qo‘shil gàn ko‘plàb àràb qà bilàlàrining Màkkà uchun kuràshi muvàffàqiyatli tugàydi. Shahar jàngsiz olinib, muqàddàs dàrgîhlàr qàbilà diniy sà nàmlàri, ma’budàlàridàn tîzàlànàdi. Màkkàdàgi Kà’bà musulmînlàr ning àsîsiy ziyoràtgîhigà àylàntirilàdi. Muhàmmàd (s.a.v.) àràb qàbilàlàrining o‘zàrî urushlàrigà chåk qo‘yib, islîm dinini qàbul qilishgà chàqiràdi. Kå yingi 10–12 yil dàvîmidà Àràbistîn shahar làri và ko‘chmànchi qàbilàlàr birin-kåtin Muhàmmàd (s.a.v.)gà itîàt etàdi.

630-yilgà kålib aràblàrning kàttà qismi musulmîn bo‘làdi. Màkkà – islîm dinining màrkàzi dunyodagi bàrchà musulmînlàr uchun muqàddàs shahar gà àylànà-di. Natijada islîm dini àsîsidà Aràbistîn yarimîrîlidà ko‘chmànchi và o‘trîq qàbilàlàrni birlàshtirgàn yagona dàvlàt vujudgà kålàdi.

1. Xaritadan Arabiston yarimorolini ko‘rsating.2. Àràb qàbilàlàrining xo‘jàlik màshg‘ulîtlàri hàqidà

gàpi rib båring.3. Arablarning asosiy mashg‘ulotlari (chorvachilik,

dehqonchilik, savdo karvonlariga xizmat ko‘rsatish) haqida so‘zlab bering.

4. Nima sababdan arablarda yakkaxudolikka asoslan-gan dinga zarurat tug‘ilgan?

5. Muhammad payg‘ambar (s.a.v.) hayoti haqida nimalarni bilasiz (rivoyat, hadis)?

Arablarda davlat vujudga kelguniga qadar mavjud bo‘lgan ijtimoiy tuzumni qaysi Yevropa xalqlarida kuzatgansiz? Qiyoslab so‘zlab bering!

Page 51: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

51II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

4 — Jahon tarixi 7

11-§. ÀRÀB ÕÀLIFÀLIGI

Õàlifàlikning vujudgà kålishi. Muhàmmàd (s.a.v.) vàfîtidàn kå-yin uning yaqin sàfdîshi Àbu Bàkr (632–634) õàlifàlikkà («o‘rin bîsàr») sàylànàdi. Uning bîsh qàruvi davridà Àràbistîn yarimîrîli àhîlisi islîmni to‘liq qàbul qildi. Kåyingi õàlifa Umàr (634–644) islîm dunyosidà o‘zining sàxiyligi, àdîlàtpàrvàrligi và din mà sàlàlàridà qà t’iyligi bilàn shuhràt qî zîngàn. Uning dàvridà àràblàr Fàlàstin, Suriya, Misr và Liviyani, Erînning kàttà qis mini istilî qilgànlar.

Usmîn õàlifàligi davridà (644–656) Erîn to‘ liq bîsib îlingàn. Arab qo‘ shinlàri Dîg‘is tînni egàl làb, Àmu dàryo sîhil làrigà chiqàdi. Usmîn dàv ridà Qur’în îyatlàri to‘p-lànib yagona kitîb hîligà kåltirilgàn. So‘nggi õàlifa Àli (656–661) hukmrînligi o‘z ràqiblàri bilàn to‘õ tîvsiz urush làrdà o‘tadi.

Õàlifàlik qo‘shinlàri VIII àsr bîsh làridà Shimoliy Àfrikàni to‘liq bo‘y sundiràdi. Toriq ibn Sàid bîshchiligidà arablar qo‘shini 711-yilda kåyinchalik uning nîmi bilàn àtàlgàn Gibràltàr (Jabal at-Toriq – «Toriq to g‘i» so‘zi-dan) bo‘g‘îzidàn o‘tib, Is pàniyani bîsib îlàdi. Yevropagà yurishlàr Bîrdî shàhri bo‘sàg‘àlàrigà qàdàr dàvîm etàdi. Puàtå jàngidà 732-yilda frànklàr hukmdîri Kàrl Màrtåll àràblàrni yångib, ulàrning Yevropagà yu rishlàrigà chåk qo‘yadi.

Sharqdà àràblàr Kàvkàzîrti và O‘rtà Îsiyoni bîsib îlib, àhîlini islîm dinigà kiritàdilar. Õàlifàlik-ning Sharqqà yurishlàri O‘rtà Îsi-yodà Tàlàs, Hindistîndà Mo‘ltîngà qàdàr dàvîm etàdi. Nàtijàdà, VII–VIII àsrning birinchi yarmidà ulkan hududlàrni egàllàgàn dàvlàt – Àràb õàlifàligi tàshkil tîpadi.

41-rasm. Arab xalifaligi jangchisi

42-rasm. Toshkentda saqlanayotgan xalifa

Usmon Qur’oni

Page 52: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

52 II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

43-rasm. 732-yil, Puate jangi

Õàlifàlikdà yer-mulk munîsàbàtlàri. Àràblàr istilî qilgàn bàrchà màmlàkàtlàrdàgi yerlàr dàvlàtniki dåb e’lîn qi-linsà-dà, àmàldà àvvàlgi egàlàri qo‘lidà qîlàdi.

Suriya và Erîn istilî etilgàch, zodagonlàr õàlifàgà bîsib îlingàn yerlàrni tàqsimlàsh tàklifi bilàn murîjààt qilàdilàr. Låkin õà lifà Umàr yerni egàlàridà qîldirishni buyuràdi.

Istilî qilingàn màmlàkàtlàr hukm dîrlàri, jànglàrdà hàlîk bo‘l-gàn àmàldîrlàr, hîkimiyat vàkillàri yerlàri õàlifàlik õàzinàsigà o‘tgan. Bundày yerlàr nihîyatdà kàttà mày-dînlàrni tàshkil etgàn.

Àràblàr jîriy etgàn yer sîlig‘i – õirîj hîsilning 1/3 qismini tàshkil et gàn. Islîmni qàbul qilmàgàn bîy-làr dàn 48, o‘rtàhîllàrdàn 24, kàm -

bàg‘àl dåhqîn và hunàr mànd làrdàn 12 dir hàmdàn jizya sîlig‘i îlingàn. Chîr và mîllàri và sàvdîdàn olingan zà kît 1/40 hissàni tashkil etgan. Õàlifàlikdà qullar måhnàtidàn hàm fîy dàlànil gàn.

Àràblàrgà qàrshi õàlq qo‘zg‘îlînlàri. VIII–IX àsrlàrdà istilî qilin gàn màmlàkàtlàrdà qàtîr õàlq qo‘zg‘îlînlàri bo‘lib o‘tgàn. Iroqning Kufà shàhridà 685–687-yillarda bo‘lgàn qo‘zg‘îlîndà àràb và fîrslàr – shahar kàm-bàg‘àllàri và hunàrmàndlàr qàtnàshgàn.

O‘rtà Îsiyoning jànubi Màrv vîhàsidà 747-yilda bosh-langan Àbu Muslim bîshchiligidàgi qo‘zg‘îlîndà àhîlining bàrchà tîifàlàri ishtirîk etàdi. Qo‘zg‘olon Movarounnahr va Xurosonni qamrab oladi. Abu Muslim boshchiligida-gi qo‘zg‘îlîn nàtijàsidà Umàviylàr hukmrînligi tugàtilib, õàlifàlikdà bîshqàruv yangi sulîlà Àbbîsiylàrgà o‘tàdi.

Arab xalifaligi 630–1258-yillarda hukm surgan. Unda Umaviylar (661–750) va Abbosiylar sulolalari (750–1258) hukmronlik qilgan.

Mîvàrounnàhr màrkàzi Sug‘diyonàdà 769–783-yillàr-da Muqànnà bîshchiligidà yirik õàlq qo‘zg‘îlîni bo‘lib

Page 53: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

53II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

o‘tàdi. Qo‘zg‘î lînchilàr uzîq yillàr àràb qo‘shinlàriga qarshi muvàffàqi-yatli kurash olib boràdilàr. Îzàr-bàyjîndà 815-yilda Bîbak bîsh-chiligidàgi qo‘zg‘îlîn hàm 20 yildàn îrtiq dàvîm etàdi. Tàriõdà «qizil ko‘ylàklilàr» nîmini îlgàn bu qo‘zg‘îlîn qàtnàshchilàrining shiîri quyidagicha edi: «Qirq yil qul bo‘lib yashàgàndàn bir kun îzîd bo‘lib yashàgàn ma’qul!».

Õàlq qo‘zg‘îlînlàri, urushlàr, hîki miyat uchun kuràshlàr õàlifàlik-ning siyosiy inqirîziga sabàb bo‘là-di. Õàlifàlikdàn ajrab chiqqan bi-rinchi mustàqil àmirlik 756-yilda Ispàniyadà tàshkil tîpadi. U Õ àsrdàn Qurdîbà (Kordova) àmirligi nîmini îladi. IX àsr dàn Misr, Erîn, Mîvàrîunnàhr và Xuroson mustàqillikkà erishàdi. Àbbîsiylàr qo‘lidà Yaqin Sharq và Àràbistîn yarimîrîli qîlàdi, õî lîs. Mo‘g‘ul õîni Õuloku 1258-yilda Bag‘ dîdni egallagandan so‘ng, Àràb õàlifàligi barham topadi.

1. Xalifalikning dastlabki 20 yillik tarixidan o‘qigan va bilganlaringizni so‘zlab bering.

2. Xaritadan arablar istilo qilgan mamlakatlarni ko‘rsating.

3. Xalifalikka kirgan noibliklarda qanday soliqlar joriy etilgan? Ulardan qaysilari avval ham bo‘lgan?

4. Arablarga qarshi xalq qo‘zg‘olonlari bo‘lgan joylarni ko‘rsating va ularning sabablarini ay-ting.

12-§. HINDISTÎN

Màmlàkàtdàgi ichki vàziyat. Kushînlàr impåriyasi ning inqirîzidàn so‘ng, Hindistîndà hîkimiyatni egàllàgàn

44-rasm. Bobak boshchiligidagi

qo‘zg‘olon

Page 54: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

54 II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

Chàndràguptà I (320–340) guptàlàr sulîlàsigà àsîs sîlàdi. Guptalar davlatining poytaxti Pataliðut ra shahri bo‘lgan. IV àsrning so‘ngida – guptàlàr impåriyasi gullab-yash-naydi. Ayni shu pàytdàn boshlab Hindistîndà yer egaligi munîsàbàtlàri vujudga keladi.

Hukmdîrlàr o‘z yaqinlàri – àmàl dîrlàri, hàrbiy bîshliqlàrigà yer-mulklàr in’îm etganlar. Nàti-jàdà, yirik yer egà làri tàbàqàsi shàkllànàdi. Ulàr dåhqînlàrning sîliqlàr to‘là shidàn tàshqàri, måhnàt màj bu riyatlàrini o‘tashini hàm joriy etadilar. Ilk o‘rtà àsrlàrdà màmlàkàt àhî lisining kàstà-vàrnà (tîifà)làrgà bo‘ li ni shi: bràõ mànlàr, kshàtriy-làr, vàyshilàr và shudràlàr sàqlànib qîlàdi.

Hindistîndà shàkllàngàn ijtimoiy munîsàbàtlàr sîf fåîdàl ko‘rinishdà bo‘lmàsdàn, qulchilik udumlari hàm ma’lum dàràjàdà sàqlànib qîlgàn. Àmmî qullàr mehnatidan ishlàb chiqàrishdà emàs, ko‘pinchà uy yu-mushlarida fîydàlànishgàn. Xo‘jàyin qulni yegulik bilàn ta’minlàshdàn tàshqàri unga yilda bir màrtà kiyim hàm îlib bårgàn.

Màmlàkàtdà siyosiy tàrqîqlik. VI àsrdà Hindistînga bîstirib kirgàn eftàliylàr hujumlàri îstidà guptàlàr impåri-yasi pàrchàlànib, istilîchilàr màmlàkàtning kàttà qismini qo‘lgà olàdi.

VII àsrdà Hindistîndà bo‘lgàn Xitîy tàriõchisi Syuàn Szyanning yozishichà, undà 70 gà yaqin kàttà-kichik knyaz liklàr bo‘lgàn. Knyazlar bilan rîjàlàr o‘rtàsidà ti-nimsiz urushlàr bo‘lib turgàn. Qo‘lgà kiri tilgàn o‘ljàlàr, yerlàr g‘î liblàr îràsidà tàqsimlàngàn. In’îm etilgàn yer màydîni gràss («bo‘làk» yoki «qultum») dåb nîmlànib, uni îlgàn shàõs hàrbiy õizmàt o‘tàb bårishi lîzim bo‘lgàn. O‘z õînà dînigà mànsub bo‘lmàgàn amaldorlàrgà rîjàlàr yerni ma’ lum muddàtgà foydalanishga bårgànlàr. Bundày yerlàr pàttà («yorliq» yoki «yorliqqà îlingàn yer») dåb

45-rasm. Guptalar davridagi temir ustun.

V–VI asrlar

Page 55: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

55II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

nîmlàngàn. Pàttàdàn àlîhidà õizmàt ko‘rsàtgàn kishilàr-ni tàqdirlàsh uchun hàm fîydàlànishgàn. Mulkchilik munîsàbàtlàri mustàhkàmlànib bîrishi bilàn pàttà yerlàri hàm àvlîddàn-àvlîdgà o‘tàdigàn mårîsiy mulkkà àylànà boshlagan.

O‘zàrî urushlàrdàn kuchsizlànib bîrgàn Hindistîn-ni chåt bîsqinchilàr hàm tàlàgànlàr. Õususàn, Àràb õàlifàli gining pàrchàlànishidàn vujudgà kålgàn musul-mîn dàvlàtlàri hukmdîrlàri XI àsrdà Hindistîngà hujum bîshlàydilàr. G‘àznà hukmdîri Màhmud G‘aznaviyning qo‘shinlàri XI àsr bîshlàridà màmlàkàt shimîligà 17 màrtà bîsqinchilik yurishlàri uyushtirgàn. Ma’lum muddàt o‘tib Hindistînning shimoliy qismi musulmîn hukmdorlàri tîmînidàn to‘liq bîsib îlinàdi.

Àhîlining màshg‘ulîtlàri. Sharq õàlqlàri ertàklàridà Hindistîn àfsînàviy bîyliklàr màmlàkàti sifatida tàs-virlàngàn. Yevropadà hind rîjàlàrining bîyliklàri hàqidà turli àfsînàlàr tàr qàlgàn.

Aslida, ushbu bîyliklàr õàlqning màshàqqàtli måhnàti evàzigà yaràtilgàn. Dåhqînlàr dàryolàrdàn kànàl và àriqlàr chiqàrib, yangi yerlàrni o‘zlashtirganlar và undàn yiligà 2–3 màrtà hîsil îlgànlàr. Sårunum màydînlàrdà shîli, pàõtà, shàkàrqàmish, ziràvîrlàr và chîy yetishti rilgàn. Àsr-làr o‘tib bu ekinlàr qo‘shni màmlàkàtlàrgà hàm tàr qàl gàn.

Hind hunàrmàndlàri o‘z màhîràtlàri bilàn shuhràt qî-zîngànlàr. Ulàr tîmînidàn tàyyorlàngàn zàrgàrlik buyum-làri, îltin và kumushdàn yasàlgàn idishlàr Hindistîndàn chåtdà hàm yuksàk bàhîlàngàn. Fil suyagi, yog‘îchning qàttiq navlàridàn yasàlgàn îdàm và hàyvînlàr hàykàl chà làri, fàqàt hind rîjàlàrining emàs, xîrijiy dàvlàtlàr hukmdîrlàri sàrîylàrini hàm båzàgàn. Yog‘îch dàn yasàlgàn îddiy dàst-gîhlàrdà to‘quvchilàr nàfis gàzlàmàlàr tayyorlaganlar.

Sàvdî-sîtiq àlîqàlàri. Hindistînning g‘àrbidà ko‘plàb dångiz pîrti shaharlàri bo‘lib, ulàrgà chåt o‘lkàlàrdàn turli buyumlàr kåltirilàr và, o‘z nàvbàtidà, hind hunàrmàndlàri tàyyorlàgàn õilmà-õil buyumlàr dun yoning turli bur-chàklàrigà îlib kåtilàrdi. Eng yirik pîrt-shahar Kalikut hîkimini «dångiz õo‘jàyini» dåb àtàshàrdi. Shaharlàrdàgi

Page 56: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

56 II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

gàvjum bîzîrlàrdà màhàlliy và bîshqà màmlàkàtlàrdàn kåltirilgàn buyumlàr sîtilàrdi. Õitîy, Àfrikà, Àràbistîn, O‘rtà Îsiyodàn ko‘plàb sàvdîgàrlàr mato, zàrgàrlik buyumlàri, àtir-upàlàr, ziràvîrlàr îlish màqsàdidà hind shaharlàrigà kålishàrdi.

1. Hindlàrdà màvjud qàysi vàrnà-kàstàlàrni bilàsiz?2. Yirik yer egàligi turlàrini gàpirib båring.3. Mamlakatda yer egaligi turlarini izohlang. Ular

o‘lkamizdagidan nimasi bilan farq qilgan?4. Sharq xalqlari ertaklaridagi Hindistonning

afsonaviy boyliklari nimalar hisobiga yaratilgan?

13-§. ÕITÎY (IV–X ASRLARDA)

Õitîyning birlàshishi. Õàn quldîrlik impåriyasi III àsr dà inqirîzgà uchràb, uning o‘rnidà 3 tà mustàqil: Våy, Shu và U dàvlàtlàri vujudgà kålàdi. Shu pàytdàn Õitîydà yerga egalik munîsàbàtlàri shàkllànà bîshlàydi.

VI àsrning ikkinchi yarmidà Turk õîqînligining hujumi xavfi Õitîyning birlàshuvigà turtki bo‘lgan. Màmlàkàt-ni chåklànmàgàn hîkimiyatgà egà bo‘lgàn Suy sulîlàsi (589–618) vàkili bîshqàrgàn. Uning iõtiyoridà kuchli qo‘shindàn tàshqàri, ko‘p sînli sîdiq àmàldîrlàri hàm bîr edi. Màm là kàtning màrkàzlàshuvi to‘rt àsr dàvîm etgàn o‘zàrî urushlàrgà chåk qo‘yib, iqtisîd và màdàniyatning rivojlani shiga îlib kålgan. Ekin màydînlàri kångàyib, àhîli sîni ko‘paygan, sàvdî-sîtiq jînlànib, shaharlàr yuksàlà bîshlàgan. Yangi hîkimiyat sîliqlàrni tàrtiblàshtirib, pul islîhîti o‘t kàzgan.

III asrda Xitoyda yer egaligi munosabatlari shak-llana boshlaydi. Suy sulolasi (589–618) davrida Xitoyda markaz lashuv nihoyasiga yetdi.

Màmlàkàt vilîyatlàri îràsidàgi iqtisîdiy àlîqàlàrni mustàhkàmlàsh, Õuànõe và Yanszi dàryolàri îrà lig‘idàgi

Page 57: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

57II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

hududlàrni sàvdî-sîtiq munîsàbàtlàrigà tîrtish màqsàdidà – Buyuk kànàl qurilàdi. Bu tàdbir màm làkàt miqyosidà yagona suv yo‘lining bàrpî etilishidàn tàshqàri, sharqiy vi lîyatlàrning dångizgà chiqi shigà shàrîit yarà tàdi. Låkin Suy sulîlàsining bîshqàruvi uzîq dàvîm etmàydi.

Õitîyning shimoli-g‘àrbidàgi mahal-liy hokimlàrdàn biri Li Yuàn 618-yilda tàõtni egàllàb Tàn sulîlàsigà (618–907) àsîs sîladi.

Yer egàligi munîsàbàtlàri. Tàn impåriyasi bîshqàruvi dàvridà Õitîy-dàgi bàrchà yerlàr dàvlàtniki dåb e’lîn qi linàdi. Màmlàkàtning bàrchà hududlàridà dåhqînlàrgà kichik-kichik yer màydînlàri ijàràgà bårilàdi. 624-yil-da qàbul qi lingàn qînungà ko‘rà, hàr bir õo‘jàlik uy-hîvlisi o‘rnidàn tàshqàri 80 mugacha (1 mu – 6 sî tiõ) hày-dàlàdigàn yerni ijaraga îlish huquqigà egà bo‘làdi. Hàr bir õînàdîngà o‘z bîg‘idà måvàli dà-ràõtlàrdàn tàshqàri, tut o‘stirish màj buriy etib qo‘yi làdi. Yangi qînungà binîàn, dåhqîn o‘z hîvlisi và tîmîr-qàsini sîtishi, gàrîvgà qo‘yishi mumkin edi. Àmmî dàvlàt tîmînidàn àjràtilgàn yerni sîtish taqiqlàngàn. Dàvlàtdàn îlingàn yer hisîbigà dåhqîn turli sîliqlàr to‘làshidàn tàshqàri, måhnàt màjburiyatini hàm o‘tàb bårgàn. Õususàn, mànbàlàrdà Lîyan Buyuk kànàli qu-rilishigà 2 milliîn, Buyuk Õitîy dåvî rini qurish và ta’mirlàshgà 1 milliîndàn îrtiq kishi jàlb etilgàni hàqidà yozilgàn.

Impåràtîr o‘z à’yonlàri, làshkàrbîshilàri, àmàldîrlàri và zîdàgînlàrgà yirik yer màydînlàrini tàqdim etgàn. Jumlàdàn, àyrim a’yonlarning màvqålàri: unvîn và làvîzimlàrigà qàràb 500 dàn 10 ming mugàchà yer bilàn tàqdirlàngànlàr. Mànbàlàrdà àlîhidà õizmàtlàri uchun hàrbiy yoki àmàldîrgà 300 dàn 6 ming mugàchà yer bårilgàni qàyd etilgàn. Impåràtîr tàqdim etgàn yerlàr sîliqlàrdàn îzîd qilingàn.

46-rasm. Imperator Li Yuan

Page 58: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

58 II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

Shaharlar, hunàrmàndchilik và sàvdî. Õitîydà VI àsr-dànîq sha har làr birmunchà yuksàlàdi. Chågàrà hududlàri-da yangi shahar-qàl’àlàr bunyod etilà bîshlàydi. Dångiz và dàryo pîrtlàridà, õîmàshyo sårîb jîylàrdà, sàv dî-hunàrmàndchilik yuksàlib, yangi shaharlàr vujudgà kålàdi. Buyuk kànàl hàmdà dångiz sohillari bo‘ylàb, VII àsrdà Õànchjîu, Kàyfin, Yanchjîu shaharlàrining yuksàlishi hàm sàvdî-sîtiq va hunàrmàndchilikning rivîjlànishi bilàn bîg‘liq edi. Ushbu jàràyon qînunlàrni kuchaytirishni tà-qîzî etib, Tàn impåràtîrlàri shaharlàrdà kåchàsi ko‘chàgà chiqishni taqiqlàydi. Kåchàsi shahar darvozalari yopib qo‘yilgan; shahar dåvîridàn îshib o‘tganlar 70 dàrrà kàltàklànishi jîriy etilgàn. Àlbàttà, bu tàdbirlàr shaharlàrdà tinchlik-îsîyishtàlikni, mîl-mulk dàxl sizligini sàqlàshgà qaratilgàn edi.

VII–VIII àsrlàrdà Õitîydà tîg‘-kînchilik sîhàsi, chinni và sîpîl buyumlàr ishlàb chiqàrish ham yuksàlgan. Shahar hunàrmàndlàri kàsb uyushmàlàri (sexlar)ni tuzib, ma’lum kàsbdàgi hunàrmàndlàr àlîhidà ko‘chà và màvzålàrdà jîylàshà bîshlàgàn.

Õitîyning màrkàzlàshuvi va iqtisîdiy tàràqqiyoti sàvdî-sîtiqning hàm yuksàli-shini ta’ minlàgan. Eng yirik bîzîr Yanch jîudà bo‘lib, bu shahar suv và quruqlik sàvdî yo‘llàri kåsishgàn jîydà joylashgan edi. Ushbu dàvrdà vujudgà kålgàn yar màrkàlàr hàm ichki sàv dîning kån gà yishigà xizmàt qilgàn. Õitîydà VII àsrdàn yagona pul – syanning jîriy etili shi ham iqti sîdiy yuksàlishgà õizmàt qilgan. Zàrb qilingàn tàngà làrning

o‘rtàsidà to‘rt burchàk tåshigi bo‘lib, u pulni iðgà tizishgà mo‘ljàllàngàn edi.

Tàshqi siyosàt. Tàn sulîlàsi hukmrînligi davridà Õitîy Turk xîqînligigà qàrshi urushlàr îlib bîràdi. Impåràtîr qo‘shinlàri 640-yilda Buyuk Ipàk yo‘li ustidà jîylàsh-gàn Gàîchàn dàvlàtini màg‘lub etàdi. Shundàn so‘ng uyg‘urlàrgà qàrshi uzîq yillàr dàvîm etgàn urushlàr

47-rasm. Tan sulolasi davridagi

tanga

Page 59: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

59II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

bîshlànàdi. G‘àrbiy Turk õîqînligigà qàrshi 20 yildan ko‘proq davom etgan urushlàr hàm Õitîy qo‘shinlàri g‘àlàbàsi bilàn tugàydi. Kîråyagà qàrshi 668-yilda bîsh-làngàn urush, uning pîytàõti Põånyanning îlinishi bilàn yakunlànàdi.

VII–VIII àsrlàrdà Õitîy fàîl tàshqi siyosàt îlib bîrib, Turk õîqînligi, Àràb õàlifàligi, Vizàntiya, Yaponiya và Hindistîn bilàn savdo diðlîmàtik àlîqàlàr o‘rnàtadi.

Yangi Sun sulîlàsi dàvridà (960–1279) Õitîyning õàlqàrî àlîqàlàri yanàdà kångàyadi. O‘rtà Îsiyo, Hindistîn, Hindiõitîy, dångiz îrqàli Yaponiya và In-dînåziya bilàn sàvdî-sotiq qilina boshlaydi.

Ilk o‘rta asrlarda Xitoyda Suy (589–618), Tàn (618–907) sulîlàlari hukmronlik qilgan.

1. Õitîydà yerga egalik munîsàbàtlàri qàchîndàn vujudgà kålgàn?

2. Màmlàkàtdà dåhqînlàr àhvîli qàndày bo‘lgàn-ligini so‘zlàb båring.

3. Õitîydà shaharlàr, hunàrmàndchilik và sàvdîning rivîjlànà bîrishini misîllàr bilàn ko‘rsàting.

4. Tan sulolasi hukmdorlari tashqi siyosatda qanday

muvaffaqiyatlarga erishgan?

14-§. OSIYO MAMLAKATLARI MÀDÀNIYATI

Islîm màdàniyati và O‘rtà Îsiyo. Arab xalifaligi tîmînidàn istilî etil-gàn màmlàkàtlàrdà yangi – àràb sivi-lizàtsiyasi vujudgà kåldi. Uning pàydî bo‘lishidà islîm dinining àhàmiyati ni-hîyatdà kàttàdir.

G‘àrbiy Îsiyoning qàdimgi yuksàk mà dàniyatli o‘lkàlàrigà kålgàn àràblàr dàstlàb yunînlàr, yahudiylàr, suriyaliklàr,

48-rasm. «Bayt ul-hikma»

Page 60: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

60 II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

fîrslàr, sug‘diylàrgà nisbàtàn qîlîq edilàr. Àmmî ushbu õàlqlàr mà dàniyatini o‘zlàridà singdirib, yanàdà yuksàkrîq màdà niyatning vujudga kelishigà shàrîit yaràtdilàr. Õu-susàn, õàlifà Horun ar-Rashid sàrîyidà IX àsr bîshlàridà «Bàyt ul-hikmà» – «Dînishmàndlik uyi» tàshkil etilàdi.

Bu dàvrdà àniq fànlàr – màtåmàtikà, àstrînîmiya, gåîgràfiyaning tàràqqiyoti kuzàtilib, bu jàràyon hunàr-màndchilik và sàvdîning yuksàlishiga olib kelàdi. Zàmîn-làr o‘tib õàlifàlikdà iõtirî qilingàn glîbus và usturlob (ast-rolyabiya)dàn bàrchà màmlàkàtlàrdà fîydàlànà bîsh lànàdi. Yevropa tibbiyoti esà XVII àsrning o‘rtàlàrigà qàdàr bilim và àmàliy tàvsi yalàrni O‘rtà Îsiyodà yåtishib chiqqàn àllîmàlar – Àbu Àli ibn Sinî va Àbu Bàkr àr-Rîziy àsàrlàridàn îlgàn.

Vàtàndîshimiz Muhàmmàd Õîràzmiy (IX àsr) màtåmàtikà tàriõidà birinchi bo‘lib àlgåbrà fànigà àsîs sîlàdi. Màtåmàtikàdà fîydàlànà bîshlàngàn hind ràqàm-làri kå yinchàlik Yevropagà àràb ràqàmlàri nîmi bilàn tàrqàlàdi.

Bag‘dîd và Dàmàshqdà ràsàdõînàlàr bàrpî etilib, ulàr dà muràkkàb o‘lchîv làrdàn fîydàlàngàn àstrînîm-làr yer shàrining meridianini hisîblàb chiqàdilàr. Àràb sàyyohlàri yevropaliklàrdàn bir nåchà àsr àvvàl Hindistîn và Õitîydà, Àfrikà và Sharqiy Yevropaning eng chåk kà hudud làridà bo‘lib qàytàdilàr. Àl-Ma’sudiy, Ibn Dàst, Ibn Fàdlàn, Ibn Bàttutà ushbu o‘lkàlàr hàqidà qiziqarli àsàrlàr yozib, õàri tàlàrini tuzadilàr.

Adabiyot. Musulmon adabiyoti dastlab arab tilida yara-tiladi. Kåyinchalik X asrga kelib u fors tiliga tarjima qili-na bosh laydi. Musulmon shå’riyati yuksak darajaga erishib, uning ko‘plab turlari shakllanadi.

Sàvdîgàr và sàyyohlàr uzîq o‘l kàlàrdàn fàqàt g‘àrîyib buyumlàrni ginà emàs, àjîyib sàrguzàshtlàr hàqidà hikî-yalàr, o‘zgà õàlqlàr àfsî nàlàri, ertàklàrini hàm îlib kål-gànlàr. Ulàr bu hàqdà õàlifà sàrî yidà, zîdà gînlàr bàzm-làri dà, bîzîr và ko‘chà-ko‘y làrdà so‘zlàb yurgànlàr. Ushbu sàrguzàshtlàr, àfsînà và ertàklàr àsî sidà àràb àdà bi yotining àjîyib durdînàsi «Ming bir kåchà» yaràtilàdi.

Page 61: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

61II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

Me’morchilik. Õàlifàlikdà sàn’àt ning bàrchà sîhàlàrigà nisbàtàn må’mîrchilik yuksàk tàràqqiy etgàn. Õàlifàlik tarkibidagi màmlàkàtlàrdà muhtàshàm sàrîylàr, màsjid-u màd ràsàlàr, qàl’àlàr bunyod etilgàn. Grànàdà (Ispà niya)-dàgi Àl-Hamrî sàrîyi, Kordîva (Ispàniya)dàgi màsjid, Qîhi ràdàgi Hàsàn màsjidi, Buõîrîdàgi Ismîil Somoniy màq bàràsi – àràblàr dàvri må’mîrchiligi durdînàlàri hi-sîb lànàdi.

Õàlifàlik màdàniyati àsîsiy sîhàlàridàn yana biri õàttît-lik – husniõàt sàn’àti bo‘lgàn. Õàttîtlàr yozish uchun zàrur bo‘lgàn màtn màzmunigà mînànd yozuvning turli us lub làrini iõtirî qilgànlàr. Qur’îni kàrimdàn îlingàn îyat-làr islîm må’mîrchiligi durdînàlàri bo‘lgàn binîlàrning ichki và tàshqi tîmînlàrini båzàshdà kång qo‘llànilgàn.

Sharq màdàniyati Yevropa màdàniyatining kåyingi tà ràq qiyo tigà o‘zining ijîbiy ta’sirini ko‘rsàtgan. Kåyin-gi àsrlàrdà yevropalik îlimlàr Îsiyo màmlàkàtlàrining màtåmàtikà, tib biyot, àstrînîmiya, kàrtîgrà fiya sîhàlàridàgi yutuqlàrini o‘z làsh tirishgan.

San’at. Ma’lumki, islom dinida tirik jonzotlarni tasvir-lash taqiqlangani haqidagi aqida kång tarqalgan. (Aslida esa xudoni tasvirlash, shu ningdåk, tasvirlangan narsalarga sig‘i nish taqiqlangan). Musulmon tasviriy san’ati kitoblar-ni båzash sohasida o‘zining yuksak cho‘qqisiga erishadi. Kitoblarga ko‘p sonli odamlar va hayvonlarni tasvirlagan

49-rasm. Kordova masjidining naqshindor

shifti (gumbazi)

50-rasm. Qohira. Hasan masjidi

Page 62: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

62 II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

båzaklar tayyorlangan. Matn murakkab naqshlar bilan o‘rab olingan. Låkin musulmonlar san’atining asosi tas-vir emas, xattotlik, ya’ni chiroyli yozish san’ati bo‘lgan.Arab yozuvi Su ri yada oromiylar yoki arab xristianlari ixtiro qilgan oromiy alifbosi asosida yaratilgan. U 28 ta harfdan iborat bo‘lib, arab yozuvi chapdan o‘ngga emas, o‘ngdan chapga tomon bitilgan. Agar xristianlar uchun eng muqad das tasvir xochdagi xudo siymosi bo‘lsa, mu-sulmonlar uni xudoning so‘zida tasvirlaganlar. So‘zni muqaddas bilganlar. Musulmonlar ning xattotlikdagi mu-vaffaqiyatlari hay ratlanarli. Xattotlar ko‘plab yozish usul-larini ixtiro qilib, ulardan yozilayotgan matn mazmuniga qarab foydalanishgan. Xattotlik san’ atining yuksalishiga Eron, Xuroson, Movarounnahr hududlarida yashagan aho-li vakil lari ning qo‘shgan hissasi båqiyos bo‘lgan. Chunki ular ning barchasi qaysi tilda so‘zlashmasin, arab yozu-vidan foydalanganlar.

Turmush tarzi. Musulmonlar turmush madaniyati o‘zi-ning nafisligi, yuksak didliligi bilan ajralib turgan. Ular-ning ayrim jihatlari kåyinchalik yåvropaliklar tomonidan qabul qilingan. Masalan, turli fasllarda mavsumga qa-rab kiyinish tartibi, bazmlarda taomlardan dastlab suyuq sho‘rvalar, so‘ng go‘shtli taomlar, undan kåyin qush go‘sh ti va eng oxirida – shirinliklarni tortish tartibi joriy etilgan.

Rim va Vizantiya davridan Yaqin Sharqda aholining hammomlarda yuvinishga havasi katta bo‘lgan. Musulmon-lar bu odatni o‘zlashtirib, o‘z hukmronliklarini o‘rnatgan barcha o‘lkalarga tarqatganlar. Yirik shaharlarda yuzlab hammomlar qurilgan. Ular marmardan ishlangan, dåvorlari mozaika va naqshlar bilan båzatilgan. Musulmonlar tozalik va pokizalikka katta e’tibor qaratganlar.

Hind màdàniyati. Hind îlimlàri màtå màtikà, àstrînîmi-ya, tibbiyot sîhàlàridà kàttà yutuqlàrgà erishgàn. Àyrim hind shaharlàridà îsmîn jismlàrini kuzàtish uchun rà sà d -õînàlàr qurilgàn. Hind àstrî nîmlàri tàdqiqîtlàri ulàrgà Yerning àylà nà shàkldà ekànligi và o‘z o‘qi àtrîfidà àylànishi fàràzigà kelish imkînini bårgan. Tàbiblàr mu-

Page 63: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

63II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

ràk kàb jàrrîhlik àsbîblàri và îg‘riqni bîsàdigàn dîri-dàr mînlàr ko‘màgidà jàrrîhlik muîlàjàlàrini o‘tkàz gànlàr. Dàvîlàshdà màxsus tàyyorlàngàn suyuq và quyuq dîrilàrdàn fîydàlànilgàn.

Hind må’mîrchiligi o‘zining ràng-bà-ràngligi bilàn àjràlib turgàn. O‘rtà àsr-làrdà qurilgàn ko‘plàb ibîdàtõînàlàr, sàrîylàr hîzirgà qàdàr sàqlànib qîlgàn. Hindistîndà kàttà qîyatîshlàr yo ki g‘îrlàr ichidà o‘yib ishlangàn ibîdàtõînàlàr hàm bo‘lgàn. Ulàrdàn eng màshhuri milîddàn àvvàlgi II àsr dàn – milîdiy VII àsrgà qàdàr g‘îr ichidà o‘yib ishlangàn Àjàntà (Màrkàziy Hindistîn) ibîdàtõînàlàri màjmuàsidir. Qàdim-gi må’mîrlàr qoya larga o‘yib ishlangan 29 tà õînàdàn ibîràt ibîdàtõînàlàrni turli hàykàllàr, o‘ymà nàqshlàr bilàn båzàshgàn. Ibîdàtõînàlàrdà ma’budlàr, îdàmlàr và hàyvîn-làrning tîsh và jåzdàn yasàl gàn àjîyib hàykàllàri o‘rnàtilgàn.

Õitîy màdàniyati. Eng qàdimgi yozuvlàrdàn birini iõtirî qilgàn õitîyliklàr, undàn hîzirgà qàdàr fîydàlànib kål-mîqdàlàr. Õitîydà tàbiiy fànlàr: màtåmàtikà, àstrînîmi-yadàn tàshqàri, gåîgràfiya, tàriõ fanlàri yuksàk rivîjlàngàn. Xitoy imperatorlari saroyida VIII asrda olimlarning oliy yig‘inlari tashkil etilib, u keyinchalik Xanlin akademiyasi nomini olgan.

Õitîyliklàr X àsrdà selitradan pîrîõ olishni kàshf qi-lishgan. Dàstlàb mushàkbîzlikdà ishlàtilgàn pîrîõdàn kå-yinchàlik hàrbiy màq sàdlàrdà fîydàlànà bîshlàngan.

Õitîydà tàriõiy sîlnîmàlàr tuzishgà àlîhidà e’tibîr qàràtilgàn. Õususàn Sun sulîlàsi dàvrigà îid 500 jildlik sîlnîmàlàr bizgà qàdàr sàqlànib qîlgàn.

Yirik shaharlàrdà màktàblàr tàshkil etilib, ulàrdà bo‘-làjàk àmàldîrlàrni tàyyorlàshgàn. O‘quvchilàrdàn màtåmà-tikà, gràmmàtikàdàn tàsh qàri, fàlsàfà và àdàbiyotni bilish tàlàb etilgàn.

Õitîy må’mîrlàri tîshdàn, yog‘îchdàn, màrmàr và tåmirdàn fîydàlànib, àjîyib sàrîylàr, ibîdàtõînàlàr, minî-

51-rasm. Ajanta ibodatxonasiga o‘yib ishlangan

rasm

Page 64: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

64 II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

ràlàr và ko‘p riklàr bunyod etish-gàn. Õitîy ràssîmlàri iðàk, qîg‘îz, yog‘îch và tîshdà o‘zlàrining àjî-yib sàn’àt àsàrlàrini yaràtgànlàr. Ràssîm chilikning dåvîriy ràsmlàr chizish sîhàsi àyniqsà rivîj tîpgàn.

Påkindà VIII àsrdàn boshlab «Pîytàõt àõbîrîti» nîmli gàzåtà chiqàrilàdi. Undà impåràtîr fàrmîn-

làri và eng muhim vî qåàlàr yozilgàn. Gàzåtàni yog‘îchdà o‘yib yozilgàn màtndàn ko‘pày tirishgàn.

Õitîy tàbiblàri muràkkàb jàrrîhlik muîlàjàlàrini o‘tkàzib, turli o‘simliklàrning shifîbàõsh õususiyatlàrini àniqlàb, ulàrdàn dîri-dàrmînlàr tàyyorlàgànlàr. Õitîydà dàstlàbki pàntîmima – imî tåàtri tàshkil etilgàn. Bud-dizmning tàrqàlishi nàfàqàt õitîyliklàr hàyotigà, bàlki ulàr-ning må’mîrchiligigà hàm kàttà ta’sir ko‘rsàtgan.

1. Nima sababdan Muhammad Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino kabi allomalar faoliyatlari ham «Jahon tarixi», ham «O‘zbekiston tarixi»da beriladi?

2. Xalifalikda ilm-fanning qaysi sohalari yuksak rivojlangan?

3. 49, 50, 51, 52-rasmlarni nimalar birlashtirishi va nimalar farqlashini qiyoslang.

4. Osiyo mamlakatlari madaniyatlaridagi o‘xshash va tafovutli tomonlar haqida fikr yuriting.

Musiqachi va qo‘shiqchi Ziryab IX asrda yashagan. U ko‘plab yangiliklar kiritgan. Hozirga qadar qa-chonlardir Ziryab kashf qilgan ko‘plab narsalardan foydalanamiz. U mavsumga qarab kiyim kiyishni joriy etgan. Yupqa shisha idish oltin va kumush idishga nisbatan qulay va nafis ekanligini isbot-lagan. Tantanalarda dasturxonga taom tortishning qat’iy tartibini belgilab bergan: dastlab suyuq taom (sho‘rva kabi), ortidan go‘shtli taom, so‘ng parran-da go‘shti va nihoyasida shirinliklar tortilgan.

52-rasm. Tan sulolasi davrida tog‘da o‘yib

ishlangan Budda haykali

Page 65: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

65II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO

III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA

ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA(XI–XV ASRLAR)

15-§. YEVROPADA O‘RTÀ ÀSR SHAHARLÀRI

Õo‘jàlik tàràqqiyoti. Yevropadà Õ–ÕI àsrlàrdà ishlàb chiqàrish yuksàlgan. Bu, eng àvvàlî, hunàrmàndchilikdà kuzàtilà-di. Måhnàt qurîllàrining tàkîmillàshuvi, ustàlàr màhîràtining îshishi hunàrmànd-chilikni dåhqînchilikdàn àlîhidà sîhàgà àylàntiràdi.

Dåhqînchilikdà ikki dàlàli àlmàshlàb ekish o‘rnini uch dàlàli àlmàshlàb ekish egàllàydi. Undà ekinzîr uchgà bo‘li-nib, birinchi qismigà kuzgi, ikkin chisigà bàhîrgi g‘àllà ekilsà, uchinchi màydîn shudgîr holidà qîldirilib, yerga dàm bårilgàn. Bu usuldà yerning yarmi emàs, uchdàn ikki qismi bànd bo‘lishi, màh-sulît yetishtirishni ko‘pàytirish imkînini yaràtàdi.

Îg‘ir g‘ildiràkli plugning tàrqàlishi g‘àllàni ekish-dàn îldin yerni 2–3 màrtà hàydàsh uchun imkoniyat yaratgan. Bo‘yinturuqning kàshf eti lishi esà plugni îtgà qo‘shib yerni hàydàshni tåzlàshtirgan. Hîsildîrlikning îshi shi dåhqîn õo‘jàligidà îrtiqchà màhsulîtning ko‘pa-yishiga va uni hunàrmàndchilik buyumlàrigà àyirbîshlàsh-ga yo‘l ochgan.

Jahon tarixi uchun o‘rta asrlarning rivojlangan davri XI – XV asrlar hisoblanadi.

53-rasm. Plug bilan yer haydash

5 — Jahon tarixi 7

Page 66: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

66 III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

birinch

i yi

liuc

hinch

i yi

liik

kinch

i yi

li

kuzgi ekin shudgor

bahorgi ekin kuzgi ekin

kuzgi ekin

shudgor

shudgor bahorgi ekin

55-rasm. O‘rta asr shahri

54-rasm. Uch dalali almashlab ekish

Hunàrmàndlàr tàyyorlàydigàn bu yumlàrning turi, sîni, sifàti îshib bîrgan. Låkin qishlîqdà fåîdàl hukmronligi ta’sirida hunàrmàndning erkinligi chåklàngàn. Nàtijàdà ulàr qish lîqlardàn qîchib, o‘z buyumlàrini tàyyorlàsh và sîtish imkîniyati bo‘l gàn jîylàrgà kå tà bîshlàganlar.

O‘rtà àsr shaharlàri. Yevropadà shaharlàrning pàydî bo‘lishi và yuksàlishi turli màmlàkàtlàrdà turli-chà bo‘lgan. Dàstlàb Itàliya và Fransiya ning jànubidàgi: Vånåtsiya, Gånuya, Flîrånsiya, Màrsål, Tu-luzàlàr IX–X àsrlàrdàyoq yuksàlà bîshlàgan. Bu shaharlarning dångiz îrqàli sàvdî yo‘lidà jîy làshgàni ular-ning taraqqiyotida muhim ahamiyat

kasb etgan. Yangi shaharlàr X–XI àsrlàrdà Fransiyaning shimîlidà, Nidårlàndiya, Àngliya và Gårmà niyadà, XII–XIII àsrlàrdà Vångriya, Bîltiqbo‘yi, Rus yerlàridà yangi shaharlar vujudgà kålà boshlagan. Yevropa shaharlàrining turli àsr làrdà paydo bo‘lishining àsîsiy sàbàbi mamlakat-lardagi ijtimîiy-iqtisîdiy rivîj lànishdàgi fàrqlàr bo‘lgan.

bahorgi ekin

Page 67: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

67III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

Shaharlàr, eng àvvàlî, xàvfsizlik, dushman hujumidan himoyalanish-ga qulay, qîlàvårsà hunàrmàndlàr o‘zlàri yasàgàn buyumlàrni sîtà îlish imkîniyati bo‘lgàn jîylàrdà tashkil topgan.

Shaharlàr hàyoti. Shaharlàr ko‘pinchà fåîdàllàr yeridà vujudgà kålgàn. Dàstlàb fåîdàllàr o‘z yer-làridàgi shaharlàrgà hîmiylik qilib, ko‘chib kålgàn hunàrmàndlàrni sîliqlàrdàn îzîd etgàn. Àmmî shahar làr o‘sib, bîyib bîrishi bilàn õo‘ jàyinlàr ulàrdàn ko‘prîq dà-rî màd îlishgà intilgànlàr. Fåî-dàl làr zulmi hunàrmàndchilik và sàvdî ning yuksàlishigà to‘sqinlik qilà bîshlàgan. Natijada shaharlik làr sånyîr hukmidàn îzîdlikkà chiqishgà intilgàn-làr. Ko‘ pincha shaharlar o‘z erkinligini to‘lov, pul evaziga qo‘lga kiritgan. Bunday imkoniyat bo‘lmagan holda ozod-lik uchun qo‘zg‘olon yo‘li tutilgan. Fransiyaning qàtîr shahar làridà XII–XIII àsrlàrdà sånyîrlàrgà qàrshi kuràsh bo‘lib o‘tgan.

Monastir va qasrlarda yashovchilarning hunarmand-larga ehtiyoji, dushman xavf solganida yashirinish im-koniyatining mavjudligi ular ning atrofida shaharlarning shaklla nishiga sabab bo‘lgan. Yevropadagi Myunster, Sen-Gallen, Sen-Denu shahar lari monastirlar, Strasburg, Gamburg, Augsburg va boshqalar feodallar qal’alari atro-fida, Padeborn, Bremen, Sveybryukken, Bryuggelar daryo sohillari bo‘ylarida, ko‘priklar yonida barpo qilingan.

Shaharlàrning ko‘rinishi. Dàstlàb shaharlàr qish lîq làrdàn àhîlisining ko‘pligi bilan fàrq qilgàn, xolos. Shaharlar àtrîfi minîràli mudofaa dåvîri, suv to‘ldirilgàn xàndàqlar bilàn o‘ràlgàn. Qo‘riqchi-sîqchilàr minîràlàrdà tun-u kun àlmàshib turgàn. Dushmàndàn himîyalànish màqsàdidà shahar dàrvîzàlàri và ko‘priklàri mustàhkàm tåmirdàn yasàlgàn. Dàrvîzàlàr ichidàn màhkàm tàmbàlàngàn.

56-rasm. O‘rta asrdagishahar hayoti

Page 68: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

68 III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

57-rasm. O‘rta asrdagi shahar ko‘chasi

Kåchàsi xàndàqlàr ustidàgi ko‘priklàr ko‘tàrib qo‘yilgàn và shahar dàrvîzàsi yopilgàn.

Shahar màrkàzidà bîzîr màydîni, uning yonidà ibîdàtõînà jîylàshgàn. Shahar kångàshi binîsi – rà-tushà hàm shu yerdà qurilgàn. Shahar màvzålàri àlîhidà dàhàlàrgà bo‘lingàn. Dàhàlàr ning hàr biridà ma’lum kàsb-kîrdàgi hunàrmàndlàr yashàgànlàr.

Shahardàgi uylàrning àksàri qismi yog‘îchdàn quril-gàn. Ular juda zich qurilgan bo‘lib, ko‘pincha bir-bi-rigà tutàshib kåtgàn. Ko‘chàlàr tîr, ayrimlari enigà ikki måtrdàn ham îshmàgàn. Tundà ko‘chàlàr yoritilmàgàn, suv quvurlari và kànàlizàtsiya bo‘lmàgàn. Chiqindilàr hàm to‘g‘ridàn-to‘g‘ri ko‘chàgà tàshlànavergàn. Àhîlining zich jîylàshishi hamda tîzàlikning bo‘lmàsligi yuqumli kàsàl-liklàrning tåz-tåz tàkrîrlànib turi shigà, ko‘plab kishilar-ning be vaqt o‘limigà îlib kålgàn. Yong‘inlàr hàm sodir bo‘lib, yog‘îch dàn zich qurilgàn uylàrdàn tashkil topgan ko‘chàlàr, màv zålàr to‘lig‘ichà yonib bitgàn.

Shahar àhîlisi. Shaharlàr àhî-lisining àsosiy qismini hunàr mànd-làr, sàvdîgàrlàr tàshkil qilgàn. Yirik shaharlàrdà bîy zî dàgînlàr, fåî dàl-làr, àmàldîrlàr, tàbiblàr, ruhî niylàr hàm tà làyginà bo‘lgan.

Shahar àhîlisining kàttà qismi dåhqînchilik bilàn shu g‘ullànishdà dàvîm etgàn. Qàl’à dåvîri atrofidà ekinzîrlàr, bîg‘làr, pîliz hàmdà

qo‘y, qîràmîl, îtlàr o‘tlàb yurgàn yaylîvlàr jîylàshgàn.O‘rtà àsr Yevropa shaharlàrida àhîlining soni 3–5

mingdan zi yod bo‘lmàgàn. XIV–XV àsrlàrdà hàm 20–30 ming kishi yashàgàn shaharlàr yirik shaharlardan hisîb-làngàn. Eng yirik shaharlàr: Pàrij, Kîns tàntinîpîl, Milàn, Flîrånsiya, Kîrdîvà, Såviliyalàrdà 80–100 ming àhîli yashàgàn.

Hunàrmàndchilik và sexlar. Shaharlàr õo‘jàligining àsîsi hunàrmàndchilik bo‘lgàn. Hunàrmànd ishlàb chiqàruvchi ish qurîllàri egàsi bo‘lib, õo‘jàligini mustàqil yuritgàn.

Page 69: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

69III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

Ulàr bîzîrlàrni o‘z buyumlàri bilàn tà’minlàgànlàr. Bàrchà ishlàr qo‘ldà bàjàrilgàni uchun ustàning måhnàti nihîyat-dà màshàqqàtli bo‘lgàn. Õususàn, tåmirchi îmîch tishini tàyyorlàsh uchun qið-qizil cho‘g‘ bo‘lib turgàn tåmir-ni qo‘rdàn îmbir bilàn îlib, sàndîn ustigà qo‘ygàn và kåràkli shàklgà kåltirgunchà uni bîlg‘àlàgàn. Ma’lum kàsb ustàlàri o‘z uyushmàlàri – sexlargà birlàshgànlàr.

Sex (nåmischà – Zeche) so‘zi õàlfàning ustàlikkà bà g‘ishlîv ziyofàti, kåyinchàlik bu so‘z kàsb ustàlàri uyushmàsiga nisbatan qo‘llanilgan.

Ustàlàrning umumiy yig‘ilishidà hàmmà bàjàrishi màj-buriy bo‘lgàn sex nizomi qàbul qilingàn. Nizom tàlàbigà binîàn buyumlàr fàqàt ma’lum nàmunà bo‘yichà yasàlgàn. Sexni bîshqàrish uchun sàylàngàn îqsîqîl hunarmandlar-ning nizomgà riîya qilishini, tayyorlangan buyumlàrning sifàti và sînini nàzîràt qilgàn. Nizomda ustàning dàst-gîhlàri, o‘quvchi-shîgirdlàri, õàlfàlàri sîni bålgilàb qo‘yil-gàn. Bu õildàgi tàdbirlàr ustàlàr uchun bir õil shàrîit yaràtish, ràqîbàtgà yo‘l qo‘ymàslik maqsadida qo‘llànilgàn. Tàyyor buyumlàr nàrxi hàm sex îqsîqîli tîmînidàn bål-gilàngàn.

Àksàri hîllàrdà ustàning 1–2 tà õàlfàsi, bir nåchtà shîgird-o‘quv chisi bo‘lgàn. Ulàrning o‘zàrî munîsàbàtlàri hàm sex tîmînidàn nàzîràtdà tutilgàn. Õàlfàlik muddà-ti kàsbning muràkkàbligigà qàràb 2–7 yil bo‘lib, nîdir buyum yasàsh và uni sex îqsîqîli sinîvidàn o‘tkàzish bilàn tugàgàn. Masalan, Gårmàniyadà õàlfà sexe – ziyofàt uyush tirib, so‘ng ustàlikkà ruxsàt îlgàn.

Shaharlàr hàyotidà sexlarning o‘rni. Sex o‘z a’zî-làrining bày ràmlàrini tàshkil etgàn, vàfît etgàn ustàning îilàsini qo‘llàgàn. Sexlar shaharni qo‘riqlàshdà, urush-làr pàytidà uning mudî fààsidà àlîhidà bo‘linma tàrzidà qàtnàshgàn. Sexlarning o‘z gårbi, bày rîg‘i, ibîdàtõînà-si và ba’zidà àlî hidà qàbristîni hàm bo‘lgàn. Dàstlàb ishlàb chiqàrishning rivîjlànishigà õizmàt qilgàn sexlar XIV–XV àsrlàrdàn ungà to‘sqinlik qilà bîsh làgan. Sha-

Page 70: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

70 III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

58-rasm. O‘rta asrhunarmandi

harlàrdà ustàlàrning ko‘pàyib bîrishi ulàr o‘rtàsidà ràqî bàtni kuchàytir-gan. Hunàrmàndlàr và sàvdîgàrlàr îràsidàn bàdàvlàt sex bîshliqlàri àjràlib chiqà bîshlàydi. Yevropadà sexlarning hàm tàbàqàlànishi ro‘y bårib: zàrgàrlik, mîvutchilik và bîshqà bîy sexlar vujudgà kålàdi. Bu jàràyonlàr Flîrånsiya, Lîndîn,

Bristîl, Pàrij, Bàzål kàbi yirik shaharlàrdà bîshlànàdi.Hunàrmàndlàr õàlfàlàrning o‘sib ustàlikkà o‘tishigà

to‘sqinlik qilà bîshlàydi. Nàtijàdà 10–12 yillàb ustàchilik-kà o‘tà îlmàgàn õàlfàlàr tàbàqàsi vujudgà kålàdi. Bu hîl õàlfàlàrning «birîdàrlik» jàmiyatlàrini tuzib, o‘z hàq-hu-quq làri, 14–16 sîàt dàvîm etàdigàn ish vàqtini qisqàrti-rib, måhnàt shàrîitlàrini yaõshilàsh uchun kuràshini ku-chày tiràdi. Mànbàlàrdà yozilishichà, XIV–XV àsrlàrdà Flîrånsiya, Pårudjà, Siånà, Kyolndà shahar kàmbàg‘àllàri qo‘zg‘îlînlàri bo‘lib o‘tadi.

1. Yevropadà hunàrmàndchilikning qishlîq õo‘jà-ligidàn àjràlib chiqishi sàbàblàrini ko‘rsàting.

2. Shaharlàrning vujudgà kålish sàbàblàri nimàdà edi?3. Yevropa mamlakatlarida yangi shaharlarning pay-

do bo‘lish omillarini so‘zlab bering.4. O‘rta asr shaharlari hayoti, ko‘rinishi haqida

nimalarni bildingiz? Ularning O‘zbekistondagi XI–XII asr shaharlariga o‘xshash va farqli to-monlarini izohlang.

16-§. O‘RTÀ ÀSRLÀRDÀ TOVAR ISHLAB CHIQARISHNING YUKSALISHI.

BOZOR VA YARMARKALAR

Tîvàr õo‘jàligining pàydî bo‘lishi. Sexlàr nàzîràtigà qàràmàsdàn hunàrmàndlàr sàvdî uchun tàyyorlàgàn buyumlàr sîni ko‘pàygàn. Nàtijàdà õîmàshyo và qish-

Page 71: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

71III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

lîq xo‘jàlik màhsulîtlàrigà tàlàb hàm îshib bîrgan. O‘z nàvbàtidà, yirik yer egàlàri và dåhqînlàrning ye-tishtiràdigàn màhsulîtlàri ko‘ pàyishidàn mànfààtdîrligi ortgan. O‘z màhsulîtlàrini sîtib, hunàrmàndchilik buyum-làrini õàrid qiluvchilàr ko‘pàya bîshlàgan. Yirik shaharlàr fàqàt àtrîfdàgi vilîyatlàr bilanginà emàs, chåt màmlàkàtlàr bilàn hàm sàvdî àlîqàlàrini o‘rnàtgan. Ilk o‘rtà àsrlàrdà-gi nàturàl õo‘jàlik o‘z o‘rnini tîvàr xo‘jàligigà bo‘shàtà bîshlàgan.

Tîvàr õo‘jàligi – màhsulîtlàrni bîzîrdà sîtish yoki àyirbîshlàsh uchun ishlàb chiqàruvchi õo‘jàlikdir.

Sàvdîning jînlànishi yo‘llàr yaõshilànishini tàlàb etgan. Fransiyadà qirîl fàrmînigà binîàn àsîsiy yo‘llàrgà tîsh yotqizilà bîshlàngan. Dàr yolàr ustidà yog‘îch và tîshdàn ko‘priklàr qu rish ishlàri yo‘lgà qo‘yilgan.

Sharq màmlàkàtlàri bilàn sàvdî. Suriya, Misr, Erîn và O‘rtà Îsiyogàchà bîrgàn yevropalik sàvdîgàrlàr Sharq bîzîrlàridàn shîyi gàzlàmàlàr, zåb-ziynàt buyumlàri, ziràvîrlàr xàrid qilàrdilàr. G‘àrb và Sharq màmlàkàtlàri îràsidàgi àlîqàlàrning yuksàlishidà Õitîydàn bîshlànib, O‘rtà Îsiyodàn o‘tgàn Buyuk Ipàk yo‘lining àhàmiyati båqiyos edi. Bu kàrvîn yo‘li O‘rtà yer dångizining sharqiy sîhiligà qàdàr dàvîm etgàn.

G‘àrbiy Yevropadà ÕIII–XV àsrlàrdà: Ispàniya, Itàliya, Jànubiy Fransiyani dångiz îrqàli Vizàntiya hàmdà Îsi-yo màmlàkàtlàri bilàn bîg‘làsh uchun Låvànt, shimîldà Bîltiq dångizi îrqàli Lîndîn, Bryuggå, Lyubåk, Nîvgîrîd shaharlàrini o‘zaro bîg‘làsh uchun Shimoliy sàvdî yo‘llàri xizmat qilgàn.

Shimoliy sàvdî yo‘li bo‘ylàb jîylàshgàn Gårmàniyaning 70 dàn ziyod sha har làri Gànzà shaharlàr ittifîqigà kirgàn.

Låvànt yo‘lidà jîylàshgàn Vånåtsiya và Gånuyalàr kuch-li dångiz flîti tuzib, ulàr ning sàvdîdàgi ràqîbàti ba’zida urushlàrgà hàm àylàngàn.

Savdogarlar va bîzîrlàr. Shaharliklar o‘z foydasiga mol sotishni, kimga qarzga pul berishni, nimaga pul sarf lashni yaxshi bilganlar. Tinib-tinchimas savdogarlar

Page 72: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

72 III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

59-rasm. Marko Polo

boyib ketish maqsadida uzoq va xatarli sayohatlarga chi qishgan.

O‘rta yer dengiz sohillari bo‘ylab itali-yalik savdogarlar o‘z larining savdo man-zilgohlari – faktoriyalar tizimini yara-tishgan. Ularning ko‘pchiligi genuyalik va venetsiyaliklar bo‘lishgan. Bu dengiz respublikalari ajoyib savdo va harbiy flot-lariga ega bo‘lishgan. Ularning kemalari Yaqin Sharq dan Yevropaga qimmatbaho mollar: shoyi matolar, chinni idish lar, turli ziravorlar va boshqa narsalarni olib o‘tardi.

Venetsiyalik savdogarlar – Pololar oilasi vakillari XIII asrda mo‘g‘ullar xonining Osiyoning ichkarisidagi qaror-

gohiga yetib boradi. Marko Polo 25 yil davom etgan sayohatining 17 yilini Xitoyni egallagan mo‘g‘ullar xoni Xubilay saroyida xizmatda o‘tkazib, yevropaliklardan birin-chi bo‘lib bu sirli o‘lkalarni o‘z kitobida tavsiflaydi. Yev-ropaliklar faqat XIX asrdagina dengiz orqali o‘tib, XIII asrda Marko Polo sayo hat qilgan o‘lkalarni o‘z ko‘zlari bilan ko‘radilar. Marko Poloning kitobidagi Sharq mam-lakatlarining afsonaviy boyliklari 200 yildan so‘ng genuya-lik dengizchi Xristofor Kolumbda shunchalik katta taassu-rot qoldiradiki, u nima bo‘lganda ham Hindistonning boy sohillariga yetishga qaror qiladi.

Yevropaning ko‘pchilik shaharlàridà dàstlàb bîzîrlàr hafta ning 1–2 kunidà bo‘lgàn. Dîimiy bîzîrlàr fàqàt yirik shaharlàrdà uchràgàn.

Mîl àyirbîshlàsh và sàvdîning o‘sishi shaharlàrdà bîzîrlàr quri lishigà ehtiyoj tug‘dirgan. Jumlàdàn, Lîndîn-dàgi birinchi yopiq bîzîr Blekuelõîll XIV asr oxirida qurib bitkàzilgàn. Bîzîrlàr ma’lum buyumlàr yoki màh-sulîtlàrni sîtishgà iõtisîslàshà bîrgàn.

Bànklàr, yarmàrkàlàr và birjàlàr. Dàstlàbki bànklàr XIV–XV àsrlàrdà Itàliyaning yirik shaharlàridà pàydî bo‘lgan.

Page 73: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

73III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

Bànk – (itàlyancha, banko) – kursi, sàrrîf do‘kî-nidàgi o‘rindiq nîmidàn îlingàn.

Yarmàrkàlàr mîl àyirbîshlàshning kångàyishigà õizmàt qilgàn. Yarmàrkàlàrni yuksàltirish màqsàdidà hukmdîrlàr turli imtiyoz làr (õususàn, yo‘l sîlig‘ini vàqtinchàlik båkîr qilish) bårishgàn. Yarmàrkàlàr sàvdî-sîtiqdàn tàshqàri, õàlq sàyllàri, bàyràmlàri màrkàzigà hàm àylàngàn. Undà sàyyor àrtistlàr tîmînidàn musiqàlar chalingan, qo‘shiqlàr aytil-gan, sàhnà tîmîshàlàri ko‘rsàtilgàn. Àtrîf qish lîqlàrdàn kålgàn àhîli uchun bu tîmîshàlàr, mushàkbîzliklàr yildà bir màrtà bo‘ladigan ko‘ngilîchàr tàdbir hisîb làngàn.

Yarmàrkà – ulgurji sàvdî bo‘làdigàn, turli màm-làkàt sàvdîgàrlàri qàtnàshàdigàn, mîl sîtish và àyirbîshlàsh jîyi nîmi bo‘lgàn.

O‘rtà àsrlàr Yevropasining eng màshhur yarmàrkà-si Fransiyaning shimoli-sharqidàgi Shàmpàn gràfligidà (màrkàzi Råyms shàhri) bo‘lgàn.

Sàvdîning yuksàlib bîrishi natijasida Yevropadà tur-li màmlàkàtlàr sàvdîgàrlàri to‘plànib, pullàrini àlmàsh-tiràdigàn jîylàr – birjàlàr vujudgà kåladi.

Birjà àtàmàsi Bryuggå shàhridàgi «Burså» måhmînõînàsi yaqinidà sàvdîgàrlàr to‘plànàdigàn jîy nîmidàn îlingàn.

Birjà Bryuggådà – 1409, Àntvårpåndà – 1460, Liîn-dà – 1462-yilda tàshkil tîpgàn.

Shu tàriqà XI–XV àsrlàrdà Yevropadà hunàrmàndchilik và sàvdî ning yuksàlishi bîzîr, bànk, birjàlàrni vujudgà kåltirdi.

1. Levant dengiz savdo yo‘li va u bog‘lab turadigan mamlakat hamda shaharlarni xaritadan ko‘rsating.

2. Shimoliy dengiz sàvdî yo‘llàri hàqidà nimàlàrni eslàb qîldingiz?

Page 74: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

74 III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

60-rasm. Dehli. Qutb Minor. XIII asr

3. Bîzîr và yarmàrkàlàr o‘rtà àsr shaharlàri uchun qàndày àhàmiyatgà egà bo‘lgàn?

4. Banklar va birjalar qàndày vujudgà kålgàn?

17-§. ÎSIYO MÀMLÀKÀTLÀRINING O‘RTÀ ÀSR SHAHARLÀRI

O‘rtà àsr shaharlàri. Sharq màmlàkàtlàri o‘rtà àsrlàrning ri-vîj làngàn dàvrigà turli payt dà o‘t-gànlàr. Bu hîl hàr bir màm làkàtdà ishlàb chiqàrish tà ràqqiyoti turli dàràjàdà bo‘l gàni bilàn izîhlànàdi.

Dàstlàb ma’muriy màrkàz yoki hàrbiy qàl’àlàr sifàtidà tàsh kil tîp-gàn o‘rtà àsr sha har làri, hunàr-mànd chilik và sàvdîning yuksàlà bîrishi bilàn judà tåz rivîjlàngàn.

Îsiyoning eng yirik shaharlàri: Chànyàn, Lîyan, Õànchjîu, Kàmà-kurà, Kiîtî, Îsàkà, Dåhli, Bag‘ dod,

Buxoro va Samarqand edi. Ulàrdà màktàblàr, kutubõînàlàr tashkil qilingan, îlimlàr, shîirlàr, ràssîmlàr, musiqàchilàr yashàb ijîd qilgànlàr. Îsiyo shaharlàri dàvlàt yerlàridà vujudgà kålgànidàn Yevropa shaharlàridàn fàrqlirîq yirik zamindorlàrgà qàrshi kuràsh olib bormaganlar.

Îsiyoning yirik dàvlàtlàridàn biri Õitîydà o‘rta asr shaharlàrining vujudgà kålishi và rivîjlànishi IX–XIII àsrlàrgà to‘g‘ri kålàdi. Shaharlàr Õitîyda impåràtîrgà bo‘ysungàn.

Shaharlàrning tàraqqiyotigà istilîchilik urushlàri to‘sqin-lik qilgan. Jumladan, Hindistîn và uning shaharlàri o‘rtà àsrlàrdà judà ko‘p màrîtàbà chåt bîsqinchilàr hujumlàrigà uchràgàn.

Yaponiyaning o‘rtà àsrlar shaharlàri buddà ibî-dàtõînàlàri àtrîfidà, àlîqà båkàti và yo‘l ustidà, dångiz

Page 75: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

75III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

bo‘yidà, qàl’à atrofidà vujudgà kålàdi. Õeyyan shàhri 1177-yilda yong‘in nàtijàsidà vayron bo‘ladi. Bu shahar qayta tiklàngànidàn so‘ng Kiîtî nîmini îlib màmlàkàt pîytàõtigà àylànàdi. Kiîtî ko‘p àsrlàr dàvîmidà Yaponi-yaning iqtisîdiy, màdàniy và diniy màrkàzi bo‘lib qîlàdi.

Shaharlàr hàyoti. Îsiyo shaharlàri hàm o‘zigà õîs tàràqqiyot yo‘lini bîsib o‘tgàn. Jumladan, Õitîydà XI àsr-dàyoq shaharsîzlik yuksàk dàràjàgà ko‘tàrilgan. Impåràtîr và zîdàgînlàr hàshàmàtli sàrîylàr qurdir gàn. Mamlakatda yog‘îch tànqis bo‘lgànidàn qurilishdà g‘isht, sîpîl và tîshdàn keng fîydàlànilgàn.

Õitîyning yirik shaharlàridà G‘àrbiy Yevropadàn fàrqlirîq, màishiy õizmàt ko‘rsatish yaõshi yo‘lgà qo‘yilgàn edi. Àhîli sîpîl quvurlàr îrqàli tîzà suv bilàn ta’min-làngàn, shaharni àõlàt và chiqindilàrdàn tîzàlàsh, o‘t o‘chirish ishlàri yo‘lgà qo‘yilgàn.

Îsiyo shaharlàri àhîlisi Yevropanikigà nisbàtàn ko‘prîq bo‘lgàn. Õususàn, Õitîydà o‘rta asrlardayoq àhîli zich yashàgàn. XVI àsrdà Påkindà 1 mln, Nànkindà undàn hàm ko‘p àhîli bo‘lgàn. Erînning Isfàõîn, Shårîz shahar-làrida 200 mingdàn îrtiq kishi yashàgàn.

Amir Tåmur sàltànàti pîytàõti Sàmàrqànd XIV àsr îxi-ri – XV àsr bîshlàridà yuksàlib dunyogà tànilàdi. O‘rtà àsr shîirlàri và fàylàsuflàri Sàmàrqàndni «sàyqàli ro‘yi zàmin» – yer yuzining sàyqàli, husni, dåb ta’riflàgànlàr. Sharq dunyosidà Buõîrî hàm o‘z o‘rnigà egà bo‘lib, u islîm dini, màdà niyat, sàvdî và hunàrmàndchilik màrkàz-làridàn biri sifàtidà shuhràt qîzîngàn.

61-rasm. Buxoro arki

Page 76: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

76 III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

O‘rta Îsiyoning musulmîn dàvlàtlàri shaharlàri umumiy råjà bo‘yichà: màrkàzidà – àrk, shahar hîkimi qàl’àsi, uning àtrîfidà – shàh ristîn, àsîsiy àhîli yashàydigàn guzàrlàri bilàn qurilgàn. Shahar àtrîfidà ràbîd bo‘lib, undà hunàr màndlàr guzàr và màhàllàlàri joylashgan. Sharq shaharsoz ligida àsîsiy qurilish àshyolari tîsh và g‘ishtdan iborat edi. Hukmdîrlàr, bîylàr o‘z sàrîylàri, hîvli-jîylàrini pishiq g‘isht và màr màrlàrdàn, kàmbàg‘àllàr esà pàõsà, gu-vàlàdàn qurgànlàr. Kàmbà g‘àllàrning uylàri pishiq, mustàh-kàm bo‘lmày, tez-tez ta’mirlàshni tàlàb qilgàn. Mårîsgà qîldirilgàndà, îdàtdà, buzilib, o‘rnigà yangisi qurilgàn.

Hunàrmàndchilik. Sharq hunàr màndlàri iðàk gàzlamalàri, zåb-ziynàt buyumlàrining kàttà qismini chåt màmlàkàtlàrgà sîtish uchun ishlàb chiqàrgànlàr.

Îsiyo và Shimoliy Àfrikà shaharlàridà hàm hunàr-mànd chi lik sexlari shaharlàr bilàn bir pàytdà vujudgà kål gàn. Sharqdà dàstlàb shahar àhîlisi sîliqlàrdàn îzîd qilingàn. Vàqt o‘tib sàvdîgàr và hunàrmàndlàrdàn hàm turli sîliq làr îlinà bîshlagan. Àràb õàlifàligi, Yaponiya, Õitîydà ustà và sàv dîgàrlàrdàn sîliqlàrni såx îqsîqîllàri yig‘ib bårgàn.

Õitîydà bàrchà ustàlàr sex a’zîsi bo‘lishlàri màjburiy etib qo‘yilgan. Hunàrmàndchilikning eng muhim sîhàlàri Õitîydà yuksàk tàràqqiyotgà erishgàn. Õususàn, fàqàt õitîyliklàr 600–700 kishi và yanà ko‘plàb yuk sig‘àdigàn yirik kåmàlàr – jînkàlàrni qurishgàn.

Buyuk Ipàk yo‘li chîrràhàsidà jîylàshgàn O‘rtà Îsiyo shaharlàri trànzit sàvdî màrkàzlàri edi. Chåt ellik sàvdîgàrlàr Sàmàrqànd qîg‘îzi và gàzlamalàrini, G‘ijduvîn kulîl-chiligi buyumlàri-yu, màrvlik ustàlàr gàzlamalàri va kiyimlàrini yuqori bàhîlàgànlàr.

O‘rtà àsrlàrdà erînlik ustàlàr pàr chà, iðàk gàzlàmà làri, jun gilàmlàri bilàn shuhràt qîzîngàn. Erîndàn sàvdîgàrlàr po‘làtdàn yasàlgàn qurîl-àslàhà, mis và kumush idishlàrni õàrid qilgànlàr.

62-rasm. Jonka

Page 77: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

77III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

63-rasm. Osiyo bozori

Sàvdî. Àràb õàlifàligi, Tàn impåriyasi và Dåhli sultîn-ligi singàri yirik màrkàzlàshgàn dàvlàtlàrning pàydî bo‘lishi sàvdîni yuqori dà rîmàd mànbàigà àylàntirdi. Uzîq Sharq-dàn O‘rtà yer dångizigà qàdàr hu dudlàrdà fàqàt kàrvîn yo‘llàri îrqàli sàvdî îlib bîrilmàgàn. Fîrs ko‘rfàzi và Qi-zil dångiz îrqàli àràb, hind, õitîy sàvdîgàrlàrining o‘nlàb kå màlàri suzgàn. Îsiyodàn fàrqlirîq, Àfrikàning iqtisîdiy qîlîqligi, undàgi uzluksiz urushlàr, qit’àning õîmàshyo, tuz, îltin, fil suyagi, ziràvîrlàr, qismàn qullàr mànbàigà àylànishigà sàbàb bo‘lgan.

Îsiyo bîzîrlàri o‘zining gàvjum và sårshîvqinligi bilàn ajralib turgàn. O‘rtà àsr bîzîrlàri ko‘pin chà sha-har darvozalari yaqinidà jîylàshgàn. Shahar ichidà kichkinà bîzîrlàr bo‘lib, ulàr ma’lum màh sulîtlàrni sîtishgà iõtisîslàshgàn. O‘rtà Îsi-yo và Erîndàgi yirik bîzîrlàr bir qànchà ràstà làrgà bo‘lingàn. Hàr bir ràstà ma’lum õildàgi mîl bilàn shug‘ul lànàdigàn sà-vdîgàrlàrni yoki turli kasb hunàrmàndlàrini birlàshtirgàn. Ilk o‘rtà àsrlàrdàyoq Bag‘dîddà, Ishbiliya (Såvilya) và G‘àrnîtà (Grànàdà – Ispàniya)dà màrdikîrlar bîzîrlàri bo‘l gàn.

Sharq bîzîrlàridà hunàrmàndchilik ustàõînàlàri, do‘kînlàri hàm jîylàshgàn. Àyrim hîllàrdà ko‘chmà bîzîrlàr hàm tàshkil qilingàn. Ungà sàyyor sàvdîgàrlàr và àtrîfdàgi qishlîqlàrning o‘z màhsulîtlàrini sîtish ehtiyoji bo‘lgàn àhîlisi to‘plàngàn.

Yaponiyaning o‘rta asr shaharlari: Nara va Xeyyan budda ibodatxonalari yaqinida, Otsu chorrahada va karvon yo‘li bo‘ylab; Xyogo, Sapai shaharlari dengiz sohilida; qal’a yaqinida esa Nagoya shahri qurilgan.

1. Xaritadan Osiyo mamlakatlarining o‘rta asrlardagi yirik shaharlarini ko‘rsating.

Page 78: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

78 III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

2. Osiyo va Yevropa shaharlarining paydo bo‘lishi hamda yuksalishida qanday umumiylik mavjud?

3. Osiyo shaharlari hayoti haqida nimalarni o‘qidingiz. Hikoya qilib bering.

18-§. O‘RTÀ ÀSRLÀRDÀ ÕRISTIÀNLIK

Dinning Yevropadà tàrqàlishi. Õristiàn dini IV àsrdàn gårmàn qàbilàlàri îràsidà ham tàrqàlà bîshlàydi. V àsrning îõiridà Frànklàr qirîli Õlîdvig õristiànlikni qàbul qilàdi. Àngliya và Irlàndiya mînàstir là ri dàn yåtishib chiqqàn sårg‘àyràt rîhiblàr Yevropaning eng chåkkà jîylàrigà ham bîrib, àhîlini õristiànlikkà o‘t kàz adilàr.

Kiyåv Rusi và Bîlgàriya Õ àsr îõirlàridà Vizàntiyadàn õristiànlikning pravîslàv màzhàbini qabul qilgan.

Õristiàn dini Yevropadà IV àsrdàn bîshlàb tàrqàl-gàn.

Cherkovning bo‘linishi. Rim impåriyasining G‘àrbiy và Sharqiy Rimgà bo‘linishi cherkovni hàm àjràlishigà îlib kåldi. Frànk qirîli ko‘màgidà 756-yilda Itàli yadà Rim pàpàlàri dàvlàti – Pàpà viloyati tàshkil tîpàdi. Vizàntiya cherkovi esà àvvàldàn dàvlàtgà bo‘ysunuvchi, Kînstàn-tinîpîl pàtriàrõi bîshqàràdigàn diniy tàshkilîtgà àylànàdi.

Sharqiy Yevropadà bîlgàrlàrni cho‘qintirishdàgi ràqîbàt õristiàn cherkovini ràsman: G‘àrbiy kàtîlik («jàhîn») và Sharqiy pravîslàv («sîf din», «chin e’ti qîd») cher-kovlàrigà bo‘linishigà îlib kåldi. XI àsr o‘rtàlà ridàn bosh-lab rim-kàtîlik và yunon-pravîslàv cherkovlàri mustàqil fàîliyat îlib bîrmîqdà. G‘àrbdà cherkov va’zlàri lîtinchà, Sharqdà esà yunîn tilidà îlib bîrilgàn. Kàtîlik cherkovi bàrchà ruhîniylàrgà uy lànishni taqiqlàsà («sålåbàt»), pra-voslavlardà fàqàt rohiblàr îilà qurmàgàn.

Cherkov và dàvlàt. Yevropadà V àsrdà bîshlàngàn yer egaligi munîsàbàtlàriga o‘tish jarayonidan cherkov hàm chetda qolmaydi. Ekinzîrlàrning uchdàn biri ibîdàtõînà

Page 79: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

79III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

và mînàstirlàr qo‘lidà to‘plànàdi. Dàvlàt sîliqlàridàn îzîd etilgàn bu yerlàrdà cherkovdàn ijàràgà yer îlgàn 100 minglàb qàràm dåhqînlàr måhnàt qilgànlàr.

Undàn tàshqàri, õristiàn cherkovi àhîlidàn ushr (hîsil-ning 1/10) sîlig‘ini undirgàn. Àhîli, shuningdåk, bîlàni cho‘ qintirganda, nikîhdàn o‘tgànidà, màrhumga ta’zi-ya màrîsimi o‘tkàzilgàndà và bîshqà udumlàr uchun ham pul to‘làgàn. Cherkovgà tushàdigàn dàrîmàdning tàlày qismi Rim pàpàsi õàzinàsigà yubîrilgàn. Ulardan tashqari, Katolik cherkovi, indulgånsiya (lîtinchà, «àfv») – gunîhlàrdàn kåchish yorliqlàrini sîtish hisîbigà hàm bîyi-gàn.

Yevropadà cherkov dàvlàtning muhim tàshkilîtigà àylà-nib, uning siyosiy và iqtisîdiy fàîliyatigà àràlàshgan, sud vàzifàsini ham bàjàrgàn. Cherkov qo‘llàgàn jàzîning eng îg‘iri intårdikt – màmlàkàtdà ibîdàt và màrîsimlàrning vàqtin chàlik taqiqlànishi bo‘lgàn.

Innîkåntiy III (1198–1216) pà pà ligi dàvridà kàtîlik cherkovi o‘z qudrati cho‘q qisigà erishadi. Papaning «Îy o‘z yog‘dusini Quyoshdàn îlgàni dåk, qirîl hîkimiyati o‘z jilîsini pàpàlikdàn îlàdi», dågàn so‘zlàri àmàldà qo‘l-lànilàdi. Rim pàpàsi går màn, frànsuz và ingliz hukm-dîrlàrini intårdikt îrqàli tàvbà-tàzàrru qildiràdi. Ahîligà o‘z hukmini o‘t kà zishdà papa rohiblarga tàyangàn.

Yevropada mînàstirlàr IV àsrdà tàshkil etilgàn. Rîhib-làr toat-ibodatdan bo‘sh paytlarida õàttîtlik bilan shug‘ul-langanlar. Ayrimlari esa mînàstir qîshidàgi màktàblàrdà bîlàlàrni o‘qitgànlàr.

Dàhriylàrgà qàrshi kuràsh. Cherkov và uning ta’limî-tigà qàrshi kishilàr yåråtiklàr (yunînchà, «dàhriylàr») dåb nîmlàngàn. Bundày kishilàr cherkovning bîyliklàri, hàshàmàtli udum màrîsimlàrigà qàrshi chiqib, sîddà cherkov g‘îyasi tàràfdîrlàri bo‘lishgàn. Yeråtiklàrgà qàrshi kuràshish uchun cherkov sudi – inkvizitsiya (lîtinchà, «qidiruv») tuzilàdi. Õristiàn cherkovi dushmànlàrini izlàb tîpish và jàzîlàsh bilàn shug‘ullàngàn inkvizitsiya pàpà

Page 80: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

80 III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

64-rasm. Autodafe

65-rasm. Papa Urban II ning

Klermon shahrida salib yurishga da’vat

etishi

Grigîriy IX (1227–1241) dàvridà o‘z qudràtining cho‘q qi si gà erish-gan.

Inkvizitsiya faoliyati Ispàniyadà, àyniqsà, kång tus îladi. Undà màh-kum etilgànlàrni gulõàndà yon di rish «àutîdàfå» (pîrtugàlchà, e’tiqîd yoki din ishi) hàm qo‘llànilàdi.

1. Yevropada xristian dini qachon tan olinib tarqala boshlagan?

2. Katolik va pravoslav cherkovlarining paydo bo‘lish sabablarini ko‘rsating.

3. O‘rtà àsrlàrdà cherkov qàndày o‘rin tutgàn?4. Indulgånsiya sàvdîsini qàndày tushundingiz?5. Inkvizitsiya nimà và u kimgà õizmàt qilgàn?

19-§. SÀLIB YURISHLÀRI

Sàlib yurishlàri. Sàlib yurishlàri – G‘àrbiy Yevro-pa fåîdàllàrining Yaqin Sharqdàgi bîsqinchilik va ta-

lonchilik urushlàri edi. Bu yurish-lar 1096–1270-yillàr oralig‘ida bo‘lib o‘tgan. Sharqdagi yerlarni egallash orqali cherkov o‘zining ta’sirini yanada kuchaytirishni maqsad qilgan.

Sharqda XI àsr îõiridà vujudga kelgan vaziyat salib yurish lari uchun qulay sharoit tug‘dirgan. Kichik Osiyo yarimoroli deyarli to‘liq sàljuqiy turklàr qo‘lida edi. Bu yerdan G‘arb mam-lakatlari ziyoratchilari Falastinning muqaddas joylariga, rivoyatlarga ko‘ra, Iso payg‘ambar dafn etilgan Quddusga boradi gan yo‘llar o‘tardi. Quddus esa

Page 81: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

81III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

de yar li besh asrdan buyon musulmonlar qo‘lida edi. Ma-halliy hukmdorlar va aholi ning ziyo ratchilarga munosabati yomon bo‘lma sa-da, XI asr oxiridan boshlangan musul-mon hukm dorlarining o‘zaro urushlari xristianlar ziyo rat-la ri ni tobora xavfli tadbirga aylantira borgan.

Vizantiya imperatori Rim papasi bilan kelishma-sa-da, xristianlar dushmanlari bilan kurashish uchun jangchilar yubo rishini so‘rab, G‘arbga murojaat qila-di. Papa Urban II 1095-yilda Fransi yaning janubidagi Klermon shahrida cherkov yig‘iniga to‘plangan minglab ruhoniylar, ritsarlar va oddiy xalq vakillari huzurida nutq so‘zlaydi. U Quddusdagi «payg‘ambar qabrini» musul-monlardan ozod etishga chaqiradi. Papa yu rishda ishtirok etganlarga ular ning gunohlari kechiri lishini, halok bo‘l-gan lar ruhining jannatga – «arshi-a’loga» tushi shini va’da qiladi. Urban II «muqaddas yer»ning boyliklari va hosil-dor ekanligini ham eslatib o‘tadi. Falastinda «sut va asal daryo bo‘lib oqishi, Quddus yerning kindigi, jànnàtmàkîn hîsildîr yerli o‘lkà» ekànligini ta’kidlàydi.

Bu so‘zlàrni õàlîyiq «Õudîning irîdàsi shu!», «Õudî-ning xîhishi shu!» kàbi hàyqiriqlàr bilàn qarshilaydilar. Ular matodan «but», ya’ni «salib»ning aksini qirqib, o‘z kiyimlariga tika boshlaydilar. Ayni shu sababli yurish qatnashchilari «salibchilar», yurishlarning o‘zi esa «salib yurishlari» nomini oladi.

Cherkov yig‘inlàri – III àsrdàn õristiàn cherkovi îliy ruhîniylàrining cherkovni nàzàriy, àmà-liy bîshqàrish muàmmîlàrini hàl etish uchun chàqiràdigàn qurultîyi.

Katolik cherkovi yurish ishtirokchilariga ayrim yengil-liklarni, jumladan, dehqonlarga qarzlaridan kechilishini, ular ning oilalari cherkov himoyasiga o‘tishini e’lon qiladi.

Salib yurishlari ishtirokchilarining maqsad va vazifalari. Deh qonlar salib yurishlarida qatnashish orqali o‘zlarining og‘ir hayo tidan qutulib, Sharqda mulkka va baxtli ha-yotga erishishga umid qilganlar. Salibchilarning ko‘pchili-

6 — Jahon tarixi 7

Page 82: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

82 III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

66-rasm. Salib yurishi ishtirokchilari

gini, asosan, ritsarlar tashkil etib, aksari boy bo‘lmagan xonadonlardan edilar. Oilaning kichik o‘g‘illari, mayorat tizimi bo‘lganidan, ya’ni meros katta o‘g‘ilga qoldirilgani sababli, ota-onalari merosining katta qismiga umid qilma-salar ham bo‘lardi.

Bu holatdagi ritsarlar o‘zlariga shon-shuhrat va boylik istab yo‘l ga chiqqanlar. Gersoglar, graflar va hatto ayrim qirollar hamda imperatorlar ham Sharqqa jo‘naydilar. Ular o‘zlariga yangi hu dudlar va fuqarolarni bo‘ysundirishni maqsad qilganlar.

Qo‘shin bilan savdogarlar ham yo‘lga chiqib, ular Sharq mollari bilan savdo qilish orqali tez boyib ketishni orzu qilganlar. Albatta, salib yurishi ishtirokchilari faqat foydani o‘ylagan desa xato bo‘ladi. Moddiy manfaat ularda «payg‘ambar qabri»ni musulmonlardan xalos etish muqaddas ish ekanligiga ishonch bilan mujassamlashgan.

1. Sàlib yurishlàri nimà? Ulàrning bo‘lish sàbàblàri-ni ko‘r sàting?

2. Katolik cherkovi salib yurishlaridan qanday maq-sadlarda foydalanishni ko‘zlagan?

Page 83: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

83III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

3. Salib yurishlari uchun Yaqin Sharqda qanday qulay sharoit yuzaga keladi?

4. Rim papasi Urban II salib yurishlari qatnashchi-lariga nimalarni va’da qiladi?

20-§. DASTLABKI SALIB YURISHLARI

Birinchi sàlib yurishi. Birinchi sàlib yurishlàrigà Fran-siya, Itàliya và Gårmàniyaning turli vilîyatlàridàn kel-gan ritsàrlàr to‘plàngàn. Ulàr yaõshi qurîllàngàn, zàrur îzuqà và pul bilàn ta’minlàngàn edilàr. Vizàntiya pîytàõti Kînstàn tinîpîldà 1096-yilning kuzidàn to‘plànà bîshlà gàn ritsàrlàrga impåràtîr Àlåksåy I vàssàllik qàsàmyodini qàbul qildirgan. Ya’ni Yaqin Sharqda tuzilajak xristian davlatlari Vizantiyaga siyo siy qaram bo‘lishi lozim edi.

Yurishlàr Suriya bilan Falastin-da salibchilarning o‘z davlatlarini tuzi shi bilàn yakunlànàdi. Ularning ichida Quddus qirolligi salibchilar-ning asosiy davlati edi. Sàlibchilàr Quddusni egallashdà birgina jîmå màsjididà 10 ming musulmînni o‘l-di ràdilàr. Yahudiylàr o‘z sinàgîgàsi (ibîdàtõînà)dà yondirib yubîrilàdi. Qirg‘in pàytidà ko‘plàb àyollàr và bîlàlàr hàm hàlîk bo‘làdi. Shaharliklàr uyigà bîstirib kirgàn ritsàr eshikkà qàlqînni îsib qo‘yar và bu uy bàrchà jihîzlàri bilàn yangi õo‘jàyingà o‘tgàn ligini ànglàtàr edi.

Sàlibchilàr Yaqin Sharqdà. Yevropadàn kålàyotgàn ritsàrlàr îqimi õristiànlàrgà istilî qilingàn hududlàrni 200 yilchà qo‘ldà sàqlàsh imkînini båràdi.

Yaqin Sharqda sàlibchilàr màhàlliy dåhqînlàrni qàràm-likkà tushi ràdilàr. Yangi õo‘jàyinlàr hosilning 1/3 qismini sîliqqà îlà bîshlàydi. Ungà qo‘shimchà tarzda àhîli qirîlgà, õristiàn cher kovigà hàm sîliq to‘làshgà màjbur

67-rasm. Arablarning ritsarlar bilan jangi

Page 84: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

84 III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

68-rasm. Salibchilarning Quddusni qamal qilishi

etilàdi. Nàtijàdà màhàlliy àhîlidà sàlibchilàrgà nisbàtàn nàfràt kuchàyib, qo‘zg‘îlînlàr ham bo‘lib turadi.

Diniy-ritsarlarning ordenlari. Falastinda tashkil etilgan diniy-ritsarlik ordenlari odatdagi rohiblar ordenlaridan tubdan farq qilgan. G‘arbda oddiy rohiblarning asosiy ishi ibodat va mehnat qilish bo‘lsa, diniy-ritsarlik ordeni a’zo-larining asosiy vazifasi urush edi.

Dastlabki diniy-ritsarlik ordeni gospitalyerlar ordeni bo‘lgan. Uni ba‘zida ioanniylar ordeni ham deyishadi. Musulmonlar Falastinni qayta egallaganidan so‘ng or-den dastlab Rodos oroliga, bir necha asr o‘tib Maltaga ko‘chib joylashadi.

Quddusga kelayotgan ziyo ratchilarni himoya qilish uchun tuzilgan ikkinchi ritsarlik ordeni dastlab tampliyerlar deb nomlangan. U Quddusdagi ritsarlar joylashgan tepalik nomi bilan atalgan.

Tampliyerlar xayriya va in’omlar olishdan tashqari, sudxo‘rlik bilan ham shug‘ullangan. Yevropada ularning boyliklari haqida afsonalar to‘qilgan.

Page 85: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

85III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

Uchinchi yirik diniy-ritsarlik ordeni Muqaddas Bibi Maryamga bag‘ishlangan. Undagi ko‘pchilik ritsarlar Ger-maniyadan bo‘lgani uchun, uni Nemis (lotincha Tevton) ordeni deyishgan.

Ikkinchi va uchinchi salib yurishlari. Musulmon hukm-dorlari Sharq va Janub tomondan salibchilarni siqib kel moqda edi. Ularga qarshi kurashish uchun Yevropa feodallari ikkinchi salib yurishini uyushtirdilar. Ikkinchi salib yurishi XII asr o‘rtalarida bo‘lgan. Fransiya qiroli o‘z qo‘shini bilan ishtirok etgan bu yurishlar muvaffaqi-yatsiz tugagan.

Musulmonlar tez orada kuchli davlat tuzadi. Misr sultîni Sàlîhiddin Àyubiy 1187-yilda sàlibchilàrdàn Qud-dusni tîrtib îlàdi. Bu vîqåà Yevropadà 3-sàlib yurishlàri (1189–1192) tàshkil qilinishigà îlib kålàdi. Àmmî gårmàn impåràtîri, Fransiya qirîli và Àngliya qirîli ishtirokidagi bu yurishlàr hàm muvàffàqiyatsiz tugaydi.

1. Nima sababdan Vizantiya imperatori Aleksey I salibchi-ritsarlardan qasamyod talab qilgan?

2. Xaritadan birinchi salib yurishi ishtirokchilari Yaqin Sharqda asos solgan davlatlarni ko‘rsating.

69-rasm.Gospitalyer

70-rasm.Tampliyer

71-rasm.Tevton ritsari

Page 86: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

86 III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

3. Diniy-ritsarlarning ordenlari nima maqsadda tu-zilgan?

4. Nima sababdan istilo qilingan hududlar aho-lisi salibchilarga nisbatan dushman kayfiyatida bo‘lgan?

5. Uchinchi salib yurishi sabablarini so‘zlab bering.

21-§. KEYINGI SALIB YURISHLARI

To‘rtinchi sàlib yurishlàri (1202–1204). XII àsr îõi ridà pàpà Innîkåntiy III yangi sàlib yurishlàrini tàshkil etishgà kirishàdi.

Sàlibchilàr qo‘shinni Vånåtsi-ya bilàn dångiz îrqàli kemalarda Fàlàstingà îlib o‘tishga kålishib, 85 ming kumush màrkà pul to‘ làshni zimmàlàrigà îlà dilàr. Kålishilgàn pulning dåyarli 1/3 qismini to‘lày îlmàgàn sàlibchilàr yurish làr bîsh-lànishidà nîq Vå nå t siyaning sàvdîdà-gi asosiy ràqibi Vizàntiyagà qàrshi urush bîsh làshgà màjbur bo‘làdi. Urush boshlash uchun esa ukàsi tîmînidàn tàõtdàn tushirilib, ko‘zi-gà mil tîrtilgàn Isààk II Àngålgà tîj-u tàõtni qày tàrish bahona bo‘la-di.

To‘rtinchi salib yurishi qatnash-chilari hisoblangan ritsarlar qo‘shini

Konstantinopol devorlari ostiga kelib tushadi va 1204-yil-da shaharga hujum boshlaydi. Yigirma minglik qo‘shin yarim million aholisi bo‘lgan shaharni egallashga muvaffaq bo‘ladi. Konstantinopol asos solinganidan buyon ilk bor dushman o‘ljasiga aylanadi.

72-rasm. Salibchilarning Venetsiya savdogarlari

bilan uchrashuvi

Page 87: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

87III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

Lotin imperiyasi (1204–1261). Lotinlar (vizantiyaliklar sa libchilarni shunday nomlaganlar) Vizantiya xarobalarida Lotin impe riyasi deb atalgan davlat tuziladi.

Lotinlar (salibchi ritsarlar) bosib olingan hu dud larda o‘z tartiblar-ini o‘rnata boshlaydilar. Bu dav-latda ham G‘arbiy Yevropadagi kabi ritsarlar qasrlari qad ko‘taradi. Kons tantinopol patriarxi taxtini ka-tolik ruhoniysi egallaydi, dehqon-lar ritsarlarga shaxsiy qaramlikka tushadilar. Vizantiyani zabt etgan ritsarlarning ko‘pchiligi tez orada vataniga qaytib ketadi. Lotin imperiyasida qolgan ritsarlar hokimiyatni faqat o‘zlarining temir intizomi va uyushgan-ligi bilan ushlab turadi.

Ammo mahalliy yunonlarning mardonavor qarshiligi tu-fayli lotinlar Vizantiya yerlarini to‘liq bo‘ysundira olmay-dilar. Lotin imperiyasi ning o‘zi ham tez orada bir necha mayda knyazliklarga bo‘linib ketadi.

Vizantiyaning tiklanishi. Vizantiyaliklarning lotinlarni tez orada haydab yuborishga bo‘lgan umidlari zoye ketmagan. Bo‘y sundirilgan aholi salibchilarni yoqtirmaganlar, lotinlar esa o‘zaro kelisha olish magan.

Kunlardan birida nikeyaliklar harbiy bo‘linmasi lo-tinlarni «qo‘r qitish» uchun Konstantinopolga keladi. Ayni paytda lotinlar qo‘shini nikeyaliklarga qarshi dengizdan hujum qilishga ketgan va sha har ni himoyasiz qoldirgan edilar. Konstantinopol yunonlari nikeyaliklar qo‘shini yaqinlashganini eshitib, ularga shahar darvozasini ochib beradilar. Ular ning yordami bilan nikeyaliklar shaharga ki rib, poy taxtni osongina egallaydilar. Tez orada ortga qaytgan lotinlar shahar qo‘ldan ketganiga guvoh bo‘ladilar. Nikeyaliklar bilan jangda mag‘ lubiyatga uchragan lotinlarga kemalarga o‘tirib, Yevropaga qaytishdan boshqa chora qol-maydi. Nikeya impe ra tori Mixail VIII Paleolog 1261-yil-ning 15-avgustida Konstantinopolga tantanali kirib keladi.

73-rasm. Salibchilarning Konstantinopolga kirib

kelishi

Page 88: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

88 III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

Shu tariqa Vizantiya imperiyasi tiklanadi. Endi Vizantiya dunyoning qudratli mam la katidan unchalik katta bo‘lma-gan yunon davlatiga aylanadi.

Sàlib yurishlàrining tugàshi và oqibatlari. So‘nggi sàlib yurishlàri Yaqin Sharqdàgi vàziyatni o‘zgàrtirà îlmàydi. Fransiya qirîli Lyudîvik IX ning 1269–1270-yillàrdàgi sakkizinchi sàlib yurishlàri so‘ng gisi bo‘làdi. Ko‘p o‘tmay sàlibchilàr ning Sharqdàgi mulklàri birin-kåtin musulmînlàr qo‘ligà qàytàdi.

Sàlib yurishlàri to‘xtatilishining àsîsiy sàbàbi XIII àsr-ning îõi ridàn G‘àrbiy Yevropa màmlàkàtlàridà bîshlàngàn o‘zgàrishlàr bo‘ladi. Ishlàb chiqàrish kuchlari o‘sàdi. O‘r-mînlàr kåsilib, ekinzîrlàrgà àylàntirilà bîshlàydi. Qishlîq àhîlisining yersiz bir qismi tîbîrà yuksàlàyotgàn sha-harlàrgà kåtàdi. Qirîl hî kimiyatining kuchàya boshlashi và màmlàkàtni màrkàzlàshtirish siyosàti ritsàrlàrgà qirîl qo‘shinidà xizmàt qilish imkînini yara tadi. Sàvdîgàrlàr tinch yo‘l bilàn sàvdî-sîtiq îlib bîrishning àfzàlligigà yanà bir bîr ishînch hosil qiladilàr.

Sàlib yurishlàri o‘zining asosiy, ya’ni Sharqdà kuchli õristiàn dàvlàtini yaràtish maqsadigà erishà îlmàydi. Undà qàtnàshgàn 100 minglàb kishilàr hàlîk bo‘lib, kàttà mîli-yaviy zarar ko‘riladi.

Låkin Sharqning yuksàk màdàniyati bilàn tànishish Yevropa fåîdàllàri turmush tàrzini kåskin o‘zgàrtiradi. Yevropa màmlàkàtlàridà sîliqlàrni màhsulît bilàn emàs, pul bilàn îlish o‘sib bîràdi. Àyrim fåîdàllàr qàràm dåh-qînlàrini to‘lîv evàzigà îzîdlikkà chiqàrà bîshlàydilàr.

1. Sizningcha, 4-salib yurishining avvalgilardan farqi nimada?

2. Nima sababdan salibchilar Vizantiyada tuzgan Lotin imperiyasi uzoq yashamadi?

3. So‘nggi salib yurishlari va umuman, bu urushlarning o‘z maqsadiga yeta olmagani sa-bablarini ayting.

4. Salib yurishlari Yevropa va Osiyo uchun qanday natija hamda oqibatlarga olib kelgan?

Page 89: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

89III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA

IV BÎB. YEVROPADÀ MÀRKÀZLÀSHGÀN DÀVLÀTLÀRNING

TÀSHKIL TÎPISHI

22-§. FRANSIYADÀ MÀRKÀZLÀSHGAN DAVLATNING TASHKIL TOPISHI

Qirol hokimiyati. Avvalgi G‘arbiy Frank qirolligi bir-bi ridan mustaqil katta-kichik o‘n lab knyazliklarga bo‘linib ketadi. Knyazliklar me-rosga qoldirilganida yana bo‘linar, sulolaviy nikohlar natijasida qo‘l dan qo‘lga o‘tardi. Qirolning shaxsiy yer-mulklari (domeni) shimolda Parijdan – janubda Orleanga qadar joylashgan edi. Normandiya, Burgundiya, Bretan, Akvitani-ya gersoglarining har biri qirolga nisbatan ko‘proq hudud va aholiga ega edilar. Qirol domenida esa unga bo‘ysun-magan feodallar mustahkam qal’alar qurib joyla shib olgan edilar.

Domen (lotincha, dominium – mulk) – qirol, ger-sog, graf va baronlarning qaram dehqonlar mehnati bilan ishlanadigan yer-mulklari.

Qirol Lyudovik VI XII asr boshlaridan o‘z dome-nida tartib o‘rnatishga harakat qila boshlaydi. Qirol o‘zboshimcha baronlar qal’alarini buzib, ularni bo‘ysundi-radi. U Burj va Sans shaharlarini o‘z yer-mulkiga qo‘shib oladi. Lyudovik VI ning omadi yurishib o‘g‘lini Akvitaniya gersogining yagona merosxo‘riga uylantirishi qirollik yerla-rini yanada kengaytiradi.

Vilîyatlàr î‘rtàsidà måhnàt tàqsimîti. Fransiyadà Õ–ÕI àsrlàrdà qishlîq õo‘jàligining, hunàrmàndchilik và sàvdî-

74-rasm. Normandiyadagi d’E qal’asi

Page 90: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

90 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

ning o‘sishi bîshlànàdi. XII àsrdàn boshlab yangi o‘zlàsh-tirilgàn yerlàrdà dåhqînlàr qàràmligi båkîr qilinib, sîliq-làrning bir qismi pul bilàn to‘lànàdigàn bo‘làdi. Nàtijàdà dåhqînlàr yetishtirgàn màh sulîtlàrining ma’lum qismini bîzîrgà sîtish uchun chiqàràdi. Fransiyadà fåîdàllàr o‘z yerlàrini dåhqînlàrgà mårîsiy ijàràgà bårà bîshlàydilàr. Bu tàdbir dåhqînning yergà munîsàbàtini ijobiy tomonga o‘z gàrtiràdi.

Vilîyatlàr îràsidà måhnàt tàqsimîti boshlanib, Nîr-màn diya – tåmir, tuz ishlàb chiqàrish, ît và qîràmîl yetish tirishgà; Shàmpàn và Burgundiya – vinîchilik, zig‘ir tîlàsidan surp to‘qishga; Flandriya jundàn matolàr ishlab chiqarishga iõtisîslàshib boradi. Savdogarlar bu mahsu-lotlarni Shampan yarmarkasiga olib borardi va ushbu mahsulotlar butun mamlakatga tarqalardi. Parij Fransi-yaning eng katta hunarmandchilik va savdo-sotiq markazi bo‘lib qoldi. Mehnat taqsimotining o‘sib borishi sababli viloyatlarning o‘z holicha yashashi tugadi. Savdo-so-tiq ularni bir-biriga bog‘lab qo‘ydi. Vilî yatlàr îràsidàgi iqtisîdiy àlîqàlàrni rivîjlàntirish ehtiyojlàri fåîdàl tàrqîq-likni tugàtishni tàqîzî etàrdi.

Viloyatlar o‘rtasidagi mehnat taqsimoti har bir viloyatning ishlab chiqarishning u yoki bu sohasiga ixtisosla shuvidir.

Màmlàkàtni birlàshtirish uchun kuràsh. Shaharlàr yuksàlishi bilàn yangi ijtimîiy tàbàqà – shaharliklàr soni ko‘ paya boradi. Shaharliklàr tàbàqàsi esà fåîdàllàr o‘zbî-shimchàligini chåklàydigàn kuchli qirîl hîkimiyati tàràfdîri edi. Qirolni, shuningdek, mayda va o‘rta feodallar ham qo‘l lagan. Ular kuchli qirol hokimiyati o‘zlarini graflar, gersoglar tazyiqidan xalos etishiga umid bog‘laganlar. Ush-bu vaziyatda markazlashtirish jarayoniga faqat yirik diniy va dunyoviy feodallargina qarshi bo‘lishgan.

Fransiya qiroli Filiðp II Àngliya qirîli Iîànn bilàn ing liz làrning Nîrmàndiyadàgi mulklàri uchun kuràsh bîsh-

Page 91: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

91IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

làydi. «Ingliz tîjining màrvàridi» hisîblàngàn Nîrmàndi-ya XIII asr boshlarida qaytarib îlinàdi. Tåz îràdà qirîl mulklàrigà màmlàkàt jànubidàgi Tuluzà gràfligi hàm qàytàrilàdi. Nàtijàdà qirîl Fransiyadàgi eng kuchli fåîdàl-gà àylànàdi. Qirîl mulklàrining kångàyishi umumdàvlàt bîshqàruv tàshki lîtlàri: Qirîl kångàshi, Îliy sud và Mîliya bîshqàrmàsi ning tuzilishi bilàn yakunlànadi. Lyu-dîvik IX qirîl yerlàridàgi fåîdàl urushlàrini taqiqlàydi. Qirîl zàrb ettirgàn îltin và kumush tàngàlàr Fransiyaning bàrchà vilîyatlàridà o‘tishi huquqi bålgilànàdi. Nàtijàdà mamlakatda gårsîg và gràflàr zàrb etàdigàn 40 õil pul àstà-såkin surib qo‘yilàdi. Bu tadbir savdo-sotiqni ham yuksaltiradi.

Shu tariqa Fransiya markazlashgan davlatga aylandi. Qirol hokimiyati mamlakatning butun hududini o‘ziga bo‘y sundirdi.

Markazlashgan qirol hokimiyati – mamlakat barcha hududining yagona qirol hokimiyatiga itoat etishi.

1. Qaysi tadbir dåhqînning yergà munîsàbàtini ijobiy tomonga o‘zgàrtiràdi?

2. Mamlakat markazlashtirilishidan manfaatdor toifa larni ko‘rsating.

3. Viloyatlar o‘rtasidagi mehnat taqsimoti va ixtisos-lashish nimalarni taqozo etgan?

23-§. GENERAL SHTATLAR

Filiðp IV va Papa. Fransiyani markazlashtirishni davom ettirgan Filiðp IV (1285–1314) o‘z qirolligining boshlarida Shampan grafligi, Lion shahri va viloyatini qirol domeni-ga qo‘shib oladi. Uning keyingi harakatlari mamlakatning shimolidagi yirik savdo-hunarmandchilik shaharlarini bir-lashtirgan Fland riya ni egallashga qaratiladi.

Yevropa hukmdorlaridan Filiðp IV birinchi bo‘lib kat-ta yer-mulk larga egalik qilayotgan cher kovdan soliq talab qiladi.

Page 92: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

92 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

Rim papasi Bonifatsiy VIII (1294–1303) ruhoniylarga Fransiya qiroliga soliq to‘lashni man etish-dan tashqari, Filiðp IV dan Flan-driyaga qarshi urushni to‘xtatishini talab qiladi. Fransiya qirolining Papa xohish-irodasiga bo‘ysunma-ganligiga javoban Boni fatsiy VIII Filiðp IV ning cher kovdan xoliligini

tantanali e’lon qi lish uchun tayyorgarlikka ki rishadi.General shtatlar. Bunga javoban Fransiya qiroli

1302-yilda uch toifa vakillari: ruhoniylar, dvoryanlar va shaharliklarni chaqirib, ularga papa bilan mojaroni muhokama qilishni taklif etadi. Fransiyada birinchi va ik-kinchi toifalar soliq to‘lamagan, uchinchi toifadan asosan boy shaharliklar chaqirilgan.

General shtatlar (yalpi toifalar) – Fransiyadagi oliy tabaqaviy-vakillik muassasasi.Dvîryanlàr (nîmdîr zîdàgînlar) – fåîdàllàr tîifà-sining imtiyozli qismi. Imtiyozlàr mårîsiy bo‘lgàn.

Keng jamoatchilik ko‘magiga tayangan Filiðp IV pa-paga qarshi hara katni boshlab, to‘liq g‘alaba qozonadi. Fransiya arxiyepiskopi papalikka saylanadi. Uning davrida papa qarorgohi Rimdan Fransiya ning janubi – Avinon shahriga ko‘chib o‘tishiga qaror qilinadi. Avinon fransuz qiroli mulkiga kirmasa-da, albatta, uning bu yerdagi ta’siri katta edi. Papalarning Rimga qaytishi uchun qariyb 70 yil kerak bo‘ldi. Bu yillar (1309–1377) Rim cherkovi tari xida «papalar ning Avinon tutquni» nomini oladi.

Filiðp IV boshlagan «tampliyerlar ishi» ham Yev-ropada katta shov-shuvga sabab bo‘ladi. 1307-yilda or-denning ko‘pchilik a’zo lari va buyuk magistri qamoqqa olinadi. Ordenning bitmas-tuganmas boyliklari haqidagi mish-mishlar ularning boshiga balo bo‘ladi. «Avinon papa»sidan rozilik olib, tampliyerlarning mol-mulklari musodara qilina boshlanadi. Ko‘plari qiynoqqa solinib,

75-rasm. Avinondagi papa qarorgohi

Page 93: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

93IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

gul xanlarga tashlanadi. Buyuk magistr 1314-yilda o‘limga mahkum etiladi.

Shu tàriqà XIV àsrdà Fransiyadà tîifàviy mînàrõiya, ya’ni tîifà vàkillàri yig‘inigà tayanàdigàn, màrkàzlàshgàn dàvlàt shàkl lànà bîshlàdi.

1. Qirol Filipp va Rim papasi o‘rtasidagi mojaro sabablarini ayting.

2. Nomdor zodagonlar toifasi haqida nimalarni bilasiz? O‘rta asrlarda mamlaktaimizdagi ushbu tabaqa qanday nomlangan?

3. Keng tarkibdagi General shtatlarni chaqirishdan maqsad nima bo‘lgan?

4. Filipp IV uchun «tampliyerlar ishi» nega kerak edi?

24-§. YUZ YILLIK URUSHNINGBOSHLANISHI VA UNING

DASTLABKI DAVRI

Yuz yillik urush và uning sà-bàblàri. Àng liya và Fransiya o‘rtà-sidà XIV àsrning 30-yillàrida bîsh-làngàn urush làr tànàffuslàr bilàn yuz yildàn îrtiq dàvîm etib, tà-ri õdà «yuz yillik urush» nîmini (1337–1453) îlgàn.

Filiðp IV ning o‘limidàn so‘ng tàõtgà da’vîgàr erkàk zurriyot qol-maydi. X asrdan buyon davom etayotgan Kapetinglar vorisi deb Valualar oilasi tan olinadi. Ammo inglizlar qiroli Edu ard III, Fi liðp IV ning qizidan nabirasi, o‘zini har qanday valualardan taxtga haqliroq deb e’lon qiladi.

Vorislik haqidagi bahs qurol yordamida yechila boshla-nadi. Fransiya qiroli 1337-yilda inglizlarning mamlakatning ja nubidagi Àkvitàniya yerlarini o‘z tasarrufiga olganini e’lon qiladi. Bunga javoban Eduard III Fransiyaga qarshi urush bosh laydi.

76-rasm. Yuz yillik urush jangchilari

Page 94: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

94 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

77-rasm. Puateyaqinidagi jang

Urushning bîrishi. Angliya va Fransiya urushi tez orada umumyevropa mojarosiga aylanadi. Yevropaning barcha hududlaridan ritsarlar kelib yo ing lizlar, yo fransuzlar xiz-

matiga o‘ta boshlaydilar. Inglizlàr Fransiya dångiz flîtini 1340-yilda yångib, quruqlikdà hujumga o‘tadi-lar. Dàstlàbki yirik jàng 1346-yilda Kråsi yaqinidà bo‘lib, undà fran-siyaliklàr qo‘shini màg‘lubiyatgà uchràydi. Ingliz qo‘ shinlàrining in-tizîmi, sîn jihàtidàn us tun bo‘li-shi, puõtà tày yorgàrligi Àng liya ustunli gini ta’minlàydi. Erkin dåh-qînlàrdàn tuzilgàn kàmînchilàr

bo‘linmàsi hàm g‘àlàbà îmil làridàn biri bo‘làdi. Inglizlàr qo‘shini qiroldan maosh olgan hàrbiy bîsh liqlàr buyrug‘ini so‘zsiz bàjàrgàn. Fransiya qo‘shini àlîhidà ritsàrlik bo‘lin-màlàridàn tàshkil tîpgàn bo‘lib, hàr bir ritsàr mustàqil hàràkàt qilgàn. Qo‘shindà yagona bîshqàruv và hàrbiy intizîm bo‘lmàgàn.

1356-yilda Fransiyaning son jihatidan ikki ba ravar katta qo‘shini – Angliya shahzodasi Eduard bo‘linmasini ta’qib etib, unga Puate yaqinida yetib oladi.

Eduard, agar fransuzlar uni qo‘shini bilan o‘tkazib yuborishsa, barcha o‘lja va asirlarni, qo‘lga kiritgan qal’a va qasrlarini be rishga tayyorli gini bildiradi. Lekin Fransiya qiroli shahzodaning o‘z a’yonlari bilan asirlikka tushishga rozi bo‘lishini talab qiladi. Natijada Eduard jang qilishdan boshqa chora qolmaganiga ishonch hosil qiladi.

Jang davomida fransuzlarning birikmay harakat qi-lishi eng sara ritsarlarning halokatiga sabab bo‘ladi. Fransiya qiroli Ioann Saxiy va o‘g‘li Filiðp asirga tu-shadi.

Jàkåriya qo‘zg‘îlîni. Yuz yillik urush dàvîmidà sîliqlàrdàn ko‘proq dåhqînlàr àziyat chåkkànlàr. Àmmî õo‘jàyinlàr «Sîddà Jàkning yålkàsi kång, u hàmmà îg‘irlik-ni ko‘tàràdi!» dåyishgàn. Îddiy dåhqîngà nisbàtàn ish-

Page 95: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

95IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

làtilàdigàn làqàb «Jàk» kåyinchàlik qo‘zg‘îlînning nîmigà àylànàdi.

Fransiyaning Bîvå îkrugidà 1358-yil mày îyidà bîsh-làngàn dåhqînlàr qo‘zg‘îlîni tàriõdà «Jàkåriya» nîmini îlàdi. Qo‘shni vilîyatlàrgà hàm tàrqàlgàn qo‘zg‘îlîndà yuz mingga yaqin kishi qàtnàshgàn. Qo‘zg‘olonchilar-ning shiori «barcha zodagonlarni bitta ham qoldirmay qirib tashlash» edi. Bunga ularning dehqonlarga o‘tkazgan og‘ir zulmi sabab bo‘lgan. Qo‘zg‘îlînchilàr fåîdàllar qàl’àlàrini tàlàb, sîliq hujjàtlàrini, ro‘yxàtlàrini yondirib yubîràdilàr. Ko‘p o‘tmày fåîdàllàr birlàshib Gilîm Kàl bîshchiligidàgi qo‘zg‘îlînni bîstiràdi. Qo‘zg‘olonning yana takrorlanishi-dan qo‘rqqan feodallar dehqonlarni to‘lov evaziga qaram-likdan ozod etishni tez latadilar.

1. Yuz yillik urushning asosiy sabablari nimada bo‘lgan?

2. Nima sababdan urushning dastlabki davrida Fransiya qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchragan?

3. Xaritadan dastlabki bosqichda janglar bo‘lgan joylarni ko‘rsating.

4. Jakeriya qo‘zg‘olonining sabablari va ahamiyatini so‘zlab bering.

25-§. FRANSIYADA MUTLAQ MONARXIYA

Yuz yillik urushning dàvîmi. 1360-yilda Àngliya Fransi yagà tàklif etgàn tinchlik sulhi bo‘yichà màmlàkàt hududlàrining 1/3 qismi inglizlàrgà o‘tàdi. Fransiya qirîli Kàrl V hàrbiy islîhîtlàr o‘tkàzib, kuchli flît và to‘pchilàr qo‘shini tuzish -gà kiri shàdi. Yagona qo‘mîndînlik jîriy etilib, uning vàkîlàtlàri kångàytirilàdi. Ushbu làvîzimgà tàyinlàngàn Dyugåklàn yirik jànglàrgà kirmàsdàn kichik jànglàr

78-rasm. Karl V Dono

Page 96: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

96 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

79-rasm. Janna d’Ark Karl VII ning toj kiyish marosimida

îrqàli dåyarli bàrchà hududlàrini inglizlàrdàn îzîd qilàdi. Låkin urushdàgi g‘àlàbàlàr uzîqqà cho‘ zilmàydi.

Qirîl sàrîyidàgi kålishmîvchiliklàrdàn fîydàlàngàn ing-liz làr 1415-yilning kuzidà Nîrmàndiyagà qo‘shin tushiràdi. Àzånkur jàngidà yanà frànsuzlàr qo‘shini tîr-mîr etilàdi. Màmlàkàtning yarmi Àngliya qo‘ligà o‘tib, cherkov va ruhîniylàr ingliz qirîlini tàn îlishadi. Burgundiya gersogi hàm inglizlàr tîmînigà o‘tàdi. Uning ko‘màgidà inglizlàr Pàrijni egallaydi.

Ko‘p o‘tmay, 1420-yilda tuzilgan sulh shàrtnîmàsi-da Àngliya qi rîlining Fransiya malikasidan tug‘ilajak o‘g‘li bir làshgàn Àngliya và Fransiyaning qirîli bo‘li-shi ko‘rsàtilàdi. Fransiya qirîlining o‘g‘li hokimiyatdan mahrum etiladi. Ayni paytdan yuz yillik urushning õu-susiyati o‘zgàrib, ingliz qo‘ shinlàrigà qàrshi îddiy õàlq ko‘tàrilàdi.

Îrlåàn qizi. Ingliz qo‘shinlàri Îrlåàngà hàl qiluvchi hujumgà tàyyorgàrlik ko‘rayotgàn bir pàytdà Kàrl huzurigà 16 yoshli îddiy dåhqîn qizi Jànnà d’Àrk kålib, uni fran-suzlàr g‘àlàbàsi muqàrràr ekànligigà ishîntiràdi. Jànnàgà ritsàrlàr qo‘shini bårilib, Îrlåànni îzîd qilish uchun yo‘llàngàn qo‘shin tàrkibigà kiri tilàdi. Bir nåchà kun dà-vîmidà inglizlàr qurgàn iståhkîmlàr yanchib tàshlànib,

shahar qàmàldàn îzîd qilinàdi. Bu vîqåàdàn so‘ng Jànnàni «Îrlåàn qizi» dåb àtày bîshlàydilàr. Jànnà-ning qàh ràmînligidàn ilhîmlàngàn fransuzlàr bàrchà hududlàrdà bîsqin-chilàrgà qàrshi urush bîshlàydilàr.

Råymsdà – Fransiya qirîllàri ning àn’ànàviy tîj kiyadigàn shàhridà Kàrl ning tîj kiyish imkîniyati pàydî bo‘làdi. Kàrl VII (1422–1461) Fran-siya qirîli bo‘lgàch, uning màmlàkàt và Yevropadàgi nufuzi kåskin îshàdi.

Jànnà d’Àrkning shuhràti îshib bîri shi qirîl sàrîyi à’yonlàrining hà sàdini kuchaytiradi. 1430-yil-

Page 97: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

97IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

7 — Jahon tarixi 7

da Kom pån qàl’àsi uchun jànglàrdà Jànnà bur gund-làr tîmînidàn àsirgà îlinib, ing lizlàrgà tîpshirilàdi. Fransiya qirîli qàhràmîn qizni qutqàrishgà urinib hàm ko‘rmàydi. Cher kov sudi Jànnàni o‘limgà hukm etib, 1431-yilning 30-màyidà Ruàn shàhri màydînidà gulõàndà yondiràdi.

Urushning yakunlàri. Jànnàning qàh ràmînligi fransuz-làrning vàtànpàrvàrlik tuyg‘usini kuchàytirib, îzîdlik urushidà kåskin burilish yasàydi. Inglizlàrning kåtmà-kåt màg‘lubiyatlàri 1453-yildà sulh tuzilishi bilàn tugàydi. Ulàr iõtiyo ridà fàqàt Kàlå pîrti qîlàdi.

G‘àlàbà qirîl hîkimiyatining kuchàyishigà îlib kåladi. Qi rîl ning muntàzàm qo‘shini tuzilà bîshlàydi. Sîliqlàr ning mun tàzàm yig‘ilishi îrqàli dàvlàt dàrîmàdlàri îshadi.

Màrkàzlàshtirish yakunlàri. Kàrl VII uning o‘g‘li Lyu-dîvik XI (1461–1483) o‘z siyosàtini Bråtàn và Ànju ger-soglàrini bo‘ysun dirishdàn bîshlàydi. Bunga javoban yirik fåîdàllàr «Jàmiyat bàõt-sàîdàti ittifîqi»ni tuzàdilàr. Uning ràhbàri Kàrl Burgundskiygà qàrshi Lyudîvik muvaffaqiyatli kurash olib borib, Burgundiyaning g‘àrbiy qismini Fransi-yagà qo‘shib îladi.

Fransiyaning jànubidàgi Prîvàns vilîyati Màrsål pîrti bilàn 1481-yilda qirîl hukmigà o‘tàdi. Lyudîvikning vîrisi Kàrl VIII ning 1491-yilda Bråtàn gårsîgining qizi Ànnàgà uylànishi bilàn Fransiyaning màrkàz làshuvi yakunlànàdi.

XV asr oxiriga kelib butun Fransiya yaxlit markaziy hokimiyatga bo‘ysundirildi.

1. Õàritàdàn Fransiyaning XI–XIV àsrlàrdàgi hu-dudlàrini tîpib ko‘rsàting.

2. Fransiyaning XV àsrdà XI àsrdàgigà nisbàtàn kuchli màm làkàt ekànligini misollar asosida tàs-diqlàb båring.

3. 1420-yildagi shàrtnîmà Fransiyagà qàndày o‘zgà-rishlàr îlib kålgàn?

4. Õàlq îzîdlik hàràkàti và Jànnà d’Àrkning yuz yil lik urushdàgi o‘rnini bàhîlàng.

Page 98: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

98 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

80-rasm. Gastings jangi

26-§. ANGLIYADA MARKAZLASHGAN DAVLATNING TASHKIL TOPISHI

Nîrmàndlàr istilîsi. Angliyada qirîl hîkimiyatining zàif-lashuvi uni dàniyaliklàrning tàlînchilik màydînigà àylàn-tiràdi. Angl-sàks làr bunga qàrshi XI àsrning 40-yillàridà qo‘z g‘îlîn ko‘ tàrgànidà, ulàrgà Fransiya ning shimîlidàgi Nîr màndiya gersogi yordamga keladi. Ammo ko‘p o‘tmày bu ko‘màk båg‘àràz bo‘lmàgàni tàsdiqlànàdi.

Nîrmàndiya gersogi Vilgålm qo‘shinlàri 1066-yilda Àng -li yagà kålib tushàdi. Gàstings jàngidà nîrmàndlàrning îtliq ritsàrlàri inglizlàr piyodà qo‘shinini qurshàb îlàdi. Àngliya qirîli Gàrîld và uning qo‘shini tångsiz jàngdà hàlîk bo‘-làdi. Nîrmàndiya gersogi qirîllik tàõtini egàllàb, Vilgålm I nîmini îlàdi.

Fåîdàl jàmiyatining uzil-kåsil o‘rnàtilishi. Vilgålm mà-hàlliy fåîdàllàr – angl-sakslar yerlàrini tîrtib îlib, o‘z ri tsàrlàrigà bo‘lib båràdi. Ayni paytda kichik và o‘rtà yer egàlàri o‘z mulklàrini sàqlàb qîlishadi. Màmlàkàtni itîàtdà sàqlàsh uchun kuchli qirîl hokimiyati zàrur edi. Vilgelm0I

Page 99: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

99IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

barcha yirik yer egalàrini qirîlgà sîdiqlikkà qàsàmyod qildiràdi.

Qirîlning eng yirik mulkdîr bo‘lishi, bàrînlàrgà esà yer-mulklàri ning turli vilîyatlàrdàn tàqdim etilishi Fran-siya dàgi kàbi mustàqil gràf liklàrning tàshkil tîpishigà to‘s-qin lik qilàdi. Nîrmàndlàr istilîsi nàtijàsidà Àngliya dåh-qînlàrigà zulm o‘tkàzish kuchàyadi.

O‘z hokimiyatini mustàhkàmlàsh màqsàdidà nîrmàndlàr Àngliya bo‘ylàb ko‘plàb qàl’àlàr qurdirgàn. Ulàrdàn eng màshhuri Lîndîndàgi Tàuer bo‘lib, u hozirgacha mavjud. Àngl-sàkslàrning dîimiy qo‘zg‘îlîn ko‘tàrish õàvfi bàrîn-làrning qirîl tåvàràgidà yanàdà jiðslàshuvigà îlib kålàdi. Istilî qilingàn màmlàkàt iqtisodiy imkîniyatlàrini bilish màqsàdidà Vilgålm Yevropadà ilk màrîtàbà 1086-yili yer-mulk và àhîli ro‘yõàtini o‘tkàzadi. Ro‘yõàtgà îluvchilàr sàvîllàrigà fàqàt hàqiqàtni aytib jàvîb bårish hàqidà qàsàmyod qildirilishi õàlq îràsidà ro‘yõàt vàràqàlàrining «Dàh shàtli sud kitîbi» nîmini îlishigà sàbàb bo‘làdi.

Bàrînlàrning àhîligà zulmini chåklàsh uchun gràflik-làrdàgi àngl-sàks màhàlliy sudlàri sàqlàb qîlinàdi. Màm-làkàt gràfliklàrgà bo‘linib, ulàrning hàr birigà qirîl vàkili – shårif tàyinlànàdi.

XII–XIII àsrlàrdàn boshlab Angliyada dåhqînlàr kuràshi kuchà yadi. Ulàrning bir qismi o‘z õo‘jàyin-làridàn qîchib o‘r mînlàrdà yashàydi. Qîchîqlàr birlàshib fåîdàllàr, yåpis kîplàr, àmàldîrlàr, qirîl sudyalàrigà hu-jumlàr uyushtiradi. Ulàrni àhîli qo‘llàb-quvvàtlàydi. XIV

81-rasm. London. Tauer

qal’asi

Page 100: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

100 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

82-rasm. Robin Gud

àsrdà õàlq îg‘zàki ijîdining såvimli qàhràmînigà àylàngàn Rîbin Gud siymosi ana shu bîylàrning dushmàni, ezilgàn måhnàtkàsh õàlqning himî yachisi sifàtidà tàsvirlànàdi.

Gånriõ II qirîlligi davri (1154–1189)da Àngliyadà mîliya và hàrbiy islîhîtlàr o‘tkàzildi. Baronlarga har-biy xizmat o‘rnigà õàzi nàgà «qàlqîn puli» sîlig‘i to‘làshigà ruõsàt båril-di. Bu qirîlga muntàzàm yollànmà qo‘shin tuzish imkînini berdi.

«Buyuk îzîdlik õàrtiyasi». III Salib yurishi ishtirokchisi Richard I Sheryurakning ukasi Iîànn qirîlligi davridà (1199–1216) qo‘z g‘olonlar avj olgan. O‘z kuchigà ishîn gàn qirîl gunîhkîr hi sîblàngàn bàrîn-

làrning mulklàrini tîrtib îlgàn, vàssàllàridàn kàttà to‘ lîvlàr tà làb etgàn. Nàtijàdà bu siyo sat barchani qirîlgà qàrshi qilib qo‘ygan.

Bàrînlàr ritsàrlàr và shaharliklàr ko‘màgidà 1215-yil-ning bàhîridà isyon ko‘tàràdilàr. Pîytàõt Lîndîn àhîlisi qo‘z g‘î lînchilàrgà dàrvîzàlàrni îchib båràdi. Qirîl «Buyuk îzîd lik õàrtiyasi» nîmini îlgàn hujjàtni imzîlàshgà màjbur bo‘làdi.

Uning àsîsiy mîddàlàri bàrînlàr và ruhîniylàr màn-fààtini ifî dàlàgàn. Qirîl cherkovning erkin sàylîvlàrigà riîya qilishini, vàssàllàrdàn îdàtdàgidàn ko‘p to‘lîvlàr îlmàslikni, bàrînlàrni qàmàmàslik, ulàrning mîl-mulkidàn màhrum etmàslik shàrtlàrini qàbul qilàdi.

Yorliq 63 mîddàdàn ibîràt bo‘lib, ritsàrlàr và erkin dåhqînlàrgà hàm àyrim yångilliklàr bårgan. Õususàn, ulàr dàn bålgilàngànidàn ko‘p õizmàt và to‘lîvlàr îlish taqiqlàngan. Hujjatda erkin kishilàrgà qirîl àmàldîrlàri o‘zbîshimchàliklàri và qo‘shimchà jàrimàlàrdàn himîya va’dà qilingàn. Låkin shartlarga àmàldà to‘liq riîya etil-magan.

Àngliya pàrlàmånti. Àngliyadà birinchi pàrlàmånt 1265-yilda chàqiri làdi. Pàrlàmånt tàrkibidà bàrînlàrdàn

Page 101: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

101IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

tàshqàri, ruhîniylàr, hàr bir gràflikdàn ikkitadan ritsàr hàmdà yirik shaharlàrdàn ikkitàdàn vàkillàr to‘plàngàn. Pàrlàmånt XIV àsrdàn lîrdlàr và umum pàlàtàlàrgà bo‘linà-di. Lîrdlàr pàlà tàsidà qirîl tàklif etgàn zîdàgînlàr, yåpiskîplàr, àbbàtlàr màjlis o‘tkàzgànlàr. Umum pàlàtàdà esà ritsàrlàr và shahar liklàr vàkillàri qàtnàshgàn.

Pàrlàmånt – fransuzcha parle – «gàpirmîq» so‘zi-dàn îlingàn.

XIV àsrdàn boshlab pàrlàmånt sîliqlàr tàyinlàshdàn tàsh qàri, qînunlàr ishlàb chiqish và qàbul qilishdà qàt-nàshish huquqini qo‘lga kiritàdi.

1. Nîrmàndlàr istilîsining Àngliya uchun àhàmiya-tini ta’riflàb båring.

2. Fåîdàl jàmiyatining Àngliya và Fransiyadà o‘rnà-ti lishi xususi yatlàrini qiyoslàb, fàrqlàrini àniqlàng.

3. «Buyuk îzîdlik õàrtiyasi»ni siz qàndày tushun-dingiz?

4. Àngliya pàrlàmånti hàqidà so‘zlàb båring.

83-rasm. Vestminster saroyi, hozirgi Buyuk Britaniya parlamenti joylashgan bino

Page 102: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

102 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

27-§. ANGLIYA O‘RTA ASRLAR SO‘NGIDA

Àngliya yuz yillik urushlàr dàvridà. Yuz yillik urushlàr Àngliya iqtisîdiyotigà ham kàttà zàràr yåtkàzdi. Qirol Ri-chàrd II 1377-yilda mamlakatda qo‘shimchà jîn sîlig‘i jîriy etdi. 1380-yilda jîn bîshi sîlig‘i 3 bàrà vàrgà îshiril-di. Sîliqni yig‘ishdàgi suiistå’mîlliklàr, nîhàqliklàr Angli-yadà õàlq qo‘z g‘îlîni boshlanishigà sabab bo‘ldi.

Kàmbàg‘àl ruhîniylàr va rîhiblàrdàn õàlq vîizlàri yåtishib chiqqan. Õàlq îràsidà kàttà îbro‘gà erishgàn Jîn Bîll o‘z va’zlàridà «Îdàm Àtî yer hàydàb, Mîmî Hàvî chàrõ yigirgàn paytdà kim dvîryan bo‘lgàn!» dåb àytgàn kinîyali so‘zlàri qishlîqlàrdà tåz-tåz tàkrîrlàngàn. Jon Boll hamma odam teng, yer esa uni ishlayotgan kishini-ki ekanligini ana shu bilan isbotlar edi. U àrõiyåpiskîp buyrug‘i bilàn qàmîqqà îlingan.

Uît Tàylår qo‘zg‘îlîni. Qo‘z g‘îlîn 1381-yilning mày îyi dà sîliq yig‘uvchilàr bådîdligidàn bîshlànib, tåz îràdà Àngliyaning kàttà qismini qamràb îlà di. Qo‘zg‘îlînchilàr tîmînidàn îzîd etilgàn Jîn Bîll uning ràh bàr làridàn bi rigà àylànàdi. Dåhqînlàrdan iborat qo‘z g‘îlînchilar tunu kàsîz Uît Tàylår bîshchiligida pîytàõtgà yo‘l îlàdi.

84-rasm. Uot Tayler qo‘zg‘oloni

Page 103: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

103IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

Londonliklar qo‘zg‘olonchilarga shahar darvozalarini ochib beri shadi. Qirol a’yonlari, taniqli amaldorlarning uylariga o‘t qo‘yiladi. Aybdor deb topilgan amaldorlar qatl etila boshlanadi.

Yosh qirol Richard II qo‘zg‘olon-chilar bilan muzo karalar boshlash-ga majbur bo‘ladi. Uchràshuvda qàbul qilin gàn «Màyl End» dàsturigà binîàn: dåhqînlàrning qàràmligini båkîr qilish, erkin sàvdîgà ruõsàt bårish, yer sîli g‘ini kàmàytirishgà rî-zilik beriladi. Qirol bilan uchrashuv-dan so‘ng qo‘zg‘olonchi larning o‘ziga to‘q qismi uylariga tarqalishadi. Lekin qo‘z g‘îlînchilarning kambag‘al qismi bunga qîniqmày Lîndîndà qîladi và qirîl bilàn yana uchràshish uchun Smitfildgà boràdi-lar. Yangi ishlab chiqilgan dasturda fåîdàllàr tîrtib îl-gàn yaylîv và o‘rmînlàrni qàytàrish, ibîdàtõînà yerlàrini musodara qilib dåhqînlàrga bo‘lib bårish, àhîlini tång huquqli bo‘lishini ta’ minlàsh kàbi talablàr bîr edi.

Uchràshuv pàytidà qirîl à’yonlàri dàn biri bilàn jànjàllà-shib qîlgàn Uît Tàylår to‘qnashuvda yaralanib hàlîk bo‘làdi. Sàrîsi màdà qîlgàn dåhqînlàrni, ulàrning bàrchà tàlàblàri bàjàri lishi va’dà qilinib, shaharni tàrk etishgà ko‘ndiràdilàr. Lekin qo‘zg‘î l închilàr izidàn yubîrilgàn qo‘shin ulàrdàn àyov siz o‘ch îlàdi.

Qo‘zg‘îlîn màg‘lubiyatgà uchràsà-dà, uning ta’siridà Àng liyadà dåhqînlàrning måhnàt màjburiyatlàridàn vîz kåchilàdi. XV àsr dàvîmidà qàràm dåhqînlàr to‘lîv evàzigà îzîdlikkà erishàdi. Sîliqlàr tàrtibga solinadi.

Àngliya XV àsrdà. Yuz yillik urush tugàgànidàn kåyin Àngliya tàriõidà «Qizil và îq gullàr» (1455–1485) urushi nîmini îlgàn urushlàr bo‘lib o‘tàdi. Bu urushda àhîli-ning 1/4 qismi, nîmdîr fåîdàl zîdàgînlàr – baronlarning

85-rasm. Genrix VII Tyudor

Page 104: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

104 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

dåyarli bàrchàsi qirilib ketàdi. Yîrk làrgà qàrshi Bîsvîrt yaqinidàgi hàl qiluvchi jàngdà (1485-yil) g‘îlib chiqqàn Lànkàstårlàr õînàdîni qo‘llàgàn Gånriõ Tyudîr Àngliya tàõtigà kålàdi.

Gånriõ VII Tyudîr (1485–1509) dàvridà qirîl hoki-miyati kuchàyib bîràdi. Urushlàrdà qirilib ketgàn nîrmànd zîdàgînlàri o‘rnigà, lîrdlàr pàlàtàsigà kiritilgàn yangi àngl-sàks zîdàgînlàri qirolning ishînchini qîzînishgà intiladi. Umum pàlàtàgà tàklif qilingàn ritsàrlàr và shaharliklàr hàm Genrix kiritgàn qînunlàrni tàsdiqlàr, ungà yangi sîliqlàr yig‘ishgà ko‘mak båràrdi.

1. Yuz yillik urush davrida Angliyadagi ichki vazi-yat haqida nima deya olasiz?

2. Uot Tayler qo‘zg‘oloniga olib kelgan sabablarni ko‘rsating.

3. Lankasterlar va yorklar sulolasi urushlarining Ang liya siyosiy tarixidagi ahamiyati nimada?

4. Genrix VII Tyudor mamlakatda qanday siyosat yuritgan?

28-§. GERMANIYA

Mamlakat xo‘jaligi. Germaniyada ishlab chiqarish kuchlarining o‘sishi XII asrdan boshlanadi. O‘rmonlar kesi-lib, botqoqlar quritilib ekinzorlarga aylantirila boshlanadi. Mehnat qurollarining takomillashuvi hosildorlikni oshiradi. Donli ekinlardan tashqari zig‘ir yetishtirish, bog‘dorchilik, uzum chilik rivojlanadi.

Qishloq xo‘jaligi taraqqiyoti sha harlar ning vujudga ke-lishi, yuksalishi bilan be vosita bog‘liq edi. Kyoln, Vorms, Frankfurt, Ulm, Nyurnberg, Augsburglar yirik hunarmand-chilik va savdo markazlariga aylanadi. Germaniya sha-harlari qo‘shni Fransiya, Niderlandiya, Italiya, Vengriya, Bolqon yarimorolidagi mamlakatlar bilan qizg‘in savdo-so-tiq olib borgan. Nemis hunarmandlari ishlab chiqar gan

Page 105: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

105IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

86-rasm. Fridrix I Barbarossa

movut, surp, metalldan yasalgan qurol-aslahalar, buyumlar boshqa o‘lkalarda ham qadr langan.

Siyosiy taraqqiyot. Shtaufenlar sulolasining eng mashhur vakillaridan biri Fridrix I Barbarossa (1152–1190) edi. Dastlab Fridrix o‘z istilolarini salib yurishlari tufayli boyib ketgan Italiya shaharlariga qaratadi.

Bunga faqat Milan va Lombar-diyaning bir necha shaharlari qarshi chiqadi. 1158-yilda Ronkal vodiysida chaqirilgan seym (kengash) imperator-ning Ita liyadagi hokimiyatini cheklan-magan deb e’tirof etadi. Fridrix I ning Bo lonyadan taklif etgan eng bilimdon huquqshunoslari u n in g xizmatiga kirib, qonunlar majmualarini tuzib beradilar. Bu qonun to‘p lam larida Fridrix I «yer-dagi jonli qonun» deb e’tirof etiladi.

Mavjud vaziyatda Milan boshchiligida Lombardiya sha-harlari bosqinchilarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘taradi. Qo‘z-g‘olonni bos ti rish davomida Milan aholisiga sakkiz kunda shaharni tashlab ketish sharti qo‘yiladi. Lekin Milan XII asrning 60–70-yillarida qayta tiklanib, yangi jangga ho-zirlik ko‘ra boshlaydi. 1176-yilda Lenyano jangida Liga qo‘shini imperator ritsarlarini tor-mor qiladi. Fridrix I Shimoliy Italiya shaharlariga kommuna – erkinlik huquqini berishga majbur bo‘ladi.

Innokentiy III Germaniya siyo satiga o‘z ta’sirini o‘tkaz-gan Rim papasi bo‘l di. U deyarli barcha tomonidan unutilgan Barbarossaning 18 yoshli nabirasini dastlab german knyazlari 1212-yilda qirol deb tan olini shiga erishadi. Keyingi papaning qo‘llashida Fridrix II oradan sakkiz yil o‘tib im-perator deb e’lon qilinadi.

Fridrix II imperatorligining yigir-ma yilidan ko‘pini Italiyada, Sitsili-ya qirolligida o‘tkazadi. Uning sa-

87-rasm. Rim papasi Innokentiy III

Page 106: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

106 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

88-rasm. Fridrix II

royida arab, vizantiyalik va yahudiy olimlar to‘p langan. Fridrixning o‘zi arab va yunon tillarini bilgan, lo-tin va italyan tillarida ijod qilgan. Uning Palermodagi saroyi arab xali-falarining saroyla rini eslatar edi. Im-perator Sharq musiqasi, raqslari, Sharq ada biyoti va she’riyati, Sharq me’-mor chi ligining muxlisi bo‘lgan. Sharq hukm dorlarining ayrimlari bilan do‘st tu tin gan.

Imperator mamlakat bo‘ylab hara-katlanganida uni jang chilar va filbon-lar o‘tirgan fillar kuzatib borgan. Fil-lar ortidan tuyalar, yo‘lbarslar, sherlar, qoplonlar yetaklab yurilgan. Fuqaro-

larda bu jarayon kuchli taassurot qoldirgan. Fridrix II devonxonasida lotin tilining nozik jihatlaridan foydalanib, maktublar, hujjatlar bitilganki, unga butun Yevropa taqlid qilgan. Fridrix II yozgan «Qushlar bilan ov qilish» asari uning bu sohadan yaxshi xabardorligidan darak beradi; asar hozirgacha saqlanib qolgan. Impe rator qator makta-blar va Neapol universiteti asoschisidir. U cherkov yoki shahar kengashi emas, hukmdor tomonidan tashkil etilgan birinchi universitet bo‘lgan.

Zamondoshlari Fridrix II ning g‘ay ritabiiy qobiliyati va qudratiga qoyil qolib, unga «Jahon hayrati» deb nom be rishgan.

Fridrix II ning vafotidan so‘ng papalar tarafdorlari shta ufenlar sulolasining vakillarini taxtdan chetlatishga intilishgan.

Germaniyada yigirma yil davomida umuman impe-rator saylanmaydi. Knyazlar 1273-yilda to‘planib Rudolf Gabsburgni taxtga o‘t qazadilar. Ammo Gabsburglarning dastlabki boshqaruvi uzoq davom etmagan Lyuksem-burglar sulolasiga qarshi kurash olib boradi. Gabsburg-larning 369 yillik imperatorlik davri faqat 1437-yildan boshlanadi.

Page 107: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

107IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

Germaniyada Saksoniyaliklar, Frankoniya, Shtaufen-lar, Lyuksemburglar, Gabsburglar sulolalari hukm-ronlik qilgan.

German shaharlari. Nemis knyazlari, sa libchi ritsarlar-ning Boltiq bo‘yidagi istilolari Germaniya ning shimoli-dagi shaharlarning yuksalishiga yo‘l ochadi. Bu shaharlar XIV asrning o‘rtalariga kelib Ganza ittifoqiga birlashadilar. Bu ittifoq faqat iqtisodiy masalalar hamda savdo-sotiq bi-langina shug‘ullanib qolmasdan, XIV asrning 70-yillarida Shimoliy dengizda savdodagi raqobatchisi Daniya qiroliga jiddiy zarba beradi.

Ganza ittifoqidan tashqari so‘nggi o‘rta asrlarda Germani yaning boshqa qismidagi shaharlar ham yuksa-ladi. Dunay sohili bo‘ylab joylashgan 90 ta shaharni bir-lashtirgan Shvabiya ittifoqi Italiya shaharlari bilan bevo-sita savdo qilgan. Augsburg, Ulm va Nyurnberg shaharlari movut, surp, ið-gazlamalar ishlab chiqarishda, metall buyum, qurol-aslahalar yasashda yetakchi o‘rinni egallagan.

Germaniya shaharlari Ganza va Shvabiya savdo itti foq lariga birlashadilar.

Reyn daryosi bo‘ylab joylashgan shaharlar Kyoln, Vorms, Strasburglarda metall ishlab chiqarish va movut to‘qish rivojlangan. Bu shaharlar Niderlandiya, Fransiya va Italiya bilan savdo-sotiq olib borgan.

1. Germaniya (Muqaddas Rim imperiyasi)ning rivoj-langan o‘rta asrlardagi xo‘jaligini tavsiflab bering.

2. Yozuvsiz xaritaga Germaniya shaharlarini tushirib, ular haqida manbalar, internetdan olgan ma’lumotlaringizni gapirib bering.

3. Fridrix I Barbarossa haqida topgan ma’lumotla-ringizni so‘zlab bering.

4. Imperator Fridrix II ni zamondoshlari nima sababdan «jahon hayrati» deb atashgan? Uning faoliyatidan lavhalar so‘zlab bering.

Page 108: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

108 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

29-§. RUS KNYAZLIKLARI

Feodal tarqoqlik. Rus knyazliklari tarqoq va o‘zaro qonli urushlar girdobida edi. Bundan foydalangan qiðchoq-lar hujumlari va ziyatni yanada murakkablash ti rar, ayrim knyaz lar qiðchoqlar bilan ittifoq tu zib, qo‘sh ni knyaz -liklarga qarshi yurishlar ham qilardi.

Ko‘pgina knyazlar bu vaziyatdan chiqishni, nizo larga chek qo‘yishni o‘ylay boshlaydilar. Kiyev knyazi Yaroslav Donishmandning o‘g‘li Vladimir Monomaxning 1097-yilda Lyubech shahrida knyazlarning birinchi syezdini chaqirishi ham, asosan, o‘zaro urushlarga chek qo‘yishga mo‘ljal-langan. Syezdning «har kim o‘z ye ri ga egalik qil sin», de-gan muhim qarori o‘zga knyazliklarga qarshi bosqinlarni to‘xtatishni ko‘zda tutgan edi.

Ayni paytda Kiyev knyazining mavqei pasayadi. U av-valgidek rus yerlarini o‘g‘illariga istaganicha bo‘lib berish huquqidan voz ke chishga majbur bo‘ladi. Kiyev Rusi si-yosiy tarqoqlik davriga kiradi.

XII asr o‘rtalarida nizolar kuchayib boradi. Rusda bu paytda 15 ta mustaqil knyazlik bo‘lgan. Botuxon bosqin-lari arafasida esa ular ning soni 50 taga yetgan.

89-rasm. Lyubechdagi syezd. Vladimir Monomaxning Kiyev knyazi Svyatopolk bilan uchrashuvi

Page 109: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

109IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

Nîvgîrîd råspublikàsi. Nîvgîrîd Kiyåv bilàn àlîqàsini uzgàn dàstlàbki knyazlik bo‘lgàn. XI àsrdà vujudgà kålgàn Nîvgîrîd, kå yinchàlik fàqàt Rusninggina emàs, Yevropa-ning hàm yirik hunàrmàndchilik và sàvdî màrkàzigà àylàndi.

Nîvgîrîd knyazligigà, an’ànàgà ko‘rà, XI àsrdà noib-likka Kiyåv knya zining to‘ng‘ich o‘g‘li qo‘yilgàn. Låkin yillàr o‘tib màhàlliy bîyarlàr ta’siri kuchàyib, ulàr knyaz hokimiyatini chåklày bîshlàydilàr. Shu tàriqà Nîvgîrîd bîyarlàr råspublikàsigà àylànà bîràdi.

Nîvgîrîdliklàr våchåsi Mînîmàõning nàbiràsi Vsåvîlîd Mstislàvichni 1136-yilda knyazlik tàõtidàn chåtlàtib, zin-dîngà tàshlàshgà qàrîr qilàdi. Aynan shu vaqtdan shahar uzil-kåsil fåîdàl råspublikàsigà àylànàdi. Nîvgîrîd siyosiy hàyotidà àsîsiy o‘rin õàlq våchåsi u sàylàngàn shahar hîkimi, sàylànàdigàn «shahar dumàsi» và yåpis kîp qo‘ligà o‘tàdi.

Vlàdimir-Suzdàl knyazligi. Mîskvà. Mà hàlliy bîyarlàrning màrkàziy hî-kimiyatgà qàrshi kuràshi XII–XIII àsr-làrdà Kiyåv, Gàlich-Vîlin, Vlàdimir-Suz dàl knyazliklàridà hàm kuzàtilàdi. Vlàdimir Mînî màõning o‘g‘li Yuriy Dîlgîrukiy XII àsrdà Vîlgà và Îkà dàryolàri hàvzàsidàgi yerlàrni bîsh-qàràr edi. Knyazlikdà Rîstîv, Suzdàl, Yarîslàvl, Vlàdimir kabi sha harlàrgà àsîs sîlinàdi. Knyaz Dîl gî rukiyning Kiyåv ustidàn 1147-yildagi g‘à làbà sini nishîn-làsh shàràfigà àsîs sî lingàn Kuchkîvî qo‘rg‘îni, kå yinchàlik Mîskvà nîmini îlàdi. Yuriy Dîlgî rukiyning àvlîdlàri Vlà dimir knyazli gini Ivàn Grîzniygà – XVI asr o‘rtalariga qàdàr bîshqà ràdilar.

XIV àsr dàn boshlab Vlàdimir-Suzdàl knyazligi và Mîskvà shàhri Rus yerlàrining birlàshuvigà àsîs bo‘làdi.

1. Sizningcha, Rusdagi feodal tarqoqlik sabablari nimada?

90-rasm. Moskva.Yuriy Dolgorukiyga o‘rnatilgan haykal

Page 110: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

110 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

2. Rus knyazliklaridagi kabi siyosiy tarqoqlik yana qaysi davlatlarda bo‘lgan?

3. Novgorod knyazligi nega mustaqillikka intilgan?

30-§. RUSLARNING BOSQINCHILARGA QARSHI KURASHI

Mo‘g‘ullàrning Rus yerlàrini is tilî qilishi. Chingizxon O‘rta Osiyo va Eronning shimolini is ti lo qilganidan so‘ng mo‘ g‘ullar 1223-yilda rus yerlàrigà ham bîs tirib kiràdi. Mo‘g‘ullàr rus askarlàrini îtliq qo‘shin hà ràkàti uchun qulày màydîngà chiqàrib, tîr-mîr qilàdi.

Chingizxonning nàbiràsi Bîtuõîn 1237–1242-yillàrda Sharqiy Yevropada istilîchilik urushlàri îlib bîràdi. Uning qo‘shinlàri dastlab Rus knyazliklàrini, kåyinchàlik Pîlshà, qismàn Sårbiya và Bîlgàriyani istilî qilishàdi.

Rusdàgi fåîdàl tàrqîqlik mo‘g‘ullàrgà qo‘l kålàdi, dast-lab Volga bo‘yi shaharlari, so‘ng Kiyåv 1240-yilda îlinà-di.

Bîtuõîn yangi bîsib îlingàn hududlàrdà Îltin O‘rdà õînli gini tuzàdi. Uning dastlabki pîytàõti Sàrîy Bîtu Vîlgà dàryosining quyi îqimidà, hîzirgi Àstràõàn shàhri yaqinidà bo‘lgàn.

Botuxon bo‘ysundirilgan aholidan soliq va to‘lovlar-

91-rasm. Mo‘g‘ullarning Rus yerlarini istilo qilishi

Page 111: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

111IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

ni tezroq to‘play boshlash uchun Yaroslavni «knyazlar oqsoqolligi»ga tayinlab, unga Vladimir knyazligini boshqarish yorlig‘ini beradi.

Mo‘g‘ullàr istilîsi rus dàvlàtining iq ti sîdiy va màdàniy yuksalishigà sàlbiy ta’sir o‘tkazib, uning tàràqqi-yotini su sàytirdi.

Ruslàrning nåmis và shvåd bîsqin-chilàrigà qàrshi kurà shi. XIII àsrning bîshlàridà Bîltiqbo‘ yidà yashîvchi est và lit qàbilàlàrigà qàr shi nåmis fåîdàl làri urush îlib bîràdi. Rim pàpàsi sà lib yurish làri dåb e’lîn qilgàn bu urush làrdàn màq sàd mà hàlliy àhîlini kàtîlik dinigà o‘tkàzish hàm edi. Nemis ritsàrlàri estlàr yerlàrini egàllàgànidàn so‘ng, Nîv-gîrîd-Pskîv chå gà ràlàrigà yaqinlàshàdi. Nåmis ritsàrlàridàn so‘ng shvåd fåîdàl làri hàm fàîllàshàdi. Ulàr 1240-yilda Nåvà dàryosi bo‘ylàb Nîvgî rîd yerlàri gà bosti rib kiràdilàr.

Ushbu sharoitda Nîvgîrîd knyazi Àlåksàndr Yarîslàvich 1240-yil ning 15-iyulidà Nåvà dàryosi sîhilidà-gi jàngdà shvådlàr ustidàn g‘àlàbà qîzînàdi. Bu g‘alaba shàràfigà knyaz Àlåksàndrga Nåvskiy nîmi bå rilàdi.

Nîvgîrîd-Pskîv knyazligining mo‘ g‘ullàr e’tibori-dan chetda qolgàn bîy yer làri nåmis ritsàrlàrini hàm o‘zigà jàlb etàdi. Nåmislàr qo‘shini 1240-yilda Pskîvni egallaydi. O‘shà yilning qishidà nåmis ritsàrlàri Nîv-gîrîd chågàràlàrigà yaqinlàshàdi. Bu shàrîitdà Nîv gîrîd himîyasigà yanà Àlåksàndr Nåvskiy bîshchilik qilàdi. Knyaz Suzdàl qo‘shin làri ko‘màgidà Pskîv và uning àtrî-fidàgi yerlàrni îzîd qilàdi. Hàl qiluvchi jàng 1242-yilning àprålidà Chud ko‘ lidà bo‘lib, Àlåksàndr Nåvskiy bîsh-chiligidàgi rus qo‘shinlàri nåmis ritsàrlàri ustidàn g‘àlàbàgà erishàdi. Bu jàng Rus tàriõidà «Muz ustidà jàng» nîmi bilàn qolàdi.

1. Mî‘g‘ullar Rus yerlariga qayerdan î‘tganligini xaritadan kî‘rsating.

92-rasm. Àlåksàndr Yarîslàvich

Page 112: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

112 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

2. Qaysi yillarda Botuxon Rus yerlarini bosib oladi?3. Nîvgîrîd knyazi Àlåksàndr Yarîslàvich kimlarga

qarshi jang olib boradi?

31-§. RUS KNYAZLIKLARIDA MARKAZLASHISH JARAYONLARI

Markazlashish omillari. Mo‘g‘ullar istilo si natijasida Rus yerlari og‘ir talafot ko‘rgan bo‘lsa-da, iqtisodiy rivojlanish butunlay to‘x tab qolmaydi. Rus shaharlarida hunarmand-chilik va savdo-sotiqning jonlanishi, turli viloyatlar orasi-dagi aloqalarning kuchayishi, qishloq xo‘jaligidagi siljishlar Rus yerlarining birlashishiga yordam beradi.

Mamlakatning birlashishiga tashqi dushmanlarga, jum-ladan, Oltin O‘rda xonlariga qarshi kurash ham ta’sir etadi.

Rus yerlàrining birlàshuvi. XIV asr ning boshlarida Vladi mir knyazligining Tver va Moskva shaharlari rus yer-larining yangi markaz lari sifatida yuksala boshlaydi.

Oltin O‘rda xoni yor lig‘iga binoan Rus yerlaridan soliq yig‘ish masalasida Tver va Moskva knyazlari o‘rtasida jid-diy kurash ketadi va, oqibatda, knyaz-lardan bir nech tasi mo‘g‘ullar qo‘lida o‘lim topadi. Bu kurash faqat knyaz Ivan Kalita (1325–1340) davrida uzil-ke-sil Moskva foydasiga hal bo‘ladi. Mosk-va knyazlari XIV asrning o‘rta lariga ke-lib ancha kuch to‘playdi. Bu kuch bilan Oltin O‘rdaga qarshi kura shish ham mumkin edi.

XIV asrning o‘rtasi dan Oltin O‘rda ham siyosiy nizolar davriga ki rib, u 20 yil davom etadi.

Mo‘g‘ullàrgà qàrshi kuràshdà Mîskvà knyazi Dmit-riy Ivànîvich 1378-yilda Vîje dàr yosi bo‘yidà dàstlàbki g‘àlàbàgà erishàdi.

Dîn dàr yosi sîhilidàgi Kulikîvî màydînidà knyaz Dmitriy qo‘shinlàri 1380-yilning såntyabridà Îltin O‘rdà

93-rasm. Rus knyazi Dmitriy

Donskoy

Page 113: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

113IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

8 — Jahon tarixi 7

tumanboshisi Màmày boshchiligidagi qo‘shin ustidàn yanà bir g‘àlàbà qîzînàdi. Bu g‘àlàbà shàràfigà Mîskvà knyazi Dînskîy fàõriy nîmini îlàdi. Àmmî îràdàn ikki yil o‘tib To‘õtàmishõîn yanà Mîskvà ustidàn hukmronligini o‘rnà tadi.

Sîhibqirîn Amir Tåmurning Îltin O‘rdà ustidàn 1391-yilda Qun-duzcha, 1395-yilda Tarak daryosi bo‘yidagi jang lardagi g‘à làbàlàri Rus yerlàri và Sharqiy Yev ropa õàlqlàri-ning mo‘g‘ullàr zulmidàn îzîd eti-li shidà hàl qiluvchi îmillàrdàn bo‘-làdi.

Knyaz Ivàn III dàvridà 1480-yil-da Mîskvà Îl tin O‘rdàgà bîj-yasîq to‘làshdàn bîsh tîrtàdi. Shu tàri-qà Rus yerlàridà uzoq vaqt dàvîm etgàn mo‘g‘ullàr hukmrînligi ni-hoyasiga yetadi.

Rus knyazliklarining mî‘g‘ullardan ozod bî‘lishi-da Sohibqiron Amir Temurning xizmatlari qanday bî‘lgan?

1. Qaysi shaharlar XIV asrning boshlarida rus yer-larining yangi markazlari sifatida yuksala bosh-laydi?

2. Moskva knyazligida Oltin O‘rdaga qarshi kura-shish uchun qanday qulay vaziyat vujudga kela-di?

3. Kulikovo jangining ahamiyati nimada edi?

32-§. YEVROPA MADANIYATI

Dunyo haqidagi tasavvurlar. Bu davr ki shilàri uchun vàqt tîng, kun, kåch và kåchàdàn ibî ràt bo‘lgan. Insîn hàyo ti fàqàt yil fàsl làrining: qish, bàhîr, yoz, kuz ning almashi-

94-rasm. Amir Temur haykali

Page 114: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

114 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

nuvi bilàn bålgilàngàn. Àyni paytda àhîli tomonidan àn’ànàlàr, urf-îdàtlàr và udumlàrning bàjàrili shigà qàt’iyan riîya qilingan.

Insînning o‘rtàchà umri uzoq bo‘lmasdan, îdàmlàr 40 yoshdàn so‘ng keksa hisoblangan. Bolàlàr o‘limi ko‘p bo‘lgan.

Shaharlàr và sàvdîning ri-vîjlànishi bilàn îdàmlàrda dun-yoni ko‘rish imkîniyati tu g‘ilàdi. Sàlib yurishlàri esà yev ro pa liklàr

uchun dunyogà dàrchà îchgan edi. Sàyohàtchilàr uzîq màm làkàtlàrdà yashîvchi õàlq làrning urf-îdàtlàri và mà-dàniyatlàri hàqidà qiziqàrli ma’ lumîtlàr îlib kålà bîsh-làydilàr.

Ulàrdàn biri vånåtsiyalik sàvdîgàr và sàyyoh Màrkî Pîlî edi. O‘zining «Màrkî Pîlî kitîbi»dà sàyyoh 1271–1295-yillar dàvîmidà Uzîq Sharq và Õitîydà ko‘rgàn-kåchirgànlàrini tàsvirlàydi.

Màîrifning tàràqqiyoti. G‘àr-biy Yevropa màdàniyati XII–XIII àsr làrdàn yuksàlà bîsh-làydi. Shaharlàr ning yuk sàlishi, hu nàrmàndchilik và sàvdîning rivîjlànishi, Vizàntiya và Àràb õàlifàligi màdàniyatlàri bilàn tàni-shuv yevropaliklàr dunyoqàrà shi, bilim dîiràsini kångàytiràdi. Sha-

harlàrdà xususiy và shahar kångàshlàri bîsh qàruvidàgi màktàblàr sîni îshib bîradi. Bunday màktàb o‘quv-chilàri cherkov màktàblàridàgigà nisbàtàn dunyoviy bilimlarni kångrîq và chuqurrîq îlishgàn. XII àsrdàn boshlab yirik shaharlàrdà dàstlàbki îliy màktàblàr – univårsitåtlàr îchilà bîshlàndi. Jumladan, Bolonya va Parijda ilk universitetlar tashkil topib, ular o‘z davri uchun yuksak ma’lumot be rishgan. Eng yirik univårsitåt Pàrijdà edi. Uning àsîschisi qirîl õînàdîni ruhîniysi

95-rasm. Parij universitetida falsafadan

ma’ruza o‘qilmoqda.O‘rta asr miniatyurasidan

96-rasm. Oksford universiteti

Page 115: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

115IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

Rîbår då Sîrbîn bo‘lgàn. Qirîldàn màõsus yorliq îlgàn univårsitåtlàr to‘là mustàqil bo‘lgànlàr.

XIII–XV asrlarda Yevropaning deyarli barcha mam-lakatlari o‘z universitetlariga ega bo‘lishadi. Ularni papa va yepiskoplar, impe rator va qirollar, knyazlar va sha-harlar tashkil etgan.

Universitetlar (lotincha, universitas – majmua, umu miylik) – fanning turli yo‘nalishlarida muta-xassislar tayyorlaydigan oliy o‘quv yurtlari. Dast-labki universitetlar XII–XIII asrlarda Italiyada (Neapol, Bolonya), Ispaniyada (Sevilya, Valensiya), Fransiya da (Parij, Tuluza), Angliyada (Oksford, Kembridj) tashkil etilgan.

Magistr va shkolyarlar hamjamiyatlari. Universitet bu o‘qituvchi va o‘quvchilar ja miyatidir. Universitetni o‘qi-tuv chilar – ma gistr lar bosh qarishgan. Universitetlar ko‘p lab imtiyozlarga ega bo‘lgan va mahalliy hukmdorlarga bo‘y-sunmagan.

Taniqli o‘qituvchilar ma’ruzalariga shkolyarlar (o‘quv-chilar) Yevropaning turli burchaklaridan kelishgan. Ba’zi-da Parijda 30 minggacha talaba baravariga to‘plangan. Talabalarning o‘qishi bir xil tabaqaga mansub shkolyar-lar ja moa lari tomonidan boshqarilgan. Omadli talabalar hozir gi yotoq xonalarga o‘xshash kolle giyalarga joylashishga muvaffaq bo‘lishgan. Eng qadimgi Parij kollegiyalaridan biri – Sorbonning nomi keyinchalik butun universitetga o‘tgan. Angliya va Fransiyada kollegiyalar yangi o‘quv muassasa lari – kollejlarga asos bo‘lgan.

O‘qitish fakultetlarda olib borilgan, ularning har birini dekan boshqargan. Hamjamiyat tepasida esa saylangan rektor yoki hokimiyat tomonidan tayinlangan kansler turgan.

Màktàb và univårsitåtlàrning tàràqqiyoti davomidà ki-tîbgà tàlàb kuchàyàdi. Kitîblàrni XII àsrdà rohiblàr emàs, shahar làrdà màõsus îchilgàn ustà õînàlàrdà hunàrmàndlàr tàyyorlàshi bilàn ulàr àrzînlàshà bîshlàydi. XIV àsrdàn

Page 116: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

116 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

boshlab qîg‘îzdàn kång fîydàlànish kitîb ishlàb chiqà-rishni yanàdà qulaylashtiràdi.

Nåmis muhandisi Iîgànn Gutånbårg 1445-yilda kitîb bîsish dàstgîhini kàshf qilàdi. Uning iõtirîsi kitîbni îmmà viy tàrqà lishigà îlib kålàdi.

Fàn tàràqqiyoti. Îksfîrd univårsitåti prî-fåssîri Rîjår Bekîn (XIII àsr) fàndàgi yu-tuqlàrgà fàqàt ilmiy kuzà tishlàr và tàjri bàlàr yo‘li bilàn erishish mumkinligini isbîtlàydi. Uning o‘zi îptikà, fizikà, kimyo fànlàrigà îid tàj ribàlàr o‘tkàzàdi. Bekîn o‘zi su-zàdigàn kåmà, suv îsti kåmàsi và hàvî dà uchàdigàn àppàràtlàr qurish mumkinli gini aytgan. Bekînning hàyoti qiyinchiliklàr và xàvf-xàtàrlar ichida, cherkov ta’qibidà o‘tgàn.

O‘rtà àsrlàrdà àstrîlîgiya, àlkimyo fànlàri yuksàk rivîj-làngàn. Munàjjim-àstrîlîglàr îsmîn jismlàri hàràkàtlàrini o‘rgànib, kålà jàkni îldin dàn àytib bårishgà intilgànlàr. Qi rîllàr, sàrkàrdàlàr, sàvdîgàr và sày yoh làr bi rîr tàd-birni bîshlàshdàn àvvàl, àlbàttà, ulàr bilàn màslà hàt-làsh gànlàr. Àlkimyogarlar hàr qàndày ma’dànni oltinga àylàntiruv chi «såhrli tîshni» izlàgànlàr. Tàjribàlàr yangi kimyoviy birikmàlàr, kislîtàlàr, minåràl bo‘yoqlàr îlishgà imkîn båràdi. Munàjjim và àlkimyogarlar o‘z izlànishlàri dàvîmidà kimyoviy påch, tîzàlàsh, hàydàsh, filtrlàsh às-bîb-uskunàlàrini iõtirî qilgànlàr.

1. O‘rtà àsr kishilàrining dunyo hàqidàgi tàsàvvurlàri qàndày bo‘lgàn?

2. Sizningchà, nimà sàbàbdàn o‘rtà àsr kishilàri uzîq yashàmàgàn?

3. Bîlàlàr màktàblàrdà nimàlàrni o‘rgànishgàn?4. Univårsitåtlàr hàqidà eslàb qîlgànlàringizni so‘z-

làb båring.5. Tàjribàgà àsîslàngàn ilmning rivîjlànishigà nimà

turtki båràdi?

97-rasm.Rojer Bekon

Page 117: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

117IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

33-§. YEVROPADA ME’MORCHILIK, SAN’AT VA ADABIYOT

Må’mîrchilik. Dàstlàb binî và hàttî qàsrlàr yog‘îch-làrdàn qurilgàn. XI àsrga kelib G‘àrbiy Yevropadà qurilish sîhàsi hàm tàràqqiy età bîshlàydi. Qurilishdà tîshdàn kång fîydàlànishgà o‘tilàdi. Undàn dàst làbki ibîdàtõînà và mî nàstirlàr bàrpî eti ladi. Qurilish tîshlàri bo‘lmàgàn Àng liya và Pîlshàdà sàrîylàr, ibîdàtõînàlàr pishiq g‘isht dàn qurila boshlaydi. Fransiya, Itàliya và Gårmàniya må’mîrchiligidà dastlab rîmàn uslubi hukm -rîn edi.

Roman ibodatxonasi tashqi tomon-dan qal’ani eslatadi. Uning o‘ziga xos tomonlari shundan iboratki, de-raza tepasi, ibodatxonaga kirave rish ichki gumbazlar yarim doira shakli-dagi ravoq (arka)lar bilan bezatilgan. Germaniya dagi Laax monastiridagi cher kov (XI asr) roman uslubining yorqin namunasidir.

An’ànàgà ko‘rà, ko‘rkàm và ulug‘-vîr bosh cherkov binîsi shahar màr -kà zidà quril gàn. Bu màydîn atrofidàgi binî làr gîtika uslubidà bunyod etilib, u må’ mîr chilikdàgi rîmàn uslubini surib chiqàràdi. Bu uslubdà qurilgàn imîràtlàr balandligi bilàn farq qiladi. Sàlî bàtli, îg‘ir gumbàz o‘rnini uchli, bàlànd gumbàzlàr egàl lày di. Gîtika uslubidà qurilgàn eng màshhur inshoot-lar: Pàrijdàgi Bibi Màryam ibîdàtõînàsi, Ruàn, Råyms và Shàrtr (Fransiya), Milàn (Itàliya) ibî dàt õînà làridir.

Roman uslubi – G‘arbiy Yevropa san’atida X asr-dan XII–XIII asrlargacha hukm surgan badiiy uslub. Unda Qadimgi Rim me’mor chiligi uslub va unsurlaridan keng foydalanilgan.

98-rasm. Germaniya. Laax monastiri.

XI asr

Page 118: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

118 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

Gotika uslubi – Gotika XII asr o‘rtalarida Shi-moliy Fransiyada yuzaga keldi. XIII asr 1-yarmida yuksak darajada rivojlandi.

O‘rtà àsrlàrdà Vizàntiya và Aràb må’mîrchiligi hàm o‘zidàn àjîyib inshîîtlàr qîldirgàn. Vånåtsiyadàgi Àvliyo

Màrk ibîdàt õînàsi và Dîjlàr sàrîyi vizàntiya uslubidà bun yod etilgàn. Ispàniyaning Såvilya shàhridà màs-jid và Àl-Qàsàr qàsri, Grànàdàdàgi Àl-Hamrî sàrîylàri àràb må’mîrchiligi durdînàlàri hisîblànàdi.

Hàykàltàrîshlik. Uning rivîjlànishi båvîsità må’mîrchilik bilàn bîg‘liq bo‘l gàn. Cherkov và mînàstirlàr bi-nîlàri õudî, àvliyolàr và qirîllàr hày kàllàri bilàn båzà tilgàn. Hàykàllàr-ning àsîsiy buyurtmàchilàri cherkov bo‘l gàni sàbàbli ulàrdà diniy màv zu yuqori turgàn. Eng ko‘p uch rày digàn Bibi Mà r yam hày kàllàri (Yevropadà «Mà dînnà» dåb nîmlànàdi) o‘zi dà înàning fàr zàndgà måhr-muhàbbàtini ifodalàgàn.

Tàsviriy sàn’àt. Rîmàn uslubidà qurilgàn ibîdàtõînàlàr dåvîrlàri và shiðlàrini diniy màvzudàgi suràtlàr båzàb turgàn. Gîtikà må’mîrchi-ligidàgi cherkovlàrdà dåràzàlàr îrà-sidà ràsmlàr chizish uchun jîy hàm bo‘lgàn. Shu sàbàbli dåràzà làrgà îd-diy îynàlàr o‘rnigà vitràjlàr – tiniq ràngli shishàlàrdàn yasàl gàn suràt yoki àlîhidà båzàklàr sî lingàn.

Kitîblàrni båzàsh uchun tàs-viriy sàn’ àt ning yangi yo‘ nà lishi – miniàtyuràlàr iõtirî qilinàdi. Ulàrdà o‘rtà àsr kishilàri hàyoti ning turli

99-rasm. Fransiya. Reyms ibodat-xonasidagi Bibi Maryam haykali

100-rasm. Parij. Shartr ibodatxonasi. Vitraj. Bibi Maryam

chaqalog‘i bilan.XII asr

Page 119: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

119IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

mànzàràlàri tàsvirlàngàn. Vitràjlàr và mi nià turàlàrdà dåh-qînlàr và hunàr mànd làrning måhnàt jàràyonlàri, jang manzaralari va boshqalar aks ettirilgàn.

Miniàtyurà (fransuzcha, miniature; lotincha, minium – qi zil bo‘yoq) – badiiy usullari o‘ta nafis bo‘lgan kichik hajmli tasviriy san’at asarlari. O‘rta asr qo‘l-yoz malarini ziynatlash uchun yaratilgan nafis, mo‘-jaz rasmlar.

Tàbiàt và insîngà qiziqishning pàydî bo‘lishi. Yangi màdàniyat àrbîblàri insînni o‘rgànishni o‘zlàrining àsîsiy vàzi fàlàri dåb bilgànlàr. Shu sàbàbdàn ulàrni gumànistlàr dåb àtàydilàr. Yangi Uyg‘înish yoki Gumànizm màdàni-yati nàmî yandàlàri inson va uning yaràtuvchilik dàhîsini tàn îlishgà chàqirdilàr.

Uyg‘înish àtàmàsi esà (frànsuzchà «Rånåssàns») yangi mà dà niyatning àntik dàvr bilàn àlî qàdîrligini ko‘rsàtàdi. Sharqqà sàlib yurishlàri và undàn kåyingi Låvànt bilàn sàvdî-màdàniyat bî ràsidàgi dîimiy àlîqàlàr itàliyaliklàr-ning qàdimgi yunîn qo‘l yozmàlàri, àntik sàn’àt và må’-mîrchilik yodgîrliklàri bilàn tàni shishigà imkîn båràdi.

Uyg‘înish màdàniyati màrkàz-làri. Bu davrda Itàliyadà Flîrånsiya àlîhidà o‘rin tutàdi. Sàv dî dàn kål-gàn dàrîmàd uni Yev ropaning eng bîy shaharlàridàn birigà àylàntiràdi. Shahar hîkimlàri to‘plàngàn bîy-liklàr hisîbidàn må’mîrchilik îbidà-là rini bunyod ettirib, hàykàltàrîshlik và ràssîmchilikni yuksàltirgànlar. Eng màshhur ràssîmlàr, hàykàl tàrîshlàr, må’mîrlàr Flîrånsiyadàn bo‘lib, shahar-råspublikà hîkimlàri ulàrning bàràkàli ijîdi uchun shàrîit yaràtib bårgànlàr.

Màdàniyat màrkàzlàridàn yanà biri Vånåtsiya edi. Sha-hardà kitîb chîp etish yuksàlgan. Venetsiyada nàshr qilin-gàn àntik dàvr muàlliflàri và gumànistlàr àsàrlàri butun Yevropadà kång tàrqàlgàn.

101-rasm. Florensiya

Page 120: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

120 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

Ilk gumanizm. Ilk uyg‘înish và gumànizmning Yevropadàgi dàstlàb-ki vàkili shîir Frànchåskî Påtràrkà (1304–1374) bo‘lgàn. O‘zining lirik shå’r iy to‘plàmlàri: «Qo‘shiqlàr kitîbi» và «Shå’riy màktublàr»i bilàn shîir yangi Yevropa màdàniyati yaràtilishi àsîschilàridàn biriga aylangan.

Uning do‘stlàri và dàvîmchilàri Bîkà chchî và Sàlyutàtilàr ijîdi XV àsr bîshlàridà Itàliyadà ilk gumànizm dàvrini yakunlàdi.

Kîlyuchchî Sàlyutàti (1331–1406) Flîrånsiyadà yashàb yuqori dàvlàt làvîzi midà ishlàgàn. O‘zining ko‘p

sînli õàt làri và nutqlàridà Påtràrkà và Bîkàchchîning gu mànistik g‘îyalàrini yanàdà rivîjlàntirgan. Sàlyutàti yuksàk g‘îyali, o‘qimishli kishini tàrbiyalàshdà ijtimîiy fànlàr: filîlîgiya, ritîrikà, tàriõ, pådà gîgikà, etikàning o‘tà muhim ekànli gini tà’kidlàgàn.

1. Må’mîrchilikdàgi rîmàn và gîtikà uslublàri îrà-sidàgi fàrq nimàdà?

2. Ràssîmchilik và hàykàltàrîshlik sàn’àtlàri hàqidà so‘zlàb båring.

3. Gumànistlàr kimlar?4. Uyg‘înish dàvri deganda nimani tushundingiz?5. Uyg‘înish màdàniyati màrkàzlàri haqida so‘zlab

bering.

102-rasm. Franchesko Petrarka

Page 121: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

121IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI

V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

34-§. SALJUQIYLAR DAVLATI

Sàljuqiylàr dàvlàti. O‘rtà Îsiyodà Sàljuqbåk àsîs sîlgàn sulîlà bîshchiligidàgi o‘g‘uz qàbilàlàrining Îld Îsiyo-gà yirik hàrbiy yurishlàri XI àsrdàn boshlab kuchayadi. Ichki ziddiyatlàrdàn zàif làshgàn Sharqiy Rim impåriyasi ko‘ch mànchi turk qàbilàlàri hujumlariga qàrshilik ko‘rsàtà îlmàydi. Vizàntiyaning yollànmà qo‘shini esa Sàljuqi-ylàr sultîni Àlp Àrslîn làshkàri tîmînidàn 1071-yilda Mànsikårt jàngidà tîr-mîr etilàdi. Impåràtîr Rîmàn IV Diîgån jàngdà asir olinàdi. Bu màg‘lubiyatdàn so‘ng vizàntiyaliklàr deyarli qàrshilik ko‘rsàta olmaganligi tufayli ko‘p sonli turkiy qàbilàlàr Kichik Îsiyogà yo‘l îlàdi.

Saljuqiylar davlati – Saljuqiylar sulolasi boshqargan davlat (1038–1308). Unga Saljuqning nevarasi Sul-ton To‘g‘rulbek asos solgan.

Ijtimîiy tuzum. O‘g‘uzlar bu pàytdà urug‘-jàmîàchilik-ning inqirozi và mulkiy tabaqalarning bosqichida yashàgànlàr. XI àsr îõiridà Kichik Îsi yo ni dåyarli to‘liq bîsib îlgàn o‘g‘uzlàr unda o‘zlàrining qàtîr àmirliklàrini tuzàdilàr. Amirlàr rasman Sàljuqiylàr sulîlàsi hukmronli-gini tàn îlsàlàr-dà, àmàldà o‘z mulklàrini mustàqil bîsh-qàrgànlàr.

Ayni shu pàytdàn ko‘chmànchi turkiy qàbilàlàrning o‘trîq turmushgà o‘tishi boshlanadi. O‘trîqlàshayot-gan turklàr o‘lkàning tub àhîlisi kàbi dåhqînchilik và hunàrmàndchilik bilàn shug‘ullànà bîshlàydi. Bu jarayonlar XII–XIII àsrlàrdà sàljuqiylàrdà ham yer egaligiga asoslan-gan dàvlàtning uzil-kåsil shàkllànishiga olib keladi.

Màmlàkàtdà shàkllàngàn yirik yer egàligi và sîliqlàr tizimi Sharq dàgi islîm dàvlàtlàrinikidàn dåyarli fàrq qilmàgàn. Ahamiyatli jihati, sàljuqiylàrdà dàvlàt yerlàrining

Page 122: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

122 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

xususiy yerlàrgà nisbàtàn ko‘p bo‘lishida edi. Dàvlàt yer-làrining kàttà qismi iqtî’ tàrzidà hàrbiylàr và àmàldîrlàrgà õizmàtlàri evàzigà in’îm etilgàn. Iqtî’ dàstlàb mårîsiy mulk bo‘lmàsdàn, fàqàt õizmàt muddàti dàvîmidà fîy-dàlànish shàrti bilàn bårilgàn.

Astà-såkin turkiy qàbilàlàrning màhàlliy àhîli bilàn àràlà shishi yangi etnîs – turk õàlqining shàkl lànishigà àsîs bo‘làdi. Jà ràyon XIII àsrning 20–30-yillàridà kuchàyadi. Lekin 1243-yildagi mo‘ g‘ullàr bîsqini dàvlàt-ning kåyingi tàràqqiyotigà sàlbiy tà’sir ko‘rsàtàdi. XIV àsr bîshlàrigà kålib, Kichik Îsiyo dàgi Sàljuqiylàr dàvlàti pàrchàlànib kåtàdi.

1. Kichik Îsiyodàgi Sàljuqiylàr dàvlàti qàchîn tàsh-kil tîpgàn?

2. Turklàrning ijtimîiy tuzumi hàqidà nimàlàrni eslàb qîl dingiz?

3. Yer egaligiga asoslangan Sàljuqiylàr davlati qaysi asrlarda qaror topgan?

4. Turk xalqining shakllanishi haqida nimalarni bilasiz?

35-§. USMÎNLI TURKLAR DAVLATI

Usmînlilàr dàvlàtining tàsh-kil tîpishi. Usmîn båy ligi Kichik Îsiyo ning shimoli-g‘àrbiy hududidà tashkil topgan edi. Uning kåyingi tàràqqiyotigà Vizàntiya bilàn qo‘shni bo‘lgani qo‘l kålàdi. Tîbîrà zàif-làshib bîràyotgàn impåriyagà qàrshi hàrbiy hàràkàtlàr båylik yerlàri-ning kångàyib bîrishini ta’ min làydi. Kång istilîlàr Us mînlilàr qo‘shinigà bîsh qà qà bilàlàrdàn hàm jàng chi-làrning kålib qo‘shilishini ta’ min-làydi.

103-rasm. Usmonli turklar harbiylari

Page 123: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

123V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

Sulîlà àsîschisi Usmîn (1299–1326) dàvridà qàtîr yu-rishlàr uyush tirilib, Bursà shàhri và uning àtrîflari bîsib îlinadi. Uning o‘g‘li O‘rõîn Vi zàntiya shaharlàri Nikåya và Nikîmediyalàrni îlib, Qîrà dångiz sîhiligà chiqàdi. Dastlab båylikning boshqaruv tuzumi judà sîddà bo‘lgàn. Õususàn, båy unvîni Usmîn và O‘rõîngà qà bilà bîshliq-làri yig‘inidà bårilgàn. Båylàrning àsîsiy vàzifàsi esà tur-kiy qàbilàlàr hàrbiy kuchlàrining qo‘shni hududlàrni istilî qi li shini ta’minlash bo‘lgàn. Båylikning kuchàyib bîrishi uning bîshqàruvigà hàm o‘zgà rishlàr îlib kålàdi. Natijada O‘r õînning boshqaruvi pàytidà ilk bîr vàzir làvîzimi ta’sis etilàdi. Tàngà pul zàrb qilinib, dàvlàt yerlàri ma’ muriy birliklàrgà bo‘linàdi. O‘rõîn hàrbiy islîhît o‘tkàzadi va qo‘shinni piyodà và îtliq qism («mu sàllàm»)larga bo‘lib, hàrbiy birliklàrgà àylàntiràdi.

Usmînlilàr dàvlàti – Kichik Îsiyo, Shàrqiy Yev-rîpà, Yaqin Shàrq và Shimoliy Àfrikà, qismàn Kàvkàz và Qrimdà usmînlilàr sulîlàsi bîshqàrgàn dàvlàt (1299–1922). Asîschisi – Usmîn I.

Bîlqîn yarimîrîlidàgi istilîlàr. Usmînlilàr istilîsigà qàdàr Bîlqîn yarimîrîlidà: Vizàntiya, Sårbiya, Bîlgà riya, Bîsniya kàbi yirik dàvlàtlàr màvjud edi.

Àmmî siyosiy tarqoqlik va ich-ki ziddiyatlàr bu dàvlàt làrni turklàr istilîsigà qàrshi birlàshuvigà imkîn bårmàdi.

Bîlqîndàgi dàstlàbki bîsqinlàr XIV asr o‘rtalarida bo‘lgan. Turk-lar uning àsîsiy qismini kåyingi o‘ttiz yil dàvîmidà egàllàydilàr. Turk sul tîni Bîyazid (1389–1402) bu jàng làrdà o‘zining tåzkîr g‘àlàbàlàri bi làn shuhràt qîzînib – Yildirim (yashinday tez, shid dàtli) nîmini îlàdi. Sultînning Kînstàntinîpîlni qàmàl qilishi Yev ropani sàrîsimàgà sîlib qo‘yadi.

104-rasm. Boyazid Yildirim bilan Amir Temur o‘rta sidagi

Anqara jangi. O‘rta asr arab miniatyurasidan

Page 124: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

124 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

Ayni pàytdà Àmir Tåmurning Bî ya zid gà qàrshi Kichik Îsiyo yuri shi bîshlànà di. 1402-yilning yozidà Ànqàrà ya-qinidàgi jang da sîhibqi rîn qo‘ shin làri Bîyazid làshkàri ni yån gàdi. Bu vîqåà turklàr tîmînidàn Kîns tàn tinîpîlning îlinishigà yo‘l qo‘ymày, Vizàntiyaning yanà 50 yil ya shà-shigà imkîn yaràtadi.

Kînstàntinîpîlning qulàshi. Usmonlilar sultîni Måõmåt II yuz minglik qo‘shini bilàn Kînstàntinî pîlni qàmàl qilàdi.

1453-yilning màyidà Kînstàntinîpîl turklàr tîmîni dàn îlinàdi. Vizàntiyaning so‘nggi impåràtîri jàngdà hàlîk bo‘làdi. Usmînlilàr shaharni Istànbul dåb nîmlàb, ungà o‘z pîytàõtlàrini ko‘chiràdi.

Yevropa và Îsiyoni bîg‘làb turgàn sàvdî yo‘llàri us-tidàn nàzîràt Vizàntiya pîytàõti îlinishi bilàn turklàr qo‘ligà o‘tàdi. Kång istilîchilik yurishlàri Usmînlilàr impåriyasining tàshkil tîpishi bilàn yakunlànadi.

Usmînli turklàr g‘àlàbàlàrining îmillàri. Usmînli turk-làr qudràti yaõshi tàshkil etilgàn îtliq và piyodà qo‘shin, làshkàrbîshilik õusu siyatlàrigà egà sultînlàr, hukmdorga sadoqatli yanichàrlàr piyoda qo‘shinining mavjudligidà edi.

Usmînlilàr îtliq qo‘shinni kuchàytirishgà àlîhidà e’ti-bîr qàràtganlàr. Qo‘shinning hàr bir suvîriysigà yetarlicha dàrîmàd kål tiràdigàn yer-mulk – tumîri bårilgàn. Bu yer-lar fàqàt turk làrgà và hàrbiylarga õizmàtdà bo‘lgàn pàyt-idà tàqdim etilgàn. Natijada otliq qo‘shin soni 150 ming suvoriygacha yetgan.

Sultîn Yevropadàgi eng yaõshi piyodà qo‘shingà hàm egà edi. XIV àsrning o‘rtàlàridàn àsirgà îlingàn sîg‘-lîm và bàquvvàt õristiàn bîlàlàridàn sultînning shàõsiy gvàrdiyasi jàngchilàri tàshkil etilgàn. Yillàr o‘tib bîlàlàr o‘z tilini và dinini unutib, sultînning sîdiq ya ni chàr làrigà àylàngàn. Usmînli turklàr sultîni jànggà hàmishà o‘zining sîdiq yanichàrlàri bilàn kirgàn. Îilàsi, bîyligi, mîl-mulki bo‘lmàgàn yanichàrlàr sultîn uchun jînini hàm àyamàgàn. Ulàr jànglàrdàgi g‘àlàbàlargà kàttà hissà qo‘shgànlàr. Turk qo‘shinigà shuhràt kåltirgàn làshkàrbîshi và jàngchilàrning ko‘pchiligi yanichàrlàr orasidàn chiqqàn.

Page 125: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

125V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

1. Usmînlilàr dàvlàti qàchîn tàshkil tîpgàn?2. Turklàrning Bîlqîn yarimîrîlidàgi istilîlàrini gà-

pirib båring.3. Vizàntiya impåriyasining qulàshi sàbàblàrini ko‘r-

sàting.4. Usmînlilàr dàvlàti qudràti îmillàrini àytib bå ring.

36-§. MO‘G‘ULLAR DAVLATI

Ijtimoiy tuzum. Mo‘g‘ul qabilalari qadimdan Janubiy Sibir, Manchjuriya va Mo‘g‘uliston hududlarida yashab kelgan. Ularning ko‘pchiligi ko‘ch manchi chorvachilik bilan shug‘ul langan, o‘r monda yasha-gan ayrim urug‘lar ovchi lik va ba-liqchilik bilan kun ke chirgan.

Mo‘g‘ullar hayotida qadimgi udum lar, diniy tasavvurla rida esa ajdodlar ruhiga sig‘inish, sho monlik e’ti qodlari yaxshi saqlanib qolgan.

Lekin XII asrning ikkinchi yar-midan boshlab mo‘ g‘ullar ijtimoiy munosabatla rida yangi xususiyat – mulkiy taba qalanish kuchaya boshlaydi. Urug‘chilik ja-moalari alohida ko‘ch manchi xo‘jalik – ayllarga bo‘linib, har bir ayl endilikda o‘z xo‘jaligi – chorvalarining egasi-ga aylanadi. Urug‘-qabilalarda boy xonadonlar, bo‘lajak mo‘g‘ul zo dagonlari shakllana boradi. Aksari urug‘ bosh-liqlari no‘yonlar o‘z urug‘doshlaridan navkarlar olib harbiy bo‘linmalar tu zadilar. Mulkiy tabaqalanish sharoitida ha-yotning o‘zi ularni harbiy qabila ittifoqlariga birlashishga maj bur qiladi; ularni xonlar boshqaradi. Kuchli qabila ittifoq lari o‘zlariga tobe etilgan qo‘shnilardan boj-to‘ lovlar olib turishadi.

Shomonlik – yovuz va ezgu ruhlarga, ularning in-son hayotiga ta’sir ko‘rsatishiga ishonish shomonlik-ning asosini tashkil etadi.

105-rasm. Mo‘g‘ullar hayotidan

Page 126: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

126 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

Bu qabila ittifoqlari o‘z yig‘inlari, qurultoylarida eng muhim: urush, sulh, ittifoq tuzish, xonni saylash kabi ma salalarni hal etardilar.

Chingizxon davlati. Mo‘g‘ul qa-bilalari orasidagi o‘zaro urushlar-da Temuchin (1155–1227) g‘olib chiqadi. 1206-yilda Onon daryosi bo‘yidagi qurultoyda u ulug‘ xon deb e’lon qilinadi. Bîsh shomon butun õàlq îldidà Tåmu chin gà Chin-gizõîn unvînini beradi. Chingizõîn so‘zi «kuchli», «qudràtli», «toza» mà’nîlàrini anglatàdi.

Mamlakatni màrkàzlàshtirish màq sàdidà Chingizõîn Qîràqurum

qàl’àsini o‘z dàvlàtining pîy tàõtigà àylàntiràdi. Mo‘g‘ul-lar qo‘shinni kuchaytirishga katta e’tibor qara tishadi. Tinch paytda chorvachilik bilan shug‘ullangan mo‘g‘ullar urush boshlanishi bilan o‘nlik tizimdan iborat munta-zam qo‘shinga aylanar edi. Qo‘shin yuzbîshi, mingbîshi, tumànbîshilàr tîmînidàn bîsh qàrilgàn. Talonchilik bosqin-lari ko‘ch man chi lar uchun aso siy mashg‘ulot hisoblangan.

Mo‘g‘ullar qo‘shini. Ko‘chman-chilar qo‘shini uchun urushga uzoq tayyorlanish zarurati ham bo‘lma-gan. Mo‘ g‘ullar turmush tarzi har qan day vaqtda otni egarlab yo‘lga tu shishga mos edi. Mo‘g‘ullar ko‘chma uy – o‘tovlarda yashagan. Harbiy yu rishga tay yorlanganda yoki ko‘chish paytida o‘tovni o‘rnatish

uchun nari borsa bir soat, yig‘ib yukni tuyasiga ortish uchun undan ham kam vaqt ketardi.

Mo‘g‘ullarning sevimli quroli kamon edi, jang chi raqibini yuzlab metrdan nishonga ola bilgan. Jang-chilarning ko‘pchiligi nayza va qilich bilan qurollangan. Har bir ko‘chmanchining kundalik hayotida ham, jang paytida ham, albatta, arqoni bo‘lishi lozim edi. Qo‘shni

106-rasm. Chingizxon

107-rasm. Mo‘g‘ullar qo‘shini

Page 127: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

127V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

mamlakatlarni istilo qilish jarayonida Chingizxon qo‘shini devorni buzishda maxsus moslama – palaxmonlardan foy-dalanishni yaxshi o‘zlash tirgan.

Ko‘chmanchilar qo‘shini, odatda, uchta qismga bo‘lin-gan: markaz va ikki qanot. Jang bosh langanda markaz yol g‘ondan che kingan, dushman uni ta’qib eta boshlasa, qa notlardan hujum ga uchrar, chekinayotganlar ham to‘x-tab, jangga ki rishardi. Àsîsiy qo‘shindàn tàshqàri Chingiz-õîn iõtiyoridà «kåshik» dåb yuritilgàn màõsus gvàrdiya ham tàshkil etilàdi. Kåshik fàvqulîddà vaziyatlar uchun dîimî jàn govar hîlàtdà turàr edi.

Jangni mohirona boshqarish, kuchli va intizomli otliq qo‘shinning bo‘lishi, qo‘shni mamlakatlardagi siyosiy tar-qoqlik mo‘g‘ullarga g‘alaba keltirgan.

Istilolar. Chingizxon 1211-yilda Shimoliy Xitoyga qarshi urush boshlaydi. Mamlakatning batamom istilo qili nishi uning vo rislari davrida tugatiladi.

Yettisuv va Sharqiy Turkistonga qarshi 1218-yil-da boshlangan bosqinlar, Xorazmshohlar davlati-ga 1219–1221-yillardagi bosqinlar bilan davom etadi. Afg‘oniston, Sharqiy Eron egallanib, Kavkaz orqali 1223-yilda Dashti Qiðchoq qa chiqadi. Kalka daryosi bo‘yida qiðchoqlarning ittifoqchisi sifatida ularga yordamga kelgan ruslar qo‘shini mag‘lub etiladi.

1224-yilda Chingizxon zabt etilgan hududlarni o‘z o‘g‘illari: Jo‘ji, Chig‘àtîy, O‘qtîy va Tuligà uluslarga bo‘-lib, taqsimlab beradi. O‘qtoyni taxt vorisi etib tayinlaydi.

Ulus (mo‘g‘ulcha – davlat, xalq, odamlar) – Chingizxon farzandlariga mulk sifatida bo‘lib ber-gan mo‘g‘ullar bosib olgan hududlar.

1. Mo‘g‘ul qabilalari yashagan hududlarni yozuvsiz xaritaga tushiring.

2. Mo‘g‘ullarning mashg‘ulotlari nimalardan iborat bo‘lgan?

3. Chingizxon davlati qay tariqa vujudga kelgan?4. Mo‘g‘ullar qo‘shinining tuzilishini so‘zlab bering.

Page 128: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

128 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

5. O‘zbekiston tarixidan olgan bilimlaringizga tayan-gan holda mo‘g‘ullarning Xorazmshohlar davlati-ga qilgan istilolari haqida so‘zlab bering.

37-§. OLTIN O‘RDA XONLIGI

Yangi bosqin. Mo‘g‘ullarning 1235-yilda bo‘lib o‘tgan qurultoyi Rus va Shimoliy Kavkaz yerlarini bosib olish haqida qaror chiqaradi. To‘planadigan qo‘shinga Botuxon yetakchilik qilishi e’lon qilinadi. Uluslardan o‘nta askar dan bittasi-ning ajratilishi, Bo tuxonga yordam-ga Chingizxonning sar karda laridan Subutoy Bahodirning berilishiga ke-lishiladi. Botu va Subutoylar 1237- yilning kuzida rus yerlariga hujum boshlab, dastlab Ryazanni bosib olishadi. Rusdagi siyosiy tarqoqlik

mo‘g‘ullarga qarshilik ko‘rsatish imkonini ham bermasdan 1238–1240-yillarda Vladimir, Suzdal, Kiyev, Galich, Volin va boshqa shahar lar bosib olinadi.

1243-yilda O‘qtoyning vafot etishi munosabati bilan Botuxon Volgabo‘yi dashtlariga qaytadi. Shu tariqa Botu-xon istilo qilgan Volgabo‘yi, Shimoliy Qora dengiz sohil-lari, Shimoliy Kavkaz, Moldaviya hududlarida, rus yozma manbalarida bayon qilinishicha, Oltin O‘rda nomini olgan Jo‘ji ulusi shakllanadi.

Oltin O‘rda, Jo‘ji ulusi – XIII asrning 40-yillari boshida Jo‘jixonning o‘g‘li Botuxon (1236–1255) tomonidan asos so lin gan davlat.

Boshqaruv tizimi. Oltin O‘rdani Botuxon va uning av-lodlari boshqargan. Muhim masalalarni hal etish uchun qurultoy chaqirilgan. Ijro hokimiyati boshlig‘i beklarbegi

108-rasm. Oltin O‘rda xoni huzurida

Page 129: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

129V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

9 — Jahon tarixi 7

bo‘lib, devon ishlarini vazir boshqargan. U yetakchiligida-gi devon soliqlar, moliya, savdo ishlariga mas’ul bo‘lgan. Rusda barcha knyazlar Oltin O‘rdadan boshqaruv yorlig‘i olgan. Vladimir knyazi Yaroslav ular ning «ulug‘i» deb tan oli ngan. Istilo qilingan hududlar tumanlarga bo‘lingan.

Bo‘ysundirilgan hududlarda mo‘g‘ullar dastlab o‘zla-rining an’anaviy boshqaruv tizimini joriy etgan. Egallan -gan dashtlar Botuning ukalariga berilib, ularning suyur g‘ol mulkiga aylangan. Suyurg‘ol egalari xon qo‘shiniga ma’lum belgilangan sondagi jang chilarni jo‘natishdan tashqari, unga aholidan to‘plangan soliqlar ning bir qismini ham yuborgan.

XIV asrga kelib Oltin O‘rda ulus nomini olgan to‘rt-ta yirik viloyatga bo‘linib ketadi. Bu viloyatlar ulusbegi-si – qo‘shin boshlig‘i bo‘lishidan tashqari, o‘ziga tegishli hududdagi boshqaruvga oid barcha masalalarni ham hal etgan. Oltin O‘rda qo‘shinini beklarbegi boshqargan. U ko‘ch -manchilar zodagonlari yetakchisi hisoblanib, ba’zida xon-dan ham ko‘proq mavqega erishgan.

Oltin O‘rda xonligida davlat boshqaruvining taraqqiyoti amaldorlarning kuchayishiga olib kelgan.

Suyurg‘ol (mo‘g‘ulcha – in’om, sovg‘a) – hukmdor tomonidan davlat oldida alohida xizmat ko‘rsatgan yirik amaldorlar yoki sarkardalarga berilgan mol-mulk, yer-suv. Suyurg‘olga beriladigan yer nasldan naslga meros bo‘lib o‘tgan.

Soliqlar. Mo‘g‘ullar odamlarni o‘nlik tizimiga bo‘lish maqsadida aholini ro‘yxatga olish tadbirini o‘tkazadi. Bu tadbir XIII asrning o‘rtalarida bo‘lib, ro‘yxatga olishning yaku nida mamlakat aholisi «chiqim» deb nomlangan katta to‘lovga tortiladi. Undan tashqari aholidan shoshi linch soliq – talab ham yig‘ilgan. Xonga urush bosh lash uchun mablag‘ zarur bo‘l sa, rus knyaz lariga talab yuborib, ayov-siz yig‘ib olingan. Soliq va bojlarning to‘la nishini maxsus ta yin langan mo‘g‘ul noiblari – bosqoqlar nazorat etish -gan.

Page 130: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

130 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

Rus knyazlari Oltin O‘rda qudratini to‘g‘ri anglab, bosqinchilar bilan tinch yashashga harakat qilishgan. Bu tadbir mavjud sharoitda knyazlar o‘z xalqini saqlab qo-lishi, ularni qullikka olib ketmasligining yagona yo‘li edi.

Tinchlik siyosatini Vladimir knya-zi Yaroslav boshlab, uning o‘g‘li Aleksandr Nevskiy da vom ettirgan. Knyaz Aleksandr Ol tin O‘rdaga bir necha bor tashrif buyurgan. Mo‘g‘ulistonda ham bo‘lib, mahal-liy amaldorlarning hurmat-e’tibori-ga sazovor bo‘lgan. Bu tadbirlar-ning barchasi ke yinchalik mo‘g‘ul-lar bosqoqlarni tasdiqlamasdan rus yerlaridan boj yig‘ishni knyazlardan

biriga topshirishiga olib kelgan.Tashqi siyosat. Tashqi siyosat masalalari bilan xon,

uning yaqin maslahatchilari, shuningdek, beklarbegi shu-g‘ullangan. Oltin O‘rda Sharqiy Yevropaning kuchli bir davlati bo‘l ganidan Yevropa qirollari, Rim papalari, Vi-zantiya imperatorlari va Turk sultonlari xon saroyi bilan do‘stona munosabatda bo‘lishga intilganlar.

109-rasm. Bosqoq rus qishlog‘ida

110-rasm. Knyaz Aleksandr Oltin O‘rda

xoni huzurida

Page 131: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

131V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

Eronda mustaqil davlat tuzgan Xuloku va uning voris-lari esa Oltin O‘rda bilan Kavkazortiga egalik qi lish ma-salasida raqobat qila bosh lagan. Bu ikki Mo‘g‘ul davlati qo‘ shinlari qator janglarda to‘qnashib, goh u tomon, goh bu tomonning qo‘li baland kelgan. Bu janglardan biri-da 1266-yilda Botuxonning ukasi Berka xon ham halok bo‘lgan. Xuloku ulu siga qarshi kurashda Oltin O‘rda hatto Misr sultonlari bilan ittifoq tuzgan.

XIV–XV asrlarda Oltin O‘rda. XIV asrning birinchi yarmida Oltin O‘rda davlati o‘z qudratining cho‘qqisiga erishadi. Bu jarayon O‘zbekxon (1312–1342) va uning og‘li Jonibek (1342–1357) nomi bilan bog‘liqdir. Oltin O‘rda qudratini mustahkamlagan omillardan biri islom dinining qabul qilinishi bo‘ldi. O‘zbekxon 1314-yilda is-lomni davlat dini deb e’lon qiladi. Unga qarshilik ko‘rsat-moqchi bo‘lgan zodagonlar va hatto qarindoshlari qatl etiladi.

Mo‘g‘ullar davlati asoschisi Chingizxon barcha diniy e’tiqodlarga birday munosabatda bo‘lishni vasiyat qilgan edi. Uning avlodlari bu vasiyatni bajarishga harakat qil-ganlar. Oltin O‘rda poytaxti Saroy shahrida turli diniy ibodat xonalar qurilgan. Botuxon davrida shahar Saroy Botu deyilgan.

O‘zbekxon va Jonibek davrida Oltin O‘rda shaharlari gullab-yashnagan. Ular iqtisodiy va madaniy hayot markaz lariga aylangan. Saroy Botu va Saroy Berka dun-yoning eng katta shaharlari qato rida bo‘lgan.

Jonibekning vafotidan so‘ng Oltin O‘rda taxti uchun ku rash boshlangan. To‘xtamishxon XIV asrning oxirida uni o‘n besh yilga yana birlashtirgan. Lekin davlat tarixining fojiali sahifalari aynan uning hukmdorligi bilan bog‘liqdir. Bunga To‘xtamishning Movarounnahr hukmdori Amir Temur bi lan raqobati sabab bo‘lgan. Amir Temur Jo‘ji ulu siga qarshi uch marta yu rish qilgan. Shimoliy Kavkaz-da 1395-yilda To‘xtamishning Amir Temurdan mag‘ lubiyati Saroy, Saroy Berka, Astraxan shaharlarining vayron etil-ishiga sabab bo‘ lgan. Shundan keyin savdo yo‘llari janub tomonga siljigan. Amir Temurning yurishlari Oltin O‘rdani

Page 132: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

132 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

uzil-kesil zaiflashtirgan. Oltin O‘rda XV asrning birinchi yarmidan qator xonliklarga bo‘linib ketgan. Ulardan eng yiriklari Qrim, Qozon, Sibir, Qozoq xonliklari va No‘g‘ay O‘rdasi bo‘lgan.

1. Darslikdagi 108, 109, 110-rasmlarni diqqat bilan kuzatib, ularni qanday umumiy mazmun birlash-tirishini sî‘zlab bering.

2. Oltin Αrdaning boshqaruv tizimida Chig‘atoy ulusiniki bilan qanday î‘xshashlik va farqlar bor-ligini tahlil qiling.

3. Oltin O‘rda xonligida qanday soliq va majburi-yatlar joriy etilgan?

4. Oltin O‘rda qanday tashqi siyosat yuritgan?5. Oltin O‘rda xonligining Amir Temurdan mag‘-

lubiyatga uchrashi qanday oqibatlarga olib keldi?

38-§. XITOY

Iqtisîdiy tàràqqiyot. Sun sulîlàsining (960–1279) hîkimiyatgà kålishi bilan Õitîydà uzîq dàvîm etgàn siyo siy tàrqîqlik và o‘zàrî urushlàrgà chåk qo‘yildi. Nàti-jàdà màmlàkàt õo‘jà ligining yuksàlishigà zàmin yaràtil-di. Õ àsr dàn suvni nisbàtàn bàlànd jîylàrgà chiqàruvchi mîslàmàlàrdan kång fîydàlànà bîshlàndi. Chig‘irdan foy-dalanish ekin màydînlàrini ko‘ pàytirish imkonini bergan. Suv tågirmînlàri yor dàmidà shîlini tîzàlàsh, mîy îlish, un chiqàrish tîbîrà kång qo‘llànilà bîshlàngan.

Rivîjlàngàn o‘rtà àsrlàrdà Õitîydà impåràtîr, hàrbiy zîdàgînlàr, àmàldîrlàrgà qàràshli dàvlàt yerlàri kàmàyib, zamindorlàrning õususiy yerlàri tîbîrà ko‘pàyib bîrgan. Õususiy yerlàr, shuningdåk, yangi o‘zlàshtirilàyotgàn qo‘riq và tîg‘îldi hududlàri hisîbigà hàm kångàygàn. Yirik mulkdîrlàr yerlàrining ko‘pàyishigà kàmbàg‘àllàrning qàrz-làri evàzigà yerlàrining tîrtib îlinishi hàm sabab bo‘lgàn. Shu tàriqà XI àsr bîshlàridà ekin màydînlàrining yarmi yirik zamindorlàr qo‘ligà o‘tgan. Bu yerlàrdà, àsîsàn, ijàràchi dåhqînlàr ishlàgàn.

Page 133: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

133V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

Õitîydà erkin dåhqînlàrning àksàri qismidà 30–40 mu yer bo‘lib, dàvlàt bu tàbàqàni qo‘llàshgà intilgàn. Õitîy dåhqînlàri o‘zlàri yetishtirgàn màhsulîtlàridan dàvlàtgà hàr yili ikki màrtà sîliq to‘làgànlàr. Yer sîlig‘i shîli yoki bug‘dîy bilàn to‘lànsà, pillà bîqqàn õînàdînlàr sîliqni gàzlàmà bilàn hàm to‘làgànlàr.

Shaharlàr và hunàrmàndchilik. Kàyfin, Chendu và Uchàn shaharlàri Õitîyning yirik sàvdî và hunàrmànd-chilik màrkàzlàri edi. Xitoy sàvdîsidà suv yo‘llàri àlîhidà àhàmiyat kàsb etgàn. Ko‘pchilik shaharlàr dångiz yoki dàryo bo‘ylàridà, suv và quruqlikdàgi sàvdî yo‘llàri kå-sishgàn jîylàrdà vujudgà kålgàn.

Shaharlàrning o‘sishi hunàrmàndchilikning jàdàl rivîj-lànishini ta’minlàgan. Õitîydà, àyniqsà, hunàrmàndchilik-ning àn’ànàviy turlàri: kulîlchilik, chinni buyumlàr ish-làb chiqàrish tàràqqiy etgan. Õitîy shaharlàridà ko‘plab do‘kîn và ustàõînàlàr jîy làshgàn edi.

Õitîyning jànubidà hunàrmànd-to‘quvchilàr shîyi gàz-làmàlàrning o‘nlàb õillàrini tàyyorlàgànlàr. XII àsrdà iðàk-dàn shîyi so‘zànà – pànnî to‘qish iõtirî qilinib, kång tàr qàlgan. Õitîydà pàõtàchilik ham tobora kång rivoj lanib, XIV asrdan undàn gàzlàmà tàyyorlàsh yo‘lga qo‘yila bîsh-lagan.

Îsiyo pàõtàsining vàtàni Hindistîndir. Undan so‘ng pàõtà O‘rtà Îsiyogà kirib kelgàn. Õitîygà pàõtà urug‘ini dàstlàb yur timiz sàvdîgàrlàri îlib bîrish-gàn.

Sex a’zîsi bo‘lish Õitîy hunàrmàndlàri uchun mà-jburiy edi. Yevropadàgi kàbi Xitoydàgi sexlarda hàm õàlfà, shîgird làr sîni, ulàrning ish shàrîiti, tàyyor hunàrmànd-chilik bu yumlàrini sî ti sh, hunàr sirlàrini sàqlàsh qat’iy nàzîràt qi lingàn.

Mo‘g‘ullàr istilîsi. Dàstlàb Õitîy ning shimîlidà tuzil-gàn mo‘g‘ullàr dàvlàti Õubilày õînligi dàvridà o‘z ta’siri-ni màmlàkàtning màrkàziy và jànubiy hududlàrigà hàm o‘tkàzàdi. Õitîy 1279-yili to‘liq bo‘ysundirilib, yangi

Page 134: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

134 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

mo‘g‘ullàr sulîlàsi Yuàn (1279–1368) nîmini îlàdi. Mo‘-g‘ullàr Õitîydàgi yerlàrni undà yashàydigàn dåhqînlàri bilàn birgà bo‘lib îlishàdi. Àmmî dåhqînchilikdà õo‘jàlik yuritish usullàri và sîliqlàr avvalgichà qîlàdi.

Mo‘g‘ullàr dàvridà to‘lîvlàrning îshib bîrishi fàqàt dåh qînlàr và hunàrmàndlàrnigina emàs, hàttî sàvdîgàrlàr-ni hàm xînà vàyrîn qilàdi. Hukumàt to‘õtîvsiz o‘sib bîràyotgàn xàràjàtlàrni qîplàsh uchun qo‘shimchà qîg‘îz pul chiqàrà bîshlàydi. Bu esà pulning qàdrsizlànishi gà, màhsulît và hunàrmàndchilik buyumlàrining qimmàtlàshi-shigà sàbàb bo‘làdi.

Õubilày màmlàkàtni bîshqàrish-ning õitîychà usulini qo‘llàsà-dà, màhàlliy àmàldîrlàr õizmàtidàn vîz kåchàdi. Dàvlàt àmàl dîrlàri îràsidà turli õàlq vàkillàrini uchràtish mum kin edi. Õususàn, vånåtsiyalik sàyyoh va savdogar Màrkî Pîlî Õubi làyõîn sàrîyidà yuksàk làvî-zimni egàl làgàn.

Min sulîlàsi bîshqàruvi. Mo‘-g‘ullàr impåriyasining inqirîzi bîsh-

lànishi bilàn XIV àsr ning o‘rtàlà ridàn Õitîydà ham õàlq îzîdlik hàràkàti kuchà yadi. Õenàn và Shàn dun vilîyat-làridà 1351-yilda bîshlàngàn dåhqînlàr qo‘zg‘îlîni tåz îràdà butun màmlàkàtni qàmràb îlàdi. Qo‘zg‘îlîngà rîhib Chju Yuàn-Chjàn bîshchilik qilàdi. 1368-yilda mo‘g‘ullàrdàn îzîd bo‘lgàn Õitîydà Yuàn Chjàn àsîs sîl-gàn Min impåriyasi fàîliyati bîshlànàdi.

1368-yilda Õitîydà Yuàn Chjàn àsîs sîlgàn Min impåriyasi tàshkil tîpàdi.

Min qo‘shinlàri mo‘g‘ullàrni ta’qib etib, ulàrning pîy-tàõti Qî rà qurumni egàllàb, yondirib yubîràdi. Shu tàriqà ko‘ch mànchilàrning Õitîygà hujumlàrigà chåk qo‘yilàdi. Bunda õitîyliklàrgà o‘q-dîri (pîrîõ) và zàmbàràklàrdàn kång fîydàlànish qo‘l kålàdi.

111-rasm. Yevropalik savdogarlar Xubilay

qabulida

Page 135: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

135V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

Màmlàkàt õo‘jàligini tiklàsh uchun hu nàrmànd và sàvdîgàrlàrdàn îlinàdigàn to‘lîvlàr kàmàytirilib, qullàrni îzîd qilish hàqidà qînun qàbul qili nàdi. Sun’iy sug‘îrish in-shîîtlàri, kànàllàr, to‘g‘înlàr và suv îmbîrlàri tiklànàdi. Ekin màydînlàri kångàyib, màmlàkàt àhîlisi sîni hàm îshib bîràdi.

Õitîy XV àsrdà. Màmlàkàtdà yirik zamindorlàr hoki miyati mustàhkàmlànishi bilàn mo‘g‘ullàr bîsqini àsîràtlàrini tugàtish uchun dåhqînlàr, hunàrmàndlàr và sàvdîgàrlàrgà bårilgàn imtiyoz hàmdà yångilliklàr båkîr qilinàdi. Dåhqînlàrgà bo‘lib bårilgàn dàvlàt yerlàri tîrtib îlinib, hunàrmànd và sàvdîgàrlàrdàn îlinàdigàn sîliqlàr ko‘pàytirilàdi.

XV àsrning bîshlàridàn Min su lîlàsining Àmir Tåmur sàltànàti bilàn munîsàbàtlàri buzi làdi. Fàqàt Àmir Tåmurning qo‘qqisdàn vàfît etishi Õi tîygà qàrshi yurish-ning àmàlgà îshmàsligigà sàbàb bo‘làdi, bu esà Õitîygà 1406-yilda Vyåtnàmni, kåyinchàlik Mo‘ g‘ulistînni istilî qilishi gà yo‘l îchàdi.

Màmlàkàtning iqtisîdiy yuksàli-shi Chjàn Õe bîshchiligidàgi hàrbiy dångiz flîti fàîliyatidà nàmîyon bo‘làdi. Tàrkibidà 62 tà kåmà, 30 ming jangchisi bo‘lgan har-biy ekspeditsiya 1405–1433-yillar-da Zînd àrõiðålàgi, Shri Làn kà và Hindistîngà 7 màrtà yurishlàr tàshkil qi làdi. Uning kåmàlàri Îrmuz (Fîrs) ko‘rfàzi và Sharqiy Àfrikà sîhil làrigà qàdàr suzib bîrgàn. Mu-sulmîn bo‘lgàn Chjàn Õe Màk kàni ziyoràt qilgan. Bu eks påditsiyalàr Õitîyning màv qåini îshirib, tàshqi sàv-dîni kångàytirish imkînini bårgan. Õitîy impåràtîrlàri 1415–1420-yillàrda Sà màrqàndgà Ulug‘båk sàrîyigà hàm elchilàr yubîrgan. Låkin Tåmu riylàr dàv làti màvqåi bàlàndligidàn ungà Õitîyning tazyiqi ta’sir etmagan.

112-rasm. Xitoy imperatori Yuan

Chjan

113-rasm. Chjan Xe

Page 136: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

136 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

XV àsrning o‘rtàlàridàn iqtisîdiy inqirîzning bîshlànishi Xitoyning ichki tàràqqiyoti và tàshqi siyosàtigà sàlbiy ta’sir ko‘rsàtàdi.

1. Màmlàkàt õo‘jàligi yuksalishining sababi nimalar-dan iborat edi?

2. Õitîyni mo‘g‘ullàr istilî qilishi và Yuàn su-lîlàsining bîshqàruvi qàndày àmàlgà îshirilgàn?

3. Min sulîlàsining boshqaruvi qanday bo‘lgan?4. Chjàn Õe kim và uning fàîliyati hàqidà gàpirib

båring.

39-§. YAPONIYA

Ijtimoiy munîsàbàtlàr. Yaponiyadà yer egaligi mu-nîsàbàtlàri XI–XII àsrlàrdà uzil-kåsil shakllangan. Bu pàytgà kålib yer egalari mulklàri – syoyenlàr vujudgà kålgan. Bundày yerlàr mårîsiy bo‘lib, syoyenlar bàrchà sîliqlàrdàn îzîd etilgàn. Zamindorlàr o‘z yerlàrini kàm-bàg‘àl dåhqînlàrgà ijàràgà bå rish gàn.

Yaponiyadà yirik yer egàlàri ma’lum tîifàlàrgà bo‘lingàn. Ulàrdàn eng nufuzlilàri – õànkå dåb nîm-làngàn. Ularning vàssàl làri ryokàlàr bo‘lgàn. Hàrbiy bo‘ lin-

malar jàngchilàri esa – sàmuràylàr dåb nîmlàngàn. Ulàrgà xo‘jà yinlàri hàrbiy õizmàt evàzigà yer-mulk bergànlàr. Yillar o‘tib Yapo niya sàmu ràylàrining bir qis mi Yevropa ritsàrlàri kàbi àlîhidà tîifà, mày dà dvîr yanlàrgà àylàngan. O‘z yerlàrigà egà bo‘l màgàn jàngchilàr hàrbiy o‘ljàlàr hisîbigà yoki o‘z xo‘jayin-lari hi so bidan kun kåchirgànlàr.

Màmlàkàtning siyosiy tuzumi. Yapo niyadà bîshqà màmlàkàtlàrdàn fàrq qilàdigàn siyosiy tuzum shàkl-

114-rasm. Minamoto

Page 137: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

137V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

làngan. Yaponiyani XII àsrdàn mikàdî – impåràtîr bîsh-qàr gàn. U màmlàkàtdàgi bàrchà yerlàrning egàsi hisîb-làngàn. Zîdà gînlàr esà uning àmàl dîrlàri va nîiblàrigà àylàngàn. Vilîyat nîiblàrining mustàqil bîshqàrishgà inti-lishi esa aksari hîlàtlardà mamlakatni siyosiy tàr qîqlikkà îlib kålgàn.

Impåràtîr hokimiyati zàiflana borib, ko‘p o‘tmay råàl hîkimiyat màmlàkàtdàgi eng kuchli mulkdor, harbiy qo‘mondon – syogun qo‘ligà o‘tgan. Dàstlàb syogunlik XII àsr îõiridàn màhàlliy mulkdorlàrdàn biri Minàmîtî tîmînidàn o‘rnà tilgàn. U sàmuràylàrdàn tuzilgàn qo‘shini bilàn ràqiblàrini yångib, impåràtîr pîytàõti Kiîtîni qo‘lgà kiritàdi. Lekin Minà mîtî dàvlàtni o‘zining Kamakuràdàgi qàl’à – sàrîyidàn turib bîshqàràdi. Shu tàriqà Yaponiyadà qo‘sh hîkimi yatchilik pàydî bo‘làdi.

Màmlàkàtda dåhqînlàrning àhvîli nihoyatda îg‘ir edi. Sîliqlàrning ko‘-pàyib bîrishi õàlqni juda qiynà gàn. Màn-bàlàrdà yozilishichà, XIV–XV àsrlàrdà yapîn qish lîqlàridà îchàrchiliklàr tåz-tåz tàkrîrlànib turgàn. Îchàr chilik ko‘pinchà turli yuqumli kàsàlliklàr tarqalishi và ko‘plàb kishilàrning hàlîk bo‘lishi bilàn tugàr edi.

Yaponiya shaharlàri tàràqqiyoti. Yaponiyadà o‘rtà àsr-làrdà shaharlàr o‘sib, ulàrdà hunàr màndchilik và sàvdî rivîj làngàn. Yapînlàr õitîyliklàrdàn shîyi iðàk, må tàllàr, làk ishlàb chiqà rishni o‘zlàshtirib îlgànlàr. Màmlàkàtdà qàdim zàmînlàrdàn tåmir, mis, îltin và kumush qàzib îlingàn. Yapîn ustàlàri bu mà’ dànlàrdàn àjîyib qu rîllàr tàyyorlàgànlàr. Qurîlsîzlàr yasàgàn qilichlàr o‘zining sifàti bilàn shuhràt qî zîngàn. Mànbàlàrdà yozilishichà, 1483-yil-da sàvdîgàrlàr chåt màmlàkàtlàrgà 67 ming dînà qilich îlib kåtgànlàr. Yapîn chinnisi, yålpig‘ichlàri, su yakdàn,

115-rasm. Yapon jangchisi

Page 138: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

138 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

qimmàtbàhî tîsh làrdàn yasàb làklàngàn sàn’àt buyumlàri, pàõtàdàn và iðàkdàn to‘qilgàn gàzlàmàlàri hàm xorijda yuqori bàhîlàngàn. Yapînlàr Kîråya, Õitîy, Vyåtnàm, Tàilànd, Filiðpin bi làn qizg‘in sàvdî îlib bîr gànlàr. Màmlàkàtdà – Sàkài, Õyogî, Õàkàtà, Nàgàsàki kàbi yi-rik, àhîli zich yashàydigàn pîrt shaharlàr bîr edi.

1. Yaponiyadà XI–XII àsrlàrdà yangi tuzum qàndày shàkllànib bîrdi?

2. Yaponiya bîshqàruv tizimi bîshqà Îsiyo màm-làkàtlàridàn nimàlàri bilàn fàrq qilgàn?

3. Syogun unvînining ma’nîsini àyting.4. Yaponiya shaharlàri qàndày rivîjlàngàn?

40-§. KOREYA

«Tonggi tarovat» mamlakati. Choson (koreyscha, «Tonggi ta-rovat») ilk koreys davlatidir. Maz-kur davlatning asoschisi afsonaviy Tangun hisoblanadi. Tan gun Pxen-yanda Choson qirol l ig iga asos solgan. Koreyslar Tangun davrini koreys xalqining tashkil topish davri deb hisoblashadi.

O‘zaro kurashlar va xitoyliklar bilan bo‘lgan janglar mil. avv. I

asrda Qadimgi Chosonni uch qirollikka – Pek che, Silla va Koguryoga bo‘linib ketishiga olib keldi.

Uch qirollik davri. Koguryo davlatining tashkil topgan davri haqida tarixchi olimlar yagona fikrga kela olish-magan. Lekin u IV–V asrlarda Koreya yarimorolining shimoliy qis mi, qo‘shni Lyaodun yarimorolini egalla-gan yirik davlat bo’lgan. Koguryo qirolligining qo‘shini o‘zining jangovarligi bilan ajralib turgan. Ular birin-ketin qo‘shni hududlarni zabt etgan. IV asr boshlarida Koguryo xitoyliklarni o‘z hududidan batamom surib chiqaradi va

116-rasm. Chosonning afsonaviy

asoschisi Tangun

Page 139: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

139V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

har jihatdan rivojlangan qudratli davlatga aylanadi. Bu davrda dehqonchilik, metall quyish va unga ishlov berish, to‘qimachilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlangan. Keyinchalik Koguryo o‘rniga Parxe davlatiga asos solinadi. Parxe qirolligi IX asrning bi rinchi yarmida qud ratli dav-latga aylangan. Qirollik Yaponiya bilan elchilik aloqalarini o‘rnatadi. X asrda ko‘ch manchi kidanlar zarbasidan so‘ng davlat parchalanib ketadi.

Koreya yarimorolining janubiy qismida III–IV asrlarda Pekche davlati vujudga keladi. Pekche qirolligi IV asr-da mar kazlashgan davlatga aylanadi. Ilk budda tasvirlari Yapo niyaga ayni Pekche qirolligi davridan yetib boradi. O‘rta asrlarda pekchelik tabib, hunarmand va olimlar hozirgi Yaponiyaning ijtimoiy va ma daniy hayoti asoslari shaklla nishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Hattoki, pekchelik olim Van In Yaponiya taxt vorisi bo‘lgan shahzodaga us-tozlik qilgan. Pekche sulolasi hukmdorlari orqali Koreyaga xitoy yozuv va iyerogliflari hamda buddizm kirib keladi.

Silla qirolligi Koreya yarimorolining janubi-sharqida joylashgan. Dastlab Uch qirollik ichida Silla qirolligi eng zaifi va kam taraqqiy etgani edi. Silla qirolligi 668-yilda Xitoydagi Tan sulolasi bilan ittifoq tuzib, Koreya yarim-orolini o‘z ho kimiyati ostida birlashtirdi. Lekin Koreya Xitoyga boj-yasoq to‘lab turgan. Mamlakatning birlashuvi Koreyada yer egaligi munosabatlarining uzil-kesil shaklla-nishida katta ahamiyat kasb etadi. O‘zaro urushlarga chek qo‘yilishi, qo‘shni davlatlar bilan tinchlik o’rnatilishi mamlakatda ishlab chiqarish kuchlari rivojiga yo‘l ochadi.

VIII asr o‘rtalarida Silla qirolligi ning oltin davri bosh-landi. Ushbu davrda davlat o‘z taraqqiyoti va qud ratining cho‘qqisiga erishadi.

Koryo qirolligi. Lashkarboshi Van Gon tomonidan Kor-yo sulolasi (918–1392)ga asos solingan. Ushbu davlat poytaxti Sonak shahri (hozirgi Shimoliy Koreyadagi Ke-son) bo‘lgan. Koreya nomi Koryo nomidan kelib chiqqan. Van Gon o‘z oldiga Koguryo qirolligining shimoli-sharqiy Xitoyda yo‘qotgan hududlarini qaytarib olish vazifasi ni qo‘yadi. Biroq ushbu vazifa amalga oshirilmay qoladi.

Page 140: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

140 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

Keyingi yillarda Koryo qirolligi o‘zaro kurashlardan zaiflashib qoladi. Bundan foydalangan mo‘g‘ullar 1231-yil-da Koryo qirolligini bosib oladi va 1368-yilgacha o‘z qo‘l ostida tutib turadi.

Choson qirolligi. Koryo qirolligi Xitoy istilochilarini mam lakat hududidan haydab chiqargach, Koryo harbiy sarkardalaridan biri Li Son Ge 1392-yilda so‘nggi Koryo hukmdorini taxtdan chetlatib, yangi Li sulolasiga asos soladi. Uning davrida mamlakat yana Choson nomini oladi. Davlat poytaxti Kegyondan Xanson (hozirgi Seul)ga ko‘chiriladi. Choson qirolligi XV asr o‘rtalarida iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksaladi.

1. Qadimgi Choson qirolligi qanday qirolliklarga bo‘linib ketgan?

2. Uch qirollik davri haqida nimalarni eslab qoldin-giz?

3. Koryo qirolligiga kim tomonidan asos solingan?4. Koreya qirolliklari haqida gapirib bering.

41-§. HINDISTÎN

Dåhli sultînligining tàshkil tîpishi. XI–XII asrlarda Hindistonning shimoliy hududlariga turk va afg‘on qabi-lalarining hujumlari va joylashuvi kuchaygan. Musulmînlar bîsib îlgàn vilîyatlàrdà 1206-yilda pîytàõti Dåhli bo‘lgàn sultînlik vujudgà kålàdi. Dåhli sultonligining ilk hukmdîri Qutbiddin Îyboqning qo‘shini àsîsini turkiy qàbilàlàrdan tuzilgan suvîriylàr tàshkil qilgàn. Sulton vilîyatlàr nîibli-gigà hàrbiylàr, qo‘shin bîshliqlàrini tàyinlàgan.

1206–1526-yillarda Dåhli sultînligi faoliyat yurit-gan.

Hindistînni istilî qilish dàvîmidà màhàlliy mulk-dorlàrning ma’lum qismi yakson qilinsà, boshqalàri yer-mulklàrini tàshlàb kåtàdilar. Yirik zàmindîrlàrning

Page 141: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

141V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

yanà bir qismi esa sultîn hokimiyatini tàn îlib, uning õizmàtigà o‘tàdilàr. Sultîn ulàrning ko‘màgidà mahalliy àhîlidàn sîliqlàr yig‘gàn, õàlqni itîàtdà tutishdà hàm zà-mindîrlàr yordàmigà tayangàn. XII–XIII àsrlàr dàvîmidà Dåhli sultînligining bàrchà hu dudlàridà musulmînlàr hokimiyati uzil-kåsil o‘rnàtilàdi. Sultîn Qutbiddin Îyboq-ning vàfîtidàn so‘ng tàõtgà Shàmsiddin Eltutmish (1211–1236) kålàdi. Uning bîshqàruvi pàytidà Pànjîb, Sind và Bångàliyalar bo‘ysundirilàdi.

Yer egàligi. Dåhli sultînligidà barcha yerlàr hukm-dîrniki hisîb làngàn. Màmlàkàtdà yer egàligining àsîsiy turi iqtî’ bo‘lgàn. Vilîyat nîiblàri to‘plàngàn sîliqlàrning 10–20 % ini o‘zigà qîldirishi evàzigà zàrur bo‘lgàndà sul-tîngà o‘z qo‘shinini bårishi lîzim edi.

Yer egàligining yanà bir turi – õîlisà dåb nîmlàngàn. Õîlisà dàvlàt iõtiyoridàgi yerlàr bo‘lib, undàn îlinàdigàn sîliq làr õàzinàgà tu shib, dàvlàt xàràjàtlàri và màõsus qo‘-shinni ta’minlàsh uchun ishlàtilgàn.

Yer-mulklàrning ma’lum qismi màhàlliy hind fåîdàllàri – zàmin dîrlàrgà tågishli edi. Dehli sultînligidà vàqf yerlari và sultîn hàdya etgàn yerlàr hàm bo‘lgàn.

Dåhli sultînligi XIV–XV àsrlarda. Eltutmishning vàfî tidàn so‘ng màmlàkàtdà tàõt uchun kuràsh kuchà-yib kåtàdi. Bu urushlàrdà g‘îlib chiqqàn và tàõtni egàllàgàn Àlîuddin Õiljiy islîhîtlàr o‘tkàzib, dàvlàt õàzi-nàsi dàrîmàdlàrini ko‘paytiràdi. Xiljiy kuchli qo‘shin tuzib, o‘zbîshimchà fåîdàllàrni bo‘ysundiràdi. Bu dàvlàt vàqtinchàlik bo‘lsà-dà o‘zining àvvàlgi qudràtini tiklàshigà yordàm båràdi. Dåhli sultînligining kuchli và intizîmli qo‘shini bo‘lishi shimîldàn mo‘g‘ullàr hujumlàrini qàytà-rish imkonini beradi.

Õiljiyning vorisi Muhàmmàd Tug‘luq 1325-yilda tàõtgà kålàdi. U o‘z hukmdîrligini îtàsi pàytidà mustàqillik yo‘li-ni tutgàn knyazliklàrni bo‘ysundirishdàn bîshlàydi. O‘zini «Iskàndàr Zulqàrnàynning dàvîmchisi» dåb nomla gan sultîn dàvridà Hindistîn yarimîrîli to‘liq birlàshtiriladi.

Sultînning soliq islohoti yuz bergan qurg‘oqchilik tu-fayli muvaffaqiyatsiz tugaydi. Tug‘luqning îltin và kumush

Page 142: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

142 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

pullàr bilàn tång muîmàlàdà bo‘lishi mo‘ljàllàngàn mis tàngàlàrini zarb qildirishi uni ko‘p o‘tmày qàdrsiz lànib kåtishga, har ikki islohotning natijasiz tugashiga olib ke-ladi.

Kåyingi hukmdîr Fåruzshîh Tug‘luq dàvridà sîliqlàr kà màytirilib, dàvlàt yerlàri dåhqînlàrgà ijàràgà bo‘lib bå-rilàdi. Uning bîshqàruvi pàytidà qishlîq õo‘jàligi, hunàr-màndchilikning yuksalishi, îqilînà bîshqàruvi sulton ga õàlq hîmiysi sifàtidà shuh ràt kåltiràdi. Àmmî màmlà kàtdà XIV àsrdà bîshlàngàn siyosiy tàrqîqlik davrida, àyrim knyaz làrning mustàqillikkà intilish jàràyo ni kuchà yib bîrà-di.

Dåhlining kåyingi sultîni Màhmud 1398–1399-yillàrda Àmir Tåmur qo‘shinlàrigà qàrshi kuràshàdi. Låkin tàjribàli sàrkàrdà Màhmud qo‘shinlàrini yångib, Dåhlini zabt età-di. Sîhibqirîn Sàmàr qàndgà ko‘plàb hind hunàrmàndlàri, må’mîrlàrini îlib qàytadi.

Shundàn so‘ng Hindistîn màydà knyazliklàrgà bo‘linib kåtàdi. Îràdàn o‘n yilchà vaqt o‘tib Sàyyidlàr sulîlàsi (1414–1451) tàõtgà kålàdi. Sàyyidlàr sulîlàsini àfg‘în qà-bilàlàri sàrdîri Bàhlul Lî‘diy (1451–1489) tàõtdàn tushirà-di. Uning nabirasi Ibrîhim Lî‘diy Zàhiriddin Muhammad Bîburgà qàrshi ku rà shàdi.

1. Dåhli sultînligi qàchîn và kim tîmînidàn tuzi-làdi?

2. Hindistîndà yer egàligining qàndày turlàri màv-jud bo‘lganini aytib bering.

3. Dåhli sultînligida XIV àsrdà qàndày islîhîtlàr o‘tkàzildi?

4. Sîhibqirîn Àmir Tåmurning Hindistîngà yuri-shini eslàng và so‘zlàb båring.

42-§. AMERIKA O‘RTÀ ÀSRLÀRDÀ

Õo‘jàlik tàràqqiyoti. Îlimlàr ning fikrichà, Àmårikà qit’àsigà dàstlàbki îdàmlàr Shimoliy Îsiyo dàn hîzirgi Båring bo‘g‘îzi îr qàli buyuk muzlik dàvridà, bun dàn

Page 143: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

143V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

40 ming yil àvvàl o‘tà bîsh là gàn va bu jara yon uzoq da vom etgan. Nàtijàdà bu yer làrgà yevropaliklàr kålgunigà qàdàr hàm ko‘p sînli qàbilà và elàtlàr shàkl làngàn.

Bu qàbilàlàrning àsîsiy qis-mi îvchilik và bàliqchilik bilàn shug‘ullàngàn. Àmmî Màrkàziy và Jànubiy Àmå rikàning tîg‘ và tîg‘îldi hududlàridà dåhqîn-chilik õo‘ jàligi vujudga kelib, keng taraqqiy etgan. Bu hududlàrdà kåchuà, màyya, àståk, îlmåk và tîltåklàr yashàgàn. Ulàr tîsh bîltàlàr bilàn o‘rmîndàgi dàràõtlàrni kåsib, shîõ-shàbbàlàrini yondirib, kulidàn o‘g‘it sifàtidà fîydàlànishgàn. Bu yerlàrdà yevropaliklàrgà ma’lum bo‘lmàgàn màkkàjo‘õîri, kàrtîshkà, kungàbîqàr, pîmidîr, kàkàî, tàmàki ekinlàri o‘stirilgàn.

Àmårikàning kàttà qismidà õînàkilàshtirilgàn hàyvînlàr bo‘lmàgàn. Ît, sigir, qo‘y và echkilàr qit’àgà kåyinchàlik Yevropadàn îlib kålingàn. Ulàr uy hàyvînlàridàn shimîldà itni, jànubdà tuyasimîn – làmàni bîqishgàn. Pàrràndà-làrdàn kurkà và o‘rdàk sàqlàngàn.

Tåmir, îmîch, g‘ildiràk, o‘t îchàr qurîllàrni amårikà-lik hindulàr bilishmàgàn. Ulàrning måhnàt và îv qurîllàri: tîsh, jåz và yog‘îch dàn yasàlgàn. Àhîlining kàttà qis-mi urug‘chilik jà mîàsidà yashàgàn. Fà qàt dåhqînchilik bilàn shug‘ullàngàn màyya, àståk và kåchuàlàr o‘zlà rining dàvlàtlàrini barpo qilgànlàr.

O‘rtà àsrlàrdà màyya, àståk và kåchuàlàr o‘z dàvlàtlàrini barpo qilganlàr.

Màyyalàr dàvlàti. Màrkàziy Àmårikàning Yukàtàn yarimîrîlidà (hîzirgi Måksikà) qàdimdàn màyya õàlqlàri yashàb kålgàn. Milîdiy I ming yillikdà màyyalàrda sha-har-dàvlàtlàr vujudgà kålàdi. Ulàrning hàr birini «buyuk kishi» – hukm dîr bîsh qàrib, uning hokimiyati må rîsiy bo‘lgàn.

117-rasm. Hindular hayotidan

Page 144: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

144 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

Àståklàr dàvlàti. Màrkàziy Àmårikàning hîzirgi Måksikà hududidà jîylàshgàn. Bu yerlàrgà shimîldàn kålgàn àståklàr kàttà ko‘l o‘rtàsidàgi îrîllàrdà XII àsrdà Tånîchtitlàn shàhrigà àsîs sîlàdilàr, ular sun’iy to‘g‘înlàr bunyod etishgàn, ibîdàtõînàlàr và sàrîylàr qurishgan.

Àståklàrdà yer tàqchil bo‘lgànidàn ko‘l tàgidàn suv o‘sim liklàri và unumdîr lîyni ko‘tàrib, sîllàrdà «suzuvchi dàlàlàr» ham yaràtgànlàr. Bu o‘zigà õîs ekinzîrlàrdàn yiligà bir nåchà màrtà hîsil îlingàn.

Àståklàr urug‘ jàmîà bo‘lib yashàgànlàr. Jàmîà bîsh-liqlàri sàylàb qo‘yilgàn. Ekin màydînlàri jàmîà a’zolarigà tàqsimlàb bårilgàn. Hukmrîn qàbilà vàkillàridàn tlàtîàni – làshkàrbîshi sàylànib, u îliy hukmdîr bo‘lishidàn tàsh qàri, bîsh kîhin vàzifàsini hàm bàjàrgàn.

Àståklàr õo‘jàligining àsîsi sug‘îrmà dåhqînchilik bo‘l-gàn. Eng muhim ekin màkkàjo‘õîri bo‘lib, undàn mo‘l hîsil îlingàn.

Àståklàrdà hunàrmàndchilikning ku lîlchilik, to‘qimà-chilik, mis và îltindàn zargarlik buyumlàri yasàsh sîhàlàri yaõshi rivîjlàngàn. Ayni paytda ular ma’danlarni bilish-maganligi sababli bîltà và pichîqlàrning tîshdàn yasàlishi dàvîm etgàn. Zàrgàrlàr qimmàtbàhî tîshlàrgà ishlîv bå-rib, qàdalma nàqshlàr (mîzàikà) yasàb, sàrîy và ibîdàt-õînà dåvîrlàrini båzàshgàn. Àståk hunàr màndlàri àyniqsà nàqshin idish làr, àjîyib gàzlàmàlàr, qush pàtlàridàn tîvus kàbi tîvlànàdigàn kàshtàlàr tikishdà mîhir bo‘lgànlàr.

118-rasm. O‘rta asrlardagi Tenochtitlan shahri

Page 145: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

145V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

10 — Jahon tarixi 7

Quruvchilàr to‘g‘înlàr, kànàllàr qu ri shib, xîm g‘isht yoki tîshdàn yasalgan ustunlàr ustidà uylàr bunyod et-gànlàr. Bîzîrlàrdà mîl àyirbîshlàsh îrqàli sàvdî yaõshi rivîjlàngàn.

Inklàr dàvlàti. Jànubiy Àmårikàning Ànd tîg‘làri yon-bàg‘ridàgi vohalàrdà inklàr dàvlàti vujudgà kålgàn. Kåchuà tillàrigà mànsub inklàr XII–XIII àsrlàrdà Urubàmbà dàryo si hàvzàsidà Kuskî shàhrigà àsîs sîlàdilàr.

Inklàr bîshqà qàbilàlàr yerlàrini bî sib îlib, Ànd tîg‘làridàn Tinch îkåà ni gà qàdàr ulkàn xududdà o‘z hokimiyatlarini o‘rnà tàdilàr. Bu dàv làtni Îliy Inkà bîsh-qàrgàn. U «Qu yoshning o‘g‘li», uning yerdàgi ràm zi sànàlgàn. Àhîli, shuningdåk, turli tàbiàt kuchlàri, yer và suv ilîh là rigà hàm e’tiqîd qil gàn làr. Bîsib îlingàn hududlàr àhîlisiga inklàr o‘z tàr tiblàrini, màdàniyatlàrini o‘tkàzgànlàr. Nàtijà dà dàstlàb qàbilà nîmi bo‘lgàn «ink» àtàmàsi hukmrîn tîifà – zîdàgînlàrning umumiy nomiga aylangan.

Inklàrdan bo‘lmàgàn àhîli jàmîà bo‘lib yashàb, hukm rîn tîifà uchun ishlàgàn. Jàmîà dåhqînlàr îilàlà-ridàn tàshkil tîpib, ulàrning hàr birigà ma’lum yer, ekin mày dîni biriktirib qo‘yilgàn. Jàmîàlàr ye-tishtirgàn hîsilning 2/3 qismini dàvlàt và ibîdàtõînàlàrgà tîp-shirgànlar. Mamlakatda ràsmàn qulchilik bo‘l màsà-dà, jàmîà a’zîlàri shàfqàtsiz ishlàtilgàn va deyarli huquqsiz bo‘lgan.

Tîg‘li hududlàr dåhqînchilik uchun nîqulày edi. Nàtijàdà jàmîà erkàklàri tik qîyalàr yonbàg‘rini o‘yib, tîshlàrning ustigà unumli tuprîq yoyishgàn. Bundày ekin-zîrlàr tuprîg‘ini yomg‘ir yuvib kåtmàsligi uchun àtrîfi tîsh dåvîrlàr bilàn o‘ràb chiqilgàn. Inklàrdà àsîsiy ekinlàr kàrtîshkà và màkkàjo‘õîri bo‘lgàn. Dåhqînlàr, shuning-dåk, qîvîq, pàõtà, ànànàs, bànàn ham yetishtirgànlàr. Yetishtirilgàn hîsil uchgà: bir qismi ibîdàtõînà kîhin-

119-rasm. Inklar jangchilari

Page 146: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

146 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

làri, ikkinchi qis mi Îliy Inkàgà berilgan, uchinchi qismi esa jà mîàgà qoldirilgan. Dàvlàt îmbîrlàridàn to‘plangan îziq màhsulîtlàridan qo‘shin và àmàldîrlàrgà bårilgàn. Urushlàr, hîsilsizlik yillàri yoki turli tàbiiy îfàtlàr pàytidà bàrchà jàbrlàngànlàrgà davlat zaxirasidan màkkà dîni và quritilgàn kàrtîshkà tàrqàtilgàn.

Õo‘jàlikdà chîrvàchilikning o‘rni hàm muhim bo‘lib, tuyasimîn làmà và àlpàkàlàrni fàqàt go‘shti và juni uchun bîqmàsdàn, ulàrdàn yuk tàshish uchun hàm fîydàlànish-gàn. Inklàrdà hunàrmàndchilik yuksàk rivîjlàngàn. Oltin, kumush qàzib îlinib, ulàrdàn buyumlàr tàyyorlàsh, kulîl-chilik và zàrgàrlik, to‘qi màchilik, bo‘yoqchilik, quri lish sîhàlàri àyniqsà yuksàlgàn.

Pîytàõt Kuskîni vilîyatlàr bilàn bîg‘làydigàn, umumiy uzunligi 15 minglab kilîmåtr bo‘lgàn tîsh yo‘llàr bàrpî etil gàn, vi lîyatlàr îràsidà pîchtà õizmàti o‘rnàtilgàn. Màõsus chîpàrlàr yugurgàn hîldà bir-bir làrigà õàbàrni yåtkàzib, uni uzîq màsîfàlàrgà eltishgàn.

1. Àmårikà tub àhîlisining màshg‘ulîtlàri hàqidà gàpirib båring.

2. Màyyalàr tàriõi và màdàniyati hàqidà nimàlàrni bilàsiz?

3. Àståklàr kim? Ulàr hàqidà so‘zlàb båring.4. Inklàr dàvlàti qàchîn và qàyårdà vujudgà kål gàn?

43-§. AFRIKA XALQLARI O‘RTA ASRLARDA

Afrika ahîlisi và õo‘jàligi. Àholining àksàri qismi I ming yil-lik îõirigà qàdàr tàshqi du n yo dàn àjràlgàn hîldà yashà gàn. Qit’aning trîpik o‘r mîn làridà, sahrolarda îv-chi và tårimchi qàbi làlàr joylashgan. Afrikaning Misrdàn bîsh qà hu dud-làridà yashàgàn ba’zi dåhqînlàr ildizmevali ekinlàrni yetishtirgànlàr.

120-rasm. Afrikalik jangchilar

Page 147: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

147V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

Sàvànnà hu dudlàridà yerdà unumdîr tuprîg‘i bo‘lgàn jîylàrgà mîslàshgàn tåmir tishli chîpqilàr bilàn ishlîv bårilgan. Sàhrîi Kàbirning àtrîf làridà ko‘chmànchi, yarim ko‘chmànchi và o‘trîq qàbilàlàr hàm, asosan, chîrvàchilik bilàn shug‘ullàngànlàr. Sàhrîning jànubidà bàrbàr và tuàråglàr, G‘àrbiy Àfrikàdà fulbå, Sharqdà màsài, gàllà, sidàmî, tigrelàrda chîrvàchilik asosiy xo‘jalik bo‘lgan.

Àfrikà dàvlàtlàri. Gànà. Àfrikàning Sharqidà Misr, Àràbistîn và Hindistîn bilàn sàvdî àlîqàlàri ta’siridà qàdim zàmînlàrdàn Nubiya và Àksum (hîzirgi Efiîpiya) dàvlàtlàri tàshkil tîpgàn edi. Àràb sàvdîgàrlàri VII àsr-lardà G‘àrbiy Sudàn yerlàrigà O‘rtà dångiz sîhil làridàn Àfrikàgà yuksak qàdrlànuvchi tuz và bîshqà mîl làrni kåltirgànlàr. Sàvdî yo‘llàri kåsishgàn joylàrdà yirik qàsàbà – qo‘rg‘înlàr: Àukàr, Gànà, Tîmbuktu, Gàî, Màli vujudgà kålgan. Musulmîn sàvdîgàrlàridan tashqari mà hàlliy zîdàgînlàr ham qo‘rg‘onlarda yashàgànlàr. Ulàr kå-yinchàlik vujudgà kålgàn dàvlàtlàrdàgi bîshqàruvni qo‘lgà îlàdilàr. O‘rtà àsrlàrdà Nigår và Sånågàl dàryolàri hàv-zàsidà dàstlàbki dàvlàtlàr – Gànà, Màli, Sîngàilàr tàshkil tîpàdi. Ulàrning dàstlàbkisi G‘àrbiy Sudàndàgi Gà nà bo‘l -gàn. U VIII àsrdà vujudgà kålib, X àsrdà o‘z tà ràqqi-yotining cho‘qqisigà erishgan.

Gànà, Màli, Sîngài và Àksum – Àfrikàning o‘rtà àsrlàrdàgi dàstlàbki dàvlàtlàri bo‘lgàn.

Gànàning dàrîmàd mànbàlaridan biri sàvdîdàn kålàdigàn bîj to‘lîvlàri edi. Bîjning àsîsiy qismini chåt-dàn kålàdigàn sàvdîgàrlàr: àràblàr, bàrbàrlàr, yahudiy làr to‘làgàn. Låkin màmlàkàtning katta bîyligi îltin bo‘lgàn. Gànà pîdshîsi và zîdàgînlàri îltin và tuz sàv dîsidàn kàttà foyda olgan.

Pîdshîning kuchli qo‘shini bo‘lib, undàgi 200 ming àskàr ning dåyarli 40 mingini kàmînchilàr, ma’lum qis-mini esà îtliq jàngchilàr tàshkil etgàn. Màrîkàsh sultîni Àbu Bàkr 1076-yilda kàttà qo‘shin bilàn Gànàni istilî

Page 148: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

148 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

qilib, uni tàlàgàn. Bu voqealardan so‘ng Gànà pîdshîsi Màrîkàshgà qàràm bo‘lib, bîj-yasîq to‘làshdàn tàshqàri, o‘z zîdàgînlàri bilàn islîm dinini qàbul qilishgà ham màjbur bo‘làdi. Xàlq qo‘zg‘îlîni oqibatida màrîkàshliklàr hukmrînligigà chåk qo‘yilganiga qaramasdan, Gànà davlati pàrchà lànib kåtàdi.

Màli dàvlàti. Màli dàvlàt sifàtidà VIII àsrdà vujudga keladi. Un-ing kåyingi rivîjlànishigà qo‘shni Gànà dàvlàtining qudràti to‘sqinlik qilgàn. XI àsrdàn Màli àhîlisi is-lîmni qàbul qilàdi. Bu esa mam-lakatga musulmîn sàv dîgàrlàrining ko‘chib kålishini tåz làshtiràdi. Hu-narmandchilik va savdo-sotiqning ri vojlanishi natijasida XIII asrda

Mali o‘z taraqqiyotining cho‘q qisiga erishadi. Uning hukmdîri Sundiàtà Kåyt (1230–1255) ko‘p sînli kuchli qo‘shin tuzadi. Bu qo‘shin yor dàmidà Sundiàtà kàrvîn yo‘llàri o‘tàdigàn hududlàrni, îltin kînlàrini, qolaversa, qàdimgi Gànà yerlàrini egallaydi. Màli hukmdîri istilî etilgàn vilîyatlàr nîibligigà o‘z qàrindîshlàri và yaqin-làrini tayinlaydi. Noiblar esà, o‘z nàvbàtidà, làshkàr-bîshi, àmàldîrlàrgà yer-mulklàr in’îm etishgàn. Màhàlliy àhîlidàn sîliqlàr undirish hàm nîibning zimmasiga yuk-langan. Ko‘p o‘tmày Màli butun àràb dunyosidà màshhur bo‘lib kåtàdi. Uning hukmdîri Musî I 1324-yildà Màk-kàgà hàj sàfàri uyushtiràdi. Musî I o‘zi bilàn safarga ko‘p îltin îlib yo‘lda ulàrni sàxiylik bilàn tàrqàtib bîràdi. Hukmdorga 8 ming jàngchi và 500 tà qul hàmrîh bo‘lib, bu kàttà kàrvîn 10–12 tînnà îltinni o‘zi bilàn îlib ketgàni taxmin qilinàdi. Bu vîqåà dàn so‘ng uzoq yillar davomida àràb dunyosidà îltinning nàrõi pàst bo‘lgan.

Màli pîytàõti Niàrà và bîshqà shaharlàrdà hàshàmàt-li sàrîylàr, màs jidlàr qurilàdi, hu nàrmàndchilik và sàvdî rivojlanadi. Biroq ijtimîiy hàyotdà qàbilà zîdà gînlàri màvqåi sàqlànib qîlàdi. Màli hukmdîrlàri o‘z yaqinlàri-

121-rasm. Mali hukmdori Muso I

Page 149: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

149V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

ning tîj-u tàõtgà tàjîvuzidàn cho‘chib, ko‘pincha sàrîy àmàldîrlàrini, làshkàrbîshilàri và hàttî jàngchilàrni hàm qo‘shni qàbilàlàr vàkil làridàn îlishgàn.

Màli àhîlisining àsîsiy qismi qishlîqlàrdà yashovchi jà mîàlàrdàn, jàmîàlàr, o‘z nàvbàtidà, yirik pàtriàrõàl îilàlàr dàn tàshkil tîpgàn.

XIV àsr îõirigà kelib fåîdàl tàrqîqlik, sulîlàviy nizîlàr Màli ning zàiflàshishigà sabab bo‘ladi. XV àsrdà Màli bu-tunlày inqirîzgà uchràb, pàrchàlànib kåtàdi.

Màli dàvlàti VIII–XV asrlarda hukm surgan. XIII asrda Mali o‘z taraqqiyotining cho‘qqisiga erishgan. Pîytàõti Niàrà shahri bo‘lgan.

Sîngài dàvlàti. Gànà và Màlining shimoli-sharqidà-gi sîngài qàbilàlàri yirik sàvdî màrkàzlàridàn biri Gàî atrofla rida yashàgànlar. 1 ming yillik bîshlàridà sîngàilàr tuzgan dàvlàt birlàshmàsi dàstlàb Màli ta’siridà bo‘làdi. Màlining zàiflàshuvi esa islîmni qàbul qilgàn sîngàilàr hukmdîri Àlmigà XIV àsr îõiridà ulàrni yångib, pîytàõ-ti Gàî bo‘l gàn mustaqil dàvlàt tuzish imkînini båràdi. Sîngài davlati XIV–XV àsrlàrdà yuksalgan. U Nigår dàr-yosi hàvzàsidà o‘z hukmrînligini to‘liq o‘rnàtàdi.

Màmlàkàt vilîyatlàrgà bo‘linib, ulàrni hukmdorning yaqin kishilàri bîshqàrgàn. Sîngàining àsîsiy dàrîmàd mànbài trànzit sàvdîsi và îltin kînlàri edi. Àhîlidàn un-dirilgàn sîliqlàr hàm muntàzàm îshib bîrgàn và õàzinàni to‘ldirish vositalaridan biri bo‘lgàn. Amàldîrlàrgà tàqdim etilgàn kàttà yer-mulklàrdà qullàr ishlagàn. Davrlar o‘tishi bilan qullàr qàràm dåhqînlàrgà àylànib bîrgan. Ulàrning àvlîdlàri esà kichik yer-mulkning erkin egàlàrigà àylànib, dàvlàtgà fàqàt sîliq to‘làgànlàr, xolos. Sîngàidà màõsus yollànmà qo‘shin hàm tuzilgàn edi.

Mamlakatda yuz bergan o‘zaro urushlar, nizolar dav-latni zaiflashtirib borgan. Bundan foydalangan Marokash sultoni XVI asr oxirida Songaini bosib oladi.

Page 150: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

150 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

Sîngài dàvlàti XIV àsr îõiridàn boshlab mustaqil faoliyat ko‘r satgan. Poytaxti – Gao shahri. Maro-kash sultoni XVI asr oxirida Songaini bosib oladi.

Àksum dàvlàti. Hîzirgi Efiîpiya ning shimîlidà qàdimdà Àksum dàvlàti vujudgà kålib, uning yuksàlishi IV–V àsr-

làrgà to‘g‘ri kålàdi. Aksum hukm-dîrlàri kàrvîn yo‘llàri jîylàshgàn Àràbistînning jànubiy sîhillàri-ni, Sharqiy Sudànning bir qismini egàllàydilàr. Bu davlat Rim impåri-yasi, kå yinchàlik Vizàntiya bilàn yaqin iqtisîdiy và màdàniy àlî qàdà bo‘lgàn. Shu sàbàbli Àksum hukm-dîri và uning à’yonlàri õristiàn dinini qàbul qilàdilàr.

VII àsrdà Àksum qo‘shini-ni Àràb õàlifàligi lashkari màg‘ -lubiyatgà uch ràtib, Àràbistîn yarimîrîlining jànubi dàgi yerlàridàn

màhrum qilgan. Àksumdàgi vàziyat ÕI àsrga kelib muràk-kàblàshib, davlat parchalanib ketadi.

Rivîyatlàrgà ko‘rà, Àksumning birinchi hukmdîri Mànålik – pîdshî Sulàymînning Àràbistîn màlikàsidàn tug‘ilgàn o‘g‘li bo‘lgàn. Bu Àksumning Àràbistîn bilàn àlî qàlàri qàdimdàn yaõshi bo‘lgànini, sulolaning nomi tarixiy asosga ega ekanligini ko‘rsàtàdi.

1. Àfrikàdà o‘rtà àsrlàrdà yashàgàn õàlqlàr và

qàbi làlàrni sànàb o‘ting.2. Àfrikà xalqlari õo‘jàligi qàndày rivîjlàngàn?3. Gànà, Màli và Sîngài tàriõidàn nimàlàrni

eslàb qîldingiz?4. Sizningchà, Àksum và bîshqà Àfrikà

dàvlàtlàri tàràq qiyoti îràsidà fàrq bîrmi?

122-rasm. Aksum podsholigi. Shoh Lalibeli

ibodatxonasi

Page 151: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

151V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

44-§. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKAXALQLARI MADANIYATI

Turklar madaniyati. Usmonlilar jamiyatida XV asr oxirida ma da niyatning turli sohalari ravnaq topdi. Mam-lakatda shoira Mehri xotun va shoir Mulla Mahmud kabi qator iqtidorli shoirlar yetishib chiqdi. Turk me’morchiligi turli mamlakatlardan keltirilgan usta – qu ruv chilar tajri-basidan foydalanib yuksala borgan. Millati yunon bo‘lgan Xoja Sinon qurgan ajoyib me’morchilik durdonalari uni butun jahonga tanitdi. U o‘z faoliyati davrida 300 dan ortiq inshootlar: masjidlar, madra salar, saroylar, favvoralar, hammom va ko‘p riklar qurili shiga boshchilik qilgan.

Fanning turli sohalari ichida geografiyaning taraqqiyoti, ayniqsa, e’tiborga molikdir. Turkiyalik dengiz sayyohi Piri Raisning asarlari, uning O‘rta, Qora va Egey dengizlari atlasi – «Bahriya» dunyo fanidagi katta yutuq edi. Evliya Chalabiyning Yevropa manbalari aso sida bitilgan ko‘p jildli «Sayo hatnoma» va Xoja Xa lifaning «Jahonnoma» asarlarida arab va ja-honning turli mamlakatlari haqida bayon qilinadi.

Koreys madaniyati. Sechjon Buyuk (1418–1450) soliq tizimida islohot o‘tkazadi, davlat boshqaru-vini ta komil lashtirib boradi. Uning davrida koreys madaniyati va san’ati gullab yashnaydi. Ilk bor milliy koreys universitetiga asos solinib, unda mumtoz xitoy adabiyoti o‘rgatilgan. Budda ibodatxonasi hisoblangan – Pul-guksa quriladi. Qirol Sechjon mamlakat-ning do nishmand va iqtidorli hukmdori bo‘lgan. Uning boshqaruvi davrida mao-rif, ilm-fan va qishloq xo‘jaligida ulkan muvaffaqiyatlarga erishiladi. Qirol Sech-jon ishtirokida yangi taqvim tuziladi, yomg‘irni oldindan aniqlaydigan asbob,

123-rasm. Pulguksa ibodatxonasi

124-rasmSechjon Buyuk

Page 152: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

152 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

shamol tezligi va yo‘nalishini belgilay-digan asbob, quyosh va suv soatlari, yul-duzlar xaritasi yaratiladi. Sechjon Buyuk rahbarligida qirol akademiyasi olimlari koreys alifbosini yaratadi.

Amerika xalqlari madaniyati. Mày-yalàrning iqtisîdiy-màdàniy tàràqqiyoti milîdiy àsr bîshlàridà yozuvni yaràtish imkînini båràdi. Kîhinlàr qil qàlàm bilàn iyårîgliflàrni bitib, ràsmlàr bilàn båzà t-gàn.

Màyyalàr hàyotidà kîhinlàr mu him o‘rin tutgàn. Ulàr jàmîà a’zî làrigà dåh-qînchilik ishlàrini bà jàrish muddàtlàrini bålgilàb bårgàn làr. Màyyalàr eng àniq tàqvimlàrdàn birini yaràtgànlàr. Màtåmà-tikàgà «nîl»ni anglatuvchi belgi mày yalàr tîmînidàn hind làrdàn hàm avval kiri-tilgàn. Màmlàkàt pîytàõti – Chi chån-Itsàdà ràsàdõînà qurilgàn. Undà kîhinlàr

sàyyorà làrning Quyosh tåvàràgidà àylànishi vàqtini hisîblàb chiqqànlàr hamda Quyosh và Îyning tutilishini îldin dàn àytib bårà îlgànlàr.

Màyyalàr màxsus tåpàliklàr yasàb, bàlànd pîydåvîrlàr ustidà o‘zlàrining zinàpîyali ehrîmlàrini, sàrîy và ibîdàt õînàlàrini bàrpî et-gànlàr. Sàrîy và ibîdàtõînàlàrning dåràzàlàri bo‘lmàsdàn, ulàr eshiklàr îrqàli yoritilgan. Tåkis và ràvîn

shahar ko‘chàlàri toshdan bunyod etilgàn.Àståklàr qo‘shni màyyalàr iõtirîsi àsîsidà o‘zlàrining

quyosh tàqvimini yaràtgànlàr. Piktîgràfik yozuv shàkl làn -gàn. Àståklàr dini ko‘p õudîlikkà àsîs làngàn edi. Õudîlàr îràsidà eng e’ti bîrlisi, urush õudîsi shàràfigà hàttî îdàm-làr ham qurbînlik qilingàn. Ibî dàtõînà kîhinlàri õàlq îràsidà àlîhidà hurmàt-e’tibîrgà egà bo‘lgàn.

125-rasm. Asteklarning

rasmli taqvimlari

126-rasm. Chichen-Itsadagi rasadxona

Page 153: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

153V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

Piktîgràfik yozuv (lîtinchà pictus – ràsmli và yunoncha grapho – yozàmàn, ràsmli yozuv) – ma’lumîtning umumiy màzmunini ràsm îrqàli yoki ràsmlàrni kåtmà-kåtligi îrqàli eslàb qîlish màqsà-didà tàsvirlàsh.

Pîytàõt Tånîchtitlàndà zîdà gîn làrning fàrzàndlàri và îddiy õàlq bîlà làri uchun àlîhidà-àlî hidà màktàblàr bo‘lgàn. Õàlq bolalari uchun màktàb làrdà dåhqînchilik, hunàrmàndchilik và hàrbiy ish o‘rgàtilgàn. Zîdàgînlàrning fàrzàndlàri esà tàriõ, husnixàt, o‘qish, hisîblàsh, àstrî-nîmiya, shå’ riyat, nîtiqlik sàn’àtlàri àsîslàrini o‘rgànish-gàn. Tånîchtitlàndà hàr yili màdhiya, qissàlàr yozàdigàn shîir-qo‘shiqchilàr ko‘rik-musîbàqàlàri o‘tkàzilib, g‘oliblar mu kofotlangan.

Inklar. Zîdàgînlàrning bîlàlàri màõsus màktàblàrdà o‘qigàn. Yozuv bo‘l màgàni sàbàbli bîlàlàr inklàrning dini, bîsh qàruv tàrtibi, qînunlàri và udumlàrigà îid ma’lumîtlàrni yod-làgànlàr. Inklàr ning o‘zigà õîs «tu-gunli õàti» (kiðu) bo‘lib, uning sir-làri fàqàt ruhîniylàrgà ma’lum edi.

Inklàrning màtåmàtikà, àstrî nî-miya, gåîgràfiya, tibbi yot, bîtànikà và bîshqà ilm-fàn sîhà làridà chuqur bilimlàri bo‘lgàn. Ulàrning àniq tàqvimi 12 îygà bo‘lingàn. Tàbiblàr insîn-ning bîsh suyagidà jàrrîhlik muîlàjàlàrini àmàlgà îshirish-ni bilgànlàr.

Afrika xalqlari madaniyati. Afrika xalqla rida avlod-dan-avlodga o‘tib kelgan ajoyib afsona va ertaklar ko‘p bo‘l gan. Ular qimmatli tarixiy manba bo‘lib xizmat qiladi.

Afrika xalqlari ichida o‘z yozuviga ega bo‘lganlari ham bor edi. Jumladan, Aksumda IV asrdayoq mahalliy yozuv islohoti o‘tkaziladi. Bu alifbo Efiopiyada hozirgi kunga qadar saq lanib qolgan. Aksumda quri lish sohasida, ayniqsa, katta yutuqlarga erishilgan. Bu davrda qurilgan saroylar,

127-rasm. Kiðu – tugunli xat

Page 154: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

154 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

xristian ibodatxo nalari va yer osti daxmalari bugunga qadar saqlanib qolgan.

G‘arbiy Sudan xalqlari madani-yati ning yuksak taraqqi yotida arab-larning ta’siri kattadir. Islom dini qabul qilinganidan keyin bu yer-larda arab mamlakatlaridan kelgan usta va me’morlar masjidlar, saroy-lar, qasr lar, jamoat binolari, kasal-xonalar, hammom, istirohat bog‘lari quradilar. Musulmon maktab va madrasalari ochiladi. Jumladan, Tombuktu mad rasasida ilohiyotdan tashqari tarix, fiqh, matematika, astronomiya kabi fanlar o‘qitilardi.

Afrikaliklar san’atning turli soha-larida katta muvaffaqiyatlarga erish-ganlar. Yog‘och va jezdan yasalgan haykallar va niqoblar nafisligi bilan odamlarni hozirgi kungacha hayrat-lantirib kelmoqda. Benindagi shoh

saroyidan jezdan ishlangan podsho va a’yonlarning bo‘rt-ma rasmlari topilgan. Ularda ov va urushlar, shu ningdek, saroy hayoti sahnalari aks ettirilgan.

Afrika xalqlarining o‘rta asrlardagi taraqqiyoti Osiyo va Yev ropa davlatlaridagiga nisbatan birmuncha orqada bo‘lishiga qaramasdan aholi xo‘jalikda muvaffaqiyatlarga erishib, o‘ziga xos moddiy va ma’naviy madaniyat yaratdi.

1. Usmonli turklar madaniyatidan nimalarni eslab qoldingiz?2. Koreya madaniyatiga oid asosiy yutuqlarni sanab o‘ting.3. Amerikaning qaysi tub xalqi piktografiya yozuvi-ni yaratgan, yana qanday yozuvlarni bilasiz? 4. Maorifdagi o‘ziga xosliklar nimalarda aks etgan?5. Afrika xalqlari madaniyati haqida so‘zlab bering.

128-rasm. Benindagi shoh saroyida jezdan

ishlangan jangchi nog‘orachi

Page 155: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

MUHIM TARIXIY SANALAR

III asr – Xitoyning Xan imperiyasi o‘rnida Vey, Shu va U dav-latlarining tashkil topishi.

320–340-yillar – Hindistonda Chandragupta I hukmronlik qil-gan yillar.

395-yil – Rim imperiyasining G‘arbiy va Sharqiy Rim imperi-yalariga bo‘linishi.

IV–VI asrlar – xalqlarning Buyuk ko‘chishlari davri.VI asrning boshi – Amvrosiy Avrelian brittlarni birlashtirib, angl-

sakslarga qarshilik ko‘rsata boshlaydi.407-yil – Rim legionlari Britaniyani tashlab, Italiyaga qaytadi.476-yil – germanlar istilosi G‘arbiy Rim imperiyasining qulashiga

sabab bo‘ladi.486-yil – Xlodvig franklar davlatiga asos soladi.527–565-yillar – Yustinian I hukmdorlik qilgan yillar.570-yil – Muhammad (s.a.v.) Makkada tavallud topgan yil.589–618-yillar – Xitoyda Suy sulolasi hukm surgan davr.610-yil – Muhammad (s.a.v.)ga Alloh taolodan ilohiy oyatlar

ayon bo‘la boshlaydi.618–907-yillar – Xitoyda Tan sulolasi hukm surgan davr.630–1258-yillar – Arab xalifaligi faoliyatda bo‘lgan davr.681–701-yillar – Bolgariyada Asparux hukmronlik qilgan davr.661–750-yillar – Arab xalifaligida Umaviylar sulolasi hukmron-

ligi davri.711-yil – Toriq ibn Said boshchiligidagi arablar qo‘shini Ispa-

niyani bosib oladi.732-yil – Puate jangida franklar hukmdori Karl Martell arablarni

yengib, ularning Yevropaga yurishlariga chek qo‘yadi.750–1258-yillar – Arab xalifaligida Abbosiylar hukmronligi davri.768–814-yillar – Buyuk Karl hukmronlik qilgan davr.IX asr boshlari – xalifa Ma’mun saroyida «Bayt ul-hikma» (do-

hishmandlik uyi) tashkil qilinadi.843-yil – Verden shahridagi shartnoma bo‘yicha vujudga kelgan

qirolliklar o‘rnida keyinchalik Fransiya, Germaniya va Italiya dav-latlari vujudga keladi.

871–900-yillar – qirol Alfred hukmronlik qilgan davr.893–927-yillar – Bolgariyada Simeon hukmdorlik qilgan davr.919-yil – Saksoniya gersogi Genrix qirol deb e’lon qilingan.936–973-yillar – Otton I ning hukmronlik davri.962-yil – Rim papasi Ioann XII Otton I ga imperatorlik tojini

kiydiradi.

Page 156: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

962–1806-yillar – Muqaddas Rim imperiyasi (Germaniya) hukm surgan davr.

988-yil – Kiyev Rusida xristian dini joriy qilinadi.1066-yil – Angliya Normandiya gersogi Vilgelm tomonidan

bosib olinadi.1096–1270-yillar – salib yurishlari bo‘lib o‘tgan davr.XII asr – G‘arbiy Yevropaning yirik shaharlarida dastlabki oliy-

gohlar – universitetlar ochila boshlagan.XII asr – asteklar Tenochtitlan shahriga asos soladi.1152–1190-yillar – Fridrix I Barbarossa hukmronlik qilgan davr.1187-yil – Salohiddin Ayubiy salibchilardan Quddus shahrini

tortib oladi.1204–1261-yillar – salibchilar tomonidan asos solingan Lotin

imperiyasi faoliyati davri.1206-yil – Onon daryosi bo‘yidagi qurultoyda Temuchin ulug‘

xon deb e’lon qilinadi.1206-yil – Dehli sultonligi tashkil etiladi.1265-yil – Angliyada ilk parlament chaqiriladi.1279-yil – mo‘g‘ullar Xitoyni to‘liq bo‘ysundirib, Yuan sulolasiga

asos soladi.1302-yil – Fransiyada General shtatlar chaqiriladi.1337–1453-yillar – Angliya bilan Fransiya o‘rtasidagi «Yuz yillik

urush».1368-yil – Xitoyda Yuan Chjan asos solgan Min imperiyasi

tashkil topdi.1395-yil – Sohibqiron Amir Temurning Oltin O‘rda ustidan Tarak

daryosi bo‘yidagi g‘alabasi Rus yerlari va Sharqiy Yevropa xalqlarining mo‘g‘ullar zulmidan ozod etilishida hal qiluvchi omillardan bo‘ldi.

1402-yil yozi – Amir Temur bilan Boyazid o‘rtasidagi Anqara jangi.

1415–1420-yillar – Xitoy imperatorlari Samarqanddagi Ulug‘bek saroyiga elchi yuboradi.

1445-yil – Iogann Gutenberg kitob bosish dastgohini ixtiro qildi.1453-yil, may – Konstantinopol usmoniy turklar tomonidan

egallandi va shahar Istanbul deb nomlandi.

Page 157: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

M U N D À R I J À

Muàlliflardàn ................................................................................3Kirish .............................................................................................4

I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI

1-§. German qabilalari va Rim imperiyasi .................................. 82-§. Franklar. Franklar davlatining tashkil topishi ....................123-§. Franklar imperiyasi .............................................................174-§. Britaniyadan Angliyaga .......................................................215-§. Muqaddas Rim imperiyasi ................................................. 266-§. Vizantiya: G‘arb va Sharq orasida .....................................297-§. Slavyanlar va ularda davlatlarning tashkil topishi ..............338-§. Sharqiy slavyanlar. Kiyev Rusi ...........................................379-§. Yevropa xalqlari madaniyati .................................................41

II BOB. ILK O‘RTA ASRLARDA OSIYO

10-§. Arabiston ilk o‘rta asrlar boshida .....................................4711-§. Arab xalifaligi ...................................................................5112-§. Hindiston ............................................................................5313-§. Xitoy (IV–X asrlarda) ..................................................... 5614-§. Osiyo mamlakatlari madaniyati .........................................59

III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA (XI–XV ASRLAR)

15-§. Yevropada o‘rta asr shaharlari ...........................................6516-§. O‘rta asrlarda tovar ishlab chiqarishning yuksalishi. Bozor va yarmarkalar .......................................................7017-§. Osiyo mamlakatlarining o‘rta asr shaharlari ....................7418-§. O‘rta asrlarda xristianlik ......................................................7819-§. Salib yurishlari ...................................................................8020-§. Dastlabki salib yurishlari ...................................................8321-§. Keyingi salib yurishlari ..................................................... 86

Page 158: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

IV BOB. YEVROPADA MARKAZLASHGAN DAVLATLARNING TASHKIL TOPISHI

22-§. Fransiyada markazlashgan davlatning tashkil topishi........8923-§. General shtatlar .................................................................9124-§. Yuz yillik urushning boshlanishi va uning dastlabki davri ..................................................................9325-§. Fransiyada mutlaq monarxiya ...........................................9526-§. Angliyada markazlashgan davlatning tashkil topishi .......9827-§. Angliya o‘rta asrlar so‘ngida ...........................................10228-§. Germaniya .......................................................................10429-§. Rus knyazliklari ..............................................................10830-§. Ruslarning bosqinchilarga qarshi kurashi .......................11031-§. Rus knyazliklarida markazlashish jarayonlari ................11232-§. Yevropa madaniyati ..........................................................11333-§. Yevropada me’morchilik, san’at va adabiyot .................117

V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI

34-§. Saljuqiylar davlati ..........................................................12135-§. Usmonli turklar davlati .................................................12236-§. Mo‘g‘ullar davlati .......................................................... 12537-§. Oltin O‘rda xonligi .........................................................12838-§. Xitoy .................................................................................13239-§. Yaponiya ..........................................................................13640-§. Koreya .............................................................................13841-§. Hindiston ..........................................................................14042-§. Amerika o‘rta asrlarda ......................................................14243-§. Afrika xalqlari o‘rta asrlarda ............................................14644-§. Osiyo, Amerika va Afrika xalqlari madaniyati .................151Muhim taixiy sanalar ............................................................... 155

Page 159: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

Tursun O‘sarovich Salimov, Farhod Ergashevich Sultonov

JAHON TARIXIUmumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik

To‘ldirilgan va tuzatilgan uchinchi nashri

«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, Toshkent – 2017

Muharrir M. JumayevBadiiy muharrir A. YoqubjonovTexnik muharrir U. SapayevSahifalovchi dizayner Sh. Sirojiddinov

Nashriyot litsenziyasi AI № 160, 14.08.2009-y.

16.05.2017. da bosishga ruxsat etildi. Bichimi 60x90 1/16. Tayms garniturasi, kegl 10, 11. Ofset bosma. 9,50 nashr tabog‘i.

10,0 shartli bosma taboq. Adadi 441 443. 62-sonli shartnoma. 17-343-buyurtma.

«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti.100011, Toshkent sh., Navoiy ko‘chasi, 30.

O‘zbekiston matbuot va axborot agentligining «O‘zbekiston» nashriyot-matbaa ijodiy uyi bosmaxonasida chop etildi.

100011, Toshkent sh., Navoiy ko‘chasi, 30.

Salimov, Tursun O‘sarovich.Jahon tarixi (milodiy V asr oxiridan — XV asr oxi-

rigacha): umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik/ T.O‘.Salimov, F.E.Sultonov. – tuzatilgan va to‘ldirilgan uchinchi nashri. – T: «O‘zbe kiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nash riyoti, 2017. – 160 bet.

KBK 63.3(0)ya72

UO‘T: 94(100)=512.133(075.3)63.3(0)J-39

Page 160: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

Ijaraga berilgan darslik holatini ko‘rsatuvchi jadval

T/r

1.

2.

3.

4.

5.

6.

O‘quvchining ismi va

familiyasi

O‘quvyili

Darslikning olingandagi

holati

Sinfrahbarining

imzosi

Darslikning topshirilgandagi

holati

Sinf rahbarining

imzosi

Darslik ijaraga berilib, o‘quv yili yakunida qaytarib olinganda yuqoridagi jadval sinf rahbari tomonidan quyidagi

baholash mezonlariga asosan to‘ldiriladi:

Yangi Darslikning birinchi marotaba foydalanishga berilgandagi holati

Yaxshi Muqova butun, darslikning asosiy qismidan ajralmagan. Barcha varaqlari mavjud, yirtilmagan, ko‘chmagan, betlarda yozuv va chiziqlar yo‘q.

Qoniqarli Muqova ezilgan, birmuncha chizilib, chetlari yedirilgan, darslik-ning asosiy qismidan ajralish holati bor, foydalanuvchi tomonidan qoniqarli ta’mir langan. Ko‘chgan varaqlari qayta ta’mirlangan, ayrim betlarga chizilgan.

Qoniqarsiz Muqovaga chizilgan, yirtilgan, asosiy qismidan ajralgan yoki bu-tunlay yo‘q, qoniqarsiz ta’mirlangan. Betlari yirtilgan, varaqlari yetishmaydi, chizib, bo‘yab tashlangan. Darslikni tiklab bo‘lmaydi.

Page 161: JAHON TARIXI - eduportal.uzeduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/7/jahon_tarixi_7_uzb.pdf · Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o‘rgan-dingiz. Qadimgi davrda odamlar

Tursun O‘sarovich Salimov, Farhod Ergashevich Sultonov

JAHON TARIXIUmumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik

To‘ldirilgan va tuzatilgan uchinchi nashri

«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, Toshkent – 2017

Muharrir M. JumayevBadiiy muharrir A. YoqubjonovTexnik muharrir U. SapayevSahifalovchi dizayner Sh. Sirojiddinov

Nashriyot litsenziyasi AI № 160, 14.08.2009-y.

16.05.2017. da bosishga ruxsat etildi. Bichimi 60x90 1/16. Tayms garniturasi, kegl 10, 11. Ofset bosma. 9,50 nashr tabog‘i.

10,0 shartli bosma taboq. Adadi 53 889. 62-sonli shartnoma. 17-344-buyurtma.

«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti.100011, Toshkent sh., Navoiy ko‘chasi, 30.

O‘zbekiston matbuot va axborot agentligining «O‘zbekiston» nashriyot-matbaa ijodiy uyi bosmaxonasida chop etildi.

100011, Toshkent sh., Navoiy ko‘chasi, 30.

Salimov, Tursun O‘sarovich.Jahon tarixi (milodiy V asr oxiridan — XV asr oxi-

rigacha): umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik/ T.O‘.Salimov, F.E.Sultonov. – tuzatilgan va to‘ldirilgan uchinchi nashri. – T: «O‘zbe kiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nash riyoti, 2017. – 160 bet.

KBK 63.3(0)ya72

UO‘T: 94(100)=512.133(075.3)63.3(0)J-39