JAHON IJTIMOIY-IQTISODIY GEOGRAFIYASIn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/geografiya... ·...

JAHON IQTISODIYOTI VA DIPLOMATIYA UNIVERSITETI

B.A. BAHRITDINOV S.A. ZOKIROVA

GA. ABDURAHIMOVA S.E. A’ZAM

JAHON IJTIMOIY-IQTISODIY GEOGRAFIYASI

0 ’q u v q o ’l l a n m a

TOSHKENT 2008

www.ziyouz.com kutubxonasi

KIRISH.................................................................................................................4SZ BOSHI......................................................................................................... 6I BLIM. GEOGRAFIK MEHIMATTAQSIMOTINING OMILLARIVAKOMPONENTLARI ...... 7I BOB. Turarjoy atrofidagi muhit: resurslarva muammolar........................................ 7Jahon tabiiy resurslari.......................................................................................... 7Energiya resurslari............................................................................................. 10Mineral resurslar................................................................................................ 13Yer resurslari..................................................................................................... 15rmon resurslari................................................................................................ 16Suv resurslari.....................................................................................................17Dunyo okeanining resurslarni zlashtirishi............................................................ 18Ekologiya: insoniyat taqdiriga kalit......................................................................... 19Ekologik xavf: ayrim ko’rsatkichlar va umumiy tanglik..............................................19Ifloslantirish manbalari.........................................................................................21"Parnik effekti”....................................................................................................23“Ozon tuynugi” ...................................................................................................24Avtomobil - xavfli manba.....................................................................................24Atom energetikasining ta’siri................................................................................ 250’rmonlarning yqolishi.......................................................................................25Cho’llanish......................................................................................................... 26Ekologik muvozanatni qanday qayta tiklash kerak-................................................ 26Iqtisodiy muammolar........................................................................................... 27Resurs bilan ta’minlash muammosi....................................................................... 29Xom ashyo resurslari......................................................................................... 31Neft.................................................................................................................. 31Ko’mir................................................................................................................ 32Qayta tiklanmaydigan resurslar............................................................................33Dunyodagi oziq-ovqat muammosi..........................................................................35Aholining oziq-ovqatga blgan ehtiyoji..................................................................35Rivojlanayotgan mamlakatlarglobal ovqatlanish tizimida..........................................37Oziq-ovqat mahsulotlari masalalarini yechish........................................................ 42yollari imkoniyatlari............................................................................................. 42II BOB. Jahon aholisi geografiyasi........................................................................442.1. Aholining jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati, uning ayrim tarixiy davrlardagi soni va

dinamikasi ..............................................................................................442.2. Aholining tabiiy harakatiga xos umumiy va regional jihatlar................................452.4 Jahon aholisining irqiy, etnik va diniy tarkibi.......................................................46Migratsiya ...................................................................................47Aholining diniy tarkibi.......................................................................................... 49Mehnat salohiyati aholining ijtimoiy va kasbiy tuzilmasi............................................50Aholining hududiy joylashuvi................................................................................ 50Shahar va qishloq aholisi..................................................................................... 51Urbanizatsiya.................................................................................................... 51IIIBOB. SANOAT: INNOVATSIYAVAGEOGRAFIYA................................................ 53Jahon mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko’ra turlari.......................... 56IV BOB. Qishloq xo’jaligi: geografik rivojlanishning bosqichlari va ziga xos

xususiyatlari.................................................................................................58Zamonaviy FTI ning rivojlanish bosqichlari............................................................. 58Rivojlanish darajasi va ynalishining geografik tavofutlari...................................... 59Qishloq xjaligi ishlab chiqarish geografiyasining o’ziga xos tuzilishi.......................663.Qishloq xjaligi turlari........................................................................................70V BOB. TRANSPORT: MEHNATNING GEOGRAFIK TAQSIMOTIKOMPONETIVA

INTEGRATSIYAOMILI.....................................................................................71


JAHON TRANSPORTTIZIMINING ASOSIY KRSATKICHLARI.................................. 72Tarmoq ichidagi siljishlar va tendensiyalar.............................................................76Transport va Jahon xjaligi aloqalari.................................................................... 79Horij davlatlarturi. Tipologiyaning mazmuni va ahamiyati......................................... 81Turlashtirish krsatkichlari.................................................................................. 83Davlat turlari...................................................................................................... 85arbiy Yevropaning rivojlangan kichik davlatlari....................................................8611.1. arbiy Yevropaning rtacha rivojlangan davlatlari........................................... 87Mintaqaviy tafovutlar.......................................................................................... 87arbiy Yevropa.................................................................................................87GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI............................................................... 88BUYUK BRITANIYA............................................................................................. 91FRANSIYA RESPUBLIKASI...................................................................................93Rossiya Federatsiyasi........................................................................................ 96ShimoliyAmerika.................................................................................................98AMERIKAQSHMASHTATLARI (AQSh)...............................................................99KANADA......................................................................................................... 102LotinAmerikasi................................................................................................. 104Braziliya........................................................................................................... 104MEKSIKA.......................................................................................................... 106Osiyo.............................................................................................................. 108MISRARAB RESPUBLIKASI............................................................................... 109JANUBIYAFRIKARESPUBLIKASI (JAR)...............................................................111Yaponiya.......................................................................................................... 113XITOY XALQ RESPUBLIKASI.............................................................................. 115Qozog’iston...................................................................................................... 118Afrika............................................................................................................... 120Avstraliya........................................................................................................ 120VI BOB. Xizmatlar doirasi: postindustrial siljishlarning asosiy ynalishlari................ 121Jahon xojaligining umumiy xususiyatlari va rivojlanishi jihatlari............................... 122Sanoatning xalq xjaligidagi ahamiyati, uning rivojlanishi va joyiashishiga ta’sir

krsatuvchi omillar...................................................................................... 127Jahon sanoati tarkibida yuz berayotgan asosiy o’zgarishlar..................................128Jahonning asosiy sanoat tarmoqlari geografiyasi................................................ 128II BLIM. INSONIYAT SMLIZATSIYASINING RIVOJIANISHIVAIJTIMOIY-

MAKROIQTISODIY DUNYONING SHAKLLANISHI............................................. 135I BOB. Mintaqaviy sivilizatsiyalar genezisi va shakllanishi......................................135Yer yuzida odamlaming paydo bo’lishi................................................................. 135llk madaniyatlar.................................................................................................138Qulchilik saltanatlari...........................................................................................142FEODALIMPERIYALAR VA DINLAR.................................................................... 148IIIBUM.......................................................................................................... 158I Bob. Iqtisodiy salohiyat tushunchasining mohiyati va tashkil qiluvchi elementlari.... 158II Bob. Resurslar, ularning turlari va iqtisodiy salohiyatda tutgan o’mi......................160III bob. zbekistonning geografik mi - iqtisodiy salohiyatining krsatkichi va

taraqqiyotining hamda halqaro aloqalar samaradorligining muhim omili...............163IV Bob. zbekistonning hududiy salohiyati..........................................................167V Bob. 0‘zbekistonning inson salohiyati.............................................................. 172VI Bob. Tabiiy resurslar - 0 ’zbekiston iqtisodiy taraqqiyotining muhim omili.............. 181Mineral resurslar.............................................................................................. 181Yer resurslari...................................................................................................188I llova. Mustaqil zbekiston xalq xjaligining ravnaq topishida sanoatning rli........ 195llllova...............................................................................................................206FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI.................................................... 217


Iqtisodiy geografiya - ishlab chiqarishni joylashtirish qonuniyatlari ijtimoiy- tarixiy rivojlanish davrlarida geografik muhitda ishlab chiqarish kuchlarini zaro ta’siri va moslashuvini 0 'rganuvchi fan. Shu jumladan, iqtisodiy geografiyaning predmeti, bir tomondan, jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari, ularning joylashishi, o’zaro aloqadorligi, ularning tarixiy rivojlanish davrlari, o’zaro ishlab chiqarish aloqalari, egalik xususiyatlari bilan bog liq bo lib, turli davrlarda zamon va makonda zgarishini, ikkinchi tomondan, ishlab chiqarish kuchlarining joylashgan geografik muhitini o’ziga xos xususiyatlarini oYganadi.

Yuqoridagilardan aniqlanishicha, iqtisodiy geografiya hozirgi kunda haqiqiyligicha qolmoqda. U faqatgina ishlab chiqarish kuchlarini ishlab chiqarishdagi jarayonini emas, balki geografik muhitdagi tabiiy resurslardan foydalanishni o’rganadi. Ta’kidlash joizki, iqtisodiy geografiya tabiat va jamiyat rtasidagi o’zaro bog’liq umumiy masalalar bilan bir qatorda turli tabiiy muhitning ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishga ta’sirini rganish ham muhim ahamiyat kasb etadi.

Agar aholi geografiyasi rganilsa, unda nafaqat ishlab chiqarishda band aholi o’rganiladi, balki ishlab chiqarishga to’g’ridan-to’g’ri aloqasi bo’lmagan tillarning millat, elat, din va insonlarning turmush tarzi kabi inson hayotining tug’ilishdan boshlab limgacha bo’lgan jihatlarni rganadi.

Zamonaviy xo’jalik geografiyasini moliyaviy kapital, bozor xizmatlarisiz tushunish qiyin. Eng asosiy aholi va xo’jalik geografiyasidagi siljishlar turli xil miqyosdagi hududiy majmualami shakllanishi jamiyat hayotidagi zgarishlar mafkura, siyosat, falsafiy jihatlardagi moddiy, madaniy, tashkiliy aloqalar shunga olib keladiki, iqtisodiy geografiyaning boshqa ijtimoiy fanlar tarix, iqtisod, etnologiya, siyosatshunoslik fonlari bilan bevosita bog’liq.

Minglab yillar davomidagi tabiat bilan jamiyat rtasidagi munosabatni o’rganish tajribasi shuni krsaiadiki, ishlab chiqarish kuchlarini yuksalishida tabiatdan maksimal darajada foydalanish, XX asrning II yarmidan keyin tabiiy resurslardan xo jasizlarcha foydalanish natijasida hczirgi kunda jamiyatni asosiy muammosi tabiatni saqlab qolish va resurslarni iloji boricha tejashdan iborat.

Geografik qobiqda yuz berayotgan ijtimoiy elementlarning iqtisodiy-ijtimoiy qonuniyatlarini joylashtirish, ularning o’zaro aloqadorligi va mosligi ynalishlarini olib borish jarayonlarida hozirgi vaqtda yetarlicha o’zgarishlar ro’y berdi.

Jamiyat rivojlanishidan ijtimoiy formatsiya bosqichlari sha davrdan haqiqiy jamiyat mehnat taqsimoti bosqichlari bilan mos kelmagandi. Jamiyat xjaligi rivojlanishining agrar bosqichi 2 tadan ortiq formatsiyani - quldorlik, feodalizm, shuningdek, kapitalizmning manufaktura davrlarini o’z ichiga oladi. Faqatgina XVIII-XIX asrlar arafasida sanoatda ro’y bergan to’ntarish natijasida jahon rivojlanishi industrial davriga tdi, bu davrda texnika va ishlab chiqarish kuchlarining yangilanishi geografik mehnat taqsimoti yangi bosqichlarining


ch u q u rlash u v iga olib keldi.R u s iq t iso d c h is i N .D .K o n d ra ty ev industria l jam iy a td a ish la b ch iq a r ish

kuchlarin ing rivojlanishi, sh u n in g d ek , jam iyat ijtim oiy-iqtisodiy kom ponentlari 5 0 -6 0 yillik “uzun to ’lqin” sikliga to b e blib, bunda texnika va texnologiyalar, g ’o y a va ijtimoiy harakatlarining o ’zgarish i ro’y berish iga XX asrn ing 20-yillarida o ’z e ’tiborini qaratdi. Xorijiy davlatlarda iqtisodiy va siyosiy jihatdan го’у berayotgan za m o n a v iy o ’zgarishlarni bayon q ilishda form atsiya k rinishlarining tor doirada ekanligi kam chilik tu g ’dirgani bois, rus iqtisodiy geografi I.A.Vitver horijiy davlatlar ijtim oiy-iqtisodiy g e o g ra fiy a sig a a s o s so id i. A ynan sh u olim to m o n id a n kurs, keyinchalik fand a k lassik aga aylangan: “Xorijiy davlatlar iqtisodiy g eo g ra fiy a sid a n tarixiy g e o g ra fiy a g a kirish” kitobi yaratildi.

I.A .Vitver har bir davlat um u m jahon qon un iyatlariga o ’z ic h a y o n d a sh ib , 0’zin ing taraqqiyoti y o ’lini b osib tib, bundan sish va inqirozlar do im o jahon konyunkturasi b ilan m o s k e laverm aslig in i ta ’kidlab berdi. B unda: jam iyat v a g eo g ra fik m e h n a t taq sim otin in g rivojlanishi d u n yo tarixida m u a y a n hududiy rivojlanishi va tarqalish i, d u n yo m iq y o sid a tex n o lo g iy a la rn in g d in am ik asi va ziga x o s zgarish bilan b o g ’liq ekanligi, bu, z navbatida, insoniyattaraqqiyotin i zgartiradi yoki u n g a yaqinlashtiradi.

B unda taraqqiyot yond ash uvi hozirda xorijiy ijtim oiy-iqtisodiy g eo g ra fiy a d a k en g e ’tirof etiladi.


0 ’zbekistonda iqtisodiy-ijtimoiy islohotlar izchillik bilan am alga oshirilayotgan hozirgi davrda respublika hududining nisbatan kattaligi, iqtisodiy va tabiiy sharoitlarining xilma- xilligi, aholi joylashishidagi keskin farqlar iqtisodiy, demografik va geografik xususiyatlarini tadqiq etish m asalasi eng dolzarb muammolardan biridir. Yangi ishlab chiqarishni, ayniqsa, bugungi kun talabiga javob beradigan sanoat va xizmat krsatish korxonalarini joylashtirish m aqsadida tabiiy va iqtisodiy-ijtimoiy sharoitlari qulay mintaqalarni ajratish, eng aw alo , mamlakatning ayrim hududlarida ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi va xususiyatlarini aniqlashni taqozo etadi.

U yoki bu mintaqaning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish sharoitlarining qulay yoki noqulayligi uni mehnat va tabiiy-mineral, yerva suv, qum, rekreatsion hamda biologik resurslarbilan ta’minlanganligi orqali aniqlanadi. Bunda iqtisodiy salohiyat elementlari -shaharlar, transport shahobchalari, sanoat va qishloq xjalik korxonalari hamda boshqalarning mavjudligi juda katta rol o ’ynaydi.

Iqtisodiy zlashtirilganlik urbanizatsiya va industrializatsiya jarayonlarining rivojlanish sufati va darajasi, shaharturmush tarzining qay holatda ekanligi bilan ham boglangan. Chunki iqtisodiy zlashtirilganlik mazkur voqea va jarayonlar bilan o’zaro murakkab aloqaga ega.

“Markaziy O siyoda jug’rofiy-siyosiyjihatdan asosiy rin tutgan 0 ’zbekiston kuchlar tengligi va muvozanatini ta’minlash, strategik muhim bolgan ushbu mintaqada hamkorlikka mustahkam zamin yaratish jarayonida sezilarli rol o ’ynash uchun hamma imkoniyatlarga ega. Uning hududi zining mavjud va salohiyatli tabiiy hamda xom ashyo zaxiralari bilan hozirdayoq -XX I asr arafasida dunyoning siyosiy va iqtisodiy xaritasida alohida ahamiyat kasb etmoqda".

Bu borada milliy iqtisodiyotqudratini oshirish, yalpi mahsulot va milliy daromad hajmini kpaytirish hamda xalq xjaligini xom ashyoga va aholining tovarlarga bo’lgan ehtiyojlarini to'laroq qondirish m aqsadida resurs salohiyatidan oqilona va samarali foydalanish m asalasiga katta e ’tiborbermoqda.

Mustaqillikgacha blgan davrda “Respublikaning ulkan tabiiy imkoniyatlaridan ayamay foydalanilar, undan ko^riladigan daromad e sa yurtimizdan ancha yiroqlarda qolib ketaredi”.

Markaz zining kundalik hamda strategik ichki va tashqi ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, eng kamyob, qimmatbaho, “bozori chaqqon” resurslami katta hajmda 0 ’zbekiston hududidan olib ketdi Shu vaqtning o'zida respublikaning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyoti uchun benihoya katta ahamiyat kasb etuvchi, lekin Markazga nisbatan kam foyda keltiruvchi resurslarga, jumladan, m ehnat salohiyatiga bolgan e ’tibor yetarli blmadi yoki u Markaz diqqatidan chetda qoldi. Mana shunday fikrni yer, suv, rekreatsiya resurslari xususida ham bildirish mumkin.

Mazkur qo'llanmada 0 ’zbekiston iqtisodiy salohiyatini, ayniqsa uning tarkibiy qismlarini tabiiy va inson resurslari salohiyatini tahlil etish va baholash kzda tutilgan. Masalaning mazmunidan kelib chiqqan holda ishning tarkibi hamda unda kriladigan muammolardoirasi aniqlandi.

Mamlakat iqtisodiy salohiyatini kp jihatdan aniqlab beruvchi, iqtisodiy taraqqiyotni barqarorlashtirishda muhim rol o'ynaydigan omil - uning jugYofiy oYnini tahlil etish va izohlashga ham m a’lum darajada e ’tiborqaratildi.

Shu bilan birga respublika iqtisodiy salohiyatiga bevosita aloqador bo’lgan boshqa jihatlar ham ko’rib chiqildi.

Albatta, bir tadqiqot doirasida iqtisodiy salohiyatga aloqador boMgan barcha muammolami qamrab olish va yoritish amalda nihoyatda murakkab masala. Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, bu borada hali juda katta muammolarz yechimini kutib turibdi.


I BO’LIMGEOGRAFIK MEHNAT TAQSIMOTINING

OMILLARI VA KOMPONENTLARI

IB O BTURAR JO Y ATROFIDAGI MUHIT:

R E SU R SL A R VAMUAMM OLAR

Jahon tabiiy resurslari

Inson jam iyatlarining rivojlanishi h am m a vaqt turli resurslardan foydalan ish i bilan bog liq. Tabiiy m uhit in son n ing y a sh a sh joyi, uning hayoti va ish lab chiqarish faoiiyati uchun barcha ezguliklar m anbai bo lib keladi. R esu rslardan foyda lan ish darajasi jam iyat ehtiyoji bilan aniqlanadi. Sh u bilan barcha fan va texnika yutuqlari in son n ing tabiatdan ajralib turishi va uning ustidan ustunlik qilishi xom xayollikka olib borgan d ek b ldi.

H ozirgi z a m o n d a y a sh o v c h i in so n o ’z eh tiyojlarin i qon iq tirish i u ch u n ilgaridan y an ad a k o ’proq resurslarga muhtoj b o ’lib, inson iyat old ida jiddiy va m urakkab tabiat m u h o fa za s i m uam m olari turadi.

Jam iyat shart-sharoiti va resurslam ing inson jamiyatining har xil bosqichlarida turfi aham iyatga e g a edi. Q andaydir resurslar ilgaridan ishlatilm as (ularga ehtiyoj b lm agan), ba zilari rivojlanishiga xalaqit b ergan (m a sa la n , d e n g iz transporti rivojlanishi tufayli D unyo okeani jahon xo’jaligining muhim bir qism iga aylandi).

A slida tabiiy resu rslar davlat yoki regionn ing rivojlanishi uchun zarur (lekin q at’iy e m a s ) b lgan shartdir. Ishlab ch iqarish kuchlari va transport ta r m o g ’i rivojlanishi n a tija sid a tabiiy resu rslar om ili a n c h a p a sa y ib borm oq d a . Lekin xom a sh y o b a z a si m avjudligi x o ’jalikning ko’p soh a lar i rivojlanishiga q o ’sh im ch a im tiyozlar yaratm oq da.

Oxirgi n yilliklarda ilmiy-texnik taraqqiyot natijasida tabiiy shart-sharoitlarning noqulay xususiyatlarini bartaraf qilish imkoniyati payd o bldi, shuning ichida kerakli yerosti boyliklari y qligi ko’zd a tutiladi. Yaponiya, Italiya, Koreya R espub likasi va b o sh q a kp m am lakatlar m isolida buni yaqqol koYish mumkin.

Ilm iy-texnika taraqqiyoti yutuqlari yangi en e rg iy a va xom a sh y o turlarini 0’zlatirishi v a fo y d a la n ish ig a va k am ayish iga olib boradi. A m m o bu ishlarini olib b o rish ga kuchi y e ta d ig a n xom a sh y o xarajatlari korxona foyd a ortishi, ja h o n bozorida m ah su lo t narxiga va raqobat q ilish iga ta ’sir etadi.

Fan va texnikaning taraqqiyoti hozirgi paytdagi ish lab chiqarish jarayon iga uni jalb e tish tabiiy resu rslarga iqtisodiy b a h o berish m uhim a h am iyatga e g a . M asalan , yerosti boylik larga ta fsif berish ida un ing zaxiralar miqdori bir joyd a t plan ish i, xom a s h y o sifa ti, foydali e le m e n tla r q ism i, q a n d a y chuqurlikda


joy lash gan i va ek sp lu a ta s iy a si, qazib chiqarish xarajatlari aniqlanadi. Sh u bilan birga konlar jo y la sh g a n hududni zlash tirish va aholi zichligi, transport tarm og’i mavjudligi va atrofdagi muhitni m u h ofaza qilish talablarini h iso b g a o lish lozim .

P lan etan fng resu rs b a za si

Tabiiy resurslar turi Zaxiraga qisqacha izohi darajasi va kelajakda ishlatilishi

E nergiya resurslari

1. Neft 1. Zaxirasi - 270-300 mlrd. t. Har yillik xarajati 3 mlrd. t. dan ortiq. Kelajakda ishlatilishi - 30-50 yil.

2. Tabiiy ga z 2. Zaxirasi - 27 0 mlrd. t. Neft ekvivalentda (145 trln. m3). Har yillik xarajati - 2300 mlrd. t ortiq. Kelajakda ishlatilishi - 30-60 yil.

3. Ko’mir 3. Zaxirasi -101 trln. t. Neft ekvivalentda (1 ,5 trln. t.) Har yillik xarajati - 5 mlrd. t.dan ortiq. Kelajakda ishlatilishi - 200 yil.

4. Slan 4. Zaxirasi yirik. (40 trln. t). Kam ishlatiladi. Ko’p m ehnat talab qilganligi va ko’p chiqindisi bo’lgani sababli kelajagi yq.

5. Torf 5. Zaxirasi yirik. (150 trln. t). Torfning serkul blgani va qazib chiqarishda ekologiyani buzishi sababli kelajagi yq.

6. Daryolaming su v energiyasi

6. Chegaralangan, ekologik muammolarga qaramay faol ishlatiladi, kelajagi bor, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda.

7. Atom blinishi energiyasi va yadro sintezi

7. Zaxirasi bitm as-tuganm as. Bu energiya turi ekologik juda xavfli.

8. Geoterm al energiya 8. Kp. Kam ishlatiladi. Kelajagi bor.9. Dengizlarda suv kolarilishi va pasayishi, okean oqimlari

9. Ko'p. Kam foydalaniladi. Kelajagi bor.

10. Q uyosh radiatsiyasi 10. B itm as-tuganm as. Energiyaning biosferadan tabiiy ketishi sababli foydalanish chegaralangan. Kelajagi bor.

11. Sham ol energiyasi 11. Ilgaridan foydalaniladi. Mahalliy aham iyatga ega . Shu tarzda kelajagi bor.

Minera! resu rslar

1. Metall rudalar. M etallsiz yerosti boyliklari.

Asta-sekin kamayayapti. Resurslar yirik, quyidagilardan tashqari: mis, qrgoshin, kumush, oltin, 15-20 yillik kelajagi bor. Tartibga solishni talab etadi.


1. Tuproqlar IG Iobal qattiq buzilgan. Yer qobig’i oqar suv va m uz ta’siri ostida yemirilgan. S u g ’oriladigan yerlaming 2 0 foizi shllangan. Global antropogen ta ’siri ostida dashtga aylangan. (quruqlikning 7 foizi).

2. Relyefning geom orfologik tuzilishi

2. zgargan (yerosti boyliklarini qazib olish, insonlarning xo’jalik faoliyati). Diqqatga sazovor.

3. Chuqurliklarning geom orfologik tuzilishi

3. 0 ’zgargan (suv omborlari tldirish, yerosti suvlarini chiqarib tashlash, yirik suv havzalarini qurishi va h.k.) Diqqatga sazovor.

0 ’sim lik va h a y v o n o t d u n y o s i resurslari

1. sim lik b iom assasi 1. Global pasaygan. Diqqatga sazovor, tartibga solishni talab etadi.

2. sim lik qatlamini xo’jalik mahsuldorligi

2. Faqat chegaralangan m iqyosda ishlatish mumkin.

3. sim liklar genetik tarkibi 3. 0 ’simliklarning 10 foiz turlari yqolish xavf- xatar ostida. Qriqlashni talab etadi.

4. Hayvonot dunyosining biom asasi

4. Butunlay bir darajaga keltirilgan. Diqqatga sazovor va tartibga solishni talab qiladi.

5. Hayvonot dunyosining biom assasi

5. Butunlay kerakli darajadan past. Lokal oshirishi mumkin. Akva va marikultura kelajagi bor.

6. Hayvonot dunyosining genetik-tur tarkibi

6. 1000 turga yaqin yirik hayvonlar va san oqsiz m ayda hayvonlar yqolish xavf-xatari ostida. M uhofaza qilish va himoya ostiga olishni talab etadi.

S u v resurslari

1. Okean va dengiz suvlari 1 .Sayoz suvlam ing bir qancha nordonligi o ’rin olgan. Suv tarkibida o g ’ir metallar global o ’sgan. O keanning normadan baland ifloslanishi taxmin qilinmoqda.

2. Kllar va suv omborlari 2. Zaxirasi - 50 0 0 km3 suvdan ortiq. Suvning kislotali yomg'irlardan, oqava suvlaridan ifloslanishi kuzatilmoqda.

3. Oqar suvlar (daryolar) 3. Chuqur antropogen o ’zgargan va faol (intensiv) ishlatiladi. Juda jiddiy ifloslangan. Suv oqimi buzilgan. Diqqatga sazovor va tartibga solishni talab qiladi.


1. Tabiiy iqlim resurslari 1. Antrpogen omillar ta’siri ostida keskin zgarishlar xavfi bor. Tartibga solishni talab qiladi.

2. Umumiy ekologok balans resurslari

2. Yo'qolishga yaqin. Geomuhitni qaytarib bo’lm as zgarishlar xavfi bor. Diqqatga sazovor va tezda tartibga solishni talab qiladi.

3. Rekreatsion resurslar 3. Yo'qolish tez bormoqda. Ifloslanish kuchaymoqda. Diqqatga sazovor.

Z am on va m akon resurslari

1. Hududiy, suv, kosmik makon resurslari

1. Iqtisodiyotga zidlik, natijasizlik, ifloslantirish faktlari kuzatilmoqda. Aholisi zich. Chiqindilar tplanishi. Diqqatga sazovor va tartibga solishni talab qiladi.

2. Zamon va m akon resurslari 2. Eng noyob resurslardan biri. Insoniyat tizimli ravishda resurs haqida fikrlashga tgani yo’q. Ekologlar alam bilan hazil qiladilar: «Insoniyat hamma global muammolami yechishi mumkin.»

Energiya resurslari

XIX asr b o sh ig a ch a a s o s iy en erg iya resursi y o g ’o ch b o’lgan. K eyinchalik uning aham iyati p a s a y a b o sh la d i va a s ta -s e k in birinchi “e n e rg iy a tish i” - ko’miridan k eng foy d a la n ish k zga tash landi. Lekin ko’mir hukmronligi u zoqq a borm adi chunki un ing rniga yoqilg'ining b o sh q a turlari b o ’lm ish neft va tabny g a z qazib olinishi va is te ’m ol qilinishi keldi.

H ozirda um um jahon yoqi!g’i zax irasidan (issiqlik qobiliyati 6 0 fo izg a cha), neft va g a z (27 fo iz) ni tashkil etad i Um um iy jahon ish lab ch iqarishd a (qazib chiqarishida) - ahvo l b o sh q a ch a : kmir 3 0 foiz, neft va g a z e s a 6 7 fo izg a to ’g ’ri keladi. Neftning ishon ch li zaxiralari dunyoda 1 4 1 0 mlrd t ( um um iy top ilgan - 2 5 0 -3 0 0 mlrd. t), tabiiy g a z - 1 4 6 trln. m 3 (2000)dir. O PEK tashkilotning iqtisodiy guruh iga kirgan m am lakatlarn ing ulishi jahon neft zaxiralarin ing 7 7 fo izidan ortiq va tabiiy g a zn in g 41 foizini tashkil qiladi.

“Optim istlar” b ash o ra tig a q aragand a, jahon dag i neft zaxiralari ikki-uch yuz yillikka y etish i m um kin; “p e ss im istla r ” e s a hozirgi neft zaxiralari s iv iliza tsiy a ehtiyojini faqat bir n e c h a o ’n yilliklarga ta ’m ilashi m um kin d eb hisoblaydilar.

1 9 6 0 yilda ja h o n d a neft va g a z kon d en satin i qazib ch iqarish 1 m lrd.ga yaqinni tabiiy g a z - 5 trln. т З д а yaqinni tashkil etar edi. 2 0 0 0 yilda teg ish lich a3 ,5 mlrd. t. va 2 3 trln. т З g a ortdi.


H ozirgi kunda neft q a z ib ch iq arish haq iq iy zaxiralari butun du n yon i 4 0 yil d a v o m id a t a ’m in la y o la d i. O PEK d a v la tla ri b y ic h a bu k r sa tk ic h o ’rta h is o b d a 7 7 yilni ta sh k il e ta d i . S h u b ila n b irg a yirik ish la b c h iq a r u v c h i m a m la k a tla rn in g zax ira la r i b ilan t a ’m in la n ish i o ’rta h iso b d a n b a la n d ro q : S a u d iy a A r a b is t o n id a - ta x m in a n 8 0 y il, Q u v a y t v a B ir la s h g a n A ra b Am irliklarida - 1 0 0 yildan ortiq.

Yoqilg’i qazilm alarining b o sh q a turlari b yicha ham fikrlar beriladi. J a h on b o ’yicha tabiiy g a z zaxiralari taxm inan 6 0 yilga e tish i mumkinligi, ko’mir e s a - 2 0 0 yilga va undan ortiq.

K o’mir zaxiralari o lish y a g o n a tizimi va uning k lassifik asiyasi y o ’q. M IRES tash k ilo tn ing en erg e tik a k e n g a sh i k m irning 1 ,5 trln. t d eb an iq lad i. Texnik- iq tisod iy nuqtai nazarid an q a z ib ch iqarilad igan haqiqiy zaxiralar 2 /3 qism in i ta sh k il e ta d i (sh u n d a n 5 2 fo iz i - to s h k o ’mir, 4 8 f o iz i - p is ta k m ir) d e b h iso b la n a d i.

T o s h k m ir n in g h a q iq iy z a x ir a s id a n ju d a k a tta q is m i b ir n e c h a m am lak atlard a: A Q S H - j , MDH - 1 /5 , X itoy - 1 /5 , H in d iston , J a n u b iy Afrika R e s p u b l ik a s i v a A v s tr a l iy a d a q a z ib o l in a d i . K m irn in g s i fa t i m u h im a h a m iy a t g a e g a , ju m la d a n k o k s la n u v c h i k o ’m irn in g q ism i. A v s tr a liy a , G erm a n iy a , A Q S H n in g um um iy za x ira la r id a un ing q ism i n ih o y a td a kattadir. K p m a m la k a t la r d a e k o lo g ik m u a m m o la r k e s k in l a s h g a n v a t a b ia t m u h o fa z a s i tadb irlarin ing qat iyligi m u n o sa b a t i b ilan o ltin g u g u rt k m irga katta e ’tibor berilad i.

R ivojlanayotgangan davlatlarning k pchiligida na yirik neft zaxiralari, na k m irzaxiralari bor, ular ch etd a n k elayotgan sa n o a t to s h k o ’mirni qazib chiqarish jah on d a 3 ,5 mlrd. to n n a g a yaqin, p a st navli kmir e s a - 1 mrld. to n n a g a yaqin qazib olinadi. Oxirgi yillar bir qator san oati rivojlangan davlatlarda qazib chiqarish sharoitlari noq ulay b lgani va qazib o lin gan km irning katta q ism id a oltingugurt m avjudligi kmir san oatin i inq irozga olib keldi. Davlatlar c h e td a n olib kmir k e lt ir ish g a m a jb u r b o ’ldilar. A v s tr a liy a , K a n a d a , JA R , K o lu m b iy a yirik eksportyorlarga aylanadilar.

P a st navli toshk m irning to sh g a n zaxiralar katta qism i sa n o a ti rivojlangan m am lakatlarda to’p lan gan . A Q SH , G erm aniyaning, vaA vstraliyazaxiralari miqdori bilan ajralib turadi. Kmirni qazib o lish arzonligi (faqat ochiq usul bilan), uning is s iq b er ish q ob iliyati p a s t lig ig a q a r a m a y a r zo n e lek tr e n e r g iy a s in i ish ia b c h iq a r is h in i e n e r g iy a r e s u r s la r ig a q a r a m b lib q o lg a n la r . U n c h a lik rivojlanm agan m am lakatlarda a so s iy q ism i tin va b io m a ssa n in g b o sh q a turlari hisob idan qop lanad i (b a g a sa , g n g , nohol).

E n erg iy a resu rsla r in in g kam chilig i v a q a z ib ch iq a r ish u stid a n n a zo ra t m o n o p o liy a s i p a y d o b lish i n a tija s id a e n e r g e t ik h o la t e n e r g iy a r e su r s la r i defitsitiga (a y n iq sa neftni), kesk in narxlar o sh ish ig a v a 70-yillardagi jahon en er- getiok a krizisiga olib keldi. X om a s h o g a v a birlam chi energiyatarqatuvchilarga ehtiyot sish i to p ilg a n zax iralardan a n c h a o sh ib , resu rslar bilan ta ’m in lash p a say ib bordi.


Region va mamlakatlar Zaxira, mlrd t

(01 .01 .2000)

Jahonzaxiralari

qismi(foiz)

Jahon qazib chiqarishdagi qismi (foiz

1997)

Zaxiralami hozirgi qazib

chiqarish darajasiga

nisbatan1.Shimoliy Amerika 4 ,3 3 ,5 13,8 9 ,22. Lotin Amerika 17,0 11,3 14,7 33 ,63.G ’arbiy Yevropa. 2 ,5 1,9 9 ,4 7 ,74. Markaziy-Sharqiy Yevropa

0,2 0,1 0 ,2 31,2

5. MDH 9,0 6 ,3 10,7 2 4 ,36. R ossiya 6 .7 4 .7 8 .8 22 ,07. 0 ’rta Sharq va Shimoliy Afrika

9 ,9 69 ,3 35,4 79 ,2

8. Saudiya Arabistoni 36 ,0 25 ,5 11.9 8 7 ,59. Afrika Sahroi Kabirdan janubga

4 ,7 3,3 5,3 2 5 ,4

10. O siyo 5 ,4 4 ,0 9,7 16,011. Avstraliya va Okeaniya

0 ,4 0 ,3 0,8 13,8

12. Jahon m iqyosida 140,4 100,0 100,0 4 1 ,013. OPEK mamlakatlari 109,1 77 ,6 4 0 ,8 77 ,4

Ish o n c h li g a z za x ira lari 2-Jadval

Region va mamlakatlar Zaxira, mlrd t

(01 .01 .2000)

Jahonzaxiralari

qismi(foiz)

Jahonda qazib chiqarishdagi qismi (foiz

2007)

Zaxiralarni hozirgi qazib

chiqarish darajasiga

nisbatan1.Shimoliy Amerika 6 ,4 6 4 ,4 30,2 9 ,22.Lotin Amerikasi 7 ,16 4 ,9 5,7 54 ,73 .G ’arbiy Yevropa 4 ,7 0 3,2 11.4 17,74.M arkaziy-SharqiyYevropa

0 ,45 0,3 0,7 2 6 ,8

5. MDH 5 6,70 38,7 28 ,2 8 6 ,46. R ossiya 4 8 ,1 4 32 ,9 23 ,6 87 ,47. 0 ’rta Sharq va Shimoliy Afrika

56 ,35 38,5 12,4 194,3

8.Afrika Sahroi Kabirdan janubga

4 ,3 3 3 ,0 0,5 397,2

9. O siyo 8,87 6,1 9 ,6 40 ,210. Avstraliya va O keaniya

1,41 0 ,9 1,3 41 ,2

11.Jahon m iqyosida 146,43 100 100 61 ,9


E kologik m uam m olar ham m a’lum darajada m uhim o tkirlik bilan ko’tarila b o sh la d i. A n a sh u vaqtda jahon resurslari t e z kunda tu gash i h aq ida birinchi m u d h ish b a sh o r a tla r p a y d o bo ld i. R e su r s la r n in g isro fg a rch ilig i d a v r id a n en erg iy a d a n oq ilona foydalan ish davrida m uqobil en erg etik a ustida ishlar faol olib borilm oqda (q u y o sh va sh am ol en erg iy a sid a n foydalan ish , su v ko tarilaishi va p a sa y ish i, geo term al va yadro energetik asi).

Mineral resurslar

M ineral resurslar - h iso b g a olingan kon zaxiralari - rudali va rudasiz, ustki q a t la m ia r v a y e r b a g ’rid a , k lla r v a d e n g iz s u v la r i o s t id a , x ja lik d a ish latilad itjan lari.

S a n o a t m ahsulotlarin i ish lab ch iqarish in ing a s o s iy b a z a si b o ’lgan m ineral resurslarga ehtiyoj yildan-yilga o ’sib borm oqda. Har yili jah on d a yer b a g ’ridan 1 0 0 mlrd. to n n a d a n ortiq turli m ineral xom a sh y o va yoqilg’i olinadi. Tarkibi va foyda lan ish xususiyatlari b yicha m ineral resurslar ikki a so s iy guruhga ajralib turadi: m etall - qora, rangli, asl va radioaktiv; m eta ls iz - qurilish materiallari, kon-kim yo xom a sh y o s i (sulfat, apatit, fosforit, kaliy, o sh tuzi) va boshqalar.

P la n e ta d a m ineral resurslar joy lashu vi n o te k is rav ishda b lib, bu holat turli tektonik jara y o n d a g i ayrimliklari, ularni o ld ingi g e o lo g iy a davrida p a y d o b lganligi v a h.k.lar bilan bogliqdir.

Mineral resurslar ham m a turlarga e g a b lgan h ech bir davlat yq. F aqat 2 0 -2 5 davlat jahon zaxiralam ing 5 foizdan ortiq bir turdagi xom a sh y o g a m a’lum miqdorga ega; faqat 1 0 davlatga yaqin, ular orasida R ossiya , AQSH, Xitoy, Avstraliya, K anada, JAR, Braziliya ham sh un day bir turdagi xom a sh y o qismini egallaydi.

Temir m iqdori b o ’y ich a b ah o lan gan tem ir rudalarning ja h on d ag i haqiqiy va eh tim olga yaqin zaxiralari 10 0 mlrd. ton n ad an ortiq b o ’lib, 1 /3 qism i so b iq Ittifoq respu b lik a lar i hu du d ida jo y la sh g a n (R o s s iy a , Q o z o g ’iston , U kraina). Braziliya, K anada, Xitoy, H indiston, Avstraliya, A Q SH tem ir rudalarga juda by-

M a’lumki, alyum iniy - yer qatlam ida k en g tarqalgan metalldir. B oksitdagi glinozyom miqdori 4 0 -6 0 foizni tashkil etadi, xom ash yon i tash ib o lish g a qulay. A lyu m in iy , ru d a lar , k o n la rn in g k p ch ilig i e k v a to r y a q in id a jo y la s h g a n . Mamlakatimizning e n g shim olida bu ruda konlari mavjud. Bir n ech a a so s iy boksitga boy viloyatlar ajratiladi: Karib-Amazoniya, G viana qltig’i, Avstraliya, Hindiston, 0 ’rta Yer dengizi. Jahonda e n g yirik va boksit zaxiralarga bo’y davlatlar: Braziliya, Gvineya, Avstraliya, Yamayka, V en esu ela , G ayana, Surinamlam i aytish mumkin.

Rangli m etallarn ing rudalarida p a st v a juda p a s t foydali kom ponentlar - tipik holat (1 fo iz kam ). Birinchi navb atda a s o s iy kon larga m etallni eritish xom a sh y o mljalini old indan yaqqol aniq lab q o ’yadi. Q ora m isn ing a so s iy resurslari Afrikaning Z am biya, Zair (“m is b elbo i”), A m erikaning - Chili, A Q SH , K anadada mavjud. Mis rudalar yirik zaxiralari R o ssiy a , Q o z o g ’iston, Xitoyda jo y la sh g a n . F aq atg in a bir n e c h a davlatlar rudalar va ru d asiz foydali qazilm alar b yich a yetakchi o ’rinda turadilar. M asalan , 90-yillar oxirida qazib chiqarish b o ’yicha 2 /3


qism i to ’rt davlat q o ’lida to ’p lan gan edi: m a rg a n ets b o ’y icha - Xitoy, Ukraina, JAR va Braziliyada; kobalt b o ’yicha - K anada, R o ssiy a , Zair va Zam biya; xrom bo ’y ic h a - JAR, Q o z o g ’iston, R o ssiy a , 0 ’zbek iston va Koreyada; vanad iy b yicha 1 0 0 foiz h am m asi - JAR, R o ss iy a , Xitoy va A Q SH da. Bir n e c h a davlatlarda q rg’osh in zaxiralari va qazib chiqarish k on sen trasiyasi baland (Xitoy, Avstraliya, AQ SH , K anada, P eru) va rux b yicha e s a K anada, Avstraliya, Xitoy, Peru, AQ SH ham ajralib turadi.

Mineral 0’g ’itlar ish lab ch iqarish uchun rudasiz qazilm alar o rasid an xom a sh y o zaxiralari katta a h a m iy a tg a e g a . Fosforit resurslarining katta qism i va q azib chiqarilishi A Q SH , M arokash, R o ss iy a va Xitoydir. Bu xom a sh y o turi resurslari Q ozogM ston, T unis, lordaniya, Isroil, JAR, Braziliya, Nauru orolida talaygina. Kaliy tuzlari qatlam lari faqat bir n e c h a davlatlarda uchraydi, shulardan R o ssiy a , K anada, G FR , Fransiya, A Q SH , B elorussiyani aytish mum kin.

Q azib ch iqarish miqdori va m ineral resurslardan foyd a lan ish d ag i o ’zgarish - lar x a lq a ro s a v d o -s o t iq d a n a fa q a t k o ’p g in a d a v la tlarn in g ijtim oiy -iq tisod iy holatiga ta ’sir etad i, balki global xarajatlarga e g a blib, ja h on d a butun resurs holatini belgilaydi. Borish qiyin b lgan rayonlarda g eo log ik qidirish ishlari kuchay- tirilmoqda, resurslarni sa q la y o lad igan texno logoya lar va ikkinchi m arta b ladigan x o m a sh y o d a n fo y d a la n ish uslubi q o ’llab kelin m oqd a, m uqobil e n e r g e - tika m anbalaridan foydalan ilm oqda va h.k. Bu harakatlar m ineral resurslarining yaqin kelajakda y qolish haqidagi fikrlami o ’zgartirishga olib keldi.

“Zaxiralar” tushu nchasi ancha zgaruvchan. Ularning miqdori fan va texnika taraqqiyoti ja ra y o n id a zg a ra d i, sh u jum ladan ya n g i, q a z ish qiyin b o ’lgan qazilm alam i, konlarda barcha qidirish va tayyoriash shilarini olib borish. Ko’pgina rivojlanayotgan davlatlar uchun mineral resurslar zaxiralari kam oYganilgan hududlar uchun x o s narsa. Faqat 50-yillardan bosh langan davr ichida jahonda topilgan foydali qazilmalar zaxiraning 8 0 foizi rivojlanayotgan davlatlarga t g’ri keladi.

K ontinental sh e lf b a g ’rida (neft va g a z konlaridan tashqari) ko ’plab turli m etallam ing sa n o a ti to ’plam i bir joyda yig’ilgan Avstraliya, K anada, A Q SH , Chili, Yaponiya va b o sh q a m am lakatlarning qirg’oqlarida temir, m is, nikel, qa lay va b o s h q a m in era lla r q a z ib c h iq a r ish u ch u n d e n g iz sh a x ta la r i ish la m o q d a . M uhim laridan biri M aiayziya, M yanm a, In don eziya , Tailand qirg’o g ’ida q a la y sochm alari; A Q SH (A lyaska) Tinch okeani qirg’og ida - oltin sochm alari, Avstraliya, H indiston, Braziliya, Qirg’iziston da - noyob metallar.

Kelajakda d en g iz qirg’o g ’idagi sochm alar ko’p m inerallam ing jahon da qazib chiqarishda a so s iy m anbalaridan b o ’lib qoladi. Jahon okeann ing sh e lf ch ekkasid a foydali qazilm alarni qazib chiqarish ishlari hali olib borilmaydi. Biroq okeann ing chuqur joylarida m ineral resurslar salohiyati deyarli katta bo’lib, hisob larga ko’ra barcha kontinentlardagi yoki undan ham sezilar darajada ko’proq.

Jah o n d a g i resurslar holatini b o sh q a y o ’llar bilan yaxsh ilash m um kin, sh u ju m la d a n m e ta lld a n ikk inch i m arta fo y d a la n ish m a sa la n , o ’rn iga b o s h q a m ateriallardan fo yd a lan ish (p la stm a ssa , keram ika va h. k.). A Q SH va arb iy Y evropada ikkinchi m arta ishlatiladigan xom ash y o n i um um iy narxi birinchi m arta foyda lan ad igan resurslar narxidan 1 5 -2 0 fo izg a ch a baholanadi.


P la n e ta n in g m ineral xom a s h y o resu rsla rid a n k o m p le k s v a ra tsion a l foyd a lan ish - hozirgi vaqtda texnik siyosatin in g muhim y nalishlaridan biridir.

Yer resurslari

Yer resurslari va tuproq qatlam i - butun tirik tabiatning poydevori va inson uchu n o z iq -o v q a t va q ish loq xjalik xom a sh y o s in i ish lab c h iq a r ish g a b a za blib keladi.

P la n eta уег fondining faqat 1 /3 qism i - bu qish loq x o ’jalik yer-suvlari 9 4 ,8 mlrd. ga ). Q o lg a n hudud - bu im oratlar va y o ’llar bilan band b o ’lgan yerlar, to g ’lar, sahrolar, muzliklar, oYm onlar botqoqlik va h.k.

Q ish loq xo ’jalik yer-suvlarni, ko’p yillik sim liklar (b o g ’lar, plantatsiyalar), tabiiy yaylovlar v a o llo q la r kiradi. D unyo davlatlari b o ’y icha q ish loq x o ’jaligida ish lam a yerlar va 0’tloq laro'rtasidagi n isb atturlicha (11.4- jadval). Hozirgi vaqtda ish lam a yerlar q ish loq xo ’jaligining 2 8 fo izg a yaqini (1 ,4 mlrd. ga yaqin va 70 foiz (3 ,4 mlrd. g a ) chorvachilikda ishlatiladi. (Pichanzorlar, yaylovlar, o ’tloqlar). tloq lar g ’alla va b o sh q a texnik ekinlarni ish lab chiqarish m aq sa d id a h a y d a lsa ham , bu n o b u d g a rc h ilik b la d i. 0 ’tg a n 1 0 0 yil d a v o m id a d e h q o n c h ilik u ch u n yer m aydonlarining toza lan ish i miqdori inson iyatn ing o ’tgan m ing yilligida q ilganidan k o ’proqdir.

Hozir e s a du nyoda holat b osh q a ch a . Q ishloq xjaligini zlashtirish uchun rezervlar y o ’q, faqat o'rmonlar va ekstrem al hududlar qolgan. Shu bilan birga ko’p m am alakatlarda yer resurslari tez kam aym oqda: m ahsuldor yeriar qurilishlar ostida, to g ’ sa n oati ishlari, shaharlar va b o sh q a aholi punktlari bilan band b lm oqda. Ishlanm a yer katta maydonlari degradatsiya natijasida yqolib ketm oqda.

R ivojlangan davlatlarda q ish loq x jaligining serhosillig i v a m ahsuldorligi yerlarn i y o ’q o lish in in g 0’rnini b o s s a , r iv o jla n a y o tg a n d a v la tla rd a k o ’rin ish b o sh q a ch a . Aholi son in ing tez sish i oxirgi 5 0 yil davom id a oziq -ovqat ehtiyoji 4 b a r o b a r o ’s i s h ig a o lib keld i. Bu h o la t y er r e s u r s la r ig a va y er q a tla m ig a rivojlanayotgan davlatlarning aholisi z ich rayonlariga ortiqcha “b o s im ” b o ’lm oqda. D u n yod ag i ish la n m a yerlarning yarm isi “holdan toy ish i”, a q lg a s ig ’m ayd igan darajada foydalaniladi. Aytish kerakli, siv ilizatsiya rivojlanishi tarixida 2 mlrd. ga yaqin m ahsuldor yerlar y o ’qoldi, hozirgi ish lan m a yerlarning m aydon idan ko’pdir. Butun d u n y o d a y e r qatlam in in g d e g r a d a ts iy a s i k u ch ayib b o rm o q d a , uning sa b a b i - yerdan n o t g ’ri foydalanishdir.

Tuproq qatlam ini sa q la sh n in g a s o s iy va z ifa s i uning hosildorligini q o ’llab- q u v v a tla sh d ir . P la n e ta tu p roq q a tla m in in g s q ism i is s iq lik va su v b ilan ta ’m inlanm agani sa b ab li m ahsuldoriigi p a sa y ib ketm oqd a. Tuproq qatlam ining yarm isi qurg’oqchilik va yarim qurg’oqchilik zon a lard a jo y la sh g a n v a k pincha tuproq e ro z iy a s i y u z a g a kelad i, b u zilg a n tuproq juda se k in tik lanad i, tabiiy sh aroitda tuproqni qayta tik lashga y u ziab yillar kerak b ladi. H isob-kitoblarga kra, har yili yer yuzid a eroziya natijasida q ish loq x o ’jalik oborotidan 6 -7 mln. ga tuproq, botqoqlik, t za la sh ishlari, yuvilishi natijasida yana 1 ,5 mln. g a y qoladi.


P lan etad a tuproq qatlam ining ustki hosildor qatlam i o ’n yilda. 7 fo iz tezlik bilan kuchdan qoiad i. Iqlimi o ’rtacha zo n a la rg a qaragan d a , ekvator m intaqasi va tropik rayonlarda tuproq tarkibi va sh arros y o m g ’irlar natijasida tuproq qatlam i kproq kuchdan qolad i. Arid zonalard a e s a q ish loq x jaligiga h a v o g a ch a n g , qum , tuproqni k taradigan b o ’ronlar katta zarar keltiradi. B a’zid a sh a m o l tuproq qatlamini 1 5 -2 0 s m .g a puflab chiqarib, uni katta m asofa larga ko’chiradi.

R egion T a’m inlanish (foizda)

1. Dunyo 0 ,2 4

2. Y evropa 0 ,2 8

3. O siyo 0 ,1 5

4. MDH 0,81

5. Shim oliy Am erika 0 ,6 5

6. Janubiy Am erika 0 ,4 9

7. Afrika 0 ,3 0

8. Avstraliya va Y angi Z elandiya 1 ,3 7

0 ’rmon resurslari

P lan etam izd a 4 mlrd. g a yaqin yerlar rm onlar bilan band, bu quruqlikning 3 0 foizini tashkil etadi. Ikkita m aydoni ten g rm on m intaqalari aniq kzatilib turibdi: sh im oliy (ignabargli daraxtlar turi ko ’p uchraydigan), janubiy (9 7 fo iz bargi qalin rm onlardan iborat).

Yer yuzidagi rm on resurslari q ifa lar hududi va davlatlarda bir m e ’yorda ta q s im la n m a g a n . 0 ’rm on m aydon i m iqdori b o ’y ich a yirik reg ion lar o ra sid a n Lotin Am erikasi ajralib turadi. Ayrim davlatlar orasid an R o ssiy a , Braziliya, A Q SH , K anada, Indoneziya, Zair va b o sh q a davlatlar yirik o ’rmon m assiv lar iga e g a .

K o’rsatk ich lar b o ’y ich a (reg ion hu dudidagi o rm onlar q ism i) e n g yuqori k rsatkich Lotin A m erik asiga , e n g p a st - A vstraliyaga to’g ’ri keladi. G ’oyatd a rmoni ko’p davlatlar (o ’rmon m aydoni 5 0 foizdan yuqori), rta rmonli va kam o ’rm onlilarga ajratilgan. Oxirgi arid zon a lard a jo y la sh g a n Jazoir, Liviya, Misr, S au diya A rabistoni, A fg’on iston , P okiston va boshqalar. 0 ’rmoni k o ’p davlatlar ek vator va nam li tropik o ’rm onlar z o n a s id a jo y la sh g a n (Su rinam , G a y a n a , Ekvador, M alayziya, Indoneziya, M yanm a, L aos), iqlimi o ’rta zonalarn in g oYm on m assivlarida F inlandiya, S h v ets iy a , R o ss iy a , K anada va boshqalar.

0 ’tg a n a sr la r d a sh im o ld a g i o ’rm o n la rd a n in te n s iv fo y d a la n ilg a n v a y o ’qotilgan. A m m o hozirgi vaqtda bu regionda rm on qatlam i butunlay tiklangan (ikkinchi m arotab a ek ilgan o ’rm onlar h isob idan k o ’paygan). F aqat R o ss iy a d a rmonlarni qayta tiklash ishlaridan k esib ta sh la sh miqdori o sh ib ketgan .

J a n u b iy m in ta q a d a o ’rm onlarning 2 /3 q ism i ekvatoria l va nam li tropik o ’rm onlarga to ’g ’ri kelad i. Bu o ’rm on m assiv larin i “p lan etan in g o ’p k a si” d e b ataydilar. Ularning a tm o sfera d a in son uchun e n g zarur kislorodni qayta tik lash ga


aham iyati ulkandir. Bu o ’rmon m aydonlarining kpi (ekvatorial va subekvatoria l iqlim zo n a s id a ) Braziliya (33 foiz), Indoneziya (1 0 foiz), Zair (10 foiz), K olum biya, Peru, H indiston va b o sh q a davlatlarga to ’g ’ri kelad i. Biroq oxirgi o ’n yilliklarda tropik o ’rm onlarga katta zarar keltirilgan. Ular yiliga 11-12 mln. g a tezligi bilan k esib ta sh la n m o q d a ; bu ularning tabiiy qayta tiklanish idan o ’n barobar tezroqdir. K osm ik tasvirlar yordam ida rasm iy statistik m a ’lum otlarga zgartirishlar kiritiladi. S h u n d a y qilib Salvador, Y am ayka va Gaitida rm onlar y q blib ketdi. Filippinda r m o n b ila n q o p la n g a n m a y d o n h u d u d n in g 2 0 fo iz in i ta s h k i l e t a d i (m am lakatn ing rasm iy m a lum otlariga kra b o sh q a c h a —4 0 -5 0 foiz). N ep a ld a o ’rm onlarga hududning j qism i to ’g ’ri keladi. M a sa lan , Himolay, And va A tlas Afrika y a s s i to g ’ligi va b o sh q a yer yuzidagi rayonlarda rm onlarni y qotilish juda jiddiy m uam m olardan biri b o ’lm oqda.

0 ’rm onlarning ko'p b lishi (ayn iq sa , n ih oyat xilm a-xil turlari bilan ajralib tu r a d ig a n tropik o ’rm on lar) h a y v o n va s im lik la r n in g y a s h a s h m uh itin i y q o lish ig a olib k e lm o q d a p lan eta m izd a 1 2 0 g a yaqin hayvon lar turlari y q bldi (yaqin yillar ora sid a g i 3 0 yil d av o m id a 1 0 0 g a yaqin turlarini sh u n d a y q ism a t k u tm oqd a).

Suv resurslari

S u v barcha tirik organizm larning y a sh a sh i u chu n kerakli omildir. H ayotning zi ham , in son n ing butun xjalik faoliyati su v resurslaridan foydalan ish i bilan b o g ’liq. Yer kurrasidagi su v resurslaridan katta q ism i D unyo O keani suvlari - 9 6 foizi (miqdori b oV icha), yerosti suvlari - 2 fo izg a yaqin , muzliklar - 2 fo izga yaqin va faqat 0 ,0 2 foiz q ifa la r yuzidagi suvlar (daryolar, kllar, botqoqliklar). C huchuk suvlar zaxirasi barcha suvning m iqdoridan 0 ,6 foizni tashkil etadi. Hozir qayerda su v y e tish m a sa , sh u yerd a um um an tabiatda y q, undan intensiv foydalanad ilar yoki ish latish uchun yaroq siz blib q o lgan (chiqindilar bilan ifloslangan).

H ozirgi kunda y er y u zid a bu q im m a tb a h o resursn i is te m ol qilish y iliga 3 5 0 0 km 3, y a ’ni p la n eta d a har bir y a sh o v ch i k ish iga 6 5 0 т З su v t g’ri keladi. Bu juda katta miqdor; in son n ing faqat fiziologik ehtiyojini qondirish uchun kuniga2 ,5 I su v yetarli, lekin sh u arzim agan su v m iqdori bilan ko’p region va davlatlar ta ’m in la n m a g a n .

Y erd a g i q u ru q lik n in g 6 0 fo iz i u m u m iy m a y d o n i c h u c h u k su v kerakli m iqdorda y e tish m a y d ig a n zo n a la rg a to ’g ’ri kelad i. Inson iyatn ing j q ism i su v yetishm aslig in i s e z a d i, 1 m lrd.dan ortiq aholi su v yetishm ovch ilig idan va ichimlik suvini sifatsiz lig idan a z o b ch ek m o q d a (ichak kasalliklari).

C h uchu k su v d a n sa n o a t va q ish loq x jalig ida foydalan ilad i. A m m o su v resurslarn ing kp qism i - bu D unyo ok ean in in g suvlari, ular e s a nafaq at ich ish uchun, balki texn o log ik ehtiyojlar uchun yaram aydi. Hozirgi z a m o n texnolog iya lar v a injenerlik sa a ti m u a m m o si ko’p m am lakatlar uch u n yaqin yillarda ham y ech ilm ay qoladi.

C huchuk suvlarning im koniyati kam va yer yuzida notek is taqsim lan ish i, y u z a d a g i v a yer o s t id a g i su v larn i i f lo s la n is h f tm u iliy a lili i ly y lu b a l^ e s u r s


m uam m osi b o ’lm oq d a . S u v tanq islig in i bartaraf qilish y o ’li - un dan ratsional foydalanishdir.

Dunyo okeanining resurslari o’zlashtirishi

Suv resurslari m u am m osi bilan bir qatorda m ustaqil kom p leks m uam m o b o ’lib D u n yo o k e a n resu rsla r in i o ’z la sh tir ish i m a s a la s i tu rm o q d a . O k ea n quruqlikka q a ra g a n d a Yerning katta m iqdordagi yer sahnini (71 foiz) egallaydi. O kean ko’p h ayot shakllarin ing p a y d o bo'lishi va rivojlanishiga sa b a b b o ’ldi: hayvon organizm turkum larining 7 5 fo iz gidrosferada vujudga kelgan . O keann in g b io m a ssa s id a 15 0 m ing organizm turlari topilgan. Hozirgi vaqtda D unyo okeani Yer kurrasida hayot uchun kerakli sharoitlar yaratishda katta rol ynaydi. U havoga kislorodning taxm inan 2 0 fo iz oqsil m odd a bilan ta ’minlaydi.

0 ’ylaydilarki, D u nyo ok ean i kelajakda insoniyatning uc h a n q o g ’ini bosadi". D en giz suvini ch u ch u k qilish usullari m urakkabdir va q im m atga tush ad i, am m o sh u n d ay su v d a n Q uvayt, Jazoir, Liviya, B erm ud va B agam orollarida, AQ SH ning bir n e c h a ra y o n la r id a fo y d a la n a d ila r . M D H da, M a n g ’ish lo q y a r im o r o lig a (Q o zo g ’iston) d e n g iz suvini chuchu k qilish qurilm asi ish lam oq da.

B undan tash qari, o k e a n ch u ch u k su v id an foyd a lan ish n in g y a n a bir real im koniyati bor: s u v g a m uhtoj d a v la tla rg a Yerning sh im o liy v a ja n u b iy m uz qatlam idan blinib k etayotgan ko’ch m a m uz to g ’larini buksirovka qilish. Dunyo okean in in g bu nd an keyingi ilm iy-tekshirish va o 'zlashtirishi ishlari m a sa la sin i hal e tish , k e la ja k d a va b o sh q a g lo b a l m uam m olam i y e c h is h g a t a ’sir e tish i mumkin. Ulardan bir n ech tasin i sa n a b o ’tam iz.

D u n y o o k e a n i r e su r s la r in in g e n g m uh im q ism i - b io lo g ik resu rsla r . Olimlarning o ’y la sh ich a , bu resurslar 3 0 mlrd. aholini to ’ydirishga qodir. Dunyo okeani - juda katta m ineral xom a sh y o zaxirasiga e g a . Yildan-yilga sh u resurslarni ish latish jarayoni k en g a y m o q d a . D en g iz ostidan hozirgi paytda d u nyod a ishlab chiqarilgan neftning j qism i, kassiteritning 12 foiz (Indoneziya, M alayziya va Tailand qirg’oqlarida), JAR va Nam ibiya qirg’oqlaridagi qum lardan olm oslar, o ’g ‘it uchun fo sfo r k o n k res iy a s i m illion to n n a la b ish la b ch iqarilm oqd a. 1 9 9 9 yilda Yangi G vineyan ing sh arq tom onida o k ea n ostidan nihoyatda boy temir, sink, m is, oltin va kum ush k o m p lek s rudalarining qazib chiqarish ulkan loyihasi a m a lg a oshirila boshladi. O k ean n in g en ergetik sa loh iyati juda katta (D unyo okean in in g birgina su v qalq ish jarayoni insoniyatni en erg iya bilan ta’m inlay oladi, lekin hozircha bu kelajak sa loh iyati.)

Yer y u z id a is h la b c h iq a r is h n in g rivoji v a a lm a s h u v u c h u n D u n y o o k e a n in in g tra n sp o rt aham iyati ju d a katta . O k ea n d a in so n iy a tn in g x jalik fao liyati o q ib a tid a k o ’p ch iq ind ilar to ’p lan ad i (o k e a n su v la r in in g k im yo va fizik ta ’siri v a tirik o rg a n izm la rn in g b io lo g ik ta ’siri n a tija s id a tu s h a y o tg a n c h iq in d ila r n i to z a la y d i . A m m o in s o n iy a t o k e a n n in g z - z in i t o z a la s h q ob iliyatid an n o to ’g ’ri fo y d a la n ish , jud a o g ’ir oq ib atlarga olib kelad i). D unyo o k e a n in in g resu rslarin i o ’z la sh tir ish v a uni sa q la s h , sh u b h a s iz , in so n iy a tn in g g lo b a l m u a m m o la r id a n biridir.


Yer tarixining 4 ,5 mlrd. yil davom ida am alda to’lgan tabiiy jarayoniga nisbatan, in son n in g ta ’siri ilgari a h am iyatga e g a b o ’lm a g a n . Inson yer qoplam ini faqat 4 0 0 0 0 yilga yaqin faol o ’zlashtirm oqda. A m m o aholi son in ing o ’sish i va texnika rivojlanishi ta ’sirida yildan-yilga sezilarli b o ’lm oqda. Ilgari k tarilgan m uam m o- larin ing tkirligi v a m iq y o si hozirg i a sr n in g h o d isa va ja r a y o n la r ig a te n g k e lm o q d a .

Inson faoliyatining ham m a y nalishida yirik hudud sa k ra sh b o ’lib o'tdi - ishlab chiqarish, harbiy ish, transport, a loq a , sa v d o -so tiq d a va h.k. X o’jalikfaoliyati hozirgi kunda ilgari q o ’li y e tm a g a n hududlarga iqlim va geo g ra fiy a tom onidan: qutb zonalar, D unyo okeani, k o sm o sg a ta ’sir qilm oqda.

V .I.V ern ad sk iyn in g “N e o s fe r a h aq id a bir n e c h a s o ’z'’ (1 9 4 4 ) m a sh h u r a sarid a v o q ea la rg a quyidagi b ah o berilgan: “p lanetam izn ing tarixida inson uchun katta ah a m iy a tg a e g a b o ’lgan keskin payt keldi. Bu payt million, an iq rog’i, milliard yillar tayyorlanib kelgan . Millionlab inson avlodlariga chuqur sing ib ketgan . J a m iy a tn in g r iv o jla n ish i b io s fe r a r iv o jla n ish i b ilan b o g liq lig i h a q id a g i tu sh u n ch a n i V .I.V ernadskiy taklif e tg a n . U ish la b ch iqq an b io sfera h aq idagi ta ’lim otida b io sfera n i qon un iy jarayon tik lanish va p la n eta n in g b io sfe r a s id a aq ln in g ustun lig i qaror top ish i h aq id a fikr yuritiladi. Jam iyat rivojlanish in ing qonuniyati b io sfera n i sa q la sh , boyitish , ta k om illash tir ish ga , ta lo n -to ro jg a va b a rb o d q ilm a slik k a q a ra ta lish i kerak . Olim bir q a n c h a z a r o b o g ’la n g a n jarayonlarni a loh ida ajratadi. Bu jarayonlarga hozirgi b osq ich d a “insoniyatni bir butunday vujudga kelishi” d eb bah o berdi. D iqqatga loyiqdir, bu fikrlar inson iyat h o z ir g i v a q td a “g lo b a l” d e b a ta lg a n m u a m m o la r k o m p le k s i b ila n rea l to ’q n a sh m a g u n c h a aytilgan edi. Insoniyat tarixida, butun Yer b io sferasi tarixida kesk in va burilish m om enti kelgani haq ida gap ir ishga majbur bldi.

XX a sr n in g ilm iy yutuqlari d u n y o n i idora q ilish n i b arpo qildilar, lek in inson iyatning xjalik faoliyati tabiiy resurslardan intensiv foydalan ish , chiqindilarning ulkan m iq y o s - m a n a bu p la n eta m izn in g im koniyatlari: un ing r e su r s salohiyati a tm o sfera , daryo, den g iz , okeanlarn ing z- zini to za la sh qobiliyati qaram a-qarsh ilig in i ko’rsatib turibdi.

Tabiiy landshaftlam i antropogen zgarishlari oxirgi 5 0 yil ichida juda aktiv olib borilar edi, shuning uchun Yerda odam ning qli yetm agan deyarli katta hududlar qolmadi. Yer sharida quruqlikning yarm iga yaqinini xilma-xil tabiiy-antropogen tuzim tashkil qiladi - dehqonchilik, o ’tloqlar, rm on xjaligi va boshqalar.

Ekologik xavf: ayrim ko’rsatkichlar va umumiy tanglik

Har kungi ish lar bilan band b lgan in son atrofidagi m uhitda a sta -sek in to ’p la n a y o tg a n siljishlarni o d a td a ko’rm aydi yoki ah a m iy a t berm aydi. A m m o m a ’lumki, so n sifa tg a aylanad i, to ’p la n ayotgan siljishlar fa lokatga olib keladi. Biroq, falokatlar m uhitni tanglik holatin ing ayrim ko’rsatkichlari va in son n in g


un ga m un osab ati oxirgi o ’n yilliklarda odam lar borgan sari bu haqiqatni tu sh u n a b o sh la y d ila r: in so n iy a t m uhitn i p u xta n a z o r a t q ilish i (m o n ito r in g ), o ’z a ro m u n osab atlam in g b archa qoidalariga rioya qilishi kerak.

E kologik tanglik lar va fa lokatlar ikki turga ajratiladi: 1) tabiiy jarayonlar o q ib a t id a y u z a g a k e lg a n ; 2 ) m a q s a d g a m u v o fiq r a v is h d a ta b ia td a n foydalanm aslik va b o sh q a an tro p o g en om illar oqibatida.

M uzliklarning bostirib k e lish i, v u lq o n la rn in g o tilish i, to g ’larning p a y d o blishi, zilzila va u bilan b o g ’liq su nam i, dovullar, su v toshqinlari, yer va qor kchishlari va b osh q a la r - yerning tabiiy om illarining oqibati. Ular p lan etam izd a m uayyan q on u n ga m uvofiq. Lekin XX asrd a in son va iqtisodiy y o ’qotish lar bir n ech a m arotaba k paydi.

Tabiiy ofatlarning sa b a b i biz y a sh a y o tg a n kunlarda insoniyatini faoliyatining provokasion roli yaqq ol koYinib turibdi. Tabiiy ofatlar sababini rgan ish , ulam i oldini o lish , p ro g n o z qilish uslublariga qaram ay, insonlarning tabiiy ofatlardan qurbon blishi so n i va m aterial y qotish lar to ’xtovsiz sib kelm oqda. A so siy sa b a b shundaki, aholi son i sish i bilan birga geografik holati va tabiiy sharoitlari ofatlarga bir joyda t plan ish borgan sari kuchayib kelm oqda.

Lekin, b o sh q a ekolog ik tanglik ham p a y d o b o ’ldi. Yuz yilliklar d avom ida in so n tab iatn i n a z o r a ts iz b ysu n d irgan d ir . A m m o tab ia t in so n n in g har bir notogYi, y la m a sd a n qilgan qad am id an “o ’c h n o lg a n d ek . Inson atrofim izdagi tabiatni sh u n d a y ho la tga olib bordiki, shun ing o ’zi m iqyosi b o ’yich a falokatdir A tm osfera iflo slan gan , sh u n in g natijasida suv, h a v o ifloslana bosh lad i, s n g e s a sa n o a t chiqindilari bu ishni d avom ettirdi. H osildor yerlarning million gektari yo ’q blib ketdi, p lan eta kimyo va radioaktiv chiqindilari bilan zahariandi, rmonlar y qolishi, sahrolar payd o b lishi misli k rilm agan darajalarga yetdi. B iosfera b u zilm o q d a . 0 ’z fa o liya ti sa b a b li o d a m z o tn in g o ’zin i zi y q q ilish i xavfi k paym oqda. Jam iyat va tabiat rtasidagi t q n a sh ish tabiiy tizim larda salb iy o ’zgarish lar p ayd o b o ’lish xavfi Yer p la n eta sid a hozir va kelajakda y a sh ovch ilar uchun tabiiy sharoitlar va resurslarga putur yetib ish lab chiqarish kuchlarining 0's ish i, p la n e ta a h o lis in in g t e z sish i, u r b a n iza ts iy a , fan v a tex n ik a n i t e z rivojlanishi katalizatorlari blib qoldi.

Oxirgi yillarda tabiatni sa q la sh n in g turli tadbirlar tkazilishi m u n o sa b a ti bilan k o ’p r a y o n la rd a a h v o l y a x sh i to m o n g a o ’z g a r s a h a m , r iv o jla n g a n m am lakatlarda ek o lo g ik holat jiddiyligicha qolayap ti. Kichik hududlarda yirik korxonalar va transport lokalizasiya b o ’lgani katta shaharlarda birinchi navbatda atm osferan i ifloslantirm oqda va odam lam ing sa lom atlig iga katta ta ’sir e tm o q d a . "Sm og” (fotokim yo tum ani) a ta m a si m ashhur. Ifloslantiruvchi m oddalarning uzoq jo y la rg a ta rq a sh i sa b a b li a tm o sfe r a d a k islo ta li y o m g ’irlar y o g ’ad i, u lardan daryolar, kllar tuproq qatlam i, o ’simliklar va binolar ham zarar ko'radi.

A m m o oxirgi yigirm a yil davom idagi ilmiy tadqiqotlar va ijtimoiy am aliyot shuni k rsatadiki, g lobal eko lo g iy a m u am m osi a sta -sek in um um iy ek o lo g iy a tangligi qirrasida turgan rivojlanayotgan region larga kohib o'tm oqda. Ko’pgina rivojlanayotgan m am lakatlarda ijtim oiy-ekologik m uhitning jiddiyligi qu yidagi sab a b la r bilan b o g liq :


♦ Z on a larn in g tabiiy sharoitlari bilan (rivojlanayotgan m am lakatlarn in g ko’pi tropiklarda jo y la sh g a n . Bu regionlarning ek o lo g ik tizimi jud a ham qaltis, te z sur^atlar va katta m assh tab lar bilan orq aga ketm oqd a).

♦ A n ’a n a v iy y o ’l bilan rivojlanish b io s fe r a g a kuchli b o s im b o ’lm o q d a (aholin ing te z sish i, a n ’anaviy q ish loq xjaligi, ch etd a n kelgan q ish loq xjalik ekinlarini stirish , m ineral xom ash yon i qazib chiqarish va eksp ort qilish va h.k.

Turli r eg io n la r bilan za ro a lo q ad orlig i v a bir-biriga b o g ’liq b lgan lig i (r iv o jla n g a n m a m la k a tla rd a n e k o lo g ik x avfli ish la b c h iq a r ish so h a la r in i rivojlanayotgan m am lakatlarga “iflos ko’chirish”).

♦ M a m la k a tn in g m a lu m d a ra ja d a r iv o jla n m a g a n i, ilgari m etro p o iiy a davlatlariga qaram ligi (investitsiya jalb qilish m a q sa d id a eko log ik tavak k a lga ko’z yum ish .)

S a n o a ti r ivojlangan m am lakatlar u ch u n e k o lo g ik m uam m olar industrial xarakterga e g a b lsa , rivojlanayotgan davlatlar uchun ijtim oiy-ekologik om illar tabiiy resu rslar ( rm onlar, tuproq qatlam i, b o sh q a tabiiy boyliklar) q a y ta d a n foydalan ish i bilan b o g ’liq. Oxirgi yillarda sh u davlatlarning industrial rayonlariga ( s a n o a t ish la b c h iq a r ish r ivojlan ish i b ila n ) m uhitn i iflo s la n tir ish k u ch a y ib bo rm o q d a .

R iv o jla n a y o tg a n m am lakatlarn in g bir guruh i rasm iy ra v ish d a e k o lo g ik tadbirlar ularning rivojlanishiga t siq b lm asligin i talab qildi, chunki tadbirlarga a jr a t i lg a n m a b la g ’lar iq t is o d iy r iv o j la n is h n in g b o s h y n a lt ir is h d a n c h a lg ’itilm oqda.

R ivojlanayotgan davlatlar rivojlanganlarni m a s ’uliyatni tan olm aslik larida, plan eta muhitini ifloslantirishda, ‘ zon teshiklarin i” k payishi, “parnik effekti”, iqlimi zgarishi va h.k.larda ayblam oqdalar. Ular iqtisodiy rivojlangan m am lakatlar ek o log ik falokatni oldini o lishn ing g lob a l harakatlarda b o sh rolni zim m alariga olishi kerak d eb hisoblaydilar.

Ifloslantirish manbalari

K eng m a ’n o d a chiqindilar - in son iyat atrofidagi x o ’jalik ishlari, e n erg iy a olish va hayot jarayonida ch iqad igan narsalardir. Bu m aishiy ahlatlar a tm o sfera va g id r o s fe r a g a tu s h a d ig a n s a n o a t v a q ish io q x jalik ch iq ind ilari, D u n y o ok ean in in g h ayotiga zararli neft oqim i, tuproq qattam iga singib ketad igan , s n g su v va in son n ing oz iq -ovq atiga o ’tad igan o g ’ir m etallar va zararli m oddalar. Bu A E S chiqindilari ham , ularni hali ham k o ’m ishni rgana olmadilar.

E ng ko’p ah lat - yirik shaharlarda b o ’ladi (m a sa la n , Nyu-Yorkdagi har bir y a sh o v ch i yil d a v o m id a zin ing o g ’irlikdan 9 m arta kproq ah la t ta sh la y d i, Parijlik - 6 marta, M anilada y a sh ovch ilar - 2 ,5 m arta. Sabablaridan biri shuki, yirik sh aharlarga m a h su lo t yuz-m ing kilom etr narida olib kelinadi, sh u n in g uchun m ahsu lotn ing krkamligi va sifatliligi b lgan q a d o q la sh n in g solishtirm a o g irligi y a n a d a k p ayad i. M ahsu lo tn ing narxida b lish i o ’n dollarn ing bir dollarini a m erik a lik la r , m a s a la n , q a d o q la s h g a t la y d ila r . C h iq in d ilarn i y q o t is h


haq iqatdan g lo b a l m u a m m o b o ’lib qoldi. G ’arbiy G erm a n iy a d a chiqindilarni to ’plash va qayta ish lab ch iq ish Yel davlatlari milliy m ahsulotin i 1 ,5 fo iz g a yaqin beradi. F aqat qattiq m aish iy chiqindilarning miqdori k payishi yiliga 3 foizni tashkil etadi.

Ko’p vaqtd an beri p lan etad a atrofdagi m uhitning ifloslan ishidan iqtisodiy ziyonning yillik YalM miqdoridan antropogen ta’siri ostida kuchaym oqda. Shunda tabiatni sa q la sh tadbirlariga o ’rta h isob da YalM ning 2 -3 foizidan k paym aydi. Shubhasiz, atrofdagi muhitning holatiga san oat va qishloq xjaligi (ayniqsa industrial rivojlangan m am lakatlarda) kuchli va sezilarli darajada ta’sir etm oqda.

A na sh u larn in g h a m m a si bilan b archa , m a sa la n , a tm o sfera n i k o ’proq ifloslantirayotgan sa n o a t sohalarin i aytish mumkin. Bu en ergetik a (a y n iq sa TES), rangli m etallurgiya, neftni qayta ish la sh , koksokim yo, se m e n t ish lab chiqarish va boshqalardir. Birinchi n a vb atd a su vni ifloslantiruvchi so h a la r g a se llu lo z a - q o g ’o z va g o ’sh t-su t ish lab ch iqarish sa n o a ti, neftni qazib ch iqarish sa n o a ti ham kiradi. Yer r e su r s la r in in g h a m m a ish la b c h iq a r ish so h a la r i, qurilish materiallari sa n o a ti va b osh q a lar z ta ’sirini k rsatm oqda. B a’zi sa n o a t sohalari tabiiy m uhitga barcha y nalish larda sa lb iy ta ’sir e tm oq d a va suv, h avo , tuproq q a tla m in i i f lo s la n t ir m o q d a . B u la r g a a s o s a n k im y o , q o r a m e ta llu r g iy a , p la stm a ssa va sintetik tola ish lab chiqarish, oz iq -ovqat san oati (a y n iq sa kraxmal va sh a k a r ish lab ch iqarish ) va b o sh q a la r kiradi. Bu ro’yxatni d a v o m ettirish m um k in . S a n o a tn in g b a r c h a so h a la r i va q ish lo q x o ’ja lig i turli d a r a ja d a atrofim izdagi tabiatni ifloslantiruvchi b o ’lib, aholining sa lom atlig iga sa lb iy ta ’sir qilm oqd a.

Bir n e c h a m iso llar keltiram iz. 1 to n n a c h y a n eritish d a a tm o sfe r a g a ko’tariladigan qattiq zarrachalar (ch a n g ) 4 ,5 kg, sera gaz i - 2 ,7 kg, m a rg a n es -0 ,5 kgni tashkil etad i. Shular ichida m ishyak , fosfor, surm a, q o ’rg’osh in , sim ob parlari, sm olali m oddalar bor. A glom eratsion fabrika trubalaridan “tulki dumlari”- to ’q sariq rangli (seran in g kuyish m ahsuli) o sm o n tom on c h o ’zilib turibdi. 1 tonna alyum iniy o lish uchun (texnologik bog'liq) 3 8 kgdan 4 7 k g g a ch a ftor sarf qilinadi, sh u n d an 6 5 fo izg a yaqini a tm o sfera g a ko’tariladi. Kimyo sa n o a ti h avo havzasin i zararli m odd alarga o ’x sh a b stirol, fenol, a tse to n , uglerod oksidi, se r a dioksidi, sera angidridi, serovod orod , xlor va ftor birikmalari bilan tldiradi. Bu m odd alam in g k o ’pi k a n se ro g e n va narkotik ta ’siriga e g a .

B unga q sh ib a tm o sfera g a ch iqayotgan avtotransport gazlarining ( uglerod va a zo t oksidlari juda xavfli) ta ’sirini aytish mumkin. Bu turdagi ifloslantirishdan yirik shaharlar v a sa n o a t m arkazlarida yash ovch ilar a zo b chekm oqdalar.

BM Tning g lo b a l ek o log ik m onitoringi m a ’lum otiga ko’p daryolam in g 1 0 foiz (nazorat ostidagilar) o q a v a suvlaridan ifloslangan (a so s iy a y b d o r la r - birinchi navbatda sa n o a t va q ish loq x o ’jaligi). Yevropa daryolarida nitrat rta h isob d a m um kin b o ’lg an d an 4 5 m arta balanddir. Suvlarning pestftsid va fosforit bilan ifloslantirish k e n g tarqaldi. S h u n isi qiziqki, T anzaniya, K olum biya, M alayziya daryolarida pestitsid lar darajasi Y evropanikidan balandroq. D en g iz qirg’oqlarida, daryolar quyilishi joylarida sa n o a t va m aishiy oqavalar natijasida ekolog ik vaziyat y o m o n la sh m o q d a .


B ozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar (ularda p lan eta aholisin ing 1/8 qism i y a sh a y d i) butun d u nyo ifloslan ishining 2 /3 q ism idan ortig’ini ish lab chiqaradilar. H aq iq atd an , hozir bu m am lakatlard a m uhitni ifloslan tirish uchu n m a s ’uliyat kuchaydi. Ohirgi yillarda tabiatni sa q la sh ijiimoiy m asalalari a s ta -s e k in foyda o l is h d a u s tu n ro q a h a m iy a tg a e g a b la y a p ti, ch u n k i ja m o a v a d a v la tla r to m o n id a n b o s im k u c h a y m o q d a . Bu a tr o fd a g i m u h itn i m u h o fa z a q ilish m u a m m o s in i y e c h is h g a y a x sh i t a ’sir q ila d ig a n v o s ita la m i q id ir ish , y a n g i texnolog iya larn i ish la b ch iq ish , qish loq xjaligi v a sa n o a t korxonalarining o z chiqindilar sik liga tish g a rag’batlantiradi.

Lekin tabiatni m u h ofaza qilishga ajratilgan m a b la g ’lar sish ig a va b a ’zi zararli kom ponentlarn ing chiqish i 2 3 -3 0 foiz kam aytirilishga qaram ay, u lam ing um um iy m iqdori hali jud a baland . Ifloslantirish m u a m m o si bilan kurash hali ham yech im idan uzoq .

“Parnik effekti”

M a’lumki, karbonat angidrid a tm osferad a iss iq xon an in g o y n a s ig a x sh a b q u yosh n in g en erg iy a nurlarini tkazadi, lekin Y em ing issiqlik nurlarini sa q la b qolad i va sh u bilan uparnik effekti" d e b n o m la n g a n h o d isa v u ju d ga kelad i. A tm osferad a uglerod dioksidi o ’sad i (rmonlarni k e s ish va yondirish , sa n o a t chiqindilari v a transport gazi bilan ifloslantirish va h.k. natijasida). O lim larning f ik r ic h a (b u h o la t h a q id a o lim la r o r a s id a to r t is h u v la r k e tm o q d a ) xlorftoruglerod larn ing (X FU ) a tm o sfe r a g a k tarilish i iq lim ning is ish ig a olib keladi. S h u n d ay qilib, in son iyat taraqqiyotining Yer iqlim iga ta ’siri - real n arsa .

Oxirgi y u z yillikning 80-yillarida to ’rt en g issiq yillar to ^ r i keladi (1 9 8 8 e n g is s iq yil b ld i), s z у е г sh a r id a iq lim ning g lo b a l is ish i h a q id a k e ta y a p ti. Olim larning xu losalari tasd iq land i, dunyod agi e n g m uhim rayonlarda o b -h a v o sharoitlari “parnik effekti" kuchayishi natijasida hayot sharoitlari q a n d a y b lishi m um kinligini k rsatib turibdi.

B a sh o ra t b y ich a h a v o harorati (2 5 yil o ld ingi b ilan ta q q o s la n s a ) 2 0 2 0 yilga 2 ,5°, 2 0 5 0 y ilga - 3 -4 ° C g a ko’tariladi. “Parnik effekti" p lan etan in g iqlimini buzib , fa q a t u n g a h o s b o lg a n m uhim hod isa lar: y o g ’inlar m iqdori, sh a m o l y o ’n a lish i, bu lu tlar q a tla m i, o k e a n oq im lari va qutb m u zlik la r in in g hajm i zg a r a d i. D u n y o o k e a n in in g p a s t-b a la n d lik d a ra ja s i ko ta r ila d i, oro llard a jo y la sh g a n d a v la tla rd a va p a s t qirg qli joy lard a y a sh a y o tg a n va aholi so n i k p m a m la k a t la r d a , m a s a l a n , B a n g l a d e s h , N id e r la n d iy a , M e k s ik a q o ’ltig’idag i A m erik a q ir g ’o q la r id a va b o sh q a la r . O lim lar balk i, p la n e ta d a harakat k tarilishi ijobiy natija berish in i kutadilar. Ular y la sh ich a , q ish lo q x ja lig i s h im o l to m o n s u r ila d i , yil d a v o m id a S h im o liy d e n g iz y lid a n a v ig a ts iy a o ch ila d i.

Iqlim isish in ing natijalari q an d a y blisihini h ech kim aniq bilm aydi, a m m o sh u b h a siz , u ta ’sir etad i. Ilmiy m a ’lum otlarga b a h o berib, butun d u nyo birgalikda sh u m a sa la b yich a harakatlar rejasini ish lab chiqishlari lozim .


A tm osferaning a so s iy va m uhim qism i b o ’lgan o zo n qatlami iqlim ga ta’sir qiladi va Yerdagi ham m a jonzotni Q uyosh n ing ultrabinafsha nurlaridan him oya qiladi. O zonning a so s iy m a ssa s i 10 km .dan 5 0 km g a ch a balandlikda joy lashgan , uning m aksim al zichligi 16 -2 0 km balandlikda kuzatiladi. O zonning tuzilishida va buzilishida a zo t okisidi, o g ’ir metallar, xlor, ftor, brom faol rol ynaydilar.

1 9 7 8 yilda Antarktida ustida birinchi marta Yer o zo n qob ig ’ida yirik “tuynugi” topilgan edi. 0 ’tg a n yillar davom ida sputniklardan rgan ish natijasida Arktika, A Q SH , Y evropa, R o s s iy a ustid a sh u n d a y “tuynuklar” aniq lad i. O zon qatlam i b u zilish id a a tm o s fe r a g a in so n y a ra tg a n ch iq ind ilar va ta b ia td a b lm a g a n aero zo l gaz-x lad agen tlar , xlor, flor, uglerod (XFU) va b o sh q a o zon n i buzuvchi m oddalar (OBM) ayblandilar.

O zon qatlam ining yupqalan ish i du nyo jam oasin i jiddiy havotirga so lm o q d a . U ltrabinafsha radiatsiyaning (nurlanishning) sish natijasida va odam lar teri saratoni (rak) bilan kasa l b o lish i, m utatsiya p ayd o b o ’lishi (ultrabinafsha DNK m olekulalarini buzadi, bu e s a gen etik o ’zgarish larga olib keladi), radiatsiya bir qator 0'sim lik lam ing o ’s ish ig a sa lb iy ta ’sir k rsatishi, fitoplankton baliqlar va d e n g iz organizm larining a s o s iy yem i kam ayib borishini sh u bilan b o g ’laydilar.

M ush ttag id a provardida insoniyat, D unyo okeani, iqlim, hayvonot va o ’simlik d u n y o si, ek o tiz im ... taraqqiyotning kelajagi yorqin e m a s . V aziyat ku ch ay ish i sab ab li 1 9 8 5 yilda V ena k o n v en siy a si im zolandi. 1 9 8 9 yil 1 yanvardan b o sh lab M onreal protyokoli k u ch g a kirdi: u O DBni ish la b ch iqarish v a fo y d a la n ish n i ch eg a ra la n ish i haq ida edi. A m m o bu choralar kesk in natija berm ayapti. 1 9 9 5 yilda Sharqiy Sibirda o zo n tarkibining yupqalanish i aniqlandi - 4 0 0 fo izd an ortiq, 1 9 9 6 yil o k ta b r-n o y a b r id a A ntarktida u s tid a e n g katta va ch u q u r b o ’lgan “ch uq urch a" a n iq la n d i. Endi k o ’pchilik e k sp er tla r o z o n q o b ig ’in ing a s o s iy g azablantiruvchi d e b to v u sh d a n reaktiv av iatsiya va kosm ik raketalarni uchirish son i ko1payish i bilan bog'lam oqdalar. Fan oldida sh u jarayonlarni rgan ish va sam arali choralar koY ishga tavsiya berish m asalalari turibdi.

Avtomobil - xavfli manba

A vtotransport rivojlanishi, sh aharlam in g havosin i gazlar bilan ifloslantirish kp kasallik larn ing b o sh sab ab larid an biridir. Yarim milliard avtom obillarning g a z chiqarishi Yer a tm osferasin i e n g zararli ifloslantirishning 6 0 foizini tashkil eta d i. “F o to k im y o tum an i”ning (sm o g ) a s o s iy sa b a b la r i av tom ob illar ish la b ch iqarayotgan gaziard an iborat. Bu h od isan i dunyoning ko’p yirik shaharlarida- M exiko, L o s-A n je le s , Nyu-York, C h ikago, B osto n , London, Tokio, Milan va boshq a larda ko’rish mumkin. A holiga n isbatidan koYsatkich bo’lgan avtom obillar son i m am lakat boyligidan ekologik odatn ing haqiqiy o ’lch oviga aylandi.

A v to m o b il tra n sp o rti za ra r ta ’sirin i p a sa y tir ish b o ’y ich a ta d b ir la rd a n quyidagilarni ajratish mumkin:


♦ Zaharlilik nuqtai nazaridan avtom obil konstruksiyasini takom illashtirish;♦ Avtom obillarni yoqilg’ining b o sh q a turlariga o ’tkazish;♦ E kologik nuqtai nazardan “to z a ” yangi avtom obillar, elektrom obillar, u

quyoshyuruvchilar”ni va h.k.ni yaratish (F ran siyada 1997-y ild a elektrom obillar so n i yangi m ash in alar parkning 2 foizini tashkil etadi);

♦ U m um iy elektr transportini kengaytirish va takom illashtirish.

Atom energetikasining ta’siri

C hernobil A E S (aprel 1 9 8 6 ) fa lokatidan keyin shu yerd a va z iy a t hozirgi k u n g a c h a jid d iy lig ich a q o la y a p ti. Y adro e n e r g iy a s id a n tinch lik m a q sa d id a foydalan ish b o’yich a qaram a-qarsh i fikrlar yuritilmoqda: biri - takom illashtirish va rivojlantirishni davom ettirishni, boshqalari - barcha bor AESIarni to ’xtatishni talab etm oqdalar. B a’zi m am lakatlar atom en ergetik asin i rivojlantirish b yicha o ’z dasturlarini to ’xtatdilar. Y aponiya e s a , ak sin ch a , 2 0 1 0 y ilg a ch a A E S d a 20 blokdan ortiq qurish m aqsadlari borligini e ’lon qildi.

Y U N E P (Atrof-m uhit b yich a BMT dasturi) atom e n e r g e tik a s i b yich a X alqaro agentlig i (MAGATE) va J a h on s o g ’likni sa q la sh tashkiloti (VOZ) bilan b a rch a turli m urakkab sa n o a t qurishlarini b o sh q a r ish va tavakk al b a h o s ig a taalluqli loyihalarni a m a lg a o sh ir ish d a ishtirok etm oqdalar.

A to m e n e r g iy a s id a n f o y d a la n is h m u a m m o s i u s t id a o l im la r b o s h qotirm oqdalar va MAGATE a y tish ich a , ek o lo g iy a , xavfsizlik va iq tisod nuqtai nazaridan sh u n d a y en erg iy a topiladiki, kelajakda butun dunyo kerakli darajada e n erg iy a bilan ta ’m inlanadi.

0 ’rmonlarning yo’qolishi

R ivojlan gan m am lakatlar 2 -3 n yilliklar o ldin rm on larn ing y o ’q o lish havfini tushunib yetdilar. Sh un in g uchun rta kenglikdagi rm onlar m aydoni hozirgi paytd a k a m a y m a y turibdi, a k s in ch a , k p hollarda oY m onlarni q ayta tik la sh ish lar i n a tija s id a sib b o ry a p ti. 0 ’rm on larn in g y o ’q o lish i v a sifa ti p a sa y ish in in g sa b a b i iqtisodiy rivojlangan m am lakatlarda ohirgi n yilliklarda kislotali y o m g ’irlar y o g ’ishi 3 0 mln. g a yaqin hudud zararlanganligidadir.

R ivojlanayotgan m am lakatlam ing k pchiligida rm onlar y qolish i davom e tm o q d a . 0 ’rm onlam ing yoqolish i, da la lar va tloqlar uchun k e sib ta sh la sh , qim m at n a slli darahtlam i ek sp o rt q ilish n a tijasid a sib b o rm o q d a . Y o g ’o ch m uhim a h a m iy a tg a e g a - r iv o jla n a y o tg a n m am lak atlar a h o lis in in g 7 0 foizi y o g ’o c h y o q i lg ’i s id a n o v q a t ta y y o r la s h v a x o n a d o n la r n i i s i t is h u c h u n foydalanadilar. N epal, Gaiti, U ga n d a d a en erg e tik ehtiyojning 9 /1 0 q ism i y o g ch y o q ilg ’i h is o b id a n q o n d ir ila d i. 0 ’rm on y q o lis h i s a b a b li r n ig a ta n q is s e z a y o t g a n r iv o j la n a y o tg a n m a m la k a t la r n in g a h o lis i h a y o t ig a , a y n iq s a q ish loq d ag ilarga , o g ’ir ta ’sir q ilm oqda.


0 ’rm onlarni s a q la b q o lish , m e 'y o r id a ish la t ish , s u n ’iy q a y ta tik la sh m u a m m o si, Afrika o ld id a hozir k esk in turibdi. K o’p m am lak atlar v a d u n yo r e g io n la r id a , sh u q a to r d a R o s s iy a d a h a m , o ’rm on y q o lis h i h a q id a g i maMumotlar ekologlarni havotirga so lm o q d a .

Dunyo m iqyosida ohirgi 1 0 0 yil davom ida oYm onlar m aydoni ikki barobar k a m a y d i. In so n iy a tn in g o ’rm on r e su r s la r ig a m u n o sa b a ti o ’z g a r ish i lozim . 0 ’rm o n g a fa q a t x o ’jalik nu qta i n a z a r id a n q a ra m a slik kerak. 0 ’sim lik lar - planetam izn ing y a g o n a "kislorod fabrikasi” ekanligini unutm aslik lozim .

Chollanish

“ChoM lanish” a ta m a si yerlarn ing y o m o n la sh u v jarayoni ohirida hosild or yerlarning ekolog ik sa h ro la n ish ig a olib kelishini bildiradi:

Iqlim b o ’yicha m a’lum otlar a so s id a sahrolar va dashtlar hozirgi vaqtd a 4 ,7 mln. ga quruqlikning uchd an bir qism ini tashkil etadi va bu hududlarda dunyo aholisin ing 15 foizi y a sn ayd i. Insonlarning x o ’jalik faoliyati natijasida XX asrning ikkinchi yarim da 9 mln. km 2 d an ortiq yerlar sa h r o g a ay land i. 3 0 mln. km 2 (quruqchilikning 1 /5 qism i) sa h ro lan ish xavfi o stid a turibdi.

Bu xavf-xatarni y u zd a n ortiq davlatlar, birinchi n avb atda rivojlanayotgan davlatlar se z ib turibdilar. Ohirgi yillarda bu davlatlarda har yili 6 -7 m ln. km2 ga yaqin yerlari ch o llan ish ga m ubtalo b lm oqda. A m m o sh u yerlarda aholin ing k p a y ish i k u za tilm o q d a , y a ’ni o z iq -o v q a tg a eh tiy o j o ’s m o q d a . M a sa la n , H indistonda aholisi en g z ich rayonlar bor (o ’rtacha h iso b d a aholi zichligi 1 km2 g a 1 0 0 kishi t g ’ri keladi. M asa lan , Txar sa h rosin in g a s o s iy q ism i R ajaston s h t a t id a j o y la s h g a n ) . H in d is to n h u d u d in in g 4 /5 q ism i h o z ir g i v a q td a qurg’oqchilikda vaqti-vaqti bilan uchraydi. Afrika q ita ’sin in g arid rayonlarida c h o l la n is h n in g b a r c h a turlari v a sh a k lin i lokal va r eg io n a l m u a m m o la rn i tu g’diradi. Afrikaning sah ro z o n a sid a g i Sahroi Kabirdan janub tom onidagi harob qifuvchi qurg’oqchilik!ai yerning y o m on lash ish i m uam m olariga jam oatchilikning e ’tiborni tortdi va BMT ch lla sh ish m uam m olariga duch keldi.

C h ollan ish jarayoni antropogen vatab iiy om illam ing birgalikdagi harakatlarini tug’diradi. Shu jarayonni tug’dirgan a so s iy antropogen sabablardan quyidagilarni ko’rsatish mumkin: juda siyrak o ’sim lik lam i y o ’qolish i, mollarni (hayvonlarni) yaylovlarda h ad d an tash qari b oq ish (bu rayonlarda xjalikning a s o s iy turi - chorvachilik); yaylov m assiv lar yerini haydash; daraxtlar va butalarni yondirish va k esib ta sh la sh ; tuproq qatlam ini buzilishi (yllar tkazish , san oat-qu rilish va b o sh q a xjalik faoliyati natijasida ustki qatlami qurishi, qurg’oqchilik va h.k.

Ekologik muvozanatni qanday qayta tiklash kerak

Insoniyat atrof muhitni sa q la sh m uam m osi bilan sh u g ’ullanish vaqti keldi. Insoniyat nafaqat y a sh a sh n i o ’y lash i, balki rivojlanishni davom ettirish uchun tabiatni m uh ofaza q ilishga ilmiy va am aliy kuchlarni jalb etishi zarur.


0 ’datda butun dunyoda birinchi ringa ideologiya e m a s, ekologik m uam m olar chiqadi, millatlararo m unosabatlar em as, insoniyat va tabiat ustunlik qiladi.

E kologik m uam m olar, narkotiklar m uam m olar, SPID va b o sh q a la r jud a k en g ta rq a lg a n v a jiddiy m a sa la la r b lib, ularni e c h ish n i h e c h q a n d a y bir m am lakat ud dalay olm aydi. Jahon b irlashm asin ing kuchlari jalb etilishi kerak, a m m o “g lo b a l o ’y la sh , lokal harakat q ism i” tam oyili ish lash i kerak. M uhitga m inim al z iy o n keltirib , r ivojlan ish da optim al natija larga e r ish ish - Ч игд’ип r ivojlan ish” k o n se p s iy a s i shiori b o ’lib, unda in so n n in g m anfaatlari va ja h o n p r o g r e s s i m a s a la la r i b ild irilad i. Bu k o n s e p s iy a n i ta s d iq la s h n in g m u h im b o sq ich i BM Tning xalqaro k o n feren siy a si b o ’ldi. U atrof m uhit va rivojlanish m a s a la s ig a b a g ’ish la n g a n ed i. U 1 9 9 2 yilda R io d e J a n e y r o (B raziiiya )d a tkazildi. U yerda qabul qilingan XXI a srg a kun tartibi d iqqatga loyiq. Bu xujjatni vaqt tishi bilan kelajak yu z yillarda Yer p la n eta sin in g a s o s iy qonuni ish lab chiqarishn ing birinchi urinishi d eb h isob lashd i. U davlatlarning nafaq at ekolog ik d o ira sid a , balki x a lq a ro m u n o sa b a tla r o r a s id a d e b b a h o lan d i. D ek la ra tsiy a tam oyillarining birida sh u n d a y deyiladi: “davlatlar qu lay va ochiq xalqaro iqtisod tizimni tuzish ish ida hamkorlik qilishlari kerakki, u iqtisodiy sish ig a va h am m a m a m la k a t la r n in g b a r q a r o r r iv o j la n is h ig a , ta b ia t m u h itin i y o m o n la n is h m u a m m o sin i sam ara li y e c h ish g a olib borad i.”

R iod ag i k o n feren siy a n in g qarorlari q a n d a y bajarilayotgan in i tek sh ir ish m a q sa d id a 1 9 9 7 yil iyunda BMTning B osh A ssa m b le y a sin in g m a x su s “hisobot" s e s s iy a s i tkazildi. U nda atrof muhit m uam m olari b yicha davlat va hukum at rahbarlari q a tn a sh d ila r . U n d a y a n g i m uh im c h o r a la r m a ’q u lla n d i. J a h o n birlashm asin in g e k o lo g iy a g a d iq q a t-e ’tibori o sh m o q d a .

Iqtisodiy muammolar

Insonning z hayotida yer tabiati bilan b ev o sita zaro ta ’sir qilib turgan va ta r ix iy r iv o j la n is h n in g s h u d a v r d a g i i s h la b c h iq a r u v c h i fa o liy a t i b ila n ch a m b a rch a s b o g ’lanib turgan yer tabiatining bir q ism i bizni rab o lgan tabiiy muxit d e b ataladi. G archan d XX asrning ikkinchi yarm i misli koY inm as iqtisodiy rivojlanish davri b o ’lsa -d a , bu rivojlanish bizni o ’rab o lg a n tabiiy m uhitn ing imkoniyatlarini in o b a tg a o lm agan holda va xo ’jalik m e ’yorlarining buzilishi bilan d avom e tm o q d a . N atijada, bizni rab o lg a n tabiiy m uhitning d e g r a d a ts iy a s i sod ir b layapti. T abiiy m uhitning d eg ra d a tsiy a sid a m isol qilib yer resurslarining k a m a y ish i v a rm on larn in g y o ’qolib k etish in i a y t s a b o ’ladi. 0 ’rm onlarn ing y o ’qolishi a s o s a n tabiiy sim lik m aydonin ing qisqarish i, birinchi navbatda rm on m aydon in i q isq a rish i bilan ifodalanad i. M a lu m o tla rg a kra d eh q on ch ilik va chorvachilik p ayd o b lgan vaqtd a quruqlikning 6 2 mln. km 2 m aydoni rm on bilan qop lan gan , b u tazor va siyrak rmonlarni q sh ib h iso b la sa k 7 5 mln. km 2, y a ’ni quruqlikning 5 6 foizi, 10 m ing yil davom etg a n rm onlary qolish i natijasida u la r n in g m a y d o n i 4 0 m ln .k m 2 g a c h a q is q a r d i , r ta c h a rm o n b ila n qoplanganlik darajasi e s a 3 0 fo izg a ch a . Hozirgi vaqtd a rm onlam ing qirqilishi


katta sur’atlarda d a v o m etayapti, haryili 2 0 m ing km 2 rm on laryakson qilinyapti, o'rm on m assivlari y o g ch tayyorlash m iqdorining o ’sish i, yaylov va dehqonchilik uchun o lin ayotgan yerlar salm ogN ning o ’s ish i natijasida qisqaryapti. BM Tning qish loq xjalik va o z iq -ovq at tashkiloti m a lu m o tig a kra ahvol a y n iq sa tropik rm onlar z o n a s id a o g ’ir, chunki 80-yillarda u yerd a har yili o ’rtacha 7 7 mln. gektar o'rm on yo'qolar edi, 90-yillam ing b osh id a e s a taxm inan 17 m ln. gektar, ayn iq sa Brazilya, Filippin, Indoneziya va Tailandda.

D ehqonchilik v a chorvachilikning rivojlanishi natijasida yer resurslarining d e g r a d a ts iy a s i b u tu n in so n iy a t tarixi m o b a y n id a d a v o m etd i. O lim larn in g hisob lash i b yicha y er resurslarining irratsional ishlatilishi natijasida o d a m zo d neolitik inqilob jarayonida 2 mlrd. gektar qachondir hosil beradigan yerlardan ayrildi, bu e s a hozirgi y erfo n d id a n a n ch a katta.

Hozir ham tuproq d egradatsiyasi jarayoni natijasida dunyo qishloq xo'jalik fondidan har yili 7m ln. gektar tabiiy yerlar y o ’qoladi va o 'z hosildorligini yo'qotib, tashlandiq joylarga aylanib qoladi. Tuproq yqotishlari nafaqat m aydonda, balki uning m a ssa s i m iso lid a krish m umkin. Am erikalik olim larning h isob iga kra faqat sug'oriladigan yerlar har yili hosildor tuproq qatlamining 2 mlrd. tonna yo’qotadi.

Tuproq d e g r a d a ts iy a s i jarayoni a y n iq sa quruq yerlarda in ten siv d avom etm o q d a (bu m aydon lar 6 mln km 2 m aydonni eg a llayd i va a s o s a n O siyo va A frikada jo y la s g a n ) . Q uruq yerlar ich id a a s o s iy c h lla n ish rayonlari ham jo y la sh g a n , chunki u yerd a chorva m ollari h ad d a n tashkari ko’p boq ilad i va d eh q on ch ilik m a q sa d id a fo y d a la n ila y o tg a n yerlar m aksim al d a ra ja g a yetd i. Hozirgi h isob larga kra, jahon dagi arid yerlarining um um iy c h o ’llanish m aydoni 4 ,7 mln. km 2 g a yetdi, sh u jum ladan antrop ogen ch llan ish m aydoni 9 0 0 m ing km 2 da b a h o lan ad i. Har yili c h o ’llanish m aydoni 6 0 m ing km2 g a k o ’payadi.

J a h o n e k o lo g ik tizim i d e g r a d a ts iy a n in g b o s h q a sa b a b i - atrof m uhitn ing in s o n n in g i s h l a b c h iq a r is h v a n o i s h la b c h iq a r is h c h iq in d ila r i b ila n if lo s la n ish i. Bu c h iq in d ila rn in g m iqdori ju d a ko'p v a oxirgi v a q td a in so n siv iliza ts iy a si m a vju d lig iga taxdid s o la b o sh la d i. C hiqindilar qattiq, su y u q va g a z ho la tida b o la d i.

Hozirgi v a q td a in so n xjalik faoiiyati n atijasida kelib ch iq a d ig a n qattiq chiqindilar m iqdori aniq e m a s . Yaqin o 'tm ish d a ularning miqdori y iliga 4 0 -5 0 mlrd. tonn a b o 'lgan (2 0 1 0 y. ga kelib 110 mlrd. tonn a va undan k p blishi bashorati bilan). Oxirgi h iso b la rg a kra, 2 0 1 5 yilga kelib bunday chiqindilar miqdori 6 -7 barobar o sh ish i m umkin.

B ugungi kunda qazib olinadigan va hosil b ladigan xom a sh y o n in g faqat 5 -1 0 foizi tayyor m a h su lo t holatiga o ’tishi va 9 0 -9 5 foizi t g’ridan-to’g ’ri chiqindiga aylanishini in o b a tg a o lish zarur. Qattiq chiqindilar tuzilm asida sa n o a t va to g ’- s a n o a t ch iq in d ilar i a so s iy d ir . U m u m iy qilib o lg a n d a , bir k ish i b o s h ig a bu ko’rsatkich R o ss iy a , A Q Sh va Y aponiyada balanddir. Bu k rsatkich b o ’yich a birinchilik A Q S h g a tegish li. Chunki bu yerda har bir k ishiga 5 0 0 -6 0 0 kg axlat to ’g ’ri k e lad i. T o b o ra k en g a y ib b o ra y o tg a n qattiq chiqindilar u tu liz a ts iy a g a qaram ay, ko’p m am lakatlarga bu jarayon yoki b o sh la n g ’ich b o sq ich id a , yoki um um an y o ’q.


Suyuq chiqindilar bilan birinchi navb atda gidrosfera ifloslanadi va a so s iy ifloslan ish m a n b a si - bu o q a v a suviari va neftdir. O qava su v la m in g miqdori 90- yillarning b o sh ig a kelib 1 8 0 0 km 3 g a yetdi. O qava su vlam in g bir birligini norm al h olatga keltirish uchun ichimlik suvin ing 10 dan 1 0 0 g a c h a , hatto 2 0 0 g a c h a so f su v birligi kerak. S h u n d a y qilib, su v resurslarini o q a v a suvlarning to za lan ish i va ara la sh tir ilish i u ch u n k e ta d ig a n m iqdori u la m in g ish la tilish in in g e n g katta sa lm o g ’i b lyapdi. A yn iq sa bu O siyo , Shim oliy Am erika v a Y evrop aga taalluqli, chunki ularga o q a v a suvlarning 9 0 foizi to g ri keladi. Natijada, su v m uhitining d eg ra d a ts iy a si hozirgi vaqtda global m u am m oga aylandi. T axm inan 1 ,3 mlrd. kishi r zg rda faqat ifloslan gan su vd an foydalanad i va bu n arsa kp ep idem ik kasallik larga sa b a b b lyapdi. Daryo va d en g iz la r ifloslan ishi bilan baliqchilik im konyatlari ham kam ayyapti.

A tm osferaning ch a n g va gazli chiqindilar bilan ifloslan ishi katta hayajon ga s a b a b b lm oq d a , chiqindilarini m ineral y o q ilg ’i va b io m a ssa n in g y o n ish ig a , sh u n in gd ek , to g ’li, qurilish va b o sh q a yer ish lariga b ev o sita b o g ’liq.

A tm osferan ing quyi qatlam lariga iss iq x o n a gazlarin ing a y n iq sa uglerod va m etan dioksiod in ing ta ’siri iqtisodiy inqirozning yirik va xavfli asp ek ti h isob lanadi. U glerod dioksiod i a tm o sfe ra g a a s o s a n m ineral yoqilg ining yon ish i natijasida kelib tush ad i (kelib tushgan larn ing 2 /3 qism i). B io m a ssa q ish loq xjaligi ish lab chiqarishn ing b a ’zi turlari, g a z va neft skvajinalaridan ga zn in g chiqish i (h avoga), m etan n in g a tm o sfe ra g a kelib tu sh ish m anb ai h isob lan ad i.

B a ’z i h is o b la r g a q a r a g a n d a , fa q a tg in a 1 9 5 0 - 1 9 9 0 -y illa r d a u g le r o d chiqindilarining dunyoviy hajmi 6 mlrd. tonn aga yetib, 4 barobarga o ’sg a n karbonat angidrid hajmi e s a 2 2 mlrd. to n n a g a y etgan . Bu chiqindilarning a s o s iy q ism i uchun shim oliy yarim sharda joy la sh g a n iqtisodiy rivojlangan davlatlar javobgar (AQ Sh - 2 5 foiz, Yevropa davlatlari a'zolari - 14 foiz, MDH davlatlari - 13 foiz, Yaponiya - 5 foiz). Bizning planetam izda iqtisodiy inqirozning a so s iy oqibatlaridan biri -u n in g genofond in ing, biologik turlilikning qisqarishi. Yem ing biologik xilma- xilligi 1 0 -2 0 mln. g a baholanadi sh u m iqdom ing 1 0 -1 2 foizi sob iq Ittifoq m aydonida. Bu so h a d a g i zarar hozirdan krinadi. Bu simlik va hayvonot olam i muxitining buzilish i q ish loq x o ’jaligi resurslarin ing m isli k rinm as e k sp lu ta ts iy a s i atrof m uhitning ifloslanishi sab ab li kelib chiqadi. Am erikalik olim lar h isob i b yicha, oxirgi 2 0 0 yilda yerda 9 0 0 ming tur o ’simlik va hayvonlar y o ’qolib ketadi.

XX asm in g ikkinchi yarm ida g en o fo n d qisqarishi jarayoni juda tezlash d i. Natijada olimlar bir xu lo sa g a kelishdi, agarda hozirgi tendentsiyalar saqlanib qolsa , 1 9 8 0 -2 0 1 0 yillarda yerda bor biologik turlaming 1/5 qism i yqolib ketishi mumkin.

Resurs bilan ta’minlash muammosi

Insoniyatning bu global m uam m osi a w a lo muhim organik va mineral xom a sh y o la r у ег y u z id a c h e g a r a la n g a n lig i b ilan b o g ’liq. O lim lar b izn i an iq va ish la tish g a yaroqli b lg a n neft va g a z zaxiralarining tu g a sh i h a m d a m uhim resurslar: tem ir v a m is rudasi, nikel, alyuminiy, xrom va b o sh q a resurslarning


tu gash i haqida ogohlantirm oqdalar. Z am onaviy sanoatn ing k im yoviysintez, yengil metallarni suyultirish tarmoqlari ko’p en erg iy a , su v va xom a sh y o sa r f qilishi bilan farq qiladi.

Bir tonna alyuminiyni eritish uchun, bir tonna po’lat eritishga qaraganda 10 marta ko’p su v ishlatiladi. B irton n a su n ’iy tola hosil qilish uchun, b ir to n n a paxta ipidan qilinadigan to la g a q a ragan d a 1 0 0 m artalab ko’p su v ishlatiladi. Neft va g a z a so s iy energ iya m anbai b lishi bilan bir qatorda kim yo san oatin in g a so s iy xom a sh y o resu rsiga aylandi. Bu neft va g a z konlardan qazib olin ishining ortishi bilan b o g ’liq. Z a m o n a v iy s a n o a td a у ег y u z id a g i b a rch a m avjud k im yoviy e lem en tla r ishlatilad i.

Insoniyat old ida sh u n d a y sa v o l turibdi: Tabiiy resurslar ko’pga y e ta d im i- Yer y u zi resu rsla r i tu g a m a y d i, d e g a n p a ytlar o ’tib ketd i. A lb a tta , b a r c h a resurslam in g batam om tugash i haqida gapirish hali erta, lekin bu o ’zimizni o ’zim iz ovuntirish x o los. Hozirgi kunda ja h on d a kichikroq, qorli rayonlarda jo y la sh g a n kon larga o ’tilishi yer boyliklarining tannarxi o sh is h ig a olib k e lm o q d a . Tabiiy resurslarn ing tugayd igan va tugam aydiganlarga boTmishi shartli blib qolm oqda. Hozirda atm osfera kislorodining tugash i to ’g ’risida olimlar ylam oqdalar, bu bilan bir qatorda Q uyosh energiyasin ing tu g a sh i ham bir o ’rinda turibdi. Lekin hozircha bu energiyalarn ing oqim i am alda tu g a llan m ayd igan ga o ’xshayapti.

K elajagim izga oid juda ko’p taxminlar mavjud. Albatta, biz ularga ham muhim e ’tibor ber ish im iz lozim . B un day taxm inlarni ish lab ch iq ish d a bir to m o n d a n aholin ing va aholi ehtiyojlarining ortishi, ikkinchi tom ond an , har bir resursn ing zaxiralari bilan bog liq . Am m o, kelajakda aholining va ishlab chiqarishni ortishini oldindan bashorat qilmoq qaltis b o ’lar edi. R ivojlanayotgan davlatlar, y a ’ni aholi o ’sishini a so s iy ulushini beruvchi davlatlarda y a sh a sh sharoitining o sh ish i um um iy a h o li o ’s ish in i p a sa y tir ish i lozim . B u n d a n ta sh q a r i fa n -tex n ik a ta ra q q iyoti, sh ub h asiz , o ’z izlanishlarini tejam kor kam xarajat resurs texnologiyalarin i ishlab ch iqarishga qaratadi, bu a sta -sek in tabiiy resurslardan foyd a la n ish g a ehtiyojni kam aytiradi.

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda yaqin 10 yillikda turli tabiiy resurslarga b o l g a n e h t iy o j la m i o r tish in i k u tish m u m k in . R e s u r s la r n in g z a x ir a la r in i b a h o la sh d a , resu rslarin g ikki katta guruhini ajrata o lish im iz lozim . 1) qayta tik la n m a y d ig a n ; 2) q a y ta tik la n a d ig a n . Birinchi guruh resu rsla r in i q a n c h a ish la tsak , sh u n ch a kam ayib ketaverad i. B ularga m ineral resurslar va уег yuzida ch eg a ra la n g a n resurslar kiradi. Q ayta tiklanadigan resurslarga o ’zini qayta tiklash xususiyatiga (biologik), yo Yerga uzluksiz ch etd a n kelishi (qu yosh en erg iy a si), yo uzluk siz aylanib turuvchi, yo qayta ish latish (su v) x u su siya tiga egadir. A lbatta, qayta tiklanadigan resurslar, qayta tiklam naydigan resurslarga xsh ab ch ek siz e m a s , lekin ulam i ham m a vaqt ishlatish mumkin.

A gar biz a s o s iy tabiiy resurslar turlariga qarasak , biz shuni hosil qilam iz. E n erg iy a resu rslarin in g a s o s iy turi m ineral y o q ilg ’ilar - neft v a g a z , k o ’mir hisoblanadi, ulami qazib o lish hozirgi kundagidek davom e tsa 8 0 -1 4 0 yillardan s o ’ng ular batam om tugashi mumkin. Bu manbalarni bir qism iga b lgan e ’tibor, a tom e n e rg e tik a s in in g o g ’ir a tom y o q ilg ’isin ing ish la tilish ga ta y a n g a n holda


k a m a y ish i m um kin. Lekin bu r esu rsla r ham q a y ta tik lanm aydi: m a ’lum bir axborotlarga qaraganda, Uran faqatgina bir n e c h a o ’n yilliklarga yetishi mumkin.

Xom ashyo resurslari

Tabiiy resurslarning inson iyat taqdiridagi oYnining y qolm aslig iga a so s iy sa b a b ularning m oddiy jihatdan ishlab chiqarishda yag o n a m anba blganligidadir. Shun day qilib ishlab chiqarishda m ahalliy resurslarga qanchalik kam ehtiyoj blsa, o lisdag i resurslarga shunchalik kp ehtiyoj ortadi va m anbalarning q o ’llanish doirasi ortadi, ular faqat davlatda e m a s , balki butun jahonda global aham iyatga e g a bo’ladi. S h u n ga q o ’sh im cha qilganda, qishloq xo ’jaligining sh un day tarmoqlari borki, ular h ech qachon m ahalliy tabiatdan « o z o d » b o ’la olm aydi va har doim u n ga b o g ’liq b ladi.

Tabiiy resurslam in g barcha turlari - issiq lik , suv, m ineral, biologik, tuproq resurslari - tabiat kom pleksining belg ilangan kom ponentlari bilan b o g ’liqdirlar va ular bu kom ponentlarn ing sarf qilinuvchi blaklari h isoblanadilar. Sarf qilinmoq qobiliyati - tabiiy resu rslarn in g o ’z ig a x o s xususiyatid ir , va bu ularni tabiiy shartlardan ajratib turadi. Oxirgi san algan larga tabiat kom pleksining har doimgi harakat xususiyati kiradi, kerakli m a h su lo t ish lab ch iqarishda ishlatilm aydiganlar, lekin ish lab ch iqarishda yaxsh i yoki yom o n ta ’sir ko’rsatadi. (M asalan: harorat va su v tartibi, sham ollar, relyeflar, muzliklar, seysm iklik ).

Neft

N eftning butun jahon da isb otlan gan zax irasi 14 0 mlrd. tonna, yillik qazib olish 3 ,5 mlrd to n n a g a ten g . Lekin bu 4 0 yildan s n g neft zaxiralari tugash i bilan g lo b a l m u a m m o la r b o s h la n a d i, d e g a n i e m a s . C hunki iq tiso d iy s ta tis tik a aniq lan gan , isb otlan gan , h iso b la n g a n zaxiralarga tayanadi. Lekin bu yeryu zin ing h a m m a z a x ir a s i e m a s . H attoki k o ’p g in a te k sh ir i lg a n k o n la rd a u m u m a n an iq lan m agan yoki q ism an an iq lan gan neft m aydonlari m avjud. Bir q a n ch a neft m aydonlari e s a o ’zining kashfiyotchilarini kutm oqda.

Oxirgi ikki o ’n yillikda insoniyat yerdan 6 0 mlrd. tonna neftqazib oldi. Isbotlangan zaxiralar sh u n ch a m iqdorga kam aydi- mi - za rrach a ham kam aym agan . Vaziyat m antiqqa zid ravishda: qan ch a ko’p ishlatsak , sh u n ch a kp qolaveradi. Shu bilan bir bu geo log ik vaziyat sira ham iqtisodiy vaziyatga o ’xsham aydi. Chunki qancha neftga talab kp b lsa , u sh u n ch a kp qazib olinadi, katta m iqdordagi kapitallar tarm oqqa y o ’naltiriladi, sh u n ch a neft konlarini to p ish ga talab ortadi, qanchadan- q an ch a odam lar, miyalar, texnikalar bu ish g a jalb qilinadi va sh u n ch a te z neft konlari topiladi. B undan tashqari, neft qazib o lish taraqqiyotining yuksalishi neft zaxirasiga , tgan yillardagi neft zaxiralarini y a ’ni oldin an iq langan , lekin qazib olishni imkoni b o ’lm agan neft zaxiralarini q o ’sh ish g a olib keladi. Albatta, bu neft tu g a n m a s d eg a n i e m a s , lekin sh un isi aniqki, in son iyatda y a n a bir n ech a qirq


yilliklar, n e ftd a n t o ’g ’ri f o y d a la n is h , te ja m k o r y ig ’ib o l is h u sk u n a la r in i m ukam m allashtirishga va m uqobil energ iya m anbalaridan foydalan ishga imkon bor.

Neft zaxiralarining y er y u z id a ta q sim la n ish in in g ya q q o l aniq x u su s iy a ti unchalik katta b lm agan joyda - Fors k rfazida katta hajm da joylashishidadir. Arab qirolliklarida, Iroq va Eronda an iq lan gan zaxiralarning 2 /3 qism i jo y la sh g a n , ularning ko’p q ism i (d u n yo zaxirasin in g 2 /5 qism i ) tub aholisi unchalik ko’p b lm agan 3 davlatga - S a u d iy a A rabistoni, Q uvayt va BA A ga tegishli.

XX asrning 2 - yarm ida oqib kelgan ch e t el ishchilari bilan h iso b la n g a n d a bu yerlarda 2 0 mln aholi - du n yo aholisin ing 0 ,3 foizi istiqom at qiladi.

Neft zaxirasi juda katta bo 'lgan (neft zax irasi 10 mlrd. tonn a yoki jahon zaxirasining foizi b o ’lgan) d a v la t la r - Iroq, Eron, V e n e su e la . Bu davlatlar oldindan ko’p aholiga, katta yoki kichik iqtisodiy rivojlanishga e g a , Iroq va Eron e s a jahon sivilizatsiyasin ing qad im gi o hoqlaridan biri.

Barcha yirik m intaqalarda, Xorijiy Yevropa va R o ss iy a F ed era tsiy a si bilan birga neft zaxiralari 1 0 0 fo izn i tashkil qiladi. Hattoki Sh im oliy A m erika ham , AQ SH ning o ’z neft zaxiralarini «k o n serv a ts iy a » qilish iga qaram ay, o ’z zaxiralarini M eksikada olib borilgan teksh iruvlarga ko’ra orttirib olishdi.

Yevropa zaxiralarining tu g a sh i neftning unchalik kp em aslig i va zaxiralarning oxirgi o ’n yillikda intensiv, tezkor qazib olinishida: bu jahon da yaqin sharq davlatlarining nefl m onop oliyasin i y q otish ga qaratilganligidadir. Lekin Shim oliy d engiz zaxirasi - Y evropaning a s o s iy neft b o ch q a si - c h e k s iz e m a s .

Ko^mir

Kmir zaxiralarini v a unning taqsim lan ish in i ro'yxatga o lad igan y a g o n a tizim m avjud e m a s . Zaxiralarni h iso b la sh n i ham a lo h id a m utaxasis lar , ham ixtisoslashtirilgan tashkilotlar olib boradilar. B archa ko’mir turlarining zaxiralari 90-yil boshlarida M UPEK tom onidan 1 0 4 0 mlrd. tonn a d eb topildi.

Unchalik katta b lm a g a n zax ira larga A Q SH (d u n yo zax irasin ing 1/4), KX (1 /6 q ism i), P o lsh a , JAR va A vstraliya (du nyo zax ira sin in g 5 -9 fo izg a ega lik q ilish a d i. M U P E K n in g 1 9 9 3 -y ild a b e r g a n m a lu m o t ig a k o ’ra, z a m o n a v iy texnolog iya lar bilan q a z ib o lin g a n ko’mir zax irasin in g 9 /1 0 q ism id an (bu zaxira um um iy o lg a n d a 5 1 5 mlrd. to n n a g a te n g ) A Q Sh (1 /4 ), R o ss iy a (1 /5 ortiq), KXR (1 /5). JAR (1 /10 ), G FR , Buyuk Britaniya, Avstraliya va P o lsh a h iso b ig a to’g ’ri keladi.

T osh ko’mir za x ira si rivojlangan davlatlar o ra sid a K anada va Y ap oniya, rivojlanayotgan dav la tlar - O siy o d a - H indiston v a In d o n ez iy a , A frikada - B otsvana, S h v ey sa riy a , Z im bab ve va M ozam bik; Lotin A m erikasida - Kolum biya va V en esu ela . T osh ko’mimi konlardan qazib o lishning e n g arzon iqtisodiy usuli bu - ochiq usu lda qazib olish. K anadada, M ozam bikda va V e n e su e la d a bu yl bilan ko’mirzaxiralarining 4 /5 qism i, Hindistonda - 2 /3 , Avstraliyada - 1/3, A Q SH da - 1 /5 , X itoyda - 1 /1 0 q a z ib o lin ad i. Bu zaxira lar ju d a oq ilo n a ish latilad i va


kmirning och iq hoida qazib o lishd agi ulushi A vstraliyada 1/2 dan ortiq, A Q SH da 3 /5 dan ortiqni tashkil q ila d i.

J a h o n m iq y o s id a g i q a z ib o lin a d ig a n to sh k m irn in g 11 fo iz g a yaqin i e k sp o r t q ilinadi v a u la rd an 4 /5 q ism i d e n g iz y li orqali j natilad i. Kmir j natilad igan a s o s iy y o ’nalishlar: Avstraliya v a K an ad ad an - Y aponiyaga, A Q SH v a J A R d a n - g ’a rb iy Y e v r o p a g a . G F R 7 0 - 8 0 y illa rd a J a h o n d a k m irni k ok sla y d ig a n netto- e k sp o rtch is i yirik koks ek sp o rt q ilad igan davlat ed i va u uzluk siz kmir q a z ib o lish quvvati k a m a y g a n id a n n etto-im p ortch iga ayland i. XX a srd a ja h o n d a yirik kmir qazib oluvchi d a v la t B uyuk B ritaniyada ek sp ort h am y qolib k e tish ig a olib keldi.

Q ng’ir kmirning a so s iy an iq langan zaxirasin ing ko’p qism i va ularni qazib olish rivojlangan davlatlarga tgri keladi. A Q SH , G erm aniya va Avstraliya zaxiralari bilan ajralib turadi. G erm aniya va G retsiya energetik a xo ’jalik tarm og'ida q o ’ng'ir ko’mirni sa lm o g ’i katta. Q n g’ir kmirning katta qism i (4 /5 qism i) lE Sd a ishlatiladi. Q o ’ng’ir kmirning och iq holda qazib olinishi, arzonligi uning q u w atlig iga qaram ay arzon elek troen erg iya ish lab chiqarishni ta’m inlaydi. Bu tarm oqqa investitsiya kiritishda a so s a n e lek troen ergetik a kom paniyalarining ulushi katta.

Qayta tiklanmaydigan resurslar

XX a sr g a kelib d u n yo aholisin ing son i va k payish i juda tezla sh d i. BMT k r sa tm a sig a a s o s a n d u n y o a h o lis in in g so n i olti m illiarddan o sh d i. D u nyo aholisin ing taxm inan 6 0 foizi 1 0 ta yirik davlatlarga to ’g ’ri keladi, y a ’ni har birida 1 0 0 m illiondan ortiq o d a m y a sh a y d i. Bular: Xitoy - 1 milliard 2 0 0 m illiondan ortiq aholi, H indiston - 9 5 0 m illiondan ortiq, A m erika - 2 6 0 m illiondan ortiq, Indoneziya- 2 0 0 m illiondan ortiq, Braziliya - 1 60 m illiondan ortiq, R o ssiy a - 1 4 8 .3 million, P okiston - 1 4 0 m illiondan ortiq va N igeriya - 112 m illion.Yana 13 ta davlatlarda 5 0 d a n -1 0 0 m illiongacha aholi y a sh ayd i, b o sh q a davlatlarda 10 m illiondan kam . BMTning k rsatm alariga a s o s a n , bu a srd a d u n y o aholisin ing tarqalishi a n ch a zgaradi. B a ’zi m a ’lum otlarga q ara g a n d a 2 0 5 0 yilga borib du nyo aholisin ing so n i 9 milliard 8 3 0 m illion k ish iga yetad i. U larning 5 8 foizi O siyod a yash yad i va2 2 foizi Afrikada, Ovrupaliklar so n i e s a 7 fo izg a k am ayad i. Eng ko’p aholi (1m ln. kishi) H indistonda - 1 6 4 0 , X itoy - 1 6 0 0 , P o k iston - 3 8 0 , A Q SH - 3 5 0 , N igeriya - 3 4 0 .

Yer yuzida od am lar har xil jo y la sh g a n : 7 fo iz yerd a 7 0 foiz aholi joy lash gan . O d a m la rn in g yer y u z ig a ta r q a lish k rsa tk ich i b o ’y ich a o d a m la rn in g z ic h j o y la s h is h k r sa tk ic h i q o ’lla n ila d i - bu 1 k m 2 m a y d o n d a y a s h a y d ig a n kishilarning son i. Yer a h o lisin in g rtacha zichligi - 1 km 2 - 4 0 kishi. Yevropa va O siy o d a aholin ing z ich lig i 3 barobar ortiq (1 km 2 - 1 0 0 kishi), Avstraliya va O k ea n iy a d a 10 b arob ar kam . E ng z ich aholi B a n g la d e sh d a - 1 km2 g a 7 0 0 k ish ig a ch a . S h u n g a q a ra m a y , quruqlikda y a s h a y d ig a n a h o lin in g z ich lig i 5 kishidan o sh m ayd i, yani 1 km2g a 5 kishi to ’g ’ri keladi, quruqlikning 15 foizida e s a um um an h e c h kim y a sh a m a y d i.


Z ich jo y la sh g a n yerlar ajraladi: 1 km 2g a 4 0 0 kish idan osh iqroq; aholisi juda zich - 1 km2g a 1 0 0 d a n -4 0 0 g a ch a ; yaxsh i zlashtirilgan y e r la r - 1 dan 100 gacha; o ’zlashtirilgan yerlar (1 d an 1 0 g a ch a ); kam o ’zlashtirilgan yerlar(l km2g a1 kishidan kam ).

Yer yuzini 4 ta aholi zich jo y la sh g a n hududlarga ajratish mumkin; 1) Sharqiy- O siy o -X ito y , Yaponiya, К огеуа R esp ub likasi, Janubiy Koreya; 2 ) J a n u b iy -O siy o - Hindiston, B a n g la d esh , Shri-Lanka, P okiston; 3) Janubiy-Sharq - Indoneziya, Tailand, Filippin, M alayziya, Vyetnam va Myanma; 4) arbiy Afrika regioni (Nigeriya, Benin, G ana). Ikkita zich jo y la sh g a n rayonlar ajratiladi: 1) Yevropada - har bir G’arbiy Yevropa davlatlari; (Skandinaviya davlatlaridan tashqari);2) Shimoliy-Sharqiy AQSh.

Yaxshi zlashtirilgan yerlar R o ssiy a n in g Yevropa rayonlari K u zb ass , arb iy Sibirning janubi, A Q Shning g ’arbiy shtatlari, K anada (Janubiy). Braziliya (Sharqiy) va boshqalar.

0 ’zlashtirilgan hududlar - R o ss iy a n in g Janubiy O siyo rayonlari, Janubiy Am erika (Chili, A rgentina, Peru). Kam o ’zlashtirilgan hududlar - Sahroi Kabir, Sharqiy Sibir, M arkaziy O siyo.

O dam larning yer yuzida har xil jo y lash gan in in g bir n e c h a bir-biriga b o g ’liq sabablari bor. Bular: tabiiy, iqtisodiy, tarixiy, dem ografik va ijtimoiy-iqtisodiy. Qadim zam onlardan odam lar y a s h a sh g a qu lay b o ’lgan hududlarga jo y ia sh g a n . Biroq, xojalikni rivojlanishi bilan uning jo y la sh g a n lig i aholining joy lan ish iga hal qiluvchi ta'sir o ’tkazishni bosh lad i. O dam lar sa n o a ti rivojlangan, q ish loq x o ’jaligiga eg a , harakatlanish trassa lar iga yaqin jo y la sh g a n hududlarda rnashib rivojlanishadi, aholin ing z ich lig ig a , aholin ing b a lan d yoki p a s t tabiiy o ’s ish i ham jud a katta ta ’sir ko’rsatadi. Hozirgi vaqtda inson iyatn ing 5 0 foizi 2 0 0 kilom etrga yaqin d en g iz sohillari b o ’yida y a sh a m o q d a .

Insoniyat avlodlarning uzluksiz alm ash ish i jarayonida rivojlanadi. Avlodlarning uzluksiz a lm a sh ish tartibi a w a lo insonJam ing tu g’ilish va lim darajasining nisbati bilan belyilanadi. T ug’ilish darajasiga dem ografik sabablar ta’sir ko’rsatadi: oilaliviy ahvoliga , y o sh ig a , jin sig a k o ’ra aholin ing tarkiblanishi. Biroq ijtim oiy-iqtisodiy sharoit, milliy va m adaniy urf-odatlar, diniy qarashlar, savodxonlikning darajasi, ayollam ing jam iyatdagi o ’rni va iqlim sharoitlari hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi. Iqlim darajasi birinchi navbatda odam lam ing hayot darajasi, jam oatchilikning so g liq n i sa q la sh tizimi rivojlanganligi, oziq lan ish va y a sh a sh sharoitlari, u shbu hududning e k o lo g ik a h v o li kabi sh a ro itla r b ilan izo h la n a d i. Iqlim d a r a ja s in in g g lo b a l k rsatk ich lariga n a za r ta sh la s a k , 1 mlrd. kishilar q a sh sh o q lik d a y a sh a y d i, ulam ing ayrim katta qismlari yaxsh i oziq lanm aydi va ocharchilikda yashaydi.

Hozirgi vaqtd a du nyo aholisi juda te z ko’payib borishda d a v o m etyapti, har yili aholining so n i 9 0 m ln.dan ortiq od am larga ko’payib borm oqda, garch i 7 0 - yillardan b o s h la b a h o lin in g tug ilish i s u sa y ib b orm oqd a. Y a sh a sh sharoitlari yaxsh ilan ib borgani sab ab li odam larning umri uzayib borm oqda.

A holin ing k o ’payib borishi (tabiiy sish ) - bu tu g ’ilish va o ’tish jarayonlarining umumiyligidir. Tugilish va o ’tish darajalari 1 m ing aholiga tu g ’ilgan yoki o ’lganlar so n i bilan aniq lanadi. XX asrn ing oxiriga nazar ta sh la sa k , du nyod a aholining k o’payib borishi 1 m ing ah o lig a 17 kishini tashkil etadi, biroq dunyon ing


har xil hududlarida bu raqam lar farq qiladi.D unyo m am lakatlari aholining k payib borish iga ko’ra 2 turga ajratiladi.

Birinchi turi Y evrop ada, Sh im oliy A m erikada, Y ap oniyada, A vstraliyada, yani rivojlanishi yu k sa k darajada b lgan m am lakatlarda tarqalgan. U shb u yerlarda in son n ing tu g ’ilish, olish darajalari past, tabiiy sish ushbu davlatlarda 1m ing kish iga 12 k ish idan osh m ayd i, ba’zi davlatlarda e s a (D aniya, S h v ets iy a , Buyuk B ritaniya) bu ko’rsatq ich n o lg a te n g b o ’lad i.Y evropan in g ayrim davlatlarida (G erm aniya) tu g ’ilish va lish miqdori tengligi uchun d ep o p u lyatsiya ro’y beradi. R o ss iy a d a b u vaziya t juda o g ’ir (1 9 9 2 yildan beri aholin ing so n i 3 ,4 m ln .ga kam ayib ketgan).

A holin ing ko’payib borishining ikkinchi turi yuksak tabiiy sish va yuksak lim darajasi bilan belgilanadi (1 0 0 0 ah o liga 12 kishi). Afrika davlatlartida juda k en g tarqalgan (1 0 0 0 aholiga 2 9 kishi). Lotin A m erikasida (1 0 0 0 0 a h o liga 2 4 kishi) va O siy o d a (1 0 0 0 aho liga 19 kishi) ham juda keng tarqalgan.

Aholi sish in in g 9 0 foizidan ortig i r ivojlangan daviatlarda tarqalgan . U yerda tu g ’ilish va lim darajalari yuk sak k satk ich larga e g a .

Ayni vaqtd a kp davlatlar davlat dem ografik siyosatin i tkazib aholining k payib borishini z n azoratiga o lish g a harakat qilyapti. D avlat dem ografik siy osa ti - bu ijtimoiy, iqtisodiy, targ’ibot kom plekslari b o ’lib, ularning yordam ida davlat aholin ing k payib borishini nazorat qiladi.

Dunyodagi oziq-ovqat muammosi. Aholining oziq-ovqatga bo’lgan ehtiyoji

Hozirgi ijtim oiy-iqtisodiy rivojlangan d u n y o ham jam iyatida aholin i yetarli o z iq -ovq at m ahsulotlari bilan ta ’m in lash m uhim vazifa blib qo lm oq d a . O ziq- ovqat hayotim izn ing m uhim bir qism i blib keigan , uning u yoki bu sa b a b la rg a kra tan q is blib qolishi katta ta lofatga olib keladi.

Bu m u a m m o a z a ld a n m avju d b lib , b a r c h a m a v ju d o tla r g a u larn ing s o g ’ligiga ijtimoiy faoliyatiga jiddiy xa v f so lg a n . O ziq-ovqat m u a m m o si g iobal a h am iyatga e g a b lgan m uam m olardan biri h isob lanib , b a ’zi hududlarda ochlik, t yib o v q a tla n m a slik holatlari h a n u z g a c h a ku zatilm oq d a . Bu m u a m m o n in g a s o s iy om illaridan biri, r ivojlanayotgan m am lakatlarda oxirgi n yillikda ichki d isp e r s iy a tiz im in in g buzilish id ir. M u am m on i b artaraf e t is h u ch u n b a rch a m am lakatlarda tadqiqot va tash viq ot ishlari olib borilm oqda.

H alq aro ham jam iyatn in g ta ’k id la sh ich a , bu m u am m on i bartaraf e t ish uchun b archa m am lakatlar birdek k u ra sh m o g ’i lozim . Hozirgi paytd a biror-bir m am lak at y q-ki, ish la b ch iqarish va ta sh q i sa v d o s id a m u a m m o b lm a sa . Sh u m a ’n o d a oz iq -ovq at m u am m osi p lanetar m uam m olardan biri blib, sh u n g a qaram ay, b a ’zi m am lakatlarda oziq -ovq at ratsioni yaxsh iian m oq d a .

R u s fiziologi I.R P avlovning ta ’k id lash ich a , «tirik jonzotn ing ta sh q i m uhit bilan m u n osab ati - bu is te ’m ol qilishdir».

O ziq-ovqat tanqisligi butun inson iyat tarixida kuzatilgan. M arkaziy Am erika


hindularining m ifo lo g iy a sid a «ochlik» h u d o si bor ed i, m ayalar k o d ek sid a va m uq add as kitoblarda aytilish icha, oziq -ovqat m uhim diniy ram zlardan biri b o ’lgan. Yunon m ifologiyasida, olim p hudolari tom onidan yaratilgan birinchi h u d o a y o l- P andora, bir idishni och ib ozodlikka inson nuqsonlari va baxtsizliklarini chiqarib yubordi, ular o rasid a du n yo b o ’ylab tarqalgan ochlik ham bor edi.

A garda yaqinroq y o n d a sh sa k , XIV-XV asrlarda ochlik ko’p marta million- million insonlam i du n yod an b evaq t olib ketgan . Bularning ortida har-xil turdagi ep idem iyalar (ochlik tifi) va b o sh q a turdagi kasalliklar in son larn ing om m aviy 0’lish iga sa b a b b lgan. M asalan , 1 0 0 5 va 1 3 2 2 yillar oralig’ida A ngliyada 3 6 ta sh u n g a o ’x sh a sh holat kuzatilgan . F aqatg ina o ’rta asrlar davrida bu hola tga biroz b o ’lsa -d a , barham berildi. B u n ga sa b a b Y evropa davlatlarida: sa v d o - sotiqn ing rivojlanishi, transport vositalarining k payishi, don m ahsulotlarining ekilishi q ism an ochlik m u am m osin i bartaraf e t ish g a turtki bldi.

Braziliyalik olim J .d e K astroning m a sh h u r «O ch lik g e o g r a fiy a s i» nom li kitobida bir jumla keltirilgan. U quyidagi m azm unda: «T ushunish juda qiyin, oliy jonzod - inson, tabiatdagi barcha narsalam i o ’ziga b o’ysindirdi-yu, lekin qanday qilib oziq -ovqat m u am m osi ustidan g ’a laba q o zo n a olm ayapti. Bu a ch ch iq va ta ’sirchan aytilgan s zlar, g yat tortishuvli, va sh u n g a qaram ay g ’ayriqonuniy b o sh q a narsa kutib b lm asdi. B o sh la n g ’ich ozuqan ing kpligi insonlam i taqdir ta q ozosi bilan terimchilik, ovchilik va baliqchilik bilan sh u g ’ullanishga m oslashtirib q o ’ygan . Yuz yillar davom ida agrar ishlab chiqarish jarayoni jam iyatning o ’sish darajasiga o ’z ta ’sirini o ’tkazib kelgan . 1995-yil A Q SH hukum atining, s o g ’lom ovqatlanishning a so s iy y nalishlariga b a g ’ish langan hujjatlarida ch o p etilishicha, kunlik is te ’mol kaloriyasi hajmi 1 6 0 0 Kkaldan ish la m a y o tg a n ayollarga , 2 8 0 0 Kkal faol m ehnat qiladigan erkaklarga tavsiya etiladi.

Ochlik ratsioni, oxir-oqibat, organizm ni jism oniy ta n a zzu lg a olib keladi. B unday ratsionga 5 0 0 m ln.dan 8 0 0 m ln .gach a aholi chalin gan . BM Tning 1 9 9 0 - yilgi h isob otiga ko’ra bu k rsatkich 7 8 5 mln. odam ni tashkil e tg a n . Yana jah on d a surunkali tyib oz iq lan m aslik k en g tarqalgan, uning ko’rsatkichi 1 ,5 mlrd. aholini tashkil etadi. B un day aholi qatlam i kuniga 1 0 0 0 -1 8 0 0 K kalgacha is te ’m ol qiiadi. B u n a r sa , o ’z n a v b a tid a , ja h o n d a jidd iy ta h d id b o ’lib k e lm o q d a . «T o’liq o z iq la n m a s l ik » te r m in i o s t id a fa q a t t liq k a lo r iy a n in g y e t is h m a s l ig in i tushu nm aslig im iz lozim , sa b a b i bu n ga ziga x o s oqsillar ham kiradi. Bu so h a d a r ivojlangan va r iv o jla n a y o tg a n m am lakatlar rta s id a katta farqni k u za tish m um kin. R ivojlan gan m am lakatlard a oq sil i s t e ’m ol q ilish aholi jo n b o s h ig a k u niga 1 0 0 grni ta sh k il e ta d i, a k s in ch a , r ivo jlan ayotgan m am lakatlard a bu k rsatkich a n ch a p a st darajada, y a ’ni kuniga aholi jon b o sh ig a 5 0 gr oqsilni tashkil etadi. Bu d e g a n i rivojlangan va rivojlanayotgan m am lakatlar o ’rtasida o q s il i s t e ’m oli 2 b a ra v a rn i ta sh k il e ta d i. Bu k r sa tk ic h la rn in g 5 0 fo izn i hayvon lam ing g shtin i is te ’m ol qilib oqsil zaxirasini to ’p la sh m um kin, 2 0 foizini e s a don va dukkakli sim liklarni is te ’mol qilish bilan tldirish m um kin. Lekin don m ahsulotlaridagi oqsil tarkibida b a ’zi ferm entlarning yetishm aslig i, hayvon g sh tid a u ch ra y d i, d e m a k , h a y v o n g o ’shtin i i s t e ’m ol q ilsa k k o ’proq o q s il y ig ’ish im iz m um k in . M illatlar l ig a s in in g 1 9 2 8 -y ilg i h iso b o t ig a k o ’ra d u n y o


aholisin ing 2 /3 q ism i ochlik va to ’liq ovqatlanm aslik dardiga chalin gan . FAOning 1 9 7 0 -y ilg i b a y o n o t ig a k o ’ra r iv o jla n a y o tg a n m a m la k a tla rd a xron ik t liq o ziq lan m aslik 3 6 foizni tashkil e ’tardi, bu k rsatkich 1990-y ilga kelib 2 0 foizni tashkil etdi. Bu k o ’rsatkichlarga qarab o ’zim izni tinchlantirishim iz kerak e m a s , sa b a b i har yili du n yo aholisin ing 1 3 -18 m ln.ni ochlik oqibatida du nyod an b evaq t ko ’z yum m oq da. Lotin A m erikasidagi Butun ja h o n s o g ’liqni sa q la sh vazirligining e ’tirof e tish ich a qurbonlarning yarm idan kpi 5 y o sh g a c h a b lgan bolalar ek a n .

A g ro ta ’biiy sh aroitlarn in g xilm a-xilligi k p qirrali q ish loq x jaligi ish la b chiqarishining shakllanishiga ta’sir etganligi tufayli 0 ’rta Sharq va Shim oliy Am erika aholisining ovqatlan ish ida b u g’doy a so s iy rinni egallaydi. Shuning uchun, mahalliy aholining yordam ida bug'doy qator donli, dukkakli va m evali mahsulotlar, ham da chorvachilik mahsulotlari bilan to’ldiriladi va iste’mol qilinayotgan kaloriyani 5 0 foizdan k o ’p r o g ’ini ta sh k il e ta d i. A frikaning S a v a n n a la r v o d iy s id a se p ila d ig a n don m ahsulotlari, jum ladan so rg o , qator m am lakatlar aholisining oladigan kaloriya- sining 4 0 foizigacha tashkil qiladi va ba’zi hududlarda makkajxori ekiiadi. Amrno, sep ilad igan don m ahsulotlari sug rilm aydigan yerlarda quruqchilik sharoitlarida ekiladi va shuning uchun oziq-ovqat balansiga ishonchli tayanch b o’iib xizm at qila olmaydi. Q ifaning ushbu qism ida keyingi 2 0 yil davom ida hosilsizlik yillari tez-tez qaytarilmoqda, ocharchilik om m aviy va o ’tkir xarakterga e g a b lm oqda. O vqatlanish sepiladigan ekinlarga asoslan ad igan Afrika davlatlarining 10 tasidan 9 tasida, xronik to’yib ovqatlanm aslik, aholining 15 foizini qam rab o lgan .

Afrikani rmon vodiysining aholisi ovqatlanish ratsionida y a m s, m anioka va batat a so siy o ’rinni egallaydi. Sutkalik y a m s istmoli kishi bosh iga T ogo, Kot-d’ivuar va D ago m ey a kabi m am lakatlarda 0,5-1 kggachani tashkil etadi. Shunday salobatli raqamlarga qaram ay, ushbu serhosil, am m o kam kaloriyaga e g a b lgan ekinlar aholin ing a so s iy o v q a tla n ish zaruriyatini qondiradigan 11 davlatning 10 tasida , tyib ovqatlanm aslik va kuchli oqsil tanqisligi aniqlanadi. Aytilganlardan krinib turibdiki, m asalan 1 kg batat iste ’molidan odam 1 2 0 0 kkal va 2 4 gr oqsil olar ekan .

Lotin A m erik asida e s a ovqatlan ish b o ra sid a juda rang-barang g eo g ra fik kartina y u z a g a kelad i. M ek sikada , M arkaziy A m erika m am lakatlarida va And viloyatining hindu a h o lisi a s o s a n m akkajxori i s t e ’m ol qiladi. B a ’zi ho llard a , ju m lad an G v a tem a la d a , u sh b u ekin h iso b ig a b a rch a kaloriyalam ing 7 0 foizi olinadi. Argentina v a U rugvayda ratsion a s o s a n b u g ’doy, p a st quruq tropiklarida- guruch (P a n a m a ), P a ragvayd a e s a - m anioka h iso b ig a sh akllanadi, « B a n a n » respublikalarida, m a sa la n , G ondurasda, aholi a so s iy kaloriyani banan h isob iga to ’ldiriladi, Gaiti v a b a ’zi V est-lnd iya orollarida e s a - sh akar h iso b ig a olinadi. Ko’pgina Lotin A m erik asi m am lakatlarida, e n g katta Braziliyani ham q o ’sh ib h iso b la g a n d a , m ahalliy aholi, ayn iqsa k am b ag’allar ovqatlanishi, a so s a n loviya va dukkakli ekinlar h isob iga to ’g ’ri keladi.

Rivojianayotgan mamlakatlar global ovqatlanish tizimida

Katta qiyinchiliklar ev a z ig a yosh suveren davlatlar aholini e n g kerakli oziq - ovqat mahsulotlari bilan qondirish vazifasini u d d a la sh g a m u yassar b o ’ldilar. A m m o


bu m asalani y ech ish d a , oziq-ovqat m ahsulotlarining a so s iy tashqi sa v d o oqimini geografik y o ’nalishini tubdan o ’zgartirish talab etildi va bu davlatlarning ch et el davlatlaridan o z iq -o v q a t m axsulotlari importi yordam iga extiyojlari kuchaydi.

Ikkinchi jahon urushiga qadar Osiyo, Lotin Amerikasi va Afrika mamlakatlari don mahsulotlari eksportyorlari edilar. Don mahsulotlari paxta, shakar, kofe ham da neft kabi eksport qilishning muhim moddalaridan birini tashkil etardi. 1900-yilda non mahsulotlari savdosining saldosi + 1 ,7 mln.t blsa, 1936 yilda + 3,7 mln. tni tashkil etdi (chet el bozoriga an’anaviy eng ko’p bug’doy va makkajo’xori yetkazib beruvchi Argentinani hisobga olmaganda). Ikkinchi jahon uaishidan keyin sa v d o manfiy tus oldi va, sekin-asta sib 1987-1991 yillarda o ’rtacha yillik hisobda - 6 8 ,9 mln.t, yoki ushbu mamlakatlarda iste'mol qilinadigan don mahsulotlarining 10,6 foizini tashkil etdi.

(Sob iq S S S R d a g i FAO ning m a’lum otlariga a s o s a n ushbu ko'rsatkich 3 ,4 fo izg a te n g b ldi). R ivojlan ayotgan m am lakatlarga m o lja lla n g a n o z iq -o v q a t mahsulotlari oqimini, a so s a n bug’doy tashkil etishi natijasida, uchinchi dunyo aholisi ratsionida, a so sa n shaharlarda, uning m avqeini m ustahkam lanishiga sa b a b bldi.

0 ’sib kelayotgan m am lakatlarda zlarining agrar ishlab chiqarish taraqqiyoti aniqlanayotgan sharoitda chetdan oziq-ovqat m ahsulotlari keltirilishiga ehtiyojning sish i kp sa b a b la r yig indisi bilan izoh lanadi.

B ir in ch id an , k o lo n ia l d a v la tla r o ’z ig a qaram h u d u d la rd a n a r zo n d o n mahsulotlarini va b o sh q a oziq-ovqat m ahsulotlarini, u yem ing o ’zida oz iq -ovq at m ahsulotlari tanqisligi mavjud b lgan taqdirda ham , tashqariga chiqarish siyosatini yurgizdilar. Hindiston koloniyasidan, om m aviy ochlik o ’ch o g ’lari mavjud b o ’lsa ham , Karachi orqali XX a sr boshida m etropoliyaga har yili 1 mln. tonna b u g’doy, yoki Xinterland porti hududidagi hosiln ing 2 0 -3 5 foizi olib chiqib ketilgan. K oloniya ma'muriyati hatto ochlik qrqinchli tu s olgan taqdirda ham, ochlik bilan kurashish uchun hech qanday chora ko’rmagan, shu paytda yosh suveren davlatlarda bunday holatlarda ch et ellardan oziq-ovqat mahsulotlari sotib olish uchun barcha kuchlar safarbar etilgan, tabiiyki, don balansi sa vd osid a z ifodasini topgan.

Ikkinchidan, rivojlanayotgan mamlakatlarda yerga ishlov berish va a so s a n uning oziq-ovqat yetkazuvchi sektori aw a lg id ek bozor bilan yaxshi bog’lanm agan. Donning kp qism i d ehq on lar tom onidan pul majburiyatlarini bajarish uchun sarflanadi (soliq t lash, ssu d a n i qaytarish, ular foizini t lash va h.k.larga sarflanadi), faqat m ahsulot ortiqchaligi uchun e m a s . S h u n g a x sh a sh «ehtiyoj» savdolari, m asalan , Janubiy va Janubi-Sharqiy O siyoda ba’zan oziq-ovqat mahsulotlari savd osi hajmining yarmidan ko’prog’ini tashkil etadi. Ko’p hollarda, en g a w a lo Afrikada, m ahsu lot krsatkichi hayron qolarli darajada: Saxelning olti mamlakatida donning bozorga chiqishi 197 0 -8 0 yillarda o'rtacha 2 foizni tashkil etgan .

Yosh su v eren davlatlar mustaqillik davrida xalq x o ’jaligining qator tarmoqlari rivojlanishida m a'lum yutuqlarga erishdilar, bu e s a milliy darom adning o ’sish iga , jum ladan jon b o sh ig a ham o ’sish iga olib keldi. Natijada oziq-ovqat m ahsulotlariga b o lg a n talabning t lov qobiliyati o sh ish ig a olib keldi. Shu bilan birga dehqonlar ham z ovqatlan ish larin i y a x sh ila sh g a intildilar. Ular davlat to m on id an sotib o l in a y o tg a n o z iq - o v q a t m a h s u lo t la r in in g b a h o s in i o s h is h ig a v a is h la b chiqarishning kengaytirish uchun beriladigan ss u d a g a e ’tibor qilmadilar. B undan


tashqari, b u nga o ’x sh a sh harakat teskari natija berishi mumkin, chunki q ish loq a h o lis i kerakli pul m a b la g 'la r in i a g ra r m a h su lo tla r n i kam h a jm d a s o t is h natijasida ham olishlari m umkin edi.

U ch in ch id an , uchinchi d u nyo m am lakatlarida u rban izatsiya jarayonining tezlashuvi sh ahar aholisining juda tez sish iga sab ab bldi va don mahsulotlariga b lgan ehtiyojni o sh ish iga olib keldi, m ahalliy qishloq e s a yuqorida ko’rsatilgan sabablarga tayyor em asligi oshkor boldi. Urbanizatsiya oziq-ovqat mahsulotlariga b lgan oddiy o ’sishni em a s, balki aholi ratsionining sifatli o ’zgarishini ham talab etadi. Bu e s a rivojlanayotgan m am lakatlarda a n ’anaviy ishlab chiqarilm aydigan yoki yetarli m iqdorda ish lab chiqarilm agan k plab m ahsu lotlarga ta lab qilina b osh lash iga olib keladi. Urbanizatsiya standartidagi hayot ta ’sirida va uni mahalliy resurslar hisob iga ta ’m inlash mumkin bolm aganligi tufayli zaro kelishmovchiliklar yu zaga keldi. Aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’m inlash ichki milliy v a jahon zaro alm ashtirishga bog liqlik orta boradi. Hattoki en g chetki m am lakat blgan P apua - Yangi G vineyada ham , import qilinayotgan guruch va baliq kon sen /asi a anaviy oziq -ovqat m ahsuloti batatni siqib chiqara boshlaydi.

N ihoyat, to^rtinchidan, rivojlanayotgan m am lakatlar yer ish lov ida m eh n a t b lin ishi y u z a g a keladi va m intaqaviy m a h su s la sh tir ish k u ch a y a b o sh la y d i. Natijada, texnik va b osh q a ekinlarni eksport qilish uchun va y o sh milliy sa n o a t u c h u n y e t ish t ir ish n i a m a lg a o s h ir a y o tg a n d e h q o n x o ’jalik lari o z iq -o v q a t m ahsu lo tlar iga q sh im ch a ta lab q yish ad i. Bir to m o n d a n , c h e tg a ch iq arish u ch u n ag ra r m ah su lo tlarn i ish la b ch iq a r ish , ikkinchi to m o n d a n ichki talabni qon dir ish u ch u n o z iq -o v q a t m ahsu lotlarin i yetish tir ish n in g optim al n isb atin i aniq lash hozirgi davrda dinamik om illar hisobini talab etuvchi vazifan i q o ’yadi. Yuqori m a h su lo tli a s o s a n p lan tatsiyav iy q ish lo q x jaligini uchinch i d u n yod a ek sp ort q ilishga m oslash tir ilgan m eh n at ish lab chiqarish krsatkichlari odatiy q ish lo q a n ’analarin i ortda qoldiradi. A m m o r ivojlanayotgan m am lakatlarn ing chetdan oziq -ovqat mahsulotlari keltirilishiga b o lg a n ehtiyoj uning narxini o sh ish ig a olib keladi, ch et e l sa v d o si sharoitlarinig yom onlashuvi qishloq xjaligi tarm og’ining xom a sh y o berishining nisbatan kam ayish iga olib keladi. Shun ing uchun oziq- ovqat m ahsulotlari m a sa la si xalqaro iqtisodiy a loqalar tizimini takom illashtirilishini ta q o z o etuvchi e n g m uhim q ism iga aylanad i.

Krilayotgan m asalan i kp qirraligi uning m am lakatlar va ularning hududiy guruhlari b yicha chuqur tahlil etilishini talab qiladi.

O ziq-ovqat m ahsulotlari bilan ta ’m inlanish darajasi b yicha m am lakatlarni quyidagi turlarga b lish mumkin:

1) o z iq -o v q a t m ahsulotlarini a s o s iy ek sp o rt qiluvchilari (A Q SH , K anada, Avstraliya, JAR, Tailand va b a ’zi Yevropa Ittifoqi davlatlari);

2 ) o z iq -o v q a t m ahsulotlarin i faol ek sp ort q ila y o tg a n kichik m am lak atlar (V engriya, Finlyandiya);

3 ) o z iq -o v q a t m a h s u lo t la r ig a eh tiy o j s e z a y o t g a n , a m m o so t ib o l is h im koniyatiga e g a b lgan davlatlar (Yaponiya);

4 ) oziq -ovqat m ahsulotlariga b o ’lgan ehtiyojlarini q on d ira y o tg a n davlatlar (H indiston, Xitoy, Janubiy Am erika m am lakatlari);


5) oziq -ovqat m ahsulotlari bilan ta ’m inlanganligi o z iq -ovq at m ahsulotlari global holatiga hech qan day aham iyati b lm agan m am lakatlar (P a p u a - Yangi G vineya, Islandiya);

6) o z iq -o v q a t m a h s u lo t la r ig a eh tiy o j s e z a y o tg a n h a m d a s u v v a yer resurslarin i o ’z-o 'z in i ta ’m in la sh uch u n o ’z la sh tira y o tg a n m am lakatlar (Misr, Indoneziya, P ok iston , Filippin);

7) aholi jon b o sh iga oziq-ovqat m ahsulotlari bilan ta’m inlanishi doim iy ravishda yom onlash ayotgan davlatlar (Saxaradan janubda joy lash gan Afrika davlatlari);

8) aholini o ’s ish sur’ati resu rs imkoniyatlaridan ortiqligi sababli oziq -ovqat m ahsulotlariga b lgan talab keskin tu s olgan mamlakatlar (Gaiti, N epal, Salvador).

Yuzaga kelgan xilma-xil holatlami global oziq-ovqattizim i mavjudligini inobatga olgan holda rganib chiqish kerak. Uning shakllanishi oziq-ovqat mahsulotlarining haqiqiy bozori vujudga kelgan XIX asrga tegishli bo’lib, ulam ing sa v d o si loqal va hududiy bozordan ch etg a chiqm agan (faqat ziravoriar va og irlik birtigi qim m atbaho b lgan ayrim qishloq xo'jalik mahsulotlari bundan m u sta sn o blgan).

Mashhur firansuz tarixchisi RBrodel Yevropa 0 ’rtayer dengizi byicha guvohlik beruvchi m alum ot keltirib, aholisi 60 mln. kishi blgan bu hududda XIX asrda har yili14,5 mln. tonna bug'doy talab etilgan. Dengiz savdosi e s a qo’shim cha 100-200 ming tonna don berib, bu ko'rsatkich Rim imperiyasi davri ko'rsatkichlaridan osh m agan , balki kamnoq ham blgandir deydi. Bu yerda gap suv transporti bilan yaxshi ta‘minlangan geografik hudud haqida ketmoqda. Quruqlik orqali 15Q-200 km. ga tashishda ham don narxi ikki b a r a v a r o s h ib k e ta d i . S h u n in g u c h u n tm is h d a g i h u d u d iy m assh ta b la rd a g i om m a v iy ocharchiliklar oz iq -o v q a t m ahsulotlarini yetm aslig i tufayli e m a s , balki rayonlararo sa v d o aloqalarini yaxsh i y lga q yilm aganligi oqibatida го’у bergan. Hozirgi za m o n olam ida turii-tuman m uayyan holatlardan q a fiy nazar, ahvol b o sh q a ch a . O ziq-ovqat resurslari insoniyatni oziq lan ish talabini qondirishni ta ’m in la sh g a um um an o lg a n d a yetarli, sh un in g uchun m am alakat ahvolini global ahvoldan ajratib tahlil etish ma'qul e m a s. Um um iy geografik kartina yan a shu holat bilan qiyinlashadiki, yuqori ierarxik b g'inning oziq -ovq at tizimi p a st tabaq adagi tizim ning m exanik yig'indisidan paydo b o ’lmaydi. Bu um um jahon darajasida o z ifodasini topadi. Adabiyotlarda global oziq-ovqat tizimiga ta’sir etuvchi omillar 4 guruhga b lingan:

1) fizik-geografik sharoitlar va aholining joylashuvi (um um iy m aydon i va qish loq xjalik yeriarini m am lakat va hududlar b yicha taqsim lanishi, m intaqa tebranishi, «aholi oziq -ovqat» nisbatlari, davlatlararo geografik m a so fa va hk.);

2) jahon transporti va a loqa (oziq-ovqat m ahsulotlarining tashqi bozorlarga chiqish i tem ir yo'l transporti qurilishi va d en g iz kem asozlig in in g rivojlanishi bilan b elg ila n g a n );

3) jahon dag i s iy o siy ahvol (kuchlarning joylashuvi, davlatlararo ittifoq va b ir la sh u v la m in g m a v ju d lig i, o z iq -o v q a t y e tk a z ib b e r ish b o r a s id a s iy o s iy m a q sa d la rd a n fo y d a la n ish );

4) ulam ing birligida jahon iqtisodiyoti va sa v d o si (oziq-ovqat m ahsulotlari dunyo sa v d o oqim ining a s o s iy tarkibi, b a la n s hisobotlarining rli, ko’p tom onlam a am aliyotlar va hk.).


Ko’plab rivojlanayotgan mamlakatlarda keyingi o ’n yilliklarda kam bag’allikning a b so ly u t m iq y o sin in g k e n g a y ish i, a s o s a n A frikada, o z iq -o v q a t m ahsu lotlari yetishm aslig i m asalasin ing og irlik markazi M ussonli O siyodan k chgan joyida, p la n eta m izd a oziq -ovqat m ahsulotiari yetishtirishning sezilarli o ’sgan lig i fonida ro’y berdi. Bu e s a quyidagi tezis uchun sharoit yaratdi-ki, uchinchi dunyoda oziq- ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish darajasi ular bilan zini ta ’m inlashda erishilgan yutuqlarga yoki agrar ishlab chiqarishning tez o ’sishi bilan b o g ’liq em a s: «D unyoda oziq-ovqat m ahsulotlari yetarli, faqat uni sotib olish uchun pul y q». M ustahkam moliyaviy ahvol m am lakatga etarli miqdorda oziq-ovqat mahsulotlarini import qilish ham da ulami davlat m iqyosida ishlab chiqarishni q llab-quw atlash imkonini beradi, bu hol Y ap on iyada kuzatilad i. S a u d iy a A rab isto n i R e sp u b lik a s i m iso li ham nam unali: unda neftedollarlarni don xjaligiga katta kapital qilib kiritildi va katta subsid iyalar ev a zig a z ehtiyojlarini tlaligicha qondirdi va ortiqchasini eksp ort qildi.

Boy davlatlarning tajribasi, tabiiyki, universal bla olm aydi. Vazifa shundan iboratki, o z iq -o v q a t m ahsulotlari b a la n si n o s o z b o ’lgan m am lakatlarda hayot d a rajasi v a ah o lin in g so tib o lish qobiliyati o sh ish i b ilan q ish lo q x ja lig id a m a h su lo t birligiga ish lab ch iqarish xarajatlarini qisqartirish iozimdir.

Bu m a m la k a tla r a h o lis in in g o ila b y u d je tid a n o z iq -o v q a t m a h su lo tla r i ulushini o zg in a b o ’lsa -d a , osh irish uchun im koniyatga e g a em aslar: u sh un doq ham 6 0 foiz dan oshiqroq, GFR va AQ SH da e s a bu raqam 2 0 foizdan kam roqqa teng . Sob iq S o v e t Ittifoqida e s a bu k rsatqich 5 0 fo izga yaqin b lgan, am m o m illion lab o ila la r o z iq -o v q a t m a h su lo tla r ig a o ’z d a ro m a d la r in in g 7 0 fo izn i sarflaganlar. 1991-yil aprelidagi narxlami isloh qilinishi oziq -ovqat m ahsulotlarga xarajatlami y an ad a oshirib yubordi, bu e s a k plab krsatkichlar b yicha Sobiq Ittifoq ham qo loq davlatlar qatorida ekanlig in i ta sd iq lad i. Hozirgi R o s s iy a d a G o sk o m sta tn in g m a ’lum otiga kra, o q sil ka loriyasi yetishm ovchilig i belgilari b lgan aholi 2 0 foizdan k prog’ini tashkil etadi.

Dunyo qishloq xjaligi rivojlanishining hozirgi zam on darajasida oziq-ovqat m ahsulotlari yetishm asligi sa b a b b lgan ocharchilik qandaydir m uayyan sabablar tu fay lig in a b lish i m um kin . U larga s a b a b , o b -h a v o qiyinchiliklari va urush harakatlari blishi mumkin. Bu omillarning m avjud blishi katastrofik natijalarga olib keladi, 1991 yilda Efiopiyada ry bergan qurgqchilik oqibatida 4 -5 mln. b a ’zi m anbalar b yicha hatto 7 mln. kishi zarar krgan. Qurgqchilik natijasida ro’y bergan ehtiyojni q o p la sh uchun m am lakat 1 m ln.t oz iq -ovq at m ahsulotlarini xalqaro yordam sifatida olishi lozim edi.

Am m o mintaqaviy omillami rkach qilib v a unga kardinal ta’sir o ’tkazish ilojini qilm asdan turib, uni bahona qilish oqibatlari juda achinarli. «O b-havoni ayblash - javobgarlikdan qoch ish n in g e n g qulay y lid ir» ,- d eb aytgan edi Angliya agrar iqtisodchilaridan biri. Q ism an, 1 9 8 3 -8 4 - yillardagi qurgqchiliklarda Efiopiya va Su dan da ochlik y u za g a keldi (natijada 0,5-1 mln. kishi vafot etdi), vaholanki oziq- o v q a t m a h s u lo t la r i i s h la b c h iq a r is h 1 9 7 9 - 1 9 8 1 - y illa r g a n is b a t a n bu mamlakatlarda 12 ,5 va 11,0 foizni, K abo-Verdeda 3 8 ,5 foiz va B otsvanada 17 foizni tashkil e tgan b lsa-da, oqibatlari a n ch a yengilroq bldi. Sh un day qilib, bunday sharoitlarda faol davlat siyosati kerak blib, holatni yaxsh ilashga xronik noloyiqlik oxir-oqibatda rejimning sh ak siz yiqilishiga olib keladi, Efiopiyada sh u n d ay hol yuz berdi.


Oziq-ovqat mahsulotlari masalalarini yechish yollari imkoniyatlari

O z iq -o v q a t m a h su lo tla r i m a sa la la r i g lo b a l h o ld a , butun in so n iy a tn i, jahonning barcha katta davlatlarini qam ragan holda aks etadi. B osh qa tom ondan, u yorqin ifodalangan geografik xarakterga e g a va hududiy m am lakat, rayon kabi turli zinalarida nam oyon etadi. Yer sharida noto’g ’ri ovqatlanish, tyib ov q a tem a slik va ochlik o ’tkirligi va m iqV osi, en g a w a lo , ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan belgilanadi. Ko’p hollarda ular u zoq tarixiy ildizlarga va sivilizatsiya m anbalariga e g a bo’lib, ko’pincha XX asr qarashlari va xatolarining biri sifatida krinadi.

Aholining oziq-ovqat m ahsulotlari bilan ta’m inlash siyosatini ishlab chiqarish va tashqi sa v d o balansini h iso b g a olgan holda b a la n sg a erishish uchun intilish im koniyatlari, e n g a v v a lo , ayrim m am lakatlar d a ra ja sid a , x o lo s . O ziq -o v q a t m ahsulotlari m asa lasin i «olib ta sh la sh » kaliti ulam ing har birida o ’ziniki b o ’lishi lozim . B unday pozitsiyadan planetaning agroresurslari salohiyatini b a h o la sh - u m u m n azariy v a z ifa , u b ilan ish la b c h iq a r ish , n a tija d a d e m o g r a fik oxirgi koY satkichlarga chiqish b o g ’langan. Amaliy tavsiyalar e s a to ’g ’ridan to’g ’ri davlat kesim ida suverenitetn ing bosh yetkazuvchilari uchun foydalanishda realdir.

Kelajakda planetaning tabiiy resurslarini qishloq xo jaligi faoliyati s fe ra s ig a jalb qilishi jonli m uzokaralar m azm uni b o ’lib qoladi. Agrotabiiy om illam ing yetarli d a r a ja d a r g a n ilm a g a n lig i va i s h la b c h iq a r is h d a u la rd a n t o ’la q o n li foydalanilm aganligi v a tarm oqda agrotexnik istiqbollarga n isbatan turlicha fikrlar borligi b u nga sa b a b b o ’ladi.

Buning ustiga, qanday ovqatlanish tarkibi qabul qilinishidan ko’p narsa bogliq ilmiy asoslan gan yoki am alda mavjud blgan. Agarda a s o s qilib bitta ratsion, m asalan « o ’rta» yevropalikning ratsionini olgan holda ham , planeta aholisining mumkin b o lg a n son iga nisbatan m utaxassislam ing fikri katta farq qiladi - gorizontda yuzaga kelayotgan 7 mlrd. real raqam dan to g ipotetik 5 0 mlrd. k ish ig a ch a . Oxirgi h o la td a ilg’or texnologiyalami ham m a joyda yoyilishi eng muhim deb qabul qilinishidan tashqari, quruqlikning yuqori qismi 70 foizni zlashtirish krsatkichlari haqida gap yuritiladi.

Y erning q ish lo q x jaligi sa lo h iy a tin in g k o ’plab h isobotlari o r a s id a e n g fundam entali 70-yillarda go llan d olimlari guruhi tom onidan bajarilgan. Ular yerga ishlov berish uchun o ’zlashtiriladigan hududni 3 7 1 4 mln. ga deb baholadilar. Bu e s a jam i quruqlikning 2 7 ,4 foizni (A ntarktidadan tash qari), ulardan s u g ’orish y o ’li bilan 4 7 0 m ln .ga hayd ab ish latish uchun zlashtirish mumkin d e b topishdi. Bu krsatkichlardan m aksim al imkoniyat (tabiiy b io m a ssa shakllanishi jarayon iga fo to sin tez resurslarini ta ’sir etish i chegara lan gan lig i hisobi bilan) ish lov berilgan qatlam ning biologik hosildoriigi don ekvivalentida yiliga 4 9 8 3 0 mln.t h iso b la n g a n . A m alda e s a ish lo v beriladigan m aydonning katta q ism iga texnik, tonizirovka qiladigan, yem uchu n va b o sh q a oziq -ovqat b lm agan ekinlar ekiladi.

H ozirgi z a m o n sh aroitida barcha e ’tibor r ivojlanayotgan m am lakatlarda hosildorlikni osh irish lozim ligiga qaratilayapti, chunki u yerda agronom ik va b o sh q a ilmiy-texnik so h a s id a erishilgan yutuqlarga su y a n ish m umkin. A m m o bu m exanik 0’zIashtirish tez is la rn in g um um an o lgand a haqiqatligini inobatga o lgan holda,


sam aradorligi shubhalidir. 0 ’zga , tropiklarning kam o ’rganilgan tabiiy koni, ularning tabiiy geosistem alar in i antropogen ta'sirlarga sezuvchan lik reaktsiyasi, uchinchi dunyo qishloqlarida qul kuchlarining kpligi, ilgr agrotexnologiyalam ing yuqori e n e r g iy a x a r a ja tla r i - b u la rn in g h a m m a s i a a n a v iy q ish lo q x ja lig in i intensifikatsiya kuchalaridan yurish imkoniyatlarini ch egaralab q yadi.

Krinib turibdiki, yaxsh i istiqbollar pastki kengliklar m am lakatlarida yiliga ikkinchi va hatto uchinchi ekishlarni am a lg a oshirishni taq ozo etadi, buning uchun birinchi navbatda tezp ishar navlar va quruq m a v su m d a s u g ’orishni y lga q yish lozim . Bu e s a se lek ts iy a va genetik an ing kelgusi m uvaffaqiyatlariga a so s la n g a n um idlar bilan bogliq, am m o ularni oldindan aytib blmaydi: 60-yillar rtalarida b g’doyning yuqori hosilli gibrid navlari paydo blishi m utaxassislar uchun ham kutilm agan hol blib, «yash il istiqlol» keng k lam da yoyilish iga turtki b ldi. A Q SH da hosildor sut beruvchi hayvonlam i kaloriyali yem lar bilan ta^minlash uchun so y a keng tarqalishi katta h issa q shdi.

FAOning hujjatlariga a so s a n 1995-yilda jahon aholisining p a st daromadlari b yiicha 8 8 m am lakat mavjud blib, ularda oziq -ovqat m ahsulotlari y e tish m a s e d i. U larn ing 3 0 ta s id a n k p ro g ’i tg a n yillar d a v o m id a zin in g e k sp o r t tushum larini oz iq -ovqat m ahsulotlarini sotib o lish g a ynaltirishdi. Bu davlatlar qatoriga R o ssiy a ham kiradi, uning importida oziq -ovqat m ahsulotlari 2 5 -3 0 foizni tashkil etadi. Shu bilan birga global ahvol juda yom on e m a s . arbiy Yevropa va A Q SH da davlat s iyosa ti ishlov beriladigan m aydonlam i ch eg a ra la sh g a qaratilgan blib, q ish loq xjaligi mahsulotlarini ortiqcha ish lab chiqarilishiga yl q ym aslik, a k s holda sh u n d ay payt kelishi mumkinki, narxlar pasayish idan keladigan zarar ta la b g a tulovqobiliyatini o sh ish i bilan qop lanm aydi. Hosildorlik katta b lgand a agrar m ahsulotlarga narxlar sh u darajada tushib ketishi mumkinki, xarajatni ham q op lay olm aydi, q ish loq xjaligi tarm oq shakllantirishni boshlam aslik , qishloqni majburan jam oalashtirish, xronik krizisni y en g ish n i im koniyatsiz qildi.

D unyo aholisini oziq -ovqat mahsulotlari bilan ta ’m inlashda ijtimoiy-iqtisodiy va tarixiy m anbalar geografik differensiyasi tahlilidan kelib chiqib, ochlik, om m aviy ocharchilik va b o sh q a sh u turdagi qiyinchiliklar jam iyatning hayotiga kuchli ta ’sir ko’rsatadi. U larsh u jum ladan, hokimiyatning oziq -ovqat sektori ishlariga 0’z t a ’sirini tk a z ish n i odd iy lash tir ib , u orqali x jalik m e x a n izm in in g b a rch a a v to n o m y a c h ey k a la r ig a n isb a ta n m arkazlashtirilgan rolini m u sta h k a m la sh g a intiladi. B izn ing m am lakatim izda bu iqtisodiy b osh q aru vn i rean im atsiya qilish uchun j sh q in urin ish larga v a haqiqiy bozorn i v u ju d g a kelish i y lida q sh im ch a t siq lar q o ’y ilish iga olib keladi. K esk in la sh g a n o z iq -o v q a t m ahsulotlari bilan ta ’m in lash n in g turli xil holatlari natijasi, gum an istik mavjudlikning ifodalangan n a m o y ish i b lib, e sk irg a n k o n serv a tiv shakllarn i sa q la g a n h o ld a iqtisodiyot rivojlanishini t xtatishga urinish muhim aham iyatga egadir. Shuning uchun oziq- ovqat m ahsulotlari bilan ta ’m inlash krizisini yengib tish vazifasi barcha davlatlar uchun aloh ida a h a m iy a tg a e g a , va uni dem okratik usullar bilan y ech ish milliy qayta tug’ilish ylini ochuvchi, taqdirni be lg ilab beruvchi xarakterga e g a .


II вов.JAHON AHOLISIGEOGRAFIYASI

2.1. Aholining jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati, uning ayrim tarixiy davrlardagi soni va dinamikasi

Aholi son i va tarkibi uning bajaradigan vazifalari bilan bog liq holda baholanadi. Aholi, aw alam bor, o ’zidan ko’payad igan, o ’zini takror barpo qiladigan biosotsial organizmdir. Aholi sh u bilan birga jam iyatning a so s iy ishlab chiqaruvchi kuchi va is te ’m olchisidir. A n a sh u nuqtai nazard an aholi son i, tarkibi, o ’s ish sur'atlari, joylash ish iga x o s xususiyatlam i tahlil etish aloh ida aham iyat k asb etadi.

Insoniyat tarixining katta davri davom ida , y a ’ni neolit davridan eram izningXIX asrigach a aholi son i va tarkibi a n ’anaviy d eb ataluvchi tur ta ’sirida takror barpo etilardi. U nga juda yuqori darajadagi (har 100 0 kishiga nisbatan tug’ilganlar soni 4 0 -4 5 ni tashkil etdi) tug’ilish ham da yuqori darajadagi o ’sish (3 0 -3 5 promille) va past darajadagi tabiiy sish x o s edi. Aholini takror barpo qilinishining ushbu turi agrar iqtisodiyot va unga x o s ijtimoiy m unosabatlar bilan b evosita aloqador edi. Bunda ko’p bolali oilani tashkil q ilishga intilish, ayn iq sa xjalik ishlarida otaga ko’m ak beruvchi gil bolalam ing m avjudligiga va sonining ko’p bo’lishiga katta tibor qaratilardi. O ta-ona oilada 3 -4 farzandga e g a b o lm oqch i b lsa , unda ayol kam ida m azkur m iqdordan ikki-uch marta ko'p bola tu g’ishi lozim ed i, chunki lim , a y n iq sa g d a k la r va bo la lar lim ining n ih oyatd a yuqoriligi tu g ’ilgan bolalarning yarm idan kpini zi bilan olib ketardi.

Bir n e c h a m ing yillar m obayn id a lim ning juda katta va aholi sishining past blishligi zining o yektiv sab ab larga egadir. D a sta w a l bu m oddiy va sanitar- gigienik shart-sharoitlam ing qon iqarsiz ahvolda ekanligi, q o laversa , vaqti-vaqti bilan takrorlanib turuvchi ocharchilik, o ’lat, vabo va chech ak epidem iyalari natijasida yuz m inglab odam lam ing qirilib ketishi. Yer sharida bunday ofatlar 2 0 0 -4 0 0 ,1 6 0 0 - 1650-yillar ichida qayd etilgan blib, o ’sh a davrlarda aholi son i um um an o ’sm adi, 1 3 0 0 -1 4 0 0 - yillar d avom id a qora lat ep id em iy a sin in g ta ’sirida sa y y o ra z aholisining 1/4 q ism idan ajraldi, uning son i keskin kamaydi. Aholi krsatkichlariga oxiri k rinm ayotgan urushlar ham katta sa lbiy ta ’sir ko’rsatib kelm oqda. Urushlar XVIII a srd a 5 ,2 m ln. kishining y o stig ’ini quritdi.

XIX a s r g a c h a b lg a n d a v rd a d e m o g r a fik ja ra y o n la rd a se z ila r li s ifa t 0’zgarish lar i b lib tm adi. U n dan keyingi davrda aholin in g tabiiy harakati k rsatk ich larid a d e m o g r a fik o ’tish jarayon i b o sh la n d i. U o ila b a ja ra d ig a n vazifalarn ing k esk in zgarish i, turm ushning n isb atan yaxsh ilan ish i, aholining y osh tarkibidagi siljishlar va b o sh q a narsalar bilan boglangandir.

D em ograf olimlar dem ografik o ’tish jarayonini to’rt ketm a-ket keluvchi fazani o ’z ichga olishini ilmiy a s o s la b berganlar.

Birinchi fa z a u ch u n tu g ’ilishning yuqori darajada sa q la n ish i v a o ’lim ning kesk in q isq arish i oq ib atid a vuju dga keluvchi juda yuqori darajadagi tabiiy o ’s ish xosdir.


Ikkinchi faza kp bolali oiladan kam tolali o ilaga tish, lim ning qisqarishi, tug’ilishning e s a undan ham kp m iqiyosda kam ayishi natijada tabiiy sish n ing p a sa y ish i bilan ifodalanadi.

Uchinchi fazada , aw alam bor, aholi ichida qariyalar son i v a ulushining o ’sishi h am d a tug’ilishning a sta -sek in p asa y ish i natijasida lim birm uncha ktariladi. M azkur b o sq ich d a aholi son i juda kam m iqdor va te z su r’atlarda o ’sa d i yoki q isq a ra d i.

Trtinchi fazada tugilish va o ’lim krsatkichlari tenglashad i, aholining um um iy 0’sish i barham topadi.

Dem ografik o ’tish davri d a s ta w a l Y evropada XVIII asrda boshlandi. Shunda tabiiy o ’sish 2 0 -3 0 prom illega ten g bo’ldi, buni haqiqatdan ham dem ografik inqilob d eb a ta sh mumkin. Chunki, 1 0 -20 yil oldin atigi 5 -1 0 prom illega teng b lgan tabiiy o ’sish q isqa vaqt ichida 2-3 m artaga oshdi. U shbu jarayon Y evropada 1 0 0 -1 5 0 yil davom etdi. Undan keyingi davrda Yevropa mamlakatlari dem ografik o ’tishning ikkinchi fa z a s ig a tdi. H ozir u sh b u m a la k a tla rn in g k p ch ilig i d em o g r a fik 0’tishn ing uchinchi fazasidadirlar. Binobarin, G erm aniya, Avstriya, B elgiya, Italiya, Daniya, Vengriya, Niderlandiya aholini oddiy takror Ь а ф о etilishi ham ayrim yillarda ta ’m in la n m a g a n lig i, ya'ni lg a n la rn in g so n i tu g ’ilgan b o la la r so n id a n k p b lm o q d a .

2.2. Aholining tabiiy harakatiga xos umumiy va regional jihatlar

Yer sharida s o ’nggi vaqtda yiliga 1 3 5 -1 3 7 mln. bola tug’ilm oqda, 5 3 -5 5 mln. kishi lm oqda. Tabiiy sish miqdori 8 2 -8 4 mln. kishini tashkil qilm oqda. Q uyidagi 4 jadvalda dunyo va uning q if alari, materiklari v a ayrim regionlari b yicha aholining tabiiy harakatini ifodalovchi jarayonlarga x o s krsatkichlar keltirilgan. Jahon da tug’ilishning juda yuqori koeffitsientlari Afrikaga, regionlar ichida Afrikaning barcha regionlari ham da Markaziy Amerika va G ’arbiy O siyoga , juda p a st koeffitsientlari Shimoliy Amerika, Yevropa, R ossiya , Sharqiy O siyo ham da Avstraliya va O keaniyaga xosdir. 0'lim koeffitsientining yuqori ko’rsatkichlari Afrika va Y evropada, Markaziy va Janubiy O siy o d a , R o ssiy a d a kuzatilm oqda. Tabiiy sish koeffisientlari Afrika, M arkaziy A m erika, arb iy O siyo ham d a M arkaziy va Janubiy O siyod a yuqori k rsatkichlar bilan ifodalanm oq da. U shb u k rsatkich Y evropada n o lga (y a ’ni tu g’ilganlar va o lg a n la r miqdori ten g ), R o ss iy a d a e s a m inus 7 g a ten g b o’ldi. R o s s iy a d a 1 9 9 9 yilda d e p o p u ly a ts iy a jarayoni, y a ’ni a h o li m utlaq so n in in g qisqarish i kuzatildi.

Aholi son i va uning tarkibiga g o ’daklar o ’limi ham juda katta ta ’sir ko’rsatadi. Yer sharida 1 9 9 9 yilda jami 7 ,8 mln. bola bir y o sh g a y etm asd an lganligi qayd etildi. Sh u n d an sa lkam 2 ,0 mln.i H indistonga, 63 1 mingi X itoyga t g ’ri keladi. P o k is to n , B a n g la d e s h , In d o n e z iy a , K XDR , B ra z iliy a , N ig e r iy a , E fio p iy a m am lakatlarida hozirgi vaqtda yiliga 2 0 0 -5 0 0 m ing bola bir y o sh g a y etm asd an o lm o q d a . Afg’oniston , Butan, G vineya, Liberiya, M ozambik, C had v a b osh q a jami 2 6 m am lakatda 1 0 0 d an yuqori, 4 2 m a m la k a td a 5 0 d a n 1 0 0 p ro m illeg a ch a


b o ’lgan k rsatkich bilan an iq lan m oqda .Bolalar limi m am lakatning iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyoti darajasi bilan teskari

a loq aga e g a . Iqtisodiyjihatdan rivojlangan m am lakatlarda bolalar limi koeffitsienti 4 -8 prom illega o ’zgaradi. Ijtimoiy-siyosiy vaziyati beqaror, iqtisodiy qoloq b lgan m am lakatlarda m azkur krsatkich odatda 100 dan ortiq, ayrim hollarda 5 0 dan ham yuqori darajaga egaligi bilan ajralib turadi.

Aholining turm ush darajasi va u bilan uzviy b o g ’liq b o ’lgan tabiiy harakati jarayonlari ham d a sh a k lla n g a n y o sh tarkibi orqali un ing o ’rtacha um r davri aniqlanadi. Aholining o ’rtacha umr davri 1999-yilda 6 6 y o sh g a ten g bldi. Bu krsatkich iqtisodiy rivojlangan mam lakatlarda (Yaponiya, Shvetsiya, Shveytsariya, jami 3 7 daviat) 77-81 yosh n i, qoloq m am lakatlarda 4 2 -6 0 yoshni tashkil etadi. Umr davrining e n g yuqori rtacha ko’rsatkichlari Y aponiyaga (81 yosh), F ransiyaga va yana 12 m am lakatga (7 8 -7 9 yosh ), e n g p a st krsatkichlari Markaziy Afrika R e s p u b lik a s i (41 y o s h ) , A fg ’o n is to n ( 4 3 y o s h ) v a G v in e y a (4 4 y o s h ) m am lakatlariga xosdir.

2.4 Jahon aholisining irqiy, etnik va diniy tarkibi.

Inson irqi - bu x sh a sh , avloddan - av lo d g a o ’tuvchi tashqi (teri-gavda) belgilarga e g a bo’lgan , tarixan sh ak llan gan odam lar guruhidir. Hozirgi vaqtda uchta a so s iy evrop eoid (oq), negroid (qora) va m ongoloid (sariq) irqlarga ajratish qabul qilingan. Ayrim hollarda to’rtinchi avstra’loid irqi ham ajratiladi.

K atta irqlar ta r q a lg a n h u d u d la r o ’r ta s id a g i c h e g a r a la r o d a td a a n iq b lm a sd a n , bir-biriga kirishib k etg a n . A ynan sh u n d a y hududlarda irqlam ing aralash, o'tkinchi shakl va turlari hosil bo’ladi.

Jahon aholisi ijtimoiy-iqtisodiy va m adaniy taraqqiyotning har xil bosqichlarida turuvchi x a lq la r -e tn o s la rd a n iboratdir. E tnosning e n g yuqori darajasi millat hududi, iqtisodiyoti va m adaniyati, tilning barqaror tarzda umumiyligi bo’yicha ajralib turuvchi insonlar y ig ’indisidan iborat, bular a so s id a ularda millatga x o s um um iy jihatlar, milliy zligini a n g la sh h issiyoti shakllanadi.

Jahonda u ch -to tt ming xalq b o ’lib, ulam ing ichida aholisining um um iy soni 1 0 0 dan , hatto o ’n tad an o sh m a y d ig a n m ay d a e latlard an (H in d iston da tod a , Braziliyada botokuda va b.) son i 10 mln. va 100 m ln.dan ziyod b lgan yirik millatlar mavjuddir. Shular qatoriga xitoyliklar, yaponlar, braziliyaliklar, AQ Sh amerikaliklari, ruslar, hindistonliklar, bengallar, panjobliklar, bixarlar, livanliklar, n em isla r va b o sh q a la r kiradi.

Milliy tarkibi xilma-xil bo’lgan O siyoda dunyoda son i en g kp b lgan xalqlar yashaydi. O siyoda m utlaq son i 1 m ln.dan ortiq 110 g a yaqin xalq b o ’lib, ulam ing um um iy miqdori qit’a aholisining 98 foizini tashkil etadi. O siyo m am lakatlarining aksariyati ko’p millatlidir. 1 5 0 dan ortiq xalq Hindiston va Indoneziyada, deyarli 100 - Filippinda, 50 dan ortiq Vyetnam va Xitoyda, 3 0 dan ortiq xalq Eron, Afg’oniston, M yanm a, Tailandda istiqom at qiladi. A holin ing etnik rang-baranglig i b a ’zi-bir xalqlar tarqalgan hududlam ing davlat chegaralari bilan bo’linishi tufayli yana ham


kuchaydi. M asalan, kurdlar Turkiya, Eron, Iroq va q ism an Suriya, belujlar Eron, A fg ’o n is t o n va P o k is to n , p a n jo b lik la r P o k is to n v a H in d is to n d a v la t la r i chegaralaridagi hududlarda kom pakt holda yashaydi. Janubi-Sharqiy O siyodagi ko’pchilik m am alakatlarda Xitoy va Janubiy O siyodan kelgan em igrantlam ing katta guruhlari shakllangan. Millat, xalq va elatlam ing a n a sh u n d a y hududiy tarqalganligi va joy lashgan lig i natijasida ayrim m am lakatlarda etnik m u n osab atlar m urakkab tu sg a e g a . B a’zi m am lakatlarda e s a bunday holat etnik nizolar, m ojarolarga olib kelm oqda, s iy o siy vaziyatn ing yom o n la sh u v ig a sa b a b b lm oqda (Yaqin Sharq m intaqasi, Turkiya, R o ssiy a , Xitoy, In doneziya, M alayziya, H indiston, R u and a, Burundi va boshqalar).

J a h o n m am lakatlari aho lisin ing milliy tarkibi va etnik m u n osab atlarn in g x u su s iy a tig a kra qator guruhlarga ajratish mumkin:

Birinchi guruhga bir millatli, y a ’ni a so s iy millati jami aholisining 9 5 foizdan ortiq qism ini tashkil etuvchi mamlakatlar, bularga Yevropada Islandiya, Idandiya, Norvegiya, Daniya, P olsha , G erm aniya va boshqalar, O siyoda Yaponiya, KXDR, K oreya R espublikasi, B ang lad esh , M ongoliya, Arm eniston, Yam an, O m an, Katar va boshqalar, Afrikada Misr, Liviya, Som ali, M adagaskar, JanubiyAfrikadagi deyarii barcha m am lakatlar kiradi.

Ikkinchi guruhni ushbu ko’rsatkich 7 0 -9 5 fo izga ten g b lgan m am lakatlar Buyuk Britaniya, F ran siya , Ispan iya, F in landiya, R um iniya, Jazoir, M arokko, Z im babve, Mavritaniya, B otsvana, Xitoy, V yetnam , Kam bodja, M yanm a, Turkiya, Suriya, Iroq, Shri-Lanka, Singapur, A Q Sh, Avstriya, Yangi Z elandiya va b o sh q a lar tashkil etad i. Shular qatoriga 0 'zb ek is to n , Turkm aniston, Tojikiston, O zarbayjon davlatlari ham kiradi.

U chinchi guruh m am alakatlarida (Eron, A fg’o n iston , Gruziya, Qirg’iziston, Q o z o g ’iston , P ok iston , M alayziya, L aos, M arkaziy Sharqiy va Jan u b iy Afrika m am lakatlari va b oshq alar) a s o s iy millat ulushi jam i aholining yarm idan kam yoki ortiq biroq 7 0 fo izdan past koYsatqich bilan ifodalanadi.

Trtinchi guruh da ah o lisi bir n e c h ta yirik m illatlarga e g a , lekin ulardan b irortasin in g u lu sh i sez ila rli b lm a g a n m am lak atlar t p la n g a n (H in d iston , Indoneziya, Filippin, R ossiya , Shveytsariya, G ’arbiyAfrika mamlakatlari va boshqalar).

Migratsiya

XX a sr oxirida dunyoda jadal 0’zgarishlar, aholining om m aviy q zalishlari barobarida kishilik jam iyatida xa lq aro m igratsiya - k p millatli davlatlarn ing qulashi, transport va a loqa vositalarining keskin takom illashuvi va butun sayyorada hayotning integratsiyalashuvi m un osab ati bilan tub zgarishlar blib tdi.

M igratsiya bu - aholin ing m am lak at ich ida, uning ta sh q a r is id a v a du n yo m intaqalarida jo y la sh u v i tartibini sezilarli zg a r ish kirita o la d ig a n ikkinchi b o sh om il h iso b la n a d i. M igratsiya jarayon i aholi hu dudiy harakatin ing a s o s iy turi b o ’lib, u in so n b ilan tab ia t rta sid a a lo q a d o rlik v u ju d ga k e lg a n d a n b u y o n sh akllan ib , rivojlanib k e lm oq d a . Aholi m ig a rts iy a si, a y n iq sa buyuk g eo g ra fik


k a sh fiy o tla r d a v r id a n b o s h la b k e n g m iq y o sd a a m a lg a o s h m o q d a . Ichki m ig r a ts iy a ja r a y o n id a k ish ila r o d a td a g i kab i a s o s a n q is h lo q jo y la r id a n m arkazga - yirik sh a h a r a g lo m era tsiy a la r ig a k chadilar. H ozirda dunyon in g B raziliya va In d on eziya kabi ayrim yirik m am lakatlarida hali tliq e g a lla n m a g a n yoxud siyrak e g a lla n g a n hududlar bilan b o g liq ichki m igratsiya kuzatilm oqda. M igartsiya tash q i v a ichki m ig ra ts iy a g a taqsim lan ad i. M am lakatlar ah o lisin in g so n i v a tarkibiga b lad igan ta ’siri nuqtai nazaridan tash q i m igratsiyalarn ing ah am iyati b eq iy o sd ir . T ash q i m ig ra ts iy a katta h a jm g a e g a m a m lak atlard a uning aholi so n i v a tarkibiga b lg a n ta ’siri sez ilarli oq ib a tla rg a olib kelish i m um kin. Ju m lad an , A Q SH , K anad a, A vstraliya va b o sh q a qator m am lakatlar tarixida m igratsiya sa v d o s in in g aham iyati tabiiy sish , jum lad an ustun b lgan ayrim davrlar kuzatilganligin i ta ’kidlab o ’tish joizdir. Hozirigi v aq td a ham m azkur m a m la k a tla rd a m ig ra ts iy a s a v d o s i a h o li so n i o ’s is h id a m uhim om il b lib h iso b la n m o q d a . Isroil davlatida e s a m igratsiya sa ld o s i aholi so n i sish in in g deyarli 2 /3 qism in i ta ’m in lam oq d a .

Y u q o r id a g i m a m la k a tla r a h o lin in g k o ’ch ib k e lish i b y ic h a y e ta k c h i h iso b la n sa , qator b o sh q a m am lakatlar, ch u n on ch i Irlandiya aholin ing k chib ketish i b yich a d u n y o d a m a sh h u r b o ’lib q o lg a n . Irlandiya XIX-XX asrlard a a h o lin in g k a tta m iq d o r d a k o ’c h ib k e tish i b o ’y ic h a u ch d a v m i b o s h id a n k e c h ir g a n . U sh b u d a v rlar 1 8 4 0 - 1 9 0 0 y illard a q a y d e t ilg a n b o ’lib, u n d a m am lakat a h o lisin in g m utlaq so n i 8 ,2 m ln.dan 4 ,5 mln. k ish iga tush ib qoldi. T ashqi m igratsiya lar a s o s a n iq tisod iy sa b a b bilan b o g ’la n g a n . B un da yang i yerlarni o ’z la sh tir ish m a q sa d id a h am d a ishchi kuchini sh artn om alar b yich a b o s h q a m a m la k a t la r g a y u b o r is h b ila n b o g ’liq m ig r a ts iy a la r k a tta r o ’l yn agan lig in i ta ’kidlab tish joizdir. Birinchi turdagi ta sh q i m igratsiya lard a katta m iqdorda aho lin in g k o’ch ib ketish i Buyuk Britaniya, G erm aniya , Italiya, Isp a n iy a , F ra n siy a , S k a n d in a v iy a m am lakatlari, Irlandiya, P o ls h a , R o s s iy a m am lakatlariga, k o ’chib kelish i A Q SH , K anada, Braziliya, A rgen tina , Urugvay, Chili, Avstraliya, Jan u b iy Afrika R esp u b lik a s ig a x o s b o ’lgan . Ikkinchi turdagi ta sh q i m igratsiyalarda dastlab ki davrlarda Xitoy va H indistonlik ishch ilar a s o s iy ro’lni 0’yn agan lig in i ta ’kidlab o ’tish kerak. Shularn ing katta jam oalari Janubi- Sharq iy O siy o m am lakatlarida barpo etilgan . Hozirigi vaqtd a Sh im oliy Afrika, J a n u b i-G farbiy O siy o , J a n u b iy Y evrop a ish ch i ku ch in ing katta m iqdorining G ’arbiy Y evropa v a q ism a n Sh im oliy Y evropa m am lakatlarida sh a rtn o m a ham ikkinchi turdagi tash q i m igratsiya larga m isol b o ’lishi m um kin. C hunki sh u n d a y m igrantlarning so n i g ’arbiy Y evropa m am lakatlarida 1 2 -1 3 m ln., d u n yo b yich a e s a 2 5 m ln. k ish in i ta sh k il e ta d i. (A Q S H , A v stra liy a , JA R , F o rs k rfazi m am lakatlari). M azkur m igrantlarn ing ich id a yirik olim lar va m u ta x a s s is la r b lib, ularning so n i sa lk a m 1 m ln. kishini tashkil e tad i.

Kishilar m igratsion joylashuvin ing davom iyligi m e ’zoni b yicha m igratsiya tugal (nihoyali) va m uvaqqat (fasliy) b ladi. Misol uchun, q ish ga yoki ish g a k o n tra k t a s o s i d a m a ’lum m u d d a tg a y o l la n is h v a q t in c h a lik m ig r a ts iy a hisob lanad i. Har yili bir n e c h a m ing m eksikalik q ish loq x jaligida ish la sh uchun A Q SH ga, sh u kabi seylonliklar, hindlar, pokistonliklar o ’rta Sharqdagi neft eksport


qiluvchi m am lakatlarga m igratsiya qiladilar. O m m aviy vaqtinchalik m igratsiyaga har yili 6 0 0 mln. kishini qam rab oluvchi xalqaro turizmni m isol qilib o lsa k ham b o'lad i.D un yoda sa y y o h la r qabul qilish b yich a yetakchi davlatlar har yili 3 0 mln. turist qabul qiluvchi Fransiya, Ispaniya, A Q SH va Italiyadir.

Aholining diniy tarkibi

M a’lumki, din jam iyat hayotida, turm ushida juda katta ro’l ynaydi. B unda davlatn in g iq tisod iy rivojlanganlik darajasi, aholin ing m a lu m o t darajasi katta aham iyat k a sb etm ayd i. Aholining diniy tarkibini bilish va uni to ’g ’ri b a h o la sh d u n yod a blib tayotgan m iqyosli v o q e a va hod isalarn ing kpchiligini to ’g ’ri tush in ish va a n g la sh g a im kon beradi. D u nyod a a so s iy dinlar tarqalgan davlat va m intaqalar to ’g ’risida m a lu m otlar keltirilgan.

Y evropada xristianlik dinining barcha shakllari keng tarqalgan. Katolik dini a s o s a n qit a janubida, q ism an g ’arbi va m arkazida, protestant dini sh im olida, qism a n g ’arbi va m arkazida, pravoslavlik sharqi va janubi-sharqida. Sob iq ittifoq m am lakatlarida pravoslav va islom dini k en g tarqalgan. P ravoslav d in iga rus, b e lo ru s va ukrainlam ing bir qism i, osetiyalik lar, chuvash lar, m ordva, morilar, kom ilar, udm urtlar, yoqutlar, sh im o l x a lq la rin in g bir q ism i s i g ’inad i. Islom A straxan tatartari, Q ozon tatarlari, Sh im oliy K avkaz xalqlari, boshqirdlar, Sibir tatarlari orasida ken g tarqalgan.

O siy o d a barcha dunyoviy dinlar va yirik milliy dinlar k en g tarqalgan . A yn iqsa islom dini katta ro’l o ’ynaydi. Islom ning sunniylik y nalishi In don eziya (du nyod a e n g yirik m usu lm on m am lakati), M alayziya, H indiston, B a n g la d esh , P okiston , A fg niston , Janu b i- arb iy O siyod ag i barcha arab m am lakatlarida a s o s iy o ’rin egallayd i. Islom ning shialik y o ’nalishi Eron, O zarbayjon, q ism an Iroq va Y am anda a s o s iy din sifatida tan olingan. Islom diniga e ’tiqod qiluvchilarning katta-katta guruhlari Filippin, K am bodja, Tailand, M yanm a, Kipr, Shri-Lanka m am lakatlarida m avjud.

Afrikaning shim oli, g ’arbi va sharq ida jo y la sh g a n kpchilik m am alakatlarda is lo m n in g su n n iy lik y n a lis h i h u k m ro n . E fio p iy a , JA R v a b o s h q a q a to r m am lakatlarda xristian dini m uhim rl ynaydi. Markaziy va Janu b iy Afrikada aholin ing a so s iy q ism i m ahalliy a an av iy d in larga e ’tiqod qiladi.

Sh im oliy A m erikada xristianlikning ikki shakli - katolik va protestant dinlari hukmron. A Q SH da protestantlar, K anadada katoliklar kproq. M arkaziyAm erikada a h o lin in g a k sa r iy a ti kato lik d in ig a e ’tiq od q ilad i. X uddi sh u n d a y J a n u b iy A m erik a d a ham katolik dini hukm ronlik q ilad i. U m u m an o lg a n d a , A m erika q ifa s ig a barcha katoliklarning yarim idan k o ’pi t g ’ri keladi. A m erikada islom din iga e ’tiqod qiluvchilar A Q SH aholisin ing h am d a Karib d en g iz i h a v z a sid a g i b a ’zi bir orollar aholisin ing ichida m avjud.

A vstraliya va O k ean iyad a protestantlik v a katoliklik k en g tarqalgan. Keyingi yillarda xalqaro m u n o sa b a t, s iy o sa t, iqtisodiyot, m adan iyat va m afkurada islom dinining rni k en g a y m o q d a va aham iyati o sh m o q d a .


Keyingi vaqtlarda g eo g ra fiy a va dem ografiyad a aholining so n i bilan bir n a v b a td a un ing s ifa t ig a ham katta e ’tibor q a ratilm oq d a . Aholi sifa ti un ing m a ’lum ot darajasi k asb iy va ijtimoiy tarkibi, s o g ’lig’i va b o sh q a belgilar orqali bah olanad i. Bunda m a ’lum ot darajasi aholi sifatining e n g m uhim k o ’rsatkichi hisob lanadi. Q uyida savod xon lik va savod siz lik to ’g ’risida m a ’lumotlar keltirilgan.

Jah o n d a katta y o sh d a g i aholini savod siz lik darajasining yuqoriligi b o ’yicha qator m am lakatlar ajralib turadi. M asalan , Butan davlatida sa v o d siz lik darajasi erkaklar o ’rtasida 9 3 fo izga , ayollar rtasida 9 5 fo izga , A fg niston da teg ish li ravishda 9 3 va 9 5 fo izg a , S o m a lid a 8 2 va 9 4 fo izga , Tropik Afrika region idagi B urkina-Faso, S e n e g a l, M avritaniya, G am biya, Niger, C had, Mali m am lakatlarida 7 5 va 9 0 fo izg a ten g bundan ham yuqori ko’rsatkichlar N epal va G aitiga xosdir.

Savod siz larn in g m utlaq so n i b o’yicha dunyoda H indiston (281 m ln.), Xitoy (2 2 4 m ln.), P okiston (4 3 m ln.), B a n g la d esh (42 m ln.), N igeriya (29 m ln.), Misr (1 6 ,5 mln.), Braziliya (1 6 m ln.), Eron (1 4 m ln.), S u d a n (10 mln.) m am lakatlari pesh q ad am lik qiladi. H indistonda katta y o sh d a g i aholining savo d siz lik darajasi 5 2 foizni, X itoyda 2 7 foizni tashkil etad i.

Aholining hududiy joylashuvi

Yer y u za sid a aholi juda n otek is jo y la sh g a n . Aholining o ’rtacha zichligi (1 kv.km ga to ’g ’ri k elgan aholi miqdori) doim iy aholisi m avjud hududlar (1 3 0 mln. kv.km) doirasida 4 6 kishini tashkil qildi.

Sh u vaqtning o ’zid a ushb u ko’rsatkich O siyoda 116 ,3 va Y evropada 1 0 2 ,5 kishini tashkil e tsa , Afrikada 2 7 ,5 , Sh im oliy Am erikada 2 3 ,8 , Janubiy A m erikada1 9 ,6 ham d a A vstraliya va O k ea n iy a d a atigi 3 ,7 k ish iga ten g . U m um lashtirib aytgan d a yer quruqlik y u zasin in g atigi 7 fo izda unda m avjud aholining 7 0 foizi istiqom at qiladi.

Aholi n ihoyatda z ich jo y la sh g a n m intaqalar qatoriga Janubiy, Janubi-Sharqiy va Sharqiy O siyo, Y evropa ham d a A Q SH ning sh im oli-sharqiy q ism i, B o sv a sh m eg a p o lis i kiradi. D astlabki uchta m intaqada aholi qad im dan jo y la sh g a n blib, u hozirgi v aq td a ju d a yuqori d arajadagi aholi z ich lig ig a e g a . B u n d a y holat, aw a la m b o r , bu yerd a m ehnatn i juda k p talab qiluvchi sholichilikning qadim dan mavjudligi, qolgan larda e s a XVIII-XIX asrlarda yuz bergan sa n o a t inqilobi ham da undan keyingi davrda a m a lg a o sh g a n industriallashtirish jarayoni bilan uzviy b o g ’langandir. Insonlarning qad im dan o k ea n va d en g iz sohillarida jo y la sh ish g a intilishi ham m uhim om illardan biridir. Hozirgi vaqtd a d e n g iz v a o k ean lard an quruqlikka to m o n 2 0 0 k m g a c h z ilg a n y er y u z a s i q ism id a in so n iy a tn in g yarm idan z iyod qism i, 5 0 km kenglikka e g a b lgan quruqlik qism ida e s a dunyo a h o lis in in g d ey a r li 3 0 fo iz i to ’p lan gan d ir . D u n y o b y ich a a h o li jud a z ic h jo y la sh g a n hududlar qatoriga quyidagilar kiradi: Rur, E lza s va Lotaringiya ham d a


Parij va L ondon rayonlari, Shim oliy Italiya, M oskva rayoni, D o n b a ss , F arg’on a vodiysi, Sharqiy Xitoy, H ind-G ang tekisligi, Yava oro'li, Yaponiya orllari, Nil deltasi, A Q SH ning Shim oli-Sharqiy, Buyuk ko’llar rayonlari va S a n sa n m eg a p o lis i.

J a h o n a h o lis i vertikal m intaqalar b y ich a ham n o te k is ta q s im la n g a n . Aholining yarm idan ortiq qism i (56 foizi), m utlaq balandligi 2 0 0 m etrgacha b o ’lgan tekistlik va pastekistliklarda istiqom at qiladi. Salkam chorak qism i (24 foizi) 2 0 0 - 5 0 0 metr balandlikka e g a tekistlik va qirlarga to ’g ’ri keladi. D em ak , Yer shari a h o lis in in g 8 0 fo iz i m utlaq ba lan d lig i 5 0 0 m e tr g a c h a b lg a n h u d u d la rd a joy lashgan . Shu vaqtning o ’zida 2 0 0 0 m etrdan baland hududlarga Yer shari jami aho lisin in g atigi 1 foizi t g ’ri keladi. U m um an o lg a n d a , aholi so n i va u lushi balandlik o sh g a n sari kam ayib boradi. Lekin bu qonuniyat Janubiy A m erikada o ’z ifodasini topm aydi. B undan tashqari, O siyo qit’asi bilan jami quruqlik y u za sig a x o s b lgan krsatkichlar bir xil miqdorlar xosligi bilan ajralib turishligini ta ’kidlab 0’tish lozim .

Shahar va qishloq aholisi. Urbanizatsiya

Juda yirik sh aharlar aglom eratsiyalari M exiko, Tokio, S a n -P au lu , Nyu-York shaharlari atrofida sh ak llan gan , shularn ing har birida 16 m ln.dan 3 0 m ln .g a ch a kishi istiqom at qiladi.

Hozirgi vaq td a ikki va undan ortiq ag lo m era tsiy a la r hududining q o ’shilib k e tish i n a tija s id a u r b a n iz a ts iy a la sh g a n ra y o n la r va z o n a la r , e n g m uh im i m e g a p o lis la r v u ju d g a k e lm o q d a . S h u lar ich id a T okaydo, B o sv a s h S a n s a n , C hPITS m egap o lis lar i a loh ida rin egallayd i.

U rban izatsiya jarayoni um um iy xu su siy a tla rd a n tashqari ayrim regionlar va m am lakatlar m iq iyosida o 'ziga x o s xu su siya tlar bilan ham ifodalanadi. Shular ichida urban izatsiya darajasi va sur^atlari a loh ida aham iyat k asb etadi.

U r b a n iz a ts iy a d a ra ja si b y ich a ja h o n d a g i b a rch a m am lak atlarn i uch guruh ga b lish m um kin.

1. Yuqori darajada urban iza tsiya lash gan m am lakatlar (sh a h a r aholisin ing ulushi 5 0 fo izd an yuqori).

2 . 0 ’rtacha darajada u rb an iza tsiya lash gan m am lakatlar (sh ah ar aholisin ing ulushi 2 0 -5 0 foiz).

3. P a st d arajada u rb a n iza tsiy a la sh g a n m am lakatlar (sh a h a r ah o lisin in g ulushi 2 0 fo izd an kam ).

Yuqori darajada u rb an iza tsiya lash gan m am lakatlar qatoriga Y evropaning ba rch a davlatlari, A vstra liya , Yangi Z e la n d iy a h a m d a S h im oliy v a J a n u b iy A m erikaning k pchilik m am lakatlari kiradi.

0 ’rtach a d a ra ja d a u rb a n iza ts iy a la sh g a n m am lakatlarn in g a s o s iy q ism i Janubiy, arbiy, M arkaziy va Janubiy, Jan u b i-Sh arq iy O siyo regionlari h am d a Afrikada jo y la sh g a n .

P a st darajada u rb an iza tsiya lash gan m am lakatlarn ing ham k pchiligi Afrika va O siyoda m avjud ekanligin i ta ’kidlab o'tish lozim .


Hozirgi vaqtd a urbanizatsiya darajasi rivojlangan m am lakatlarda 7 foizni, r iv o jla n a y o tg a n m a m la k a tla rd a 3 7 fo izn i ta sh k il e ta d i, d u n y o b y ich a bu ko’rsatkich 51 fo izg a ten g .

U r b a n iz a ts iy a ja r a y o n in in g s is h su r ’atlari m a m la k a tn in g iq t iso d iy rivojlanganlik h a m d a urban izatsiyalashganlik darajasiga bog liq holda o 'zgaradi. Iqtisodiy r ivojlangan m am lakatlard a sh a h a r ah o lis in in g u lush i 7 5 -9 0 fo izg a , y a ’ni yuqori d a ra ja g a yetgan lig i tufayli, u rb a n iza tsiy a la sh ish sur^atlari a n c h a p a sa y g a n , ayrim hollarda yirik shaharlardagi aholi son i kam aym oqda. S h u n g a qara m a sd a n , u rban izatsiya jarayoni iqtisod iy rivojlangan davlatlarda taraqqiy etish d a davom etib, yangi-yangi shakllarning p ayd o bo'lish iga sa b a b b o lm o q d a .

R iv o jla n a y o tg a n m am la k a tla rd a u r b a n iz a ts iy a la sh ish ja ra y o n i sh a h a r aholisin ing n isb a ta n p a st u lu sh iga eg a lig i tufayli, har tom onlam a va h am m a y n a lish la rd a r iv o jla n m o q d a . Lekin m azk u r m a m la k a tla rd a u r b a n iza ts iy a ja r a y o n in in g s ifa t k o ’r sa tk ich la r ig a m u ta n o s ib e m a s . S h a h a r a h o lis i k o ’p h o lla rd a q ish lo q la r d a uo r tiq c h a ” b lib q o lg a n a h o li h is o b ig a s m o q d a . Q a s h s h o q q is h lo q a h o l is in in g k a tta q ism i yirik v a k a tta s h a h a r la r n in g hu du dlarida jo y la sh ib , “k u lb a sim o n u r b a n iz a ts iy a n in g ” ta r q a lish ig a s a b a b b lm oq d alar . S h u n d a y u r b a n iza ts iy a n in g sh ak llari M exiko, L im a, M anila, P n o m p en , Dakka, Kalkutta, B om bey, K in sh a sa va b o sh q a poytaxt sh aharlar atrofid a k e n g ta r q a lg a n . U m u m a n , u r b a n iza ts iy a ja ra y o n i r iv o jla n a y o tg a n m a m la k tla rn i b o s h q a r ib b lm a y d ig a n h o ld a ta r a q q iy e tm o q d a h a m d a d em o g ra fik iq tiso d iy v a e k o lo g ik m u a m m o la rn in g c h u q u r la sh ish ig a sa b a b b lm o q d a . A tr o f-m u h itn in g i f lo s la n is h i u m u m iy h a jm in in g 3 /4 q ism i urban izatsiya jarayon i bilan aloqadordir. Bu ajablanarli v o q e a e m a s , chunki sh a h a r v a sh a h a rch a la r yer quruqlik y u zasin in g atigi Ifoizni ishg l qilgani holda, ularga dunyo aho lisin ing yarm idan ortiq qism i va ish lab chiqarish sa loh iyatin ing 3 /4 qism i to ’g ’ri keladi. Iqtisodiy rivojlangan davlatlarda atrof-muhitni m u h ofaza qilish b o ’yicha tadbirlar h ayotga tatbiq etilm oqda. R ivojlanayotgan m am lakatlarda e s a m oddiy m a b la g ’larning yetarli em a slig i m azkur m uam m olarni to ’la-to’kis hal e tish g a im kon berm ayapti.

S h a h a r aho lisin ing son i va ulushi te z sa y o tg a n lig ig a q a ram asd an , jahon a h o lis in in g y a rm ig a yaqin i q ish lo q m a n zilg o h la r id a y a sh a m o q d a . U larning um um iy son i 1 5 -2 0 mln.ni tashkil etad i.

Q ish loq a h o lis i a s o s a n g u ru h la sh g a n v a a loh id a jo y la sh g a n q ish loq lar b y ich a ta q s im la n a d i. B unda tarixiy va tabiiy sh a rt-sh aro itlard an ta sh q a r i, iq tisod iy om iH arning aham iyati katta b o ’lganligin i aytib o ’tish lozim dir. A holi taqsim ian ish in ing guruh lashgan shakllari dehqonchilik , ay n iq sa h ay d a la d ig a n va s u g ’orilad igan dehq on ch ilik rivojlangan reg ion va m am lak atlarga xosd ir. A lo h id a jo y la s h g a n q ish lo q la r (ferm alar) ch o rv a ch ilik in te n s iv r iv o jla n g a n m am lakatlarda (AQ SH , K anada, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Braziliya, A rgentina) k en g ta rq a lgan . A holi jo y la sh ish in in g a ra la sh shakllari ham m avjud , y a y lo v c h o r v a c h il ig i r iv o j la n g a n h u d u d la m in g k o ’p c h il ig id a e s a d o im iy a h o li m anzilgohlari um u m an barpo q ilinm agan.


III в о в .SANOAT: INNOVATSIYAVAGEOGRAFIYA

2 0 0 1 yil yanvar maMumotlariga ко’га, d u n y o d a 2 2 9 ta m am lakat m avjud b lgan. Shularning 7 tasi dunyoda e n g rivojlangan, iqtisodiy va s iy o siy m avqei ulkan b o ’lgan “yettilik” davlatlaridan, 17 tasi iqtisodiy rivojlanganlik darajasi yuqori, lekin tab iiy -dem ografik sa loh iyati a n c h a p a s t b o ’lgan m am lakatlard an iborat ed i. U shb u m am lakatlar jahon iqtisodiy va s iy o siy m un osabatlarida a so s iy rlni y n a y o tg a n davlatlardir. “Yettilik” m a m la k a tla r ig a hozirgi v a q td a d u n y o d a yaratilgan Yalpi milliy m ahsulotning (YaMM) 6 3 ,5 foizi, keyingi guruh m am lakatlari (1 7 ta davlat) bilan birgalikda e s a 7 1 ,5 foizi, y a ’ni sa l kam 3 /4 q ism i to ’g ’ri keladi.

D em a k , yer shari quruqlik y u z a s i foyd a la n ila d ig a n q ism in in g atigi 2 2 ,6 foizi, aholisin ing e s a undan ham kam ulushi - 13 foizi m avjud 2 4 ta m am lakat du nyo m iqyosid a YaMMning aksariyat qism ini yetkazib berm oqda. Sh u vaqtn ing z id a so n i 8 9 t a g a te n g iq t iso d iy j ih a td a n b o ’sh r iv o jla n g a n va “qoloq" m am lakatlarga dunyo YaMMning 2 0 ,9 foizi t g ’ri keladi, x o lo s .

J a h o n d a mavjud 2 2 9 m am lakat ziga x o s iqtisodiy sa loh iyatga , y a ’ni tabiiy va inson resurslariga eg a . Bu o ’rinda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar, aw alam bor, “yettilik” davlatlari alohida ringa e g a ekanligini ta ’kidlab tish joizdir.

“Y ettilik” m am lakatlari A Q SH , Y a p o n iy a , G erm a n iy a , F ra n siy a , B uyuk Britaniya, Italiya v a K anada ulkan inson resurslariga e g a . M azkur m am lakatlarda jah on m iq yosid a fan-texnika inqilobi (FTI) v a fan-texnik taraqqiyoti (FTT) yuz b erg a n lig i va h ozird a ham FTI y n a lish in i a y n a n u sh b u d a v la tlar b e lg ila b b era y o tg a n i bejiz e m a s . Chunki, bu m am lakatlard a sifa t k rsatkichlari jud a yuqori d a r a ja g a e g a b lgan m e h n a t resu rsla ri m avjud. Q u yid ag i ja d v a ld a m am lakatlarda m avjud m ehnat resurslari ulushi haqida m a ’lum otlar keltirilgan.

3-jadvalJ a h o n m a m la k a tla r in i d e m o g r a fik s a lo h iy a t i b o ’y ic h a t ip la rg a a jra tish

.cзAholisi Tabiiy harakati

koeffitsienti c0)'c0

Aholining yosh tarkibi, foiz

Aholining 'rtacha umr

davri3o>racc1(0шEn5

Soni

, m

ln.

k

Ulu

shi,

foiz

Tug

’ilish

ko

ef.

lim

koef

.

Tabi

iy

sis

h ko

ef. ш8

Eo(бшo00

0-14 15-64 65

Erk

akla

r

Ayo

llar

1. “Yettilik" mamlakatlari 6887622 11,5/10,9 12/13 9/9 3/4 6/7 19/20 56/66 15/14 74/73 81/80

II. Iqtisodiy rivojlangan, lekin tabiiy demografik 89/86 1,5/1,5 11/12 8/9 3/3 6/6 18/19 58/67 14/14 75/75 81/81

salohiyati birmuncha cheklangan mamlakatlar


Mam

laka

tlam

ing

guru

hlar

i

Aholisi Tabiiy harakati koeffitsienti

Bola

lar

lim

i ko

effit

sien

ti Aholining yosh tarkibi, foiz

Aholining »’rtacha umr

davri

Soni

, m

ln.

k

Ulus

hi,

foiz

Tug’

ilish

koef

.

lim

koef

.

Tabi

iy

sis

h ko

ef.

0-14 15-64 65

Erk

akla

r

iso

III. Iqtisodiysalohiyati kattablgan, yuqori

sur^atlarda144/136 2,4/2,4 15/16 7/9 8/7 6/6 21/2257/66 12/1275/73 80/78

rivojlanayotganmalakatlar

IV. Ulkan tabiiyva rekretsion

resurslarga ega436/317 1,4/1,2 18/19 9/8 9/11 10/1222/23 56/67 12/1070/69 77/75

mamlakatlarV. Jahonda eng

ko’p sonli rivojlanayotgan

1385/1350 23,2/23,7 25/28 9/7 16/21 27/31 35/38 50/58 5/4 66/62 72/70

mamlakatlarVI. Rivojlanayot-gan mamlakat-larning asosiy

guruhi. Iqtisodiy 3041/2950 50.8/51.7 33/36 11/14 22/2247/52 36/38 50/59 4/3 58/56 67/64taraqqiyot deyarii

kuzatilayotganmamlakatlarVH. Iqtisodiy

qoloq, taraqqiyoti kuzatilmayotgan 581/514 9.7/9.0 44/46 16/17 28/29 88/104 46/48 51/50 3/2 47/43 53/49

mamlakatlarDunyo bo’yicha 5982/5702 100/100 23/24 9/9 14/15 57/62 31/32 52/62 7/6 64/64 68/68

D unyoda m eh n at resurslarining e n g ko’p miqdori VI guruh m am lakatlariga to'g'ri keladi. M azkur m am lakatlarda hozirgi vaqtda d u nyod a m avjud 3 ,7 mlrd. kish iga ten g m eh n a tg a layoqatli aholining 1 ,8 mlrd. yoki 4 8 ,6 foizi to ’p!angan. M azkur ko’rsatkich b yicha keyingi o ’rinni V guruh m am lakatlari ega llayd i.

S h u bilan b irga , d u n y o d a e n g sifatli m e h n a t resu rsla ri I v a li guruh m am iakatlarida m avjud. U sh b u m am lakatlarda m e h n a tg a layoqatli y o sh d a g i aholi so n i 5 1 5 m ln. kishini yoki d u n yod a m avjud barcha m eh n a tg a layoqatli y o sh d a g i aholining 1 3 ,9 foizini tashkil qiladi.

Jah o n m am lakatlari tabiiy (m ineral, yer, suv, iqlim va biologik) resurslar bilan xilma-xil tarzda ta ’m inlangn .

“Yettilik” davlatlarida foydalan ilayotgan yer quruqlik yu zasin in g 15 ,8 foizi to ’g ’ri keladi. U shb u m am lakatlarning kpchiligi m ineral resurslar bilan yaxsh i ta ’m inlangan. A Q SH , K anada, Fransiya, Buyuk Britaniya va G erm aniya to sh k o ’mir va qng'ir ko'mir bilan yuqori darajada ta’m inlangan. A Q SH , K anada, Fransiya va Y ap on iya g id ro en erg iy a resu rsla r ig a , birinchi uch m am lakat y a n a yadro


e n erg iy a sig a ham boydir. U m um an, AQSH v a K anada tabiiy resurslarning deyarli barcha turlari bilan yaxsh i ta ’m inlangandir.

H a y d a la d ig a n v a su g rila d ig a n yerlar m aydon lari A Q SH va K a n a d a d a bir n e c h a o ’n m ln gektarn i, F ran siya , G erm an iya v a Italiyada bir n e c h a o ’n m ln. gek tarn i tash k il e ta d i. U sh b u m am lakatlar su v va o ’rm on resu rsla r ig a ham boydir.

Ikkinchi guruh m am lakatlari ichida A vstraliya tabiiy resurslarning barcha turlari bilan y a x sh i ta ’m in langan . U m um an S ingapur, B elg iya , L yuksem burg, L ixtenshteyn va b o sh q a mitti davlatlardan tashqari ikkinchi guruhga kiradigan qolgan m am lakatlarning barchasi tabiiy resurslarn ing u yoki bu turlariga boydir. Jum ladan N o n /eg iy a gidroen ergiya resurslari, S h v ets iy a va Finlandiya suv, yer va rekreatsiya resurslari bilan yuqori darajada ta ’m inlangandir.

U chinchi guruhga kiruvchi m am lakatlar ichida Ispaniya, Portugaliya, K oreya R esp ub likasi va Yangi Z elan d iya yer, su v h am d a rekreatsiya resurslariga boy.

T rtinchi guruh m a m lak atlarin in g a s o s iy q ism i уег, su v h a m d a iqlim resurslari bilan yaxsh i ta ’m inlagan (Argentina, C hexiya , Urugvay, S loven iya) yoki rekriatsion resu rslarga boy (S e y sh e l oro’llari, A ntigua va Barbuda, Sent-K ristofor va N ev is, Malta) m am lakatlaridan iborat.

B esh in ch i guruh tabiiy resurslar bilan xar hil ta ’m in langan m am lakatlardan tashkil to p g a n . S h u larn in g ich ida уег, su v va m ineral resu rslar bilan y a x sh i ta ’m in langan m am lakatlar (Ukraina, P o lsh a , R um iniya, Turkiya, Q o zo g ’iston , 0 'zb ek is to n , Misr, Tunis, JAR, Nam ibiya, M eksika, Braziliya, Chili, V e n e su e la va b o s h q a ) la r b ilan n a v b a td a r esu rsla rn in g bir turi h iso b ig a r iv o jla n a y o tg a n m am lakatlar ham mavjuddir. M azkur m am lakatlar ichida rekreatsiya resurslarga boy “огоГ (Vanuatu, arb iy S a m o a , Mikroneziya, Fiji orollari, Maldiv R espub likasi, Y a m a y k a , S e n t -L u s i l , T rin id ad va T o b a g o ) yo k i q u ru q lik d a j o y la s h g a n m am lakatlar (Livan, M akedoniya, Tunis v a b o sh q a)lar a loh ida rin ega llayd i.

O ltinchi guruh ich id a tabiiy resu rsla rn in g deyarli b arch a turlariga b o y m am lakat (Xitoy, Hindiston, Pokiston, Kam erun, G ruziya, O zarbajon va boshq a)lar bilan bir n avb atda sh u larn ing bir, ikki turi bilan yaxsh i ta ’m in langan davlatlar ham mavjuddir. C h un onch i, m ineral resurslar h iso b ig a rivojlanayotgan m am lakatlar qatoriga T urkm aniston, Boliviya, M avritaniya, Z am biya, er-su v resurslari h iso b ig a r ivojlanayotgan m am lakatlar qatoriga A lbaniya, Tojikiston, K am boja, L aos, S e n e g a l, V yetnam , G ond uras, N ikaragua, G ana, B a n g la d esh , Shiri-Lanka, M oldaviya v a b o sh q a la r kiradi.

Yettinchi gu ruh ga kiradigan iqtisodiy qoloq m am lakatlarning kpchiligi tabiiy resurslarga k a m b a g ’aldir. Shular qatoriga B urkina-Faso, G vin eya-B isau , Mali, Syerra-L eone, Efiopiya, M alavi, M ozam bik, R u and a, Y am an va N epal davlatlari kiradi. U shb u gu ru h d ag i b azi bir m am lakatlar tabiiy resurslarn in g u yoki bu turiga b oy b o ’la g n a lig ig a q a r a m a sd a n , ish la b ch iq a r ish m u n o sa b a tla r in in g m ukam m al e m a slig i va aholi so n in in g ju d a t e z su r ’atlar bilan sa y o tg a n lig i tufayli, iqtisodiy qoloq likdan ch iqa olm ayapti. B unday m am lakatlar qatoriga yer, su v va m ineral resurslarga boy Sudan , N igeriya, M adagaskar, T anzaniya, A n go la , KDR, C had va b o sh q a davlatlar kiradi.


Jahon mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko’ra turlari

H ozirgi v a q td a iq tiso d iy v a s iy o s iy g e o g r a f iy a d a ja h o n m am lakatlarin i iq tiso d iy r ivo jlan ish d a r a ja s ig a к о’га ayrim turlarga a jratish m a s a la s i e n g m uhim v a d o lz a rb m a sa la h iso b la n a d i. U sh b u m urakkab va k o ’p jih atd an “n o z ik ” m u a m m o fa n yutuqlari va e r ish ilg a n ta jrib a la rg a ta y a n g a n h o ld a hal etild i.

M am alakatlam i ayrim turlarga ajratish a w a la m b o r ularda m avjud aholi jon b o sh ig a x o s b lgan YaMM qiym ati h iso b g a olinadi, undan keyingi bosq ich larda YaMM um um iy qiym at, sa n oati, q ish loq xjaligi va xizm at ko’rsatish so h a sin in g rivojlanganlik d arajasi ham d a ularning iqtisod iyotda e g a lla g a n rni in ob atga olind i. M azkur ja r a y o n d a u yoki bu d a v la tn in g ja h o n iq tiso d iy va s iy o s iy ham jam iyatidagi o ’mi va aham iyatiga katta e ’tibor berildi.

S h u n d a y qilib, a n a sh u m etod olog ik tam oyillarga ta y a n g a n holda jahon da m avjud b o ’lgan barcha 2 2 9 m am lakat yetti turga blinadi.

B archa iqtisod iy koYsatkichlar b o ’yicha birinchi tur “yettilik davlatlari” tengi y q h isob lan ad i.

Ikkinchi tur m am lakatlari ularga x o s iqtisodiy k rsatkichlarga b inoan “yettilik davlatlari"ga juda yaqin turadi. U shb u m am lakatlar son i 1997-yilda G onkong va 2 0 0 0 -y ild a M akaoni Xitoy Xalq R esp u b lik a s i tarkibiga q sh ilish i h iso b ig a 2 ta g a q isqardi.

U chinch i tur davlatlari iqtisod iy rivojlanish su r’atlariga b inoan I va II tur m am lakatlaridan u stu n turadi h a m d a bular qatorini tldirib turuvchi a s o s iy m an b a h iso b la n a d i. B un day davlatlar qatoriga rivojlangan za m o n a v iy q ayta ish lo v ch i s a n o a tg a , q ish lo q x jaligi h a m d a x izm at k rsatish s o h a s ig a e g a b o lg a n Isroil, K oreya R esp u b lik asi, Yangi Z elan d iya va a y n iq sa Ispan iya va P ortugaliyani q o ’sh ish m um kin.

T rtinchi tur m a m lak atlari ich id a u ch in ch i va u n d a n ham yuqori tur m a m lak atlariga o ’tish u chu n A rgen tina , U rugvay, C h ex iya davlatlari barcha im koniyatlarga egadir.

B e s h in c h i tur m a m la k a tla r i q a to r ig a iq t iso d iy r iv o jla n ish in in g k atta im k o n iy a tla r i U k ra in a , X o rv a tiy a , S lo v a k iy a , V e n g r iy a , P o ls h a , T urkiya, M alayziya , JA R , B raziliya, Chili d av latlarida mavjuddir. 0 ’z b e k is to n v a b o sh q a sh u turga k irgan so b iq Ittifoq resp u b lik a la r in in g im koniyatlari h am yuqori b a h o la n m o q d a .

O ltinchi tur m am lakatlarin ing iq tisod iy taraqqiyoti k p jihatdan ularda m avjud s iy o siy vaziyatni barqarorlashtirish ham da rivojlantirishning dem okratik y lini ta n la b o lish ig a b o g ’liqdir. S h u n d a y m uam m olar d a s ta v v a l Tojikiston, T urkm aniston, A lban iya, K am bodja, L a o s, N ikaragua, A rm eniya, O zarbajon , G ruziya, U g a n d a , B a n g la d esh , P okiston davlatlariga xosdir.

Y ettin ch i tur m am lak atlari so n i u n ch a lik katta b o ’lm a sa h a m , a y n a n sh u la rg a x o s ijtim oiy-iqtisodiy m uam m olar jahon dagi barqarorlik va tenglikka xavf so lish i m um kin. Binobarin, N igeriya, KDR, Niger, C had, R uanda, Burundi,


S u d an , Efiopiya va Epitriya m am lakatlarida yu z bergan va davom e ta y o tg a n millatlararo mojarolar, urushlar, Afrikada va butun dunyoda siy o siy beqarorlikni keltirib ch iqarayotgan e n g muhim sabablardir.

Jah on iqtisodiy va siyosiy m unosabatlarida ustun aham iyatga e g a b lgan “yettilik” m am lakatlari yuqorida qayd etib tilgan dunyo m iqyosida YaMMning deyarli 3 /2 q ism in i yetkazib beradi. “Yettilik” m am lakatlarining barch asi yuqori darajada rivojlangan sa n o a t va q ish loq xjaligi ish lab chiqarishiga h am d a xizm at ko’rsa tish s o h a s ig a egadirlar.

4-jadval“Y ettilik” m am la k a tla r id a va O z b e k is t o n R e sp u b lik a s i

b a n d a h o lin in g ta rm o q la r b y ic h a tarkibi (fo izd a )

Davlatlar Jami Shu jumladan

Bandaholi

Sanoat va quri- lishda

Qishloqxjaligi

Transportva

aloqada

Savdo-texnik

ta’minotiBoshqa

tarmoqda

AQSH 100 24 3 6 21 46Yaponiya 100 34 6 6 22 32

Germaniya 100 38 3 6 17 36Fransiya 100 29 5 7 17 42

B.Britaniya 100 27 2 6 20 45Italiya 100 32 8 5 22 33

Kanada 100 23 4 6 24 430 ’zbekiston 100 20.8 28 6.5 9.3 35.4

Jadval m alum otlaridan krinib turganidek, barcha “yettilik” m am lakatlarida sa n o a t yuqori darajada rivojlangan, sh u bilan birga band aholi sa lm o g ’i q ish loq x ja lig id a p a s t k o 'r sa tk ic h la r g a e g a . U s h b u ta r m o q n i yu q o ri d a r a ja d a m e x a n iz a ts iy a la sh g a n lig i , jarayonlarn i z a m o n a v iy k om p yuterlar v o s ita s id a boshqarilishi bilan b o g ’langan . Mazkur davlatlarning kpchiligi (AQ SH , K anada, F ra n siy a , Italiya) q ish lo q x jaligi m a h su lo tla r i v a xom a s h y o s ig a b lg a n ehtiyo jlar in i z la r in in g ichki ish la b c h iq a r ish im kon iyatlari h is o b ig a t o ’la ta ’m inlaydi. G erm aniya , Y aponiya va Buyuk Britaniya m am lakatlari ham jam i is te ’m ol q iladigan q ish loq xjaligi m ahsuloti va xom a sh y o sin in g 2 0 -3 0 foizini im port qiladi x o lo s . E ng m uhim i, import bilan b o g ’la n g a n xarajatlar b o s h q a q ish lo q x jalig i m a h u su lo tla r i ek sp o rti h is o b ig a n a fa q a t q o p la n a d i, balk i d arom ad ham keltiradi.

“Yettilik” m am lakatlari iqtisodiyotini naqadar yuqori darajada rivojlanganligini ular tom o n id a n ish la b ch iqarilayotgan sa n o a t m a h su lo tin in g b a ’zi bir a s o s iy turlari h isob id a ham krishim iz mum kin.


14-jadval“Y ettilik” davla tlari v a 0 ’z b e k is to n d a s a n o a t m a h s u lo t i b a ’z i bir turlarini

ish la b c h iq a r ish b o ’y ic h a d u n y o d a e g a lla g a n o ’rinlari

El/en i/ch mlrd

Neft qazib olish

Tab.gaz qazib olish

Ko’mir qazib olish

PoMateritish

Avtomobili/ch

sem ent i/ch

(0 2 (0Davlatlar

I N c Nn3 N

Mln

t N c Ncoтз N c N

s

£ 2 £■S2

£ 2 2 jo c2

O 2 2

AQSH 3800 31,7 350 10,6 58 2,4 900 18,0 90 13,8 8 22,9 75 6,8Yaponiya 910 7,6 1 0,0 3 0,1 7,5 0,2 100 15,4 9 25,7 90 8,2

Germaniya 550 4,6 3 0,1 2 0,1 300 6,0 40 6,2 4 11,4 40 3,6Fransiya 513 4,3 3 0,1 4 0,2 10 0,2 20 3,1 3,5 10,0 22 2,0

BBritaniya 345 2,9 98 3,0 75 3,1 70 1.4 17 2,6 1,5 4,3 9 0,8italiya 240 2,0 5 0,2 25 1,0 1 0,0 30 4,6 1,4 4,0 40 3,6

Kanada 577 4,8 85 2,6 16 0,7 75 1,5 16 2,5 1,5 4,3 10 0,9zbekiston 48 0,4 8 0,2 50 2,1 3 0,1 1 0,2 0,2 0,6 6 0,5

12000100 3300 100 2400 100 5000 100 650 100 35 100 1100 100

IVBOB.QISHLOQ XO’JALIGI: GEOGRAFIK RIVOJLANISHNING BOSQICHLARI VA

0 ’ZIGA XO S XUSUSIYATLARI

Zamonaviy FTI ning rivojlanish bosqichlari

Q ishloq xjaligi - bu aholi qadim dan va hozirgi FTI rivojlanib kelayotgan ishlab chiqarish sohasid ir . Bu so h a nafaqat a so s iy oz iq -ovqat yetkazib beruvchi m anba, h isob lanad i balki, ko’pchilik aholining o ’z ig a x o s turm ush tarzidir. XX-XXI asr b sa g ’a sid a agrar sek torda ish layotgan aholi son i 1 ,3 m lrd.ga yetdi, qish loq x o ’jaligi joylarida y a sh a y o tg a n odam lar um um iy son i e s a 2 ,6 mlrdni tashkil qildi (1 997y . aholining 4 4 foiz ). Mazkur so h a n in g a so s iy xususiyatlari: keng va uzun dalalar, so v u q m o ’tadil va issiq agrolandshaftni o ’z ich iga oladi. U shbu so h a d a y erg a a s o s iy e ’tibor qaratilgan, chunki yer a so s iy foyda olish m anbaidir. Bu m ehnatn i geografik b o ’lin ishiga olib keladi va q ish loq xjaligi bilan s h u g ’u lla n ish darajalarin i a n iq la b b erad i. Q ish lo q x ja lig in in g kelib chiqishi terim chilikdan ovchilikka tilgandan s o ’ng b osh lanad i, y a ’ni 1 ming yil a w a l. Tabiat bilan tan ish ish uchun yaxsh i imkon tu g’ildi, 0’sim lik lam ing har xil turlari paydo b o ld i va hayvonlar q lga rgatildi. A gar hozirgi kundagi va 10 m ing yil a w a l b lgan q ish loq xjaligini taqq oslayd igan b lsak”, ham judaham katta zgarishlar го’у bergan va ular geografik xaritani ham da simlik va hayvonot olam ini dunyo b o ’y icha taqsim lanish in i zgartirdi. Hozirgi kunda e n g birinchi


bo lib O siyo va Afrikada q lga rgatilgan qushlar barcha q ifa lard a parvarish qilinm oqda. Lekin, m ahailiy ekin-terin bilan sh u g ’ullanad igan lkalar ham bor, bular: Avstraliya, Shim oliyAm erika va Yevropadir. Janubi-G ’arbiy va janubi-Sharqiy O siyod a e s a ekinlar q ish loq xjaligining 7 0 -8 0 foizni tashkil qiladi.

S h u n d a y qilib, q ish loq x o ’jaligi yerlarining ega llan ish i va m intaqaviy temir yllarining qurilishi bilan b o g ’liqdir. X lX -asm ing oxiriga kelib e s a , sh im oliy ham d a Janubiy Am erika, Avstraliya va Yangi Z elan d iyada chorvachilikning rivojlanishi v a gon va refjirator kem alarning qurilishidadir. X X -asrda ko’p sa n o a t Yevropa, Am erika va A vstraliya davlatining avtom obillashuvi q ish loq x o ’jaligi ferm alarining ix tiso s la sh u v ig a olib keldi. H ozirgi kunda tez y o m o n b o ’lad igan m ahsulotlar, gullar v a d e n g iz m ahsulotlarin i Sh im oliy A m erika va g ’arbiy Y ev ro p a g a te z y e t k a z is h u c h u n a v ia tr a n sp o r td a n fo y d a la n ila d i . F a n -te x n ik a n i q ish lo q x o ’jaligidagi inqilob uni m odernizatsiyalash tirish va san oatlash tirish a g r o sa n o a t kom pleksi bilan b o g ’lqdir. ASK 3 bir-biriga qattiq b o g ’liq b o ’lgan b lim lardan iboratdir: 1) q ish loq xjaligi uchun m ash in a , 2 ) q ish loq xjaligi m ahsulotlarini ishlab chiqarish, 3) is te ’m olga tayyor b lgan qayta ish la sh transportidan iboratdir.

Postindustrial davltlardagi ASK ko’rsatkichlari 1:2:7 g a teng . Rivojlanishning har xil bosqichlarida b lgan davlatiarda e s a bu krsatkich 2 g a teng. R ivojlangan davlatlarda hali a sk um u m an y lga q yilm agan . Lekin, jahon bozori borligi rivojlanm agan davlatlarga taalluqlidir, shuning uchun davlatlar z nazoratini y lga q y g a n . A s o s iy in teg ra ts iy a parrandachilikda, su t x jaligida, sh a k a r ish la b c h iq a r is h d a n on m a h su lo tla r i, s a b z a v o t la r , m e v a la r , k o fe , k a k a o , c h o y m ahsulotlariga ix tisoslash gan . Q ishloq xjaligi iqtisodning kapital s ig ’imi katta, shu bilan birga m aterial, energetik va fan s ig ’imi katta tarm oqga aylanib borm oqda.

Rivojlanish darajasi va ynalishining geografik tafovutlari

Hozirgi jahon a g ro g eo g ra fiy a si q ish loq xjaligi turlaridan iboratdir, qaysik i ijtimoiy fan-texnika va tabiiy omillar ta ’siri tufayli kelib chiqadi. Bu turlarda o ’z ig a x o s ijtimoiy va ish lab chiqarish belgilari bordir. XX asrn ing ikkinchi yarm ida qish loq xjaligi g eo g ra fiy a sid a katta o ’zgarish lar ro’y berdi v a ular nafaqat butun jahon , balki m intaqaviy m a ’n o g a ham egad ir va bu o ’zg a rish ijtimoiy ish lab chiqarish form alariga ham tegishlidir. Q ishloq xjaligi ijtim oiy-iqtisodiy tuzu lish iga ko’ra o'z xususiyatlariga egadir. Q ishloq xo ’jaligining a s o s iy guruhlari quyidagilardir:

1) a n ’anaviy dehq onch ilik va yarim tayyor m ahsulotch ilik2) a naviy yarim m ahsulotch ilk3) bozor-tovar m un osab atlari4) davlat-koop erativ m unosab atlariB ozor iqtisod iyotiga butunlay tgan rivojlangan davlatlar q ish loq x o ’jaiigida

m olning kapitalistik shakllari ustun b lm oqda, rivojlanayotgan davlatlarda e s a x o ’jaliklam ing ushb u turlari a n ’anaviy tuzulish ini sa q la b q o lg a n hold a q ish loq x jaligiga kirib borm oqda. B ozor iqtisod iyotiga o ’tish individual x o ’jalik lam ing rolini osh irish bu islohotlar Xitoy (1 9 8 7 y.), Sharq iy Y evropa davlatlari, so b iq


S o v e t respublikalari (9 0 yillardan b o sh la b ) y a ’ni tish iq tisod iyotida b lgan davlatlarning a so s iy m aqsadidir. U shbu davlatlarda yarim asr d avom ida (sob iq S o v e t Ittifoqida 2 0 yillardan. b o sh la b ) q ish loq xjaligi davlat kollektiv xjalik turi b oshq argan b lsa ham , hozir u yerda kp tuzumlilik hukm surm oq da. Birinchi hududiy ish lab chiqarish birligi - bu qish loq xjaligi korxonalaridir. Uning ijtimoiy rni m a h su lo tn in g b a h o si kapitaln ing m iqdori, lekin k p hollarda p o d a n in g katta- k ichikligiga qarab b a h o beriladi. 2 0 yillarning. a s o s iy y o ’nalish i tovar m u n o sa b a tla r in i k e n g a y tir m o q v a ish la b c h iq a r ish n i katta k o r x o n a la r d a jam lashd ir .

X o’jaliklam i statistika b yicha 3 guruhga b lish mumkin: kichik, o ’rta va katta. 0 ’rtacha xjalik tu sh u n ch a si d avlatga qarab beriladi, chunki u m ahalliy ijtimoiy-iqtisodiy ziga xoslik, tabiiy sharoit, tarixiy h am d a aholi z ich lig iga qarab belgilanadi. S h u n d a y qilib, A vstraliyada ferm aning o ’rtacha m aydoni 2 ,8 m ing. ga , AQ SH va K andada 2 0 0 0 ga , Yevropa e s a faqat 17 ga, Y aponiya 2 g a d a n kamroq m aydonni ega llayd i. Katta va kichik ferm alar oila xjaligi turiga m a n su b b lib , k o rx o n a la rn in g a s o s iy q ism in i ta sh k il q ilad i, sh u bilan b irga to v a r m ahsulotlarini kichik qism ini ham . Ular orasidan iste'm olchilar va yarim tovar ferm alar, yani ekin m aydoni kichik b lgan ferm alar kpchilikni tashkil qiladi. H indistonda x o ’jaliklar 5 g a d a n kam roq b o ’lib, y a ’ni ferm alar 91 foizini tashkil qilib, b a rch a yerlarn ing 5 1 fo iz ni eg a lla y d i. Lekin, katta ferm alar y o lla n m a m eh n a tg a a so s la n g a n blib yangi texno log iyam i ham d a yerlarni katta qism ini eg a ila g a n holda qish loq hjaligi m ahsulotlarining katta qism ini yetkazib beradi.

S h u n d a y q ilib A Q S H d a k a tta fe r m a la r (h a m m a s i 1 /1 0 ) to v a r m ahsulotlarining s berdi. Ishlab chiqarishning ix tisoslash uvi va in tensiv lash uvi kp hollarda x o ’jalikning hajm iga, qanchalik kapital bilan ta ’m inlanganlig i va sa n o a tla sh g a n lig ig a bog liqd ir . In ten siv la sh u v darajasi m ah su lo tn in g b a h o s i yoki uning jism oniy birlikdagi lchovi yani m aydon birligini h iso b g a o lg a n holda lchandi-bu x o ’jalikning ich lab chiqarishi, m eh n at sarflash i h a m d a kap ita lga b o g ’liqdir. Kapital bilan in ten siv ta ’m inlanish ko’proq Y evropa davlatlariga, ham d a Isroil va A Q S H ga xosdir.

Q ish loq xjaligi m ehnat kuchi ish latish intensiv b lgan hududlarni tarixdan aholi zich jo y la sh g a n dehqonchilik hududlari: Yaponiya, Xitoy yani guruch ek ish bilan sh u g ’ullanad igan davlatlar Janubi-Sharqiy O siyo, Afrikaning katta daryolari vodiylarida (Misr), Janubi-G ’arbiy O siyod a (Iroq, Suriya) kiradi. Bu hududlarda hozirgi k u n g a ch a yarim tovar xjaligi sa q la n ib q o lgan . Mazkur hududlarning a so s iy m a q sa d i kichik bir b lakcha yerdan ham katta hosil olishdir, bu yerda sarf -xarajatga katta tibor qaratilm aydi, sh un in g uchun ham ish lab chiqarish p a st k rsatkichlarga e g a . A rgentina yoki A vstraliyaning o ’tloqlarida xjaliklar kproq m eh n at kuchini tejaydi va uning ish lab chiqarishi katta koY satkichlarga egadir, sh u n in g uchun yern ing ham ek ste n s iv unumdorligi minimaldir. Iqtisodiy sam aradorlik sarf - xarajat va m ahsulotning rtasidagi farq bilan belgilanad i va intensivlikning d ara ja sig a b o g liq e m a s .

Katta tovar h o ’jaliklarga baland sam aradorlik ko’proq nafaqat intensiv, balki e k s t e n s iv r e g io n la r ig a x osd ir , bu katta m a y d o n la rn i tab iiy sh a ro iti y ern i


unum doiiigi hududning transport geografik joylashuvi bilan uzviy bogliqdir. A so siy omil b lib aholi zichligi xizm at q ilm oqda, qaysik i yer rezervlariga va ish kuchining b a h o s ig a , m ahalliy q ish loq x jaligi m a h su lo tig a b lgan ta la b g a z ta ’sirini tkazadi. M asalan , E .B osrup ta ’kid lashicha, aholi son i o sh ish i bilan birgalikda tropik iqlim dagi yerlarni qish loq x jaligining m aterial-texnik k rsatkichi darajasi b lib e n e r g e t ik ta ’m in langan lik x izm a t qiladi. R iv ojlan gan d a v la tlar yuqori s a n o a t la s h g a n v a m o d e r n iz a t s iy a ia s h g a n q is h lo q x j a l ig ig a e g a , r iv o jla n a y o tg a n d a v la tia rn in g a g ro m u h iti e s a ish la b c h iq a r ish n in g s o d d a an a n a v iy va m anufaktura b o sq ich la r id a jo y la sh g a n . U shb u d avlatlard a ql m eh n ati va tirik tortish kuch idan fo y d a la n ish k o ’pchilikni tash kil qiladi. A gar rivojlangan davlatlarda yerlarning 8 2 foizi traktorlar tom onidan h a y d a lsa , tirik tortish kuchi bilan e s a - 11;q lda - 7 foizni tash k il qiladi, r ivojlan ayotgan davlatlarda e s a - n isbat b o sh q a ch a : q o ’lda ish lov berilish - 2 6 foiz; mol bilan- 52; traktorlar bilan e s a 2 2 fo iz ni ta sh k il q ilad i. A grox jalik k o m p lek sla r i rivojlangan davlatlarda e s a en erg iya is te ’m ol qilish 17 foizni tashkil qiladi, qaysiki milliy x o ’jalikda ishlatiladi; ular ichida q ish loq xo’jaligi - 4 . 9 foiz ni (G ’arbiy Y evrop a- 6.8; Sh im oliy A m erikada - 4 foiz) tashkil qiladi.

R ivojlanayotgan davlatlarda e s a en erg iy a is te ’mol qilishning 3 0 - 6 0 foizni tashkil qiladi. A gar rivojlangan davlatlarning birini agroxjalik kom p lek sid a neft e k v iv a le n t in i o la d ig a n b ls a k , u n g a 5 ,5 t .n .e / bir y ilig a t g ’ri k e la d i, rivojlanayotgan davlatda e s a bu k rsatkich bir y ild a -1 0 0 k gga te n g . Energiyani is te ’m ol qilish sur’atlari sg a n b o ’lsa ham , en erg iy a bilan ta ’m inlanganlikning m a k s im a l d a r a ja s ig a S h im o liy A m erik a e r i s h g a n - 2 6 t .n .e . , e n g m in im al ko’rsatkich e s a Afrikada 1 0 0 0 m artaga kichikroq, y a ’ni 2 6 kgni tashkil qiladi. Sh im o liy A m erika en erg iy a n i is t e ’m ol q ilish va uni hajm i b y ich a d u n y o d a bir in ch i rinn i e g a lla y d i, 7 0 -y illa r d a e n e r g iy a n i ish la t ish k r sa tk ic h la r i qisqartirilgan b lsa ham energiyani q ish loq x jaligida ish latish va un ga xizm at qiluvchi so h a la r ham , sib b o rm o q d a .1 9 5 0 -1 9 9 0 yy. orasida energ iyan i dunyo q ish lo q x jalig ida ish latish 8 m artaga sg a n , yani 2 9 0 mln. t .n .e . ch iq q an . R o ss iy a q ish loq x jaligida 1 ishchin i en erg iy a bilan ta’m inlanganligi A Q SH ga q a ra g a n d a 3 m artaga p astroq . Katta g eografik tafovvut q ish loq x jaligin ing m e x a n iza ts iy a s ig a o ’z ta ’sirini o ’tkazm ay q o ’ym aydi. 1 9 7 0 -1 9 9 8 yy. ichida traktor parki du n yo b yicha 2 m artaga sg a n , 2 6 mln. birlikni tashkil qilgan.

Birinchi o ’rinni A Q SH (4 ,8 mln. d on a), ikkinchi o ’rinni Y aponiya (2 ,2m ln .), uchinchi o'rinni Italiya (1 ,5 m ln.), keyingi oYinlarda G FR, Fransiya, P o lsh a va R o s s iy a ( 1 ,1 - 1 ,3 m ln .) e g a l la b k e lm o q d a . X ito y o ’z tra k to r p a rk la r in i kengaytirgan iga qaram ay (6 9 1 ), yetakchi davlatlardan orqada q olm aqd a. Kp rivojlanayotgan davlatlarda traktorlar so n i va q ish loq xjaligi texn ik a lasi p a st ko’rsatkichlarga e g a . Texnika bilan ta ’m inlanganlikni 1 mln. g a ek inzorga togYi kelishidir. T exnikaning e n g k p so n i hozirgi kunda Y a p on iyaga t g ’ri keladi (5 5 0 traktor 1 m ing ga ek inzorga t g ’ri keladi yoki 2 g a yerga 1 ta m ash in a), a rb iy Y evropa davlatlari o ra sid a S h v ey tsa r iy a g a (2 7 3 yoki 6 ) to ’g ’ri keladi. M eh a n iza ts iy a la n ish darajasi Sh im oliy A m erika va a rb iy Y evropa, M DHda p a sa y m o q d a . Traktorlarning so n i 1 m ing g a ek in zo rg a t g ’ri kelish b yicha


R o ssiy a d a A Q SH ga q a ra g a n d a 3 m arotaba kam ( 9 va 27), Xitoy (6).Rivojlangan davlatlarning k pchiligida kichik ferm alar hattoki texnika bilan

h ad d an tashqari ta ’m inlanganlikni o sh ib ketgani uchun uni q ish loq x o ’jaligida ish latish sam aradorligi a n ch a p a sa y g a n , bundan kelib ch iqqan holda AQ SH va G ’arbiy Y evrop ada m a sh in a parklari so n i qisqartirilm oqda. Ijtim oiy-iqtisodiy sharoit zgarishi tufayli, so b iq S o v e t Ittifoqida b o ’lganidek, traktor parklari son i qisqarishi mumkin. R ivojlanayotgan davlatlarda kapital va ishchi kuchi ko'pligi tufayli q ishloq xo ’jaligi m ex an iza tsiyasin i t xtatm oqda; sh u n g a qaram ay qish loq x o ’ja lig i p a r k la r in in g u m u m iy m u tla q h ajm i o ’s m o q d a . T e x n ik a b ila n t a ’m inlanganlik baribir katta farqga e g a ; a gar G ’arbiy Y evrop ada 1 m ing ga ek in zorga 75 ta traktor to ’g ’ri k e lsa , Afrikada - 3 ta, Lotin A m erikasida - 5 ta. “U chinchi d u n yon in g” m e x a n iza ts iy a la sh g a n q ish loq x jaligini a loh id a areali bor, shun i ta ’kidlash kerakki, ko ’p hollarda bu katta xjalik plantatsiyalari b o ’lib, katta kom paniyalarga teg ish li yoki don x jaligiga boy rayonlarda jo y la sh g a n q ish loq x o ’jaligining bu nd ay turlarini: Argentina, Urugvay va 0 ’rta O siy o d a krish m um kin .

S a n o a t tovarlari bah osin i ko’tarish te n d e n s iy a s i q ish loq xjaligi texn ik asiga k o ’p sarflanishi va uning e k sp lu a ta tsiy a qilinishidir. Bu ferm alarni texn ikadan k o llek tiv r a v ish d a f o y d a la n is h g a d stlik m u n o sa b a t la r i b g la n i s h ig a , kooperativ lam i m ash in alarn i a r en d a g a o lish g a undaydi. M ashinalarning e n g y a n g i m arkalari, m a sa la n : traktorlar, EVM, q u la y k a b i(ia , m a x s u s yukni kam aytiradigan g ildiraklar bilan jihozlan gan . O sib q o ’yilad igan ish qurollarining roli a n ch a kattadir, chunki ular traktor shinalarining har xil turlaridan energetik a sb o b sifatida yil d avom ida q o ’llanilish iga olib keladi. Lotin A m erikasida qish loq xo jaligi ishch ilarin ing yan g i k a teg o r iy a s i payd o b ldi, ular o ’z qurollaridan foydalan ilgan holda to ’lov uchun katta уег egalarin ing yerlarini hayd ab , ekib va hosilni y ig ’ib b er ish ga tayyor.

K im y o v iy la n ish hozirgi kunda ham yerning hosildorligini sa q la b qolish kasalliklar, y o w o y i o ’t va hashoratlar bilan kurashishning a so s iy v o sita si sifatida sa q la n ib k e lm o q d a . Ikkinchi J a h o n urushidan s n g kim yoviy m odd alard an fo y d a la n ish d u n y o d a 10 m a ro ta b a g a osh ib , 1 6 0 m ln.t m odd ani tashkil qildi. M ineral o ’g ’itlardan fo y d a la n ish rtacha h iso b d a 1 9 8 0 -1 9 9 7 yy. ich id a 1 g a yerg a 8 0 dan 10 k g g a sib ketdi. 0 ’g ’it m ineral va organik tuklarning ularga ketgan pul sarflari, yer turi, dehqonchilkning tuzulishi, m adaniyat tarkibi bilan belgilandi. D avlatlaro’rtasida g ’itlardan foydalan ishda katta ta fo w u t bor. Intensiv d eh q o n ch ilk rayonlarida o ’g ’itdan fo y d a la n ish d a ra ja si balanddir: 1 -o ’rinda Y aponoiya (1 ga ek in zorga 4 5 0 kg) va G ’arbiy Y evropa davlatlari (N iderlandiya - 6 1 4 , F R G - 3 8 4 , Buyuk B ritan iya-343). A Q S H d a o 'g ’itlardan foydalan ish o ’rtacha norm asi 1 5 0 kg g a te n g , bu R o ss iy a d a g i (12 ) o ’rtacha k rsatk ichga qarab b ah o berm aslik kerak, u lam ing hududida qish loq x o ’jaligining ek ste n s iv ham d a in tensiv joy la sh g a n , qaysiki o ’g ’itlardan foydalan ishning katta farqqa egadir.

S h u n d ay qilib A Q SH d a Buyuk tekislik dalalarida b u g ’d oy g a o zg in a g ’itlar so lin s a ichki tek islik h a m d a Atlantik pastlik larida o ’stirilad igan m akkajo'xori ko’proq 0’g ’it talab qiladi. M ineral va organik g ’itlardan foydalan ishning sish i


hosildorlikning k tarilishiga olib keldi. R ivojlangan davlatlarda hosildorlikning o sh is h ig a s a b a b 7 0 fo iz m ineral o ’g ’itlardan foyd a lan ish d ir . Lekin m ineral 0’g ’itlarni q ish loq h o ’jaligida foydalan ish norm alari rivojlangan va rivojlanayotgan m am lakatlar rtasida katta farq bordir. Agar G ’arbiy Y evropada 1 g a h ayd a lgan y erg a 2 1 4 kg to ’g ’ri k e lsa , Janubiy O siy o d a bu ko’rsatkich 4 0 k g g a tengdir. R ivojlangan davlatlarda katta aham iyat m ineral g itlardan kelib ch iqqan sa lb iy ek o log ik oq ib a tla r ig a berilm oqda, ularni h a d d a n tash qari kp va b a la n s ig a m uvozanatin i buzib q llash , m asa lan , nitratlarni yer va sim liklarda t planish i- g a olib k e la d i, a z o t g ’itlardan n o to ’g ’ri r a v ish d a fo y d a la n ish n in g y o m o n oqibatlari ustki va yerosti suvlarini za h a rlan ish iga olib keladi (um um iy 0’gitlarni q llash hajm idan yarmini tashkil qiladi. sim lik m ahsulotlardagi nitratlarning miqdori o d a m va h ayvon organizm i nitratga aylaninb zaharlan ish iga , m oddalar a lm a sh u v in in g b u z u lis h ig a va k a sa llik la r g a q a r sh i k u r a sh u v c h a n lik n in g s u sa y ish ig a olib keladi.

M in eral o ’g ’itla rd a n o n g li r a v ish d a fo y d a la n is h t e n d e n s iy a s i p a y d o b lm oqda va q ish loq x o ’jaligining biologik tizim ga o ’tishi va uning a s o s i b o ’lib organik g ’itlar va o lm osh lab ek ish uslubi a s o s blib xizm at qiladi. Lekin, har doim ham fan texnika tarqqiyotining b o sh q a y nalishlari talablariga, a so s iy s i - bu x o ’ja likn ing fo y d a keltirish ta la b ig a ja v o b b era o lm ayd i. U sh b u h o d isa o ’sim liklam i kim yoviy vosita lar bilan him oya qilish - pestitsid lar yovvoyi o ’t va hash a ro tla rg a q arsh i k u rash ish d a m uhim rol ynayd i. U larning roli kattadir, agar qish loq xjaligi m ahsulotlarini yovvoyi o ’t va hashoratlardan bilan k radigan zararini h iso b g a o lsa k , 1/3 ni tashkil qiladi.

D unyo bozorida pestitsidlarni so tish b a h o si hozirgi kunda 2 0 mlrd. dollarni tashkil etib, oxirgi 10 yillikda 1 0 m arotab aga o sh ib ketdi. Pestitsid larni q llash hajm i sib b o rm o q d a , e n g k o ’p ta rq a lg a n turi bu gerb itsid lardir. E n g k o ’p pestitsid lardan fo y d a la n a d ig a n davlatlar bu: A Q SH (3 7 3 ), Xitoy (1 5 3 ), Fransiya va Italiya (98 ), Lotin A m erikasida Shim oliy A m erikaga qaraganda, 4 m arta kam roq pestitsid lar q o ’laniladi, Afrikada e s a 5 m arta kam roq. 1 9 8 7 y. A Q SH d a, sh u n a r sa m a ’lum b o ’ldiki, 2 8 ta p estits id o v q a td a kichik m iqdorda q o lsa ham k a n s e r o g e n t a ’s ir tk a z a r e k a n , s h u n d a n s o ’n g 0’s im lik la rn i k im y o v iy u n su r la rd a n a s r a s h k o m p a n iy a s i b o s h la b y u b o r ild i. A m erik a fe rm e r la r i tom onidan dalalarda ishlatiladigan pestitsid lar miqdori bilinar rav ishda kam ydi.

Ekologik to z a m ah su lo t yetishtirad igan ferm alar katta aham iyat k a sb e ta boshlad i. Oldin DDT turdagi toksik preparatlar taq iq lan gan edi. S h u n g a qaram ay kim yovilanish hozirgi kunda ham qish loq xjaligi m ahsulotlarini ko’paytirish va uni s a q la s h d a b iz n in g o ld im iz g a m e x a n iz a t s iy a la s h u v va k im y o v ila sh u v 0’rtasidagi tanlovni q o ’ym oqd a. M asalan: yern ing eroziyasin i kam aytirish uchun tuproqni z ic h la sh , yern i m inim al va nol r a v ish d a h a y d a sh , lekin sh u o r a d a hosildorlokni sa q la b q o lish uchu n kim yoviy ish lov, o ’g ’itlash va p e stits id la sh ta lab qilinadi. R iv o jla n a y o tg a n davlatlarda k p in ch a rivojlangan d avlatlard a taqiq langan toksik preparatlar qllaniladi. Su g rilad igan yerlar hozirgi kunda 2 6 8 mln. gani tash k il etad i va d u nyo q ish loq x jaligi m ahsulotlaridan 1 /3 ni beradi. Q ishloq xo jaligi irrigatsiya tufayli ch u ch u k su vn in g a so s iy is te ’m olch isi


b lm oqda, 7 0 fo iz su v u n ga ketadi, ayrim ikkilanishlarga qaram ay, s u g ’oriladigan m aydon du nyod a sm o q d a (ohirgi 2 5 y. ichida 4 5 fo izga). Irrigatsion tizim larning har xil davlat va rayonlardagi ahvoli sam aradorligi bilan farqlanadi, ula kproq q u ru q y o k i m a v s u m iy r a v is h d a y o g ’a d ig a n y o m g ’ir va i s s i q iq lim g a m oslash gand ir . Sug rilad igan yerlarning katta qism i O siyoning rivojlanayotgan davlatlarida jo y la sh g a n , u yerda hozirgi k u n g a ch a qadim iy su g'or ish tizimlari saq lan ib q o lgan . S u g ’oriladigan yerlam ing e n g katta m assiv i H indiston (57) va Xitoyda (5 2 mln. g a ) jo y la sh g a n . Bir davlatlarda sug rilad igan yerlar q ish loq xjaligining katta hududinitashkil qiladi (Yaponiya, Niderlandiya va Misr). Intensiv irrigatsion qurilishlam ing davri 5 0 -7 0 уу.да t g’ti keladi, sh a n d a s u g ’oriladigan m a h su lo tla r m a y d o n i 2 m a ro ta b a g a o s h g a n ed i. Lekin, g idroqurilish katta m a b la g ’ ta lab qiladi va ko pincha davlat yordam ida a m alga oshiriladi.

Katta irrigatsion inshootlarning qurilishini qadim gi Misr va M esop otam iyad a b o sh la n g a n b o ’lib, XX a sr rtalariga qadar q o ’llanilgan, o ’sh a paytda 9 0 dan ortiq katta t g ’onlar nafaqat rivojlangan, balki rivojlanayotgan davlatlarda ham , shu qatorda so b iq Ittifoq, AQ SH , Hindiston, Braziliya, M isrva M eksikada qurilgan. Sug rilad igan yerlarda e n g qim m at q ish loq xjaligi m ahsulotlari yetishtiriladi (paxta, sitrus va b.), nafaqattexn ik , balki oziq -ovqat m ahsulotlari ham . Qurilishning b a la n d b a h o s i g id r o te x n ik in s h o o t la r id a q o ’l la s h , s u v r e s u r s la r in in g cheklangan lig i, sa lb iy ekologik oqibatlar m ahalliy q o ’llan ishga e g a b lgan yangi texnologiyalarning aham iyatini ku ch ay ish iga olib keladi, y a ’ni y o m g ’ir tom chilab yoki yerosti s u g ’oro lish iga . Shu bilan birga, su g rish nam h av o g a e g a b o ’lgan d a v la t la r g a h a m ta r q a l is h ig a o lib k e ld i, c h u n k i is h la b c h iq a r is h n in g m ustahkam ligini osh iradi. S h un day qilib Sharqiy A m erikada sug rilad igan yerlar m aydoni sish ig a olib keldi. M eliorativ tizim lar y a ’ni vaz ifaga - su g rish va quritishga e g a b lgan tizimni q o ’llanilish iga olib kelm oqda.

Drenaj q ilingan yerlam ing a so s iy qism i hozirgi kunda rivojlangan davlatlarda -N iderlandiya, G erm aniya, AQ SH va Y aponiyada joy lashgan . Q ishloq x o ’jaligining rivojlanishi om illaridan biri fan yutuqlari qollanilishidir. Yevropa, AQ SH va R o ss iy a kabi davlalar q ish loq xjaligi fani b yicha katta tajriba, fan laboratoriyalariga, institut va o ’quv m ask an lariga egadir. Ko’p hollarda a s s o s iy rolni davlat va uning o lib b o r a y o tg a n s u b s id iy a s iy o s a t i h a m d a u n in g x u s u s iy m a b la g ’ b ilan ta ’m in lan ish i, Ikkinchi ja h on urush idan s o ’ng q ish lo q x jaligi va o z iq -o v q a t b o ’yicha tashkil q ilingan xalqaro tashkilot FAOBMT katta aham iyatga egadir.

Hozirgi kunda 18 xalqaro ilm iy-tekshirish q ish loq xjaligi institutlari m avjud b o ’lib, u lam ing a s o s iy vazifasi ek in lam ing, y a ’ni boshqalaridan yuqori hosildorlik v a b o s h q a x u s u s iy a t la r g a e g a b o ’lg a n n a v la rn i y e tish tir ish d ir . A Q S H d a m akkajxorining gibrid navlari kirib kelishi hosildorlik va unum dorlikning m islsiz sa k rash iga , 4 0 -y y .d a 0 ’rta G ’arbda yem bazas» tashkil top ish iga olib keldi. 1 9 4 4 - yildan b o sh la b M eksikkada Norm an Borlaug boshch ilig ida bir guruh olim lar o 'z ishini b o sh la d i, u lar 5 yil ich ida b u g ’d o y n in g yuqori h o sild o r navin i ish la b ch iq ish ga m uvaffaq bldi. 50-yy.da. ushbu navlar M eksikada tarqaldi, 60-yy.da, e s a O s iy o d a v la t la r id a . Bu H in d is to n g a 1 5 yil ich id a bug d o y h o s ilin i 2 m arotab aga k paytirilishining va zini butunlay ta ’m inlash iga olib keldi. Bilinar


zgarish lar u sh b u “y a sh ir inqilob guruch yetishtirishda ham o ’z ta ’sirini tkazdi. Filippindagi xalqaro guruch institutida ish lab ch iqarishgan yuqori hosildor guruch navlari etishtirila bosh land i. Tropik iqlim ga m o s b lgan ushbu navlar, yaxsh i nam lik, katta m iqdorda o ’g ’it, m ex a n isa tsiy a y a ’ni katta kapitalni talab qilar edi.

Bu ish la b chiqarishiing intensiv lanish in i bildirar va ijtimoiy o ’zgarishlarni olib kelar edi. Don xjaligining yaxsh ilan ish i faqat rivojlangan davlatlarning bir n ech ta ijtinm oiy-iqtisodiy tu zilm asiga h o s b lgan ho los. M asalan , H indistonda bu P en djob 80-y. b iotexnologik inqilobning bosq ich i bosh land i. M a’lum bldiki, b io texn o log iya lam i sim liklarga q llash kp vaqtni talab qilar ek an . Chunki, don m adan iyatida simlik tqim alari g en etik o ’zgarish ham d a “unum doriikning g e n in i” a n iq la s h katta m u a m m o n i keltirib c h iq a r g a n . B io te x n o lo g iy a r n i chorvach ilkda qllanilishi kproq sam arali blishi m a’lum bldi. Katta shohli m ollarga o ’s ish gorm onini berish , bir s o g ’im su t miqdorini 1 0 -2 5 fo izg a oshiradi. C h ch q a la rd a e s a uning o g ’irlikda 5 0 fo iz g a erish ild i. Yangi b io tex n o lo g ik preparatlarda laboratoriya va katta korxonalam ing transmilliy korxonalarida ichlab chiqiladi. S h u n d a y qilib, 3 0 0 kom paniyalrdan 5 0 dan ortig’i A m erikaga tegish li (“Setus", “G en etik”,"Dyupon va b.) bundan tashqari, ingliz, fransu z, sh v ey tsa r kom paniyalari mavjud.

U sh b u yangi usullardan q ish loq x jaligida fo y d a la ish g a faqat A Q SH g a o ’x sh a g a n davlatlarda katta ferm alarda imkon bordir Hali ham g e n injeneriyasi va biotexnologiyarni, sh u bilan birga odam larga , q an day oq ibatlarga olib kelishi fa n d a n o m a ’lum. Sh un in g uchun m a sa la n : Yel, A Q SH dan k ela d ig a n gorm on yordam ida boq ilgan hayvon g o sh ti m ahsulotlari importi ta ’q iq lan gan . S h u n g a qaram ay, kp a g ro x o ’jalik kom pleksi kom paniyalari b iotexnologiyan i perspektiv y o n a lish ig a katta aham iyat berm oqdalar, agroxjalik kom pleksi korxonalrining 3 5 foizi b iotexnologiyalar bilan b o g ’liqdir.

Q ish loq x jaligining fanni tek sh ir ish d ag i roli haq ida u n ga ajratilayotgan m o d d iy m a b la g ’g a q a ra b a y tish m um k in . D u n y o b o ’y ic h a u s h b u tu rd a g i tek sh ir ish larga um um fan sarfaltridan 3 foizi ketad i. O lim larning fikriga kra, fa n g a m am lakatlarning q ish loq xjaligi m ahsulotlari b a h o sid a n 2 fo izdan kam ishlatilm aslik kerak. 70 y. G ’arbiy Y evropada fa n g a 2 ,2 foizi Sh im oliy A m erikada b lsa 1 ,2 , Afrikada 1 ,4 , O siyo (Xitoyni h iso b g a o lg a n d a ) 1 ,9 , Janubi-Sharq iy O siy o d a - 0 5 foiz ketgan q ish loq x jaligi m ahsuloti b a h osin i h iso b g a o lg a n holda shun i aytish mumkin-ki, rivojlanayotgan davlatlarda fa n g a o z m iqdorda m a b la g ’ sarflanm oqda. Shim oliy Am erika, Yevropa, Avstraliya, Y aponiya va Isroil kabi davlatlarda e s a ushbu s o h a nafaqat davlat, balki sh a x siy mulk m anbalaridan h am k atta m iq d o rd a m a b la g ’ a jratilad i. S h u n d a y qilib , q ish lo q x ja lig id a yang ilik larn i m urakkab g e o g r a f iy a s i sh a k lla n d i. H ozirgi k u n d a ya n g ilik la r kiritishning har xil usullari tarqalgan. A n a’naviy yangiliklar ko ’p hollarda m igrantlar y o r d a m id a bir d a v la td a n b o s h q a s i g a y o k i bir r a y o n d a g i f e r m a la r d a n b o sh q a lar iga tarqalgan, hozirgi kunda ushb u bilimlar z ich iga fan va o ’q ish m ask an larin i om m a v iy a x b orot v a m a x s u s fa n -tex n ik a a x b o ro t vosita larin i, reklam a b ozor tizimlarini, ijtimoiy tashkilotlari va har xil k rgazm alam i o ’z ich iga o lad i. Y angiliklar k iritishga q z g ’a tu v ch i s a b a b b lib b o zo r ta lab i, q ish lo q


xjaligi m ahsulotlari va sa n o a t tovariarining bah o konyunkturasi xizm at qiiadi. Aholi so n in in g k o 'p a y ish i o z iq - o v q a tg a b o ’lg a n ta la b n i k u ch a y tirm o q d a . S h u n d a y qilib q ish lo q x ja lig in i d a v la t to m o n id a n tartib ga so lin ish i katta aham iyatga egadir.

XX asrning ikkinchi yarm ida oziq -ovqat va ekolg iya m uam m olarini y e sh ish g a qaratilgan xa lqaro dastu rlar m uhim rol ynayd i. 1 9 9 2 y. R io -d e -J a n e y ro d a q o ’y ilgan m u stah k am va e k o lo g ik jihatdan optim al b o ’lgan ish la b ch iqarish y lga q o ’yilgan, bu vazifani a m a lg a osh irish uchun, q ish loq x o ’jaligida fan texnika yangiliklam i barcha xalqaro regionlar um um va lokal hudularda q llanish talab qiladi. Biologik q ish loq xjaligi, oldin ham bu tan ish b lgan, u sh b u yangi turini m isol qilib keltirish mimkin. U n ga kp soh ali xojalikka o ’tishi yangi va a n a ’naviy texnologiyalarning sintezi, dehq onch lik va chorvachilik rtasida m un osab atlar 0’rnatish m ineral gitlar o ’rniga organ ik 0’g ’itlarni q o l la s h , y o vvoy i t va xasharotlardan qutulishda biollogik vositalardan foyda lan ish , yerni qayta tiklash m ad an iyati va a lm a sh la b e k ish n i q lla sh lik xosd ir , e k o lo g ik to z a b lg a n m ah su lo tga b lgan talab rivojlangan davlatlarda ham “biologik” ferm alar son i u n ch a ko’p e m a s (AQSH da 10 fo izg a yaqin G ’arbiy Y evropda e s a 1 fo izgina xo lo s. Bundan tashqari, talabni kam ayishi biologik ferm alam i so n i qisqaradi.

S h u n d ay qilib, XX a sr oxirida bayn alm ila llashuviga , fan-texnika darajasi ktarilishi axborot rivojlanishiga qaram ay, q ish loq xo jaligi sa n o a tg a qaragan d a a n c h a ortda q o lm o q d a . R iv o jla n g a n te x n o lo g iy a r ivo jlan gan d a v la tla rn in g “sh im olida” jo y la sh g a n , uning rivojlanayotgan davlatlarning “janubida” tarqalishi ah o lin in g k a m b a g ’alligi tufayli p a s t su r’atlarda kirib k e lm oq d a . F an -texn ik a m ukam m aligiga faqat q ish loq x o ’jaligida m oddiy-texnik, yuqori ix tisoslash u v iga va kapital s ig ’imliligi darajasiga y e tg a n guruhlar erish ishi m umkin. Fan-texnika inqilobi ish lab ch iq arish n in g , sh u bilan birga tabiiy optim al im kon iyatga e g a b o ’lg a n e k s t e n s iv turlarini iq tiso d iy sa m a ra d o r lig in i sa q la b q o lg a n h o ld a intensifikatsiyaga erish ish m um kin. Tovar qishloq x o ’jaligining m o’tadil z o n a d a joylashuvi k o n sen tra tsiy a si sa q la n ib qoladi.

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish geografiyasining o’ziga xos tuzilishi

ITR davridan aholi talabi kuchayib borishi agrar sektori k tarilishiga olib kelm oqda. Oxirgi 2 5 yil ichida dunyo qishloq x o ’jaligi m ahsuloti haxm i o ’sib, 6 mlrd.ni tashkil qildi. Lekin, o ’rtacha bir yillik o ’s ish sur’atlarining aholi jon b o sh ig a qarab h isob layd igan b lsak , baribir p ast ko’rsatkichga e g a . 1 9 9 0 -1 9 9 7 yy.da agrar m ahsulotin ing um um iy b a h o si 17 fo izg a k tarilgan, aholi jon b o sh ig a e s a faqat 5 fo izg a . R eg io n va davlatlar orasida tovar va yalpi m ah su lo t tarkibi ham d a uning o ’s ish su r’ati va hajm ida katta farq mavjud. 7 0 -7 8 yy.da Q ishloq x jalig i ish lab ch iq a r ish n i d u n y o n in g b archa reg ion lar id a o ’s ish i 9 0 yy .da Y ev ro p a d a p a s a y is h k u zatild i. R o s s iy a , MDH d a v la tla r id a , 0 ’rta S h a rq iy Y evrop ada bu b o zo r iq tisod iyotiga tish va aholi y a sh a sh darajasi va ta lab p a sa y ish i bilan qattiq b o g ’liqdir. G ’arbiy Yevropada (G erm aniya, F ransiya, Buyuk


Britaniya, Skandinaviya davlatlarida) qishloq xjaligida ortiqcha ishlab chiqarish tufayli krizis kuzatilgan.

80-y.da 0siyo,70-y.da yetakchiblgan Shimoliy Amerikadan oshib ketdi, sish darajasi bo'yicha birinchilikkka chiqib oldi. Eng ko’p aholiga ega davlat- Xitoyda qishloq xo’jaligi mahsuloti hajmi, agrar islohot va “yashil inqilob” tufayli, o’sib ketdi. Hamma yerda oziq-ovqat muamosini yechishga katta ahamiyat berila boshlandi; hozirgi kunda oziq-ovqat ishlab chiqarishning sur’ati dunyo qishloq xjalgi mahsulotlarining o’rtacha krsatkichidan balandroqdir. Shunga qaramay, oziq-ovqat muammosi ba’zi-bir region va davlatlarda, xususan Afrikada saqlanib qolmoqda. Oziq-ovqat ishlab chiqarish MDH (Rossiya, Ukraina) davlatlarida tez qisqarib ketdi. Qishloq xjaligi yerlari hozirgi kunda umumiy dunyo уег (4,9 mlrd. ga 1997y.da) maydoni 37 foizni tashkil qiladi, oxirgi yillarda uning o’sishi sekin o’tmoqda. Noratsional ishlatish tufayli oxirgi yarim asrdan beri vegetar maydon degradatsiyaga uchradi, hozirgi kunda degradatsiya, eroziya, tuzlanish, botqoqlanish, fizik va kimyoviy degradatsiyaga uchragan yerlar 15-17 foizni tashkil qiladi. Hayvonlaming haddan tashqari tlanishi, eskidehqonchiliktizimi, notg’ri sug’orish va rmonlarning y’oq bo’lib ketishiga olib kelmoqda.

Eng ko’p degradatsiyaga uchragan yerlar Yevropa (umumiy уег maydonning23 foizi), Osiyo (18 foiz), Afrika (17 foiz), Shimoliy Amerika (7 foiz), Okeaniya (58 foiz) va Osiyo (42 foiz). Asosan, qishloq xjaligida qoratuproq, kashtan, qo’ng’ir rmon, jigarrang va kulrang yerlar ishlatiladi. Eng kp ishlov beriladigan yerlar Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoda, Shimoliy Amerikada, eng katta yaylovlar esa Lotin Amerikasida vaAvstraliyada joylashgan. Qishloq xo’jaligi yerlari hajmi bo’yicha Xitoy, Avstraliya, AQSH va Rossiya ajralib turadi. Aholi soni kpayishi bilan birga uni yerlar bilan ta’minlanganligi kamaymoqda, agar 1980-y.da dunyo ahofisi jon boshiga 0,3 ga haydalgan yer tg’ri kelgan blsa, bu koYsatkich 1996-y.-0,26 ga teng edi. Davlatlar o'rtasidagi farq ham kattadir: Qozog’istonda - bir kishiga -1,9 ga, Kanadada -1,5 Xitoyda - 0,1 Yaponiyada esa - 0,03 ga yer to’g’ri keladi. Qishloq xjaligi tuzulishi ham muhim ahamyatga ega. Dunyo byicha yaylovlarga (70 foiz) haydalgan yer 28 foiz va kp yillik ekinzorlarga esa - 2 foiz to ri kelmoqda.

Faqat Yevropadagina ishlov beriladigan yerlar maydoni byicha yaylovlardan kproqdir, boshqa qifalarda esa teskari krsatkichni kuzatsa bo’ladi. Lekin, yerlar tuzilmasi yalpi va tovar mahsulotining tarkibini aniqlab bermaydi. Urbanizatsiya, dunyo bozori rivojlanishi kuchayishi mahsulotning talab va tarkibining standartlashishiga olib keldi. Qishloq xojaligi mahsulotlarining xilma-xilligi ham ancha kamaydi, kp davalatlarda smlikshunoslik qishloq xjaligining ishab chiqarish tuzilmasida yetakchi rinda turadi, kp rivojlangan davlatlarda asosiy rolni chorvachilik o’ynasa ham, faqat bir necha rivojlanayotgan davlatlarda (Mongoliya, Urugvay) chorvachilik yetakchi soha bo’lib qolmoqda. Tabiiy va ijtimoiy- iqtisodiy tebranishlar tuzilmasini zgarishiga olib keldi. XX asrning umumiy tendentsiya simlikshunoslikning asosiy rolini saqlab qolmoqda, sabzavotchlik va mevachilikni sishiga olib kelmoqda.

Chorvachilikning rivojlanish jarayoni, sohalarni industriyallashtirish, chorvachilikning ishlab chiqarish munosabatlari dehqonchilik bilan


yaxshilanmoqda. Bu kproq o’z va zga qishloq xjalk resurslarini ishlatayotgan Yevropa va Shimoliy Amerikaga xosdir. Shimoliy Amerika, Yevropa va Avstraliya kabi davlatlar qishloq xjaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda va uni sotishda yetakchi rinda turadi. Ularga hozirgi kunda bu mahsulotlarining import va eksport banosi 2/3 qismi to’g’ri keladi. XX asr o’rtasiga qadar netto eksport bo’lgan davlatlar, hozirgi kunda netto-importyor davlatlarga aylanganlar, ularda eksportyor uchun mljallangan texnik va oziq-ovqat mahsulot kuchaygan va bir necha davlatlarda hattoki eksportga qaratilgan chorvachilik rivojlangan bo’lsa ham, shu asnoda Lotin Amerika ham kuchaydi. Ixtisoslashuv va davlatning MRT tizimidagi o’rni ekinzorlar tuzilmasida, oziq-ovqat, yem-hashak va texnik madaniyati nisbatida z aksini topdi. 0 ’simlik va chorvachilk yaxshi rivojlangan AQSHda ekinlaming yarmini yem-hashak.1/4 qismini oziq-ovqat va texnik madaniyat tashkil qiladi. An’anaviy iste’mol xjaligi rivojlangan va yaxshi rivojalanmagan chorvachilk bilan Hindistonda ekinlaming 7/10 qismini oziq-ovqat madaniyati, qolgani esa texnik va yem-xashak xjaligi o’rtasida teng blinadi.

Don xo’jaligi ko’p davlatlarning asosiy sohasi bo’lib qolmoqda, don xo’jaligi har xil maqsadli vazifalarga egadir. Don xjaligi 2 guruhga blinadi: oziq-ovqat (bug’doy, guruch, javdari bug’doy) va yem-hashak (makkajo’xori, афа, suli, tariq, sorgo), ularni yem-hashak bo’lib ham, oziq-ovqat sifatida ham ishlatsa bladi. Umuman olganda, o’stiriladigan bug’doyning 2/5 qismi hayvonlarning yemiga ham ketadi, rivojlangan davlatlarda bu ko’rsatkich o’smoqda (AQSH 1/2). Yem- xashak turlarining roli rivojlangan davlatlarinning yem-xashak ishlab chiqarishda juda ham kattadir. Lekin, asosiy qimmatbaho mahsulot bu bug’doydir, chunki u nafaqat rivojlangan, balki rivojlanayotgan davlatlarning aholisini oziq-ovqat bilan ta’minlaydi. Dunyo oziq-ovqat muammosi yechilishi bug’doy xo’jaligi holatiga va xalqaro bug’doy savdosiga bog’liqdir. Oziq-ovqat rivojlangan davlatlarning iqtisodiy tish davrida davlatga bug’doy yordamida hozirgi kunda ularining asosiy siyosiy strategik katta bug’doy resurslariga egalik qilayotgan davlatlaming asosiy quroli blib qolmoqda.

Bug’doy kompleksi - dunyo agroxo’jalik kompleksining asosiy qismi hisoblanadi. U murakkab, hududiy, global regional va milliy darajaga ega blgan tashkilotlarga egadir. Bu yerda ekstensiv va intensiv tizimlar ham bor, XX asrda Yevropa davlatlarida intesifikatsiya asosiy rinni egallagan blsa ham.

Bug’doy madaniyati dunyoda ekilgan doning yarmini egallaydi. Don yetishtirishning hajmi oxirgi 20 yil ichida 2 marotabaga o’sgan va 80-y.da 20 mlrd.tni (2.11- jadval) tashkil qilgan. Bu natijaga hosildorlikning sishi tufayli erishildi (o’rtacha 1996-1998 yy. ichida 29 ga). Bug’doy yigi’b-terib olish bo’yicha Xitoy birinchi o’ringa chiqib oldi, u yerda 80-y. 1/3 ga ko’tarildi, 2-rinni AQSH, 3-

6-JadvalEkin turlarining hosildorligi______________

Hjalfkekin i

Ek ish m a y d o n i m ln .g a

Yig’imm ln . t

H os i ldo r l ik q / g a

1959/71 1996/98 1969/71 1996/98 1969/71 1996/98

Makkajxori 115 140 283 592 25 42

B u g d o y 213 228 328 595 15 26G uruch 133 151 310 578 23 38


rinni Hindiston egallab, u yerda ham Xitoydagi kabi “yashil inqilob” tufayli ushbu krsatkichga erishildi. Dunyo bozoriga stirilgan bug’doyning j-qismi kelibtushadi. Asosiy bug’doyni eksport qiluvchi davlatlar: AQSH, Kanada, Argentina, Avstraliya va Fransiya. Yevropaning rivojlangan davaltlari bug’doyning asosiy importyori sifatida kriladi va u yerda bug’doyni iste’mol qilish qisqargani tufayli iqtisodiy tish davrida blgan davlatlar (0’rta-Sharqiy Yevropa; sobiq Sovet Ittifoqi respublikalari)da bug’doyning importi kamaygan.

Bug’doy bilan ta minlanganlik Kanadada - 1,7 t. El va sobiq Sovet respublikalarida - 0,5 t, Xitoyda - 0,3 orasida tebranmoqda. Osiyo davlatlariga guruch va bug’doy yetishtirish, Yevropa uchun bug’doy, javdari, arpa, suli, makkajxori, Amerika uchun makkajxori va bug'doy, Afrika - makkajo’xori, sorgo, tariq va bug’doy, Avstraliya - bug’doy xosdir. Tovar bug’doy va makkajo’xori ko’p hollarda katta fermer, kooperativ davlat, arendator dehqonlar, pomestshik yerlar xjaliklarida o’stiriladi. Guruch, makkajo xori, bug’doy, arpa, tariq va boshqa don xojaliklari turli xil ijtimoiy guruh xojaliklari tomonidan parvarishlanadi.

Yog’ madaniyatining ahamiyati smoqda, uni ishlatish sohasi ham kengaymoqda (ovqat va yem). Sya hosildorligi ham ko’tarilgan (asosan AQSH va Braziliyada). Aholi oziq-ovqatida ildiz mevali simliklar ham katta rol o’ynaydi; mo’tadil iqlimda kartoshka, issiq iqlimda-manioka (cassava), yams, taro. Issiq iqlimda rivojfanayotgan davaltlarda kofe, kakao, choy plantatsiyalari z muhim mavqelarini saqlab qolmoqda. Sintetik va sun’iy mahsulotlaming raqobati kauchuk 0’simliklarining (Tailand, Malayziya, Indoneziya) va paxtachilik (KNR, AQSH, Hindiston, Pokiston, 0 ’zbekiston) rivojlanishini to’xtatib turibdi. lste’mol va qayta ishlash texnologiyasi siljishi shakar beradigan simliklarga (shakarqamish, qand lavlagi) blgan talabni pasayishiga olib keldi. Shakar ishlab chiqarishda shakarhamish (70 foiz) yetishtirish yetakchi rinlarida turadi.

Shart-sharoitlar o’zgarishiga qaramay, rivojlanayotgan davlatlar asosi blib plantatsion xjalik hizmat qiladi - bu ko’pyillik tropik va subtropik eksport madaniyatlardan (texnika va oziq-ovqat) katta kompaniyalar boshchiligida blgan ijtimoiy ishlab chiqarishga ixtisoslashgan turdir. Xojaliklarning ushbu turi boshqalardan zining mahsulot hajmi, yuqori navli mahsulot ishlab chiqarish, katta sonli yollanma ishchilar yoki batraklar bilan ajralib turadi. Bu yerda qzg’atuvchi madaniyatlar (kofe, choy, kakao) mevalar (sitrus, uzum, banan, ananas) shakarqamish va har xil tehnik (kauchuk, Braziliya gevoyasi, paxta; djut) yettishtiriladi. Katta plantatsiyalar issiq iqlimli davlatlarga Osiyo, Afrika, Okeaniya va Lotin Amerikasiga xosdir. Oxirgi 10 yil ichida narkotik mahslotlarini ishlab chiqarish va noqonuniy yl bilan sotish, shu bilan birga uni yettishtirish bir necha davlatlarda Osiyo (Tailand, Myanma), Lotin Amerikasida (Boliviya, Peru, Kolumbiya) ancha o’sgan. Chorvachilikning rivojlanishi asosan ishlab chiqarishning o’sishi va kam hollarda uning sishi bilan bogliqdir. 1970-1990 yy. ichida go’sht mahsulotalari yettishtirish 2 marotabaga o’sgan, sut - 1,5 martaga, tuxum - 2,5, jun ishlab chiqarish esa sintentik mahsulotlar bilan raqobat tufayli 1/7ga kamaygan. Ishlab chiqarilgan gshting 2/5 qismi (1998 y.da 216 mln.) chchqa gshtiga; j mol go’shtiga, qolgani qy va qush


go’shtniga to’g’N keladi. Katta shoxli molning soni dunyoda 1,3 mlrd.ni (1998 y.) tashkil etgan. Eng katta poda hozirgi kunda Hindistonda saqlanib kelmoqda, uning mahsuldoriigi juda past bo’lsa, ham (diniy ta’qiqlar esa go’sht iste’moli va ishlab chiqarishni) pasaytirmoqda. Mollarning soni kattaligi bilan Braziliya (163 mln.)f Xitoy (116 mln.), AQSH (101); Argentina (52) va Rossiya (32) kabi davlatlar ajralib turadi.

Rivojlangan davlatlarda hozirgi kunda ham yuk tashuvchi (tuya, ot, eshak, lama) hayvonlar bor. Hozirgi kunda ham chorvachilikning issiq iqlimda Osiyo va Afrika yarim cho’l va chollarida ko’chmanchilik mavjud, u yerda tub aholi asosiy mahsulot olinadigan (sut, gsht, jun) poda bilan ko’chadi. Ko’p rivojlangan davlatlarga (Buyuk Britaniya, AQSH) intensiv dala yemi ishlab chiqarishga va tloqlarga asoslangan tovar chorvachiligi xosdir. Shu bilan birga rivojlanish va rivojlanayotgan davlatlarda tabiiy yaylov, o’rmon va yarim cho’llardan foydalanadigan chorvachilikning asosiy ekstensiv katta maydonlari mavjuddir (Avstraliya, Kanadaning g’arbi, AQSH, JAR). XX asr boshida YuTyunen ta’kidlashicha, intensiv chorvachilk hamma yerda shahar bo’yi zonalariga to’g’ri keladi. Transportning mukammaligi tufayli intensiv chorvachilikning boshqa qulay tabiiy sharoitlar joylariga ko’chgan. Yevropa zonasi yaqinida cho’chqachilik va qo’ychilik rayonlari paydo bo’ldi. Chorvachilkk mahsulotlari ishlab chiqaruvchilar bu katta kapitalistik fermalar, latifundiyalar, kooperativ korxonalardir. Rivojlangan davlatlarda molning mahsuldorligi (gshti, molning sut berishi, juni, tuxumi) 5- 6 marotaba yuqoriroq.

Mahsuldorlikning umumiy o’sish tendentsiyasi ba’zi bir davlatlarda kapital kirishi tufayli qisqarmoqda (masalan: sobiq Sovet davlatlari, 0 ’rta Sharqiy Yevropada). Go’sht chorvachiligi teng mo’tadil va issiq iqlimda ham joylashgan. Faqat Afrikada zeze pashshasi (uyqu kasalligini keltirib chiqaruvchi) tufayli, tropik zonada rivojlanishi qisqarmoqda. Sut chorvachiligi rivojlangan Yevropa va Shimoliy Amerika davlatlariga, shu bilan birga shaharga yaqin bo’lgan barcha davlatlaming zonalariga xosdir. Sutni o’rtacha ishlab chiqarish 1 yilda 545 mln.t.ga yetgan eng katta sut ishlab chiqaruvchi davlatlar bu - AQSH, Rossiya, Hindiston, Germaniya va Fransiya. Bir necha, Yevropa va Shimoliy Amerika kabi davlatlarda haddan tashqari sut ishiab chiqarish kuzatilgan. Cho chqachilk (diniy ta’qiqi blmagan davlatlar Shimoliy Amerika, Yevropa va Osiyo (Xitoy)ga xosdir (dunyo bo’yicha 954 mln. va 468 mln.)

Qo’ychilik ko’proq quruq va kam hosildor yerlar, shu bilan birga namlik yuqori bolgan rayonlarga (Buyuk Britaniya) xosdir. Qylaming soni bo'yicha birinchi o’rinda bolgan Xitoy (9133 mln.) Avstraliyadan (9123 mln.) oshadi. Dunyoda qo’y soni 1,1 mlrd.ga yetgan. Rivojlangan davlatlarda ko’proq jun va gsht qychiligi, rivojlanayotgan davlatiarda esa har xil maqsadli vazifalarga egadir, jun olish dunyo bo’yicha - 2,5 mln t (1998-y.) tashkil qiladi. Jun ishlab chiqaruvchilar orasidan Avstraliya, Yangi Zelandiya, Xitoy, Rossiya va Hindiston ajralib turadi. Qo’ychilk ohirgi 10 yillik ichida ko’p o’zgarishlarga uchragan, tarqalgan sohalardan biri. Progressiv texnologiyalar tufayli ushbu soha barcha davlatlarda yuqori industrial pog’onasiga erishdi.


Qishloq xjaligi sanoatidan farqli olaroq har xil shakllarga ega bu ijtimoiy tuzulish va qishloq xo jaligi aholisining tarkibi turli xilligi; yerni asosiy ishlab chiqarish vositasi singari texnologiyada biologik jarayonlarning yetakchi ro’l ynashi jamiyat va tabiatni bir-biriga ta siri murakkabligi bilan bogliqdir. Fan- texnikani ushbu sohaga kiritilishining ziga xos yllari, har xil xjaliklarrtasidagi moddiy-texnik darajasidagi farq shunda. Shuning uchun qishloq xjaligi har xil hududiy darajalari va bir-biriga bog’liq komponentlardan tashkil topgan kompleksni shakllantirgan. Bu komplekslami o’xshashligi byicha guruhlarga bo’lsa bo’ladi. Qishloq xjaligi turi - bu mustahkam agrar munosabatlardan tashkil topgan birikma, bularga tovar ixtisoslashuvi (yoki iste’mol xjaliklari yo nalishlari, texnik ta’minlanganiik darajasi, ishlab chiqarish intensivligi va xjalikni yuritish tizimi (dehqonchilk va chorvachilik). Bitta tur yoki bir nechta tur birikmalari ustunligi, bu areallar qishloq xo’jaligi rayonlari nomini olgan. Bir nechta davlat olimlari, birinchi navbatda Rossiya, Germaniya, AQSH, Fransiya va Polsha, qishloq xo'jaligining turlari va rayonlarga blininshiga katta ahamiyat qaratilgan. Birxil davlatlar haqidagi asarlar ustunlik qilgan, ular haqida izlanishlar va dunyo qishloq xjaligi (E. Gan, D. Uetlisi va b.) 1364-1967 yy.da Xalqaro geografik ittifoq (E. Kostrovitskiy, Polsha) qishloq xjaligi turi byicha formula takilf qildi:

T=ABC D

Bu yerda A - ijtimoiy, B - ekspluatatsiyali texnik tashkilotlar, C- ishlab chiqaruvchi, D - tuzilmaviy ziga xoslik. Bizning mamlakatimizda Rakitnikov (1903-1994) tomonidan nazariya ishlab chiqilgan, qaysiki iqtisodiy-geografik sohaning tipologiya tamoyillarini ishlab chiqqan, z ichiga nafaqat ijtimoiy, balki qishloq xo’jalikning ishlab chiqarish shakllarini ham oiadi.

VBOB.TRANSPORT: MEHNATINING GEOGRAFIKTAQSIMOTI KOMPONETl

VAINTEGRATSIYA OMILI

llmiy-texnik taraqqiyot mehnatning geografik taqsimotiga va xususan, xaiqaro savdo xarakteriga jiddiy zgarishlar kiritadi, bu bilan tovar oqimlarida tarkibiy siljishlar bilan birga sotish muammolari va transport ta’minotining keskinlashuvini keltirib chiqaradi. Transport sohasida ishlab chiqarish quvvatiarining tez sur'atlar bilan sishi jahon savdo bozorlarida yuk tashish muammolariga talabning kuchayishi bilan bog’liq ravishda, eng muhimi, mijozlarning transport xizmatlari sifatiga qyadigan yangi talablar oqibatida sodir bo’ladi. Raqobatchilik kurashi keskinlashgan bir sharoitda asosiy kapitalni yangilash zarurati z rolini o’ynaydi. Jahon transport bozorlarida ITT ga xos


xususiyatlar transport turlari raqobatbardoshligining doimiy ravishda o’sib borishi, bir-birlarining o’rnini bosishi salohiyatli imkoniyatining kuchayishi, aralash (intermodal) aloqalarning rivojlanishi kabilarda namoyon bladi. Transportning mintaqaviy turlari koYoq raqobatga uchraydi. Bu ayniqsa yuklar dengiz bandargohlariga yetkazilishini ta’minlaganda yaqqol namoyon bladi.

Transport tizimlari zining texnik darajasi, ko’lami, tashkiliy shakllari va transport oqimlarini zlashtirish sifatiga kra mijozlarning yangi talablariga moslashadi, bunda xarajatlar ikkinchi ringa surib qyiladi. Ushbu yangi talablar quyidagilar bilan bog liq: jnatmalar tabaqalanishining kuchayishi (yuklarni mayda turkumlar bilan tashish ehtiyoji ortib bormoqda); ishlab chiqarishning baynalmilallashuvi; yuk tashish samaradorligini oshirishga intilish, bunda transport jarayonining kapital sig’imliligiga dosh bera olish nazarda tutiladi; ishlab chiqarish va iqtisodiy aloqalarning zgarib borayotgan tarkibiga moslashish zarurati; passajir va yuk tashish muntazamliligi va davriyligini ta’minlash; yuklarning butligi va yetkazib berish tezkorligi darajasining oshishi; transport uzellari hududlarida va asosiy transport qlari bylab aholining hududiy kontsentratsiyasi va ishlab chiqarish jadallashuv sharoitida yl harakati xavfsizligini ta’minlash zarurati; yo’lovchilar tashish paytida qulaylik darajasi oshirilishiga nisbatan talabning kuchayishi; transport rivojlanishining ekologik xususiyatini hisobga olish va qafiylashtirish zarurati (hududni tasarrufdan chiqarish masalalari shular jumlasidan); umuman transport sohasida va boshqa sohalarda energiya sarfini kamaytirish zarurati.

Qayd etilgan barcha omillar yuk va ylovchilar tashish tarkibida avtomobil, shuningdek, havo transporti rivojlanishining ilgarilab borishiga, xalqaro transport kommunikatsiyalarining takomillashuviga, transport vositalari aylanmasining tezlashuviga, aralash turdagi yuk ortilmaydigan aloqalarning rivojlanishiga, transport vositalari va xizmatlarining ixtisoslashuviga, xalqaro klamdagi yirik ixtisoslashgan transporti taqsimotiga oid markazlarning paydo blishiga olib keladi.

JAHON TRANSPORT TIZIMINING ASOSIY KO'RSATKICHLARI

Jahon xjaligi transport sig’imining o’zgarishiga urushdan keyingi davrda ma’lum barqarorlik xos - umumiy yuk aylanmasi, umumiy yolovchi tashish hajmi yalpi milliy mahsulot o’sish sur atiga mos tarzda o’sib bordi (birmuncha ortda qolgan holda). 40 yil davomida bir tonna ishlab chiqarilgan maqsulotning bir tonnasiga nisbatan jahon yuk aylanishi solishtirma salmog’i uchdan birga, jon boshiga yuk tashish va aholining kilometrik harakatchanligi 3,5-4 baravar ko’paydi. Jahon transport tizimining asosiy ko’rsatkichlari va ulaming dinamikasi quyidagi - jadvallarda keltirilgan.

So’nggi o’n yilikda aloqa yllari turlari bo’yicha transportning umumiy uzunligi birmuncha barqarorlashdi. Ayni paytda tarmoqda jiddiy sifat o’zgarishi kuzatilmoqda: elektrlashtirilgan temir yllar, yl qoplamasi takomillashtirilgan avtomagistrallar, yirik diametrli quvurlar davomiyligi ortib bormoqda. Tashishlarga oid malumotlar bajarilayotgan transport ishlarining klamidan dalolat


bermoqda: so’nggi 40 yilda jon boshiga yuk tashish 2,8 dan 98,0 ming кт.да ortdi, ylovchilar aylanmasi -1,0 dan 3,2 ming yo’lovchi. кт.да ortdi. Tashishlar rivojlanishining dinamikligini ta’kidlash mumkin - ish hajmi 7 baravardan ortdi va sib bormoqda.

Jahon yuk aylanmasida, va yo’lovchi tashish aylanmasida bitta, eng muhim transport turi ajralib turibdi. Snggi paytlarda uning ulushi kpayib yuk aylanmasida - dengiz transporti, ylovchi tashishda - shaxsiy foydalanishdagi yengil avtomobil.

Alohida transport turlari orasida tashishlar tarkibi zgarishi kuzatilmoqda. yuk tashishda temir yl transporti bilan uning asosiy raqibi - avtomobil transporti 0’rtasidagi nisbat 4:1 dan 1,2:1 gacha, quvurlar ulushi (neft, mahsulot va gaz quvurlari) 4,2 dan 12,8 foizgacha ortdi, ichki suv transporti ahamiyati kamaymoqda. Ylovchi tashishda havo transporti temir yo’l transportiga yaqinlashmoqda. Avtobus transporti temir yo’l transportidan 1970 yildayoq o’zib ketdi.

7-JadvalJahon transporttanmog4 dinamikasi, ming kmda__________

Aloqa yllari turi 1950 y. 1970 y. 1980 y. 1999 y.Temir yl 1320 1340 1248 1180

Shu jumladan, elektlashtirilgan

60 125 164 200Avtoyllar 15 540 19 700 22 300 24 000

Shu jumladan, qattiq qoplamali

7645 12150 16000 22 000

Ulardantakomillashgani

2920 5860 9210 13 000

Kema qatnaydigan daryolar va kanallar

560 525 540 550

Neft va mahsulot quvurlari

175 395 520 680

Magistral quvurlar 186 545 760 1 100Havo yllari 3300 5510 6900 8500Transport ishida milliy va makrohududiy xususiyatlarni aniqlashda

quyidagilar eng muhim mezonlar deb hisoblanadi:1. Ishlab chiqarishning transport sig’imi, u mohiyatan tashishlar bilan ishlab

chiqarish o’rtasidagi nisbatni ifodalaydi, shuningdek, hududning lchami va konfiguratsiyasi. 2. Aholining transport harakatchanligi, bu krsatkich aholi joylashuvi turi, urbanizatsiya darajasi, migratsiya darajasini ifodalaydi. 3. Ylovchi va yuk tashishlar nisbati, u z asosida xjalik tizimining turini, shu jumladan, ijtimoiy ynaltirilganlik darajasini ifodalaydi. 4. Tashish faoliyatida transport turlari nisbati, bu nafaqat transport tizimi, ayni paytda mamlakatyoki hudud xjaligining muhim tipologik xususiyati blishi mumkin.

Ana shu mezonlar asosida mamlakatlarning bir necha guruhini ajratish mumkin: sanoati rivojlangan davlatlar, ular orasida AQSH, Kanada, arbiy Yevropa, Yaponiyani ajrtaib krsatish mumkin; MDH davlatlari va Markaziy-Sharqiy Yevropa davlatlari, ular rejali xjalikdan bozor xo'jaligiga tish darvini boshdan


kechirmoqda; turli-tuman rivojlanayotgan davlatlar. Xjaliklarning transport sig’imi (YalMning 1 dollariga nisbatan t“km da) Shimoliy Amerikada 1,3 ni, arbiy Yevropada hammasi bo’lib 0,3 ni, Yaponiyada 0,4 ni tashkil etgan bo’lsa, Rossiyada bu ko’rsatkich 5,3, Markaziy-Sharqiy Yevropa davlatlarida rta hisobda1.5 ga teng. Ushbu raqamlar mamlakatlarning transport sig’imi uchun mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy turi, xo’jalikning tarmoq tuzilishi, «og’ir», xom ashyoga oid sohalar roli hal qiluvchi, hudud maydonining nisbatan kam ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Bunga G’arbiy va Markaziy-Sharqiy Yevropa davlatlari hududlari orasidagi farq (5 baravar) yaqqol misol blib xizmat qiladi. Rivojlanayotgan davlatlarga kelsak, transport sig’imi ahamiyati Afrikaning qoloq davlatlaridagi 0,84 dan Lotin Amerikasi davlatlaridagi 1,7 baravargacha bo’lgan miqdorda o’zgarib turadi.

Aholining harakatchanligi krsatkichi teskari tendentsiyaga ega. Uning ahamiyati sanoati rivojlangan g’arb davlatlarida eng yuqori - Shimoliy Amerikada jon boshiga shaharlararo ylovchi tashish aylanmasi 12,9 ming yo’lovchi. km. ga teng, G’arbiy Yevropada - 8,5, Yaponiyada - 6,3 ga teng. Ayni paytda Rossiyada bu ko’rsatkich - 3,6, Markaziy-Sharqiy Yevropada - hammasi blib 2,9 ni tashkil etadi. Transport harakatchanligi - bu murakkab ijtimoiy va iqtisodiy hodisa boMib, u birqator madaniy, siyosiy va demografik omillar bilan belgilanadi. Bu krsatkich rivojlanayotgan davlatlarda ham har xil blsa-da, umuman olganda, nisbatan past-eng qoloq davlatlarda-0,65, ShimoliyAfrikada2,0, Lotin Amerikasida 1,5 ga teng.

Yuk va yo’lovchilar tashish nisbati muhim tipologik mezon hisoblanadi (1 t / km 1 yo’lovchi. km. ga tenglashtiriladi). Shubhasiz, ushbu nisbat yuqorida keltirilgan krsatkichlar darajasiga mos holda zgaradi. Ylovchi aylanmasini1 deb bilsak, Shimoliy Amerika uchun 1,2, G’arbiy Yevropa uchun 0,3, Yaponiya uchun 1,1 krsatkichga ega blamiz, holbuki, Rossiya uchun bu ko’rsatkich 7,8, Markaziy Sharqiy Yevropa uchun 3,5, rivojlanayotgan davlatlarda - 0,4 dan2.5 ni tashkil etdi. Ko’p jihatdan ushbu nisbatga, ayni paytda harakatchanlikka turizmning va butun rekreatsiyaviy sohaning rivojlanishiga ta'sir ko’rsatadi.

Va nihoyat, yuk tashishda transportturlarining nisbati xo’jalikning yuk tashkil etuvchi tarkibi, uning o’zgarishi dinamikasi, ishlab chiqarishning hududiy jamlanish darajasi bilan belgilanadi. arbning sanoati rivojlangan mamlakatlari, Sharqiy Yevropa va MDH mamlakatlari hissasiga ichki transport yuk tashishining taxminan 80 foiz to’g’ri keladi, va ular ana shu ikki guruh o’rtasida taqsimlanadi. Ammo transport turlarining nisbati keskin farqlarga ega. G’arb mamlakatlarida umuman yuk aylanmasining 25 foiz temir yo’l transport hissasiga, avtomobil transportiga - 40 foiz, qolgan 35 foiz esa ichki suv, dengiz kabotaji va quvurlar hissasiga tg’ri keladi.

MDH va Markaziy-Sharqiy Yevropa mamlakatlaridagi umumiy yuk tashish hajmida temir yo’l yetakchilik qiladi - 60 foizga yaqin, ayni paytda avtomobil transporti hissasiga faqat 9 foiz tqri keladi. Shimoliy Amerikada temir yl va avtomobil yo’li ulushlari qariyb bir-biriga tenglashdi, ayni paytda Rossiyada bu nisbat tegishli ravishda - 46 va 9 foizga yaqin. Temir yl va avtomobilda yuk tashish tannarxi rtasidagi ulkan farq (15 baravar) mamlakatimizdagi avtomilda


yuk tashish rivojlanishini ob’yektiv tarzda cheklab turibdi, holbuki, AQSHda bu farq faqat 4 baravami tashkil etadi. Bunday farq, o'z navbatida, bir qator omillar bilan izohlanadi: Sobiq Ittifoqda yo’l tarmog’ining kam rivojlanganligi va sifati pastligi (sobiq Ittifoqda mustahkam qoplamali yo’llar ulushi 1ЛЗ ni tashkil etadi, holbuki, AQSHda bu krsatkich 60 foizdan ortiq blib, ayni paytda yl tarmog’i6 marotaba uzun), sobiq Ittifoqda avtomobil parki tarkibida hanuzgacha o’rta hajmdagi yuk mashinalari kp blib, bu park imkoniyatlaridan kamroq foydalanishni keltirib chiqaradi va h.k. G’arbiy va Markaziy-Sharqiy Evropa mamlakatlarida yuk aylanmasida temir yl va avtomobil transporti ulushlari yanada yaqqolroq namoyon boladi - tegishli ravishda 19 va 67 foiz, 78 va 9 foiz.

Rivojlanayotgan mamlakatlarda temir yoM, avtomobil, quvur o'tkazgichlitransport hissasiga ichki yuk aylanmasining deyarli 13 qismi tg’ri keladi (LotinAmerikasida avtomobil transporti ulushi birmuncha yuqori - 65 foiz, Osiyoda -kamroq). havo transporti yuk aylanmasining deyarli 90 foiz sanoati rivojlangandavlatlarga to’g*ri keladi. Umumiy yuk aylanmasida transportning ushbu turiulushi AQSH yuk aylanmasiga nisbatan Rossiyada 12 baravar past, holbuki,Rossiya va AQSHda havo transporti orqali jami yuklarning tegishli ravishdafaqat 0,04 va 0,5 foiz tashiladi. л .

м 8-Jadval_________ Jahon transport tizimida yuk tashish ishlari tarkibi_________Transport turi 0’lchov birligi 1950 y. 1970 y. 1980 y. 1999 y.Jami Yuk aylanmasi, trln

t/km6,9 28,9 47,6 46,7

Yuk aylanmasi, trln ylov km (yakunga nisbatdan foizda)

2,5 8.0 14,2 18,4

Shu jumladan:Temir ylga oid Yuk aylanmasi 30,8 18,9 14,5 12,0

Yo’lovchi ayianmasi 25,6 15,2 11,8 10,2Avtomobilga oid Yuk aylanmasi 7,5 8,0 6,9 10,3

Ylovchi aylanmasi 71,4 77.2 79,0 79,3Shu jumladan:Avtobusga oid Ylovchi aylanmasi 14,6 16,7 19,0 19,0Yengii avtomobilga oid

Ylovchi aylanmasi 14,6 16,7 19.0 19,0

lchki suvga oid Yuk aylanmasi 5,6 3,0 2.5 2,7Ylovchi aylanmasi 0,6 0,5 0,4 0,3

Dengizga oid Yuk aylanmasi 51,9 62,7 67,5 62,1Ylovchi aylanmasi 0,8 0,3 0,3 0,2

Neft quvuri Yuk aylanmasi 3,1 5.0 6,0 8.2Gaz quvuri Yuk aylanmasi 1,1 2,3 2,5 4,6Havo transporti Yuk aylanmasi 0,1 0.1 0,1 0,1

Ylovchi aylanmasi 1,2 6,7 8,5 10,0


Transport jahon xo’jaligining eng yangi siljishlari va tendensiyalariga, mijozlaming yangi talablariga moslashadi, bu hol xususan, sanoat mahsulotlariga ishlov berish darajasining keskin o’sishi, xalqaro aloqalar va tarmoq tarkibining o’zgarishi bilan izohlanadi. Bundan yuk tashish tezligi va o’z vaqtidaligi, yuklaming butligi, muayyan transport tizimlari amal qilishining ishonchliligi va h.k. ga yangi talablar kelib chiqadi (talablar majmui - ya’ni «djast- in-taym» yoki «aniq bir muddatda» deb ataladi).

Umuman olganda, bu transport jarayonining ixtisoslashuviga - dastawal yuklarning alohida turlarini tashishga, sngra harakatlanuvchan tarkib va ekspluatatsiya tizimlarini qo’llashning hududiy sohalariga, va nihoyat, transport universal turiarining ixtisoslashuviga olib keladi (masalan, tezkor temiryo’llar). Yangi talablar transport-kommunikatsiya kanallari amal qilishining ishonchliligining kuchayishga moyilligini keltirib chiqaradi. Asosiy ommaviy yuklar manbalarining geografiyasi zgarishga uchraydi: bir tomondan, nisbatan yaqin va siyosiy jihatdan barqaror manbalarga tish kuzatiladi, bu esa yuk tashishlarning rtacha davomiyligi qisqarishiga olib keladi. Ikkinchi tomondan - shu sababga ко’га uzoq bo'lsa-da, muqobil manbalarni izlash hisobidan yagona noyob manbaga qaramlikni susaytirishga intilish namoyon bladi, bu esa uzoqlikning kuchayishiga olib keladi (masalan, Yaponiyaga Braziliya rudasining import qilinishi).

Yuk tashishlar ishonchliligini oshirishga moyillik namoyon bo’lishining yana bir ko’rinishi - jahon miqyosidagi transport kommunikatsiyalarni takrorlash - Suvaysh va Panama kanallariga parallel ravishda katta quwatli neft quvurlarini yotqizish, sayyoraning «notinch» (barqaror blmagan) nuqtalarini aylanib o’tish. 0 ’rta Sharqda tankerlarning Eron tomonidan nazorat qilinadigan 0 ’rmuz bo’qozidan o’tishi zaruratidan qochish uchun Saudiya Arabistonida Qizil dengizdagi Yanbo bandargohigacha Transarab neft quvuri yotqizilgan; Qizil dengiz va Suvaysh kanalini chetlab o’tish uchun Sudandan Kamerungacha Transafrika neft quvurini tkazish bo ylcha loyiha mavjud. Bunday tendentsiyalar resurslardan erkin foydalanishga, transport tarmoqlarini birlashtirishga intilishda namoyon bladi. Masalan, G’arbiy Yevropada quvurlaming janubiy va shimoliy tizimlarini tutashtirish, ushbu mintaqada gaz quvuri «xalqasini» yaratish, La-Mansh bo’g’ozi ostida Evrotonnel ochish.

Yuk massasi takomillashib borgani sayin yuk tashish sifati omillari jahon konteyner tizimi shakllanishida namoyon bo’lib, ular butun transport jarayonini tubdan o’zgartiradi. Konteynerlaming dengiz orqali almashinuvi yiliga 80 mln. donani tashkil etmoqda; ularda barcha asosiy (donabay) yuklarning 60 foizdan ortig’i tashilmoqda. Mazkur jarayonning aniq namoyon bo’lishi transport aloqalari ishonchliligi ortishi va transport aloqalarining kafolatlanganligi bilan zich aloqada,- transmiliiy konteyner «ko’priklarning» shakllanishi (bunda dengiz transportining tezkor temir yo’l sostavlari, avtopoezdlar (kontreynerlar) bilan kombinatsiyasiga erishiladi. Bunga Transsibir (Yaponiya - arbiy Yevropa), Transamerika, arbiy Yevropa - 0 ’rta Sharq yo’nalishlari misol bla oladi.


Transportga uzoq muddat ta’sir krsata oladigan eng muhim tendentsiyalarga rivojlanayotgan mamiakatlar tashqi savdo aloqalari, jahon bozoriga ma’danli xom ashyo va qishloq xjaligi xom ashyolarini an’anaviy etakazib beruvchilarning zgarishi kabilar kiradi. Snggi yillarda oziq-ovqat importi tez sur’atlar bilan smoqda. Bu esa bandargoh va ombor xjaliklarining rivojlanishini, bandargohlaming jalb etish hududlari - xiterlandlar bilan transport aloqalarining kuchaytirilishini taqozo etadi. Metellurgiya zavodlari qurilishi munosabati bilan rivojalanayotgan mamlakatlarda temir rudasi importi ham kuchayib bormoqda.

Yoqilg’ining muqobil turlariga tezkor tish va energiyani tejovchi texnologiyalami joriy etish imkoniyatiga ega bo’lmagan ushbu mamlakatlar neft importini tez sur’atlar bilan oshirib bormoqda. 0 ’z navbatida, neftni eksport qiluvchi davlatlar neftdollarlaridan foydalangan holda tayyor mahsulot olib kirishni tezkor ravishda oshirib borgan, bu esa ushbu mamlakatlarning butun tashqi transporti tuzilimasini tubdan qayta qurish zaruratini keltirib chiqargan. Rivojlanayotgan mamlakatlar moliyaviy qarzdorligi tobora o’sib borayotgani tufayli transportdan foydalanishning muqobil turlari - sarmoya yoki mehnat talab variantlaridan birini tanlash muammosi alohida ahamiyat kasb etmoqda.

Yo’lovchi tashish sohasida aholining harakatlanishi kuchayishi tendentsiyasi, safarlar qulayligining ortishi katta ahamiyatga ega. arbiy davlatlarda ylovichi tashish aylanmasining faqat 40 foizi meqnat safarlari hissasiga to’g’ri keladi, barcha safarlarning 70 foizidan ortig’i shaxsiy yengil avtomobil yordamida amalga oshiriladi. Safarlarni «inlividuallashtirishga» intilish - harakatlanishning qat i jadvali, tasodifiy tamroqlar yqiigl ynalishni erkin tanlash kabilar tobora muhim o’rin tutmoqda, bular avtomobillashtirish jarayonining barqarorligini belgilaydi. Tajriba shuni ko’rsatadiki, hech qanday iqtisodiy va noiqtisodiy choralar, shu jumladan, fiskal, muqobil, me’yoriy choralar sezilarli natija bermadi, buning ustiga bir qator hollarda iqtisodiy va hatto psixologik talofatlarga olib keldi.

Suyuq yoqilg i narxiarining keskin o’sishi avtomobillashtirish sur’atiga kam ta’sir krsatdi, AQSHda 1 ming kishiga 600 ta avtomobil tgYi keladi, arbiy Yevropada esa -400-500 avtomobil, ayni paytda Rossiyada bu krsatkich 120 taga teng. Dunyoda avtomobillarning umumiy soni 500-milliondan oshib ketdi. Avtomobillashtirish jarayoni urbanizatsiya jarayoni bilan zich bogliq. Ayni paytda urbanizatsiyaning yangi shakllari - suburbanizatsiya, aglomeratsiya va konurbatsiyalarning shakllanishini aholining ommaviy avtomobiliashtirishisiz tasawur etib blmaydi.

Zamonaviy urbanizatsiya jarayonlari shahar va shahar atrofi yo’lovchi qatnash ynalishlar rivojalanishi bilan zich aloqada. Snggi 25 yil davomida suburbanizatsiya jarayoni AQSH shahar atrofi hududlaridan shahar markaziga qatnoviar ulushining 35 foizdan 8-12 foizgacha qisqarishiga olib keldi. 0 ’rta hisobda Yel davlatlari byicha shahardagi barcha qatnovlarning 50 foizi yengil avtomobilda, 20 foiz avtobus, tramvay, metropolitenda, 12 foiz piyoda, 15 foiz velosiped va mopedlarda, 3 foiz shahar temir ylida amalga oshiriladi.


Axborot va aloqa vositalarining shiddatli rivojlanishi xizmat safarlari zaruratini 20-25 foizga, maishiy safarlarini esa hatto 50 foizga qisqartiradi. Telefonlashtirish jarayoni ham mamlakatlar guruhlari bo’yicha keskin farq qiladi: G’arbning rivojalangan davlatlarida telefon apparatlarining soni 100 kishiga 70-80 ta to’qri kelsa, Rossiyada bu krsatkich faqat 25 tani, rivojalanayotgan davlatlarda esa 5-7 tani tashkil etadi. Tubdan farq qiluvchi yangi texnologiyani joriy etish telekommunikatsiya tizimlari sohasidagi inqilob - yoritgich tashuvchilar - oynatolali aloqa bilan bog’liq. Xorijda 2 mln. km optik aloqa liniyasi barpo etilgan. Ikkita suv osti optik liniya qurildi: uzunligi 11,5 ming km blgan Transtinch okeani (AQSH - Gavaya orollari - Yaponiya) va uzunligi 6,5 ming кт.да teng Transatlantika (AQSH - G’arbiy Yevropa) liniyalari barpo etildi. Nyu-York va Vashington shaharlarida yashovchi kishilar tashqi diametri 12,77 mm bo’lgan bitta kabel orqali bir paytda o zaro 240 mingta telefon suhbatlarini olib borishi mumkin.

Jahon transport tizimiga energetik vaziyat katta ta’sir krsatdi. Energiya sig’imlilik muammosi uch yo’nalish byicha kengayib boradi: 1. Texnologik yo’l- dvigatellar va dvijitellarni takomiilashtirish, idish vaznini kamaytirish va h.k. 2. Foydalanishga oid - transport quwatlari yuklamasi va foydalanish darajasining ortishi, ya’ni bsh, ballast qatnovlar, reyslarni kamaytirish, txtab qolishlarning oldini olish, yuk ko’tarish va sig’imlilikni yaxshilash, shu bilan birga harakatlanish tezligini kamaytirish. 3. Tizimli yl - transport turlari bo’yicha yuk tashishlar tarkibini zgartirish, bunda energiya sig’imi yuqori blgan - dengiz va quvurlarni ko’paytirish orqali oshirish. Bunda rivojlanish ziddiyati kuchayadi, chunki avtomobilda va havo orqali tashishlar soni nisbatan ortib boradi, bu hol birinchi galda sayyohlik sohasining rivoji bilan bog’liq. Snggi yillar davomida xalqaro ylovchi tashish yo nalishlarida sayyohlar ulushi 30 dan 75 foizga oshdi.

Transport sohasida ITR yutuqlarini keng joriy etish, ya’ni uning jamg’armaviy ta’minoti orqali inson mehnatini ashyoviy mehnatga almashtirish orqali doimiy ravishda kuchayib boradi. Ammo bu yo’nalish avtomatik tarzda o’z-zidan amalga oshmaydi. Jumladan, «arzon» («qulay») bayroqlar ostidagi kemalar (jahon tonnajida ulaming ulushi 25 yil ichida 15 dan 42 foizgacha ortdi), yuk tashishlar tannarxini rtacha jahon flotidagiga nisbatan 3 baravar kamayishini ta’minlaydi, holbuki ularning orasida jihozlanishi va kafolatlanishini darajasi past blganlarining soni ko’p. Fond bilan ta’minlanishning yuqori darajasi odatda butun transport jarayoni sarmoya sig’imi oshgani holda joriy xarajatlarni kamaytirishga olib keladi. Jumladan, konteynerlashtirish jahon hamjamiyatiga bir necha milliard dollarga tushdi.

Shu munosabat bilan ilmiy adabiyotlarda uchraydigan transportning «arzonlashayotganiligi» borasidagi fikrning xato ekanligini ta’kidalsha lozim. Aslida transport umumiy xarajatlarining qayta taqsimlanishi sodir bo’lmoqda - joriy xarajatlar ulushi pasayib, tariflar orqali transport mijozlari hisobidan qoplanadi, ayni paytda transport korxonalari, davlat va munitsipal organlar tomonidan moliyalanadigan (shu jumladan, subsidiyalar shaklida ham) kapital qo’yilmalar ulushi ortib bormoqda.


ITR mamlakat ichidagi va xalqaro mehnat taqsimoti xarakteridagi zgarishlarni keltirib chiqaradi. Bu o’zgarishlar sub va urbanizatsiya va h.k. jarayonlarda sanoatning bandargohlarga jalb qilinishida, dengiz oldi hududi va zonalarida ixtisoslashuvning zganishi, texnopolislar va bandargoh-sanoat majmualarining shakllanishida namoyon bo’ladi. Zamonaviy kemalar qatnaydigan ynalishlar bandargohlarning qaror topgan ierarxiyasini o’zgartirmoqda. Jumladan, 4 avlodga mansub konteyner tashuvchi kemalar (sigimliligi 4,2 ming birlikka teng) bilan jihozlangan uchta jahon konteyner liniyasi G’arbiy Yevropada faqat bir necha bandargohiga ynaltirilgan (Gamburg, Rotterdam, Antverpen, Gavr), bu esa fider (oziqlantiruvchi) konteyner liniyalaming qayta qurilishini, dengiz transporti va transportning boshqa turlari integratsiyasining yanada yuqori darajasini taqozo etadi.

Xalqaro yuk tashish uzunligini qisqartirishga moyillik bilan birga uni sishiga sabab bo’luvchi omillar ham bor. Uyib ortiladigan quruq yuklarni tashishda yirik dengiz kemalari roli tobora ortib bormoqda, ular tejamkorligi bois aloqalar geografiyasini zgartirmoqda. Masalan, temir rudasi tashishda Braziliyada chuqur suv bandargohlarining barpo etilishi (300 mingtagacha kema qabul qiladigan Tubaran va San-Luis portlari) Monroviyadan (5 ming km) qatnaydigan 80 ming t. dedveytli kemalar (tliq yuklangan qolda), Ispaniyadagi Sagunto bandargohidan (4,2 ming km) qatnaydigan 70 ming. t kemalarga nisbatan Rotterdamga yuk tashishning arzonlashuvini ta’minladi (9 ming km masofaga). Kmir tashishga yirik kemalaming jalb etilishi shunga sabab bo ldiki, bosh ekspertlar orasida AQSH roli kamayib, JAR va Avstraliyaning ahamiyati ortib bormoqda. Ko’mir tashish tarkibi sib bormoqda - kokslanadigan kmir tashishni kamaytirish hisobidan energetik ko’mirni yirik turkumlar bilan tashish ulushi ortib bormoqda, bu esa, z navbatida, bandargohlar transport aloqalari sxemasi va ularning xiterlandalari zgarishiga sabab bolmoqda.

Keng fyuzelyajli samolyotlarning foydalanishga topshirilishi, guruhli qatnovlarda bileti birmuncha arzon narxda bo lgan va qulaylik darajasi, ba'zan xavfsizlik darajasi pastroq blgan charter tashishlarning joriy etilishi, uzoq sayyohlik uchishlariga aholining o'rta tabaqalarini jalb etish imkonini berdi. Yuk tashish borasida ham havo transporti texnik vositalar va terminallar ixtisoslashgan hollarda iqtisodiy aloqalar borasidagi siljishlarga kuchli ta’sir krsatmoqda. Maxsus yuk samolyotlarida kamroq tezlikda va kproq yuk ortilgan holda yuk tashish ylovchilar samolyotlari yukxonasida tashishga nisbatan 2 baravar arzon. Bunga ixtisoslashtirilgan yuk terminallari va samarali yer usti fider tizimining joriy etilishi kmaklashadi. AQSHda yuk tashishda yuk tashuvchi samolyotlar ulushi so’nggi 25 yil davomida 40 foizdan 80 foizga o’sdi, hozirgi paytda 80 ga yaqin yuk terminallari faoliyat krsatmoqda.

Transport va ekspeditsiyaviy-taqsimlash korxonalarining birlashuvi muhim istiqbolli tendentsiya hisoblanadi. Ishonchli va tezkor transport aloqasi bilan ta’minlangan transport uzellari - havo va dengiz konteyner liniyalarida xalqaro


ahamiyatga ega yirik ixtisoslashgan transport-taqsimlash markazlari yaratilmoqda (Parij, Marsel, Frankfurt, Myunxen va h.k.).

Transport mintaqaviy siyosat quroli sifatida qollanilmoqda. Transport ortiqchaligi kuchayishi va rivojalanishining ziddiyatliligi sharoitida davlatning raqobatni kamaytirishga va milliy transport kompaniyalarini himoyalashga ynaltirilgan protektsionistik va kamsituvchi iqtisodiy, fiskal va huquqiy ta’sir choralari kengayib boradi. «Ko’rinmas» eksportni kengaytirish uchun «o’z» transport vositalaridan foydalanish kuchayadi (xorijlik kemani kiraga oluvchi va h.k. yukini tashish). AQSHda havo transportining tartibga solishning izdan chiqishi, charter aviakompaniyalar-autsayderlarning paydo blishi havo transportida raqobatni kuchaytiradi, samolyotlarnig tijoriy yuklanishini kamaytiradi.

Dengizda «bayroqlar urushi», «qulay bayroqlar» ga nisbatan chidamlilik siyosati, kiraga olish bozorini izdan chiqaradi, zaruriy yuklamani ta’minlanmasligini keltirib chiqaradi. 1997 yili jahon savdo flotining 720 mln.t dedveytidan to’rtdan biri ortiqcha bldi, ulaming 13 foiz boqloqlik qolgan, hatto konteynerii kemalaming ham 2/3 qismi foydalanilgan, xolos.

Tabiatni himoyalash qonunlari va choralarining keskinlashuvi transport quwatlarining ortiqchaligini orttiradi va transport xarajatlari qimmat bo’lishiga olib keladi.

Kofpincha umumiy yuk sig’imi 15 mln. t ga yaqin blgan tankerlardan bir qator mamlakatlarning (Yaponiya) suzuvchi neft omborxonalari sifatida foydalaniladi. Yer qimmat bolgan mamlakatlarda neft omborxonalarida saqlashga nisbatan bu arzonga tushadi. Tankerlardan rivojalanayotgan davlatlarning don omborxonalari sifatida ham foydalaniladi, chunki ulardagi bandargohlar ombor xjaligi donni tezkor sur atda tashishga moslashmagan.

Mamlakatlar, hududlar, xo jalik tarmoqlarining rivojlanishi notekisligi natijasida transport tizimi rivojlanishiga oid ziddiyatli omillar nihoyatda murakkab. Bir tomondan, transport rivojlanishining jadallashuvi (tezkor temir yo’llar, konteynerlar, tezkor ixtisoslashgan kemalar), ikkinchi tomondan - kemalami yurish tezligining kamayishi, ortiqcha tonnalarni yutib yuborish, energiya sarfini kamaytirish maqsadida boshqa transport turlarida ham tezlikni kamaytirish. Bir tomondan, transport oqimlarini yiriklashtirish va integratsiya qilishga moyillik vujudga keldi (yirik polimagistrallar, transport jarayoni samaradorligini oshirish uchun jahon liniyalari, transport yo'laklarini shakllantiradi). Boshqa tomondan esa, yuk tashishlar dispersiyasi, nisbatan mayda yuqori darajada ixtisoslashgan transport vositalarini ishlab chiqarish, aniq maqsadli konteynerlami joriy etish, olib kelish-tashishni ta’minlovchi fider yl aloqalarini rivojlantirish kuzatilmoqda.

Harakatlanuvchan tarkib va tarmoqli elementlar rivojlanishi, tizimning chiziqli va uzelli elementlari o’rtasidagi ziddiyat kuchayib bormoqda. Bandargohlar odatda yuk aylanishi sur’atlaridan ortda qolmoqda, kapital qo’yilmalami jamlash maqsadida bandargohlarning ierarxik tizimlari vujudga keladi, ayni paytda ular o’rtasidagi raqobat kuchayib boradi. Jnatuvchi bandargohlar bilan qabul qiluvchi bandargohlar rtasida nomutanosibliklar vujudga keladi. Bundan yuk ortilmaydigan tizimlarga moyillik vujudga keladi: daryo-dengizda suzuvchi


kemalar, barja tashuvchilar, paromlar, nakat kemalarga moyillik kelib chiqadi. Jahon miqyosidagi yirik muammolga AQSHning Atlantika okean qirg’og’ida chuqur suv bandargohlarining yqligi bilan bog’liq.

Jahon dengizida rivojalanayotgan davlatlar ulushi - jami 25 foiz («qulay bayroqlarsiz»), ayni paytda jahon yuk jnatmalarida bu krsatkich 50 foizdan ortiq.

Transport quwatlari ortiqchaligi muammolaridan biri - temir yo’l va avtomobil transporti rtasidagi raqobatning kuchayishi bilan bog liq (AQSHda avtotransportda yuk tashishga tashish xarajatlarining 60 foizi to’g’ri keladi, holbuki yuk aylanmasidagi ulushi -26 foizi, transport energiya iste’molida - 85 foiz ga teng).

Horij davlatlar turi. Tipologiyaning mazmuni va ahamiyati

Hozirgi kunda dunyoda oz-ozini boshqaradigan mustaqil odamlar jamiyati, aniq hududga ega blgan va xalqaro huquqda de-yuro va de-fato subyektlari deb tan olingan 230 tacha davlat mavjud. Ulardan 185 tasi BMT a’zolari hisoblanishadi. (01.06.1999) bu yer makrokosmosining birinchi tarkibiy qismlari- maydoni, aholi soni, etnik va milliy tarkibi, iqtisodiy va madaniy taraqqiyot darajasi, xalqaro mehnat taqsimot va umuman xalqaro munosabatlardagi rni byicha farqlanadi.

Hech bir ilm yo’nalishi oz izlanish oyektlarini har tomonlama rganib, uning qismlari orasida aloqa va bogliqlikni matmaguncha ilmiy darajaga yeta olmaydi. Eski davrlardan beri ma’lum zoologiya va botanika ilmi faqatgina Karl Linneyning hayvonot va o’simlik olamidagi hamma bilimlarni umumlashtirib va tizimlashtirganidan keyingina ilm darajasiga ko’tarildi. Alximiya fani ham haqiqiy kimyo ilmi darajasiga Mendeleevning davriy jadvalni kashf etgandan keyin etdi.

Davlatshunoslik - qadimiy fanlardan biri, u yer sharida davlatlaming paydo blishi va rivojlanishi, ulaming ichki tuzimi qonuniyatlarini , odamlaming tabiat bilan aloqasi haqida ulkan materiallami ancha davrdan beri toplab kelmoqda. Ko’pgina davlatshunos-geograflar, iqtisodchilar, siyosatshunoslar necha yillardan beri dunyo davlatlarini tizmlashtirish ustida ish olib borishmoqda. Ammo tan olish kerakki, shu paytgacha davlatshunoslik fani haligacha dunyo davlatlarini tizimlashda aniq bir, hamma tomondan tan olingan “tur" tarkibi yq. Bu orqada qolishni quyidagi sabablar bilan izohlash mumkin: 1) biz rganayotgan fanning oyekti boshqa jonli va jonsiz tabiat oyektlariga qaraganda ancha zgaruvchan va jamiyat faoliyatining mevasidir. 2) bu xildagi o zgarishlar “nima yaxshi va nima yomon” savoliga javob berish uchun izlanishlami qiyinlashtiradi. Davlatshunoslar ishlayotgan davlatda partiya, g’oyalar almashishi davlatlarni guruhlarga blishda subyektiv qismlami qo’sha olmaydi, va albatta ulaming bahsli blishi boshqa gya izdoshlari uchun nomaqul.

0’ylash mumkinki, davlattiplogiyasida aniq birtizimning yq blish muammosi tez kunda yechiladi. Hamma mavjud blgan subyektiv va albatta konyuktiv ynalishlar rqali dunyo davlatlari tipologiyasida aniq bir obyektiv tizim paydo boladi.


Muammoning sivilizatsion nazari, davlatlarnmg paydo blish tarixining teran tomirlarini oYganish ularning zamonaviy xislatlarini tushunishga olib keladi.

Hali revolyutsiyagacha bo’lgan aavrda davlatlani turlar blishda V.I.Lenin katta hissa qshgan. Uning bu muammo byicha nazariy izlanishlari amaliy maqsadga ega edi: boshqa rivojlangan davrda revolyutsiya rivoji va (Rossiya) milliy istiqlolchilik harakatini baholash va Rossiyani shu davlatlar bilan taqqoslash. Uning fikricha, har bir davlat tiri uning tarixiy davrga bog’liq va u o’sha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaga tg ri keluvchi qonunchilik faoliyati bilan aniqlanadi. Lenin, z davrining kapitalizm holatidan kelib chiqib, davlatlarni2 turga bladi: ezadigan ezilgan va davlatlar. Birinchi guruh davlatlarni u yana kichik guruhlarga bo:lib qayta-qayta tahlil qildi ularning eng qiziq ziga xos tomonlarini aniqladi. Bu izlanish natijalari z aniqligi va bexatoligi bilan zamonamiz olimlarini hayratga solmoqda. Ikkkinchi guruh davlatlarini Lenin faqat uni tarkibining xilma-xilligini aniq bir davlat misolida tasvirlash bilan chegaralandi, xolos.

Davlatlarning makrotipologiyasida Lenin bu ikki guruh orasida turuvchi oraliq davlatlarni ham ayirib tdi. Bu davlatlarni u ‘ nomzod” deb nomladi va bu toifaga Ispaniya va Portugaliyani kiritdi. Lenin davlatning ezilgan toifadan chiqib hatto “nomzod” toifasiga kirishining imkoni yq deb hisoblardi. Bunda u Irlandiyani misol keltiradi: bu davlat imperiya gullab-yashnagan paytda mustaqillikni qo’lga kiritdi. Lenin tomonidan ishlab chiqilgan tipologiya z muhimligini XX asrda ham yqotmadi.

Ammo XX asrdan keyin уег shari ancha zgarishlarga duch keldi: kolonial tizim zyakunini topdi. sotsial davlatlar paydo bo’lib z yana parchalandi. jamiyat rivojining notekisligi dunyoning ikki tizimida ham siljishga olib keldi

Kplab zgarishlar endi rivojlanayotgan davlatlarda yuz berdi. Kolonial tizimga chek qyilishi ‘uchunchi dunyo davlatlari’'da kapitalizmning tez sur’atlar bilan rivojlanishiga sabab bldi va sobiq metropoliyalar rtasida yangi munosabatlar rnatildi. Keyingi 20-30 yil ichida yangi rivojlanayotgan davlatlar orasida ‘yangi tur” davlatlari paydo bldi.

Davlat turlari - dunyo tarixining shu bosqichida uning rolim va o rnim aniqlaydigan nisbiy-turgan kompleks.

Davlat turlari - davlatning krsatkichlari yig indisi blib, uning boshqa davlatlar bilan o’xshash yoki farqli tomonlarini aniqlab beradi. Davlat turlarining mavjudligi kapitalizmning notekis rivojidan dalolat beradi. Shunga bir vaqtlar Lenin e tibor bergandi: «kapitalizm rivojlangan davlatda har xil tezlik va uslubda tadi» Tur paydo bo lish jarayoni millat shakllanishi bilan bir vaqtda boradi. Davlat turi haqida faqat kapitalizm yuqori choqqiga yetib, hukmron iqtisodiy tizim paydo blgandan keyingina gapirish mumkin.

Davlat turi zgarishi bu uning dunyoviy rivojidagi bosqichining zgarish mevasi yoki ichki revolyutsiyalar ta siri. chunki ular ishlab chiqarish usuli va mulkchilik turlari o zgarishiga olib keladi.

Bazilar davlat turi faqat bir mezon asosida - kapitalizm rivojiga asoslanib ayirish kerak deb ylashadi. Davlat turi - bu davlatning darajalar jadvalidagi


tutgan rni emas, shunmgdek ikkinchi darajali guruh, masalan - jon boshiga Yalpi lchki Mahsulotning korsatkichi ham emas. (davlatni bunday darajalashtirish YUNKTAD va Jahon banki doirasida qabul qilingan). Ma lum bir krsatkich byicha davlatlarni darajalashtirish bevosita ziga xos ma’noga ega va qiziqish uyg otadi. Nisbatan kproq yoki ozroq tamoyili bo yicha har qanday statistik holatni guruhlarga ajratish, tabiiyki, subyektiv va ishonarsiz bladi. (500 $ atrofida- bir guruh va 500 $dan yuqori boshqasi).

Davlatlarni darajalashtirishda krsatkichlarnmg integratsiya yoli bilan mukammallashtirish. davlatnmg o ziga hos xususiyatlarining yoqolishiga. bir- biriga umuman xshamagan davlatlarni bir qatorga tizilishiga olib keladi. Haqiqiy turlashtirish krsatkichlarning maksimum differensiatsiyasini va noyob birikmalarini topishni talab qiladi Tadqiqotchming vazifasi shu davlatning boshqa davlatlar bilan xshash. farqli va solishtirmali tomonlarini izlash, topish va ayirib berish. Bunda faqat namunali belgilar bilan cheklanib qolmasdan. balki bu belgilar nima evaziga mavjudligini ham isbotlab berish kerak. Masalan, biz yuqori darajali tashqi iqtisodiy onentatsiyasi bilan ajralib turadigan davlatlarni krib chiqsak, bunda biz avvalambor bu krsatkich mma evaziga amalga oshgani. ishlab chiqarish rivoji, keltirilgan xom ashyoning qayta ishlanishi, tovar reeksporti ishchi kuchi eksporti va h.k. etiborga olinishi lozim. Bu holatda davlatlami kichik turlarga ajratsih muhim ahamiyatga ega.

Davlat turidan uning iqtisodiy rivojlanish modelini ayirib bilish кегак. Model yaqin kelajak maqsadlar bilan bog’liq bolib, hukmron guruh zgarishi bilan u ham zgaradi. Model tur evolyutsiyasini tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi mumkin. lekin unga bogliq emas. Hozirgi kunda monetaristik, neoliberal modeli rivojlangan va sobiq Ittifoq davlatlarida qabul qilinmoqda.

Davlatlarni turlashtirishda bu biz iqtisodiy modellarga kp duch kelamiz. Lekin. ularni chuqur rgamb chiqish iqtisodchilar, programmistlar vazifasi

Turlashtirish ko’rsatkichlari

Davlatlarni turlarga ajratish tarixiy xususiyatlarning vujudga kelish va rivojlanishiga asoslanib amalga oshiriladi. Tarixiy taqqoslashda savlat paydo blish va rivojlanish xususiyati, tashqi ta sirlarni rganib chiqish muhim ahamiyatga ega.

Ijtimoiy-iqtisodiy ko rstkichlar asosi maksimum keng bo’lishi lozim, chunki bu turlarga blishda muhim Xalqaro taqqosda eng birinchi va muhim talab- korsatkichlar boyicha davlatlarning bir diapazonda lokalizatsiyasi. Albatta kapitalizm bosqichini erta bosib otgan AQSH va Angliyani Qatar yoki Saudiya Arabistoni bilan taqqoslab bolmaydi, hatto ularning YalM ko rsatkichlari bir xil blsa ham bu davlatlarda kapitalizm paydo blishi har xil.

Davlatlarni turlarga ajratishda uzoq statistick ylni bsib otishga tog ri keladi. Tanlangan davlat koYsatkichlari oddiy blishiga qaramay, tushuntirishlar talab qiladi. Chunki, hech bir krsatkichni olib tashlash yoki zgartirish mumkin emas.


Наг bir davlatning tavsifi uning hududi va aholisidan boshlanadi. Hudud davlatning tabiiy - уег, mineral, o’rmon, suv resurslari bilan korrelyatsiyalanadi. Albatta, davlat maydonni - muhim harbiy strategik krsatkich. Aholi soni esa ichki bozor hajmi, mehnat resurslari o’lchovi hisoblanadi. Hozirgi kunda hech bir davlat 50 mln. aholisiz «buyuk davlat» maqomiga ega bo’la olmaydi.

Iqtisodiy faol aholi (IFA) va YalM krsatkichlari bilan katta ehtiyotlik bilan muomala qilish kerak. Yodda tutuish kerakki, IFA va YalM hamma koYsatkichlarni zida jamlay olmaydi. Shartli ravishda ishsizlar, yani davlat hisobiga yashayotganlar hisobdan chiqariladi. Keyin shaxsiy kichik biznes (kchadagi savdogar, mashina yuvish) kishilari hisobidan o’chiriladi. Bu IFA hamma krsatkichlari tarmoqsiz sektor degani. Qonuiyat bo’yicha aholi bandligi kapitalsiz rivojlangan davlatlarga qishloq xo’jaligi ishchilari evaziga tldirib boradi. Ammo shunday industriyalizatsiya tugaganidan keyin ishlab chiqarish kuchayadi. Masalan AQSHda ishlab chiqarish shunaqa pasayganki, hatto Portugaliya, Ispaniya, xatto Italiya koYsatkichlaridan ham past, lekin bu ularAQSHdan ustun degani emas. Bu holatda davlat bandlik tuzilmasi taqqoslashga asos bladi.

Bugungi kunda davlat energetika bilan ta’minlanganligi muhim ahamiyatga ega.

Eng keng qllaniladigan krsatkichlardan biri energetikaning jon boshiga iste’molidir. Bunday krsatkichlar kichkina davlatlarda rekordlami qayd etmoqda. Lekin ular davlat rivoji emas, balki neft zaxiralari ko’pligini ko’rsatadi. Ayrim davlatlarda yoqilg’i yuqori darajada (Shvetsiya, Yaponiya), ayrim davlatlarda esa umuman past (Uganda, Botsvana).

Davlat turini aniqlashda qishloq xjaligida kapitalizmni rivojlanish darajasi muhimdir. Bu holatda ikki bir-biriga mos keluvchi ko’rsatkichlar - mehnat unumdorligi va yer unumdorligi e’tiborga olinadi. Agar bu krsatkichlar alohida olinsa «ishlamaydi», ammo birgalikda ular har tomonlama natija beradi Kapitalizm rivojlangan davlatlarda bu ikki krsatkich yuqori darajada.

Ko’rsatkichlar tizimida davlat turini aniqlashda shu davlatning boshqa davlatlar bilan xalqaro munosabatlari alohida ahamiyatga ega. Bu, eng awalo, rivojlangan davlatlar uchun kapital eksporti, rivojlanayotgan davlatlar uchun kapital kirib kelishi krsatkichi, davlatning tashqi savdoda va xalqaro mehnat taqsimotida o’rnini aniqlashda bir nechta korsatkichlarni qo’llash mumkin. Davlatni birorta turga kiritishda, albatta, YalM eksporti ham e’tiborga olinadi.

Davlatni turlashtirishda ijtimoiy krsatkich ham alohida ahamiyatga ega. Eng muhim ko’rsatkich «Djinni koeffitsenti» blib, u daromadlarni noteng taqsimotini ochib beradi.

Yana bir ko’rsatkich - qashshoqlikning tarqalishi. Xalqaro organlar davlatlardan qashshoqlik bo’yicha aniq korsatkichni talab qilmoqda. Masalan: AQSHda birinchi qashshoqlik darajasi kuniga 1$ sarflash, ikkinchi daraja - 24 $. Aholi savodlilik darajasi ishchi kuchi tayyorgarlik darajasini aniqlaydi. Bu rivojlanayotgan davlatlarda muhim ahamiyatga ega. Chunki, bu davlatlarda differenisatsiya kuchli. Albatta, sog’liqni saqlash krsatkichlari e’tiborga olinishi lozim.


Xulosa rnida, aytib tish lozimki, zlashtirish uchun qllaniladigan bu krsatkichlarning to’liq mosligini izlash shart emas. Chunki, har bir davlatning o’ziga hos xususiyatlari bor.

Davlat turlari

Yer yuzidagi hamma davlatlarni xalqaro xjalik tizimi va xalqaro munosabatlardagi riniga qarab 3 turga boMish mumkin: 1. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar (IRD) 2. 0 ’rtacha rivojlangan davlatlar(RD) 3. Iqtisodiyzaif rivojlangan yoki BMT nomlashi boyicha rivojlanayotgan davlatlar (RD).

Iqtisodiy rivojlangan davlatlar.Bu davlatlarning hammasi postindustrial rivojlanish davridan otgan: qishloq

xo’jaligining YalMda ulushi juda kam (2-5 foiz), xizmat ko’rsatish ulushi esa 60- 70 foiz. Tashqi iqtisodiy aloqalarda diversifikatsiya eksporliga ega. Bu guruhda bir necha nlik davlat blishiga qaramay, aholining 1/6 qismi, ishlab chiqarish eksportiining 3/5 qismi, mashina va transport eksportining 90 foiz, investitsiyalarni kp qismi ular hisobiga tg’ri keladi. Bu guruh davlatlarda eng yuqori ijtimoiy krsatkich-minimal bola olishi, yoshlarning optimal mosligi, daromadning teng taqsimoti, birdarajadagi qashshoqlikning yo’qligi (faqat JARda). Bu davlatlaming hammasi iqtisodiy rivojlanish va hamkorlik tashkiloti a’zolaridir. (Parij klubi). A’zolarning barchasi esa, neytral davlatlardan tashqari, AQSH boshchiligidagi harbiy bloklarga kiradi. Bu turda 3 asosiy guruhni aytib tish mumkin.

Asosiy davlatlar AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Italiya, Buyuk Britaniya. Bular eng rivojlangan davlatlar blib, hamma korsatkichlar byicha yuqori rinni egallaydi. Rivojlanayotgan davlatlar tasiri ostida bu davlatlar rni bshahshgan bo’lsa ham, 90-yillar hisobiga ishlab chiqarilgan tovarlarning 2/3 qismi tg’ri kelardi. Aholi industrializatsiya bo’yicha ham koYsatkichlar o’sgan (1920-y. 3,4 dan 1998-y. 6,3 gacha).

Bu davlatlar bir-biridan tarixiy xususiyatlari bilan, iqtisodiy kuchi, ishlab chiqarish kuchi rivoji bilan farqlanadi. 500 katta moliyaviy korporatsiyalarda likning ulishi 4/5, sotuvda esa 90 foiz. Katta oltilik kuchli monopolistik kapitalizm bilan ajralib, u faqat ichki emas, balki tashqi savdoda ham koYinadi. Bu davlatlarning hammasi ishlab chiqarishda mustaqillikka ega va faqat eksportyor davlatlar Ular zaro doim dunyoviy hukmronlik uchun kurash olib borishadi.

Katta oltilik z xalqaro siyosiy institutini tashkil qilgan. Ular o’zaro kelishmovchiliklarni yechish uchun yuqori darajali uchrashuvlar uyushtiradilar. Neytral davlat sifatida bu hamkorlikka Kanada taklif etilgan. (u AQSH bilan yaqin iqtisodiy munosabatga ega, Britaniya hamkorligiaga a’zo va Yaponiya bilan munosabatlarni kengaytirishga qiziqmoqda). Shuning uchun Kanada kuchli oltilik bilan bir qatorga qoyiladi. Lekin bu davlat tarixiy xususiyatlari, iqtisodiy rivoj kuchi bilan oltilikdan kuchli farq qiladi. Ma’lumotlarga qaraganda Kanada «klub- 500» kapital bilan qatnashishda 5 marta Italiyadan, Shvetsiya, Shveytsariya, Avstriya, Janubiy Korea kabi davlatlardan ortda qolmoqda.


Kuchli oltilik orasida AQSH 1-o’rinni egallaydi. 1995-yili dunyong eng katta 500 korporatsiyasidan 153 tasi shu davlatga tegishli edi. AQSH dunyo xjaligi kapitalida muhim rol ynaydi. Ammo AQSH 1944-y ishlab chiqarilgan tovarlaming 54 foizini tashkil etgan bolsa, 1998-y bu korsatkich 20 foizgacha tushdi.

Germaniya 70-y. o’rtalariga qadar ikkinchlikni ushlab, keyin Yaponiyaga boshatib berdi. Fransiya o’z koloniyalarini yqotganidan keyin o’zini tiklab olib, hozirgi kunda dunyo hamjamiyatida 3-o’rinni egallaydi. Bunaqa mavqega kuchli iqtisodiy qiyinchiliklarga qaramasdan Italiya ham ega. Aytib o’tish lozimki, Britaniyadagi iqtisodiy regressiya uni 60-y 3 -oringa, 70-y. esa oxirgi ringa olib keldi.

Oxirgi tendensiyalarga muvofiq xalqaro tizim markazi AQShdan endi Osiyo davlatlariga kochmoqda. Chunki bu davlatlarning ta'siri faqatgina Osiyoda emas, balki Amerikada ham sezilmoqda. Bunday siljishni biz ll-jahon urushidan keyin, bu markazning AQSHga ko’chishida kuzatgan edik.

Bu vaqtda Yaponiya harbiy sohaga kam mablag’ sarflab, asosiy mablag’ini ilmiy, texnikaviy sohalarga sarflab kuchli iqtisodiy rivojlangan davlatga aylandi. Uning hisobiga dunyo tadqiqotining 12 foizi to’g’ri keladi. Elelktronika ishlab chiqraishda u AQSHdan o’zib, 1-o’ringa chiqdi. Raqobatlar miqdorida Yaponiyaning ulushi 1996-y. dunyoning 60 foizini tashkil etdi.

AQSH ham, o’z navbatida,Yaponiyadan qolmaslikka harakat qilmoqda. Ammo uning «Yaponiyaga qarshi» (1984-19992) dasturi kutilgan natijani bermadi, «elektron super xeyvey» dasturi esa iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelmoqda.

Bu ikki iqtisodiy kuchli davlatlarning iqtisodiy osish modellari tubdan farq qiladi. AQSH importga qaramli davlatlardan bo’lib, davlat byudjetida savdo balansi defitsiti (40 foizgacha) mavjud. AQSH z defitsitini investitsiyalardan kelgan foyda orqali qoplaydi. Keyingi paytlda davlat ichida ham tashqi investitsiyalar ko’paymoqda.

Yaponiya esa turg’un savdo balansiga ega. U har xil siyosiy bahonalar bilan o’z davlat ichkarisiga invesititsiya kirishiga qarshilik qilmoqda. 90-y. boshida xususiy kapital ekspont bo yicha bu davlat 1-rinm egalladi. 1999-y. Yaponiya quvurlari rezervlari bahosi 1 trln. $ ni tashkil etdi. Dunyodagi 20 katta banklardan7 tasi shu davlatga tegishli. 1998-y. Yaponiyadagi iqtisodiy inqiroz natijasida dunyo moliyaviy tizimida 1-o’rinni egallab turgan «Bank Tokio-Mitsubisi» z o’rnini Amerikalik «Sitigrupga» bo’shatib berdi.

G’ARBIY YEVROPANING RIVOJLANGAN KICHKINA DAVLATLARIShveytsariya, Avstriya, Belgiya, Niderlandiya, Skandinaviya davlatlari,

Finlandiya. Bu davlatlarning ba zilari tarixda siyosiy birinchilikka davogar blgan. Hozirgi kunda bu davlatlarning hech biri iqtisodiy mustaqillikka ega emas. II jahon urushidan keyin Belgiya va Niderlandiya o’zining katta koloniyalridan mahrum bldi. Yig’ilgan katta kapital, malakali ishchilar, geografik joylashuvining qulayligi yordamida bu davlatlar iqtisodiy rivojlanishning yuqori darajasiga ega bo’lishdi. Bu davlatlarning «klub-500»ga kiradigan korporatsiylari o’z ta’sirini dunyo yuziga yoymoqda. Bu davlatlar o’z importining yarmini tashqi savdoga chiqarib, s xom ashyoni olib keladi. Bu turdagi davlatlar kishi boshiga yuqori


darajali ekspot va import bilan ajralib turishadi. Bu davlatlarning deyarli hammasi ishchi kuchi importlari hisoblanishadi.

Dunyo qitisodiy tizimidagi o’z o'rniga qaramasdan, bu davlatlar rivoji bir tekis emas. Oxirgi yillari Norvegiya o’z ta’sirini kengaytirmoqda. Bunga sabab Shimoliy dengizda neft konlarining topilishi. Finlandiya Rossiya bilan munosabatlarni yaxshilab o’z iqtisodiyotiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. 80-y. Avstriya va Daniya o’z boshidan iqtisodiy inqirozni tkazdi.

Siyosiy munosabatda bu davlatlar yo gigant davlatlarning harbiy sheriklari, yo neytral davlatlar (Shveytsariya, Avstriya, Shvetsiya) hisoblanishadi.

G5arbiy Yevropadagi mini davlatlar.Lyuksmeburg, Islandiya - bu davlatlar o’z maydonining kichikligi, aholi

sonining kamligi bilan boshqa davlatlardan farqlanadi. Mehnat taqsimoti bu davlatlarda bir yo’nalishda, xizmat eksporti yil sayin oshmoqda. (Lyuksemburg bank depoziti Shveytsariya banki depozitidan 50 marta oshadi). Yana bu davlatlar turizm sohasidagi chiqimlari katta hajmiga ega (10-12 foiz).

Kapitalizmga o’tish davridagi davlatlar.Kanada, Avstriya, Yangi Zelandiya, Janubiy Afrika Respublikasi, Isroil.

Dastlabki 4 davlat Buyuk Britaniyaning ko’chgan koloniyaliari. Ular feodalizm bosqichini boshidan kechirmaganlar. AQSHdan farqli tomoni bu davlatlarda hech qanday inqiloblar ro’y bermadi, kapital munosabatlarga ular immigrantlar ta siri ostida tishdi. Dastlabki 4 davlatda yerni bosib olish aborigenlar bilan qurolli to’qnashuv keyin sodir bo’ldi. JARda ko’p sonli qora tanli aholini bo’ysindirish bilan birga sobiq kolonistlar avlodi - burlar bilan kurash olib borishga to’g’ri keldi. Isroil II jahon urushidan keyin immigrantlar bilan paydo bo’lgan davlat.

Bu davlatlarning farqli tomoni garchi bu iqtisodiyot rivojlangan bo’lsa ham, qishloq xo’jaligi ham katta ulushni tashkil etadi.

11.1. G’arbiy Yevropaning o’rtacha rivojlangan davlatlari. Mintaqaviy tafovutlar. G’arbiy Yevropa

Mintaqada transport tizimining alohida turi qaror topgan blib, unga kp tomonlamalik, kp turlilik muvozanat, transportni deyarli barcha turlarining yuqori rivojlanish darajasi xosdir.

Transporti tarmog’i zichligi va notekisligi bilan farqlanadi va u ko’pincha siyosiy hududlarga mos kelmaydi. Tabiiy chegaralar kamroq darajada tarmog’ining rivojalanishi uchun tsiq bladi. Hatto kichik davlatlarda ham bir transport turining ikkinchisidan ustunligi haqida gapirish mushkul. Bunday birikma transportning alohida turlari funksional sohalarining bir-biriga chatishib ketishidan dalolat beradi. Magistral tarmoqlar qisqargan holda kirish temir ylaklari soni ortib bormoqda.

Bandargohlarda va boshqa transport uzellarida har xil transport turlarining bir-biriga zich yaqinlashuvi intermodel tashishlarning, ayniqsa yuklaming ommaviy konteynerlashtirilishi rivojlanishini rag’batlantirdi.


Dengiz bandargohlari alohida o’rin tutadi. Daryolarning kengiigi tufayli bandargohlar Yevropa qifasining ichkarisigacha kirib bordi va xiterlandlar bilan aloqalarda zaro kanallartizimi bilan tutashgan yirik daryo tarmoqlariga tayanadi. Daryo va dengiz transportining qshilishi asosan meridian yo’nalishida cho’zilgan yagona daryo transporti tizimini yaratadi (Dunaydan tashqari). Dengiz bandargohlari nafaqat o’z mamlakatlari uchun haqiqiy dengiz darvozalari hisoblanadi, balki xalqaroahamiyatga ham ega; yuk oqimlari mintaqa ichkarisigacha kirib boradi. Rotterdam bandargohiga keladigan yuklarning yarmidan ko’pi ichki suvlar bo’yicha, asosan Reyn daryosi orqali tashiladi. Shu tarzda Evropa mintaqasining qirg’oqlariga yaqin hududlari arbiy Yevropa transport tarmog’ining tarkibiy qismi hisoblanadi va ko’p jihatdan uning konfiguratsiyasini belgilab beradi. La-Mansh bo’g’ozi ostida evrotonnelning ishga tushirilishi mintaqaning Shimoli-G’arbiy «burchagida» transport oqimlarining zgarishiga qanchalik ta’sir ko'rsatishi hali ma’lum emas.

Mintaqaning temir yo’l tarmog’i Shimoliy Amerikaga qaraganda birmuncha tig’iz; barcha temir yo’l magistrallari, hatto ikkinchi darajali liniyalari - ikki yo’lli, hanuzgacha yuk vagonlari parkida ikki uchli vagonlar ko'p, vagonning o’rtacha yuk sig’imliligi AQSHdagi vagonlarga qaraganda 2-3 baravar kam. Yuk tashishlar nisbatan kam vaznli poezdlar tig’iz harakatlanishi orqali amalga oshirilar edi (konteyner yo’nalishli tarkiblaridan tashqari). Temir yo’l transporti asosan elektrlashtirilgan bo’lib, yuk tashish ishlarining 80 foizdan ortig’i elektr kuchi bilan tortish orqali bajariladi.

Temir yo’l tarmog’ining tig’izligi 100 kmga 100-300 km.ni tashkil etadi, ya’ni AQSHga nisbatan 2-3 baravar yuqori, qoplamasi takomillashtirilgan avtomobil yllarining ham ulushi katta. Asosiy daryo tarmoqlarida zi yurar kemalar ko’p bo'lib, o’zi yurmaydigan barjalar tarkibini itarish usuli tobora ommalashib bormoqda. Tortiladigan tarkiblarning uzunligi va yuk ktarishi AQSHga nisbatdan unchalik yuqori emas.

GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI

Germaniya Federativ Respublikasi Markaziy Yevropadagi rivojlangan mamlakatlardan biri hisoblanadi. Germaniyaning hozirgi hududi 1990 yilda Germaniya Federativ Respublikasi (GFR) va Germaniya Demokratik Respublikasining (GDR) birlashuvidan paydo blgan. Bugungi kunga kelib, mamlakat hududi 357 ming km 2, aholisi soni esa 82,4 mln. kishi (2007 y.) tashkil etadi. Aholi zichligi: 1 km 2 ga - 229 kishi. Germaniyaning quruqlikdagi chegaralari umumiy uzunligi 5165 km, dengiz chegarasining uzunligi esa 1045 km.dan iborat. Germaniya poytaxti - Berlin shahri.

Tabiiy sharoiti va resurslari. Germaniya Yevropa qifasining qoq markazida joylashgani uchun ham jug’rofiy jihatdan siyosiy afzallikka egadir. Mamlakat hududining 4/5 qismi Shimoliy va Boltiq dengizlari havzalariga tegishli bo’lib, Germaniyaning Reyn, Emme, Vezer, Elba kabi yirik daryolari ushbu dengizlarga qshiladi, qolgan 1/5 qismi esa Qora dengiz havzasiga mansub, unga Dunay


daryosi z suvini tkadi. Germaniya hududi nisbatan baland blmagan toglar va yassi tekisliklardan iborat blib, shimoldan janubga qarab ktarilib boradi. Mamlakatning eng yuqori cho’qqisi Sugshpittse tog’i - «Bavariya Alpi»dir (2963 m). Iqlimi mtadil, mo’tadil-kontinentaldir. Tabiiy boyliklar qatorida kmir (toshko’mir, qng’ir kmir) va kaliy tuzi birtamchi ahamiyatga ega. Bundan tashqari, mamlakatda temir rudasi, qrg’oshin, rux va misga boy yirik konlar, qolaversa, uran rudasi, neft va tabiiy gaz konlari mavjud. Qurilish materiallari ishlab chiqarish uchun mamlakat ko’plab boshqa boyliklarga, shu jumladan, keramika mahsulotlari sanoati uchun gil, shisha sanoati uchun qum zaxiralariga boy.

Aholisi. Germaniya aholi soniga ко’га, Yevropada Rossiyadan keyin ikkinchi eng yirik mamlakat hisoblanadi. 70-yillarning boshidan buyon Germaniya aholisi tabiiy sishida limlar sonining tug’ilganlar sonidan yuqoriligi tamoyilga aylangan. Jumladan, 2007 yilda ushbu ko’rsatkich 1000 kishiga tegishli ravishda 8,2 va 10,71 kishini tashkil etdi. Uzoq yillardan buyon immigratsiya evaziga aholi tabiiy sishi musbat ma’noga ega blib kelganiga qaramay, 2007 yilda u manfiy bo’ldi (- 0,033 kishi). Germaniya aholisining 48 foizi protestantlardan, 46 foizi esa katoliklardan iborat. Aholining etnik tarkibi - quyidagicha: 91,5 foizi - nemislar, 2,7 foizi - turklar, qolgan 6,1 foizi - greklar, italyanlar, polyaklar, ruslar, serbo- xorvatlar, ispanlar. Umumiy aholining 87 foizi shaharlarda yashaydi. Mamlakatning yirik aglomeratsiyalari qatorida Gamburg, Myunxen, Keln, Frankfurt, Dyusseldorf, Shtutgart, Bremen, Gannover va boshqa shaharlami atash mumkin. Rasmiy til- nemis tili.

Davlat tuzumi. Germaniya federativ krinishdagi parlamentar respublika blib, ma’muriy jihatdan 16 yerga (viloyat) blinadi. Ulaming ichida hududi va aholi soni jihatidan Bavariya, quyi Saksoniya, Shimoliy Reyn-Vestfaliya, Baden- Vyurtemberg kabi yerlar eng yirik hisoblanadi. Mamlakat konstitutsiyasi 1949 yil 23 mayda, birlashgan Germaniya konstitutsiyasi esa awalgisiga qshimcha kiritish asosida 1990 yil 3 oktyabrda qabul qilingan. Mamlakat qonunchilik hokimiyati ikki palatadan iborat blib, ular Bundestag (deputatlar palatasi) va Bundesrat (perlar palatasi) deb ataladi. Bundestag aholi tomonidan 4 yilga saylanadi. Bundesrat esa yer hukumatlari vakillari orasidan 4 yil muddatga tayinlanadi. Germaniyada davlatni federal prezident boshqarib, u 5 yil muddatga surunkasiga kpi bilan ikki marta saylanish huquqiga ega. Mamlakat joriya hokimiyatini esa federal kansler boshchiligidagi federal hukumat boshqaradi.

Sanoati. Germaniya Federativ Respublikasi dunyoning eng taraqqiy etgan mamlakatlaridan biri hisoblanadi. Aholi klami jihatidan dunyoda 14-pog’onada joylashgan mazkur mamlakat yalpi ichki mahsulot hajmi bo’yicha AQSh va Yaponiyadan keyin uchinchi oYinni (xarid qobiliyatiga kra - 5-o’rin), umumiy iqtisodiy qudratiga kra esa uchinchi rinni egallaydi. Yalpi ichki mahsulot tarkibida qishloq xjaligi tanmog’i 1 foiz, sanoat - 30 foiz, xizmatlar sohasi esa 69 foizni egallaydi.

Germaniya sanoati kproq og’ir sanoatga ixtisoslashgani bilan izohlanadi. Uning asosiy tarmoqlari safiga yoqilg’i-energetika sanoati, qora metallurgiya, mashinasozlik, elektrotexnika va kimyo sanoatlari kiradi.


Mazkur mamlakatda elektroenergetika asosini ko’mir hamda ikki va undan ortiq yoqilg’i turlarida ishlovchi elektrostansiyalar tashkil etadi. Elektroenergiya quwatlarini ishlab chiqarishda birlamchi xom ashyo sifatida ko’mirning ulushi 60 foizga teng. Tabiiy gazda ishlovchi issiqlik elektrostansiyalari mamlakat shimolida, mazutda ishlovchilari esa neftni qayta ishlovchi hududlarda joylashgan. Germaniya atom elektrostansiyalari umumiy quwati 20 mln. kvtni tashkil etadi. Suv zaxiralari joylashgan janubiy hududlarda esa gidroelektrostansiya- larning o’rni katta.

Qora metallurgiya sanoati salohiyati bo’yicha Germaniya dunyoning yetakchi mamlakatlaridan biri hisoblanadi. Jumladan, chyan, plat, po’lat prokati ishlab chikarish bo’yicha mamlakat Yaponiya, AQSh va XXR kabi davlatlar bilan o’rin almashib turadi. Rangli metallurgiya sanoati asosan chetdan keltirilgan xom ashyo asosida ishlaydi. Germaniyaning ayniqsa alyuminiy va mis ishlab chiqarish sanoatlari yuqori darajada rivojlangan.

Mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoati mamlakatning majmua sifatida shakllangan eng yirik tarmoqlaridan biridir. Harbiy hududlarda ushbu tarmoq mahsulotlarining yarmi, sharqiy sarhadlarda esa 40 foizi ishlab chiqariladi. Mashinasozliktaraqqiy etgan shaharlar qatorida Myunxen, Nyumberg. Maigeym, Gamburg, Berlin va aytib o’tish mumkin.

Reyn-Vestfaliya - nemis kimyo sanoatining asosiy markazi bo’lib, u yerda tarmoq yalpi mahsulotining 2/5 qismi ishlab chiqariladi.

Germaniyaning asosiy sanoat o’choqlari jug’rofiy jihatdan quyidagicha koYinishda: Reyn-Vestfaliya - mamlakatning asosiy sanoat bazasi (qora metallurgiya, mashinasozlik, metallni qayta ishlash, elektrotexnika, kimyo, neftni qayta ishlash); Janubi-g’arbiy hudud - avtomobilsozlik, elektrotexnika, kimyo, neftni qayta ishlash va tekstil sanoati; Janubiy hudud avia- va avtomobilsozlik, asbobsozlik, harbiy, neftni qayta ishlash, yengil sanoat; Shimoliy hudud - kemasozlik, neftni hayta ishlash, neft-kimyo sanoati; Saar - mamlakatdagi ikkinchi yirik ko’mir-metallurgiya bazasi.

Qishloq va o’rmon xo’jaligi. Germaniya qishloq xjaligi yuqori darajada mexanizatsiyalashgan hisoblanadi. Iqtisodiyotning mazkur tarmog’ida mamlakat hududining 45-49 foizi ishlatilib, unda yalpi ichki mahsulotning 1-2 foizi yaratiladi. Germaniya agrartarmog’ining yetakchi bo’g’ini chorvachilik blib, uning hissasiga qishloq xo’jaligida yaratiladigan mahsulotlarning 70 foizi to’g’ri keladi. Chorvachilik, o'z navbatida, o’simlikchilik sohasiga tayanib, yem-xashak ekiladigan yerlar maydoni meva-sabzavot ekiladigan hududlarga nisbatan kpdir. Germaniya hissasiga Yel mamlakatlarida etishtiriladigan don mahsulotlarining 20 foizi, shu jumladan, javdari bug’doyning 3/4, sulining 2/5, arpaning 1/4 qismi to’g’ri keladi. Mamlakatda, shuningdek, shakarqamish va kulmoh kabi texnik ekinlar ham yetishtiriladi. 0 ’simlikchilikning muhim tarmog’i sifatida uzumchilikning o’rni katta blib, uning ulushi mevachilik va sabzavotchilik umumiy mahsulotidan ham yuqoriroqdir. Germaniyaning 25-27 foiz hududi o’rmonlar bilan qoplangan.


Transport. Germaniya transport tizimlari juda zich joylashgani bilan ajralib turadi. Temir yllarining umumiy uzunligi 48215 km bo’lib, ushbu krsatkich bo’yicha mamlakat dunyoda beshinchi o’rinda turadi. Ularning taxminan 2/5 qismi elektrlashtirilgan. Avtomobil yoMlarining uzunligi 231581 km, ichki suv ylaklariniki - 7467 km, neft quvurlariniki esa 3,5 ming kmdan ziyodni tashkil etadi. Asosiy suv-transport magistrali Reyn hisoblanib, uning bo’ylarida Duysburg, Keln, Karlsrue kabi bir qator yirik daryo portlari joylashgan. Gamburg- Germaniyaning eng yirik dengiz porti. Bundan tashqari, muhim ahamiyatga ega portlardan Bremen, Emden va Rostoklarni atash mumkin. Mamlakatdagi asosiy neft porti esa Vilgelmsxafendir. Frankfurt, Myunxen, Keln-Bonn va Gamburg Germaniyannig xalqaro aeroportlari hisoblanadi.

Tashqi iqtisodiy aloqalari Germaniya tashqi savdo hajmi byicha jahonda AQShdan keyin ikkinchi rinni egallaydi. Eksport mahsulotlari tarkibida asbob- uskunalar, transport vositalari, elektrotexnika va kimyo mahsulotlari, metallurgiya va oziq-ovqat mahsulotlari hamda tekstil sanoati mahsulotlarining ulushi katta blib, import tarkibida esa qora va rangli metallurgiya mahsulotlari, neft, paxta, yog’och mahsulotlari, asbob-uskunalar, transport vositalari hamda oziq-ovqat mahsulotlari asosiy 0’rinni egallaydi. Germaniya asosan Yel mamlakatlari, AQSh, Xitoy va Rossiya bilan savdo qiladi.

BUYUK BRITANIYA

Buyuk Britaniya yoki Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Qshma qirolligi Shimoli-arbiy Yevropada joylashgan orol-mamlakatdir. Buyuk Britaniya tarkibiga Angliya, Uels, Shotlandiya va Shimoliy Irlandiya - Olster kiradi. Mamlakatning umumiy maydoni 244 820 km 2 bo’lib, aholisi soni 60,8 mln. kishini (2007 y.) tashkil etadi. Irlandiya Respublikasi bilan quruqlikdagi chegarasi 325 kmni tashkil etib, qirg’oq uzunligi 8329 kmdir. Buyuk Britaniya poytaxti - London shahri.

Tabiiy sharoiti va resurslari. Buyuk Britaniya Yevropa qifasidan La-Mansh va Pa-de-Kale bg’ozlari bilan ajralib turadi. Mamlakat hududi nisbatan past blgan tog’lar, tekisliklar bilan ralgan. Mamlakatning eng yuqori chqqisi Ben-Nevis tog’i (1343 m) boTib, u Shotlandiya hududida joylashgan. Mamlakat daryolari qisqa blsa-da, biroq sersuvdir. Shotlandiya va Angliya shimoli- g arbida chuqur kllar ko’p. 0 ’rmonlar mamlakat hududining jami 7 foizini egallaydi. Iqlimi dengiz iqlimiga xos bo lib, mayin va ta namdir. Buyuk Britaniyada tabiiy boyliklar kp emas. Mamlakat asosan yuqori sifatli toshko’mirga boy blib, uning zaxiralari 170-190 mlrd. tni tashkil qiladi. Temir rudasi zaxiralari ham kp blishiga qaramay, yuqori sifatli ruda konlarining deyarli barchasi qazib blingan. Buyuk Britaniyaning Shimoliy dengiziga tutash qirg’oqlarida yirik neft va gaz zaxiralari topilgan. Kornuellda esa tabiiy boyliklarning yana bir turi - kaolin koni mavjud. Toshtuzining yirik zaxiralari Cheshir va Daremda blsa, kaliy tuzining yirik koni Yorkshirda joylashgan. Shotlandiya tog’larida uran rudasi


ham borligi aniqlangan.Aholisi. Aholining etnik tarkibi quyidagicha: 81,5 foizi - inglizlar, 1,9 foiz

uelsliklar, 9,6 foiz - shotlandiyaliklar, 2,4 foiz - irlandiyaliklar, 1,8 foizi hindlar, 1,3 foiz pokistonliklar va h.k.

Asosiy din protestantizm bo’lib, Shimoliy Irlandiya aholisining 35 foizi katolik va 65 foiz protestantlardan iborat. Aholining 90foizi shaharlarda istiqomat qiladi. Yirik shaharlari qatorida Manchester, Birmingem, Glazgo, Lids, Liverpul, Sheffild, Edinburg va Belfastni atash mumkin.

Davlat tili-ingliz tili.Davlat tuzumi. Buyuk Britaniya 98 graflik va 89 shahar grafliklaridan iborat.

Men oroli (maydoni 588 km2) va Normand orollari (maydoni 194 km2) Buyuk Britaniyaning mustaqil ma’muriy bo’g’inlaridir.

Buyuk Britaniya konstitutsion parlament monarxiyasiga oid davlat tuzumiga ega. Davlat boshlig'i - qirol (qirolicha). Qonun chiqaruvchi organ vakolati parlament va qirol (qirolicha)ga tegishli blib, u Lordlar va Jamoalar palatasidan iborat. Ijro etuvchi hokimiyatni Bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.

Sanoati. Buyuk Britaniya yuqori sanoatlashgan mamlakatdir. Sanoat ishlab chiqarish hajmi bo’yicha yirik ntalikka kiradi. Yalpi ichki mahsulotning 24,1 foizi sanoat hissasiga to’g’ri keladi. Snggi yillarda ushbu tarmoqda tarkibiy siljishlar kuzatilib, natijada toshkmir qazib olish kamaydi, og’ir sanoat hamda mamlakat uchun an’anaviy ahamiyatga ega bo’lgan tekstil sohasiga e’tibor susaydi. Evaziga esa mashinasozlik, elektrotexnika, avtomobil va kimyo sanoatining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi ortdi.

Mamlakat energetika tarmog’i Shimoliy dengizdagi neft va gaz konlariga hamda Yorkshir va Uelsdagi ko’mir konlariga tayanadi.

Sanoatning qora metallurgiya sohasida snggi yillarda jiddiy zgarishlar ry berib, mamlakatda ichki xom ashyoga nisbatan yuqori sifatli import xom ashyosiga talabi kattadir. Natijada bir necha metallurgiya markazlari yopilib, qirg’oqbo’yi hududlarida yangilari tashkil topmoqda.

Rangli metallurgiya sohasidagi ichki ishlab chiqarish sanoat talabini faqatgina qalay, qrg’oshin va alyuminiy bilan tliqligicha, mis va rux bilan esa 50 foiz miqdorda ta’minlay oladi.

Kimyo sanoatida ham jiddiy zgarishlar ro’y berib, oltingugurt kislotasi, soda, xlor kabi asosiy kimyo mahsulotlari hamda kimyo tolalari ishlab chiqarish darajasi pasayib, mazkur tarmoq farmatsevtika preparatlari, agrokimyo mahsulotlari, konstruksion plastmassa kabi ilmiy sig’imi yuqori blgan mahsulotlar ishlab chiqarishda ixtisoslashmoqda.

Mashinasozlik sanoati korxonalari mamlakatning kplab shaharlarida joylashgan. Elektrotexnika, elektronika, stanoksozlik, olchash asboblari va diagnostika apparaturalarini ishlab chiqarish mazkur tarmog’ining asosiy yo’nalishlari hisoblanadi.

Qishloq xjaligi. Buyuk Britaniyaning agrar tarmog’i yuqori rentabelli hisoblanadi. Oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabning 75 foizi ichki taklif


bilan qoplanadi. Mazkur tarmoqda yalpi ichki mahsulotning 1-2 foizi ishlab chiqarilib, unda mamlakatning 2 foizi aholisi band. Qishloq xjaligining asosiy tarmog'i chorvachilik blib, unda agrar mahsulotning 60 foizi yaratiladi. Tarmoq sut, tuxum, tovuq, chchqa va mol gshtlari kabi mahsulotlar bilan ichki talabni tliq qondiradi. Ziroatchilik ikkinchi darajali tarmoq hisoblanib, shudgor yerlaming 1/3 qismiga don mahsulotlari (bug’doy, suli, arpa) ekiladi. Mazkur mahsulotlar bo’yicha mamlakat o’z ehtiyolarini qoplaydi. Biroq mamlakat qo’y gshti, yog\ pishloq, shakar, olma kabi qishloq xjaligi mahsulotlarini xorijdan import qilishga majbur.

Transport Tarixan Buyuk Britaniyaning transport tizimi dengiz transportiga asoslangan. Yuk aylanmasining 90 foizi (shu jumladan, tashqi dunyo bilan) dengiz flotiga tg’ri keladi. London, Liverpul, Sautgempton, Glazgo va Bristol mamlakatdagi eng yirik dengiz portlari qatoriga kiradi.

Avtomobil transporti orqali ichki yuk va yo’lovchi tashish ehtiyojlarining 80 foiz qoplanadi. Umumiy avtomobil yllari uzunligi esa 388 ming kmdir.

Temir yllar hissasiga ichki yuk va yo’lovchi tashish ehtiyojlarining 10 foizi tog’ri keladi. Uning uzunligi -16,5 ming kmdan ortiq. Shimoliy dengizdan neft va gaz qazib olishning kuchayishi evaziga quvur transportining ham iqtisodiyotdagi rni kengayib bormoqda.

Tashql iqtisodiy aloqalari. Eksport hajmi byicha Buyuk Britaniya 6-o’rinda (450 mlrd. doll. - 2006 y.) turadi. Asosiy eksport mahsulotlari qatorida sanoat mahsulotlari, yonilg’i, kimyo va oziq-ovqat mahsulotlari, ichimliklar, tamaki va avtomobillami aytib tish mumkin. Import hajmi byicha esa 604 mlrd. doll. bilan jahonda 4-rinda turadi. Xorijdan olib kiriladigan mahsulotlar tarkibida sanoat mahsulotlari, mashinalar, yonilg i va oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi katta.

Buyuk Britaniyaning asosiy tashqi savdo hamkorlari AQSh, Germaniya, Fransiya, Niderlandiya va Xitoydir.

FRANSIYA RESPUBUKASI

Fransiya G’arbiy Yevropadagi rivojlangan mamlakatdir. Maydoni - 547 ming km2. Aholisi 60,9 mln. kishidan (2007 y.) iborat. Quruqlikdagi chegarasi uzunligi 2889 kmni tashkil etib, Andorra, Belgiya, Germaniya, Italiya, Lyuksemburg, Monako, Ispaniya, Shveytsariya mamlakatlari bilan chegaradoshdir. Qirg’okbo’yi hududlari uzunligi 3427 kmdir. Fransiya poytaxti- Parij shahri. Uning tarkibiga Fransiyadan tashqari to’rt «dengiz orti departamentlari - Gvadelupa, Fransuz Gvineyasi, Martinika va Reyunon - hamda Sen-Per va Mikelon, Komor orollari, Yangi Kaledoniya, Fransuz Polineziyasi kabi bir qator «dengiz orti hududlar» kiradi.

Tabiiy sharoiti va resurslari. Fransiya Yevropada hududi jihatidan Rossiya va Ukrainadan keyin uchinchi rinni egallaydi. Fransiya tarkibiga Korsika oroli va bir necha mayda orollar kiradi.

Fransiya maydonining 60 foizi tekislik va pasttekisliklardan, 35 foizi - o’rta balandlikdagi va past tog’lardan, 5 foizi esa baland tog’lardan (Alp, Pireneya)


iborat. Fransiyaning Italiya bilan chegaradosh qismida harbiy Yevropadagi eng baland chqqi - Monblan tog i (4807 m) joylashgan. Daryo tizimlari zich rnashgan blib. janubdan tuvchi daryolardan tashqari qolgan hammasi yil davomida sersuv bladi. Jumladan, Sena. Rona. Laura va Goronna bunday daryolarning eng yiriklari hisoblanib. ular orqali kemalar qatnovi ylga qyilgan. Gidroenergiya manbasi sifatida Rona daryosining ahamiyati kattadir. Reyn esa transport yo’lagi va energetik manba sifatida muhimdir. 0 ’rmonlar asosan Vogeza, Yura va Alp tog’larida joylashgan Fransiya iqlimi mtadil dengiz iqlimiga xos blib, tog’ hududlaridan boshqa joylarda temperatura noldan past blmaydi.

Mamlakatda temir rudasi (Lotaringiya) kp blib, biroq uning tarkibida temir kamdir. Bundan tashqari, mamlakat boksitlar, kaliy va osh tuzi, energetik kmir. neft va tabiiy gaz zaxiralariga ham ega. Strategik xom ashyo hisoblangan uran zaxirasi ham yetarli bo lib, u markaziy hududlarda joylashgan.

Aholisi. Fransiya aholisining asosiy qismi fransuzlardan iborat bo’lib, mamlakatda jazoirliklar, portugallar, italyanlar, ispanlar va armanlar ham yashaydi.

Diniy e’tiqodi byicha aholining 83-88 foizi - roman katoliklari, 2 foizi - protestantlar. 1 foizi - yahudiylar. 5-10 foizi - musulmonlar, 75 foizi aholi shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari qatorida Marsel, Lion, Tuluza, Bordo, Nant. Strasburg, Sent-Eten va Gavrni misol keltirish mumkin.

Rasmiy tili - frantsuz tili.Davlattuzumi. Fransiya Respublikasi ma muriy tuzilishi 95 departamentdan

iboratdir. Beshinchi Respublika Konstitutsiyasi 1958 yilda qabul qilingan. Fransiya -parlamentar respublika. Qonun chiqaruvchi organ vakolatini Milliy Yig in tashkil etib, u 577 a’zodan iborat va har besh yilda saylanadi. Senat a’zolari soni esa 320 kishini tashkil etib, ular 9 yil muddatga saylanadi. Ijro etuvchi hokimiyat har besh yilga saylanuvchi prezident hamda Vazirlar kengashl tomonidan amalga oshiriladi.

Sanoati. Iqtisodiy salohiyati bo yicha Fransiya Germaniyadan keyin g arbiy Yevropadagi ikkinchi qudratli marnlakat hiboblcmadi. Mdmlakat sanoatida asosiyo rinni energetika, mashinasozlik. kimyo va tog -kon sanoati, qishloq xjaligi mahsulotlarini qayta ishlash tarmoqlari egallaydi. Harbiy sanoatda aviaraketa sohasi yuksak darajada rivojlangan. Asosan Katta Parijda markazlashgan atom sanoati mamlakat iqtisodiyoti uchun strategik ahamiyatga ega.

Yadro energetikasi salohiyati byicha Fransiya faqatgina AQShdan past keladi. Mamlakatda 50 dan ortiq energoblok faoliyat krsatib, ular elektroenergiyaning 3/4 qismini yetkazib beradi. Mamlakat energiya iste:molining uchdan bir qismi atom energetikasiga to g ri keladi. Mamlakatda qazib olinayotgan neft va toshkmir ichki talabni qondirmaydi, shuning uchun ham mazkur xom ashyo turlari xorijdan import qilinadi.

Fransiyada qora metallurgiya va alyuminiy eritish sanoatlari yaxshi rivojlangan. Mamlakat byicha chyanning yarmi hamda po’latning 1/4 qismi Lotaringiyada ishlab chiqariladi. Qolgan ikki metallurgiya kombinatlari Dyunkerk va Foseda joylashgan blib. ular asosan chetdan keltirilgan xom ashyo va


yoqilg i asosida faoliyat yuritadi.Fransiya ximikat ishlab chiqarish va eksport qilish bo yicha dunyoda

yetakchi mamlakatlardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, mineral o git tayyorlash sanoati rivojlangan bo lib, unda mahalliy xom ashyodan foydalaniladi. Lotaringiya kmir kimyosi mahsulotlari va soda ishlab chiqarish, Elzas kaliy g’itlari, Landlar esa rmon kimyosi mahsulotlari ishlab chiqarishning asosiy markazlari hisoblanadi.

Tekstil sanoati korxonalari Fransiyaning asosan uch hududida joylashgan: jun, zig’irpoya tolasi, jun va paxta yigirish fabrikalari - shimolda, ip-gazlama sanoati esa Elzas va Vogezlar yonbag rida. Fransiyaning tarixiy tekstil markazi Lion shahri blib, bugungi kunda kimyo tolalarini ishlash va gazlama tayyorlash markaziga aylangan.

Qishloq xo’jaligi. Fransiya don, sut, shakarqamish mahsulotlari, gsht, kartoshka. uzum yetishtirish byicha arbiy Yevropadagi peshqadam mamlakatlardan biri hisoblanadi. Ayni damda u mazkur jug’rofiy mintaqada qishloq xjaligi mahsulotlari yirik eksportyori hamdir.

Qishloq xjaligining asosiy tarmog’i gsht-sut ynalishidagi chorvachilik bo lib, u jami agrar tarmoq mahsulotining 65 foizini beradi.

0 ’simlikchilikda asosiy rinni donchilik egallab, asosiy ekin bug’doy hisoblanadi. Kartoshka va shakarqamish yetishtirish ham keng ylga qyilgan.

Uzumchilik va sabzavotchilik ham qishloq xjaligidagi asosiy tarmogqlardan bo’lib, ularning hissasiga yalpi agrar tarmoq mahsulotining 20 foizi to’g’ri keladi.

Transport. Fransiyada transport kommunikatsiyalari yuksak darajada taraqqiy etgan. Mamlakat temir yllari uzunligi 29,37 ming kmni tashkil etib, ularning teng yarmi elektrlashtirilgan.

Mamlakat avtomobil yllari uzunligi 950 ming kmdan ortiq. Avtomobil transporti nafaqat ichki yuk tashishda, balki xalqaro marshrutlarda ham muhim ahamiyatga ega.

Ichki suv yllarining uzunligi 7,6 ming km bolib, ularning 3,2 ming km - daryo,4,4 ming km esa kanallarga tgri keladi. Asosiy daryo portlari: Parij, Strasburg, Ruan.

Dengiz transporti tashqi aloqalarda va kabotaj qatnovlarida ylga qyilgan blib, yuk tashishning foiz qismi Marsel, Gavr, Dyunkerk va Ruan portlari orqali amalga oshiriladi.

Tashqi iqtisodiy aloqalari Eksport hajmi byicha Fransiya yirik beshtalikka kiradi (483,1 mlrd. doll. - 2006 yil). Asosan mashinalar va transport uskunalari. samolyot, plastmassa, kimyo va farmatsevtika mahsulotlari, temir, plat, ichimliklar eksport qilinadi. Import hajmi byicha esa 520,8 mlrd. doll. bilan jahonda 6-rinda turadi. Xorijdan olib kiriladigan mahsulotlar tarkibida mashinalar va asbob-uskunalar, avtomobillar, neft, samolyot, plastmassa va kimyo mahsulotlarining ulushi katta.

Fransiyaning asosiy tashqi savdo hamkorlari Germaniya, Ispaniya, Belgiya, Italiya, Buyuk Britaniya, Niderlandiya vaAQShdir.


Rossiya Federatsiyasi nafaqat Yevroosiyo qifasida, balki jahondagi eng yirik mamlakat hisoblanadi. Maydoni - 17,1 mln. km2. Rossiyaning Yevropa qismiga mamlakat umumiy maydonining 1/3, Osiyo qismiga esa qolgan 2/3 hududi to’g’ri keladi. Aholisi 141,4 mln. kishidan (2007 yil) iborat bo’lib, bu ko’rsatkich bo'yicha dunyoda 8-o’rinda turadi. Quruqlikdagi chegarasi uzunligi 14,3 ming km blgani holda dengizbo’yi hududlari uzunligi 44,3 ming kmni tashkil etadi. Rossiya Federatsiyasi poytaxti - Moskva shahri.

Tabiiy sharoiti va resurslari. Rossiyada 120 mingdan ortiq daryo mavjud bo’libf ularning eng yirik va sersuvlari Shimoliy Muz okeaniga qshiladi. Mamlakat hududidan makon topgan ikki mingga yaqin ko’ldan Baykal ko’li mashhur blib, u dunyodagi eng chuqur kl hisoblanadi.

Rossiya maydoni jihatidan eng yirik davlat blgani uchun deyarli barcha tabiiy boyliklarga egadir. Jumladan, jahon ko’mir resurslarining yarmi, neft zaxiralarining 28 foizi, tabiiy gaz boyliklarining esa 65 foizi Rossiya hissasini tashkil etadi. Tabiiy gaz zaxirasi bo’yicha mamlakat dunyoda birinchi 0’rinni egallaydi. Rossiya neft resurslarining 70 foizi, tabiiy gaz boyliklarining 80 foiz, ko’mir zaxiralarining 50 foizi g’arbiy Sibir hududida joylashgan. Markaziy- Chernozem tumanida Rossiya temir rudasining 55 foizi makon topgan. Xrom rudasi Perm viloyatida, mis rudasi esa Ural, Shimoliy Kavkaz, Sharkiy Sibirda, nikel rudasi Noril ruda havzasi va Kol yarimorolida, kaliy tuzi asosan Perm viloyatida, osh tuzi esa Ural, Sibir, Kaspiybyi tekisliklarida, volfram Kabardino- Balkariyada, fosfor 0’g’itlarini tayyorlashda beqiyos blgan apatit rudasi Kol yarimoroli va Sharqiy Sibirda, fosforit zaxiralari esa Moskva va Leningrad viloyatlarida joylashgan.

Afiolisi. MaffllsKat ahsilsiRiog 76 tetei RessiysmRg qismida, 22foizi esa osiyo qismida istiqomat qiladi. Aholi zichligi 1 km2 ga 8,7 kishi bo’lib, mazkur krsatkich Rossiyaning Yevropa qifasiga tegishli qismida 27 kishidan ortib ketadi. So’nggi o’n yillikda o’lim sonining kpayayotgani va immigratsiya darajasining pasaygani tufayli aholi tabiiy kamayishi kuzatilmoqda.

Rossiya aholisining asosiy qismi ruslardan (79,8 foiz) tashkil topib, mamlakatda tatarlar (3,8 foiz), ukrainlar (2 foiz), boshqirdlar (1,2 foiz), chuvashlar (1,1 foiz) ham istiqomat kiladi.

Diniy e’tiqodi bo’yicha aholining aksariyat qismi pravoslav xristianlardan iborat bo’lib, tatarlar, boshqirdlar hamda Shimoliy Kavkaz aholisi islom diniga e’tiqod qiladi. Tuva, Kalmikiya va Buryatiyada esa asosan buddistlar yashaydi. Taxminan 73 foiz aholi shahariarda yashaydi. Yirik shaharlari qatoriga Moskva, Sankt-Peterburg, Nijniy Novgorod, Rostov-na-Donu. Volgograd, Novosibirsk, Samara, Ekaterinburg va boshqalar mansubdir.

Rasmiy tili - rus tili.Davlat tuzumi Rossiya Federatsiyasi tarkibida 89 suyekt mavjud: 21

respublika, 6 lka, 10 avtonom yoki milliy okrug, 1 avtonom viloyat, 49 viloyat va ikki federal ahamiyatga ega bolgan shahar - Moskva va Sankt-Peterburg.


Rossiya - demokratik federativ respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1993 yil 12 dekabrda kabul qilingan. Davlat boshlig i prezident bo lib, u 4 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organ vakolati ikki palatali parlament zimmasida: Federatsiyalar Kengashi va Davlat Dumasi. Ijroya hokimiyatini bosh vazir boshchiligidagi hukumat boshqaradi.

Sanoati. Rossiya sanoati yuqori baholanadigan mamlakatlar qatoriga kiradi. Mamlakat tabiiy gaz qazib olish byicha dunyoda birinchi, elektroenergiya ishlab chiqarish bo’yicha ikkinchi (AQShdan keyin), neft va kmir qazib olish bo’yicha esa uchinchi oYinni egallaydi.

Rossiyaning neft qazib olinadigan yirik hududlaridan harbiy Sibir sarhadlarini misol keltirish mumkin. Uning hissasiga mamlakatda qazib olinadigan neftning 60 foiz to gYi keladi. Gaz qazib olish ham aynan g’arbiy Sibir mujassam blib, mamlakat byicha 92 foiz qazib olinadigan gaz mazkur lkada markazlashgan. Kmir zaxiralarining 90 foizi mamlakatning sharqiy sarhadlarida joylashgan.

Elektroenergetika sanoati mahsulotlarining asosiy iste’molchisi Rossiyaning Yevropa qismi blib, 90 foiz ishlab chiqarish aynan shu yerda amalga oshiriladi. Mamlakat bylab issiqlik elektrostansiyalarida elektroenergiyaning 70 foizi, gidravlik va atom elektrostantsiyalarida esa uning tegishli ravishda 20 va 10 foizi ishlab chiqariladi.

Rossiyada qora metallarni ishlab chiqarish sakkiz yirik metallurgiya kombinatlarida amalga oshiriladi. Ularning hissasiga mamlakatda ishlab chiqariladigan chyanning 90 foizi, platning 80 foizi, prokatning 82 foizi, tgri keladi.

Rossiyada rangli metallurgiya sanoati mahsulotlaridan asosan alyuminiy, mis, qalay, rux va qoYgoshin singari metallar qazib olish va qayta ishlash ylga qo’yilgan.

Mashinasozlik sanoati og’ir, energetik, transport, qishloq xo'jaligi va stanoksozlik mashinasozligini qamrab olib, ularning sanoat mahsuloti tarkibidagi ulushi katta hisoblanadi.

Rossiya kimyo sanoati mineral g itlar, organik kimyo mahsulotlari, kaliy tuzi kabi mahsulotlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgandir.

Mamlakat rmon xjaligi sanoatning alohida tarmog’i hisoblanib, binokorlik materiallarini ishlab chiqarish byicha Rossiya birinchi rinda turadi. Mamlakat hududining taxminan 45 foizi rmonlar bilan qoplangan blib, ular asosan sharqiy sarhadlardan rin olgan. Mazkur sanoat asosida sellyuloza- qog’oz sanoati ham muvaffaqiyatli faoliyat yuritadi.

Qishloq xo’jaligi. Qishloq xjaligi Rossiya yalpi ichki mahsulotining 5 foizi ni beradi. O simlikchilik asosan dalachilik, bog’dorchilik va uzumchilikdan tarkib topgan blib, qishloq xjaligining muhim tarmog’i don mahsulotlarini, awalo, bug’doyni yetishtirish hisoblanadi. Javdari bug’doy, arpa, suli, jxori, tariq, guruch, shakarqamish, kartoshka etishtirish ham muayyan hududlarda ylga qyilgan. Chorvachilikning kplab tarmoqlari ham rivoj topgan.

Transport Transport har handay mamlakat iqtisodiyotida asosiy rinlardan birini egallaydi. Yuktashish hajmi byicha quvur transporti hissasiga Rossiyada


52,5 foiz, temiryo’1 transportiga esa 32,5 foiz to’g’ri keladi. Buni mamlakatda neft va gaz eksportining keng yiga qo’yilgani bilan izohlash mumkin. Temiryo’1 yo’laklarining umumiy uzunligi 87,2 ming km bo’lib, mazkur krsatkich bo’yicha Rossiya AQShdan keyin ikkinchi rinni egallaydi. Avtomobil yllarining uzunligi esa 871 ming km ni tashkil etib, yo’lovchilarning 90 foizi mazkurtransport turida tashiladi. Daryo transporti ham rivojlangan bo’lib, asosiy qatnovlar Volgo- Kamskiy, G’arbiy-Sibir, Shimoliy daryo havzalarida amalga-oshiriladi. Dengiz transporti Rossiyada yuk tashish hajmi bo’yicha quvur va temiryo’l transportidan keyin uchinchi rinda turadi. Neft quvurlari umumiy uzunligi taxminan 72,3 ming km, gaz quvurlariniki esa 156,3 ming kmni (2006 yil) tashkil etadi. Havo transporti asosan yo’lovchilarga mo'ljallangan bo’lib, 80 foiz qatnovlar aynan ylovchilarni tashish bilan bevosita bog’liq.

Tashqi iqtisodiy aloqalari Rossiya 2006 yilda 303,9 mlrd.doll. miqdoridagi mahsulot va xizmatlar eksporti bilan dunyoda 12-o’rinni egalladi. Asosiy eksport mahsulotlari qatoriga neft va neft mahsulotlari, tabiiy gaz, yog’och va yog’och mahsulotlari, turli metallar, kimyoviy vositalar, fuqarolik va harbiy tovarlar, mashinalar taalluqlidir. Rossiya 164,7 mlrd.dollga teng blgan (2006 yil) mahsulot va xizmatlar importyori hisoblanadi. Xorijdan olib kiriladigan mahsulotlar tarkibida mashina va asbob-uskunalar, iste'mol mollari, dori- darmonlar, go’sht, don, shakar, yarimtayyor metall mahsulotlarining ulushi katta.

Rossiyaning asosiy tashqi savdo hamkorlari Germaniya, Xitoy, Italiya, Niderlandiya va Ukrainadir.

SHIMOLIY AMERIKA

AQSh va Kanada hududida transport tizimining Shimoliy Amerikacha turi shakllangan. G’arbiy Yevropadagi singari u tarkibining xilma xilligi, muvozanati, barcha transport turlari texnik jihozlanishi darajasining yuqori ekanligi bilan ajralib turadi. Oziga xosligi - yuk tashish va ishlov berish quwatlarining ortiqchaligi, tarmoq hududiy yuklamasining keskin farqlanishidan iborat blib, bular transport uzellari rivojalanishiga ta’sir ko’rsatdi.

AQSh transporti umumtransport ko’rsatkichlarining aksariyati bo’yicha dunyoda birinchi o’rinni egallaydi. AQSh aloqa yllari tarmog'i jahon transport tarmog’ining 1/3 qismini tashkil etadi; AQShga kuchlanishli tortish vositalarining 40 foiz va harakatlanuvchan tarkib yuk ktarishining j qismi to’g’ri keladi. AQSh da jahon ichki yuk aylanmasining 30 foizi va yo’lovchi aylanmasining 35 foizidan ortig’i jamlangan.

AQSh butun hududida barcha transport turlari aloqa yllarining yaxshi rivojlangan tarmog’iga ega, faqat Alyaska bundan mustasno. Har tomonlama rivojlangan magistral tizimga qo’shimcha yo’llar, asosan avtomobil yllarining zich tarmog’i, shuningdek yig’uvchi neft quvurlari hamda haddan ziyod tarmoqlangan taqsimlovchi gaz quvurlari bilan birga amal qiladi. Tarmoqqa xos xususiyat dengiz bandargohlari rivojlanishidagi qoloqlik (hanuzgacha AQShning bironta bandargohi, qirg’oqdan tashqaridagilarni hisobga olmaganda, yirik


supertankerlarni qabul qilishga layoqatli emas), shahar umumfoydalanish transportidagi muammolar, neft quvurlari tarmog’ida kichik diametrli quvurlarning kpligi bilan bog’liq.

Mamlakatning aksariyat hududiarida transport infratuzilmalasi tyingan, temir yo’llarning avtomobil yllari tomonidan takrorlanishi kuzatiladi. Bular temir yllarining, bir necha shtatlarda esa - avtomobil yllarining muntazam ravishda qisqarishiga olib keladi (ularni sifat jihatdan yaxshilagan holda). Ichki suv yo’llarining uzunligi barqaror qolmoqda, neft quvurlari tarmog'i iqtisodiy-ijtimoiy sekin rivojlanmoqda.

Boshqa sanoati rivojlangan mamlakatlar bilan jiddiy texnik-iqtisodiy va foydalanishga oid tafovutlar mavjud. AQSh temir yllarida arbiy Yevropaga nisbatan bir turdalilik xos - bir ylli liniyalar ustunlik qiladi, tortishishning yagona turi teplovoz bilan tortish blib qolgan. Yuk tashishlar quwatli lokomotivlar va kp yuk ktaruvchi vagonlar tomonidan zlashtirilmoqda, bunda sostavlar kamroq qatnaydi va yuk ktarish yuklamasi yuqori bladi, ayni paytda bu ko’rsatgichlar Rossiyadagiga qaraganda 4 baravar past. Tarmoqning 1/3 qismi takomillashtirilgan ogohlantirish, ular bir yo’lli liniyalarning tkazuvchanligining keskin sishini ta’minlaydi. Takomillashtirilgan konteyner texnologiyalari joriy etilishi tufayli ichki konteynerda yuk tashishlar tez sur’atlar bilan smoqda. Bu yuk tashishlarning hududiy jamlanishi, yirik yuk shakllantirish markazlarida - Chikago, Detroyt, Atlantada hududiy va hududlararo majmuaviy konteyner terminallari tashkil etilishi bilan zich bog’liq. Ular rtasida ynalishli poyezdlar tomonidan konteynerlarni muntazam tashish yo’lga qyilgan.

Yuk avtomobil parkining keskin tabaqalanishi 500 km.gacha masofaga yuk tashish sohasida unga temir yllar bilan muvaffaqiyatli raqobatlashish imlosini berdi. Amerika bandargohlari konteynerlarda yuk tashish sohasida yetakchilik qiladi, u esa dengiz transport oqimlarining jamlanishiga, yirik yuk ortish markazlarining yaratilishiga olib keladi. AQShda 100 dan ortiq yirik bandargoh mavjud blib, ularning 18 tasida 20 mln. t.dan ortiq yuk aylanmasi kuzatiladi, ularda barcha kelib tushayotgan va jnatilayotgan yuklarning 80 foizga ishlov beriladi. Ishlarning jamlanishi darajasi byicha AQShning yirik bandargohlari birinchi rinni egallaydi. Ichki suv tizimida yuk tashishlarning aksariyat qismi itaruvchi tarkiblarga 20-30 talab ulangan, 10-20 ming t.yuk ko’taruvchi o’zi yurmaydigan barjalar tomonidan o’zlashtirilmoqda. Kanada daryolarida zi yurar kemalar ustunlik qiladi.

AMERIKA QO’SHMA SHTATLARI (AQSH)

AQSh Shimoliy Amerikadagi yuksak darajada taraqqiy etgan mamlakatdir. Maydoni - 9 826 ming km2 (3-rin). Aholisi 301 mln. kishidan (2007 yil) iborat (3-o’rin). Aholi zichligi: 1 km2 ga - 27,2 kishi. Quruqlikdagi chegarasi uzunligi 12034 kmni tashkil etib, shimolda Kanada, janubda esa Meksika bilan chegaradoshdir. Qirg’oqbyi hududi uzunligi 19924 kmni tashkil etadi. AQSh poytaxti -Vashington shahri. Mamlakat ma’muriy jihatdan 50 shtat va Kolumbiya


federal okrugidan iborat. Karib dengizidagi Puerto-Riko va Virgin orollari, Okeaniyadagi Sharqiy Samoa, Guam orollari, Miduey, Djonston va Ueyk, Tinch okeanidagi Karolina, Marshall va Marian orollari ham AQShga taalluqlidir.

Tabiiy sharoiti va resurslari. AQSh relyefiga ko’ra tog’li g’arb va sharq tekisliklaridan iborat. Mamlakat g’arbida Mak-Kinli tog’i joylashgan bolib, u Shimoliy Amerika qifasining eng baland cho’qqisidir (6193 m). Mamlakat sharqida nisbatan zich ЬоЧдап daryolar tizimi mavjud bo'lib, markaziy hududlardan Missisipi va Missuri daryolari havzasi bilan to’yinadi. Eng yirik ko’llarga Buyuk kollarni tashkil etuvchi Yuqori, Guron, Michigan, Eri, Ontario kllari va alohida Katta Tuz klini kiritish mumkin. Mamlakat iqlimi kontinent qismida mo’tadil subtropik bo’lib, janubda tropik iqlim hukm suradi.

Foydali qazilmalar qatorida mamlakatda energoresurslar zaxirasi kattaligini alohida ta’kidlab 0’tmo’q joiz. Jumladan, ulaming 4/5 qismi toshkmir va qo’ngir koJmir hissasiga to ri keladi. Ko’miming umumiy zaxirasi 3,6 mln. t blib, u topilgan viloyatlar mamlakat hududining 10 foizini tashkil etadi. Ayni damda «qora oltin»ning tasdiqlangan zaxiralari 4,6 mlrd. t, tabiiy gazniki esa 15,6 tiln. m3 dir. Neft konlari asosan Alyaskada (1/5), Buyuktekisliklarjanubida hamda Kalifomiyadajoylashgan. Gaz konlari asosan neft konlari bilan bir joyda makon topgan. AQSh tarkibida temir moddasi kp blmagan temir rudasiga ham boy mamlakat hisoblanib, uning zaxiralari asosan Yuqori ko’lida tplangan. Mis rudasining sanoat zaxiralari Arizona, Yuta, Nyu-Meksiko va Montana shtatlarida joylashgan. QoYoshin AQShning Yuta, Montana, Kolorado va Missuri shtatlarida topilib, uning zaxiralari byicha mamlakat dunyodagi eng yirik uchlikka kiradi. Uran rudasi ko’p miqdorda ayrim g’arbiy shtatlarda topilgan. Ayni damda mamlakatda marganets, xrom, qalay, nikel, kobalt va grafit kabi strategik xom ashyo turlari yetarli darajada blmay, ushbu tabiiy boyliklar xorijdagi import qilinadi. .

Aholisi. AQSh aholisining 82,8 foizi asli kelib chiqishi evropaliklar, 12,6 foizi afrikaliklar, 3,6foizi osiyoliklar, 1 foizi hindular, eskimoslar, aleutlardan iborat. Diniy. e’tiqodi byicha aholining 52 foiz protestantlar, 24 foiz- roman katoliklari,1 foiz - yahudiylai, 1 Гош - niusulmonlar, qolgan 22 foizi - boshha dinlarga e’tiqod qiluvchiiar.

Shaharlarda AQSh aholisining 80 foiz istiqomat qiladi. Yirik shaharlari safiga Nyu-York, Los-Anjeles, Chikago, Filadelfiya, Detroyt, Oklend bilan birgalikda San- Frantsisko kabilarni kiritish mumkin.

Davlat tili - ingliz tili.Davlat tuzumi. AQSh federativ respublika. Davlat va hukumat boshlig’i -

prezident. Prezident 4 yilga saylanadi. Oliy qonun chiqaruvchi organ Kongress blib, u ikki palatadan iborat. Senatga harbir shtatdan ikki kishidan 6 yil muddatga saylanib, umumiy aJzolari soni 100 senatordan iborat. Vakillar palatasi esa 435 kongressmendan tashkil topib, ular har ikki yilda saylanadi. Shtatlarda ijro etuvchi hokimiyat vakolati gubernatorlarga yuklatilgan.

SanoatL AQSh sanoatida trt asosiy funksional ishlab chiqarish majmuasi yuzaga kelgan: yoqilg’i-energetika, material ishlab chiqarish, mashinasozlik va xalq iste'moli mollarini ishlab chiqarish.


Qora va rangli metallurgiya hamda mashinasozlik (avtomobilsozlik, aviaraketa ishlab chiqarish sanoati, radioelektronika, qishloq xo jaligi mashinasozligi, turli xil dastgohlarni ishlab chiqarish) AQSH qayta ishlash sanoatining asosiy bo'g’inlariga aylangan. Mamlakatda qudratli harbiy sanoat ham tashkil etilganki, u ko plab tur va maqsadlarda foydalanilishi mumkin blgan harbiy texnika va qurol-yaroq ishlab chiqaradi. Nyu-York Detroyt, San- Fransisko, Los-Anjeles, Xantsvill, Rod-Aylend, Sietl va Fort-Uezt harbiy ishlab chiqarish markazlari hisoblanadi.

AQSh yoqilg’i-energetika majmuasi dunyodagi eng yirik energiya ishlab chiqaruvchi va iste’mol qiluvchi hisoblanadi. Mamlakat kmir sanoati Xitoydan keyin ikkinchi rinda turadi. Elektroenergiyaning asosiy manbalari issiqlik elektrostansiyalari (70 foiz), gidrostansiyalar (10 foiz) va yadroviy elektrostansiyalar (20 foiz) hisoblanadi.

Chyan va plat ishlab chiqarish byicha AQSh Yaponiya va Xitoydan keyin uchinchi rinni egallaydi. Mamlakat kimyo sanoati ishlab chiqarish hajmi byicha birinchi, eksport hajmi bo’yicha esa ikkinchi rinda turadi.

Mashinasozlikda avtomobilsozlik yetakchi bg’indir. Uning markazlari - Michigan, Kentukki, Tennessi, Missuri, Ogayo shtatlari, Dirborn va Detroyt shaharlari.

Elektrotexnika va elektronika sanoatining asosiy markazlari Chikago, Nyu- York, Boston, Pitsburg, Filadelfiya kabi shtatlar hisoblanadi.

Xalq iste’moli mollarini ishlab chiqarishda oziq-ovqat va yengil sanoatining rni muhim blib, ular deyarli har bir shtatda mavjud.

AQSh tekstil sanoati mamlakat janubida joylashgan blib, uning hissasiga mamlakat tqimachilik mahsulotlarining 90 foizi tg’ri keladi.

Qishloq xjaligi. AQSh agrartarmog’i keng klam, yuqori unumdorlik, texnik jihatdan yuqori darajada ta’minlangani bilan izohlanadi. Qishloq xjaligi yalpi mahsulotida chorvachilik 60 foizni tashkil etadi. Chorvachilikning asosiy bo’g’inlari- chorvadorlik (gsht), sut xjaligi va chchqachilik. Mamlakat yirik don xjaligiga ham ega blib, uning tarkibida bug’doy va jo’xorining ulushi katta. AQShning asosiy agrar mintaqalari Shimol va Shimoli-Sharqdir. Janubiy regionlar paxta va tamaki yetishtirish bo’yicha mashhur hududlar safiga kiradi. Kaliforniya vinochilik, bog’dorchilik va sitrusli mevalami yetishtirish markazi hisoblanadi.

Transport. AQSh yuqori darajada taraqqiy etgan transport infratuzilmasiga ega. Temir yllarining uzunligi 226,6 ming km bo’lib, dunyoda birinchi o’rinda turadi.

Avtomobil yllarining umumiy uzunligi -6,4 mln. km. Neft quvurlari uzunligi 244,6 ming km bo’lib, ular orqali transportirovka qilinadigan neftning 3/4 qismi oqib tadi. Tabiiy gaz quvurlarining uzunligi esa 548,7 km. ni tashkil etadi.

Kema qatnovi ylga qyilgan AQSh daryolariga Missisipi va Muqaddas Lavrentiya daryolarini kiritish mumkin.

Havo transporti ichki va xalqaro ynalishlarda ylovchi tashishda muhim ahamiyat kasb etadi. AQSh samolyot parki dunyodagi eng yirik hisoblanadi. Aeroportlar soni esa 14 947 tani (2007 yil) tashkil etadi.


Tashqi iqtisodiy aloqalari. Tashqi savdo aylanmasi hajmi byicha AQSh dunyoda yetakchilik qiladi. Biroq eksport hajmi byicha 2007 yilda mamlakat Xitoyga 1-o’rinni boy berdi. Eksport tarkibida samolyotlar, avtomobillar, kompyuterlar, kimyo va telekommunikatsiya jihozlari, qishloq xo’jaligi mahsulotlari, dori-darmonlar asosiy o'rinni egallaydi. AQShda import hajmi 2006 yilda 1,861 trln. doll. ga yetib, bu borada u yetakchilik qiladi. AQSh asosan sanoat yarimtayyor mahsulotlari, kapital sig’imi yuqori blgan mahsulotlar (kompyuterlar, telekommunikatsiya jihozlari, avtomobil ehtiyot qismlari, ofis texnikasi), iste’mol mahsulotlarini (avtomobil, kiyim-kechak, dori-darmon, mebel, o’yinchoqlar) import qiladi.

AQShning asosiy tashqi savdo hamkorlari Kanada, Meksika, Xitoy, Yaponiya, Germaniya va Buyuk Britaniya hisoblanadi.

KANADA

Kanada Shimoliy Amerika kontinentining shimolida joylashgan rivojlangan mamlakatdir. Maydoni - 9 985 ming km2 (2-o’rin). Aholisi 33,4 mln. kishidan (2007 yil) iborat. Quruqlikdagi chegarasi uzunligi 8893 kmni tashkil etib, janubda va shimoli-arbda AQSh bilan chegaradoshdir. Qirg’oqbo’yi hududlari uzunligi 202 ming kmni tashkil etadi. Kanada poytaxti - Ottava shahri.

Tabiiy sharoiti va resurslari. Mamlakat hududining 3/4 qismi tekislik, tepalik va platolardan iborat blib, qolgan hududlar tog’lardir. Eng baland tog’ Kordiler tog’i hisoblanib, uning cho’qqisi Logan tog’iga to’g’r'1 keladi (6050 m). 0'zaro zich joylashgan daryolar va o’ziga xos ko’l-daryo tizimlari mamlakatda kplab uchraydi. Mamlakatning markaziy va janubi-sharqiy sarhadlari -umumiy hududining yarmi о’гтоп1аг bilan qoplangan. Yog’och zaxiralari bo’yicha Kanada faqatgina Rossiya va Braziliyaga yon berib, uni jon boshiga hisoblaganda dunyoda birinchi rindaturadi, Kanada shimoli izg’irin, subarktik va arktik iqlimga xos bo’lib, markaziy mintaqalarda mtadil kontinentaldir.

Kanada foydali qazilmalarning, shu jumladan, ko’mir, neft, tabiiy gaz, temir rudasi (3-o’rin), ko’rg’oshin va rux (1-o’rin), nikel va platina (2-rin), oltin (3- o’rin), radioaktiv rudalar (uran zaxirasi bo’yicha 1-o'rin), asbest (1-rin), qaliy tuzining (1-rin - dunyo zaxiralarining teng yarmi) eng yirik zaxiralariga ega.

Aholisi. Kanada aholisining asosiy qismi ingliz-kanadaliklar (44 foiz) va fransuz-kanadaliklardan (28 foiz) iborat bo’lib, mamlakatda hindu va eskimoslar, nemis, ukrain, italyan, golland, venger va ruslar ham istiqomat qiladi.

Diniy e’tiqodi byicha aholining 42,6 foizi - roman katoliklari, 23,3 foiz - protestantlar, 4,4 foiz - qolgan xristianlar, 1,9foiz - musulmonlar va h.k. Aholining 80 foizi shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Monreal, Toronto, Vankuver.

Rasmiy tili - ingliz va fransuz tillari.Davlat tuzumi. Ma’muriy jihatdan 10 viloyat va 3 hududdan tashkil topgan.

Amaldagi konstitutsiyasi 1982 yil 17 aprelda qabul qilingan.Kanada - Britaniya hamdo’stligi tarkibidagi federativ davlat. Rasmiy davlat

boshlig’i Buyuk Britaniya qirolichasi blib, u Bosh vazir maslahati bilan general-


gubernatorni 5 yil muddatga tayinlaydi. Qonun chiqaruvchi oliy organ parlament bolib, u Jamoalar palatasi va Senatdan tashkil topgan. Ijro etuvchi hokimiyatni qirolicha nomidan general-gubernator hamda bosh vazir va vazirlardan iborat hukumat amaiga oshiradi.

Sanoati. Kanada sanoati yuqori texnik darajaga ega blib, ilm sig’imi pastroq va xom ashyo muhim blgan, tarmoqlarning murakkab tizimi bilan ajraiib turadi. Mamlakatda energetika va tog’-kon sanoati, rangli metallurgiya hamda xom ashyoni qayta ishlovchi sanoat tarmoqlari yuksak darajada rivojlangan, Sanoat mahsulotlari yalpi ichki mahsulotning 29 foizini tashkil etadi. Uning muhim tarmoqlari quyidagilardir: o’rmon xjaligi, sellyuloza-qog’oz, neftni qayta ishlash, tog’-kon qora va rangli metallurgiya, mashinasozlik (asosan transport), harbiy, elektroenergetika sanoatlari. Kanada gaz qazib olish, uran kontsentratlari va platina ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda ikkinchi rinda turadi. Uning hissasiga asbest va kaliy tuzi ishlab chiqarishning tegishli ravishda 30 va 25 foizi tgri keladi.

Qishloq xjaligi. Kanada yalpi ichki mahsulotining 2,1 foizi qudratli qishloq xo’jaligi tarmog’i tomonidan yaratiladi Mazkur tarmoq mamlakatning oziq-ovqat mahsulotlaridagi ehtiyojini tlaligicha qoplaydi. Agrar sohadagi asosiy tarmoq- gsht va sut olinadigan chorvachiiikdir. Uning hissariga qishioq xjaligi yalpi mahsulotining 60 foizi to’g’ri keladi. Kanadaning asosiy agrar hududlari chl viloyatlari (don xjaligi, chorvadorlik, go’sht-jun qo’ychiligi) va Markaziy tumandir (sut xjaligiga asoslangan chorvachilik, mevachilik). Urug’lik kartoshka yetishtirish Shahzoda Eduard oroli ixtisoslashgan tarmoqdir. Mevachilik Yangi Shotlandiya va Britan Kolumbiyasida keng tarqalgan. Britan Kolumbiyasi janubiy qismi sut xo’jaligi, markaziy qismi esa go’sht chorvachiligi makonidir. Kanada bug’doy va yem-xashak yetishtiruvchi dunyodagi eng yirik rnamlakatlar safiga kiradi.

Transport. Kanada temir yllari umumiy uzunligi -48 ming km, avtomobil yllariniki - 1,042 mln. km, neft va gaz quvurlari uzunligi esa tegishli ravishda 23564 hamda 74980 kmdir Kanadaning yuk tashish bo’yicha eng yirik portlari quyidagilardir: Vankuver, Monreal, Tander-Bey, Galifaks, Kvebek, Set-ll. Xalqaro aeroportlari: Dorval (Monreal), Toronto, Ottava, Vankuver.

Tashqi iqtisodiy aloqalari. Eksport hajmi byicha Kanada yirik ntalikka kiradi (401,7 mlrd.doll, 2006 yil). Mamlakatdan asosan transport va uning ehtiyot- qismlari, sanoat asbob-uskunalari, samolyot, telekommunikatsiya jihozlari, kimyo va plastmassa mahsulotlari, mineral o g itlar, yog’och, neft, tabiiy gaz, elektroenergiya va alyuminiy eksport qilinadi. Import hajmi bo’yicha esa 356,5 mlrd. doll. bilan jahonda 8-rinda turadi. Xorijdan olib kiriladigan mahsulotlar tarkibida mashina va asbob-uskunalar, avtomobillar va ularning ehtiyot qismiari, neft, kimyo mahsulotlari, elektroenergiya, uzoq muddatli iste’mol uchun mljallangan mahsuiotlarning ulushi katta.

Kanadaning asosiy tashqi savdo hamkorlari AQSh, Xitoy, Meksika, Buyuk Britaniya va Yaponiyadir.


Mintaqa transport tizimining shakllanishi va qishloq xjaligining eksport tarmoqlari rivojlanishining hal qiluvchi ta’siri ostida sodir bldi. Xjalikning ixtisoslashuvi va tarkibi iqtisodiy rivojlangan kam sonli shahariar va tumanlarda ishbilarmonlik faolligining eng yuqori jamlanishini keltirib chiqardi. Argentina, Braziliya Meksika, Chilida transport rivojlanishiga oid hududiy nomutanosibiiklar bilan birga temir yo’l tarmog’ining ilk rivojlanishi kuzatiladi — bunday temir yo’l kengligi turlicha bo’lgan: Janubiy Amerikadagi 90 ming km. li temir yo’l tarmog’ining yarmida temir yo’l kengligi bir metrga teng j qismi - keng (1,7 metr),10 foizi- standart yo’l (1,4 m). Argentinada temir yo’l kengligiga ko’ra 5 turga, Braziliyada — 4 turga bolinadi. Bunday farqlar yuk tashishlarni qiyinlashtiradi va qimmatlashtiradi, hududlararo iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga xalal beradi; tor temir yoMlarning ko’pligi temiryo’llarning o4kazuvchanligini kamaytiradi. Yuk tashish zichligi G’arbiy Yevropa davalatlariga nisbatdan ancha past. Temir yollarning faqat 4,6 ming кт.да teng qismi elektrlashtirilgan, bu tarmoqning 3,7 foizni tashkil etadi, ayni paytda Afrikadagi bu krsatkich tarmoqning 13 foiziga teng.

Avtomobil yo’llari tarmog’i asosan gruntlangan yllardan tashkil topgan, ulaming aksariyat qismi profillangan yo’llar; qattiq qoplamali yllar tarmoqning 1/3 qismini tashkil etadi, bu esa Osiyo mamlakatlariga (55 foizga yaqin) qaraganda ancha kam, ammo Afrika davlatlariga (20 fbiz) nisbatdan ancha yuqori. Ayni paytda takomillashtirilgan qoplamli avtomagistrallar barpo etilmoqda. Yirik bandargohlarning rivojlanishi (masalan, dunyodagi eng yirik kon bandargohi Braziliyadagi Tuburan bandargohi) xjalikning eksport yo’nalishi bilan bog’liq, aynan shu jihat ayniqsa Venesuelada quvurlaming ham rivojlanishiga ta’sir ko’rsatgan.

BRAZIUYA

Braziliya z hududi va aholi soni nuqtai nazaridan Janubiy Ameiikadagi eng yirik mamlakatdir. Maydoni (Atlantika okeanidagi orollari bilan qo’shib hisoblaganda ) 8512 ming km2 blib, dunyoda beshinchi 0’rinda turadi. Aholi soni esa 190 mln. kishini (2007 yil) tashkil etib, Braziliya mazkur krsatkich byicha dunyodagi oltinchi yirik mamlakat sanaladi. Quruqlikdagi chegarasi uzunligi 16885 kmnitashkil etib, Chili va Ekvadordan tashqari LotinAmerikasining qolgan barcha davlatlari bilan chegaradoshdir. Qirg’oq qismi uzunligi - 7491 km. Braziliya poytaxti-Braziliya shahri.

Tabiiy sharoiti va resurslari. Braziliya hududining yarmidan kpi Braziliya yassi tekisliklaridan iborat bo’lib, uning eng yuqori nuqtasi Bandeyra tog’idir (2890 m). Mamlakat hududida kp daryo mavjud bo’lib, ularning asosiy qismi jahonning yirik va yil davomida sersuv daryolaridan biri bo’lgan Amazonka daryosi havzasiga tegishlidir. 0 ’rmonlar Braziliya hududining 60 foizini egallaydi.

Mamlakatfoydali qazilmalarga boydir. Temirva marganets rudasi, titan, boksitlar, mis, xromitlar, berilliy, niobiy, sirkoniy, tog’ xrustali, pirit, apatit va shaffof minerallar


zaxiralari byicha Braziliya mintaqada birinchi rinni, kobalt, volfram, qalay, kaliy tuzi, asbest, grafit byicha esa ikkinchi rinni egallaydi. Mamlakatning temir rudasi bilan ta’minlaganlik darajasi yuqori blib, dunyoda birinchi rinda turadi.

Aholisi. Braziliya aholisining asosiy qismi brazillardan iborat (94-95 foiz). Mamlakatda, shuningdek, nemislar, italyanlar, yaponlar, portugallar, ispanlar, polyaklar, livanliklar va suriyaliklar ham istiqomat qiladi.

Diniy e’tiqodi bo’yicha aholining 73,6 foiz - roman katoliklari, 15,4 foizi - protestantlar, gM3 foizi - spiritualistlar va h.k. Aholining 75,5 foizi shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: San-Paulu, Rio-de-Janeyro, Belu-Orizonti, Resifi, Salvador, Portu-Alegri.

Braziliyaning rasmiy tili portugal tili bo'lib, asosiy tillari qatorida ispan, ingliz va fransuz tillarini ham atash mumkin.

Davlat tuzumi. Ma muriy jihatdan mamlakat 22 shtat, 4 federal hudud va bir federal okrugga (poytaxt) blinadi.

Braziliya federativ respublika koYinishidagi davlat bo’lib, mamlakat va hukumat boshlig’i cheksiz vakolatlarga ega bo’lgan prezident hisoblanadi. U xalq tomonidan tridan-tgYi va yashirin ovoz berish yo’li bilan 4 yil muddatga saylanadi. Mamlakatning qonun chiqaruvchi oliy organi Milliy Kongress blib, u deputatlar palatasi va federal senatdan tashkil topgan. Ijro etuvchi hokimiyat prezident tomonidan amalga oshiriladi. Amaldagi konstitutsiya 1988-yil 5 oktyabrda qabul qilingan.

Sanoati. Braziliya yalpi ichki mahsulotining 31 foizi sanoat ulushiga tg’ri kelib, ishlab chiqarishning 2/3 qismini qayta ishlash va tog'-kon sanoati tarmoqlari yetkazib beradi. Asosiy tanmoqlari qatoriga tekstil va oziq-ovqat sanoatini ham qshish mumkin. Qora metallurgiya mamlakat ehtiyojlarining 90 foiz, rangli metallurgiya esa 70 foizini ta’minlab beradi. Mamlakatda kemasozlik, avtomobilsozlik, neftni qayta ishlash, mashinasozlik, kimyo va elektrotexnika sanoatlari rivojlangan. Mamlakatning eng rivojlangan hududi hisoblangan San- Paulu shtati hissasiga sanoat mahsulotining 65 foizi tg’ri keladi.

Qishloq xjaligi. Braziliya qishloq xjaligida iqtisodiy faol axolining 1/4 qismi mehnat qilib, mazkur tarmoq yalpi ichki mahsulotning 5foizini beradi. 0 ’simlikchilik asosiy agrar tarmoq hisoblanib, qishloq xjaligi mahsulotining 3/5 qismi mazkur sohada yaratiladi. Eksport qilinadigan asosiy agrar mahsulotlarga kofe, kakao, paxta, shakarqamish va soya taalluqli blib, ekin maydonlarining 30 foiz ular bilan band. Kofe va shakarqamish eksporti byicha Braziliya dunyoda birinchi rinda turadi. Kofe yetishtiruvchi asosiy shtat Minas- Jerays blsa (kofening 45 foizi), Shimoli-Sharqiy iqtisodiy hududi ulushiga shakarqamish yetishtirishning 40 foizi tgri keladi. Braziliya kakao vasoya etishtirish byicha dunyoda ikkinchi mavqeni egallaydi. Banan va apelsin etishtirish bo’yicha ham dunyoda yetakchilik qiladi. Chon/achilik qishloq xjaligi mahsulotining 2/5 qismini tashkil etib, u gsht mahsulotlari yetkazishga ixtisoslashgan.

Transport. Braziliya transport infratuzilmasi asosan qirg’oqbyi hududlarda rivojlangan. Temir yllar uzunligi Braziliyada 29295 kmni tashkil etib, avtomobil


yoMlari 1752 ming km uzunlikka ega. Ichki suv yoNlari esa 50 ming kmni tashkil etadi, Kabotaj (ichki yo’nalishlarda) qatnovlar Braziliya uchun muhim ahamiyatga ega blib, ular asosan qirg'oq byidagi portlar rtasida amalga oshiriladi. Dengiz va havo transportlari mamlakatning tashqi aloqalariga xizmat qiladi. Yirik dengiz portlari quyidagilardan iborat: Rio-de-Janeyro, Tubaran, Santus, Rio-Grandi, Vitoriya, Resifi, San-Luis, Manaus.

Tashqi iqtisodiy aloqalari. Braziliya Lotin Amerikasi aksariyat mamlakatlarining tashqi savdo hamkori hisoblanadi. Eksport mahsulotlari 137,8 mlrd. doll. ni tashkil etib (2006 yil), uning tarkibida transport vositalari, temir rudasi, soya, poyafzallar, kofe va avtomobillarning ulushi ayniqsa yuqoridir. Import mahsulotlari tarkibida esa asbob-uskunalar, elektr va transport jihozlari, kimyo mahsulotlari, neft va elektronika asosiy o’rinni egallab, 2006 yilda uning miqdori 91,35 mlrd doll. ga tenglashdi. Braziliyaning asosiy savdo hamkori AQSh bolib, mamlakat eksportining 17,8 foizi, importining esa 16,2 foizi ushbu davlatga to ri keladi. Shuningdek, Argentina, Xitoy, Germaniya, Niderlandiya, Nigeriya va Yaponiya mamlakatlari ham Braziliyaning yirik savdo hamkorlari safidan o’rin olgan.

MEKSIKA

Meksika Markaziy Amerikada joylashgan mamlakat bo’lib, maydoni 1972,55 ming kml, aholi soni esa 108,7 mln. kishidan (2007 yil) iborat. Quruqlikdagi chegarasi uzunligi 4353 kmni tashkil etib, AQSh, Beliz va Gvatemala mamlakatlari bilan chegaradoshdir. Qirg’oq uzunligi - 9330 km. Sharqdan Atlantika okeani (2805 km), G’arbdan esa Tinch okeani bilan (7338 km) 0’ralgan. Meksika poytaxti-Mexiko shahri.

Tabiiy sharoiti va resurslari. Meksika- tog’li mamlakat blib, vulqonlar soni ham kpdir. Geologik sharoitining murakkabligi hisobiga mamlakatda foydali qazilma boyliklari mo’l va xilma-xildir.

Kumush qazib olish hajmi bo’yicha Meksika dunyoda birinchi o’rinda turadi. Polimetall va mis rudalari hamda simob ishlab chiqarish bobida ham yetakchi mavqelarni egallaydi. Meksika rux va qo’rg’oshinning yirik eksportyorlaridan biridir. Temir rudasining aniqlangan zaxiralari 350 mln. t blib, uning tarkibida temir moddasining ulushi 60 foizdan ortiq. Mamlakat oltingugurt, grafit, vismut va surmaning yirik zaxiralariga ega.

Mamlakatning eng asosiy boyligi - neft va tabiiy gaz. Neftning aniqlangan zaxiralari 12,51 mlrd. barrelni tashkil etib, dunyoda 15-o’rinda, Lotin Amerikasida esa Venesueladan keyin 2-o’rinda turadi. Tabiiy gaz zaxiralari - 434,1 mlrd. mz. Mamlakatda uranning yirik zaxiralari ham topilgan.

Aholisi. Meksika aholisining aksariyat qismini kelib chiqishi hindu-ispan bo’lgan meksikaliklar tashkil etib, mamlakatda 40 dan ortiq hindu qabilalari va elatlar ham istiqomat qiladi. Diniy e’tiqodi bo'yicha aholining 76,5 foizi, - roman katoliklari, 6,3 foiz - protestantlar va h.k.

Mamlakat aholisining 73 foizi. shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Gvadadaxara, Monterrey, Puebla, Leon.

Rasmiy tili - ispan tili.


Davlat tuzumi. Ma’muriy jihatdan Meksika 31 shtat va 1 poytaxt federal okrugiga bo’linadi. Amaldagi konstitutsiyasi 1917 yil 5 fevralda qabul qilingan.

Meksika federativ respublika. Davlat boshlig’i -prezident. U har olti yilda saylanadi. Konstitutsiyaga muvofiq prezident qayta saylanishi mumkin emas. Qonun chiqaruvchi oliy organ Milliy Kongress blib, u senat va deputatlar palatasidan tashkil topgan. Ijro etuvchi hokimiyat prezidenttomonidan boshqariladi.

Sanoati. Meksika sanoat salohiyati byicha Braziliyadan keyin Lotin Amerikasidagi ikkinchi rinni egallab, mamlakat yalpi ichki mahsulotining 27 foizi sanoat sohasiga tgri keladi. Qit’a sanoat ishlab chiqarishida Meksikaning ulushi 25 foizni tashkil etadi, uning 70 foizi og’ir sanoat hissasiga to’g’ri keladi. Asosiy tarmoqlari neftni qayta ishlash, neft-kimyo, metallurgiya va mashinasozlikdan iborat. Mazkur tarmoqlartexnik jihatdan zamonaviy talablarga mos ravishda jihozlangan. Meksika autsorsing muolajalarini amalga oshiruvchi mamlakat sifatida AQSh iqtisodiyotiga bog’langan hisoblanadi.

Mamlakat energetikasi neft va tabiiy gazga asoslangan bolib, neft qazib olish hajmi bo’yicha Meksika dunyoda 6-o’rinda, Lotin Amerikasi qifasida esa1-o’rinda turadi. Qayta ishlash tarmog’ining 1/4 qismi neftni qayta ishlash va neft-kimyo sanoatlariga tegishli.

Qora metallurgiya sanoati mustahkam xom ashyo manbaiga ega bo lib, u yuqori sifatli temir rudasi va kokslangan kmirdan iborat. Mamlakat qora metallarning yirik eksportyori hamdir.

Rangli metallurgiya tarmog’ining ayrim krsatkichlari byicha Meksika yetakchi mamlakatlar safidan joy olgan. Jumladan, qo’rg’oshin (170 ming t), rux (200 ming t), kumush, mis va alyuminiy eritmalari hajmi jihatidan mamlakat dunyo miqyosida ajralib turadi.

Mashinasozlik tamnoqlari orasida avtomobilsozlikning ulushi yuqori bo’lib, mamlakat kplab miqdorda yengil avtomobil, avtomotor, ehtiyot qismlar ishlab chiqaradi va eksport qiladi. Bundan tashqari, mamlakat stanok va temir presslovchi dastgohlar ishlab chiqarishda rivojlanayotgan mamlakatlar ichida yetakchilardan biridir.

Meksika kimyo sanoati nefte-gaz xom ashyosini qayta ishlashga asoslanib, ilmiy izlanishlarni amaliyotga tatbiq etish natijasida katta yutuqlarga erishgan. Chunonchi, polietilen, metanol, azot 0’g’itlari va farmatsevtika mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmlari yuqoridir.

Qishloq xo’jaligi. Meksika hududining aksariyat qismi tabiiy-iqlimiy sharoitlariga kra qishloq xjaligining rivojlanishiga tsqinlik qiladi. Mamlakatning 40 foizi cho’l va yarimchollardan, yana 40 foizi tog’ va o’rmonlardan iborat blib, qolgan hududlarda qishloq xo’jaligini faqatgina sun’iy sug’orish yli bilan rivojlantirish mumkin. Meksika agrar tarmog’i yuqori agrotexnik krsatkichlarga ega. Ilmiy izlanishlar olib borishga yo’naltirilgan xarajatlar byicha Meksika qishloq xjaligi tarmog’i Lotin Amerikasi mamlakatlari ichida birinchi o’rinda turadi.

Tarmoqning asosiy ynalishi simlikchilik blib, u yalpi agrar mahsulotlar qatoriga jhori, bug’doy va loviyani kiritish mumkin. Jo’xori va loviya Meksiakada


asosiy oziq-ovqat mahsuloti hisoblanadi. Meksikalik olimlar ishlab chiqgan qurg’oqchilikka dosh bera oladigan bug’doy navlari mo’l hosil beradi. Jahon bozorida talabgor blgan yuqori sifatli paxta yetishtirish byicha ham Meksika yetakchi mamlakatlar safiga kiradi. Asosiy agrar eksporti mahsulotlariga shakarqamish, tropik mevalar va kofe taalluqlidir.

Chorvachilik sohasida katta shohli mol kpaytirish yaxshi ylga qyilgan.Transport. Meksika temir yo’llari umumiy uzunligi — 17,7 ming km,

aavtomobil yoMlarining 235670 km, neft va gaz quvurlari uzunligi esa tegishli ravishda 22705 va 8688 km dir. Meksikaning eng yirik portlari quyidagilardir: Altamira, Manzanillo, Могго Redono, Saalina Kruz, Tampiko ava boshqalar. Meksika geostrategik joylashuviga ko’ra xalqaro havo aloqalarida eng yirik markazlardan biri sanaladi.

Tashqi iqtisodiy afoqalari. Meksika eksporti 2006-yilda 250 mlrd. dollarni tashkil etib, uning tarkibida sanoat mahsulotlari, neft va neft mahsulotlari, kumush, meva va sabzavotlar, kofe va paxta asosiy o’rin egallaydi. Import mahsulotlari tarkibida esa metallni qayta ishlovchi mashina va uskunalar, qishloq xo’jaligi mashinalari, elektr asboblar, avtomobil ehtiyot qismlari, samolyot va uning ehtiyot qismlari asosiy o’rin egallab 2006 yilda uning miqdori 256,1 mlrd. dollarni tashkil etdi.

Meksikaning asosiy tashqi savdo hamkorlari safiga AQSh, Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya va Kanada kiradi.

OSIYO

Xjalik turlarining favqulodda rang-barangligi, iqtisodiy ukladlaming aralash ekanligi transport tizimining shakllanishida ham o’z aksini qoldirdi. Uzunligiga ко га ulkan temir yl tarmog’i (210 ming кт.да yaqin) yo’lning kengligiga ko’ra turlichadir: tor va bir metrlik yo'llar tarmoqning 1/3 qismini tashkil etadi, 15 foiz - kengligi 1,065 mli yllar, 20 foizni - keng yllar tashkil etadi. Hindiston va Pokiston temir yo’l tarmog’ining taxminan yarmi, Myanma, Tailand, Kambodja, Malayziya, Indoneziya va Filippin orollarining butun temir yo’l tarmog’i o’rtacha (1 metrlik va 1,065 metr) yoki tor kenglikka ega. Temir yl tarmog’i zich blgan davlatlarda ham ularning texnik darajasi pastligicha qolmoqda (Hindiston). Tarmoqning taxminan 10 foizi elektrlashtirilgan.

Avtomobil yoMlari tarmog’ida qattiq qoplamali yllarning ulushi birmuncha yuqori, ammo ular qoplama sifati, harakatlanish qismi kengligi, sun’iy inshootlarning texnik darajasiga kra g’arb mamlakatlari yllaridan orqada qolgan. Ko’p polosali takomillashtirilgan avtomagistrallar deyarii mavjud emas.

Eng rivojlangan davlatlardan biri - Yaponiyaning transport tizimi alohida ajralib turadi, u ayni paytda o’tish davri tizimining xususiyatlarini saqlagan (masalan, temir yo’lining torligi). Ushbu mamlakatda quvurlarga oid va ichki suv transporti kam rivojlangan, snggi paytlargacha havo transportida ham oqsoqlik mavjud edi. Yaponiya transport tizimiga xos xususiyat shunda namoyon bo’ladiki, yuk tashishlarda dengiz kabotaji ro’lining kuchliligi bilan bogliq. Ylovchi


tashishda barcha sanoati rivojlangan davlatlar orasida Yaponiya temir yo liari ulushining yuqori ekanligi bilan ajralib turadi - 47 foiz, ayni paytda yengil avtomobillarda xalqaro yuk tashishlar faqat 36 foizni tashkil etadi, holbuki yengil avtomobil parkiga ко’га Yaponiya Germaniya bilan birga 2-3 rinni bo’lishadi. Tarmoqning ziga xosligi - normal lchamli tezkor hududlararo temir yl liniyasining yaratilishi bldi.

Sanoati rivojlangan davlatlar orasida Yaponiya savdo floti va yirik dengiz bandargohlari soni bilan ajralib turadi. Yuk aylanmasi 50 mln.t. dan (1997) yuqori blgan 35 ta jahon bandargohidan 11 tasi-Yaponiyada, ulardan eng yiriklari - Tiba va Kobe (AQShda 7 ta bandargoh bor).

MISRARAB RESPUBLIKASI

MisrAfrika qifasining shimoli-sharqida joylashgan mamlakatdir. Maydoni -1001450 km2. Aholisi 80,3 mln. kishidan (2007 yil) iborat. Quruqlikdagi chegarasi uzunligi 2665 kmni tashkil etib, Gazo sektori, Isroil, Liviya va Sudan bilan chegaradoshdir. Qirg’oq uzunligi - 2450 km. Misr poytaxti -Qohira shahri.

Tabiiy sharoiti va resurslari. Misr hududi asosan chllardan iborat. Misr relyefiga kra sharqdan garbga pasayib, uning eng baland chqqisi Katerin tog'idir (2637 m). Nil mamlakatdagi yagona daryo blib, suvning asosiy manbasi hisoblanadi. Misr iqlimi cho’l tropigiga xos bo’lib, havo tez-tez o’zgarib turadi.

Misr foydali qazilmalari orasida neft muhim rin egallaydi. Asosiy neft konlari Kattara darasi (Al-Alamayn, Abu-Garadik konlari) va Qizil dengizning Suvaysh krfazida (AI-Morg’on, Al-Bilayim, Julay, Ramazon konlari) joylashgan blib, neft mamlakat eksportining asosiy mahsuloti (xizmatlar eksportidan tashqari) hisoblanadi. Biroq ayni damda ta’kidlash kerakki, Yaqin Sharqda mavjud neft zaxiralarining atigi Ifoizga yaqini Misr hissasiga tgri keladi.

Aholisi. Misr yagona millatli mamlakatlar qatoriga kirib, ahoiisining asosiy qismi arablardan iborat (98 foiz). Mamlakatda, shuningdek, berberlar, nubiylar, bejalar, greklar, armanlar, italyan va fransuzlar ham istiqomat qiladi.

Diniy e’tiqodi bo’yicha aholining 90 foizi - musulmonlar (asosan sunniylar),9 foizi - kontalar, 1 foizi - xristianlar. Aholining 55 foizi shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Iskandariya, Port-Said, Ismoiliya, Tanta, Suvaysh, Al-Mansura, Damanxur, AI-Maxallat-ul-Kubro.

Rasmiy tili - arab tili.Davlattuzumi. Ma’muriy jihatdan. MisrArab Respublikasi 26 muhofazaga

blinadi. Amaldagi konstitutsiyasi 1971-yil 28-fevralda Buyuk Britaniya mustamlakachiligidan ozod blgan. (Mustaqillik kuni). Davlat boshlig'i prezident blib, u har olti yilda saylanadi. Mamlakat konstitutsiyasining ziga xos qirralaridan biri shundaki, mamlakat prezidenti cheksiz marta saylanish huquqiga ega. Qonun chiqaruvchi oliy organ - ikki palatali parlament bolib, yuqori palata Majlis al-Sha’b, quyi palata esa Majlis al-Shura deb ataladi. Prezident bosh vazir va hukumat a’zolarini tayinlaydi.


Sanoati. Ishlab chiqarilgan mahsulotlar qiymati byicha asosiy sanoat tarmog’i neft qazib olishdir. Aholining 1 foizi mazkur tarmoqda band. Birlamchi energiya resurslari iste’molida neft 75 foiz ni tashkil etadi. Mamlakatda yettita neftni qayta ishlash zavodlari faoliyat koYsatadi. Tabiiy gazning yirik zaxiralari asosan ichki talabga xizmat qiladi.

Neft-kimyo sanoati ham asosiy tarmoqlar safida bo’lib, u kimyo tolalari, rezina mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Ayni damda fosforitlarni qayta ishlash asosida turli mineral o’g’itlar ham ishlab chiqariladi.

Qora metallurgiya sanoati asosini Xeluandagi kombinat tashkil etib, u mahalliy temir rudasi asosida faoliyat ko’rsatadi. Rangli metallurgiya sanoati esa Nag-Xamadi alyuminiy zavodi bilan ifodalanadi.

Mashinasozlik sanoati asosini Qohira, Aleksandriya, Suvaysh kanali hududi va Xeluanda joylashgan korxonalar tashkil etadi. Mamlakatda xorijdan import qilingan ehtiyot qismlar asosida temiryl vagonlari, avtomobillar, traktorlar, katta blmagan kemalar ishlab chiqariladi. Snggi paytlarda elektrotexnika va elektronika sanoatlari rivojlanib, import ehtiyot qismlaridan tayyor mahsulot yasash va eksport qilish jadal tus olmoqda.

Xorijda ishlaydigan misrliklarning pul o’tkazmalari kpligi tufayli mamlakatda qurilish sanoati ham rivoj topgan. Talab yuqori bo’lgani uchun mamlakatda sement ishlab chiqarish salohiyati yetarli kuchga emas. U ichki talabning bor-yo’g’i 1/3 qismini qondira oladi.

Tekstil sanoati ham Misrda rivojlangan boMib, uning xom ashyo manbai- mamlakatda yetishtiriluvchi uzun tolali paxta. Biroq so’nggi yillarda Misr tekstil sanoati asosan import qilingan paxta asosida faoliyat yuritib, buning sababi mahalliy paxtaning jahon bozorida yuqori talabgorligi hamda Misr to’qimachilik mahsulotlarining raqobatbardosh emasligiga borib taqaladi.

Oziq-ovqat sanoatida asosan shakar, tamaki, o’simlik yog’i ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan.

Qishloq xo’jaligi. Misrda asosiy agrar tarmoq simlikchilik blib, mamlakatda yetishtiriladigan mahsulotlarga jo'xori, bug’doy, guruch, meva va sabzavotlar, shakarqamishni misol keltirish mumkin. Sifatli hisoblangan uzun tolali paxta yetishtirish bo’yicha Misr dunyoda birinchi o’rinda turadi. Agrar eksportdan keladigan asosiy daromad ham aynan paxtachilikdan keladi. Nil daryosi bo’yida guruch, sitrus mevalari yetishtirish aanaga aylangan. Misrda chorvachilik kam rivojlangan.

Transport. Temir yo’llar uzunligi Misrda 5063 km bo’lib, avtomobil yo’llari 92370 km uzunlikka ega, lchki suv yo’llari esa 3500 ming kmni tashkil etadi. Neft quvurlari Suvaysh kanali konlarini Qohira, Aleksandriya kabi neftni qayta ishlash va iste’mol qilish markazlari bilan bog’laydi. Mamlakatdagi asosiy portlar Aleksandriya, Port-Sayd va Suvayshdir. Mamlakat transport tizimida Suvaysh kanalining o’rni katta blib, u orqali xalqaro yuk tashish hajmining 10-15 foizi amalga oshiriladi.

Tashqi iqtisodiy aloqalari. Misr eksporti 2006 yilda 20,55 mlrd. doll ni tashkil etib, uning tarkibida neft va neft mahsulotlari, paxta, tekstil mahsulotlari, metall


va kimyo mahsulotlari asosiy 0’rinni egallaydi. Import mahsulotlari tarkibida esa mashina va uskunalar, oziq-ovqat, kimyo va yog’och mahsulotlari, yonilg’i asosiy o’rin egallab, 2006 yilda uning miqdori 33,1 mlrd.doll.ga tenglashdi.

Misrning asosiy tashqi savdo hamkorlari AQSh, Italiya, Germaniya, Fransiya, Saudiya Arabistoni, Ispaniya va Xitoydir.

JANUBIY AFRIKA RESPUBLIKASI (JAR)

Janubiy Afrika Respublikasi o’z nomi bilan Afrika qifasining eng janubida joylashgan mamlakatdir. Maydoni - 1220 ming km2. Aholisi 44 mln. kishidan (2007 yil) iborat. Quruqlikdagi chegarasi uzunligi 4862 kmni tashkil etib, Botsvana, Lesoto, Mozambik, Namibiya, Svazilend, Zimbabve mamlakatlari bilan chegaradoshdir. Janubiy sarhadlar Janubiy Atlantika okeani va Hind okeani bilan ralgan bo’lib, qirg’oq chizig’i uzunligi 2798 kmdir. JAR poytaxti-Pretoriya shahri.

Tabiiy sharoiti va resurslari. Mamlakatning asosiy qismi tekislik platolaridan iborat. JARda ichki suv yo’llari deyarli blmay, suv muammosi dolzarb hisoblanadi. Shuning uchun ham уег osti suv manbalaridan va dengiz suvini chuchuklashtirish usulidan keng foydalaniladi. Mamlakat hududining atigi 1 foizi oYmonlar bilan qoplangan.

JAR olmos, oltin, platina, uran, temir va marganets rudalari, xromitlar, - rangli metall rudalari, kmir va asbestga juda boy. Biroq mamlakatda neft va gaz zaxiralari mavjud emas. Daryolarning energetik salohiyati ham yetarli darajada emas.

JAR-oltin qazib olish hajmi byicha 1905 yildan beri dunyoda birinchi rinda turadi. 2007-yilda mamlakatda 272 t oltin qazib olinganiga qaramay, qazib olish dinamikasi 1985-yildan buyon pasayib kelmoqda. Asosiy oltin konlari joylashgan hudud - loxannesburg shahri.

Uranning aniqlangan zaxiralari (230 ming t) byicha JAR dunyoda 4- pog’onada. Biroq uran konsentratlarini ishlab chiqarish bo’yicha mamlakat 8- rinda turadi.

Olmosning umumiy zaxiralari bo’yicha esa JAR faqatgina Botsvana va Avstraliyadan ortda blib, Kongo va Kanada bilan bir pog’onani egallaydi. Mamlakat zaxirasining taxminan yarmini zargarlik olmoslari tashkil etadi.

Darhaqiqat, dunyodagi marganets zaxirasining 80 foizi JARdagi Shimoliy Keyplend viloyatida, xrom rudasi zaxiralarining 70 foizi Bushveld vulqon majmuasida joylashgan.

Aholisi. JAR aholisining asosiy qismi afrikalik bantu xalqlaridan (shu jumladan, 38 foizi zulular, 27 foizi sutolar, 11 foizi kosalar, 6 foizi tsonga va 6foizi tsvanalar) iborat. Shuningdek, mamlakatda 5 mln dan ortiq yevropalik (shundan golland, fransuz, nemis ko’chmanchi!arining avlodlari bolmish afrikanerburlar taxminan 57,5 foizi), 1 mln. ga yaqin hindistonlik, 3,4 mln. qora tanlilar ham istiqomat qiladi.

Aholining 60 foizi shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Yoxannesburg, Keyptaun, Durban.

Rasmiy tili - afrikan va ingliz tillari.


Davlat tuzumi. Ma’muriy jihatdan 9 viloyatga blinadi. Mamlakat konstitutsiyasi 1997-yil 4-apreldan boshlab amalda.

JAR-Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdo’stlik mamlakatlari tarkibidagi federativ davlat. Davlat boshlig’i - prezident. U besh yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi oliy organ parlament bolib, u Milliy Assambleya va Viloyatlar Milliy Kengashidan tashkil topgan. Ijro etuvchi hokimiyat vakolatlari prezident zimmasida.

Sanoati. Tog’-kon sanoati -JAR sanoat tarmoqlarining eng asosiysi. Yirik sohalar - oltin va platina qazib olish. 1950-yildan beri uran qazib olish sohasi rivojlanayotir. Yillik qazib olish hajmiga ko’ra mamlakat Avstraliya, Botsvana, Rossiya va Kongodan keyingi pog’onani egallab, zargarlik maqsadlarida ishlatiladigan olmos miqdori uran qazilmalarining 1/3 qismini tashkil etadi. Olmosning asosiy konlari Kimberli, Postmasburg, Pretoriya atroflarida joylashgan. Yillik qazib olish hajmi 9-10 mln. karatdir. Ko’mir sanoati mamlakatdagi energetikaning asosini tashkil etadi. Bir yilda o’rtacha 210-230 mln. t kmir qazib olinadi. Temir rudasi qazib olish hajmi esa 25 mln. t, marganetsniki 4,5 mln. t. ni tashkil etadi.

JARda har yili 8 mln. t cho’yan, 9 mln. t po’lat eritiladi.Mashinasozlik sanoati asosan tog’-kon dastgohlari, transport va qishloq

xjaligi mashinasozligi mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.Kimyo sanoati tog’-kon sanoatining mantiqiy davomi hisoblanib, ko’mirni

qayta ishlash bobida dunyodagi eng katta tajribaga ega mamlakatlardan biridir.JAR yengil sanoat tarmog’i mamlakat ehtiyojlarini qoplay olmasa-da,

tqimachilik sanoati yaxshi taraqqiy etgan.Qishloq xjaligi. Tabiiy sharoitning noqulayligiga qaramay, JAR agrar

tarmog’i mamlakat ehtiyojlarini qoplay oladi. 0 ’simlikchilikning asosiy ynalishlari bug'doy (2-2,5 mln. t) va jxori (8 mln. t) yetishtirish hisoblanadi. Ayni damda araxis (100 ming. t), kungaboqar (600 ming. t), shakarqamish (20 mln. t), shuningdek, paxta va tamaki ham katta miqdorda yetishtiriladi.

Chorvachilikda esa qo’y-qo’zichilik ynalishlari taraqqiy etgan bo’lib, qylar soni byicha JAR Afrika qifasida birinchi, dunyo bo’ylab esa 8-rinni egallaydi. Echkilarning 75 foizi angor zotiga mansub blib, angor echkisi yungi jahon hajmining 40-45 foizi aynan shu lkada tayyorlanadi.

Transport JAR transport kommunikatsiyalari bilan yaxshi ta’minlagan Afrika qifasidagi yagona mamlakatdir. Temir yllarning umumiy uzunligi -20,9 ming km, avtomobil yo’llariniki - 362,1 ming km, neft va gaz quvurlari uzunligi esa tegishli ravishda 1062 va 966 kmdir. JARning eng yirik port va terminallari quyidagilardan iborat: Keyptaun, Durban, Ist-London, Port Elizabet, Richards Bey, Saldanxa Bey.

Tashqi iqtisodiy aloqalari. JAR jahon bozorida mineral va qishloq xo’jaligi xom ashyolari eksportyori sifatida tanilgan. Eksport hajmi 2006 yilda 64 mlrd. dolLni tashkil etdi. Mamlakatdan asosan oltin, olmos, platinum, metall va minerallar, mashina va uskunalar eksport qilinadi. Import hajmi 2006-yilda 70 mlrd. doll.ga yetib, xorijdan olib kiriladigan mahsulotlar tarkibida mashina va


asbob-uskunalar, kimyo mahsulotlari, yonilg’i mahsulotlari, ilmiy jihozlar va oziq- ovqatning ulushi katta.

JARning asosiy tashqi savdo hamkorlari Germaniya, AQSh, Yaponiya, Xitoy va Buyuk Britaniyadir.

YAPONIYA

Yaponiya dunyoning yetakchi mamlakatlaridan biri bo’lib, Yapon arxipelagi orollarida joylashgan. Ular Xonsyu (231 ming km2), Xokkaydo (79 ming km2),

Kyusyu (42 ming km2), Sikoku (19 ming km2) va 4 mingdan ortiq o’rta- kichik orollardan tashkil topgan. Yaponiya maydoni 377,8 ming km2 blib, aholisi127,4 mln. kishidan (2007 yil) iborat. Yaponiya turli orol va orolchalardan tashkil topgani hisobga olinsa, uning qirg’oqbo’yi hududlarining jami uzunligi 30 ming km ekaniga (ekvatorning 3/4 qismi) ishonsa bo’ladi. Yaponiya poytaxti - Tokio shahri. 200 dan ortiq orollarni qamrab oluvchi Ryukyu arxipelagi hamda Tinch okeanidagi ayrim orollar ham Yaponiyaga tegishlidir.

Tabiiy sharoiti va resurslari. Yaponiya Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlariga mansubdir. U tog’li mamlakatlarga oid blib, hududining 3/4 qismi toglardan, qolgani esa tekisliklardan iborat. Tog’lar baland blmay, mamlakatning eng baland chqqisi Fudziyama tog’i (3776 m) hisoblanadi. Mamlakatda vulqondan tashkil topgan tog’lar ko’p bo’lib, ularning orasida 49 tasi faoldir. Ayni damda Yaponiya seysmik hududda joylashib, yil davomida 1500 dan ortiq zilzila qayd etiladi. Yapon daryolar qisqa blib, yil davomida sersuvdir. 0 ’rmonlar mamlakat hududining 60foizini qoplagan.

Yaponiyada foydali qazilmalar deyarli yq. Bu boradagi mamlakat ehtiyojlarining asosiy qismi import evaziga qoplanadi. Yaponiyada oltingugurt, ohaktosh, toshko’mir, qo’rg’oshin va rux rudalari, neft qazib olinadi, biroq mazkur qazilmalar zaxirasi yetarli blmay, qazib olish sharoitlari ham mushkuldir.

Aholisi. Yaponiya aholisining 98,5 foizi yaponlardan iborat blib, mamlakatda koreyslar (0,5 foizi), xitoylar (0,4 foizi) va boshqa millatlar ham yashaydi.

Aholining 84 foizi sintoizm va buddizmga e’tiqod qiladi. Shaharlarda yashovchi aholi ulushi 79 foiz dir (2005 yil). Yirik shaharlari: Osaka, Yokogama, Nagoya, Kioto, Kobe, Kitakyusyu, Sapporo.

Rasmiy tili-yapon tili.Davlattuzumi. Ma’muriyjihatdan Yaponiya 47 prefektura (Tokio bilan birga),

ikki shahar prefekturasi (Kioto va Osaka) va Xokkaydo maxsus ma muriy viloyatidan tashkil topgan.

Yaponiya konstitutsion monarxiya krinishidagi davlat tuzumiga ega. Davlat boshlig’i imperator boMishiga qaramay, uning hukmronligi nominal ma’noga ega. Qonun chiqaruvchi oliy organ - parlament. Ijro etuvchi hokimiyat vazirlar mahkamasiga tegishli.

Sanoati. Yaponiya sanoati yuksak darajada taraqqiy etgan dunyoning eng oldi mamlakatlaridan biri hisoblanadi. Yalpi ichki mahsulot hajmi (ham umuman,


ham aholi jon boshiga hisoblaganda), ishlab chiqarishning texnologik darajasi, mehnat samaradorligi, oltin-valyuta zaxiralari kabi omillar bo'yicha kplab mamlakatlardan oldin turadi. Ilmiy sig’imi yuqori blgan mahsulot ishlab chiqarishda AQShdan keyin, ilmiy izlanish va tajriba konstruktorlik ishlariga sarflanadigan mablag’ (2,5-3 foiz) byicha esa undan awal turadi.

Qora metallurgiya sanoati so’nggi yillarda xalqaro raqobat tufayli tushkunlik davrini boshidan kechirayotgan blsa-da, jumladan, 2005 yilda mamlakatdagi asosiy metallurgiya tarmoqlaridan biri hisoblangan plat eritish sanoati 112 mln. t ga teng blgan mahsulot ishlab chiqardi.

Mashinasozlik yapon sanoatining yuragidir. Mazkur tarmoq mahsulotlari qiymati byicha Yaponiya AQShdan keyingi o’rinda bo’lib, biroq mashinasozlik mahsulotlari eksporti bo’yicha birinchi rinda turadi. Yaponiyada mashinasozlikning kemasozlik, avtomobilsozlik, stanoksozlik, robototexnika mahsulotlarini ishlab chiqarish, turli xil elektronika mahsulotlarini ishlab chiqarish tarmoqlari ayniqsa rivojlangan. Birgina dasturiy boshqaruv texnologiyalari joriy qilingan sanoat robotlaridan foydalanuvchi stanoksozlik tarmog’i ishlab chiqarilgan mahsufotlar qiymati byicha Yaponiyani dunyodagi yetakchi mamlakatga aylantirgan.

Avtomobilsozlik tarmog’i mamlakatning xalqaro miqyosdagi «yuzi» blib, uning hissasiga yapon yalpi ichki mahsulotining 1/10 qismi to’g’ri keladi. Yapon avtosanoati 2005 yilda 10,5 mln. avtomobil ishlab chiqardi. Turli avtomobillar eksporti (5 mln.) va yengil avtomobillar ishlab chiqarish hajmi (8,7 mln.) bo’yicha dunyoda birinchilik Yaponiyaga tegishlidir. Elektron sanoat mahsulotlari hajmi byicha bugungi kunda Yaponiya AQShdan keyin turadi, biroq uning eksport nuqtai nazaridan AQShdan o’zadi. Jumladan, 90-yillarning oxirida mamlakatda8 mln. dona shaxsiy kompyuter ishlab chiqarilgan blsa, bugungi kunda mazkur tarmoq faoliyati zga davlatlarga (masalan, Xitoyga) bevosita yapon investitsiyalari krinishida kchirilmoqda.

Qishloq xjaligi. Yaponiya yuqori intensiv agrar tarmoqqa ega. U yalpi ichki mahsulotning 1,5 foizini beradi. Mamlakat agrar tarmog’i yuqori darajada subsidiyalanib, himoyalanib turilgani uchun agrar hosil hajmi byicha Yaponiya dunyoda peshqadam mamiakatlardan hisoblanadi. Guruch masalasida z ehtiyojlarini qondira olgani bilan Yaponiya 60 foiz kaloriyali mahsulotlarni import qilishga majbur. Mamlakat dunyodagi eng yirik baliq ovlash sanoatiga ega blgan mamlakatlardan biri blib, mazkur sanoat hissasiga dunyo byicha ovlangan baliqning 15 foizi to’g’ri keladi.

Transport. Yaponiya tog’li hududlardan hamda orollardan iborat blgani uchun temir yo’l izlari mamlakatda kam rivojlangan (uzunligi 23,5 ming. km) blsa-da, ylovchi tashish hajmi va yuqori tezlikda yuruvchi poezd yllarining shakllangani masalasida jahondagi yetakchi mamlakat hisoblanadi. Ichki qatnovlarda avtomobil transportiga ehtiyoj katta. Avtoyo’llarning umumiy uzunligi 1183 ming km bo’lib, dunyoda AQSh, Hindiston, Braziliya va Xitoydan keyin beshinchi rinda turadi. Yuk tashish va avtopark hajmi byicha Yaponiya avtomobil transporti faqatgina AQShdan ortda qoladi. Yaponiya tashqi savdo va


kabotaj aloqalarining deyarli hammasi dengiz transporti orqali amalga oshiriladi. Kemalar soni bo’yicha (8,5 mln.) Yaponiya jahonda birinchi rinda turib, asosiy portlari qatoriga Kobe, Tiba, Yokogama, Kavasaki, Osaka, Tokio va boshqalar taalluqlidir. Yapon havo transporti ham turli ko’rsatkichlar byicha yetakchi 0’rinlami egallaydi. Eng yirik xalqaro aeroport - Xaneda (Tokio).

Tashqi iqtisodiy aloqalari. Tashqi savdo aylanmasi hajmi bo’yicha Yaponiya dunyoda trtinchi o’rinda turadi. Eksport 2006 yilda 615,8 mlrd.doll.ni tashkil etgan blsa, import 534,5 mlrd. dolLga teng bo’ldi. Asosiy eksportmahsulotlari qatorida transport vositalari, yarim tkazgichlar, elektrotexnika mahsulotlari, kimyo mahsulotlarini atash mumkin. Xorijdan olib kiriladigan mahsulotlar tarkibida esa mashina va jihozlar, mineral xom ashyolar, oziq-ovqat, kimyo mahsulotlari, tekstil mahsulotlarining ulushi katta.

Yaponiyaning asosiy tashqi savdo hamkorlari safiga Xitoy, AQSh, Janubiy Koreya, Tayvan, Saudiya Arabistoni, Gonkong, Birlashgan Arab Amirliklari va Avstraliyani kiritish mumkin.

XITOY XALQ RESPUBLIKASI

Xitoy Sharqiy Osiyodagi davlat bo’lib, hududi jihatidan dunyodagi eng yirik mamlakatlardan biri hisoblanadi (Rossiya va Kanadadan keyin 3-o’rin). Maydoni 9597 ming km2 bo’lib, quruqlikning 7 foiziga teng. Aholisi 1,32 mlrd. kishi bo’lib (2007 yil), b.u ko’rsatkich bo’yicha 1-o’rinda turadi (dunyo axolisining 22foizi). Quruqlikdagi chegarasi uzunligi 22117 kmni tashkil etib, o’n olti mamlakat bilan umumiy chegaraga ega. Qirg’oq bo’yi hududi uzunligi 14,5 ming kmdir. Xitoy poytaxti — Pekin shahri.

Tabiiy sharoiti va resurslari. Xitoyning janubi-g’arbiy qismi Tibet togliklaridan iborat. Tog’likning yon-bag’irlarida Himolay, Qoraqorum, Kun’lun kabi dunyodagi eng yirik tog’ tizimlari joylashgan. Eng baland cho’qqi - Jomolungma tog’i bo’lib, uning balandligi 8848 mdir. Mamlakatning shimoli- g’arbi tekisliklardan, sharqi esa o’rta va past tog’liklardan tashkil topgan, daryo tizimi zich joylashgan bo’lib, ular yil bo’yi sersuvdir. 0 ’rmonlar mamlakat hududining 1/10 qismida joylashgan.

Mamlakat hududi bo’ylab yonilg’i resurslari va rudali foydali qazilma boyliklarining zaxirasi katta miqdorda mavjud. Toshko’mir, temir va marganets rudalari, boksitlar va rux, qalay, surma, volfram (dunyo zaxirasining 3/5 qismi), molibden, simob, noyob metallar, titan rudalari, osh tuzi va boshqa tuzlaming zaxirasi byicha Xitoy yetakchi mamlakatlar safiga kiradi. Xitoyning markaziy hududlari foydali qazilmalarga boy. Jumladan, ularning hissasiga ko’mir zaxirasining 40 foizi, misning 52 foizi va oltingugurt kolchedanining 42 foizi to’g’ri keladi. Neft va gazning aniqlangan zaxiralari (12-13 mlrd. t) bo’yicha mamlakat neft eksport qiluvchi yetakchi mamlakatlardangina ortda. Mutaxassislarning fikriga qaraganda, 2008 yil oxirigacha Xitoy oltin qazib olish hajmi byicha bu sohada 1905 yildan beri peshqadam bo’lgan Janubiy Afrika Respublikasidan zib o’tib, dunyo birinchiligini qo’lga kiritadi.


Biroq mamlakat iqtisodiyotining jadal odimlab borishi natijasida turli resurslarga talab oshib bormoqda. Chunonchi, bugungi kunda misga blgan talabning 40 foizi, neftning 34 foizi, kaliy tuzlarining esa 90 foizi import evaziga koplanmoqda. Defitsit blayotgan foydali qazilmalar safida, eng awalo, neft, tabiiy gaz, mis va xromni aytish mumkin. Shuningdek, talabning haddan tashqari yuqoriligi tufayli volframning ham aniqlangan zaxiralari miqdori tobora kamaymoqda.

Axolisi. XXR aholisining 91,9 foizi xan xitoylar bo’lib, qolganlar turli etnik guruh vakillaridir. Diniy e’tiqodi byicha aholining orasida daoist, buddist, xristian (3-4 foizi) va musulmonlar (1-2 foizi) bo’lib, turli ma’lumotlarga ko’ra, aholining aksariyati ateistlardan iborat.

Shaharlarda Xitoy aholisining 43 foizi istiqomat qiladi. Yirik shaharlari safiga Shanxay, Tyantszin, Uxan, Dalyan, Shenyan, Chunsi, Xarbin, Guanchjou va Nankin kabilarni kiritish mumkin.

Davlat tili-xitoy tili.Davlattuzumi. Ma’muriyjihatdan Xitoy 23 provinsiya (Tayvan bilan birga), 5

avtonom tuman, 4 markazga bo’ysunuvchi shahar (Pekin, Tyanszin, Shanxay, Chunsin) va 2 maxsus ma’muriy tumanga (Gonkong va Makao) blinadi.

Xitoy - sotsialistik xalq respublikasi bo’lib, hokimiyatning oliy organi va qonun chiqaruvchi hokimiyat Umumxitoy xalq vakillarining majlisidir (UXVM). U 2972 deputatdan iborat bo’lib, ular har besh yilda saylanadi. UXVM Xitoy raisini (prezident) va UXVM Doimiy qo’mitasi vakillarini saylaydi. Oliy ijro hokimiyati - Davlat kengashi. Mamlakat yetakchi siyosiy firqasi Xitoy Kommunistik firqasidir.

Sanoati. Xitoy kp tarmoqii sanoatga ega. Ularning qatorida tekstil, kmir, qora metallurgiya sanoatlari an'anaviy tarmoqlar hisoblanib, elektronika, aviatsiya, kosmik, kimyo, neftni qayta ishlash va qazib olish sanoatlari Xitoy uchun nisbatan yangi tarmoqlardir.

Xitoy yoqilg’i-energetika sanoatining asosini kmir sanoati tashkil etadi. Mamlakatda iste’mol qilinayotgan elektroenergiyaning 75,6 foizi aynan ko’mir hissasiga to’g’ri keladi (2004 yil). 2005 yilda dunyo bo ylab qazib olingan ko’mirning 37 foizi Xitoy ulushini tashkil etdi. Neft sanoati energiya iste’molida ko‘mirdan keyin ikkinchi o’rinda (13,5 foiz), gidroelektroenergiya esa uchinchi rinda (7,9 foiz) turadi.

Qora va rangli metallurgiya sanoati Xitoy iqtisodiy taraqqiyotining tayanch bo’g’inlaridan hisoblanadi. Talabning yuqoriligi tufayli mamlakatda qora metallurgiya sanoati rivojlanmoqda. Natijada, ko'mir, temirrudasi, cho’yan, plat, volfram, rux, alyuminiy, ishlab chiqarish byicha Xitoy dunyoda birinchi rinni, qoYg oshin, qalay, molibden qazib olish hajmi bo’yicha esa ikkinchi o’rinni egallaydi.

Mashinasozlik sanoati mamlakat sanoatining eng jadal rivojlangan tarmog’i hisoblanadi. Ayniqsa, stanoksozlik, transport mashinasozligi, avtomobilsozlik, elektrotexnika, asbobsozlik sohalari snggi n yillikda rivoj topdi. Mashinasozlik sanoati boshqa tarmoqlarning rivojlanishiga, ularning moddiy-texnik bazasining yangilanishiga katta ulush qshdi. Natijada, Xitoy hissasiga jahon traktorlari va


konteynerlarining 83foizi, fotoapparatlarning 50 foizi, rangli televizorlarning 45 foizi, uyali aloqa vositalari va kompyuterlarning 40 foizi, konditsionerlaming 30 foizi, kir yuvish mashinalarining 25 foizi, muzlatgichlarning esa 20 foizi to’g’ri keladi (2004 yil).

Tekstil sanoati mahsulotlari hajmi bo’yicha Xitoy dunyoda yetakchi rinni egallaydi.

So nggi yillarda Xitoyda ilmiy sig’imi yuqori bo’lgan mahsulotlar ishlab chiqarishga bo’lgan ixtisoslashuv kuchaymoqda. Jumladan, aviakosmik, tibbiyot, kimyoviy va informatsion texnologiyalar sohasida ham kplab yutuqlarga erishilmoqda.

Qishloq xo’jaligi. Xitoy yalpi ichki mahsulotining 12 foizi agrar tarmoq hissasiga to’g’ri keladi. Tarmoqning etakchi sohasi simlikchilik blib, unda donchilik asosiy ynalish hisoblanadi. Guruch va bug'doy asosiy agrar donchiligi mahsulotlaridir. Xitoy dunyoda kartoshka, araxis, mevalar, sabzavotlar, gsht, tuxum, baliq va dengiz mahsulotlari, donchilik mahsulotlari hamda paxta yetishtirish bo’yicha birinchi, jxori, choy yetishtirish bo’yicha esa ikkinchi o’rinni egallaydi. Mamlakatda texnikaviy mahsulotlardan qandlavlagi, shakarqamish, choy va tamaki yetishtiriladi.

Chorvachilik sohasida chchqachilik markaziy ahamiyatga ega blib, chchqalar soni byicha Xitoy dunyoda etakchilik qiladi.

Transport. Xitoy temir yllarining umumiy uzunligi 75,4 ming. kmni tashkil etib, bu ko’rsatkich bo’yicha u jahonda uchinchi o’rinda turadi. Temir yo’llarining chorak qismi elektrlashtirilgan. Bugungi kunda mamlakat byicha kmirning 75 foizi, rudaning 66 foizi, po’lat prokatining 62 foizi, don mahsulotlarining 56 foizi aynan temir yl transporti yordamida tashiladi.

Avtomobil yo’llari uzunligi byicha ham Xitoy uchinchi o’rinni egallab, u 1870 mln. km ga teng.

Mamlakat suv yoMlarining uzunligi esa 124 ming. km bo'lib, u dunyoda birinchi rinda turadi. Asosiy portlari: Dalyan, Guanchjou, Ninbo, Sindao, Sinxuandao, Shanxay, Shenchjen, Tyantszin.

Mamlakatda quvur yo'li ham rivoj topgan bo’lib, tabiiy gazga moljallangan quvurlar 22,7 ming km, neftga mljallanganlari esa 15,3 ming kmni tashkil etadi.

Xitoy havo yllari kundan-kunga rivojlanib bormoqda. Bugungi kunda mamlakatda 467 ta aeroport mavjud. Ichki yo’nalishlarda 700 dan ortiq, xalqaro ynalishlarda esa 90 dan ortiq avialiniyalar faoliyat krsatmoqda. 2004 yilda aviaylovchilar soni 50 mln. kishini tashkil etdi.

Tashqi iqtisodiy aloqalari. Tashqi savdo aylanmasi hajmi bo’yicha Xitoy dunyoda eng yirik uchlikka kiradi. Eksport hajmi bo’yicha 2007 yilda mamlakat AQShdan o’zib, jahon sahnida Germaniyadan keyin 2-o’rinni egalladi (1218 mlrd. doll.). Eksport tarkibida mashina va uskunalar, kompyuterlar, plastmassalar, optik va tibbiy jihozlar, temir, po’lat, ro’zg’or buyumlari va tekstil mahsulotlari asosiy o’rinni egallaydi. Xitoyda import hajmi 2007 yilda 955,8 mlrd.doll.ga etib, bu borada u uchinchi pog’onani egalladi. Xitoy asosan mashina


va uskunalar, neft va yonilg’i mahsulotlari, plastmassalar, optik va tibbiy jihozlar, kimyo mahsulotlari, temir va po’lat import qiladi.

Xitoyning asosiy tashqi savdo hamkorlari AQSh, Yaponiya, Gonkong, Janubiy Koreya, Tayvan va Germaniya hisoblanadi.

QOZOG1STON

Qozog’iston Markaziy Osiyoning shimolidajoylashgan mamlakatdir. Maydoni byicha MDHda Rossiyadan keyin ikkinchi rinda bo’lib, u 2717 ming km2ni tashkil etadi. Aholisi 15,3 mln. kishidan (2007 yil) iborat. Quruqlikdagi chegarasi uzunligi 12 ming km bo’lib, Xitoy, Qirg’iziston, Rossiya, Turkmaniston va 0 ’zbekiston bilan umumiy chegaraga ega. Qozog’iston poytaxti — Ostona shahri.

Tabiiy sharoiti va resurslari. Mamlakat hududining asosiy qismi tekisliklardan iborat. Qozog’istonda daryolar kam bo’lib, ularning eng yiriklari Irtish, Sirdaryo, Ural va llidir. Mamlakatda 48 mingdan ortiq ko’l mavjud. Ularning sirasidan Balxash, Zaysan va Olaklni misol keltirish mumkin. 0 ’rmonlar mamlakat hududining atigi 5 foizida tarqalgan blib, ular tog'li mintaqalarda joylashgan.

Qozog'iston hududida 90 dan ortiq foydali qazilma turlari topilgan. MDH mamlakatlari ichida xromitlar, mis, qo’rg’oshin, rux, kumush, volfram, fosforitlar zaxirasi bo’yicha birinchi, molibden, kadmiy va asbest zaxiralari byicha esa ikkinchi pog’onani egallaydi. Uran zaxiralari hajmi jihatidan mamlakat dunyoda Avstraliyadan keyin ikkinchi 0’rinda turadi. Qozog’iston temir rudasi, marganets, nikel, oltin, neft va tabiiy gazning yirik zaxiralariga ega. Neft va gaz konlari mamlakatning g’arbiy qismidagi Mang’ishloq yarimorolida joylashgan. Toshkmir Karaganda va Ekibastuz havzalaridan, temir rudasi esa Kustanay viloyatining Sokolov-Sarbay va Lisakov konlaridan qazib olinadi. Ruda krinishidagi foydali qazilmalaming asosiy qismi Sharqiy Qozog’iston viloyatining Rudali Oltoy deb nomlangan hududida joylashgan. Alyuminiy xom ashyosi Turg’ay viloyati konlarida, xromitlar Aktuba viloyatida, fosforitlar esa mamlakat janubidag-i Jambul viloyati yonbag’irlarida tplangan.

Aholisi. Qozog’iston aholi klami bo’yicha MDHda to'rtinchi rinda turadi. Aholining 53,4foizi - qozoq, 30 foizi: - rus, 3,7 foizi - ukrain, 2,5 foizi - o’zbek, 2,4 foizi - nemis, 1,7 foizi - tatar, 1,4 foizi - uyg’ur (1999 yil).

Diniy e’tiqodiga kra aholining 47 foizi musulmon, 44 foizi rus ortodoksi vakillari, 2 foizi protestantlardan iborat.

Rasmiy tili - qozoq va rus tillari.Davlat tuzumi. Ma’muriy jihatdan Qozog’iston Respublikasi 14 viloyat va

uch shaharga bo’linadi. Mustaqillik kuni — 1991 yil 16 dekabr.Qonun chiqaruvchi oliy organ ikki palatali Majlis blib, saylov har trt yilda

0’tkaziladi. Davlat boshlig’i - prezident. U har yetti yilda saylanadi. Ijro etuvchi hokimiyat bosh vazir tomonidan amalga oshiriladi.

Sanoati. - Qozog’iston sanoatining yetakchi tarmoqlari - qora va rangli metallurgiya, ko’mir, neft, mashinasozlik, kimyo, yengil va oziq-ovqat sanoatlari.


Qora metallurgiya Karaganda havzaslning kokslangan kmirlaridan, Kustanay va Jezkazgan viloyatlarining temir rudalaridan foydalanadi. Rangli metallurgiya Balxash va Jezkazgan mis tog’-metallurgiya kombinati bilan ifodalanadi. Pavlodar alyuminiy zavodida glinozyom ishlab chiqarilib, u Rossiya va Tojikiston respublikalariga metall alyuminiy olish uchun yuboriladi. Og’ir sanoat mashinasozligi Karaganda, Ust-Kamenogorsh (temir-press va tog’-kon dastgohlari ishlab chiqaradi) va Kentaudagi (ekskavatorlar ishlab chiqaradi) korxonalar bilan ifodalanadi. Pavlodarda traktorlar, Ostanoda esa turli xil qishloq xjaligi texnikasi ishlab chiqariladi, Kimyo sanoati korxonalari mineral g’itlar (Aktyubinsk, Jambul), sintetik kauchuk (Temirtau), plastmassalar (Aktau), kimyo tolalari (Kustanay) ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Neftni qayta ishlash korxonalari Pavlodar va Gurevda joylashgan. Yengil sanoat tarmoqlaridan ko’nchilik, poyafeal, junni qayta ishlash, shoyichilik va ip-gazlama ishlab chiqarish rivojlangan. Oziq-ovqat sanoati go’sht va yog’-moy yirik kombinatlari, shakar, konserva ishlab chiqarish korxonalari bilan ifodalangan. Qozog’iston elektroenergetika tarmog’i mahalliy kmir, neft va gidroresurslarga asoslanadi.

Qishloq xo’jaligi Mamlakat agrar sohasi donchilik va gsht-teri chorvachiligiga moslashgan. Qishloq xjaligi mahsulotlarining 70 foizi donchilik mahsulotlaridan iborat blib, ularning asosiy qismi shimoliy hududlarda yetishtiriladi. Bug’doy - asosiy agrar mahsulot. Sirdaryo bylarida esa guruch yetishtirish ylga qyilgan. Texnikaviy ekinlardan kungaboqar, paxta va shakarqamish yetishtiriladi. Janubiy Qozog’iston uzumchilik, bog’dorchilik, polizchilik ekinlarini ekishga ixtisoslashgan. Shimoliy Qozog’istonda esa go’sht- sut mahsulotlari sanoati rivojlangan blib, mamlakatning markaziy sarhadlarida dag’al junli qychilik, uyurdagi yilqichilik rivoj topgan.

Transport. Qozog’iston temir yllari uzunligi 13,7 ming kmni tashkil etib, ularning 1/3 qismi elektrlashtirilgan.

Mamlakat avtomobil yo’llari uzunligi 90 ming kmdan ortiq. Avtomobil transporti nafaqat ichki yuk tashishda, balki xalqaro marshrutlarda ham muhim ahamiyatga ega.

Ichki suv yllarining uzunligi 4 ming km bo’lib, ularning 80 foizi Irtish daryosiga tg’ri keladi.

Havo va quvur transportining ham mamlakat iqtisodiyotidagi 0’rni katta.Tashqi iqtisodiy aloqalari. Qozog’iston eksportining hajmi 2006-yilda 38,76

mlrd. dollarni tashkil etdi. Mamlakatdan asosan neft va neft mahsulotlari (eksportning 65-70 foizi), qora va rangli metallar (19 foizi), kimyo mahsulotlari, mashinalar, jun, gsht, oziq-ovqat mahsulotlari eksport qilinadi. Import hajmi esa 24,12 mlrd. dollar blib (2006-yil), xorijdan olib kiriladigan mahsulotlar tarkibida mashina va asbob-uskunalar, metallar, transport vositalari va kimyo mahsulotlarining ulushi katta.

Qozog’istonning asosiy tashqi savdo hamkorlari Rossiya, Xitoy, Germaniya, Italiya va Fransiyadir.


Afrika hududlaming rivojlanishi va zlashtirilishining choqlari shaharlar va butun bir urbanlashtirilgan hududlar bo’lib, ular maxsus transport tarmog’iga tayanadi, unga turli yo’l tarmoqlarining birlashuvi, tarkibning turli-tumanligi va yuk tashishlaming uzoqligi, qirg'oqbo’yi va chuqur mono va polifunksional uzellar shakllanishi xosdir. Mintaqaning xo’jalik rivojlanishida qirg’oq bo’yi hududlari yetakchi ro’l ynaydi, bu yerdan «kirish liniyalari byicha muayyan iqtisodiy impulslar yetakazib berilgan,

Afrika qit’asi shunisi bilan farqlanadiki, mintaqalararolik omili transport vositasida alohida rol ynaydi, bu esa hududning siyosiy kesmasining ziga xosligi bilan bog’liq - dunyodagi mavjud 30 ta davlatdan yarmi Afrikada joylashgan. Chuqur sanoatlashgan hududlar - Zoirda Shaba, Zambiyada Mis kamar, JARda Vitvaters-rand, Sharqiy Afrika kl oldi hududi (Nayrobi hududini qshib hisoblaganda) - qirg’oqdan 600 km.dan 1,5 ming km. gacha masofada olisda. Bulaming barchasi mintaqa transport vaziyatining noyobligini belgilab berdi, bu yerda asosiy magistrallar bo’yicha tashishlar uzoqligi boshqa rivojlanayotgan davlatlaming boshqa hududlariga nisbatan 1,5-2 baravar yuqori xjalik tarkibi shakllanishining transport tuzilmasi rivojlanishi darajasi va joylashuviga bog’liq.

Xo’jalikning notekis nomutanosibliklarining saqlanishi qaror topgan tanmoqlarning mos emasligi (xususan, yo’l kengligi har xilligi) va inersiyaviyligi bilan mustahkamlanadi. Mamlakatlar orasida transport aloqalarining ojizligi, xjaliklar va transport-kommunikatsiya tizimlarining «dengiz ortiga» yo’naltirilganligi saqlanib qolgan. Mintaqalararo aloqalarga Afrika mamlakatlarining faqat 5 foizi tg’ri keladi.

Afrika dengiz bandargohlarining xinterlandlari keng masofaga cho’zilgan va siyosiy chegaralardan tashqariga chiqib ketadi. Bandargohlarni chuqur sanoat markazlari bilan bog’lovchi bir qator ynalishlarda transport polimagistrallar shakllanadi: Mombasa - Nayrobi - Kampala - Kasese; Dar-as-Salom - Zambiyaning markaziy hududlari; Durban - loxannesburg; Iskandariya - Qohira- Asuan va ayrim boshqa davlatlar - ko’p hollarda neft quvurlari ishtirokida. Yuk tashishlarda avtomobil transporti ulushi ortib bormoqda va 30 foizga yaqinlashmoqda.

AVSTRALIYA

Mintaqa transport tizimining “o’tish” xususiyatlari mamlakatning siyosiy va iqtisodiy tarixi - keyinchalik ustuvorlikka aylangan ko’chish koloniyasi bilan bog’liq blib, ayni paytda uzoq vaqt davomida sanoatlashgan metropoliyaning agrar xom ahyo qshimcha rlini saqlab qolgan. Bir necha sobiq Britaniya mustamlakalarining keyinchalik federatsiyaga aylanishi ham muayyan ro’l ynadi. Bu yerdagi mustamlaka mamlakatlarga xos blgan temir yl izlarining turlicha kengligi shu bilan bog’liq (har bir shtatda temir yl kengligining alohida


standarti mavjud): tarmoqning deyarli yarmini 1,065 kenglikka ega, 1/3 qismi - standart lchamga ega.

Temir yo’llarning elektrlashtirilishi darajasi nihoyatda past - tarmoqning 3 foiziga yaqin.

Yo’l tarmog’ining yarmini qattiq qoplamali yllar tashkil etadi. Takomillashtirilgan yo’llar ulushi -1/4ga yaqin, shunga qaramay yuk tashishda avtotransport ulushi nihoyatda baland - 60 foizga yaqin, ya’ni temir yo’llarga nisbatan 2 baravar yuqori. Ichki suv va quvurli transport yaxshi rivojlangan.

VIBOB.XIZMATLAR DOIRASI: POSTINDUSTRIAL SIUISHLARNING

ASOSIY YO’NALISHLARI

Insoniyat jamiyati tarixida xizmatlarning paydo blishi, jamiyatning sinflarga blinishi bilan bevosita bog’liq. Feodalizm yoki qullik jamiyatida ham xo’jayin va tobe insonlar bajaruvchi vazifasini tashgan. 0 ’sha vaqtlardayoq, hunarmandchilik sishi bilan bir qatorda, erkin o'zida muhim xizmatlarni mujassamlashtirgan insonlar: rassomlar, qo’shiqchilar paydo bla boshlagan. Lekin hozirgi kunda ham iqtisodiy faol aholining kpgina qismini uncha qimmat blmagan ishchi kuchi sinfi tashkil qiladi.

Kapitalizmning rivojlaishi va bozor iqtisodiyotining paydo blishi xizmatlami foyda manbaiga aylantirdi. Lekin hozirda mavjud xizmatlarning hammasi ham YIMni tashkil etmaydi. Kapital xo’jalikda mehnatfaqatgina boshqafoyda manbayiga qshimcha kiritsagina mahsuldor hisoblanadi. Buning natijasida tayyor mahsulot qiymatida erkin xizmat ksatuvchi insonlar hissasi nazarda tutilmaydi.

Sektor xizmatlari chegaralari uncha aniq emas. Har hil davlatlarda bu tarmoq turlicha talqin etiladi. Moddiy ishlab chiqarishdan farqli laroq, xizmatlar tarmog’i xalqaro klassifikatsiyaga ega emas. Faqatgina halqaro valyuta fondi va Dunyo banki 90-yillar boshlarida xalqaro xizmatlar klassifikatsiyasini kiritdi.

Xizmatlar tarmog’ini birinchi bor davlat siyosati darajasiga ko’tarib uni to’rt bosqichda klasiffikatsiya qilgan davlat AQSH hisoblanadi. Bu klasifikatsiya birinchi bor 1987-yilda rasmiylashtirildi. Lekin boshqa tarmoqlardagi ziddiyatlar hali ham ochilmay qolyapti. AQSHda hozirgacha qurilish sohasi sanoatga tegishli. G’arb davlatlaridan Italiya, Fransiya kabi davlatlarda esa qurilish sohasi kp yillardan beri xizmatlar sohasiga kiritiigan. Kpgina davlatlarda hozirda yo’lovchilarni tashish xizmat ko’rsatish tarmog’iga kirsa, yuk tashish tarmogl esa bundan mustasno, ya’ni u hozirgacha tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi soha tasarrufida qolyapti. AQSHda transport sohasi butunlay xizmat krsatish tarmog’i tasarrufiga kiradi. Rivojlanayotgan davlatlarda xizmat krasatish tarmog’iga tegishli blgan kpgina tarmoqlar erkin yoki davlat tasarrufidagi tarmoq sifatida e’tirif etlimoqda. Bunga asosiy sabab yangi tarmoqlarning vujudga kelishidir.


Jahon xjaligining umumiy xususiyatlari va rivojlanishi jihatlari

Jahon xjaligining shakllanishi jarayoni amalda kishilik jamiyatining jami tarixini o’z ichiga oladi, chunki jahon xjaligi ishlab chiqarish kuchlarining ming yillar davomidagi evolyutsiyasining natijasidir. Shu nuqtai nazardan jahon xjaligi tarixiy kategoriyadir. Jahon xjaligining shakllanishi va rivojlanishi jarayonlarini ziga xos xususiyatlar bilan ifodalanuvchi ayrim bosqichlarga taqsimlash mumkin. Birinchi va eng uzoq davrni z ichiga olgan jahon xjaligi belgilari, xususiyatlari shakllana boshlagan bosqich buyuk geografik kashfiyotlar davrigacha davom etgan. Buyuk geografik kashfiyotlar natijasida xalqaro savdo Yevropa va Osiyodan keyin Yer sharining boshqa regionlari va qit'alarini ham qamrab oldi. Qifalar, regionlar o’rtasida mahsulotlarni ayirboshlash jahon bozorini vujudga keltirdi. Ushbu bozor transport, ayniqsa, dengiz transporti rivojlanishi munosabati bilan yana ham kengaydi, chunki dengiz transporti barcha materiklarni birlashtirishga imkon berdi. Jahon xjaligi XX asr arafasida tla-tkis shakllanib bo’ldi, hamda ushbu asrning birinchi yarmida uning rivojlanishi ayrim hududlarni qamrab olish hisobiga amalga oshdi. XX asrning ikkinchi yarmida esa jahon xo’jaligining rivojlanishi asosan tarkibining takomillashtirilishini ta’minladi.

Jahon xo’jaligi iqtisodiy kategoriyadir, chunki uning to gYisidagi tushuncha ijtimoiy mehnat taqsimoti tushunchasi, xo’jalik aloqalarining baynalmilallashishi hamda xalqaro iqtisodiy integratsiyalanishi bilan aloqadordir.

Jahon xjaligi geografik kategoriyadir, chunki uni geografik nuqtai nazardan kam deganda uch daraja miqyosida tadqiq etishni nazarda tutiladi:

1) jahon xjaligining umumiy geografiyasi;2) uning tarmoqlari geografiyasi;3) yirik regionlar va subregionlar geografiyasi.Jahon xjaligining shakllanishi va rivojlanishida xalqaro geografik mehnat

taqsimotining rni va ahamiyati beqiyosdir. Geografik mehnat taqsimoti - bu ijtimoiy mehnat taqsimotining hududiy shaklidir. Geografik mehnat taqsimoti miqyosiga kra hududiy va xalqaro mehnat taqsimotiga boMinadi. Geografik mehnat taqsimotining asosida tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy omillar yotadi. Xalqaro geografik mehnat taqsimoti ayrim tarixiy davrlarda har xil krsatkichlar va xususiyatlar bilan ifodalanadi. Geografik mehnat taqsimotining asosiy natijalari qatorida mehnat unumdorligining sishi, iqtisodiy rayonlaming shakllanishi va ixtisoslashuvi alohida rin egallaydi. Geografik mehnat taqsimoti iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning asosiy tushunchasidir. Xalqaro geografik mehnat taqsimoti jahon xjaligining harakatlantiruvchi kuchi va negizidir.

U yoki bu mamlakat paxta, choy, bug’doy, arpa yoki sholi yetishtirishi mumkin. Bu mamlakatlarda yetishtiriladigan dehqonchilik ekinlarining xilma-xil ekanligini krsatadi, lekin uning xalqaro geografik mehnat taqsimotida ishtirok etishini ifodalamaydi. Mamlakatlarning xalqaro geografik mehnat taqsimotida ishtirok etishini ular bir-biriga «ishlaganda», ya'ni bir mamlakatning mahsuloti boshqa mamlakat tomonidan olingan taqdirda ta’minlash mumkin. Ushbu jarayonning


tashqi ifodasini jahon savdosining rivojlanishi, eksport-import aloqalarining sishi krsatadi.

Xalqaro geografik mehnat taqsimoti tovaming bahosi u sotiladigan joyda ishlab chiqariladigan joydagiga nisbatan yuqori bolgan paytdagina amalga oshishi mumkin, bunda tovarni tashish uchun sarflangan transport xarajatlari, tovarni ishlab chiqarish va sotish harajatlari rtasidagi tafovvutni «yeb tashlamasligi» shart, aks holda tovar sotuvchi kasod bo’ladi. Geografik mehnat taqsimoti - tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash bilan bog’liq blgan kishilik jamiyati rivojlanishining natijasidir.

Xalqaro geografik mehnat taqsimoti ayrim mamlakatlarning ma’lum turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmat krsatishiga hamda ular bilan keyinchalik ayirboshlashga ixtisoslashuvni anglatadi.

Geografik mehnat taqsimotining eng muhim natijasi - bu xalqaro ixtisoslashuv tarmog’idir. Ayrim mamlakatlarning ma’lum turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish va xizmat krsatishga ixtisoslashuvi ularni zining ichki ehtiyojlaridan ortiqcha miqdorda ishlab chiqarishni taqozo etadi. Shuning oqibatida xalqaro ixtisoslashuv tarmoqlari, ya’ni eksportbop mahsulotlar ishlab chiqaruvchi hamda mamlakatning xalqaro geografik mehnat taqsimotidagi o’rnini aniqlab beruvchi tarmoqlar shakllanadi.

Xalqaro ixtisoslashuv xalqaro miqyosda tovarlar va xizmatlar bilan ayirboshlash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ushbu ayirboshlash xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishida, eksport-import hajmining sishida hamda tovar ishlab chiqarilgan joy bilan u iste’mol qilingan joy o’rtasida doimo malum miqdorda hududiy farqning mavjudligida z ifodasini topadi.

AQSh va Yaponiya o’zlari ishlab chiqargan avtomobillarning yarmidan ortiq qismini eksport qiladi. Avtomobil sanoati shu mamlakatlarning xalqaro ixtisoslashgan tarmog’idir. Kanada don yetishtirish byicha dunyoda beshinchi- oltinchi rinlarni egallagani holda uni eksport qilishda AQShdan keyin ikkinchi o’rinni egallaydi. Donchilik Kanadaning xalqaro ixtisoslashgan tarmog’idir.

Shunday qilib, XIX asrning ikkinchi yarmida keng miqyosda temir yllarining barpo qilinishi va suv transportining ildam sur atlar bilan rivojlanishi quruqliklar va materiklarni bogladi hamda jahon savdosi va xjaligini shakllanishini ta’minladi. Lekin, jahon xo’jaligining rivojlanishida asosiy ro’lni XVIII-XIX asrlarda G’arbiy Yevropa va AQShda barpo etilgan yirik mashinalashgan sanoat o’ynadi. Demak, jahon xo’jaligi XIX asr oxiri va XX asr boshida yirik mashinalashgan sanoat, transport va jahon bozorining taraqqiyoti natijasida vujudga keldi.

Jahon xjaligi - bu bir-biri bilan butun jahon iqtisodiy munosabatlari orqali bog’langan dunyodagi barcha mamlakatlar milliy xjaliklarining majmuidir. Jahon xjaligining geografik «modeli» kundan-kunga murakkablashib bormoqda. XIX asming oxirigacha barcha ko’rsatkichlari byicha bir markaz - Yevropa yaqqol ko’zga tashlanar edi. Undan keyin ikkinchi jahon markazi-AQSh vujudga keldi va yetakchi rlni o’ynay boshladi.

Ikkinchi jahon urushigacha blgan davrda jahon xjaligining yangi markazlari - sobiq SSSR va Yaponiya vujudga keldi. Undan keyingi yillarda Xitoy


va Hindiston, Kanada, Avstraliya va Braziliya, Janubi-G’arbiy Osiyoning neft qazib oluvchi mamlakatlari singari yangi iqtisodiy markazlar shakllana boshladi. So’nggi chorak asrda jahon xjaligida «To’rt Osiyo yo’lbarslari» - Koreya Respublikasi, Tayvan1, Gonkong2 va Singapur sahnaga chiqdi. Shu hududiy zgarishlar natijasida Osiyo-Tinch okeani mintaqasining jahon xjaligidagi salmog’i yana ham oshdi, ahamiyati kuchaydi. Jahon xjaligining hozirgi vaqtdagi geografik modeli ko’p markazli xususiyatga egadir. U bir markazlidan ikki markazliga (Yevropa, AQSh), keyinchalik ko’p markazli xo’jalikka aylandi. Hozirgi vaqtda jahon xjaligi tarkibida o’nta eng muhim markazlarni ajratish mumkin. Shulaming ichida Yevropa va ShimoliyAmerika (AQSh, Kanada) eng katta iqtisodiy quwatga ega. Birinchi markazga butun jahon miqyosida ishlab chiqarilgan yalpi milliy mahsulotning (YaMM) 32,5 foizi, ikkinchi markazga 27,7 foizi to’g’ri keladi. Undan keyingi rinlarni Yaponiya (15,3foiz), Xitoy, Janubi-Sharqiy Osiyo, Braziliya, Janubi-arbiy Osiyo (Fors ko’rfazi sohilidagi mamlakatlar), Rossiya, Avstraliya va Hindiston egallaydi.

Dunyo xo’jaligining geografik modelini hosil qiluvchi yuqoridagi mintaqalar va mamlakatlar bilan bir navbatda boshqa yirik uyushmalarni ajratish mumkin. Shular qatorida «katta yettilik» mamlakatlarida dunyo hududining 15,5 foizi, aholisining 11,8 foizi jamlagan holda YaMMning salkam 2/3 qismi ishlab chiqariladi. Osiyo-Tinch okeani mintaqasiga YaMMning juda katta salmog’i (55 foiz) to’g’ri kelmasa ham, uning avtomobillar, dengiz kemalari, televizoriar, qora va rangli metallar, organik kimyo mahsulotlari ishlab chiqarishdagi ulushi 50- 75 foizni tashkil etadi. Jahon xo’jaligi va xalqaro geografik mehnat taqsimoti dunyoning barcha mamlakatlarini qamrab olib, hozirgi vaqtda murakkablashish va chuqurlashish ynalishida rivojlanmoqda. Xalqaro ixtisoslashuv va tovar ayirboshlashning chuqurlashishi dunyodagi qator mamlakatlar milliy xo’jaliklarining bir-biriga blgan ta’siri va aks ta’sirining kuchayishiga, o’zaro hamkorlik doirasida umumiy reja asosida faoliyat ko’rsatishga olib keldi. Ana shuning natijasida xalqaro geografik mehnat taqsimotining yangi, eng oliy darajasi - xalqaro iqtisodiy integratsiya vujudga keldi. Xalqaro iqtisodiy integratsiya - bu ayrim mamlakatlar guruhlarining ular tomonidan kelishilgan davlatlararo siyosatni tkazishga asoslangan juda chuqur va barqaror zaro aloqalarni rivojlanishining obyektiv jarayonidir. Xalqaro iqtisodiy integratsiya FTI davrida xjalik faoliyatini baynalmiiailashishining yorqin ifodasidir. Xalqaro iqtisodiy integratsiya XX asrning ikkinchi yarmida butun jahon xo’jalik aloqalari rivojlanishining asosiy va eng muhim ynalishi blib qoldi. Hozirgi vaqtda jahon xjaligining poydevori yirik integratsiyalashgan iqtisodiy bloklardan tashkil topgan. Shulardan eng asosiylari G’arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikada vujudga keldi. Shuning uchun ham integratsiyalashgan guruhlaming dastlab ikkitasi - Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati (YelH) hamda Yevropa Erkin SavdoAssotsiatsiyasi (YESA)ni Yevropada barpo qilinganligi bejiz emas. Lekin, ulaming taraqqiyot yli har xil bo’ldi.

1 Tayvan - rasmiy maqomi yo’q mamlakatdir.2 Gonkong - 1997 yil 1 iyul kuni XXR tarkibiga uning Syangan provinsiyasi blib qo’shildi.


YelHni barpo etish haqidagi shartnoma 1957-yili Rim shahrida imzolandi va u 1958-yilda kuchga kirdi. Dastlab uning tarkibi 6 mamlakat - GFR, Fransiya, Italiya, Niderlandiya, Belgiya va Lyuksemburgdan iborat bo’ldi. Unga 1973-yilda Buyuk Britaniya, Daniya, Irlandiya, 1981-yilda Gretsiya va 1986-yilda Ispaniya hamda Portugaliya qabul qilindi. Nisbatan qisqa vaqt ichida YelH (yoki «umumiy bozor») katta ijobiy natijalarga erishdi. Sanoat mahsulotining hajmi bo’yicha YIH AQShga deyarli yetib oldi, tovariar va xizmatlar eksporti, oltin va valyuta zaxirasi bo'yicha esa boshqa barcha mamlakatlar va mintaqalardan tib ketdi.

YelHga a’zo mamlakatlar 1986-yilda yagona Yevropa aktini qabul qildilar. Unda 1957-yilda «umumiy bozor»ni barpo qilish to’g’risidagi Rim shartnomasining asosiy talablari yana bir bor qllab quwatlandi, hamda 12 mamlakatni yagona bozorga tishi byicha yo’l belgilandi. Keyinchalik YIH Yevropa hamjamiyati, 1991 -yilning dekabr oyidan boshlab esa Yevropa Ittifoqi (Yel) deb atala boshladi.

YESA 1959-yilda Buyuk Britaniya tashabbusi byicha YelHga qarama-qarshi tashkilot sifatida tuzildi. Dastlab ungaAvstriya, BuyukBritaniya, Daniya, Norvegiya, Portugaliya, Shvetsiyava Shveytsariya, keyinchalik Islandiya va Finlandiya qabul qilindi. Lekin, 1973-yilda mazkur tashkilot tarkibini Buyuk Britaniya va Daniya, 1986-yilda esa Portugaliya tark etdi. Shunga qaramasdan, uning tarkibidagi mamlakatlar savdo aloqalarini rivojlantirishda davom etdilar. YESAda YIHdan farqli o’laroq, davlatlarning suveren huquqlari saqlanadi.

Xuddi shu yili Maastrix shahrida (Niderlandiya) “Yevropa n ikkiligi” siyosiy va valyuta - moliya ittifoqi tg’risida shartnomalar qabul qildi. Ikkinchi shartnomaga binoan 1998-yilning lyanvar kunida ittifoqning barcha mamlakatlarida yagona valyuta - EKYU muomalaga kiritildi. Hozirgi vaqtda EKYU bilan AQSh dollari quwati rtasida deyarli katta farq kuzatilyapti. 1995-yil Avstriya, Shvetsiya va Finlandiya Yel a’zolari bo’ldilar. Hozirgi vaqtda Yel tarkibiga Sharqiy Yevropaning qator mamlaktalari (Polsha, Vengriya, Chexiya va boshqalar) qabul qilindi. G’arbiy yarimsharda AQSh dastlab (1989 yil) va Kanada keyinchalik (1992 yil) Meksika a’zoligida erkin savdo haqidagi Shimoliy Amerika kelishuvi (NAFTA) faoliyat krsatmoqda. NAFTA mamlakatlari yagona valyuta Ьафо qilish, tashqi siyosiy hamda xavfsizlik siyosatini o’tkazish bo’yicha maslahatlashganlar. Lekin, NAFTA YaMM hajmi bo’yicha Yel va boshqa tashkilotlardan ustun turadi. Yuqorida nomi keltirilgan tashkilotlardan tashqari Yevropada «iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti» 1961 yildan beri faoliyat ko’rsatib kelmoqda (a’zolari - AQSh, Kanada, G’arbiy Yevropaning ko’pchilik mamlakatlari, Yaponiya, Finlandiya, Avstraliya va Yangi Zelandiya). Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari assotsiatsiyasi (ASEAN) rivojlanayotgan mamlakatlar asosida tuzilgan hamda integratsiya xususiyatlari chuqur ildiz otgan tashkilot hisoblanadi. Uning tarkibi Indoneziya, Malayziya, Singapur, Tailand, Fillippin va Bruney mamlakatlaridan iborat. Ushbu tashkilotning yaqin kelajakda asosiy maqsadi erkin savdo zonasini tashkil qilishdan iboratdir. Shunga xshash integratsiyalashtirilgan guruh blib, 1980-1981 yillarda Janubiy Amerikaning o’n bir mamlakati ishtirokida tuzilgan Lotin Amerikasining integratsiyalashtirishi assotsiatsiyasi (LAAI) hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi


- umumiy bozorni tashkil qilishdan iboratdir. LAAI tarkibida ikki subregion: And mamlakatlari va La-Plata mamlakatlari guruhlari rasman barpo etildi.

Avstraliyaning tashabbusi bilan 1989-yilda Osiyo-Tinch okeani regioni zida o’n ikki mamlakatni to’plagan «Osiyo-Tinch okeanining iqtisodiy kengashi» integratsiyatashkilotituziladi. UningtarkibigaAQSh, Kanada, Yaponiya, Avstraliya bilan bir navbatda ASEAN a’zolari hamda Koreya Respubliksi va Meksika kiradi.

Yuqorida qayd etilgan mintaqaviy tashkilotlar bilan bir qatorda jahon xjaligida juda ko’p tarmoqli iqtisodiy guruhlar mavjud. Shularning ichida o’n uchta mamlaktni zida jamlagan «Neftni eksportqiluvchi mamlakatlartashkiloti» (OPEK) eng muhim integratsiya guruhi hisoblanadi.

Jahon iqtisodiyotining keyingi vaqtda uch: 1) agrar; 2) industrial; 3) postindustrial turlari mavjudligi haqida tasawur shakllangan. Dunyoda sanoat taraqqiyoti yuz bergan XVIII-XIX asrlargacha bo’lgan davrda iqtisodiyotning agrar turi hukmron edi. Keyinchalik, sanoatturining ahamiyati osha bordi va bu jarayon bugun ham davom etayapti. Shu bilan birga dunyo miqyosida iqtisodiy faol aholining salkam yarmi qishloq xjaligida band ekanligini esdan chiqarmaslik lozim. Rivojlanayotgan mamlakatlarda band bo’lgan aholining deyarli 60 foizi qishloq xjaligiga tg’ri keladi, qoloq mamlakatlarda undan ham yuqori.

Hozirgi vaqtda Yevropa, Shimoliy Amerika mamlakatlarida hamda Yaponiyada sanoat va qurilish tarmoqlariga jami band aholining 30-38 foizi tg’ri keladi. Germaniya va Shvetsariyada bu ko’rsatkich 40-43 foizga teng.

FTI kengayishi va chuqurlashishi natijasida dunyodagi kpchilik, asosan iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotning yangi postindustrial turi shakllana boshladi. Bunday turda noishlab chiqarish tarmoqlari, ayniqsa xizmat krsatish sohasi tez rivojlana boshladi.

Lekin, shularning barchasi fan talab etuvchi ishlab chiqarishning rivojlanishi, ilmiy-tadqiqot ishlarining keng miqyosda amalga oshirilishi, jamiyat ilmiy va ta’lim, ilmiy-texnik salohiyatining keskin o’sishi bilan bog’langan.

Postindustrial mamlakatlar qatoriga arbiy, Janubiy va Shimoliy Yevropa mamlakatlari, AQSh, Kanada, Avstraliya, Yaponiya hamda Argentina, Liviya va boshqa davlatlar kiradi. Ularga noishlab chiqarish sohasiga jami band aholining 50-70 foizi to’g’ri keladi.1

Rivojlanayotgan mamlakatlarning ayrimlarida ham noishlab chiqarish sohasi yuqori darajada rivojlangan. Shular qatoriga ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish borasida katta yutuqlarga erishgan (Argentina, Meksika, Braziliya, Chili, Koreya Respublikasi), yoki neftni eksport qilish natijasida moliya va ishbilarmonlik faoliyatlarining yirik markazlariga aylangan (Liviya, Jazoir, Saudiya Arabistoni, BAA, Quvayt, Katar), yoxud vositachilik faoliyatini olib borishga va turizmga ixtisoslashgan (Bagam, Kanar orollari, Monako, Andorra, San-Marino) mamlakatlar kiradi.

1 Rivojlangan mamlakatlarda noishlab chiqarish sohasiga transport va aloqa tarmog’i kiritiladi. Undan tashqari, g’arb terminologiyasida odatta birlamchi (qishloq va rmon xo jaligi, baliqchilik), ikkilamchi (sanoat, qurilish) va uchlamchi sohalarga, ya’ni noishlab chiqarish sohasiga taalluqli tarmoqlar ajratiladi.


Sanoatning xalq xo’jaligidagi ahamiyati, uning rivojlanishi va joylashishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar

Sanoat moddiy ishlab chiqarishning bosh tarmog’i hisoblanadi. Yer shari iqtisodiy faol aholisining 20 foizidan kamrog'i sanoatda, 60 foizi qishloq xjaligida ishtirok etadi. Sanoatning rivojlanishi ko’p jihatdan xalq xo'jaligining boshqa tarmoqlarining rivojlanishini aniqlab beradi.

Masalan, qishloq xjaligining rivojlanishi kp jihatdan qishloq xjalik mashinalari, mineral 0’g’itlar, kimyoviy moddalar, yoqilg’i, qurilish materiallari bilan ta’minlanishi bilan bog liqdir Chunki, sanoat:

a) xalq xjaligining barcha tarmoqlari uchun ishlab chiqarish vositalarini, shu jumladan mehnat qurollarini ishlab chiqaradi.

b) sanoat iste’mol mollarini ishlab chiqaradi. Shuning uchun har bir mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi sanoat darajasiga qarab aniqlanadi.

Hozirgi vaqtda sodir blayotgan fan-texnika inqilobi ham birinchi navbatda sanoat ishlab chiqarishiga bog’liqdir. Fan-texnika inqilobi ham sanoatning tarkibi va geografiyasini tez o’zgarishiga olib kelmoqda.

Sanoat ishlab chiqarish vositalarini va iste’mol buyumlarini ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga blinadi.

Shuningdek, sanoat quyidagi ikki katta tarmoqqa blinadi:1) qazib oluvchi sanoat (tabiatdagi mavjud boyliklami qazib oladi, tayyorlaydi;

masalan: ko’mir, neft, metall rudasi, o’rmon, baliq ovlash va h.k.).2) ishlab chiqaruvchi sanoat, sanoatning zida undirilgan, qishloq

xjaligida ishlab chiqarilgan moddiy resurslarni qayta ishlaydi.Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarda qazib oluvchi sanoat salmog’i

10 foiz ni, ishlab beruvchi sanoat salmog’i esa 90 foizni tashkil etadi.Jahon sanoatining turli mamlakatlarda rivojlanishiga va joylanishiga

asosan quyidagi ikki omil hal qiluvchi ta’sir koYsatadi:1) tabiiy sharoit va tabiiy resurslar.2) ijtimoiy-iqtisodiy omillar.Tabiiy sharoit va tabiiy resurslardan foydalanish hamisha ishlab chiqarish

kuchlarining rivojlanish darajasi, fan va texnika taraqqiyotiga bog’liq bHb keladi.Jahon fani va texnikasining txtovsiz taraqqiyoti insonning tabiatdan

foydalanish imkoniyatlarini oshirmoqda, ishlab chiqarish kuchlarini takomillashtirishga, uning tabiiy omillarga qaramligini kamaytirmoqda. Yadro, quyosh, qalqish energiyalaridan foydalanishning keng ylga qyilishi natijasida sanoatning tabiiy energiya manbalariga bog’liq ravishda joylanishi barham topmoqda. Bu ynalishda fan-texnika inqilobining quyidagi yutuqlari ayniqsa katta ahamiyatga ega bo’lmoqda.

Sanoatni joylashtirishda awalo ishlab chiqarish xarajatlariga tg’ridan- to’g’ri ta’sir krsatuvchi tabiiy omillardan xom ashyo bazalarining sharoitlari alohida ahamiyat kasb etadi. Bular:

a) xom ashyo manbalarining yaqinligi;b) ularning boyligi;


v) sifati;g) xom ashyoning qiymati.Tabiiy omillarni sanoat geografiyasiga ta’siri fan-texnika inqilobi yutuqlari

asosida doimo kamayib bormoqda, lekin ularning ta’siri hech qachon yqolmaydi. U ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanish darajasiga bog’liqdir.

Jahon sanoati tarkibida yuz berayotgan asosiy o’zgarishlar

Fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida hamma mamlakatlarning sanoati tarkibida muhim zgarishlar yuz bermoqda.

1) hozirgi vaqtda qazib oluvchi sanoat bilan ishlab beruvchi sanoat rtasidagi nisbat zgarmoqda. Ancha kp mehnat va katta xarajat talab qiluvchi qazib oluvchi sanoatning eng muhim tarmog’i tog’-kon sanoatining salmog’i tobora qisqarib bormoqda, ishlab beruvchi sanoatniki esa smoqda.

2) ishlab beruvchi sanoatning o’zida ham muhim o’zgarishlar yuz bermoqda.

a) avtomobilsozlik, samolyotsozlik, elektrotexnika, neftni qayta ishlash, kimyo va rangli metallurgiyaning ayrim tarmoqlari tez sur atlar bilan smoqda.

b) ueng yangi tarmoqlar” deb ataluvchi radioelektronika, organik sintez sanoati, atom energetikasi, raketa texnikasi, yuqoridagi tarmoqlardan ham jadalroq sur*atlar bilan rivojlanmoqda.

v) “eski tarmoqlar” deb ataluvchi ko’mir, tqimachilik, qora metallurgiya, kemasozlik, lokomotivsozlik tarmoqlari zamonga moslashtirilib, texnik jihatdan qaytadan ta’mirlanmoqda.

g) yoqilg’i-energetika baiansida zgarishlar blmoqda, yangi materiallar, tabiiy xom ashyo mini bosuvchi suiy materiallar amaliyotga jadal sur’atlar bilan joriy etilmoqda.

Sanoatda yuz berayotgan tarkibiy zgarishlar bilan bir qatorda hududiy zgarishlar ham yuz bermoqda.

d) yangi texnologiyani joriy etish, quvur, elektr uzatish va transportning boshqa turlarini rivojlantirish kpgina tarmoqlarni joylashtirishga ta’sir krsatmoqda.

e) hududiy zgarishlarning asosiy ynalishlaridan biri xom ashyo masalasini hal qilishdir. Buning asosiy sabablari mineral hom-ashyoning dunyo byicha notekis taqsimlanganligi bilan bog liq.

Jahonning asosiy sanoat tarmoqlari geografiyasi

1. Yoqilg’i-energetika sanoatiYoqilg’i-energetika sanoati jahon xjaligini rivojlantirishning asosidir.

Hozirgi vaqtda energiya olishning asosiy manbai kmir, neft, gaz va gidroenergiya blib, ularning hissasi 95,7 foizga to’g’ri keladi. Qolgan energiya


resurslarini o’z ahamiyatini tobora yqotayotgan 0’tin, torf, yonuvchi slaneslar, shuningdek, o'zlashtirish jarayoni endigina boshlanayotgan - atom energiyasi, geotermik, qalqish energiyasi, quyosh va shamol energiyalari tashkil etadi.

Jahon xo’jaliktaraqqiyotining turli bosqichlarida turli energiya manbalarining ahamiyati turlicha bo’lib keldi.

XX asming boshlarida bug’ dvigatellarining qllanilishi va qora metallurgiyaning tez taraqqiyoti ko'mirga bog’liq bo’lgan. Shuning uchun ham energiya tizimida kmiming salmog’i 80 foiz, neft va gazniki esa 6,3 foizni tashkil etgan.

I va II jahon urushidan keyin avtomobil, aviatsiya transport tarmoqlarining rivojlanishi natijasida neft va gazning salmog’i oshdi, yoqilg’i sifatida ko’mirning ahamiyati kamaydi. XX asrda elektroenergetikaning rivojlanishi va elektroenergiyaning uzoq masofaga uzatishni zlashtirishga bog’liq gidroenergiya resurslaridan foydalanish birmuncha o’sdi. Shunday qilib, turli yoqilg’i va energiya turlaridan foydalanishda jahon yoqilg’i energetika balansi tarkibida katta o’zgarish bo’ldi.

9-JadvalDunyoning ayrim mamlakatlari va uyushmalarida

energetika balansi (2007-y.)

AQSh GES Sobiq sotsialistik mamlakattar

Neft 35,5foiz 54,5foiz 36,7foizi Kmir 10,5foiz 22,8foiz 35,0foiz| Tab. gaz 14.0foiz 16.6foiz 17.9foirj Gidro va

atom ener. 40,0foiz 6,1foiz 10,4foiz

Lekin ayrim mamlakatlaming yoqilg’i-energetika balansi o’z xususiyatiga ega. Masalan, Italiyada gldroenergiya katta salmoqqa ega, chunki yoqHg’i juda kam.

Ruminiyada asosiy yoqilg'i tabiiy gaz va neft, chunki u yoqilg’iga boy.Jahonning neft sanoati - hozirgi zamon industriyasining eng muhim

tarmog’i bo lib, uning xo'jalik va harbiy ahamiyati beqiyosdir.Dunyodagi mavjud aniqlangan neft zaxirasi (1993 yil) 150 mlrd.ga teng.

Kapitalistik mamlakatlarning 53 tasida neft qazib olinadi, 84 tasida qayta ishlanadi.

Neftning tekshirilgan zaxiralarni ko’p qismi 8 ta yirik neft monopoliyalarining mulki yoki ijaraga olgan hududida joylashgan.

Dunyoda neft zaxiralarining 86 foizi rivojlanib kelayotgan davlatlar hissasiga to’g’ri keladi. Fors qo’ltig’i atrofidagi 5 ta davlatga 90 mlrd.t neft zaxirasi to’g’ri keladi. arbiy davlatlarning ma’lumotiga ко’га sobiq Ittifoqning neft zaxiralari 8-10 mlrd. t baholanadi. MDH davlatlari o’rtasida Rossiyaning salmog’i 85 fbizni tashkil etadi.


S obiq Ittifoqni neft z a x ira la r i re sp u b lik a la r b yicha q u y id a g ic h a taqsim langan: Q ozog’iston - 9 foiz, Ozarbayjon - 2,3 foiz, Turkmaniston - 2 foiz. 0 ’zbekiston -1 foizni tashkil etadi.

Yaqin va 0 ’rta Sharq mamlakatlarida 50,0 mlrd. t yoki kapitalistik dunyoning 66foiznefti to’g’ri keladi, shujum ladan: SaudiyaA rabistonida45,8 mlrd. t, Quvayt -1 3 ,7 mlrd. t, Eron -1 3 ,2 mlrd. t., Iroq - 12,9 mlrd. t, BA A -12,9 mlrd. t.

1991-1993 yillarda dunyoda neft qazib olish darajasi 3-3,1 mlrd. t atrofida bolgan, lekin bu krsatkich ayrim regionlarda o’zgargan. MDH davlatlarida 450 mln. t 1992 yilda, 1993 yilda - 400 mln. t. Ayniqsa Rossiyada 390 da 340 mln. tgacha neft qazib olish kam aygan. AQShda ham neft qazib olish 1999-yilda 340 mln.tga yetgan.

Janubi- arbiy Osiyo davlatlarida ham da N orvegiyada neft qazib olish kpaygan. Shuning uchun 4-chi o ’nlikka kiruvchi neft qazib oladigan davlat tarkibi 1993-yilda zgargan. Bularga Saudiya Arabistoni (420 mln. t), AQSh, Rossiya, Eron (185 mln. t), Meksika (155 mln.t), Xitoy (145 mln.t), V enesuela (115 mln. t), Norvegiya (110 mln. t), BAA(110 mln. t) va Nigeriya (95 mln. t) kiradi.

Dunyoda qazib olingan neftning 43 foizi OPEKga a ’zo davlatlarga tg ri keladi.

Kapitalistik dunyoda neft qazib olinadigan rayonlar 4 ta, ular hozir kapitalistik dunyoning 95 foiz neftini qazib olmoqda.

1) Shimoliy Amerika:2) Karib dengizi rayoni:3) Yaqin va 0 ’rta Sharq mamlakatlari;4) Shimoliy Afrika mamlakatlari.Shimoliy Amerika asosiy neft qazib olinadigan rayonlardan hisoblanadiAQSh (dunyoda ikkinchi rinda), 1993-yilda AQShda 370 mln.t.,1990 yilda

430 mln.t neft qazib olingan. Keyingi uch yil ichida AQShda neft qazib olish kam aydi. Shuning uchun AQSh har yili V enesuela, K anada, Yaqin S harq mamlakatlaridan 100 mln t neft sotiboladi. Shimoliy Amerikada neft qazib olishda2-chi rinda Meksika turadi 1993-yilda M eksikada 155 mln t. K anadada 80 mln.t. neft qazib olingan. Lekin shuni ham aytish kerakki, Meksika va Kanadadagi neftni AQSh monopoliyalari nazorat qiladi.

Karib dengizi rayonida neft qazib chiqarishda 1-rinda V enesuela turadi. (1993 yilda 115 mln.t.neft qazib olingan).

Yaqin va rta S harq m am lakatlarida 1993-yilda 810 m ln.t neft yoki kapitalistik dunyoning 40 foizdan kproq nefti qazib olingan.

Shu jumladan:1) Eron - 155 mln. t.2) Saudiya Arabistoni - 325 mln.t.3) Q u v a y t-6 0 mln t.4) Iroq - 100 mln t.5) BAA -1 0 5 mln.t. neft qazib olgan.Yaqin va 0 ’rta Sharq mamlakatlarida qazib olingan neftning 80 foizi eksport

qilinadi. Eksportning 50 foizi arbiy Yevropa mamlakatlariga, 25 foizi Yaponiyaga


to’g’ri keladi. Shimoliy Afrika - neft qazib olinadigan eng yosh rayon blib, bu yerda neft sanoati Yaqin va 0 ’rta Sharqqa nisbatan tez su r’atlar bilan rivojlanmoqda.

1993 yilda um um an Afrika byicha 300 mln.t neft qazib olingan. Asosiy rayonlari: Liviya - 65 mln t, Nigeriya - 90 mln.t, Jazo ir-35 mln.t, Misr - 45 mln t. Yuqorida krsatilgan neft rayonlari ichida Liviya neft rayonlari geografik jihatdan qulay blib, dengizdan atigi 160 km uzoqlikda joylashgan. Shuning uchun ham bu m amlakatda neft sanoati tez sur’atlar bilan sib bormoqda.

Jahonda kapitalistik m am lakatlardan keyin sobiq Ittifoq neft qazib olish bo yicha muhim 0’rinni egallaydi. Sobiq Ittifoqda 1995 yilda 491 mln. t neft qazib olingan blsa, 1984 yilda 603 mln.t., 1988 yilda 603 mln. t neft qazib olingan. Lekin sobiq Ittifoqning blinib ketishi, neft qazib olinishiga katta ta ’sir krsatdi. 1991 yilda jami 503 mln. t neft qazib olingan.

Dunyodagi mavjud 700 dan ortiq neftni qayta ishlash zavodlarini katta qismi yuqori darajada taraqqiy etgan, arbiy Yevropa ham da rivojlanib kelayotgan davlatlarga tg’ri keladi. Ularning umumiy quvvati 3,6 mlrd. t. Shundan AQSh 780, G arbiy Yevropa 720, Yaponiya 200, Lotin Amerikasi 300, Yaqin va 0 ’rta Sharq 950, Afrika 150 mln t quvvatga ega.

Dunyoda neftni qayta ishlashda tub zgarishlar yuz bermoqda. Ayniqsa, keyingi yillarda rivojlanib kelayotgan davlatlar hududida katta siljishlar yuz bermoqda. Bu davlatlarda neftni qayta ishlash zavodlarini quvvati keyingi yillarda 25 foizdan 40 foizgacha kpaydi.

Bugungi kunda 15 ga yaqin neftni qayta ish lash zavodlarining ishlab chiqarish quvvati 15 mln. t. Shundan 50 foizi Singapur, Saudiya Arabistoni, V enesuela h issasiga to g ri keladi.

Eng yirik neftni qayta ishlash zavodlariga ega (quvvati 30 mln. t blgan) OPEKga qarashli davlatlarda 400 mln.t. neft qayta ishlanishi kerak. Hozirgi vaqtda Saudiya Arabistonida - 30 mln. t, AQShda - 3 0 mln. t, Q uvay tda- 15 mln. t neftni qayta ishlash quvvatiga ega blgan ulkan zavodlar mavjud.

Jahon bozoriga har yili 1,2 mlrd tdan kproq neft va neft mahsulotlari kirib keladi. Jahon bozorini neft eksportning uchdan ikki qismini Yaqin va 0 ’rta Sharq davlatlari ta ’minlaydi. Bundan tashqari, eksport qilishda keyingi 10 yil ichida R ossiya, V en esu e la , M eksika, Liviya, N igeriya, Jazoirn ing sa lm og 'i sib borm oqda.

Keyingi yillarda R ossiyada neft qazib olish salm og’i kamayib borayotgan b lsa ham , ekspo rt sa lm og i sib borm oqda. M asalan: 1992-yili R ossiya hududidan 66 mln. t neft (8,5 mlrd. dollar) eksport qilingan.

J a h o n n in g gaz s a n o a ti. Gaz yoqilg’i va kimyo sanoati uchun xom ashyo hisoblanadi. Yer yuzasidagi zaxirasi 180-200 trln.mi baholangan. Ko’p hollarda gaz asosan neft uchraydigan rayonlarda qazib olinadi.

G az sa n o a tin in g aham iyati yoqilg i b a la n s id a tu tgan sa lm o g ’i bilan belgilanadi. G arbiy yarim sharda gazning yirikzaxiralari AQSh, Kanada, Meksika, Venesuela, Argentina, Avstraliyada, Sharqiy yarim sharda e sa Yaqin va 0 ’rta Sharq rayonida, Jazoir, Niderlandiya, Buyuk Britaniya, Norvegiya, Ruminiya, Italiya, GFRda toTplangan.


MDH davlatlariga Jahon gaz zaxiralarining uchdan biri to’g’ri keladi. 1992- yilda kapitalistik mamlakatlarda 1285 mlrd.m3 gaz qazib olingan. Shu jumladan, AQShda-510 mlrd. m3, Kanadada - 110 mlrd. m3, Niderlandiyada - 75 mlrd. m3, GFRda - 15 mlrd. m3tabiiy gaz qazib olingan.

1993-yilda Rossiya hududida 640 mlrd.m3f Turkmanistonda 88 mlrd. m3, 0’zbekistonda 45 mlrd. m3, Ukrainada 25 mlrd.m3 gaz qazib olingan.

Dunyoda gaz qazib olish bo’yicha birinchi nlikka kiruvchi davlatlar quyidagilar: Rossiya, AQSh, Kanada, Turkmaniston, Niderlandiya, Angliya, 0’zbekiston, Indoneziya, Jazoir, Saudiya Arabistoni.

Ko’mir sanoati. Tekshirilgan zaxiralari 75 trillion tonna deb hisoblanadi. Yer yuzasida ko’mir zaxiralari, neft zaxiralariga qaraganda ancha ko’p. Lekin bu zahiralar yer yuzasida notekis joylashgan. Kapitalistik davlatlar orasida ko’mir zaxiralari va uni qazib chiqarish jihatidan, AQSh (1993 yil 945 mln.t), GFR (435 mln. t), Buyuk Britaniya (90 mln. t) alohida ajralib turadi. Dunyoda 1950-1990- yillarda kmir qazib olish darajasi pasaymadi, balki yillar sayin o’sib bormoqda. Kmir sanoati jahon energetikasida muhim tarmoq bo lib kelmoqda.

Yer yuzasida tekshirilgan kmir zaxiralarining 40 foizi, qazib olinadigan ko’miming 60 foizga yaqini sobiq MDH mamlakatlariga tg’ri keladi.

Kmir qazib oluvchi asosiy mamlakatlarga Xitoy (1 mlrd. tdan ortiq), Rossiya (400 mln. t), Ukraina (165 mln. t), Qozog’iston (165 mln. t), Chexiya (106 mln. t) kiradi.

Energetika sanoati. Elektroenergiya eng zamonaviy va universal energiya turi blib, uni jahon energetikasidagi salmog’i tobora o’sib bormoqda.

Hozirgi vaqtda elektroenergiya ishlab chiqarmaydigan birorta davlat dunyoda yo'q. Lekin, elektrlashtirish darajasi bo’yicha mamlakatlar bir-biridan keskin farq qiladi.

Elektroenergiya ishlab chiqarish byicha rinlar quyidagicha taqsimlangan: 1) Shimoliy Amerika. 2) Yevropa. 3) Osiyo. 4) Lotin Amerikasi. 5) Afrika. 6) Avstraliya.

Elektroenergiya ishlab chiqarish bo’yicha birinchi o’nlik davlatlarga AQSh, Rossiya, Yaponiya, Xitoy, GFR, Kanada, Fransiya, Buyuk Britaniya, Ukraina, Hindiston kiradi.

Yuqorida ko’rsatilgan davlatlarda elektroenergiya ishlab chiqarish kundan- kunga sib bormoqda, faqat Rossiyada krsatkichlar bir oz pasaydi.

Birinchi o’nlikga kiruvchi davlatlarda energiyaning katta qismi lESIarida asosan, kmir, mazut, tabiiy gazdan foydalanish asosida ishlab chiqariladi. Ishlab chiqarilgan energiyaning katta qismi yuqori voltli liniyalari orqali boshqa regionlarga uzatiladi.

Ikkinchi guruhga kiruvchi davlatlarda hamma elektroenergiya asosan lESda ishlab chiqariladi. Bu guruhga quyidagi Niderlandiya, Polsha, JAR, Ruminiya, Xitoy, Meksika, Avstraliya kiradi. Bu davlatlarning hammasi kmir, neft yoki blmasa gaz resurslariga boy.

Uchinchi guruh davlatlariga yoqilg’i umuman kam blgan davlatlar kiradi. Bu davlatlarda GESIaming salmog’i yuqori. Bular quyidagilar: Norvegiya, Italiya, Kanada, Shvetsiya. Shu guruhga kiruvchi Shri-Lanka, Paragvay, Efiopiya,


Avstraliya, Kolumbiyada 90 foiz elektrenergiyasi gidroenergiya resurslari asosida ishlab chiqaradi.

1985-1995 yillarda GESIarning quvvati Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlarida 225 mln. kvtga o'sdi. Bu Shimoliy Amerika va Yevropa mamlakatlari quwatiga nisbatan yuqori. Shuni yarmidan ko’prog’i Hindiston, Braziliya, Xitoyga to’g’ri keladi.

Trtinchi guruhga kiruvchi davlatlarda elektrenergiyasining asosiy qismi atom elektro stansiyalarida ishlab chiqariladi, bularga misol qilib Fransiya, Belgiya, Koreya Respublikalarini aytish mumkin.

Metallurgiya sanoati. Qora metallurgiya og’ir sanoatning muhim tarmog’i bo’lib, xalq xo'jaligiga muhim qurilma material - plat beradi, mashinasozlik uchun moddiy baza yaratadi. Qurilish va xjalikning boshqa tarmoqlarini texnika bilan qurollantirishda katta ahamiyati bor.

Ammo bir qancha tarmoqlarda po’lat rniga kproq plastmassalar, temir- beton ishlatilmoqda. Shu sababli bu tarmoq past sur’atlar bilan smoqda. Temir rudasining yer yuzasidagi umumiy zaxirasi 400 mlrd. t bo’lib, uning 50foizi MDH mamlakatlarida joylashgan.

Ikkinchi rinda Osiyo mamlakatlaridan: Hindiston va Xitoy turadi. Uchinchi rinda Lotin Amerikasi (Braziliya, Venesuela) turadi. Trtinchi o’rinda Afrika davlatlari (JAR, Jazoir, Liberiya, Liviya, Mavritaniya). Beshinchi o’rinda Shimoliy Amerika (AQSh, Kanada). Oltinchi rinda Avstraliya. Yettinchi o’rinda Yevropa (Fransiya, Shvetsiya) turadi.

1993-yilda kapitalistik mamlakatlarda 361 mln.t. chyan, 480 mln.t. plat quyilgan. Plat va chyanning 90 foizi yuqori darajada rivojlangan malakatlar hissasiga tg’ri keladi.

Qora metallar ishlab chiqarishda birinchi o’rinda Rossiya, ikkinchi o’rinda AQSh, (1993 yilda 66 mln. t cho’yan, 108 mln. t plat), uchinchi rinda Yaponiya (tegishlicha 80 mln. t va, 110 mln. t), to’rtinchi o’rinda Germaniya (32 mln. t va 43 mln. t), beshinchi o’rinda Buyuk Britaniya (12 mln. t va, 18 mln. t) turadi.

Rivojlanayotgan mamlakatlar rtasida Hindiston muhim o’rinni egallaydi. Unda 1993-yilda 13 mln. t cho’yan, 14 mln. t po’lat quyilgan.

Rangli metallurgiya - og’ir industriyaning muhim tarmog’i. Elektrotexnika, elektronika, aviatsiya, raketasozlikni rangli metallurgiyasiz tasawur qilib bo’lmaydi.

Sobiq sotsialistik mamlakatlar rangdor metallurgiya uchun katta xom ashyo zaxiralariga ega. Bu tarmoq sobiq Ittofoq mamlakatlari, Polsha, Vengriya, Yugoslaviya, Xitoyda juda ham yaxshi rivojlangan. Kpgina rivojlangan mamlakatlarda AQSh, Kanada, Fransiya, Yaponiya, Avstraliyada rangli metallarning katta zaxiralari bor.

Mashinasozlik sanoati. Mashinasozlik har qanday mamlakatning texnika taraqqiyoti va mustaqilligining asosidir.

Mashinasozlik xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari uchun mashina va uskunalar, madaniy va maishiy buyumlar, harbiy mashinalar ishlab chiqaradi.

AQSh juda yuqori darajada rivojlangan mashinasozligi bilan ajralib turadi.


AQShda mashina va uskunalarni barcha turlari ishlab chiqariladi. AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya, Yaponiya kapitalistik dunyo mashinasozlik mahsulotoining 80 foizini beradi.

1993-yilga kelib jahonda 3 ta yirik avtomobil sanoati regioni tashkil topdi: G’arbiy Yevropa (33 foiz), Shimoliy Amerika(30 foiz) va Yaponiya (30 foiz). Bu uchta regiondagi avtomobil sanoatining farqi shundaki, AQShning ishlab chiqargan avtomobillari ichki bozorda blsa, arbiy Yevropa, ayniqsa Yaponiya tashqi bozorga ishlaydi.

Kemasozlik sanoatining gurkirab o’sishi 60-yillardan 70-yillargacha to’g’ri keladi. Bundan tashqari, kemasozlik geografiyasida ham tub 0’zgarishlar yuz berdi.

Kemasozlikda keyingi yillarda juda katta zgarish, siljishlar yuz berdi. Agarda 60-yillarda Koreya Respublikasida kema ishlab chiqarish blmagan blsa, 80-yillarga kelib u dunyoda kema ishlab chiqarishda ikkinchi ringa chiqib oldi. Yaponiya va Koreya dunyoda yirik kema ishlab chiqarish bilan bir qatorda, ularni eksport qiladi. Yaponiya dunyo kema eksportini 40 foizni, Koreya esa 33 foizni tashkil etadi.

Sobiq sotsialistik mamlakatlarda mashinasozlikning barcha tarmoqlari rivojlangan edi. Sobiq Ittifoq mashinasozligi AQShdan keyin ikkinchi rinda, ba’zi mashinasozlik tarmoqlari byicha birinchi rinda (metall qirquvchi stanok, traktor, kombayn, teplovoz, elektrovoz) bo’lgan.

Kimyo sanoati. Xalq xo’jaligining muhim tarmoqlaridan yana biri kimyo sanoatidir. U texnika taraqqiyotida juda katta ahamiyat kasb etadi. U quyidagi tarmoqlarga bo’linadi:

1) asosiy kimyo (kislota ishqori);2) organik sintez kimyo (sintetik materiallar);3) sintetik materiallar sanoati (kauchuk).Kimyo sanoati xalq xjaligining boshqa tarmoqlarini jadalroq rivojlanishi

va joylanishiga ta’sir koYsatmoqda.Sobiq ittifoq mamlakatlari kimyo sanoati uchun xilma-xil xom ashyoga ega

edi. Kimyo sanoati mahsuloti umumiy hajmi byicha sobiq Ittifoq dunyoda ikkinchi oYinda turar edi.

Dunyo mamlakatlari orasida AQSh alohida ajralib turadi. Yaponiya, Osiyo, Buyuk Britaniyada kimyo sanoati juda yaxshi rivojlangan. Shu bilan birga Afrika, Lotin Amerikasi mamlakatlarida bu sanoat endigina rivojlanib kelmoqda.


II B O ’LIM INSONIYAT SIVILIZATSIYASINING RIVOJLANISHIVA

IJTIMOIY-MAKROIQTISODIY DUNYONING SHAKLLANISHI

IBOBMINTAQAVIY SIVILIZATSIYALAR GENEZISI VA SHAKLLANISHI

Yer yuzida odamlarning paydo bo’lishi

Hozirgi davr olimlarining kpchiligi inson kelib chiqishi haqidagi monosentristik farazni (antropogenezni) qllab-quvvatlaydi. Ushbu farazni ilk bor Ch.Darvin o’zining “Insonning kelib chiqishi va jinsiy tanlov” kitobida ilgari surgan (1871) hamda shu asarida gumanoidlar vujudga kelgan va tarqalgan manzil sifatida Shimoliy-Janubiy Afrikani qayd etgan. 0 ’shandan buyon arxeologiya va antropologiya fanlari Afrika odamsimon maymunlari evolutsiyasining uzviy (xronologik) zanjirini tasdiqlovchi ko’plab dalillarni izlab topishdi. Bu zanjiming so’nggi bg’ini - Yer yuzida topilgan eng qadimiy va maymunlarga eng yaqin blgan gumanoid 1994-yilda Efiopiyaning shimolida Aramiz daryosi havzasida topilgan. Australopitecus ramidus deb atalgan ushbu mavjudotlar qoldig’ining yoshi 4,5 million yilga teng.

Fan tomonidan “odam" deb tan olingan - miya hajmi ancha yirik blib, ql-oyoqqa ega blgan ilk mavjudotlarning qoldiqlari ham dunyoning shu mintaqasida 1960-yildaTanzaniyadagi Oldovay darasida va 1972-yili Keniyadagi Rudolf kli yaqinida topilgan. Odam paydo blishining anatomik-antropologik belgilaridan tashqari yanada aniqroq, salmoqliroq va nuqsonsiz belgilar ham bor edi: qoldiqlar yonida ibtidoiy tosh qurollar bor edi. Shu sababli yoshi 2,5-2 million yilga teng deb taxmin qilinayotgan bu eng qadimiy odamlar Homo habilis (omilkor odam) degan nom olgan. Populyatsiyalar yiriklashib borgani sayin habilislar oziq-ovqat izlabAfro-Evroosiyo qifalar bloki hududida tarqala boshladi. Eng qadimiy odamlar-arxeontroplar (pitekantroplar,sinantroplar,atlantroplar)ning Sharqiy Afrika hududida tashqarida Yevropada topilgan qnalg’alari eramizdan avvalgi 600-250 ming yillika mansub (qadimgi paleolit). Dastawal ular faqat tropik va subtropik hududlarda yashagan, keyinchalik Yerdagi iqlim keskin sovub ketishi va ikkinchi tomondan aanaviy tirik resurslar bilan ta’minlanmaslik kuchayib borishi oqibatida odamlar hamjamiyati murakkab turmush shart- sharoitiga moslashishiga majbur blgan.

0’rta va kechki paleolit davrida (40-12 ming yil awal) Yer iqlimining keskin o’zgarib turishi (Vyumr muzlashi va muzliklararo davrlar) va butun geografik muhit, 0’simlik va hayvonot resurslarining mutanosib zgarishi odam evolyutsiyasini tezlashtirdi. Nafaqat eng kuchli, chaqqon va chidamli odamlar, balki eng awalo aqlli va uddaburon odamlar tirik qolib, avlodini davom ettirish


imkoniga ega edi. Yer yuzida sapientatsiya jarayoni - insonning zamonaviy biologik turi - Homo sapiens (oqil odam) vujudga kelishi boshlandi. Bu jarayon dastlab 0’rta Yer dengizi sharqiy yarmidagi o’choqlarda va Janubiy-g’arbiy Osiyoda paydo bldi, sngra butun Qadimgi dunyo bylab tarqala boshladi. Bu davrga oid qazilma yodgorliklar (neontroplar) odamlar hayotidagi yirik ijobiy siljishlardan dalolat beradi. Populyatsiyalarning tdasimon bosqichi o’rniga tartibli urug’chilik shakli keladi, unga odatda ona boshchilik qiladi (matriarxat - ona urug’i davri). Odam g’ordan chiqadi, jamoa bo’lib, qo’l ostidagi narsalarda uy-joyni jadal qurish texnoiogiyasini egallaydi, harakatlanish erkinligiga ega bladi, ov izlab va yaxshi turmush sharoitini topish maqsadida kchib yuradi. Ovga baliqchilik, mollyuskalarovlash qo’shiladi, tosh nayzali o’q-yoy paydo bo’ladi, suyak chig’anoq va qattiq yog’ochdan yasalgan baliqchilik asboblari paydo bladi. Tosh qurollarga ishlov beriladi, ular yiladi, teridan tikilgan dastlabki kiyimlar, taqinchoqlar, madaniy va maishiy saat paydo bladi.

Odamlarning hozirgi biologik turning paydo blishi va rivojlanishi ular tarqalib borishi barobarida turli tabiiy shart-sharoitlarda kechadi. Kp mingyillik tabiiy tanlov jarayoni turli tabiiy hududlarda odamlar joylashuvi bir-biridan mutlaq ajralgan holda kechishi odamlarning barqaror, yashash muhitiga biologik moslashgan genotipi qaror topishiga olib keldi. Shu tariqa Yer yuzida irqlar - unga kiruvchi odamlarning irsiy morfoligik va fiziologik xususiyatlar birligiga ega bo’lgan va kelib chiqishiga ko’ra bir-biriga yaqin bo’lgan tarixiy areal yaxlitligi shakllana boshlandi.

Irqlar - tur ichidagi mutatsiyalar oqibati blib, odamlarning jismoniy yoki aqliy layoqatlariga, xaiqlarning madaniy saviyasiga hech qanday ta’sir ko’rsatmaydi, demak, irqchilikka hech qanday dastak bermaydi. Turli irqlarga mansub ota-onalar tolaqonli duragay (metis) nasl beradi, turli irqlarga mansub bolalarga beriladigan bir xil tarbiya va ta’lim bir xil natija beradi. ”SoГ irqlar va ularning “etalon” populyatsiyasi mavjud emas. Irqlar belgilari odamlar tashqi krinishiga xos xususiyatlari birlashuvining turli variantlaridan tashkil topadi, ulaming izohi esa ko'pincha bahs-munozaralarga sabab bo’ladi. Ayni paytda irqlarni, ularning ichki tarmoqlanishi va o’zaro ta’sirini o’rganish Yerda odamlar joylashuvi tarixini, etnogenez va etnografiyani o’rganish uchun muhim manba bo’lishi mumkin.

Hozirgi davr antropologiyasida to’rtta birlamchi, “tayanchYyink irqlar” farqlanadi. Ularning ikkitasi tropik iqlim sharoitida vujudga kelgan. Negroidlar, hozirgi paytda Sahroi Kabirdan janub tomon Afrikada istiqomatqilishadi. Ulaming terisi quyosh nurlaridan himoyalovchi qora pigmentatsiyaga ega, boshidagi sochi zich, qalin va jingalak va yuzida deyarli tuk bo’lmaydi. Bu irqqa xos xususiyatlarga biroz oldinga turtib chiqqan jag’i (prognatizm), qalin lablar va kndalangsimon kengaygan teshikli pachoq burun xos blib, bu ularga pkani shamollatishda ql keladi.

Avstraloidlar Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoda shakllangan bo’lib, ulaming terisi ham qoramtirsimon pigmentatsiyaga ega, ammo negroidlardan farqli ravishda nafaqat boshi va yuzi, balki hatto bo’yinida ham yumshoq to'lqinsimon


tuk bilan qoplangan.Qolgan ikkita “yirik irqlar” yumshoq iqlim sharoitida shakllangan blib,

Yevroosiyo mintaqasi ichiga kirib borgani sayin o’ziga xos irqiy xususiyatlarga ega bla bordi. Yevropeoidlar (kavkazoidlar yoki ttoq tanli” irq - g’arbiy tasnifga ko’ra) tabiiy hududlarga mos ravishda rang-barang turlarga ega. Bularga 0'rta Yer dengizi, Janubi-arbiy Osiyo va Janubiy Osiyoda istiqomat qiluvchi bug’doy rang qyko’z va qora soch odamlardan tortib Yevropa shimolidagi kk va kulrang kzli va mallasoch yirik odamlar ham kiradi (“shimoliy” irq). Mo’g’ulsimonlar 0’rta Osiyo va kontinental Xitoyning garmsel va qum bo’ronlari esib turadigan dashtlari va yarimchl hududlarida shakllangan. Shu sababli ularda kz burchagida yosh dngchasi bo’rlib (epikantus), yuqori qovoq yaxshi rivojlangan. Ularga shuningdek, teri rangining sariqligi, yuzi yassiligi, keng yonoqlar va kichkina burun, boshidagi sochlari to’g’11, qora, yuzida tuklar kam rivojlangan yoki mutlaq blmaydi.

Ayni paytda ta’kidlash kerakki, ushbu bosh belgilar faqat ushbu irqlargagina tegishli emas. Bir-biridan olis hududlardagi xshash tabiiy shart-sharoitlar turii irq vakillarida xshash xususiyatlar vujudga kelishiga sabab blgan. Negroidlar irqiga mansub odamlar - Janubi-arbiy Afrikadagi guttenot va bushmenlarda epikantus va qora terida sarg’ish tus rivojlangan. Antropologlar tomonidan ayni avstraloidlarga kiritilgan dunyodagi eng serjun kishilar doimiy va kuchli shamol esadigan Xokkaydo orolida (Yaponiya) qnim topgan, ularda epikantus rivojlangan blib, terisi birmuncha oqardi. Zax tropik iqlimda ham turli irq vakillariga xshash xususiyatlar rivojlandi: Markaziy Afrikadagi pigmeylar va Malakka va Filippin orolidagi negritoslaming nihoyatda past byli ekanligi va morfologiyasining xshashligi kuzatiladi.

Neontroplar moddiy madaniyatning rivojlanishi va takomillashuvi, turmush tarzini ta'minlanganligining kuchayishi aholi o’sishiga ta’sir krsatdi, xalqlar va irqlar shakllanadigan asosiy choqlarda demografik "tazyiqi” oshishiga, arxeologiyada ilk qayd etilgan va kechki paleolit davrida ommaviy migratsiyaning asosiy omillaridan biri blgan udemografik portlashga" sabab bldi. Migratsiyaning vujudga kelishiga yana bir sabab yirik mol podalarini boquvchi ko'chmanchilar turmushi bilan bog'liq. Ular mollari uchun yangi o tloqlar izlab, ilgarilab boravergan. Shu tarzda hozirgi davr odamlari tarixining ibtidosida, ya’ni 3,5-8 ming yilliklar awal xalqlarning eng yirik ko’chishi vujudga keldi va shu bilan Yer yuzida odamlarning o’rnashishi davri o’z yakuniga yetdi.

Kechki paleolrtdavridaAvstraliya, Yaponiya vaAmerikaga odamlaming kelib o’rnashishiga Jahon okeani sathining hozirgi davrga nisbatdan taxminan 130 metr past blgani, qifalar va orollar o’rtasida keng “yolaklar” borligi qo’l kelgan. Tabiiyki, ko’chish davrida turli irqqa mansub odamlar bir-birlari bilan muloqotga kirishgan, yashash hududi va tabiiy boyliklar uchun zaro raqobatlashgan, yangi shart-sharoitlarga moslashgan. Aralash, tish davri irqlari paydo blgan, hozirgi paytda ular 0’rta Osiyo (yevropeoid-mongoloidlar), Janubiy-Sharqiy Osiyo va Uzoq Sharqda (mongoloid-avstraloidlar) istiqomat qiladi.

Hamon Amerikada odamlar o’rnashishiga oid jarayon bilan bogliq sirlar


bor. Madaniy qatlamlarni o’rganish orqali arxeologiya fani osiyolik ko’chmanchilarning Bering bo’g’ozidan Olovli Yergacha blgan ylini aniqlashga muvaffaq bo’lishgan. Yangi dunyoning tub aholisi kelib chiqishini odatda mo ilsimon irqning bir ynalishi bilan bog’liq, deb hisoblashadi. Ayni paytda amerikalik hindular mo’g’ilsimonlar bilan bitta umumiy xususiyatga ega erkaklar yuzining mutlaqo tuklar yqligi kuzatiladi. Epikantus va sarg’ishsimon pigmentatsiya kam xalqlarda kuzatiladi, ko’pchilikning tashqi krinishi mo’g’ilsimonlardan jiddiy farq qiladi. Mezoamerikada madaniy rivojlanishning eng yuqori darajasiga erishgan maya qabilasi vakillari qizg’ishsimon tanli, boshi uzun, yirik “burgutsimon” burunga ega bo’lgan. Shimoliy va Janubiy Amerika tekisliklaridagi boshqa kplab etnoslar ham “qizil tanlilarga" kiradi. Yana bir jumboq shu bilan bog’liqki, Braziliyaning shimoli-janubida topilgan insoning eng qadimiy qnalg’asi Alyaskadagi ilk qnalg’aga qaraganda qadimiyroqdir. XVI asrda portugaliyalik istilochilar tomonidan bu yerda aniqlangan bororo va botokud qabilalari negroid irqqa mansub blgan. Bulaming barchasi shundan dalolat beradiki, Yangi dunyoga odamlar Bering bg’ozidan boshqa joylardan ham o’tib, o’rnashgan.

Ilk madaniyatlar

Yer yuzida odamlar mashishiga bogliq davrga oid madaniy qatlamlarni rganish shundan dalolat beradiki, odamlar turli hududlarda deyarli bir xil taraqqiyot ylini bosib o’tishgan. Bu yo’llar tegishli bosqichlardagi ayrim tavsilotlar va natijalarning bir me’yorda ekanligi bilan farqlanib turgan. Parranda va hayvonlarning kpligi qurol-yaroq rivojlanishini sekinlashtirgan; oziq-ovqatning nisbatan cheklanganligi uni izlab harakatlanishga, qurol-yaroqni takomillashtirishga, yangi sharoitga moslashishga sabab blgan. Tabiatning o’zi yangicha fikrlash ynalishini ko’rsatib bergan.

Odamlar turmushidagi birinchi yirik inqilob agrar inqilob bo’lgan, hayvonlarni ovlash va mevalarni yig’ishdan odamlar ularni yetishtirishga, moddiy ne’matlarni ishlab chiqarishga tdi. Tarixdan ma’lum bo’lishicha, dastavval qo’lga o’rgatilgan hayvon it bo’lgan ekan. Itlar 0’rta Osiyo, Sharqiy Osiyo va Shimoli-Janubiy Osiyoda ko’chmanchi odamlarga hamroh bo’lgan va ular bilan birga Amerikaga borib qolgan. Odamlar ilk bor yetishtirgan ekinlar (bug’doy, агра, yasmiq, xurmosimon palma) Nil daryosi havzasida 18,5 ming yil awal paydo bo’lgan. Bu yerda kpayib borayotgan aholini ov qilib va meva terib boqib bolmay qoldi. Yer tarixidagi eng snggi sayyoraviy halokatdan so’ng o’simlikshunoslik va hayvonotshunoslikning boshqa o’choqlari tez sur*atlar bilan paydo bo’la boshladi. Halokat tufayli iqlim keskin o’zgarib, yirik hayvonlar- ov obyektlari - mamontlar, junli karkidonlar, yirik shoxli bug’ular, g’or ayiqlari yo’q blib ketdi.

Halokatning aniq sanasi isbotlangan deb aytish mumkin: rossiyalik astronomlarning eng snggi hisob-kitoblariga kra, eramizdan awalgi 1543 yilda Galley kometasi Yer orbitasi yaqindan o’tgan va shu payt diametri bir necha


kilometrga teng bo lib Shimoliy Atlantikaga kelib urilgan. Bu sanani tasdiqlovchi “dalillar” ham bor: tektiklar (meteoritning erigan “tomchilari”) kamari yoshi - Yer atmosferasidagi Avstraliyadan Yevropagacha bolidning aniq kuzatilgan yli, va bu sanaga tla mos keladigan ikkita qadimgi mustaqil taqvimlar-ossuriycha va Misr taqvimlari yuritila boshlanishi. Gigant portlashning oqibatlari orasida “issiqxona effekti” muzliklaming tez erishi va afsonalar orqali bizgacha yetib kelgan Dunyoni suv bosishi okean sathining 130 m. ga ktarilishi ham bor. Farazga ko ra, bu portlash oqibatida Atlantida yo’q blgan, urilish krateri chetida hozirgiAzor orollari vulqonlari kovagining paydo bo’lishi, hatto Yer o’qining siljishi qayd etiladi. Galley kometasi va Yer orbitasining eng xavfli yaqinlashuvi davriyligi kometaning Quyosh atrofida 117 marotaba aylanib chiqishga teng (13,5 ming yilga yaqin). 1908 yildagi uning so’nggi yaqinlashuvi nisbatan kichik Tungus meteoritining Yerga kelib tushishiga olib kelgan.

Zamonaviy fanda asosan eramizdan avvalgi X-VI ming yilliklarda shakllangan o’simlik va hayvonlar madaniylashtirilishining 9 ta asosiy chog’i farqlanadi. Ushbu o’choqlar bir-biridan mustaqil ravishda qaror topgan, ba’zan bir-biridan mutlaq uzoqda (Amerika, Xitoy) joylashgan blsa-da, ularning shakllanishiga xos umumiylik kzga tashlanadi. Madaniylashtirish uchun 0’simlik va hayvonlami tanlashda ham, bu sohalar rivojlanish yo’nalishlarida ham inson tafakkuri shunchalik xshash yllardan odimlanganki, bu hol shakllangan o’simlik-hayvonot majmualari tuzilishining va nafaqat funksional, balki kelib chiqish jihatidan ham xshash ekanligiga sabab blgan.

Albatta, seleksiya va madaniylashtirish uchun dastlabki zaruriy shart “nomzodlar” tanlovining maksimal darajada keng klamli ta’minlash bilan bo’g’liq blgan. Aynan shu sababli, madaniy simliklar kelib chiqishini rganishga eng katta hissa qo’shgan NlVavilov isbotlaganidek, xonakilashtirish choqlari tropik va subtropik hududlarning, asosan tog\ to’goldi hududlaridagi chegaraviy biotsenozlari asosida shakllangan. Bunda madaniyiashtirish ming yillik yig’ib terish tajribasining bevosita davomiga aylandi. Odamlar eng kaloriyali va hosildor, va ayni paytda saqlash qulay blgan g’alla va loviyaga oid ekinlar tashkil eta boshiadi. Barcha joylarda ularga sabzavotlar, ildizmevali o’simliklar issiqlik bilan ishlov berilgan holda yoki xom holda, o’simlik moylari manbalari iste’mol qilingan. Har bir o’choqda ovqatga shirin, maza va xushbo'y baxsh etadigan sabzavot va tlar simulyantlar va shifobaxsh ekinlar, roxatbaxsh meva va simliklar paydo bo’lgan. Deyarli barcha joylarda ziga xos tolali ekinlar paydo blib, ular asosida myna va terilardan matoga tish amalga oshirilgan.

Ayni paytda ushbu umumiy qonuniyatlar asosida domestikatsiya choqlari rivojlanishiga parallel ravishda ushbu birikuvlarning noyobligi hosil bo’lgan, dunyoning blajak makrohududlarining dastlabki xususiyatlari va asoslari shakllana boshlaydi. Turli o’choqlarda ekinlarning takrorlanishi turli yowoyi oilalar va urug’larga tegishli odamlar baholarning g’aroyib ravishda mos kelishini ta’kidlaydi. Ammo kp asrlik seleksiya va ko’p marotabalik chatishtirishlar orqali madaniylashtirilgan o’simlik va hayvonlar turlari turii choqda turlicha ko’rinish kasb etgan. Bug’doy bir holda qattiq, ikkinchi holda - yumshoq, uchinchida -


dumaloq bo’lsa; guruch Uzoq Sharqda - dumaloq va krahmalli, Hindixitoyda - yopishqoq, Hindistonda - uzunchoq, shishasimon va donador Dastlab paxta tarqalgan trtta choq trtta turli endemic turga tegishli bolib, bir-biridan tolasining uzunligi, puxtaligi va rangi bilan farqlangan, bir yillik va ko’p yillik, bir martalik mavsumiy va doimiy, ksaklari asta-sekin yetilib boradigan turlari bor.

Xonakilashtirilgan bir nomli hayvonlar ham bir-biridan farqlangan. Eski Dunyoda ham, Yangi dunyoda ham odamlar dasht va yarimcho’1 hududlarda xonakilashtirish uchun eng ma’qul jonivor tuyalar, degan xulosaga kelgan. Bu jonivorlar chidamli, ovqat tanlamasligi va kp maqsadda foydalanish mumkinligi bilan ajralib turadi. Efiopiyada bir rkachli tuya boqilgan blsa, 0’rta Sharqda - ikki rkachli tuya boqilgan. And hududida esa tuyasimonlarning yagona shakli birmuncha kuchsiz va nozik vikunya va guanako blgan, ulardan keyinchalik lama va alkapa ajratilgan.

Dehqonchilikka, chorvachilikning parrandachilik, cho'chqaboqarlik kabi sekin rivojlanadigan turlariga tishning asosiy natijasi troqlik bo’ldi. Bunda aholi daryo sohillari va dalalarda jamlana boshladi, bunda sugrish imkoniyati va dengiz orqali tashqi daryoga chiqish mumkinligi muhim гоЧ o’ynagan.

Biroq rivojlanishning dastlabki bosqichlarida yerga bog’liqlik dehqonchilik choqlarining bir-biridan uzoqlanishuvini kuchaytirdi. 0’choqlarning mustaqil rivojlanishi nafaqat ekinlar va uy hayvonlari tplamlari xilma-xilligida, balki yerga ishlov berish tehnologiyalarida ham namoyon bo’ladiki, bu hol rivojlanishdagi notekislikka sabab bladi. Taraqqiyot sur’ati shu jumladan tesha bilan ishlov berishdan omochga tishga ham bog’liq edi, buning uchun esa omochni sudrovchi mollarning borligi va samarasiga, bronza lemexlar va boshqa qishloq xjaligi qurollarining joriy etilganligiga, va demak, metallsozlik va boshqalarga bog’liq edi.

Bularning barchasi dehqonchilik va chorvachilikning turli choqlarida turli paytda sodir bladi, ayni paytda barcha joyda bosqichlarning ketma-ketligi umumiy qonuniyatlariga bysungan holda, moddiy madaniyat, jamiyatning ma naviy rivojlanishi va shakllanishi bilan birga davom etadi.

Neolit davri agrar inqilobi urughilik tizimining barbod blishiga, yerga mulkchilik va qulchilikning paydo blishiga olib keldi. Ilk sinfiy jamiyatlar stratifikatsiyasining murakkablashuvi hunarmandchilik, savdo, armiya, boshqaruv apparati, dinning rivojlanishi bilan birga davom etadi. Totemizm, anemizm va ajdodlarga sig’inish dinlari miga poletistik kultlar vujudga keladi, bunda xudolaming har biri inson hayoti va faoliyatining muayyan sohasi uchun “mas’ur hisoblanadi, xudolar bilan bevosita muloqot esa professional kohinlar qliga tadi. Ehtimol, aynan kohinlar ilk yozuvni kashfetib, dastlabki muqaddas kitoblarni yaratgan blishlari mumkin. Ayni paytda ular dunyoqarashga oid bilimlarga, shu jumladan astronomiyaga (bu fanga taqvimlarni hisoblash va daryolaming toshishi davri, ekin ekish, sugrish, hosilni yig’ib olish va hokazolarni hisob-kitob qilish bilan bog’liq bo’lgan) matematikaga (yer mulkini va ekin maydonlarini lchash bilan birga samo jismlarining harakatlanishi, saroy va ibodatxonalarni qurish kabi murakkab hisob-kitoblar kiradi), geografiyaga (dastlabki xaritalar yozuv kashf


qilinishidan oldin paydo blgan va yer maydonlarini taqsimlash va qayta taqsimlash, qshni xalqlar bilan savdo-sotiq qilish uchun yo’llar tkazish bilan birga takomillashib borgan) yakka hokimlik rnatadi.

Harbiy ylboshchilar, so’ngra paydo blgan hukmron sulolalar ayni paytda eng yirik mulkdor va quldor ham blgan. Ulaming saroylari yonida zodagonlar joylasha boshlagan va diniy markazlar paydo bo’lgan. Bunday markazlarda bir paytda bir necha xudoga atalgan ibodatxona joy olar edi, harbiylar ham shu yerda istiqomat qilgan, nariroqda esa - hunarmandlar, savdogarlar, ularning atrofida va ayni paytda perimetriga ko’ra yaratilgan istihkomlarda - erkin dehqonlar yashagan va ularning dalalari ufqgacha cho’zilib ketgan. Shu tarzda davlat-shaharlar paydo bldi va ular Yer yuzidagi eng qadimgi madaniyatlarga zamin yaratdi.

Amalda deyarli barcha avtoxton madaniyatlar simliklarni madaniylashtirishning birinchi choqlarida paydo bo’lgan, ammo shaharlar vujudga kelgach, dehqonchilik qulay joylarda jamlana boshladi. Qadim Dunyoning buyuk tarixiy daryolari - Nil, Dajla va Furot, Hind va Gang, Xuanxe - dehqonchilik madaniyatlari rivojlanishi va madaniyatlar shakllanishini jadallashtiruvchi muhim omil bo’ldi.

Eramizdan avvalgi IV ming yillikda Misr va Mesopotamiyada (Shumer) podsholik-shaharlar paydo bo’ldi. Eramizdan avvalgi III ming yillikda - egey- ellin madaniyati va Xarappa va Moxenjo-Daro (Hind vodiysi) davlat -shaharlari, eramizdan awalgi II ming yillikda - Xuanxe vodiysida In podsholigi paydo bldi.

Shubhasiz, eng qadimgi madaniyatlarning shakklanishida ularning geografik joylashuvi muhim ahamiyatga ega blgan. Dastlabki uchta davlat uchta qit’a tutashgan joyda, inson sapientatsiyasi chog’ida, xalqlar harakatlanadigan asosiy chorrahalarda vujudga kelgan. Ushbu uchta o’choqning bir-biriga yaqinligi va ular o’rtasida yirik tabbiy to’siqlaming yqligi ajralib qolishni yengib tishga, innovatsiyalar va oziq-ovqat almashinuviga rivojlanishning jadallashuviga xizmat qilgan. Misr davlati Nil daryosi boshlanish joyida, dehqonchilik va chorvachilikning Efiopiya chog’idan o’z ekinlariga qo’shimcha ravishda tuya, bug’doy va paxtani meros qilib olgach, insoniyat tarixida birinchi blib dunyoning eng yirik daryosi bo’ylaridagi subtropik vodiydagi allyuvial tuproqda omochli sug’oriladigan dehqonchilikka tgan. Misr bilan rnatilgan aloqalar va u bilan raqobatlashuv Mesopotamiya sivilizatsiyalari rivojlanishida muhim ro’l o’ynagan.

Krit madaniyati - egey-ellin madaniyatining ilk chog’i gullab-yashnashiga Misr va Mesopotamiya bilan qo’shni ekanlik (orol dengizlari uchun qulaylik) bilan birga ko’chmanchilar hujumidan himoyalanganlik ham yordam bergan (Krit oroli qadim dunyoning shaharlari devorlar bilan oYalmagan yagona joyi blgan bo’lsa kerak). Hind vodiysidagi Xarappa sivilizatsiyasi qishloq xo’jaligi ekinlari xilma-xilligi, baquwat tortish kuchiga (qo’tos, fil) ega bo’lishi, omochli dehqonchilikka tez tgan blishiga qaramay, mintaqadan tashqari madaniyatlardan uzilib qolganligi oqibatida sust rivojlangan. Arxeologlar tomonidan aniqlangan Xarappa madaniyati rivojlanishining avj nuqtasi Hind


deltasi va Fors korfazining yelkanli kemachiligi rivojlanishi davriga to ’g ’ri keladi.Ko hna dunyoning subtropik sivilizatsiyalaridan eng oxirgisi Xitoydagi Veyxe-

Xuanxe madaniyati blgan. Ushbu o choq 0 ’rta Sharq va 0 ’rta yer dengizidan. Hindistondan Yer yuzidagi eng o ’tib blmas tog’lar va sahrolar bilan ajratilgan blib, shimol tom ondan unga m uttas:l mg il va mojar kchmanchilari tahdid solar edi. (Buyuk Xitoy devori shu n a q s a d d a qurilgan edi). Dastlabki Xitoy sivilizatsiyalarining rivojlanishi ular Baqtriyadan baquvvat va chidamli tuya keltirganlaridan so ng tezlashdi. Ular S am arqand . Buxoro va Fors (Persiya) davlatiga karvon yo’llaridan qatnay boshlashdi.

Afrikadagi dehqonchilik o’choqlaridan faqat G arbiy Afrika madaniyatlari — Niger daryosi burilishida — eram izdan avvalgi I ming yillikda erishdi. Bu makonni Nil daryosi va 0 ’rta yer dengizidan ulkan Sahroi Kabir ajratib turar edi. Bu sahroda piyoda tib blmas edi. yuk tashuvchi hayvonlar esa bu yerda yq edi. Shu sababli bu yerda omochli dehqonchilikKa ham tilmagan. Faqat VII-VIII asrlarda bu yerlar arablar tomonidan o ’zlashtirilgach. Niger madaniyati rivoj topdi, bu yerda tuyalar boqilib, savdo ayirboshlashi ylga qyildi.

Yangi Dunyodagi dehqonchilik o choqlari ham alohida holda yirik tortish kuchi b lm agan bir sharo itda rivojlandi. M ezoafrikada va Markaziy P eruda dastlabki ilk sinfiy shaharlar eram izning I ming yilligida shakllandi va VIII-IX asrlarga kelib gullab-yashnadi.

Bu madaniyatlarning kplab yutuqlari Khna Dunyo yutuqlarini takrorlagan yoki ulardan zib ketgan: maya piramidalari Misr ehromlariga juda xshash, am m o yassi tom lariga ib o da txonalar rnatilgan ; batafsil re ja lash tirilgan shaharlar va hozirgi paytgacha yetib kelgan inklar qal’alari; P arakasa (Peru)ning noyob matolari va har ikki choqda rivoj topib, jahon durdonalari xazinasidano nn olgan ziga xos m adaniyat nam unalari; m atem atika. astronom iyadagi tatsteklarning 365 kunlik eng aniq taqvimi), tibbiyotdagi (ayniqsa, jarrohlik va farm akopeyada) hayratlanarli yutuqlar va hokazolar.

Ammo m adaniyatn ing ayrim soha larida Amerika m adaniyatlari ortda qolgan: har ikki choqda g ildirakm bilishm as edi: M ezoam erikada oltin va kum ushdan san a t nam unalari yaratilgan holda bronzagacha yetib borishm agan va faqat vulqonsim on sh ish a - ob sid ian d an qurol va a sb o b la r y a s a sh d a mukkammalikka enshilgan; qadimgi peruliklar mis qotishmalaridan foydalanish sirlarini bilishgan, am m o z yozuvlariga eg a blm agan va piktografiyaning boshlang’ich bosqichiga yetib borishgan.

Qulchilik saltanatlari

Qadimgi madaniyatlarning rivojlanishi nafaqat vaqt jihatidan, balki makon nuqtai nazaridan ham sodir blgan: ilk davlat-shaharlar bilan yonma-yon va u larn ing ta siri o s tid a yangi sh a h a r la r paydo b lgan va u lar d as tlab k i shaharlardan zib ketgan, bosib olgan, b a ’zan e sa yq qilib yuborgan. Tabiiy ofatlar ham o’tkazilgan: Hind va Kritnmg ilk shaharlari zilzila natijasida vayron


blgan. Ammo eng katta xavf kchmanchi xalqlarning bosqinlari blgan, ular harakatchanligi va rivojlangan daryo vohalari oziq-ovqati va boyliklariga o chligi bilan ustun turar edi. Ulardan him oyalanish m aqsad ida shaharlar ittifoqlari, undan so ng m arkazlashgan davlatlar tuzila boshlandi.

Qadimgi tarix shuni ko rsatdiki, himoyalanishning eng ishonchli yli shahar devorlari ortiga yashirinish em as, balki chegarani undan imkon qadar uzoqqa ko chirishdir Moddiy madaniyatning rivojlanishi va innovatsiyalar diffuziyasi kuch choqlari va ek sp an siy a m arkazlarini paydo b lishiga olib keldi: ish lab ch iqarishda — odam va hayvonlar m ushaklariga suv g ildiragi va sham ol tegirm oni qo’shildi. a lm ash ish a so s id a ekinlar va uy hayvonlarining keng tplami qaror topdi, tg’onlar, kanallar va suv quvurlar qurildi, temirchilik va m etallsozlik rivojlandi; harbiy so h a d a dastavval bronza, s ngra p latdan yasalgan qilichlar, xanjarlar. alebardlar. qalqonlar, arbaletlar va uloqtirish qurollari, harbiy aravalar va kemalar, sovut, zirx va dubulg’a paydo bo ldi

Shu tariqa Yer yuzida qulchilik sa ltanatlari shakllandi, birining rmni ikkinchisi ega llab , tobora qudratli va keng klamli blib bordi. Tabiiyki, m ad an iy a tn in g turli ch o q la rid a sa lta n a tla rn in g sh ak llan ish i, d as tlab k i sivilizatsiyalarida kuzatilganligi kabi, turli davrlarda kechgan va ziga xos xususiyatla rga eg a b lgan. Bunda davlatlam ing geografik rni va atrof- muhitning ham ahamiyati katta blgan.

Masalan, Misr, birtom ondan, Liviya sahrosi, ikkinchi tomondan -Q izildengiz tufayli tashqi hujumlardan himoyalangan edi. Nil daryosi boshlanishida shimolga tomon vodiyda joylashgancha, yirik mustamlakachilik urushlarini olib borm agan va deyarli sa ltanat barpo etm agan holda m adaniyatning gullab-yashnashiga erishgan . Biroq bu hol Misr qulchilik tuzumi tanazzuli erta bosh lan ish iga , q shinlarning qoloqlikka olib kelgan. Eram izdan avvalgi 720-yilda Efiopiya shohlari osonlik bilan butun Misrni egalladi,va o shandan buyon XX asrgacha bir qldan ikkinchi qlga tganicha z mustaqilligini tiklay olmadi.

Mesopotamiya chog i atrofida esa o zgacha vaziyat vujudga keldi. Dajla va Frot daryolarining yuqori va quyi oqimlari bylab joylashgan shaharlar rtasidagi raq o b a tg a (dastavval Misrda ham shunday b lgan edi) Ikki daryo oralig i vodiysining yon-atrofdagi tog lardan tushib keluvchi ko chmanchilar hujumlaridan mutlaq himoyasizligi qshilgan edi. Shum er va Bobil umri ham uzoq davom etm agan. Eramizning VII asrida Mesopotamiya madaniy markazi Dajla daryosining yuqori oqimiga - Niniveyaga kchgan. Bu shahar Ossuriyaning poytaxtga, sngra 0 ’rta Sharqning S harqda E rondan, a rb d a Finikiya va M isrgacha bo’lgan hududlanni qam rab olgan dastlabki yirik saltanatiga aylangan. Ammo eramizdan aw algi 612-yilda shimoldan bostirib kirgan xaldeylar Niniveyani tliq vayron qilgan. Qadim Bobil yonida z poytaxtlarini qurgan, butun Ossuriya saltanatini egallab, uning hududini Qora dengiz va Kaspiy dengizi qirg’oqlarigacha kengaytirgan. Xaldeylar o ’rnini fors sivilizatsiyasi egallagan. Mesopotamiya vodiysining Janubi- Sharqida va Fors ko rfazining Sharqiy qirg og’ida qaror topgan ushbu sivilizatsiya unum dor yer va suvdan m ahrum edi, am m o zining Xitoy va H indistondan M esopotam iya va rta yer dengiziga davom etuvchi barcha karvon yo llari


chorrahasida joylashgan holatida unumli foydalanar edi. 0 ’zidan yiroqda joylashgan madaniyatlar yutuqlarini o'zlashtirib, keng joriy etgan, yassi tekisliklardagi vohalami sug’orish bo’yicha o’ziga xos tizimni yaratishga muvaffaq blgan, otliq askarlar qo’shinning yetakchi kuchiga aylantirildi. Xalqni jipslashtirish va intizomni qaror toptirishda dunyodagi dastlabki monteistik dinlardan biri - zardushtiylik dinining yaratilishi bldi. Eramizdan awalgi 539-yilda forslar xaldeylaming poytaxtini egalladi, G’arb va Sharq tomon jadal yurishlami boshladi. Sharqda ular Hind vodiysigacha yetib bordi, o’z saltanatiga butun 0’rta Osiyoni qshib oldi, G’arbda esa - Misr, Sharqiy 0’rta yer dengizi, butun kichik Osiyo, Yevopada Fransyani egallab, Gretsiya chegarasiga suqilib kirdi. Fors saltanati uch asr hukm surgan va eng yirik mintaqaviy tuzilma blgan.

Qulchilik saltanatlari insoniyat madaniyati va sivilizatsiyalarining barcha o’choqlari ayirmachilikka barham berdi. Saltanatlar hududining kengayib borishi va ularning madaniy metropoliyalari ta’sirining kuchayishi mintaqaviy sivilizatsiyalarning shakllanishiga salmoqli hissa qshdi.

Dinlarda ham jiddiy zgarishlar sodir bldi: saltanatlar rivojlangani sayin ular ham mohiyati, ham shakliga kra markazlashgan tusga ega bldi. Aanaviy xudolar orasidan bitta asosiysi ajratilib, qolganlari bysunuvchi mavqega ega bldi. Ruhoniyliktliq kasb-korga aylantirildi, ierarxiyalashtirildi hamda dunyoviy hokimiyatdan z ulushini qat’iy talab qila boshladi. Ayni paytda ta’kidlash lozimki, saltanat va dinlarning shakllanish jarayonlariga ta’siri ularning hududlar bilan chegaralangan. Ayni paytda ular bir-birini qoplab, makrohududlar chegaralarini shakllantira boshlagan. 0 ’sha paytda olib borilgan uzoq sivilizatsiyalar rtasidagi savdo vujudga kelgan mehnat taqsimotini aks ettirar va jahon tarixiga kirgan ko’plab karvon yo’llarini ochib berdi (Buyuk Ipak yo’li, Yantar yo’li, “varyaglardan greklarga tomon” yo’l). Ayni paytda uzoq masofali savdo nihoyatda murakkab, xavfli va kp bosqichli edi, vositachilar qlidan qoMiga o’tish bevosita muloqotni yqqa chiqarar edi. Mintaqaviy sivilizatsiyalarning har birida dunyo haqida egotsentristik tasawur hosil bo’lgan: markazda metropoliya joylashgan, uning atrofida - saitanatning qolgan qismlari va harbiylar bilan soliq yig’uchilar yetib boradigan joylar, atrofda - g’aroyib lkalar ular haqida vositachi savdogarlar malumot beradi.

Qadimgi xaritalarning eng mukammallaridan biri - Klavdiy Ptolemey (yermizdan awalgi II asr) dunyo xaritasi aynan shunday tuzilgan. Unda ilk bor yerning sharsimon shakli aniq chizilgan. Markazda - ellinlar yerlari va ularning mustamlakalari. Xaritaning sharqiy chekkasida “xitoyliklar” yashaydigan yerlar belgilangan. Holbuki, xitoyliklar o’zlarini qadim davrlardan buyon “Chjun-go” - “markazdagi davlat” deya ataydi.

Shuni ta’kidlash zarurki, qadimgi buyuk saltanatlar aholisi bizning zamonamizga maqbaralar va xarobalari bilan emas, kplab xalqlar, hatto butun dunyo sivilizvtsiyasining moddiy va ma’naviy boyliklariga xos amal qiluvchi qadriyatlari bilan yetib kelgan. Buyuk saltanatlardan bizga qoldirilgan meroslar hajmi birdek emas. Bu hol saltanatlar rivojlanishi tarixiga hamda ularning sobiq hududlarida keyinchalik qaror topgan kuchlar nisbatiga bog’liq blgan.


Saltanatlar tarixini shartli ravishda to’rtta davrga blish mumkin: 1) zakda, metropoliyada “energiyani jamlash”; 2) bu “energiyaning" portlashi - istilolar, vayronagarchiliklar, saltanat ekspansiyasi; 3) madaniyatni yaratish, tarqatish, saltanatning barpo etish qudrati; 4) tanazzul va saltanatning qulashi. Energiyani to’plash davri qanchalik samarali blgan blsa, unga shunchalik kp miqdorda zining va zlashtirilgan innovatsiyalar singdirilgan, ikkinchi davrda bu energiya shunchalik kam sarflangan va uchinchi, mintaqani shaklantirish davriga shunchalik katta hajmda yetib borgan. Imperiya qanday yakun topgani ham kp narsani belgilab bergan - uning merosi yangi mintaqaviy markazdan tarqalgan kuch bilan vayron qilinganmi, yoki ular bu merosni assimilyatsiya qilganligiga bogliq. Tarix rivojlanishining har bir yangi bosqichida yangi mintaqaviy, sngra jahon ekspansiya markazlari ilgari surilish sodir bo’lgan. Ular, z navbatida, z qudrati va ta’sirchanligining avjiga chiqqach, muqarrar ravishda tanazzulga uchraydi. Sivilizatsiyaning yangi bosqichlari yangi davr innovatsiyalariga sobiq bosqich madaniyati, ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari sarqitlari kam xalal beradigan joylarda qarortopadi. Aynan shu sababli mintaqaviy, shuningdek, jahon sivilizatsiya markazi aynan bir joyda takrorlanishi tarixda uchramagan.

Eng qadimgi mintaqaviy sivilizatsiyalardan jahon madaniyatiga yunon va rim madaniyati eng salmoqli hissa qshgan. Ulaming tili, adabiyoti va hikmatli szlari, falsafasi va aniq fanlari, yunon demokratiyasi va rim huquqi, savdo- bank ishi va harbiy saati o’z vaqtidan va Yevropadan zib ketgan va hamon butun dunyoda ularni rganib, yutuqlaridan foydalanib kelinmoqda. Kezi kelganda qayd etish mumkinki, Rossiyadagi birinchi universitet- M.V.Lomonosov nomidagi Moskva universitetining asoschisi sha vaqtdagi eng nufuzli quv dargohi - Slavyan-yunon-lotin akademiyasini tamomlagan va zining ilmiy risolalarini lotin tilida yozgan.

Yunon sivizilatsiyasi Krit orolida boshlangan, sngra Gretsiyaning qit’a qismiga va Egey dengizining sharqiy qirg’og’iga tarqalgan, uning atrofida ellinlar davlatining zagi shakllangan. Bu yerda “energiyaning tplanishi” davri dinamik sur*atda va samarali kechgan. Misrdan olib kelingan ieroglif san’ati tez sur atda bg’inli yozuvga, sngra chiziqli fonetik xatga aylangan. Bu yozuv faqat kohinlar va aslzodalarga ma’lum edi. Bu yerda dunyoda ilk bor litseylar va gimnaziyalar tashkil etildi, va ular barcha erkin tug’ilgan va ozod qilingan odamlarning farzandlariga mljallangan blib, hatto majburiy hisoblangan. Bu esa iqtidorlilarni yetishtirishga, fan va hunarmandchilikni rivojlantirishga ko’maklashdi. Dunyodagi birinchi ommaviy kutubxonlar qoshida bu yerda dastlabki (kohinlikka oid blmagan) oliy maktablartashkil topdi. Ulardan notiqlar, faylasuflar, shifokoriar, matematiklar, arxitektorlar, haykaltaroshlaryetishibchiqar edi. Bu yerda ilk bor shaharlarning yangi turiari paydo bldi - ularda qishloq aholisi bo’lmay, ularning vazifalari uzoq yerlarga kchirildi, xjalik aylanmasiga jalb etilib, mamlakat boyligini kpaytirishga ynaltirildi. Boshqa saltanatlardan farqli o’laroq Gretsiya monarxiya davlati emas edi, unda demokratiya - saylangan hokimiyatga ega o’zini o’zi boshqaruvchi shaharlarning norasmiy (ba’zida


shartnoma asosida) birlashmasi hukm surar edi. Kpincha shaharlar bir-birlari bilan ustunlik, uchun yer uchun, qullar uchun kurashar edi, ammo forslar hujum paytida (eramizdan awalgi 500-449 yillar) Afina boshchiligida ular jipslashdi va g’alaba qozondi. Gretsiya Aleksandr Makedonskiy davriga kelib (eramizdan awalgi 335-323 yillar) haqiqiy monarxiya va markazlashgan saltanatga aylandi. U yunonlar yerlari chegarasini Misr va Hind vodiysigacha kengaytirdi va forslar poytaxtini butkul vayron qildi.

Gretsiya mustamlakalari asosan eramizdan avvaigi VIII-VI asrlarda Gerkules ustunlari (Gibraltar)dan Port Evkinskiy (Qora dengizning sharqiy qirg’oqlarigacha chzilgan edi. Aleksandr Makedonskiy ular qatoriga yetmishtagacha Aleksandriya va Aleksandropolislarni qo’shdi, ular orasida hatto uning oti - Butsefal nomli shahar ham bor edi. Grek mustamlaka shaharlari geografik jihatdan qulay joylashgan blib, egalarini kp bor almashtirgan blsa-da, hamon yashab, rivojlanib kelmoqda, ulardagi arxitektura yodgorliklarida, ko’chalar nomlarida yunon sivilizatsiyasi izlari saqlanib qolgan. Fransiyadagi Marsel, Italiyadagi Neapol va Toronto, Sitsiliya orolidagi Sirakuza, Qrimdagi Evpatoriya, Feodosiya va Kerch (Pantikapeya), Misrdagi Iskandariya shular jumlasidan. Mustamlakalar nafaqat Yunonistonning arbiy istehkomi bo’lgan, ularzxjaliklarini rivojlantirib, metropoliyani oziq-ovqat va xom ashyo bilan ta’minlagan. Ko’p jihatdan yunon madaniyati bilan muloqotda blish va raqobat oqibatida rivojlangan Rim eramizdan avvalgi II ming yillikda Gretsiyani egallab, bu madaniyatni yo’q qilmadi, balki unga yangi kuch ato etib, uning yangi markaz - Konstantinopoldan mustaqil holda rivojlanishini ta’minladi. Afina shahri z ahamiyatini yo’qotgan bo’lsa-da, xizmatlari evaziga ozod shahar maqomini oldi.

Rim imperiyasi Tibr vodiysi va 0’rta Italiyadagi (Latsio viloyati) o’zak asosida, krit-egey madaniyatidan birmuncha kech - eramizdan avvalgi V-lll asrlarda shakllandi. Eng boshidan uning rivojlanishi eramizdan awalgi VI asrda butun janubiy Italiyani egallagan (aynan shu viloyatni lotinlar buyuk Gretsiya deb atagan, bu nom keyinchalik ellinlarning asosiy Bolqon mamlakatiga nisbatan qllanila boshlagan) yunon madaniyati ta'siri ostida kechgan. Yozuvning asosini birmuncha zgartirilgan grek alfaviti tashkil etgan, grek shaklidagi maktablar joriy etilgach, ularda lotin tili bilan birga yunon tilini ham o’rgana boshlandi. Rim sivilizatsiyasining shakllanishiga etruslar madaniyati ham kuchli ta sir krsatgan. Ulaming davlati Shimoliy Italiyada joylashgan edi. Yunonlarning demokratiya haqidagi g’oyalarini rimliklar rivojlantirib, dunyoda ilk bor parlament- senatga ega bolgan markazlashgan respublikani yaratishgan, yunon qshinlari 0'rniga professional legionlarni joriy etishgan. Aynan shu paytdan boshlab Yevropa madaniyatiga mutsipiyalar kirib kelgan, asta-sekin butun Italiyaga tarqala boshlagan. Dastlabki dengiz orti mustamlakalari - Sitsiliya, Sardiniya, Korsika eramizdan awalgi III asrda Karfagendan tortib olingan. Eramizdan awalgi II asrda Rim deyarli butun Ispaniyani, keyinchalik Bolqon yarim orolini egallab olgan. Eramizdan awalgi 146 yilda Rim 0’rta yer dengizi hududidagi eng asosiy raqibi - Karfagenni hujum bilan ishg’ol qilgan va senat


qaroriga ко’га uni yo’q qilgan. Keyinchalik ekspansiya G’arbga - Galliya tomon, va Sharqqa - Kichik Osiyo va Suriya tomon siljigan. Eramizdan awalgi 45 yilda mustamlakalarni egallashga katta hissa qshgan Sezar Rim imperatori deb e’lon qilingan. Eramizning 138 yiliga kelib, ekspansiya kuchlari tamom blgach, va chegaralarda qal’alar qurilishi boshlanishida Rim imperiyasi Angliya va Ispaniyadan Misrgacha, Falastin, Qohira va Buyuk Armanistongacha cho’zilgan edi. Bu davrda Rimning ko’plab shaharlari bunyod etilgan blib, ular G’arbiy Yevropa madaniyati shakllanishi va qaror topishida muhim ro*l o’ynagan. Bular sirasiga Valensiya, Lion, Bordo Belgrad, Maynts, Koblents, Keln, London kiradi. Rimliklar, shuningdek Yevropa yo’llarining asosiy tarmog’ini yaratgan, bu yllar Reyn daryosidan G’arbga va Dunaydan janubga yo’naltirilgan.

Rim imperiyasining tanazzuli, bir tomondan, qulchilik tuzumining yemirilishi, ikkinchi tomondan, uning hududida german qabilalari - varvarlarning bostirib kirishi bilan bog’liq bo’lgan. Vayronagarchiliklar, zaro urushlar va qullar qzg’olonidan jabrlangan Poytaxt Rim tanazzulga yuz tutdi, senatdagi hokimiyat viloyatlik kpchilik qo’liga o’tdi, hatto Dunaydagi provintsiyalardan birida kelib chiqqan “illiriyalik imperatorlarning” butun bir sulolasi yuzaga keldi. 330-yilda Konstantin I poytaxtni shu maqsadda ataylab qadimgi Vizantiya rnida qurilgan Konstantinopolga kchirdi, va amalda shu paytdan boshlab (rasman - 395- yildan boshlab) Rim imperiyasi G’arbiy va Sharqiy qismlarga bo’lingan, bunda G’arbiy qism poytaxti Ravennaga ko’chirilgan. 410-yilda vestgetlar qo’shini Rimni egalladi va uni taladi.

Gretsiya va Rim imperiyasi Yevropada mintaqalar shakllanishida muhim rl o’ynadi. Bunda ularning har biri alohida qudratli subregion asosini yaratdi. Bu hol Rim imperiyasi bo’linishida arbiy va Sharqiy qismlar tarixida yaqqol namoyon bo’ldi. G’arbiy Rim imperiyasi Yevropa qulchilik tuzumi gurkirab yashnaganidan sng tanazzulni boshidan kechirar hamda barcha yangiliklarga- shakllanayotgan feodal munosabatlarga, xristianlikka, varvarlik madaniyatiga jiddiy qarshilik krsatar edi. Rim hali uzoq davr mobaynida qulchilik va majusiylik markazi bolib qolgan. Ayni paytda u arbiy Yevropaning eng yirik madaniy kuchi blib, xalqlarning buyuk kchishidan sng qaror topa boshlagan millatlarning shakllanish jarayoniga ulkan ta’sir krsatgan. IX asrgacha lotin tili imperiya xarobalarida shakllangan davlatlarning rasmiy tili blib qolgan va ulaming zi tili va yozuvi shakllanishi uchun zamin yaratgan (butun roman-german guruhi). Lotin tili ham jonli til blmay, Yevropa tili, keyinchalik xalqaro munosabatlarga oid jahon tili, cherkov va fan tili blib qoldi. X asrda Germaniya atrofida Yevropadagi eng yirik erlar birlashuvi qaror topgach, uni obr uchun Germaniya millatlaming muqaddas Rim imperiyasi deya atashgan, uning imperatorlari qurol ishlatib blsa ham toj kiyish uchun Rimga borishgan.

Sharqiy Rim imperiyasi grek madaniyati markazi blmish yerlarda ham qulchilikning Rimdagi kabi avj nuqtasiga erishmagan. Ayni paytda Konstantinopol atrofida shakllangan yangi markazda qulchilik innovatsiyalarning kirib kelishiga to’sqinlik qila olmagan. 325-yildayoq bu yerda xristianlik davlat dini deb e’lon qilingan, Konstantinopol pravoslav dini tarqalgan jahon markazi blgan,


keyinchalik Yevropaning ming yil hukm surgan qudratli feodal imperiyasi - Vizantiyaga aylangan. VI asming rtalariga kelib Vizantiya hukmronligi sobiq Rim imperiyasi hududida Karpat Alp, Pireneya tog’laridan janubga tomon ta’sir krsatgan. Rim ham, Ravenna ham Vizantiya provintsiyalariga aylangan va nihoyat xristianlikni tarqatishda to’liq erkinlikka erishgan. Dastavval Konstantinopol homiyligi ostida bu yerda pravoslav dini joriy etila boshlangan (Ravennada hanuzgacha sha davrga oid ibodatxonalarsaqlangan), biroq Italiya franklar tomonidan egallangach hamda papalar Rimga ko’chgach (VIII asr) katolik oqimi shakllangan va Konstantinopol bilan aloqalarini uzgan. Vizantiya, pravoslav dini, grek tili ta siri Dunay oldi vohalariga. Dnepr va Volxovga intilgan. Bu yerda odatda qulchilik tuzumini boshidan keichrmagan va feodalizm davrida kuch tplay boshlagan yangi sivilizatsiyalar shakllanayotgan edi.

FEODAL IMPERIYALAR VA DINLAR

Mintaqaviy sivilizatsiyalar va dunyo makrohududlarining shakllanishi feodalizm davrida ham davom etgan. Dunyoning turli qismlarida ushbu ijtimoiy- iqtisodiy formatsiyaning rivojlanishi notekis va bir-biridan mustaqil kechgan. Ayni paytda ularga har qanday mintaqaviy ziga xosliklarni yengib o’tuvchi umumtarixiy qonuniyatlar ta’sir ko’rsatgan. Holbuki, Amerika sivilizatsiyalari zlarining feodal tuzumiga yetib bormagan ham XVI asrda ispanlaming bostirib kirishi paytida bu yerda dastlabki qulchilik saltanatlari mavjud edi, va shu vaqtda Yangi dunyoga o’rta asrlar Yevropasiga xos munosabatlar kirib borgan. arbiy Afrikada ham feodalizm sivilizatsiya chog’iga aylanib ulgurmagan: uni VIII asrda kashf qilgan arablar bu yerda Gana qulchilik imperiyasini ko’rishgan. Ko’hna dunyoning boshqa hududlarida feodalizm davrining boshlanishi xalqlarning so’nggi (umid qilamiz!) buyuk kchishi natijasida zgarishga uchragan: varvariarning qadimgi imperiyalar hududlariga bostirib kirishi qulchilik krizisini, imperiyalar tanazzulim jadallashtirdi. Bunda Chin Xitoy imperiyasi sha paytdagi Osiyo demografik portlash zagiga yaqin joylashgani holda rimliklarning Reyn bilan Duny rtasida bunyod etilgan qal’a devoridan uch asr muqaddam ajralib olishga uringan.

Ushbu davrda mintaqviy sivilizatsiyalar diffuziyasi va integratsiyasini asosiy harakatlantiruvchi kuchi feodal imperiyalar va din blgan. Feodal imperiyalar yuksak darajada markazlashgan qulchilik imperiyalariga kra kp qavatli ierarxiyaga ega bolgan, ulaming qudrati imperatorlar obryi va armiyasiga, davlatni idora qilish qobiliyatiga bog’liq blgan. Imperiyalar ekspansiyasi turlicha natijalarga olib kelgan. Agar imperiya zagi madaniyati unga singib ketgan va qo’shni xalqlarga nisbatan yuqori blsa, bu xalqlaming madaniyati boyigan, rivojlanish jadallashgan. Aksincha blsa - vassal xalqlarning kuchi qarshilikni bostirishga yo’naltirilar, madaniyati vayron bo’lgan, madaniyatining kplab yutuqlari umuman yo’q bo’lib ketar edi. Ammo har ikki holatda ham uo'rtalashtirilganw madaniyatning tarqalishi chegaralari kengayib borar edi.


Dinlar feodalizm davrida o’zining eng yuqori ta’sirchanligiga erishdi. Dinlardagi tub zgarishlar qulchilik tuzumi krizisning eng asosiy oqibatlaridan biri bldi. Imperiyalar markazlardan turib qadimgi zrlab joriy etilgan, yon-atrofni bosib olish va bo’ysundirish vositasi blgan va hatto buning uchun qrqinchi odam qurbonliklari bilan bog’liq etnik dinlar o’rniga dissidentlik dinlari paydo bla boshladi. Bu dinlar etnik va ijtimoiy mansublikdan qat’i nazar mehribon va adolatli xudolarni izlovchi qullar rtasida paydo bo’ldi. Bunda xudolari nafaqat samoviy bo’lgan, balki yerdagi aniq vakillari - musolari va payg’ambarlari mavjud blgan va ular xalqlarga boshchilk qilgan dinlar kproq odamlarni jalb qila boshladi. Shu tarzda turli hududlarda messianlik jahon dinlari - xristianlik, islom, butparastlik paydo bldi (bu dinlar bugungi kunda ham dinga e’tiqod qiluvchi kishilarning uchdan ikki qismini tashkil etadi). Ularning har biri o’z xalqlarining qadimgi aanalari va o’ziga xosliklarini qamrab olgan holda, ayni paytda yangicha ijtimoiy munosabatlar qarortopishiga kmaklashgan. Bu dinlar nafaqat ularni davlat dini deb e’lon qilgan feodal davlatlar hududlarida, balki monarhlar, ruhoniylaming faol missionerlik faoliyati natijasida ham keng hududlarda tarqalib borgan, mintaqa va submintaqalar tarqalishiga, ma’naviy madaniyatlarning dastlabki mintaqalararo zaro singishiga katta hissa qshgan.

Insoniyat yerning turli hududlarida deyarli bir paytda paydo blgan dehqonchilikning ilk choqlaridan uzoqlashgani sayin ushbu hududlaming rivojlanishi shunchalik notekis blib, ziga xos xususiyatlar paydo bo’lgan. Bundan tashqari, moddiy va ma’naviy dunyolardagi farqlar, imperiyalar va dinlarning zaro ta’sirchanligi xususiyatlari aynan feodalizm davrida, hududlar alohida rivojlanish ylidan davom etayotgan bir paytda ular o’rtasida shunchalik jiddiy tafovvutlarni vujudga keltiradiki, insoniyat hanuzgacha ulardan chiqib, umumiy taraqqiyot yo’liga o’ta olmaydi.

G’arbiy Yevropada eng yirik imperiya Frank imperiyasi va german qabilalari yo’lboshchilari tomonidan yaratilgan Muqaddas Rim imperiyasi edi. Dastlabki imperiya buyuk Karl hukmronligi davrida (800-814) Elba daryosidan 0’rta Dunaygacha, Barselona va Shimoliy Italiyagacha chzilgan edi, ammo imperatorning o’limidan so’ng bu imperiya quladi. Ikkinchisi esa boshidan “omonat” bo’lib, uning tarkibiga bir necha yuz qirollik, buyuk va oddiy knyazliklar, gersogliklar, grafliklar, “ozod shaharlar” kirar edi. Ayni paytda imperiya Rim va provinsiyalarining ko*pgina yutuqlarini - Rim kommuniktsiya tizimlari va savdo yollarini, uning mashhur pochtasini yq qilib, hukmron saroylami yakkalanishga va zaro urushlarga giriftor qildi.

Xristianlikdan ajralib chiqqan katolitsizm - Uqullar dini” ulkan markazlashtirilgan imperiyada vujudga kelgach arbiy Yevropada feodal tarqoqlik tartibsizligiga, hokimiyat kuchsizligiga duch keldi, bu hol hokimiyatga intilishni keltirib chiqardi va shu maqsadda doimiy kurashga jalb qildi. Oqibat -natijada katolitsizm G’arbiy-monarxik tamoyil asosida tashkil topdi: qat’iy ierarxiyaga ega ruhoniylik armiyasi arbiy Evropaning barcha davlatlarida joylashtirilgan, nihoyatda yirik “ixtisoslashtirilgan” monaxlar ordenlari, aqidaparastlik va qat’i intizom tashkil topdi. Cherkov har qanday hurfikrlilikni ta’qib qilar edi - bunda dastavval


majusiylikka qarshi kurash, alvastilami ovlash, “bicTatlar” bilan kurashish ro’kach qiianar edi. Bu ishga inkvizitsiya boshchilik qilib, o’z maqsadi uchun qiynoqlardan foydalanar edi. Bunday sharoitida qudratli va barqaror cherkovning mintaqani shakllantirish rli mustahkam bo’lmagan imperiyalar va boshqa davlat tuzulmalarinikiga qaraganda muhimroq edi. Cherkov butun ta’lim tizimini - boshlang’ich maktabdan universitetlami tashkil etilishini o’z qliga oldi. Lotin tiliga ibodatlaming yagona majburiy tili maqomi bilan birga rasmiy diniy adabiyot tili maqomi ham berildi (1965 yilgacha), ayni paytda u millatlararo muloqot tiliga ham aylandi, G’arbiy Yevropada ibodatxonalar tarmog’i tashkil etildi va ular mahalliy hayot markazlariga aylantirildi (shu jumladan XII-XIII asrlar chegarasida bir yuz yillik davomida yirik shaharlarda 80 ta muhtasham kafedral soborlar tashkil etildi, ular hanuzgacha kishini hayratga soladi).

Sharqiy Yevropada qadimgi ellin madaniyatini, qaysidir ma’noda Rim madaniyatini meros qilib olgan Vizantiya imperiyasining rli zgacha edi. Uning ekspansiyasi Antioxiya, Anatoliya, Serbiya, Bolgariya va Dunay byi slavyanlarining boshqa yerlari, valaxovlar rivojlanishini, Kiev Rusi shakllanishini tezlashtirdi. VizantiyaArmeniya, Gruziyaning rivojlanishiga kuchlita’sirko’rsatadi. G’arbiy Yevropadan farqli ravishda hokimiyat kuchli blib, imperatorning obro’si shunchalik yuqori ediki, u uzoq payt davomida pravoslav cherkovini ham boshqargan. Konstantinopol patriarxi paydo blgach, u barcha ishlarni imperator bilan birga kelishib hal qiluvchi to’rt amaldordan biri bo'lgan. Pravoslav dini xalqlarning ona tilida tarqala boshladi, yozuvga ega blmagan xalqlar natijada o’z yozuvini ham qo’lga kiritdi.

Vizantiya butun Yevropa uchun ham kp ishlarni amalga oshirdi. VIII asrda u Yevropaga intilayotgan arab istilochiiari ylini tsdi. Oqibatda arablar Shimoliy Afrikadan tib, arbdan bostirib kirdi. Vizantiya va ayniqsa Konstantinopol orqali Sharq va Rus bilan asosiy savdo yo’llari o’tgan. Bu yo’llar bo’yida Shimoliy Italiya shaharlari rivojalana boshladi. Va nihoyat, Vizantiya Yevropa va dunyo uchun antik 0'rta yer dengizi sivilizatsiyalarining ko’p qismini saqlab kelgan. Bu yodgorliklar boshqa joylarda yo’q qilingan edi, Uyg'onish davri boshlangach, ular alohida ahamiyat kasb etdi.

Feodal imperiyalar ta‘siri 0 ’rta Sharq va Shimoliy Afrika makrohududlari shakllananishida keng klamga ega bo’ldi. Bu borada arab madaniyati alohida ahamiyatga ega bo’ldi. Uning 0’chog’i qadimgi davrlardayoq Arabiston yarim oroli vohalarida qarortopgan. Semit gurughiga kiruvchi xalqlar, qo’shni yahudiylar, arablar kabi umumiy manba - arabiy yozuv asosida z yozuviga ega bo’ldi, ulaming aksariyat qlsmi 0’rta Sharqning eng qadimgi dini - iudaizmga sig’ingan. Hali Gretsiya va Rim davridayoq arablar Hindiston va Xitoy bilan savdo-sotiq qilishda epchil va jasur bo’lib olishgan edi. Beshta eng asosiy sivilizatsiyalar bilan muloqotlar, va Arabiston biron marotaba istilochilar tomonidan bosib olinmagani ularni noyob bilimlar, knikmalar va kashfiyotlarning “ombori” va tashuvchisiga” aylantirdi. VII asr boshida Makkada Muhammad payg’ambarning va iudaizm asosida yana bir dissidentlik dini-islomning paydo blishi Arab saltanati “portlashi” davrini boshlab berdi. Etnik jihatdan cheklangan iudaizmdan


farqli o’laroq, islom iudaizmdan dunyo yaratilishi tarixini va hatto urf-odatlarni (xatna qilish, xotin-qizlarning erkaklar bilan nomoz qishining taqiqlanishi, cho’chqa go’shtini harom deb bilish va h.k.) zlashtirgan holda yagona Olloh va uning payg’ambari o’git va qonun-qoidalariga amal qilishga tayyor bo’lgan har qanday xalqlarni, irqi, terisini rangi, toifasi, ahvolidan qat’i nazar qardoshlikka da’vat qilgan. Islom dinining butun diniy qudarti va dunyoviy hokmiyati yagona shaxs - Olloh va payg’ambaming yerdagi vakili - xalifaga yuklangan. Imperiya va din kuchlarining maksimal darajada samarali birlashuvi, fan va hunarlarning yuksak taraqqiy etishi, o’sha paytdagi eng sifatli qurol ishlab chiqarish markazlarining tashkil topishi (awal Damashqda, sngra Toledoda), arab yo'rqa otlari va baquvvat tuyalar - bularning barchasi Arab xalifaligining jadal ekspansiyasini ta’minladi. 732-yilga kelib, arab qshinlarining G’arbiy yurishi Luarada, Parij yaqinida txtatilgan paytda, uning mulki Piriney yarim orolini, Shimoliy Afrikani va 0’rta Sharqni (Kichik Osiyodan tashqari). Kavkaz ortini 0’rta Osiyo va Hind vodiysini qamrab olgan edi.

Arab sivilizatsiyasi markazi imperiya rivojlanishi jarayonida Madinadan Damashqqa kchgan, keyinchalik uch asr davomida bu ro’lni Bag’dod shahri bajargan. Majusiy arab qabilalarining muqaddas qadamjolari joylashgan Makka doimiy ravishda islomning diniy markazi blib qoldi.

Madaniyat nuqtai nazaridan arab istilolari feodalizm davri ekspansiyalari orasida eng mustahkam ekanligiga qoldi. Faqat Yevropaning chekka G’arbiy tomoni - Piriney yarim oroli oqibat-natijada xristianlar tomonidan bosib olindi. Ammo sha yerda ham arablarning yetti asrlik hukmronligi ispanlar va portugaliyaliklarning moddiy va ma’naviy hayotida unutilmas iz qoldirdi. VII-VIII asrlarda Arab imperiyasi sarhadlariga kirib qolgan boshqa xalqlar endilikda islomiylashtirildi, Shimoliy Afrika va 0 ’rta Sharqning aksariyat xalqlari arabiylashtirildi. Qur’on yaratilgan arab tili, Yevropadagi lotin tili kabi Eron, rta Osiyo, Hind vodiysida din va fan, millatlararo muloqot tiliga aylandi. 0 ’tmishda ulkan imperiyaga ega blgan Eronda arablarga qarshilik islomning alohida oqimi - ruhiy avtonomiyani da’vo qiluvchi shialik mazhabini keltirib chiqardi (mustahkam e’tiqodli musulmonlar sunniylar deb atala boshlandi).

Arab madaniyatining xalifa chegaralaridan tashqarida tarqalishi natijasida Anatoliyaning Shimoli-G’arbida usmonliy turklarning kichik knyazligi (XIII asr), sngra Usmon imperiyasi paydo bldi. Mintaqada islom dinini oxirgilar safida qabul qilib, z tili uchun arab alfavitidan, zodagonlarni tarbiyalash uchun arab tilidan foydalana boshlagan. Ammo turklar arab sivilizatsiyasi yutuqlaridan bahramand blishga ulgurmadi. Usmon imperiyasining madaniy darajasi bo’ysundirilgan xalqlarga nisbatan past bo’lgan. Biroq, Vizantiyada ham, Arab xalifaligida ham boshlangan inqiroz sharoitida imperiyaning yaxshi tashkil etilgan, yuqori darajada markazlashtirilgan va aqidaparast arbiy-feodal mashinasi bysundirilgan xalqlarni cheksiz talash imkoniyatidan ruhlangan holda deyarli uch asr mobaynida o’zining ekspansiyasini davom ettirdi. U eng avvalo shimolga, g’ayridinlarga (xristianlarga) qarshi qaratilgan edi. Butun Vizantiya Anatoliyasini bosib olib, usmoniy turklar Bolqon yarim oroliga bostirib


kirgan, Frakiya, Gretsiya, Bolgariyani egallagan, 1453 yilda esa hujum qilib, Konstantinopolni egallab olgan va uni Istambulga, imperiya poytaxtiga aylantirgan. Keyinchalik (Jsmon imperiyasi chegarasi Vena, Krakov, Kiev va Don daryosi burilishiga yaqinlashib qolgan. Usmoniy turklar hujumi ostida IX-X asrlarda xalifat tarqalganidan so’ng paydo blgan davlatlar imperiyaga qshib olingan. Bular G’arbda Jazoirdan tortib, Sharqda Mesopotamiyagacha cho’zilgan. Musulmonlarning musulmonlarga qarshi bu urushi Usmoniy turk imperiyasini chuqurlashib boradigan tanazzulini boshlab berdi: turklar istibdodi rivojlanishning stagnatsiyasiga va arab mamlakatlari madaniyatining tanazzuliga olib keldi, shu bilan birga aynan shu yerda dehqonlaming turk Garbiy feodaflariga qarshi chiqishlari va butun tizimning barbod blishi boshlandi. Yevropada ham turklarning istilosi kp vayronagarchiliklarni keltirib chiqardi, biroq aynan u feodal tarqoqlikni yengib tishga, kp sonli mamlakatlarning kuchini birlashtirish orqali qarshilikni tashkillashtirishga olib keldi. Turk ekspansiyasi tobora kuchayib borayotgan Rossiya imperiyasi tufayli ham ortga chekindi. Umuman olganda, bu gal Yevropa z hududiga mintaqadan tashqari, quyiroq madaniyat siqilib kirishining oldini olishga muvaffaq bldi. Bosfor ko’rfazidan shimolda va Turkiyadagi Dardanellada Istambulga tutash Frakiya saqlanib qoldi. Ammo kp asrlik istibdod o’zining chuqur jarohatlarini va islom dinining yangi joylarini qoldirdi (Albaniya, Yugoslaviya, Bolgariya, Kavkaz orti va Shimoliy Kavkazda). Ular hanuzgacha ba’zan mojarolar manbaiga aylanmoqda.

Janubiy Osiyoda mintaqalarning shakllananishi jaranyoni ziga xos tarzda kechgan. Bunday zigaxosliktarixi mintaqadagi odamlaryashash joylari va ijtimoiy tuzilmalarni shakllanishiga borib tarqalgan. Hindiston - eng qadimgi va ehtimol, dehqonchilik ekinlar paydo blishining eng qulay hududidir. Bu hol yarim orolning barvaqt va zich holda dravidiy qabilalar tomonidan egallanishiga olib keldi. Keyinchalik u Xayber o’tish joyidan ko’chmanchilar - ariylar eronlilar oltoyliklar kirib kelishi va to’planishi joyiga aylandi. Hindistonning ko'p sonli elatlari soni qulchilik tizimiga yaqinlashib qolganida Yevropa va 0’rta Sharq mamlakatlarida blgani kabi qul-asirlarni bosib olish muainrnosi tug’ilmadi: ishchi kuchi ko’p edi, ulami ishlashga majburiash kifoya qilardi. Yevropacha sinfiy rivojlanishdan farqli ravishda bu yerda “osiyocha ishlab chiqarish usuli” paydo bldi: jamiyat bir- biridan qafiy ajratilgan nasldan naslga tadigan tabaqalarga ajratildi - oliy (braxmanlar)dan tortib quyi (xarijon) tabaqalarga boTingan blib, ular o’ziga xos yarim qul-yarim krepostnoy blgan eng og’ir yumushlami bajargan.

Bu yerda qaror topgan braxmanizm dini bunday tartibning qo’llanishi va 0'zgarmasligiga tayanar va o’zining eng muhim tamoyillaridan deb “zulmga qarshi kuch ishlatmaslikni” (“satyagrakxa”) va “tirik jonzotlar zarar yetkazmaslikni” (“aximsa") e’lon qilgan. Bu esa qo’zg’olon va fuqarolar urushlariga yo’l qo’ymas edi. Ayni paytda, Hindiston tarixida bu yerda qaror topgan tabaqali davlatlar tomonidan olib borilgan tashqi yirik mustamlakachilik urushlari qayd etilmagan.

Eramizdan awalgi VI asrda Hindistonda dissidentlik dinlar paydo blgan- messinchilik monoteistik butparastlik va sektantlik jaynizm paydo bo’ldi va


ular tabaqaviy tengsizlikka qarshi chiqdi. Ammo bu dinlar Hindistonda saqlanib qolinmadi. Birin-ketin arb tomonidan mintaqadan tashqari bostirib kirish (forslar, Aleksandr Makedonskiy) va shimoldan (baqtriyaliklar, saklar, kushonlar) mahalliy xalqni talash va bo’ysundirishga, hatto butparastlik bayrog’i ostida ham haqiqiy qulchilik nima ekanligini namoyish etishga tayyor edilar.

Bu sharoitda braxmanchilik mustamlakachilardan himoyalanish ramzi sifatida jipslashib, induizmga aylandi va feodalizm davriga kelib yana Hindistonning hukmron diniga aylandi. U polietizmi va boshqa dinlar vakillariga bagYikengligi bilan qulay edi. Hindistonda hozirgi kunda ham 1700 ga yaqin elatlar uchraydi va bu sharoitda hamma bir xudoni qabul qilishga shayligini kutib bo’lmaydi. Holbuki, induizm falsafasi yer yuzida odamlar sig’inadigan barcha dinlar bitta muqaddas ruhdan paydo blgan deb hisoblaydi. Bu ruh barcha joyda - tosh, daryo o’simlik, hayvon va odamda mavjud bo'lib, bu inkamatsiyalarning (timsol) (avlodlari munosib bo’lgan ) o’z ruhiga ega blgan (muqaddas Gang, nilufar, maymun, ilon, fil va ayniqsa, sigir). Induizm panteoni keng klamli bo’lib, mahalliy xudolar bilan yakunlanadi, hatto zamonaviy Hindiston aholisining 80 foizi ham z xudolariga ega. Induizm talab etadigan eng muhim narsa - xatti-harakat va munosabatlarning muayyan qoidalariga rioya qilishdi. Butparastlik asta-sekin Hindistondan uning shimoliy togldi hududlariga (shu jumladan, Nepal, Tibetga), chekka janubga siqib chiqarildi, va dastlabki shaklda u faqat Shri-Lankada saqlanib qolgan.

Braxnmanchilik-induizm Janubiy Osiyoda eng muhim mintaqani shakllantirvchi omil blgan: u orqali ayniqsa yarim orolning shimoliy qismida elatalar birlasha boshlagan, sanskrit - elatlararo adabiy muloqot tili joriy etilgan, yarim orol xalqlarining moddiy va ma’naviy madaniyati tarqatilgan.

Shuni ta’kidlash zarurki, arbiy Yevropa xalqlaridan farqli ravishda feodalizmga tish davlat va dinlar tanazzuli sharotida sodir blgan holda Hindistonda ushbu o’tish guptlar sulolasi davrida (IV-VI asrlar) Magdaxi uyg’onish davriga to’g’ri kelgan. Bir paytlar submintaqaning eng yirik qulchilik imperiyasi bo’lgan holda (eramizning V asridan) tashqaridan doimiy hujumlar, braxmanizm krizisi va ichki ijtimoiy munosabatlar inqirozi tufayli tanazzulga yuz tutdi. Imperiyaning tiklanish davrida yangilangan induizm hozirgi kungacha yetib kelgan shaklda qaror topadi. Bu hunarmandchilik rivojlangan, fan va san’at Rim va Vizantiya bllan savdo- sotiq taraqqiy etgan “oltin davr” edi. Shu payt Dehlida zanglamaydigan platdan 6-tonnalik mashhur ustun o’matilgan. Uni tayyorlash siri hanuzgacha topilmagan; aynan shu davrda Yevropani yorqin va murakkab naqshlar tushirilgan Hind matolari, parcha, kashmir ro’mollari, muslin uto’qilgan havo", gilamlari hayratga solgan; hind sivilizatsiyasining ajoyib yodgorliklari anynan shu davrga oid. Aynan shu davrda arab savdogarlari Yevropa bylab mato, oltin va fil suyagidan yasalgan noyob buyumlar bilan birga Hindistonning g aroyib boyligi haqidagi afsonalami tarqatishgan, ularning ayrimlar bizgacha yetib kelgan (“Uzoq Hindiston tosh g’oriaridagi olmoslami sanab ado qilib bo’lmaydi.”).

Undan so’ng islom istilolarining mashaqqatli va uzoq davri, ikki xil sivilizatsiyaning o’zaro kurashi va raqobatlashuvi, ulaming o’zaro boyitilishi va


ajratilishi, birga yashashi va murosasiz to’qnashuvlari davri boshlandi.Bu davrni VII asr oxiri va VIII asr boshida Arabxalifaligi bosqinchiligi boshlab

berdi. Arablar Hindistonliklar uchun begona va noma’lum kishilar emas edi: vositachi savdogarlar bir necha asrlar mobaynida Hindistonga kirib borgan. Shunga qaramay, ular ashaddiy qarshilikka uchradi, xalifalikning arbiy Hindiston ustldan hukmronligi faqat yarim asr davom etdi, ayni paytda istilochilar ko’p narsaga erishdi. Avvalgi istilolardan farqli laroq ulaming maqsadi talon- toroj va qullami qlga kiritish emas, islom dinini targ’ib qilish edi. Dastlabki, o’nlab machitlar asosan butparastlik ibodatxonalari oYniga qurildi, maktab- madrasalar paydo bldi, ularda arab tili va qur on qitilar edi. Shu bilan birga arablar Hindistonliklardan muhim innovatsiyalar va ruhiy madaniyat elementlarini o’zlashtirgan. Ular orqali bu yangiliklar Yevropaga borib yetgan: to’qish dastgohi konstruksiyasi, qilichlar uchun legirlangan po’lat (arablar bunday qilichlarni Damashq va Toledoda yasagan), matolar va gilamlar uchun bo’yoqlar, nolli o’nlik hisoblash tizimi va “arab" raqamlari, samoviy jismlar holatini hisoblash uchun sinuslar jadvali, astronomiya byicha risolalar va hatto, shaxmat shular jumlasidan.

Xalifalik inqirozi tufayli vujudga kelgan kichik tanaffusidan sng islom dini hozirgi Afg’oniston va 0’rta Osiyo hududidan Hindistonda z “yurishini" davom ettirdi - bu davlatlar sulolalari XI-XII asrlardan boshlab arbiy Hindistonda hukm surgan, XIII asrga kelib esa z hokimiyatini Shimoliy Hindistonda tarqatgan va bu yerda Dehli saltanatini tuzishgan, bu davlat uch asr hukm surgan (Dehlining birinchi sultoni tomonidan barpo etilgan Qutab-Minavar “G’alaba minorasi” hanuzgacha Hindistonning eng baland binosi hisoblanadi). 1398-1399 yillarda Hindiston bylab samarqandlik Amir Temur boshchiligidagi islom qshinlari istilosi blib tdi. U Chingizxon avlodidan blib, zidan sng submintaqa tarixida eng yirik tarqoqlikni qoldirgan. Bir asrdan ko’proq vaqt o’tgach, Temur avlodidan Qobul hukmdori Bobur Dehlini yana bir bor ishg’ol qilgan (1526) va Hindiston yerlarini qayta birlashtirib, Buyuk Mo’g’illar imperiyasiga asos soldi.

Islom dini tarqalishining so’nggi ikki asri (XVI-XVII asrlar) Hind-musulmon feodal absolyutizmi gullab-yashnagan davr bldi. Buyuk Mg’illar imperiyasi submintaqa tarixida xalqlarning eng yirik birlashmasi bldi. Aynan shu saltanat nihoyatda o’ziga xos, turli tilli va kp konfessiyali janubiy Osiyo sivilizatsiyasini vujudga keltirdi. Aynan shu paytda mintaqada tinch qshnichilik tamoyillari, xalqlar va dinlar hamkorligi qaror topdi. Keyinchalik bu madaniyat yevropaliklar tomonidan vayron qilindi hamda “panchashila” nomi ostida XX asming ikkinchi yarmida qiyinchilik bilan jahon madaniyatiga qaytmoqda.

Ichki mintaqaviy va dinlararo ziddiyatlami yengib tish va birlashishda yangi, awalgilariga qaraganda g’oyatda qo’rqinchli, sovut kiygan va zambaraklar bilan qurollangan odamlar sivizilatsiyasining bostirib kirishi gyat muhim omil bldi. 1510- yilda portugaliyaliklar 20 ta kemani zambaraklardan qqa tutib, Goa shahrini va uning G’arbiy qirg’oqdagi eng yaxshi bandargohini egalladi. Asming rtalariga kelib, ular butun Hindistonni hind daryosi etagidan Gang daryosigacha bostirib olib, 18 ta shaharga rnashdilar. 1600 yili inglizlar arbiy qirg’oqda Kalkuttani


egallashdi, so’ngra fransuzlar sharqiy sohilda Pondisherini bosib olishdi. Dastawal mazkur dastlabki mustamlakachilar sha paytlardayoq kp millionli blgan Hindistondek mamlakatni “yutib” yuborishga (ayniqsa, kichkina Portugaliya) qodir emasliklarini tushunar edilar. Barcha dastlabki mustamlakalarga savdo faktoriyalari shaklida asos solingan. Va bu hol Hinidistondan mahsulot va oziq-ovqat sotib olinishi kengayshiga va oltin oqimi ko’payishiga, buyuk mo’g’illar imperiyasining mustahkamlanishiga yordam bergan.

Hindiston politeizmi markazlashuvga ko’maklashmagan. Holbuki, qaror topgan shart-sharoitda hokimiyat tepasiga islom podshohlarining kelishi hindistonlik feodallar uchun yana bir xudo qo’shilishini anglatar edi (albatta, bunda islom dini ulami ham, dinlarini ham ta’qib etmasligi kerak edi). 0’z navbatida, musulmon hukmdorlar jangovar islomning aqidaparastligi va murosasizligi ulami istiqbolsiz kurashlar girdobiga tortib ketishini anglar edilar. Bundan esa istiloga tayyor turgan tashqi kuchlargina manfaatdor blishi mumkin, shunga ko’ra ular bag’rikenglik va dinlarning yonma-yon mavjud blishi mafkurasini qabul qilib, uni joriy eta boshlashdi. Aynan shunday yondashuv Hindiston uchun samarali bldi. Bir butun Hindiston tili (devanagri alfavitli hindu tili va arab alfavitiga asoslangan urdu tili) millatlararo muloqot tiliga va shu payt gullab-yashnagan she'riyat tiliga aylandi. Har ikki jamiyat mahorati va an'analarining birlashuvi hunarmandchilik me’morchilik, san’at taraqqiyotiga olib keldi. Bugungi kunda ham Gang va Jamna daryolari oralig i - induizmning eng qadimiy chog’ida Buyuk Mg’illar davrining noyob yodgorliklari yaxshi saqlanib kelmoqda va zining mukammalligi bilan kishilami hayratga solmoqda: Toj-Mahal mavzoleyi mahorat va nafislikning g’aroyib uyg’unligi - Msuv uzra qotib qolgan oq tush” deya ta’riflanadi, Fatexpur-Sikri “o’lik shahar”dagi maqbara - zamonaviy quruvchilar texnologiyalari uddalay olmagan oq marmardan yasalgan trsimon ayvon, qal’aning baland qizg’ish devoriari fonida ajoyib manzara hosil qiladi.

Ammo bu tendensiyalar tez orada tib ketdi. Bostirib kirgan begona kapitalizm ularni txtatib qyib, ortga qayirdi, din va xalqlarni ajratib qydi. Hindiston esa hamon politeizm, animizm va totemizm hukmronlik qilgan dunyoning eng yirik davlati blib qolmoqda. Javaharla'1 Neru Hindiston tarixi haqida shunday degan: “shon-shuhrat va vayronagarchiliklar bir-biri bilan almashmoqda, boshqa madaniyatlami singdirib olish byicha ulkan layoqatga ega blgani holda zligini saqlagan”.

Feodalizm davrining Sharqiy Osiyo makrohududiy shakllanishiga qo’shgan ulushi ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. Asosiy xususiyat shundaki, bu yerda eramizdan awalgi II ming yillikda paydo bo’lgan sivizilatsiya o’chog’i rivojalanishi davom etadi. Bosqinlardan birontasi (ularning barchasi qo’shni mg’ilsimon xalqlar tomonidan uyushtirilgan) Xitoy xalqini yo’q qila olmadi, ayni paytda uni an’anaviy istiqomat qilish joyidan siljitish, zga madaniyat, til va dinini majburlab qabul qildira olmagan. Xitoy imperiyalari esa ichki mintaqaviy bosqinchiliklami tashkil qilish uddasidan chiqa olmadi: ulaming qshinlari Kors va Sinsyazndan tashqariga chiqmagan. Xitoy xalqlari ongiga Buyuk Xitoy devori kuchli ta’sir ko’rsatgan: 5 ming km ga yaqin qalin qal’a devorlarini bunyod qilgan xalq


Aleksandr Makedonskiy, Chingizxon va Amir Temur shon-shuhratini orzu qilmasligi tayin edi.

Buyuk Xitoy tekisligida qaror topgan turmush tarzi odamni hosildor yerga mustahkam bog’lab qydi. Yer oz, aholi zichligi esa o'sha paytlardayoq yuqori edi; jamoalar, keyinchalik dehqon oilalari ulardan imkon qadar foydalanar edi. Barcha makrohududlardan faqat shu yerda tomorqa turidagi jadal dehqonchilik rivojlandi - u butun oila a’zolarining yil bo’yi mashaqqatli mehnat qilishini taqozo etar edi. Balki shu sababli xitoyliklarning qo’shinlari bosqinchi xalqlarning qo’shinlariga qaraganda kuchsizroq blgan, holbuki mustamlakachilar madaniy rivojalanishga kra ulardan orqada qolgan edi.

Xitoyda Xan sulolasi qulchilik imperiyasi (eramizdan awalgi 202 - eramizning 220 yillari) tarqalganidan so’ng kuzatilgan feodal tarqoqlik VI asrga kelib yakunlandi. Suy sulolasining 30 yillik hukmronligi (589-618) chuqur iz qoldirdi: u xitoylik blmagan podshohliklami yo’q qildi, ko’chmanchilarni haydadi va butun Xitoyni yana birlashtirdi, bundan tashqari, barcha tekisliklarni tutashtiruvchi kema qatnaydigan va sugrish magistralli Buyuk kanalni qurdirdi (1500 km). Bu kanal hanuzgacha amal qiladi. Navbatdagi Tan sulolasining uch asrlik hukmronligi davrida Xitoy absolyut tizimi gullab-yashnadi va bu davr XX asr rtalarigacha tliq mustaqil rivojlanish davri bo’ldi. Bu davrda muhim islohotlar amalga oshirildi (zodagonlar tabaqalarining imtiyozlardan mahrum etilishi, dehqonlarga yer blib berilishi va h.k.), hunarmandchilik, savdo, fan, san’at va she’riyat taraqqiy etdi (Xitoyda qog’oz ishlab chiqarilishi, kitob chop etish ylga qo’yildi).

Xitoyda dinlar katolik va islom dini mamlakatlardan faqrli ravishda hal qiluvchi ahamiyatga ega emas edi, holbuki bu dinlar hukmronlik uchun musttasil kurash olib borgan. Eramizdan awalgi VI asrning rtalaridan Xitoyda ikki din tqnash kelgan: daosizm - kp xudolilik, diniy odatlar va tumorlarning kpligi va konfutsiylik - axloqiy-falsafiy qoidalar kulti, bunda patemalizm kulti asosiy o’rin tutadi. IV asrdan boshlab Xitoyga butparastlik kirib kelgan - bu din ham zini zi takomillashtirish qoidalari dini, aniqrog’i, maxayyana tarmog’i edi. VII asrga kelib u z ta’siri klamini kengaytirdi Dinlararo to’qnashuvlarning oldini olish maqsadida Tan imperiyasi Uch ta’limot podshohligi deb e’lon qilindi.

Bu jarayon butun makromintaqaning shakllananishiga katta hissa qshdi. Xitoy madaniyati -yozuvi, buddizm va saati Koreya, Yaponiyagatarqala boshladi.

Tan imperiyasi tanazzulidan keyingi Xitoyning ming yillik tarixi davomida 700 yil mamlakatni bosqinchilar boshqargan: 300 yil - 0’ssuriya rmonlaridan kelgan chjurdjeney tunguz xalqi, yuz yil - kchmanchi mo’g’illar va uch asr davomida (1911 yilgacha) - Manjuriyaning Sin sulosasi boshqargan. Tabiiyki, xorijiy bosqinchilar Xitoyning rivojalanishiga tsqinlik qildi, uning feodalizmi XX asrgacha saqlanib qoldi. Shunisi hayratlanarliki, xitoy madaniyati bu sharoitda ham z yashovchanligini saqlab qoldi. Xitoyga o’z yozuvi, dini va madaniyati bilan kirib kelgan chjurdjeney xalqi xitoyliklar madaniyatini zlashtirdi. Manjuriyaliklar esa xitoyliklarga singib ketdi va bugungi kunda ular alohida xalq sifatida mavjud emas.

Janubi-Sharqiy Osiyodagi mintaqaviy shakllanish ham o’ziga xos xususiyatlarga


ega. Qulchilik davrida ham, feodalizm davrida ham bu yerda o’z ta’sirini mintaqaning barcha hududlariga tarqatishga qodir blgan yirik imperiyalar paydo blmadi. Ayni paytda shuni ham tan olish kerakki, dunyoning biron-bir burchagida bu yerdagi kabi feodalizm davriga oid mahobatli yodgorliklar mavjud emas.

Misol tariqasida Yava orolidagi Shiva ibodatxonasi majmuasini (VII asr) eslash mumkin; bu yerda shuningdek betakror budda ibodatxonasi - Borbodur (VIII-IX asrda Budda hayotidan 1560 syujetli - uzunligi 5 kmdan kp figurali bareleflar - budparastlik ensiklopediyasi va ibodatxona bunyodkorlariga yodgorlik); Birmaning qadimgi poytaxti - Pagan shahristoni muqaddas maydoni- u XIII asrda Xitoydan bostirib kelgan mg'ullar tomonidan vayron etilgan. Kampuchiyadagi budparastlik ibodatxonalari va Angkor sayrolari majmuasi, bulardan faqat Angkor-Vat ibodatxonasi bir kvadrat kilometr maydonni egallaydi (shahar XV asrda tai qabilalari tomonidan vayron qilingan).

Ammo, birinchidan, mintaqada paydo blgan sivizilatsiya choqlaridan birontasi ham mahalliy, knyazlik yoki qirollik darajasidan mintaqaviy, imperiya klamiga borib yetmagan; ikkinchidan va eng muhimi, bu o’choqlarning birontasi ham mahalliy avtoxon madaniyat rivojlanishi mahsuli boshlamagan. Hatto asriar davomida qaror topgan mintaqaning asosiy qismi - Hinduxitoy yarim orolining nomlanishi ham ikkita qo’shni sivilizatsiyalarga qaramlilikni anglatadi. Ilk feodalizm davridan boshlab, mintaqaga yevropaliklar bosishini boshlangan paytga qadar bu yerda Hindistonlik yoki xitoylik sivizilatsiyalarni hukmronligi saqlanib kelgan. Imperiyalar sulolalar va dinlar almashishi jarayonida mustamlakalarda ruhoniylar va vassallar almashiniuvi ham sodir blgan. Bu yerdagi ibodatxona majmualarining keng ko’lamliligi imperiyalar va dinlar markazlaridan tasiri kuchini kuchaytirishga, yangi zodagonlaming esa xudolarga va ularning yerdagi vakillariga sadoqat izhor etishga tayyorligini namoyishiga aylandi. Muammo shunda ediki, mintaqa uzoq vaqt Janubiy Xitoydan siqib chiqarilgan bosqinchilar ekspansiyasidan, Osiyo-Avstraliya kprigidan xalqlarning harakatlanishidan aziyat chekkan.

Kpincha mutaxassislar Janubiy-Sharqiy Osiyoning alohida makro- mintaqasini ajaratish tg’riligini, uning Hindiston va Xitoyning tarixiy hududlariga blib, ularni tegishli mintaqalarga qshish kerakligini muhokama qilishadi. Mustaqilik uchun ko’p asrlik kurash, xalq urf-odat va an’analarining jamlangan energiyasi - bu makromintaqalarni birlashtiruvchi muhim omillardir. Qayd etish mumkinki, feodalizm davrida ushbu omillar mintqaviy shakllanish rlini bajarish uchun yetarli kuchga ega blmagan. Undan sng boshlangan Yevropa mustamlakachiligi davri xalqlarining mustaqillikka, madaniy integratsiyaga intilishini yanada ko’proq bostirib kelgan. Endilikda esa, tmish xatolarini yengib o’tishga intilgan holda mintaqa davlatlari mustaqillik uchun kurashda birinchilardan blishdi, rivojlanish sur’ati va darajasi byicha Hindiston va Xitoydan zib ketishdi. Hozirgi kunda o’ziga xos madaniyatini shakllanantirishda davom etishmoqda.


IBOB.IQTISODIY SALOHIYAT TUSHUNCHASINING MOHIYATIVA

TASHKIL QILUVCHI ELEMENTLARI

Tabiat bilan jamiyat rtasidagi aloqadorliq va bog liqiik insoniyat tarixidagi eng boqiy muammodir. Zero, jamiyat mavjud ekan, mazkur muammo zining dolzarbligini yqotmaydi. Faqat jamiyat taraqqiyotining har bir keyingi yangi bosqichida unga blgan munosabat zgaradi va murakkablashib boradi.

Ushbu hayotiy muammo XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab fan-texnika inqilobi va iqtisodiy yuksalish tarixi ancha chuqurlashdi hamda kpchilikning tiborini ziga jalb qila boshladi.

Metodologik nuqtai nazardan qaraganda tabiat bilan jamiyat bir butun, yaxlit tizimining zaro aloqador qismlari va jamiyat tabiatning eng oliy tashkil etuvchi elementi ekanligini anglash hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.

Jamiyat ishlab chiqarish jarayonlarining mahsulidir. Ishlab chiqarishning rivojlanishi tabiiy resurslardan foydalanish miqyosining kengayishi va chuqurlashuvi bilan chambarchas bog’langan. Geografik muhit va unda mavjud bo’lgan tabiiy shart-sharoitlar hamda resurslar ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanishining oyektiv asosi va zaruriy omilidir. Bunda moddiy ishlab chiqarish tabiat bilan jamiyatning o’zaro aloqadorligida asosiy yonalishni tashkil etadi.

Zero, ishlab chiqarish faoliyati ma’lum tabiiy shart-sharoitlar mavjud blganidagina amalga oshadi. U yoki bu ishlab chiqarish jarayonining imkoniyati tabiatning oyektiv qonunlariga muvofiqligi bilan aniqlanadi. Bu o’ta oliy haqiqat bo’lib, inson imkoniyatlarini hech qanday kamsitmaydi.

Tabiiy shart-sharoitlar u yoki bu tabiiy resursning mavjud yoki mavjud emasligini, kp yoki kamligini ifodalovchi, insonning hayoti va faoliyati uchun nihoyatda zarur blgan tabiiy elementlardir. Lekin ular tabiiy resurslardan farqli laroq, ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashmaydilar. Ushbu rinda, tabiiy resurslar bilan ishlab chiqarishga bevosita jalb qilinmaydigan tabiat elementlari o’rtasidagi farq shartli ekanligini ta’kidlab tish zarur.

U yoki bu tabiat elementlarini «tabiiy resurslar» qatoriga kiritishning asosiy mezoni ulardan jamiyat ehtiyojlarini qondirish maqsadida foydalanish imkoniyatlarining mavjudligidadir.

Ma’lum iqtisodiy-ijtimoiy sharoitda jamiyat hali foydalanmayotgan, biroq keyinchalik foydalanishi mumkin bo’lgan resurslar salohiyatli resurslar deb ataladi.

Resurslar kelib chiqishi va jamiyattaraqqiyotida tutgan o’miga ko’ra moddiy- texnik, mehnat va moliyaviy resurslarga bo’linadi. Moddiy-texnika resurslar bilan jamiyatning ta’minlanganlik darajasi va ulardan foydalanish imkoniyatlarining mavjudligi mamlakatning iqtisodiy salohiyatini belgilab beradi.


Resurs tushunchasining iqtisodiy mohiyatini aniqlash muhim ro’l o’ynaydi. Iqtisodiy taraqqiyot omillari qatorida ishlab chiqarish resurslari alohida oYinni egallaydi. Ishlab chiqarish resurslari o’z mazmuniga ko’ra ishlab chiqarish kuchlariga nisbatan keng qamrovli tushunchadir. Chunki «ishlab chiqarish resurslariga» jami aholi, jami tabiat resurslari (foydalaniladigan va foydalanilmaydigan), ya’ni ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan ishchi kuchi va ishlab chiqarish vositalari hamda ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilinmagan, lekin ma’lum vaqtdan keyin jalb etilishi mumkin bo’lgan salohiyatli mehnat resurslari, tabiiy boyliklar va ishlab chiqarish vositalari kiradi. Moddiy resurslar negizini tabiiy resurslar tashkil etadi.

Tabiiy resurslar ikki asosiy turkumga blinadi:1) odamlarning yashashi, turmush kechirishini bevosita belgilab beruvchi

resurslar;2) mehnat vositalari manbai bo’lib xizmat qiluvchi resurslar.Tabiiy resurslar moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy ishlab chiqarishning

asosiy sohalarida foydalanish xususiyatlariga ko’ra ham ikki turga ajratiladi:I Moddiy ishlab chiqarish resurslari -a) sanoat;b) Qishloq xo’jaligi va boshka tarmoqlar.II Nomoddiy ishlab chiqarish sohasi resurslari -a) bevosita iste’mol qilinuvchi;b) bilvosita foydalanuvchi resurslar.Moddiy ishlab chiqarish resurslari guruhiga qazib olish sanoatining jami

tarmoqlari (ko’mir, neft, tabiiy gaz), shuningdek, gidroelektroenergetika, rmon sanoati, baliq ovlash va boshqalar kiradi. Birturdagi tabiiy resurslardan iqtisodiy va texnik nuqtai nazardan ko’p maqsadni kzlagan holda mazmunli foydalanish mumkinligini ta kidlab tish zarur. Ana shunday resurslar qatoriga yer, suv, o’rmon va boshqalar kiradi. Masalan, suv resurslaridan ichimlik suvi, texnik suvi, irrigatsiya manbai hamda elektroenergiyani ishlab chiqarish, baliqchilikni rivojlantirish va boshqa maqsadlarda foydalaniladi.

Tabiiy sharoitlar bilan ishlab chiqarish rtasidagi munosabatlar ma’lum darajada iqtisodiy taraqqiyot sur’atlarini belgilab beradi. Tabiiy sharoit qulay blsa, iqtisodiy rivojlanish sur atlari yuqori bo’lishi mumkin, va aksincha, noqulay bo’lsa, iqtisodiyotning rivojlanishi susayishi yoki umuman to’xtab qolishi muqarrardir. Tabiiy sharoit iqtisodiyotga taraqqiyot omillari orqali bilvosita ta’sir ko’rsatadi.

Tabiiy sharoitning iqtisodiyot tarmoqlariga ta’siri har xil bladi. Binobarin, qazib olish sanoati tarmoqlarida, qishloq va o’rmon xjalikda hamda qurilish, transport va boshqa shularga xshash tarmoqlarda tabiiy sharoit hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.

Tabiiy resurslar bir-biri bilan uzviy boglangan elementlardan tashkil topgan. Ular ichida yer va u bilan bog’liq bo’lgan yer osti boyliklari hamda tuproq, suv, iqlim va biologik resurslar eng muhimi hisoblanadi. Tabiiy resurs elementlaridan biri blgan mineral resurslar o’zgaruvchi zanjirsimon jarayonni keltirib chiqarib, boshqa elementlami muvofiqlashtirish orqali o’zgarishlarga sabab bo’ladi.


Iqtisodiy salohiyat ko’p jihatdan mehnat salohiyatiga bog liq holda aniqlanadi. Bunda mehnat salohiyati bilan mehnat resurslari bir xil mazmunga ega blmagan tushunchalar ekanligini ta’kidlab tish lozim.

Salohiyat (iqtisodiy, ishlab chiqarish, mehnat) ma’lum makon va zamonga bog liq resurslarni umumlashtirish, jamlash xususiyatini bildiradi. Mehnat salohiyati mamlakat iqtisodiy-ijtimoiy salohiyatining ajralmas qismidir.

Jamiyatning mehnat salohiyatini aholining takror barpo qilinishi (shakllanishi, taqsimlanishi, qayta taqsimlanishi va undan foydalanish) jarayonini tashkil qiladi. Mexnat salohiyati kimningdir (bu alohida olingan kishi, korxona mehnat jamoasi, o’lka yoki umuman jamiyat bolsin) iqtisodiy faoliyatining ma’lum sohalarida yashirin, hali namoyon qilinmagan imkoniyatlarning mavjudligini anglatadi.

«Mehnat salohiyati» tushunchasi mazmuniga kra «mehnat resurslari» tu-shunchasidan nisbatan keng qamrovga ega blib, ishchi kuchini, shuningdek, iqtisodiyotda band blmagan mehnat resurslarini qamrab oladi hamda shu vaqtning zida ularning sifat jihatlarini ham ifodalaydi.

II вов.RESURSLAR, ULARNINQ TURLARI VA IQTISODIY SALOHIYATDA

TUTGAN 0*RNI

«Tabiiy sharoit» va «tabiiy resurslar» keng qo’llaniladigan tushunchalar qatoriga kiradi.

«Tabiiy sharoit» - biron-bir oyektga aloqador blgan tabiatning barcha jihatlarini zida qamrab olgan blib, juda keng ma’noga ega tushuncha. Mantiqiy yondashuv sharoit nimaga taalluqli ekanligini aniq krsatilishini, ya’ni «sanoatni rivojlantirishning tabiiy sharoit», «dehqonchilikni rivojlantirishning tabiiy sharoiti», «temir yo’l qurilishining tabiiy sharoiti», «inson hayotiy faoliyatining tabiiy sharoiti» va h.k. tarzda ifodalashni talab qiladi. Demak, «tabiiy sharoit» tushundiabini insonning qandaydir faoyliyati bilan uzviy bog liq holda tahlil etish maqsadga muvofiqdir.

«Tabiiy resurslar» tushunchasi «tabiiy sharoit» tushunchasiga nisbatan tor ma’noga ega blib, u tabiat bilan inson faoyaiyati o’rtasidagi aloqani bevosita ifodalaydi.

«Tabiiy sharoit» va «tabiiy resurslar» tushunchalari iqtisodiy kategoriyalardir. Shu bilan birga, tabiatning moddiy elementlari bo’lgan «tabiiy sharoit» va «tabiiy resurslar»ning shakllanishi, o’zgarishi va joylanishi tabiat taraqqiyotining oyektiv qonuniyatlari asosida amalga oshadi.

Inson hayoti va faoliyatida juda muhim ahamiyat kasb etuvchi tabiat elementlari ikki asosiy guruhga: moddiy ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etuvchi (tabiiy resurslar) va qolgan barcha (tabiiy sharoit) elementlarga blinadi. Aniqroq qilib aytganda, «tabiiy sharoit»ga tabiatning barcha elementlari kiradi.


Tabiiy resurslar esa tabiiy sharoitning bir turi sifatida namoyon boladi. Demak, «tabiiy sharoit» inson hayotini va faoliyatini belgilab beruvchi, lekin ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etmaydigan tabiat elementlaridir. Tabiiy sharoit va tabiiy resurslar majmuasi jamiyat taraqqiyotining tabiiy-moddiy omillari hisoblanadi.

Tabiiy resurslarning tarkibi va turlari vaqt davomida o’zgaruvchan bo’lib, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanganlik darajasi hamda fan-texnika taraqqiyotiga bevosita bog’liqdir. Tabiat elementlari u yoki bu turining tabiiy resurslar qatoriga o’tishi fan va texnika imkoniyatlari, iqtisodiy zaruriyat hamda ulardan jamiyat ehtiyojlarini qondirish maqsadida foydalanish orqali aniqlanadi.

Tabiiy resurslar ishlab chiqarish kuchlarining ma’lum darajadagi rivojlanganlik holatida to’la-to’kis rganilgan va jamiyat moddiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida foydalanishi mumkin bolgan tabiat elementlaridir.

Ma’lumki, resurslarning tarkibi vaqt tishi bilan doimo o’zgarib, asosan kengayib boradi. Bunda ulardan foydalanish imkoniyatlari hamda iqtisodiy zaruriyatini aniqlab beruvchi omillaming rli katta bladi. Ushbu omillar ichida jamiyat ehtiyojlari asosiy rinni egallaydi.

Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi iste’mol qilinadigan resurslar hajmining uzluksiz kpayishiga hamda turlarining kengayishiga sabab bladi.

Tabiat iomlaridan foydalanishda texnologik imkoniyatlar darajasi ham muhim ro’l o’ynaydi. Yangi texnika va texnologiyaning kashf etilishi bilan bogTiq holda ilgari chiqindi hisoblangan tabiiy elementlardan amalda foydalanish imkoniyatlarining vujudga keltirilishi resurslar hajmining kengayishlga sabab blmoqda. Binobarin, undirish sanoatida, bir tomondan, foydali qazilmalarni qazib olish usullarining takomillashtirilishi, ikkinchi tomondan esa, tabiat birikmalaridan kamyob va nodir komponentlarni ajratib olish byicha Yangi texnologik usullarning kashf etilishi, resurslar xajmi va turini kpayishiga sabab bladi. Bu esa undirish sanoati imkoniyatlarini beqiyos kengayishiga olib keladi. Bunday holatni boshqa (suv, yer, biologik, iqlim) resurslaridan foydalanish jarayonida ham kuzatish mumkin.

Shu bilan birga fan-texnika taraqqiyoti tabiat elementlaridan ba’zi bir turiarini resurslar tarkibidan chiqarilishiga sabab blganligini ham ta'kldlab tish lozim. Jumladan, unumdorlik va samaradorlik darajasi past blgan kichik konlar, gidroelektroenergiya manbai - kichik soy va daryolar, zamonaviy qishloq texnikasini qllash mumkin blmagan kichik yer maydonlari va boshqa shunga o’xshash tabiat elementlari resurslar qatoridan chiqarilishi mumkin.

Ushbu rinda ta’kidlab o’tish lozimki, rnalum turdagi tabiiy resurslariga blgan ehtiyoj va ularni olish texnikasi hamda texnologiyasi har qanday davrga xos blgan iqtisodiy imkoniyatlar orqali aniqlanadi. Ma’lum tabiat inmlaridan foydalanish samaradoriigi texnikaviy imkoniyatlar nihoyat katta blgan holatda, ketgan xarajatlarni qoplay olmasligi tufayli, uni olishni iqtisodly jihatdan nomaqbul qilib qo’y»shi mumkin. Binobarin, asosiy komponentining ulushi juda past bo’lgan, nihoyatda murakkab geologik sharoitlarga ega bo’lgan konlardan rudalar qazib olish, katta hajmda meliorativ ishlami amalga oshirishni talab qiluvchi, unumdorligi past yerlami zlashtirish, nishabi past daryolarda yirik


gidrotexnik inshootlarni barpo qilish yo’li bilan gidroelektroenergiya ishlab chiqarish va boshqalar shular jumlasidandir. Masalan, dengiz suvidan chuchuk suv ajratib olish bo’yicha texnik vazifaning yechimi allaqachon topilgan bo’lsa ham, samarali qurilmalar barpo qilingunga qadar, dengizlar chuchuk suv olinadigan resurslar hisoblanishi mumkin emas. Chunki dengiz suvidan olingan chuchuk suv jamiyat uchun nihoyatda qimmatga tushmoqda.

Resurslar hosil bo’lish va ulardan foydalanish xususiyatlariga ko’ra ko’p turlarga bolinadi. Shuning uchun ham klassifikatsiyalashtirish masalasi bu borada muhim ro’l o’ynaydi. Tabiiy resurslarni ular tabiat elementlari, geografik qobiq komponentlari bo’lganliklari sababli, u yoki bu tabiat elementiga aloqadoorligi bo’yicha klassifikatsiyalashtirish keng tarqalgan.

Hozirgi, ayniqsa taraqqiyotning bozor modeliga o’tish davrida resurslami iqtisodiy klassifikatsiyalashtirish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Bunda resurslardan foydalanish ynalishlari va shakllariga xos me’zonlarni aniqlash maqsadga muvofiqdir. Malumki, inson bilan tabiat rtasidagi o’zaro munosabatlar murakkab, serqirrali bolib, ular odamlami doimo qiziqtirib, oziga jalb qilib kelgan. Mazkur munosabatlar negizini insonning moddiy ne’matlar ishlab chiqarishi - xjalik faoliyatini tashkil etadi.

Jamiyat taraqqiyotining har qanday bosqichida o’nta zarur blgan moddiy ne’matlami ishlab chiqarish jarayoni insonlar bilan ularni rab turgan tabiat rtasidagi jarayonda o’z aksini topadi. Odamlar zining ana shu faoliyati tufayli tabiat bilan jamiyat rtasida moddalar almashuvini keltirib chiqaradi va uni uzluksiz holda davom etib turishini ta’minlaydi. Bularning hammasi tabiiy yoki geografik muhitda amalga oshadi.

Tabiiy resurslar geografik muhitning to’kis elementlaridir. Tabiat elementlari ishlab chiqarish jarayoniga mehnat predmeti, mehnat vositasi sifatida jalb qilingan taqdirdagina resurs bla olishi mumkin. Mehnat vositalariga, keng ma’noda mehnat predmetlariga ta’sir ko’rsatuvchi narsalargina emas, balki mehnat jarayoniga aloqador bo’lgan jami shart-sharoitlar ham kiradi.

Ma lumki, ishlab chiqarish kuchlaiining tarkibiga mehnat predmetlari, mehnat qurollari va mehnat jarayonini keltirib chiqaruvchi insonning zi ham kiradi. Demak, ishlab chiqarishning moddiy omillari qatoridagi tabiat elementlari ishlab chiqarishning ham elementlaridir. Tabiiy resurslar mehnat bilan birgalikda moddiy ne’matlar manbai hisoblanadi.

Xususiyatlariga kra bir-biridanfarq qiluvchi, tabiiy resurslar har xil darajaga ega bo’lgan mehnat unumdorligini hosil qiladi. Bu esa mehnat sarfi teng blgan ma’lum vaqtda turli xil hajmdagi moddiy ne’matlami ishlab chiqarishda o’z aksini topadi. Demak, tabiiy resurslar nafaqat moddiy ne’matlar manbai, balki mehnat unumdorligi va samaradorligining ham nihoyatda muhim omilidir.

Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanganlik darajasi tabiiy resurslardan foydalanish boVicha jamiyat imkoniyatlarini aniqlab beradi. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish jarayoni esa ko’p jihatdan jamiyatda mavjud bo’lgan geografik muhitga va undagi tabiiy shart-sharoitlarga bog’liq holda amalga oshadi. Tabiiy sharoiti qulay blgan geografik muhit mehnat unumdorligi va samaradoriigining


sishiga, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi ildamlashishiga sabab boladi vat aksincha, noqulay tabiiy sharoit rivojlanish sur atlarini sekinlashishiga olib keladi. Kishilik jamiyatining taraqqiyot darajasi bormoqda.

XX asrning so'nggi yillarida ishlab chiqarish omillari qatoriga tabiat elementlarining miqdori va miqyosi keskin kengayib bormoqda.

So’nggi ma’lumotlarga qaraganda inson ishlab chiqarishda XVII asrgacha blgan davrda 19 kimyoviy elementlardan, XVII asrda - 28, XIX asrda - 50, XX asrning boshida esa 59 kimyoviy elementlardan foydalangan. Hozirgi vaqtda barcha ma’lum kimyoviy elementlar ishlab chiqarishga jalb qilingan.

III вов.0’ZBEKISTONNING GEOGRAFIK 0’RNI - iQTISODIY SALOHIYATININGKRSATKICHI VA TARAQQIYOTINING HAMDAXALQARO ALOQALAR

SAMARADORLIGINING MUHIM OMIU

«Hozlrgi dunyoda hech qaysi mamlakat, shu jumladan 0 ’zbekiston Respublikasi ham, boshqalardan ajralgan hudud emas. Bu mamlakatlar jahon xjalik aloqalarining muayyan jug’rofiy va siyosiy tizimlari tarkibiga kiradi.

Amudaryo bilan Sirdaryo oralig’ida joylashgan 0 ’zbekiston xalqaro aloqalarni ylga qo’yish nuqtai nazaridan va z taraqqiyot istiqbollari jihatidan qulay jug’rofiy-strategik mavqega ega... Yevropa va Yaqin Sharqdan Osiyo - Tinch okeani mintaqasiga olib boradigan yllar shu yerda kesishadi...

0’zbekistonning hududiy makon xususiyatlari, uning jug’rofiy o’rni bizning ichki va tashqi siyosatimizni tanlash va amalga oshirishda katta ahamiyatga ega. Mintaqaqa ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan mamlakat, katta ma’naviy va madaniy kuch-qudratga ega bo'lgan 0’zbekiston bugungi kunda qo’shni davlatlar - Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston va Afg’oniston rtasida boglovchi xalqa vazifasini taydi.

Bularning barchasi respublikaning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi, chet el investitsiyalarini jalb qilish, 0’zbekistonni davlatlar rtasida zaro foydali hamkorlikning, tovarlar va kapital tranzitining o’ziga xos mintaqaviy markaziga aylantiradi. Transport, sayyohlik va moliyaviy xizmatlaming rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar ochib beradi».

«Geografik rin’ tushunchasi geografiyaning, ayniqsa iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning eng muhim kategoriyasidir. Bunda iqtisodiy-geografik o’rin asosiy belgilovchi rl ynaydi. Iqtisodiy-geografik o’rin uchta nihoyatda muhim jihat bilan ifodalanadi:

Birinchisi - makon doirasidagi munosabatlarni anglatadi.Bunda ob’yektning geografik koordinatasi, ya’ni geografik uzunligi va kengligi

hamda boshqa oyektlarga nisbatan tutgan o’mi muhim ahamiyat kasb etadi.Ikkinchi jihati - oyektning iqtisodiy-geografik o’rni bilan bog'langan. Chunki

ob'yektning qanday geografik muhitda joylashganligi kp jihatdan iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotini belgilab beradi.


Iqtisodiy-geofafik ringa xos bo’lgan uchinchi jihat - bu ob’yektlar orasidagi masofadir. Masofa bo’lmasaf geografik o’rin haqida so’z yuritishga asos bo’lmaydi. Ob’yektlar orasida amalda uch shakldagi masofa mavjudligi haqida aytish mumkin:

birinchisi - masshtab yordamida;ikkinchisi - aloqa yo llari uzunligi bo’yicha;uchinchisi - vaqt yoki yl xarajatlari bilan aniqlanadigan masofalardan

iborat.Iqtisodiy salohiyatni baholashda uchinchi belgi, ya’ni vaqtyoki yo’l xarajatlari

bilan aniqlanadigan masofa katta rl ynaydi.Iqtisodiy geografik rin uchta ynalish byicha tahlil qilinadi.l.)Asosiy hududiy munosabatlar. Bunda quyidagilarga e’tibor beriladi:1. Oektining ishlab chiqarish elementlari (konlar, iqtisodiy markazlar,

aloqa yllari va boshqalar)ga nisbatan rni.2. Hudud (davlat, mintaqa viloyat) ga nisbatan mi. U markaziy, oraliq,

chet yoki ichkarida joylashgan, shuningdek, chegaradosh blishi mumkin.II Taraqqiyot natijasida shakllangan hududiy munosabatlar (igtisodiy

mintaqalar va markazlarga nisbatan).III Integral rin (integral hududiy munosabatlar). Bunda aloqalarning

mavjud masshtabda bog’liq xolda mikro, mezo va makro o’rinlarini ajratish mumkin.

Yuqorida tahlil etilganlarni hisobga olgan holda, 0’zbekiston Respublika- sining muhim ishlab chiqarish komponentlariga nisbatan iqtisodiy-geografik o’rnini baholash mumkin.

10-jadval.0‘zbekistonni transport tuzilishi asosiy krsatkichlari.

2006 y.

Ko‘rsatkichlar va o‘lchov birligiYuk aylanmasi,mlrd.t/km 69,2Magistral quvur transporti 36,9 18,1Temir yl transporti 18,1Avtomobil transporti 14,1Aviatsiya transporti 0,1Yuklarni tashish,mln.t 785,8Jumladan:Avtomobil transporti 668,5Magistral quvur transporti 71,5Temir yo‘l transporti 45,8Avtomobil transporti 39,0Aviatsiya transportiAviatsiya transporti 0,001


Temir yo‘l transporti 2,1Shahar elektr transporti 0,9Ylovchilar tashish,mln.kishi 3996Jumladan:Avtomobil transporti 3830Shahar elektr transporti 150Temir yo‘l transporti 15,1Aviatsiya transporti 0,9

Manba: Statistical reviewofthe Republic of Uzbekistan 2005. - Tashkent, 2006. P. 130-132.

11-jadval.zbekistonda elektr energiyasini ishlab chiqarilishi va iste’moli

1995 1999 2000 2001

Elektr energiyasiga umumiy ehtiyoj, GVt/s 42020 43015 44017 45011

Elektr energiyasi ishlab chiqarish, GVt/s 47453 45300 46840 47927

Манба: Energy Balances ofnon-OECD countries 2000-2001. IEA ZshkNsx. 2003 EsNMop.

2002 yilida 49,3* mlrd kvt-soat elektroenergiya ishlab chiqarildi.Respublikada yagona elektr uzatish tizimi barpo qilingan, shu bilan birga

davlatlararo shartnomalar asosida Qirg’iziston, Tojikiston va Qozog’iston mamlakatlari bilan elektroenergiyani eksport-import qilish byicha aloqalar mavjud.

0’zbekiston yoqilg’i-energetika va mineral xom ashyo resurslari bilan yaxshi ta’minlangan. Ushbu rinda neftb, tabiiy gaz, qo’ng’ir kmir byicha deyarii muammo yo’q ekanligini ta’kidlab o’tish zarur. Shu bilan birga Respublika texnologik (kokslanadigan) kmirni boshqa mamlakatlar (Rossiya va Qozog’iston)dan import qiladi.

0’zbekiston ichki ehtiyojlarini tla qondirish maqsadida qora metallurgiya mahsulotlari (chyan, plat, prokat)ning asosiy qismini ham Rossiya va Qozog’istondan oladi. Chunki Bekobod metallurgiya zavodi va yirik mashinasozlik korxonalari tarkibidagi po’lat erituvchi va prokat ishlab chiqaruvchi sexlar qora metallurgiya mahsulotiga bolgan respublika ehtiyojining z qismini ta’minlaydi.

3.0’zbekistonnina ozia-ovaat mahsulotlarini eksport va import ailuvchi mamlakatlar va reaionlaraa nisbatan aaro-qeoarafik 0’mi.

Agro-geografik rinning qulaylik darajasi, u bilan uzviy bog’liq blgan differensial renta orqali ifodalanishi mumkim. Bunda qishloq xo’jaligining tovar mahsulotlarini iste’mol qilinadigan joyga yoki qayta ishlaydigan sanoat hududiga


yetkazishdagi xarajatlaming har xilligi hamda qishloq xjaligiga zarur blgan ishlab chiqarish vositalarini etkazish ximatlaridagi farqda va boshqalar hisobga olinadi.

Agro-geografik o’rinning qulaylik darajasi oqibat- natijada qishloq xjalik mahsulotlarini ishlab chiqarishda va ularni iste’mol qilishda

12-jadval.Tashqi savdo aylanmasi geografiyasi,%, 2006.

Mintaqalar byichaYevropa 53,5 Afrika 0,4Osiyo 42,2 Avstraliya va Okeaniya 0.1Amerika 3,8

Davlatlar guruhlari bo‘yichaUzoq xorij SHHTmamlakatlari 42,1MDH mamlakatlari 43,2 Markaziy Osiyoning

Qo‘shni mamlakatlari9.8

YEOIH mamlakatlari 36,2zbekiston tovar aylanmasida ulushi eng katta bolgan alohida mamlakatlar byichaRossiya 26,2 Qirg’iziston 1,0Turkiya 6,7 Latviya 0.8Qozog’iston 6,7 Yaponiya 0.7Xitoy 6,5 Belarus 0.7Eron 6,1 Shveysariya 0,6Ukraina 5,7 Hindiston 0,6Janubiy Koreya 5,7 Ozarbayjon 0,5Germaniya 3,0 Italiya 0,5Buyuk Britaniya 2,4 Belgiya 0,4AQSH 2,3 Turkmaniston 0,4Tojikiston 1.7 Niderlandiya 0,4Fransiya 1.2 Avstriya 0,4BAA 1.0 Boshqa mamlakatlar 17.8

Manba: zbekiston iqtisodiyoti. Statistik vatahliliy sharh. Yillik nashr, 2002. - Samarali iqtisodiyot markazi. -T.,2003.-51-b.

13-jadval.Tashqi savdoning tovartuzilmasi, % 2006.

Eksport ImportJami: 100 Jami: 100paxta tolasi 17,2 Mashina va asbob-

uskunalar40,3


Eksport ImportEnergiya tashuvchilari 13,1 Kimyo mahsuloti va

plastmassalar15,0

Qora va rangli metallar 1.2 Qora va rangli metallar 10,4Xizmatlar xizmatlar 12,1Mashina va asbob uskunalar

Oziq-ovqat 9,1

Oziq-ovqat 7,9 Energiya tashuvchilari 8,1Kimyo mahsuloti va plastmassar

5,6 Boshqalar 4,3

Boshqalar

Manba: 0 ‘zbekiston Respublikasining 2006 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy holati tolg ’risidagi 0 ‘zR Davlat statistika qo‘mitasi tomonidan chop etiladigan to‘plam malumotlari asosida tuzilgan.

IVBOB.ZBEKISTONNING HUDUDIY SALOHIYATI

Yer yuzasining ma’lum bir qismi - hudud o’ziga xos xususiyatlar va resurslarga, geografik ringa ega. Hudud insonning turmushi, shuningdek, xilma-xil faoliyatini amalga oshiradigan zamindir

Ma’lumki, hududiy masalalar bilan geografiya fani shug’ullanadi. Zero, mazkur fanning tadqiqot predmeti ham hududdir. Geografiya fani hududni tashkil etuvchi elementlarni qandaydir bir tplam sifatida emas, balki zaro aloqador holda rganadi.

Hududiylik - geografiyaning muhim tamoyili va yondashuvlaridan biridir. Binobarin, hududni iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy tashkil qilinganligi nuqtai nazaridan tahlil etish va baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada hududni zlashtirganlik darajasi va miqyosini, unda mavjud aholining iqtisodiy, demografik va boshqa ynalishdagi faoliyatlari bilan bogliq holda tadqiq etish markaziy rinni egallaydi. Chunonchi, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanganlik darajasini ktarishda ular mavjud blgan hudud rtasida mutanosiblikni aniqlash va baholash muhim rl o’ynaydi.

Ishlab chiqarish bilan u mavjud ЬоЧдап hudud orasidagi o’zaro aloqadorlikni aniqlash u yoki bu hududga xos xususiyatlarni, chunonchi tog’-kon bilan qayta ishlovchi sanoati rivojlangan joylar rtasidagi farqlarni ifodalashga imkon beradi. Bunda bir xil sharoitda, qayta ishlovchi sanoati rivojlangan hududning iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyot darajasi yuqori bo'lishligini tadqiqotlar natijasi tasdiqlaydi. Biroq, shunday holat mutlaq haqiqat, ya’ni blishi muqarrar degan xulosaga olib kelishi mumkin emas. Darhaqiqat, jahonda qayta ishlovchi sanoati rivojlangan boy davlatlar bilan bir qatorda qazib olish sanoati tufayli iqtisodiy va siyosiy reytingi yuqori


bolgan mamlakatlarning ham mavjudligi yuqorida bayon qilingan fikrimizni tasdiqlaydi.

Hudud, ayniqsa, qishloq xjalik ishlab chiqarishi bilan uzviy aloqador.Yer qishloq xjalik sohasining asosiy ishlab chiqarish vositasi, uning eng

muhim predmetidir. Bunda hududning geofafik o’rni, tabiiy sharoitlari, mintaqaviyligi juda katta o’rin tutadi. Chunki kattaligi bir xil blgan ekin maydonidan har xil miqdordagi hosil oiinishi mumkin. Shuningdek, bir ekin maydonidan bir yilda bir marta hosil olinsa, boshqa maydondan ikki-uch marta hosil yig’ib olinadi. Shunga o’xshash jihatlarning hudud salohiyatini baholashda hisobga olinishi muhim rl ynaydi.

Har qanday hudud siyosiy-ma’muriy (davlat, undagi federativ va ma’muriy tuzilmalarning hududlari), iqtisodiy (iqtisodiy rayonlar, mintaqalar hududlari, ishlab chiqarish majmualarining hududlari), tabiiy-geografik (tekisliklar va tog’lar, vohalar va vodiylar, tabiat zonalari va boshqalar) belgilarining bir butunligi aloqadorligi, bog’liqligi bilan ifodalanadi.

Mazkur belgilarning, ularga xos xususiyatlarning mavjudligi u yoki bu hududda iqtisodiy va ijtimoiy tizimlaming shakllanishi va rivojlanishiga bevosita hamda bilvosita ta’sir qilib, u orqali boshqarish maqsadi va mazmunini aniqlashda yordam beradi.

Hududlar ishlab chiqarishdan tashqari mavjud aholining o ziga xos ma’naviy, ma’rifiy va madaniy rivojlanish xususiyatlari, turmush tarzi va boshqa jihatlari bilan ham bir-biridan ajralib turadi.

Shunday qilib hudud - ishlab chiqarish jarayonining muhim sharti. Undan:a) makon (maydon);b) mehnat predmeti (konlar, suv, rmon va boshqalar);v) mehnat vositasi (ekin maydoni va boshqalar);g) hayot faoliyati (yashash, turmush kechihsh, dam olish va hk.) amalga

oshiriladigan (shahar va qishloqlar, uy-joylar, :madaniy-maishiy xizmat ko’rsatuvchi korxona va muassasalar, jamoalar);

d) ziga xos jamoalar shakllanadigan va taraqqiy etadigan joy sifatida foydalaniladi.

Hududni iqtisodiy jihatdan zlashtirilganlik darajasini aniqlash va uni baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu hudud salohiyatida haligacha foydalanilmayotgan imkoniyatlami aniqlashga yordam beradi. Hududni iqtisodiy jihatdan zlashgirilganlik darajasi murakkab va keng qamrovli tushunchadir. U ma’lum hududda tabiat bilan jamiyat rtasidagi zaro aloqadorlikni ifodalovchi tarixiy taraqqiyot jarayonlari natijalarini aks ettiradi.

Hududning iqtisodiy o zlashtirilganlik darajasini aniqlashda quyidagi krsatkichlardan foydalanish tavsiya etiladi:

-aholi, shu jumladan shahar va qishloq aholisining soni va zichligi;-shahar aholisining salmog’i va shaharlar tarmog’inining rivojlanganlik

darajasi, shahar va qishloqlar rtasidagi masofa;-mehnatga layoqatli aholining ulushi;-aholi jon boshiga to’g’r‘1 keluvchi yalpi milliy (ichki) mahsulot hajmi;


-hudud birfigiga to’g’ri keluvchi asosiy fondlaming qiymati;-aholi jon boshiga tgYi keluvchi sanoat va qishloq xo’jalik mahsulotlari;- aholi jon boshiga tg’ri keluvchi noishlab chiqarish sohasida amalga

oshirilgan xizmatlar qiymati;- tashqi savdo tarkibi (eksport va import hajmi hamda nisbati);- ekin maydoni, shu jumladan sug’oriladigan yerlar va boshqalar.Hududdan foydalanishning intensivligi yaylov chorvachiligi mintaqalariga

xos ekstensiv qishloq xjalik ishlab chiqarishdan mehnat va kapitai mablag’larni kp talab qiluvchi sohalar mavjud mintaqalarga tomon olib boradi.

Snggi sohalar aholi va mehnat resurslarlni, sanoat va intensiv qishloq xjalik ishlab chiqarishini zida jamlagan blib, yuqori darajadagi mehnat unumdorligi va samaradorligining mavjudligi bilan ajraiib turadi. Bunday jihatlar odatda urbanizatsiya darajasi yuqori blgan, malakali mutaxassislarga asoslanuvchi qayta ishlash sanoati rivojlangan, qishloq xjaligida shahar atrofi xjaligi ustun turuvchi mintaqalarga xosdir.

Hududning ishlab chiqarlsh elementlari bilan ta’minlanganligi haqidagi tasawumi Hudud biriigiga nisbatan hisoblangan aholi va mehnat resurslarining qiymati va yalpi milliy (ichki) mahsulot hajmi, ya’ni iqtisodiy zlashtirilganlik darajasini ifodalovchi asosiy krsatkichlar beradi. Ular hududining iqtisodiy salohiyatini krsatadi, unda mavjud blgan imkoniyatlar haqidagi ma’lumotlami taqdim etadi

0’zlashtirilganlik darajasi mazkur hududning ma’lum davrga nisbatan rivojlanganligining miqdoriy mezonidir.

Ma’lumki, ma’muriy bo’laklar hududining kattaligi jihatidan bir-biridan bir necha n yoki yuz marta farq qiladi. Bir xil sharoitda, katta hududga zlashtirilganlikning nisbatan past darajasi va aksincha, kichik hududga esa uning yuqori darajasi xosdir. Shuning uchun ham o’rtacha krsatkichlar hududning zlashtirilganligi haqida geografik jihatdan haqqoniy tasawur bera olmaydi. Ana shuni hisobga olgan holda mintaqalar ichida ayrim kichik hududlami ajratib, ularni zlashgirilganlik nuqtai nazaridan alohida baholash maqsadga muvofiqdir. Bunda ma’muriy-hududiy blakka xos belgilar, eng avvalo, aholining zichlik ko’rsatkichlariga asoslanish ijobiy natijalar beradi. Binobarin, 0’zbekiston Respublikasida aholining ko’rsatkichini har bir kvadrat kilometrga 50 kishidan kam hududlami alohida blaklarga taqsimlagan holda tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Mazkur krsatkich bir kishidan kam blsa, hudud amalda zlashtirilmagan deb hisoblanadi.

Hududlar rtasidagi iqtisodiy zlashtirilganlik darajasidagi farqlar ko’p jihatdan ularga xos tabiiy sharoitlar bilan bog’langan.

Ushbu rinda ishlab chiqarishning iqtisodiy taraqqiyot hamda aholi soni va zichlik krsatkichiga bog’likligini inkor etmagan holda, hududlarning ichki tashkil qilinganligidagi, xalqaro siyosiy va iqtisodiy munosabatlaridagi va tashqi krinishidagi xususiyatlar kp jihatdan tabiiy sharoit bilan aniqlanishini aytib o’tish zarur.


Indikator 0 ‘lchovbirligi

2000 2001 2002 2003 2004

Yerning umumiy maydoni

ming ga 44,410.3 44,410.3 44.410.3 44.410.3

0 ‘rmon fondining umumiy maydoni

ming ga 8,532.7 8.052.7 8.052.7 8,088.8 8.110.5

Ko‘kalamzorlar va ekinzorlar maydoni

gektar 50,856.2 51,178.2 51,288.1 51,243.8 51,561.7

Qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yer fondi maydoni

ming ga 26,734.5 26,694.1 25,841.1 25,681.3

Qishloq xo‘jalik tashkilotlari tomonidan qishloq xo jalik ekinlariga, turlariga ko ra o‘g‘it solinishi

mingsentnerda

| Mineral o‘g‘itlar 100% ozuqa

I moddasi hisobida

5,658.2 5,006.7 5,926.5 3,861.6 3,326.7

JumladanAzotli g rtlar 4,177.3 3,950.6 4,456.8 2.907.8 2.491.1Fosforli g‘itlar 1,275.6 964.1 1,340.9 862.9 682.8Kaliyli 0‘g‘itlar 205.3 92 128.8 90.9 152.8

| Organik 0‘g'itlar ming tn 3,2581 3,158.3 3,961.4 2,574.6 2,102.3Yerlar buzilishi va rekultivatsiyasi

Gektar

Buzilgan yerlar 45,403.4 44,206.4 45,000.8 45,101.9 43,938.7Ishlangan yerlar 13,691 12,367 13,601.7 13,152.2 13,206.5Rekultivatsiya qilingan yerlar maydoni

47,689.2 49,890.7 51,581.9 54,118.3 78,781

Ba’zi holiarda, ayniqsa, tabiiy sharoiti aniqlangan krsatkichlar bo’yicha ham Qoraqalpog’iston Respublikasi va Navoiy viloyati yetakchi rinlarni egallaydi. Hududi kichik viloyatlarning ko’pchiligi Farg’ona vodiysida mavjud bo’lib, ulaming ichida Andijon viloyati eng past krsatkichga to’g’ri keladi.

Hududlarni mamlakat iqtisodiyotining uzviy blaklari iqtisodiy rayonlar miqyosida tahlil etish samarali natijalar beradi.

0’zbekistan Respublikasi hududi sakkizta iqtisodiy rayonga taksimlangan


bo’lib? ular ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot xususiyatlari hamda demografik va geografik salohiyatiga ko’ra bir-biridan ajralib turadi.

Mamlakatda HUDUD salohiyatining kattaligi boJyicha Quyi Amudaryo va Buxoro-Navoiy iqtisodiy rayonlari katta ustunlikka ega. Keylngi o’rinlardagi Qashqadaryo, Mirzacho’1 va Surxondaryo rayonlariga xos ko’rsatkichlar yuqoridagilarnikidan ancha past. Uchta viloyat joylashgan Farg’ona iqtisodiy rayonlga respublika hududining 4,3 foizi to’g’ri keladi, xolos.

Iqtisodiy rayonlarning hudud salohiyati byicha respublikada egallagan rinlari haqidagi ma’lumotlar 6-jadvalda keltirilgan.

0 ’zbekiston aholisining hududiy joylashishida katta farqlar mavjud. Aholining yarmiga yaqin qismi Farg’ona va Toshkent iqtisodiy rayonlarida joylashgan. Vaholanki, ularning respublika hududidagi ulushi 7,8 foizni tashkil qiladi, xolos. Shu vaqtning zida mamlakat hududlnnig 71,9 foizini egallagan Quyi Amudaryo va Buxoro, Navoiy rayonlarida respublika aholisining atigi 20,6 foizi yashaydi.

Hudud kattaligi va aholi sonidagi keskin farqlar nisbiy krsatkichlarga juda katta ta’sir qilmoqda. Aholining zichlik krsatkichi Farg’ona iqtisodiy rayonida 335,2 kishiga teng. Bu Quyi Amudaryo hamda Buxoro, Navoiy rayonlaridagi ko'rsatkichlardan deyarli 24 marta ortiq. Aholining zichlik ko’rsatkichi byicha respublikada dastlabki uch rinni egallagan rayonlarga xos krsatkich trtinchi- beshinchi o’rinlarni egallagan rayonlarnikidan 2-4 marta yuqori.

Hududi va aholi soni rtasidagi mavjud aloqalarni aniqlash maqsadida korrelyatsion tahlil amalga oshirildi. Korrelyatsiya koeffitsienti minus 0,3 ga teng bldi. Bu holat yuqoridagi krsatkichlar rtasidagi aloqa teskari ekanligidan, ya’ni hudud qancha katta blsa, undagi aholi soni muvofiq ravishda Shuncha kam bo’lishligidan dalolat beradi.

15-jadval.zbekiston regionlari, 2004 yil

Ma’muriytuzilmalar

Hududi Aholi soni Aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi hudud (gektar).

Aholizichllgi, (1 kmga ttfri keluvchi aholi soni)

mingkv.km

foiz ming kishi foiz

1 Qoraqalpo-g’istonRespubiikasi

164,9 36,8 1546,1 6,1 114,8 9,4

2 Andijon vil. 4,2 0,9 2265,3 9,0 2,0 539,33 Buxoro vil. 39,4 8,8 1464,3 5,8 29,0 37,14 Jizzax vil. 20,4 4,6 1012,0 4,0 22,6 49,65 Qashqadaryo vil. 28,4 6,3 0074 ~> 9,0 14,0 80,16 Navoiy vil. 110,8 24,8 797,6 3,1 146,2 7,27 Namangan vil. 7,9 1,8 1997,8 7,9 4,3 252,98 Samarqand vil. 16,4 3,7 2769,2 10,9 6,5 168,89 Surxondaryo vil. 20,8 4,7 1817,9 7,2 12,8 87,410 Sirdaryo vil. 5,1 1,1 660,6 2,6 8,0 129,5


Ma’muriytuzilmalar

Hududi Aholi soni Aholi jon boshiga to’g'ri keluvchihudud (gektar).

Aholizichligi, (1 kmga to’g’ri keluvchi aholi soni)

mingkv.km

fbiz ming kishi foiz

11 Toshkent vil. 15,6 3,5 2401,4 9,5 6,9 153,912 Farg’ona vil. 7,1 1,6 2747,3 10,8 2,8 386,913 Xorazm vil. 6,3 1,4 1347,3 5,5 5,0 219,014 Toshkentshahri - 2179,9 8,5 - -

Respublika byicha 447,7 100 25271,3 100 19,2 56,4

16-jadval.

Ns Iqtisodiyrayonlar

Hududi Aholisi Aholi

jami ulushi jami zichligi Sonibo’yicha

Zichligibyicha

Mingkm

foiz byichao’rni

Mingkishi

foiz 1kv.kmgatn

keluvchi

Ofmi 0*rni

1. Buxoro-Navoiy

150,2 33,6 2 2261,9 8,9 15,1 6 8

2 Mirzachl 25,6 5,7 4 1672,6 6,6 65,3 8 63 Samarqand 16,4 3,7 -7/ 2769,2 10,9 168,8 4 34. Surxondaryo 20,8 4,6 5 1817,9 7,2 87,4 7 45. Toshkent 15,6 3,5 8 4539,1 18,0 291,0 2 26. Farg’ona 19,2 4,3 6 7010,4 27,7 365,1 1 17. Qashqadaryo 28,4 6,3 3 2274,2 9,0 80,1 5 58. Quyi

Amudaryo171,2 38,3 1 2926,0 11,6 17,1 3 7

Jami 447,4 100 - 25271,3 100 56,4 - -

VBOB.0’ZBEKIST0NNING INSON SALOHIYATI

Jamiyatning paydo blishi va taraqqiy etishi tabiat bilan chambarchas bog’liqdir. Jamiyat tushunchasi keng ma’noda bir-biri bilan zaro bog’liq biosotsial organizmlar - insonlar yig’indisini anglatadi. Inson bilan tabiat rtasidagi aloqalar serqirrali va nihoyatda murakkab tusga egadir. Ushbu aloqalar insonning xjalik faoliyatida, moddiy ne’matlar yaratish jarayonida jamiyat bilan tabiat orasidagi mavjud munosabatlar orqali aniqlanadi.

Jamiyat taraqqiyotining har qanday bosqichida zarur blgan moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish jarayoni inson bilan geografik muhit o’rtasidagi zaro aloqadorlik natijasi hisoblanadi.

Geografik muhit inson hayotiy faoliyatining poydevori hisoblansa ham, aholi dastavval ijtimoiy ishlab chiqarish qonuniyatlari asosida rivojlanadi. Demak,


inson resurslarining shakllanishi va rivojlanishi iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot xususiyatlarini zida aks ettirgan.

17-jadval.0’zbekiston aholisi sonining dinamikasi, yil boshiga

Mln. kishi Aholi qshimcha sishi tgan yilga % daButun aholi Shaharlik Qishloqlik

2000 y. 24,49 1,5 0,9 1.82001 y. 24,81 1.3 0,7 1.72002 y. 25,11 1.2 0,7 1.52003 y. 25,43 1.2 0,6 1,62004 y. 25,71 1,1 0,4 1,52005 y. 26,02 1,2 0,6 1,62006 y. 26,31 1.1 0,5 1,5

Manba: 0'zbekiston iqtisodiyoti. Axbonot-tahliliy sharh.

Emigratsiya savdosi kpayib 80-yillardan keyingi davrda manfiy krsatkich bilan ifodalana boshladi. XIX asrning ikkinchi yarmi hamda XX asming birinchi choragi davomida 0 ’zbekiston asosan Rossiya bilan tashqi migratsion aloqalarga ega bldi. Ularning aksariyati «kochib kelish» yonalishi bilan ifodalangan. Rossiyada Krepostnoyning bekor qilinishi, mustamlakachilik siyosatining avj olgan davriga tg’ri keldi. Natijada Rossiyada ersiz qolgan ming-minglab kishilar 0 ’rta Osiyo, Qozog’iston va Sibirga rejali mustamlakachilik siyosatini amalda tatbiq qilish shiori ostida kchirila boshlandi. Xuddi ana shu davrda Toshkent, Bishkek, Olma-Ota Ashabod, Farg’ona va boshqa shaharlarda, Ettisuv va Toshkent vohalarida, Chuv (Kirg’iziston), Farg’ona va Zarafshon vodiylarida rus va ukrainlarining birinchi jamoalari tashkil topgan. U joylarda mahalliy migrantlaming keyingi oqimi uchun qulay sharoit yaratib berildi. Slavyan xalqlari tarqalgan shaharlar va xudolar soni kengaydi. 1926-1940 yillar mobaynida 0’zbekistonga slavyan xalqlari bilan birga qozoq tatarlari, boshkirdlar, chuvashlar, moldovanlar, koreyslar va boshqa millat vakillari ko’chib keldi yoki ko’chirildi. Ana shu yillar ichida Chirchiq, Olmaliq, Angren va qator boshqa shaharlar va shaharchalar, tumanlar aholisining hozirgi kundagi negizi tashkil qilindi.

Urush yillarida front oldidan ko’chirilgan, ko’pchiligi slavyanlardan iborat blgan, immigrantlar qatori krim tatarlari, mesxeti turklari, chechenlar, ingushlar va boshqa Kavkaz xalqlari bilan to'ldirildi. Farg’ona, Zarafshon vodiylari Toshkent vohasida kelgindi halqlarning hududiy jamoalari vujudga keldi.

60-yillarda shimoliy Kavkaz xalqlarining vatanlariga kchib ketishi bilan bir vaqtda, Toshkent shahrida sodir bo’lgan zilzila oqibatlarini tugatish bahonasida boshqa respublika va hududlardan vaqtincha kelgan necha o’n ming xorijiy millat vakillari asosiy qismining 0’zbekistonda qolib ketishi ham sotsial-demografik vaziyatga katta ta’sir krsatdi. Masalan, Toshkent shahrida kelgindi millat


vakillarining soni 1959-yilda 579,5 ming kishi bo’lsa, 1970-yilga kelib 809,5 ming kishiga etdi, ya’ni 39,8 foizga ko’paydi. Toshkent bilan bir navbatda «yevropalashgan» Navoiy, Zarafshon va boshqa qator shahar aholi punktlari vujudga keldi.

XlXasr oxiri -XX asr boshida qayd etilgan tashqi migrantlarning kpchiligi oilalilardan iborat bolgan. XX asrning urushdan boshqa davrida esa, migrantlarning aksariyatini oila qurmagan erkak va ayollar tashkil qilgan. Demak, urushdan keyingi davrdagi migratsion aloqalarning 0’zbekiston mehnat resurslarining soni va sifatiga ta’siri katta blgan, deb xulosa qilinsa xato boMmaydi. Mazkur holatning haqiqatligini yana o’nlab shahar va shaharchalar aholisining misolida ko’rish mumkin. Tashqi migrantlar ayrim shaharlardagi sotsial-demografik holatning shakllanishiga katta ta’sir krsatgan blsa ham, mamlakatdagi mavjud iqtisodiy va demografik vaziyatni zgartirishga qodir emas. Bu rinda ba'zilarning rus, ukrain va boshqa evropalik malakali ishchi va xizmatchilarning 0’zbekistondan kchib ketishi, kplab korxonalar faoliyatini txtatishga olib keladi, degan xulosasi asossiz ekanligani hayot krsatdi. Chunki tub millat vakillaridan yetarli miqdorda malakali ishchi va xizmatchilar tayyorlangan edi.

0’zbekistonda mustaqillikkacha blgan davrda xorijiy migratsion aloqalar quyidagi xususiyatlar bilan ifodalangan:

- migratsiyaning yalpi hajmi (kelganlar-ketganlar) sib bordi;- migratsiyaning yalpi hajmi 80-yilgacha blgan davrda asosan kelganlar

hisobidan, undan keyingi vaqtda, ketganlar hisobidan aniqlandi;- kelganlarning umumiy soni qisqarib, ketganlarning soni o’sib bordi;- migratsiya manfiy savdosining hajmi ko’paydi;- xorijdan kelganlarning miqdori barqarorlashdi (1980-1990 yillarda,

0’rtacha 3,0 ming), ketayotganlarning miqdori oshdi.Mustaqillik yillarida davlatlararo migratsion aloqalarning geografiyasi va

natijasida keskin o’zgarishlar yuz bersa-da, ularga xos boMgan ilgarigi ynalishlar 0’zining asl holini saqlab qoldi. Asosiy farq Shundan iboratki, mustaqillik yillarida migratsion aloqalar asosan 0 ’rta Osiyo va Qozog'iston mamlakatlari rtasida amalga oshmoqda.

Bunda tub millat vakillarining z ona vatanlariga kchib borishini ifodalovchi intilish hal qiluvchi ahamiyat kasb etmoqda. «Keyingi 7 yil mobaynida zbeklarning migratsiyasi asosan Uzbekistonga, qozoqlariniki - Qozog’istonga ynaldi. Natijada tub millat vakillarining z milliy davlatlari doirasida mutlaq soni va salmog’i uziuksiz ravishda kpayib bormoqda. zbekistonda 0’zbeklarning jami aholi sonidagi salmog’i 1989 yildagi 71,4 foizdan 1997 yilda deyarli 78,0 foizga yetdi».1

«Mamlakatimizdagi ijtimoiy-demografik ahvolning yana bir muhim xususiyati - jamiyatning asosi blgan kuchli oila tizimidir. 0'zbekistonda nikohdan o’tish darajasi yuqori va, eng muhimi, oilalaming bzilishi dunyo byicha eng past darajada...»

Ijtimoiy-iqtisodiy ma’noda bularning hammasi respublikaniing mehnat zaxiralari barqaror, intensiv ravishda tldirilib turishi demakki, kp mehnat talab

1 Ўзбекистон иқтисодиёти. Статистика ва таҳлилий шарҳ -49-6 .


qiladigan korxonalar va ishlab chiqarish tarmoqlarini barpo etishi uchun katta imkoniyatlari mavjudligini anglatadi.

0’zbekistonda so’nggi yillarda nikohlar sonining kamayishi aholi yosh tarkibidagi siljishlar bilan bog’langan. Nikohdan o’tish yoshiga 70- yillarda va 80- yillarning dastlabki davrda tug’ilgan gii va qiz bolalar soni o’sishi yuqoridagi fikrga dalil sifatida qabul qilinishi mumkin. Chunki ana shu yillarda tug ilish jarayonining demografik asoslarida zgarishlaryuz berdi. Ya’ni tugilish darajasi, shu jumladan tug ish yoshidagi ayollarning generativ funksiyasi biroz pasaydi. Boshqacha qilib aytganda, ayollar biroz kam tug’a boshladilar. Buni tishning brutto va netto koeffitsientlari dinamikasidan ham bilib olish mumkin. Nikohlanish bilan bir vaqtda ajralish darajasida ham pasayish yuz berdi.

1991-1996 yillarda ajralishlar18-jadval.

Indikator 0 ‘lchovbiriigi

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997

Oila tuzilmasiNikohning rtacha darajasi

1000 aholi soniga

13 11 10.3 7.9 7.5 7.4 7.7

Nikohdan birinchi bor tgan ayollarning rtcha yoshi

yil 21 20.7 20.5 20.5 20.7 20.9 21.4

Nikohdan birinchi bor tgan erkaklaming rtacha yoshi

yil 23.8 23.3 23.2 23.1 23.4 23.7 24.5

Ajralishlar darajsi 1000 aholi soniga

1.6 1.5 1.2 1.1 0.9 0.9 0.9

Oilaning o rtacha kattaligi

farzandlarsoni

0’zbekiston mamlakatda katta va murakkab oilalaming kpligi va ulaming barqarorligi bilan ajralib turadi.

Respublikada oilalarning rtacha kattaiigi 1995- yiida 4-5 kishini tashkii etgan yoki 1989-yilga nisbatan 0,1 tartibga qisqargan, holos (10-jadval).

19-jadvalOilalaming rtacha kattaligi

1989 1995jami shahar qishloq jami shahar qishloq

0 ’zbekistonRespublikasi

5,5 4,7 6,2 5,4 5,2 5.6

Qoraqalpog’istonRespublikasi

6,6 6,2 7,1 5,3 5,3 5.3


1989 1995jami shahar qishloq jami shahar qishloq

Viloyatlar: - - - - - -Andijon 5,9 5,2 6,2 5.8 5,7 5.8Buxoro 5,1 4,4 5,7 5,6 5,1 5.7Jizzax 6,2 5,1 6,8 5.2 5.2Qashqadaryo 6,0 5,2 6.4 5,3 5,1 5.5Navoiy - - • 5.3 5.2 5.4Namangan 5,6 5,4 5,8 6,0 5,9 6.0Samarqand 5,8 4,8 6,3 5,3 5,2 5.3Sirdaryo 6,1 5,0 6,7 5,2 5,1 5.2Surxondaryo 5,9 4,9 6,1 5,4 4.8 5,6Toshkent 5,4 4,5 5,9 4,7 4.6 4,7Fargona 5.5 4.6 6,1 5,3 5.2 5,3Xorazm 6,9 5,9 7.4 5,3 5.3 5,3Toshkent 4,2 4.2 - 5,3 5,3 -

Oilalarning kattaligi bilan urbanizatsiya darajasi teskari korrelyatsion aloqaga ega (Rq - 0,63). Shaharlar tarmogining rivojlanishi va shahar aholisi soni va salmog’ining sishi, bir xil sharoitda, oila a’zolari miqdorining kamayishiga, murakkab oilalar salmog’ining pasayishiga sabab blmoqda. Oila a’zolarining soni aholisining tarkibida rusiyzabon evropalik xalqlarga nisbatan ko’p blgan viloyatlarda birmuncha past koYsatkichlar bilan ifodalanadi. Shu bilan birga turli millat vakillaridan tashkil topgan oilalarda ham hozirgi vaqtda murakkab oilalardan nisbatan oddiy oilalarga, a’zolarining soni ko’p blgan oilalardan, kam sonli oilalarga intilish kuzatilmoqda. Bunday holat Xorazm, Qashqadaryo, Jizzax, Samarqand, Surxondaryo viloyatlarida va Qorakalpog’iston Respublikasida yaqqol kzatilmoqda.

Shunga qaramasdan, 0 ’zbekiston Respublikasida yana uzoq vaqt davomida nisbatan yirik oilalar o’z mavqeini saqlab qoladi.

Hozir respublika qudratli mehnat salohiyatiga ega. Sngi yillar davomida 0’zbekiston mehnat respublika aholisi umumiy sonidan 55 foizni tashkil etadi. Mehnatzaxiralarining shakllanishi, awalambor, aholining yosh-jinsiy tarkibi orqali aniqlanadi. Uning zgarishi nafaqat mehnat zaxiralarida, balki jamiyat iqtisodiy taraqqiyotida ham o’z aksini topmoqda.

Aholining yosh-jinsiy tarkibi to’g’risidagi ma’lumotlar zarur bo’lmagan ijtimoiy hayotning biron-bir sohasi amalda yo’q. Chunki, mazkur ma’lumotlarni boshqarishning nihoyatda muhim elementi hisoblanadi. Aholi soni va tarkibini bashorat qilishda ham uning yosh-jinsiy tarkibiga asoslaniladi.

Aholi yosh-jinsiy tarkibidagi 0’zgarishlar ularning demografik va sotsial- iqtisodiy oqibatlari bilan bog’langan. Aholi yosh-jinsiy tarkibi 0’zgarishining eng muhim natijalaridan biri blib, uning mehnatga yaroqli qismidagi zgarishlar


hisoblanadi. Mehnatga yaroqli yoshdagi aholi nisbiy va mutlaq krsatkichlarining zgarishi mehnat resurslarining shakllanishiga va u orqali mamlakat iqtisodiy taraqqiyoti sur atlariga katta ta’sir koYsatadi. Jami aholi yosh tarkibining zgarishi mehnatga yaroqli yoshdagi aholi bilan undan tashqari aholi ayrim guruhdagi, ya’ni bolalar va qariyalar rtasidagi nisbatning zgarishiga olib keladi. Bu esa ana shu aholi guruhlarini jamiyat tomonidan ijtimoiy himoya qilish xarajatlarining kpayishi yoki kamayishiga sabab bladi. Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi ham aholi tarkibi bilan uzviy boglangan.

Demografik va sotsial jarayonlarning jamiyat uchun qulay yo’nalishda taraqqiy etishi uchun aholi umumiy sonida va uning ayrim yoshlar guruhlarida егкак va ayollar nisbati taxminan bir xil blishligi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Jinslar sonining bir-biriga muvofiqligi nafaqat tug’ilish yoki lim darajasiga, balki boshqa omillarga ham bog’liqdir Ayrim hollarda ushbu omillaming ta'siri xususiy jarayonlar ta’siridan ham kattaroq bo’ladi. Chunki aholining jinsiy tarkibiga urushlar juda katta ta’sir krsatadi. Ayrim mintaqalarda jinsiy nisbatning buzilishi migratsiya bilan bog’lanadi. Zero, migratsion jarayonlarda asosan mehnatga yaroqli yoshdagi aholi faol qatnashadi.

Aholi yosh tarkibi inson resurslarining takror barpo qilinishi jarayoniga tridan-to ri ta’sir ko’rsatadi. Chunki tug’ilish va o’lim jarayonlari aholining yoshi bilan uzviy aloqador. Binobarin, tug’ish yoshidagi ayollarning soni va salmog’i tug’ilish darajasiga va tug’ilgan bolalar soniga bevosita ta’sir qiladi. 0’lim jarayoni esa gdaklar rtasida katta krsatkichlar bilan ifodalanadi hamda 55-60 va undan yuqori yoshdagi aholi orasida organizmga xos fiziologik xususiyatlar ta’sirida tezlashadi. 0’rtacha umr davrining kengayishida, yoshlar va kariyalar sonining sishi, aholining «qarishi»ga sabab bladi. Mazkur jarayon chuqur ijtimoiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.

Aholining yosh-jinsiy tarkibini rganish hozirgi vaqtda demografik, tabiiy, ijtimoiy va iqtisodiy fanlaming dolzarb masalasi hisoblanadi.

Ma’lumki, insoniyat taraqqiyotining har bir bosqichida u yoki bu aholi yosh davri haqida o’ziga xos tushunchalar mavjud bo’lgan. Kishilar ijtimoiy foydali faoliyatining yosh chegarasi har xil davrlarni o’z ichiga olgan. Ya’ni, mustaqil hayot, mehnat faoliyatining va ta’lim olishning boshlanishi va tugallanishi, nikohlanish, farzand tug’ilishi, mehnat faoliyatining yakunlanishi har xil yosh guruhlarida amalga oshadi.

Har bir davr chegaralari jamiyat iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy taraqqiyotiga bog’liq holda aniqlanadi. Ularga, o’z navbatida, hududida tabiiy geografik xususiyatlari, tarixan shakllangan an’analar kabi omillar ta’sir qiladi. Binobairin, nikohlanishning eng past yoshi kp jihatdan jamiyatda shakllangan an’analar orqali belgilangan. Insonning hayoti va mehnat faoliyati asosan uning yoshi bilan bog’lanadi.

Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda aholining mehnat faolligi 18- 19 yoshdan boshlab keskin kuchaya boshlandi. Qoloq mamlakatlarda bu ko’rsatkich 10-14 yoshni tashkil etadi. Ya’ni, ularda bolalar mehnatidan keng foydalaniladi. Tadqiqotlar inson ta’lim darajasining oshishi bilan uni nisbatan


past yoshlarda ish bilan bandligi rtasida teskari aloqa mavjudligidan dalolat bermoqda.

Yosh zgarishi bilan inson iste’mol qiladigan moddiy ne’matlarning nafaqat hajmi, balkitarkibi ham o’zgaradi. Agaro’rtacha iste’molni 100foiz deb belgilasak, unda 10-14 yoshdagi kishining iste’moli 82 foizni, 30-39 yoshda 129 foizni, 60- 64 yoshda esa 70,9 foizni tashkil etishini venger olimlari aniqlaganlar. Shunday qilib, inson yoshi uning mehnat faoliyatiga hamda yashash va turmush kechirishiga zarur bolgan oziq-ovqat va kiyim-kechaklar uchun ketadigan xarajatlarga ham ta’sir krsatadi.

Yosh 0’zgarishi bilan insonlarning mehnat unumdorligi ham zgaradi. Bunda organizmning fiziologik xususiyatlari asosiy rin tutadi. Agar 18-20 yoshdagi 2 kishi bir kunda 1,5 ming dona g isht quysa, 50-59 yoshdagi shuncha odam 500 dona g’isht quyadi.

Aholining yosh tarkibi, ayniqsa, uni tabiiy qayta takror barpo qilinishi jarayoniga katta ta’sir krsatadi. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda tug’ilgan bolalarning asosiy qismi 25-34 yoshdagi ayollarga to g ri keladi, qoloq mamlakatlarda esa mazkur krsatkich 16-29 yoshni tashkil etadi.

Aholi yosh tarkibini rganishda uni ayrim guruhlarga ajratish muhim ahamiyat kasb etadi. Demografik va iqtisodiy statistika xilma-xil ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar bilan qamrab olinadigan aholi yosh guruhlarini ajratadi. Masalan, 0-2 yoshdagilar - yasli yoshidagi bolalar, 3-6 yoshdagilar - maktabgacha yoshdagi bolalar, 6 (7)-15 (17) yoshdagilar esa maktab yoshidagi bolalar va h.k. Iqtisodiy nuqtai nazardan mehnat qilish qobiliyati bo’yicha aholini guruhlarga ajratish muhim ahamiyat kasb etadi. 0 ’zbekistonda va jahondagi ko’pchilik mamlakatlarda aholi uch guruhga blinib rganiladi. Jumladan:

- mehnatga yaroqli yoshgacha;- mehnatga yaroqli yoshdagi;- mehnatga yaroqli yoshdan keyingi. Aholini ana shu guruhlarga

taqsimlashda ularning yoshi chegaralarini aniqlash asosiy muammo hisoblanadi. Bu masalada ikki, ya’ni huquqiy asoslangan va amalda mavjud blgan yosh chegaralarini ajratish muhim rl ynaydi. Inson bolalik davridan toqarilik davrigacha mehnat qilish qobiliyatiga ega blishi mumkin. Mehnatga qobiliyatli yoshdagi aholi chegarasi davlat tomonidan aniqlanadi. Bunda inson organizmining nafaqat biologik xususiyatlari, balki mamlakatdagi ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlar, ya'ni iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasi, aholining turmush tarzi, umumiy, maxsus va oliy ta’lim tizimining holati, rtacha umrdavri va boshqa jihatlar ham hisobga olinadi.

Ana shularga asoslangan holda aholi yoshini besh guruhga bo’lish mumkin:

birinchi guruh - bolalar (0-14 yosh), ularning aksariyati mehnat jarayonida ishtirok etmaydi, lekin kelajakda mehnat salohiyatini aniqlab beradi;

ikkinchi guruh - o’smir va yoshlar (15-24 yosh). Mazkur guruhning ma’lum qismi iqtisodiyotning qator soha va tarmoqlarida band, malum qismi esa maktabni bitirgandan so’ng o’qishni davom ettiradi;


uchinchi guruh - 25-60 yoshdagilar jami mehnatga qobiliyatli aholini o’zida qamrab oladi. Lekin uning barchasi ham iqtisodiyotda band blmaydi. Bulaming ichida yosh bolasi bor va ko’p boialik ayollar kpchilikni tashkil etadi;

to’rtinchi guruh - 60 dan 70 yoshgacha blgan kishilardan iborat. Ulaming aksariyati pensiyada bo’ladi, qolgan oz qismi esa mehnat faoliyatini davom ettiradi. Lekin ularning ham ko pchiligi organizm qariganligi sababli, nafaqaga chiqadi;

beshinchi guruh - 70 va undan katta yoshdagi aholi. Uning jami mehnat faoliyatidan chiqqan bladi.

Iqtisodiy faollik 15-19 yoshda boshlanib, 65-69 yoshda to’la-tkis tugaydi. Bunda iqtisodiy faollik 30-44 yoshda o’zining eng yuqori nuqtasiga yetadi.

0’zbekiston aholisining yosh-jinsiy tarkibi kp tarixiy va ijtimoiy omillarning natijasi blsa ham, uning hozirgi vaqtdagi holati demografik nuqtai nazardan ijobiy baholanadi.

Respublika aholisida hozirga kunda jinsiy mutanosiblik mavjud, ya’ni erkak bilan ayollar nisbati teng. Shu bilan birga, ayrim, ayniqsa katta yoshdagi aholi guruhlarda qariyalarning salmog’i ustun ekanligini ta’kidlab tish joizdir. Bunday ahvol jahonning juda kp mamlakatlariga xos blib, oektiv sabablar bilan asoslanadi.

20-jadval.zbekiston ahamiyatining yoshiga kra tarkibi, 2005 y. (mln.kishi)

Yoshi Ayollar Erkalar Yoshi Ayollar Erkaklar0-2 0,73 0,78 25-29 1,06 1,073-5 0,73 0,77 30-34 0,95 0,966-7 0,55 0,58 35-39 0,85 0,818-15 2,52 2,63 40-49 1,50 1,4416-17 0,64 0,66 50-59 0,73 0,6818-19 0,62 0,63 60-69 0,44 0,4120-24 1,27 1,29 70 va

undan Katta

0,42 0,28

Manba: zbekistonda ta’lim tizimi rivojlanishi. 2000-2004.

21-jadval.0 ‘zbekiston regionlari aholisi mehnat resurslari, 2005 y. (mln.kishi)

Aholi soni Mehnat resurslari Iqtisodiy faol aholiJami 0 ‘zbekiston

jumladan:Qoraqolpag'iston 1,57 0,86 0,54

Viloyatlar:Andijon 2,36 1,32 0,95


Aholi soni Mehnat resurslari Iqtisodiy faol aholiBuxoro 1,52 0,86 0.67Jizzax 1,05 0,55 0.33

Qashqadaryo 2,40 1,24 0.82Navoiy 0,81 0,46 0,38

Namangan 2,09 1,13 0,69Samarqand 2,89 1,54 1,05Surxondaryo 1.91 0,98 0,65

Sirdaryo 0,67 0,37 0,28Toshkent vil. 2,46 1,41 1,01

Farg‘ona 2,86 1.55 1,17Xorazm 1,44 0,79 0,53

Toshkent shahri 2.14 1,37 1,14

Manba: Statistical Review of the Repablic of Uzbekistan 2005 - Tashkent. 2006.

Mehnatga yaroqli yoshdagi aholining jami aholi sonidagi utushi nisbatan katta emas.

Bunday holat tug’ilish darajasi yuqori blgan 70-80 yillarda tug’ilganlarning mehnat zaxiralari qatoriga kirishligi va ayniqsa, mehnat yoshigacha blganlar safida blishligi bilan bog’langan. Tug’ilish darajasi pasaygan 90-yillarning so’nggi davrida tug’ilganlarni bolalar va o’smirlar safiga qo’shilishi mehnatga yaroqli yoshdagi aholi salmog’ini biroz ko’tarilishiga imkon beradi.

Shunday qilib, 0'zbekistonda hozirgi vaqtda va yaqin kelajakda mehnat zaxiralarining miqdori byicha muammo kelib chiqmaydi. Asosiy e’tibor mehnat salohiyatidan samarali foydalanishga qaratilmogi lozim. Avvalambor, «ish bilan band blgan aholini tarkibiy jihatdan qayta taqsimlash hamda mehnatga layoqatli yoshlami faoliyatning yangi ilg’or tarmoqlari va sohalariga jalb qilish»’ asosiy masala hisoblanadi.

Bunda «...hozir respublikada hal qilinayotgan eng dolzaib muammolardan biri ishlashni xohlovchilarning hammasini ish bilan ta’minlash hisoblanmaydi.

Iqtisodiyotning real sektoridagi aholi bandligi tuzilmasida hozircha qishloq xo‘jaligi sanoat hamda qurilishdan ustunlik qilmoqda (2005 - y.dagi 21,5 foizga nisbatan 29,1 foiz). Shu bilan birga, ya’ni kelajakda mazkur tafbvut sanoat ishlab chiqarilishining ilgarilagan o‘sish sur’atlari hisobiga bartarf qilinishiga asos bor.

♦ uy joy xo4jaligi va aholiga maishiy xizmat krsatish♦ boshqaruv muassasalari apparati♦ transport va aloqa♦ moliya va kredit♦ boshqa sohalar


22-jadval.Iqtisodiyot tarmoqlari byicha sanoat mahsuloti ishlab chiqarish

(foiz hisobida)

Jami sanoat 1991* 1994* 1995** 1996** 2000 2001 2002100 100 100 100 100 100 100

Yoqilg’i-energetikasanoati:

6.3 15,8 27,5 26,2 26,2 20,9 19,8

Elektroenergetika 4,3 9,2 15.1 14,4 9.5 8,0 7,6Yoqik i sanoati 2,0 6,6 12.4 11,8 16,7 12,9 12,2Metallurgiya sanoati 10,4 7,7 11.0 12,4 14,7 12,1 12,1Kimyo va neft-kimyo sanoati

5,2 5,3 5,3 5,8 5.9 5.3 6,0

Mashinasozlik va metallni qayta ishlash

11.1 12,8 8.2 10,8 9,0 10.5 10,0

Yog’ochni qayta ishlash va sellyuloza kogoz sanoati

0,5 0,6 0,8 0,9 0,9 1.4 1,4

Qurilish materiallari sanoati

4,1 5,9 4,9 4,9 4,6 5,3 5,2

Yengil sanoat 41.1 24,5 19,9 20,0 20,1 20,5 20,4Oziq-ovqat sanoati 10,6 13,9 7,2 7,8 11,8 13,9 15,0Boshqa tarmoqlar 10,7 13,5 15,2 11,2 9,6 10,1 10,1

Manba: 0 ‘zbekiston iqtisodiyoti. 2005 y. axborot-tahliliy sharhi. T: SESI, 2006.- 89-b. * Ishlab chiqarish ehtiyojlariga xizmat ko‘rsatish borasida, ** Aholiga xizmat ko‘rsatish borasida.

VI в о в .TABIIY RESURSLAR - 0*ZBEKIST0N IQTISODIY

TARAQQIYOTINING MUHIM OMILI

Mineral resurslar

0’zbekiston tabiiy resurslarga, ulaming xilma-xil turiariga nihoyatda boy mamlakat. Qulay iqlim sharoitlari. ulkan mineral-xom ashyo zaxiralari, strategik materiallar va qishloq xjalik xom ashyosining katta zaxiralari haqli ravishda 0'zbekistonni mintaqa va dunyoning eng boy mamlakatlari qatoriga olib chiqadi.

Ana shulardan oqilona va samarali ravishda foydalanish respublikaning jahondagi iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar qatoriga qshilishiga imkon beradi.

«0’zbekiston z yer osti boyliklari bilan haqli ravishda faxrianadi - bu yerda mashhur Mendelev davriy tizimining deyarli barcha elementlari topilgan. Hozirga qadar 2,7 mingdan ziyod turli foydali qazilma konlari va ma’dan namoyon bo'lgan istiqbolli joylar aniqlangan. Ular 100 ga yaqin mineral - xom ashyo turlarini o’z ichiga oladi. Shundan 60 dan ortig i ishlab chiqarishga jalb etilgan. 900 dan ortiq kon qidirib topilgan bo’lib, ularning tasdiqlangan zaxiralari 970 milliard


AQSh dollarini tashkil etadi. Shu bilan birga, umumiy mineral xom ashyo salohiyati 3,3 trillion AQSh dollaridan ortiq baholanayotganini ham aytib tish kerak.

2000-2004 yillarda 18 ta yangi uglevodorodlar koni aniqlangan bo‘lib, ulardan 9 tasi - Istiqbolli Ustyurt regionida joylashgan. 136 konda tabiiy gaz zaxiralari aniqlangan, ulardan 59 tasi ishlanilib, 49 ta gaz kondensati konlari sanoat ishlab chiqarilishiga tayyorlangan. Bashoratlarga ko‘ra, 2004 y. dan 2020 y.gacha bo‘lgan davrda 0‘zbekiston uglevodorod xom ashyosi zaxiralarining qo‘shimcha 0‘sishi 75-112 mln. tonna shartli yonilg‘iga teng bo‘lib, sanoat kategoriyalari bo‘yicha tabiiy gaz zaxiralari yiliga 60-85 mlrd. kub. metrni tashkil etadi. Iqtisodiyotning neft-gaz sohasida 10 ta qo‘shma korxona tashkil etilgan va muvaffaqiyatli faoliyat koYsatmoqda: 0‘zbekiston - Malayziya, 0 ‘zbekiston - Amerika, 0 ‘zbekiston - Rossiya. Shuningdek, energetika siyosati ham muvaffaqiyatli amalga oshirilgan, jumladan aholini elektr energiyasi va energiya tashuvchilari (gaz, ko‘mir, neft mahsulotlari) bilan past narxlarda ta’minlash borasida. Masalan, rasmiy statistikaga ко‘га, 2005-yil natijalari bo‘yicha aholini tabiiy gaz bilan ta’minlanganligi 81 foizni shahar aholisiga va 74 foizi - qishloq aholisiga to‘g‘ri kelgan.

0’zbekiston quvvati katta, tabiiy manbalari xilma-xil turlarga va ulkan zaxiralarga ega blgan yoqilg’i-energetika sanoatiga ega. Respublika yoqilg’i balansida neftning salmog’i salkam 10,4 foizni, tabiiy gaz salmog’i 85 foizdan ortiq, kmirning salmog’i salkam 5 foizni tashkil etadi.

0’zbekiston hududida ulkan neft va tabiiy gaz zaxiralari mavjud blib, ularning ayrimlari asosida yirik konlar ochilgan.

«Neft va gaz mavjud bo’lgan 5 ta asosiy mintaqani ajratib krsatish mumkin. Bo’lar: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubi - arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg’ona mintaqalaridir. Neft va gaz resurslarining zaxiralari bir trillion AQSh dollaridan ziyod baholanmoqda».1

Yuqoridagilardan Buxoro-Xiva va Farg’ona mintaqalari neftga ham, gazga ham boy. Ustyurt va Janubi-G’arbiy Hisor mintaqalarida esa tabiiy gazning yirik zaxiralari topilgan.

0’zbekistondagi neft va tabiiy gaz konlari yirik geostrukturali birliklar ichida joylashgan boTib, ularning ichida Amudaryo, Ustyurt, G’arbiy Farg’ona va Janubi- arbiy Hisor platformalari va orogen hududlari alohida o’rin egallaydi.

Tabiiy gaz zaxiralari bur va yura davrlari jinslari bilan uzviy bog’langan bo’lib, gaz mavjud blgan qatlamlarni bir-biridan gidrokimyo yotqiziqlari ajratib turadi.

0’zbekistonda neft va tabiiy gaz qazib olish, xom ashyoni birlamchi qayta ishlash jarayonlari bilan boglangan korxonalar xususiylashtirilgan. Ular quyidagilardan iborat: «0’zbekneftegaz» Milliy holding korporatsiyasi - eng yirik va hozirda tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan yoqilg’i-energetika kompleksi tarmog’i tarkibiga kiradi. 0’zbekiston Respublikasi mustaqilligi e’lon qilingandan so’ng barcha neft qazib chiqarish va neftni qayta ishlash sanoati korxonaiari

1 Ўзбекистон иқтисодиёти. Статистика ва таҳлилий шарҳ. - 49 б.


«0’zbekneftegaz» Milliy holding korporatsiyasiga birlashdi.M0'zbekneftegaz* Milliy holding korporatsiyasi 0’zbekiston Respublikasi

Prezidentining 1992 yil 23 dekabr farmoni va Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 14 yanvardagi qaroriga binoan tashkil qilindi. Korporatsiya tuzishdan maqsad korporatsiya tarkibiga kiruvchi korxonalaming ishlarini jamlash, tarmoqning rivojlanish rejasini ishlab chiqish, muhim ahamiyatga ega bo’lgan loyihalar qurilishining moliyaviy ta’minotini markazlashtirish, tashqi iqtisodiy aloqalarni amalga oshirishdan iborat. Korporatsiya faoliyati neft va gaz qazib chiqarish, qayta ishlash, olib kelish va sotishga ynaltirilgan. Korporatsiya blinmalari, shuningdek, neft va gaz konlarini aniqlashni, neft va gaz ob’ektlarining qurilishini amalga oshiradi.

Neft va gaz qazib chiqarish Вихого, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari va Farg’ona vodiysida amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, Qoraqalpog’istonda gaz qazib chiqarish katta istiqbollarga ega.

Korporatsiya 200 dan ortiq korxona va tashkilotlarni birlashtiradi. Korporatsiya tarkibidagi «0’zneftgaz qazib-chiqarish» DHB neft, gaz va gaz kondensatlarini qazib chiqarishni ta’minlamoqda.

Gaz kondensati zaxiralari (1,875 mlrd.kub km) byicha 0 ‘zbekiston jahonning birinchi o‘ntaligiga kiradi. 1991-2004 - yillarda gazni ishlab chiqarish 41,9 dan 64,8 mlrd.kub.metrgacha o‘sdi. Suyuq uglevodorodlar (xom neft)ni qazib olish 1991 -yildagi 2,8 mln. Tonnadan 2003-yilda 7,1 mln. tonnagacha o‘sdi. Natijada 1995-yilda 485 mln.dollarni tashkil qilgan neftning importi qisqartirildi. 0‘zbekistonda uglevodorod xom ashyosi zaxiralarining uni qazib olishga nisbatan ilgarilagan qo‘shimcha o‘sishi ta’minlangan.

Gazni qayta ishlash Muborak gazni qayta ishlash zavodida va «Shrtangaz» majmuida amalga oshirilmoqda. 1995-yilda ikkala kompleksda 28 mlrd. kub. metrdan ortiq gaz qayta ishlandi. Gazni qayta ishlashda dunyo talablariga mos bo’lgan sifatli kondensat, 31 ming tonna suyultirilgan gazf 200 ming tonna oltingugurt ishlab chiqarildi.

Shrtangaz qayta ishlab chiqarish majmuasi quyidagi ishlab chiqarish mollariga mljallangan:

> 125 ming t polietilen;> 137 ming t suyultirilgan gaz;> 130 ming t yengil kondensat;> 4,2 mlrd. m3 mahsulot gazi;> 4 ming t oltingugurt.Gazni qayta ishlash bo’yicha texnik quvvatlarni qayta jihozlash va

kengaytirish borasida olib borilayotgan ishlarning aniq maqsadni kzlab yo’naltirilganligi yaqin 5-6 yil gazni qayta ishlash hajmini yiliga 50 mlrd. kub mgacha yetkazishga imkon beradi.

«0’ztransgaz» DB iste’molchilarga gazni konlardan va gazni qayta ishlash zavodlaridan olib kelishni amalga oshiradi. Birlashma, shuningdek, 1995-yilda 23 mlrd. kub.mga teng Turkman gazini tranzit qilishni amalga oshirdi. «0’ztransgaz» balansida diametri 1200 mmdan 1400 mmgacha blgan 13 ming km gaz quvuri magistrali, quwat yig’indisi 1600 megavattga yaqin bo’lgan


27 ta kompressor stansiyasi, 4 ta gaz saqlash ombori mavjud.Uchta neft qayta ishlab chiqarish korxonalarining quvvati (Oltiariq, Farg’ona

va Qorovulbozor) 2002 yilda 11,2 mln. tonnani tashkil etgan.«0’zneftni qayta ishlash» DICHB Buxoro, Farg’ona va Oltiariq neftni qayta

ishlash zavodlarini o’z ichiga oladi. Birlashma ohirgi yillarda 2,3 mln. tonna dizel yoqilg’isi, 2,1 mln. tonna neft qoldig'i, 250 ming tonnadan ortiq moylash uchun ishlatiladigan materiallar, jami 52 turdagi mahsulotni ishlab chiqardi.

«0’zneftgaz qurilish» DXB - 0 ’zbekistondagi yoqilg’i energetika kompleksining asosiy tashkiloti, qaysiki neft-gaz konlarini jihozlash, neft va gazni qayta ishlovchi zavodlami, shuningdek, gazni uzatish ob’ektlarini qurishni amalga oshiradi. 1995-yilda mazkur tashkilotning kuchi bilan uzunligi 325 km blgan quvurlar ishga tushirildi.

«0’zdavneft mahsulot» DXB aholi va tashkilotlarni neft mahsulotlari bilan ta’minlaydi. Hozirgi vaqtda korporatsiya respublikada gazga blgan ehtiyojni butunlay qondiribgina qolmay, balki uni Qozog’iston, Qirg’iziston va Tojikiston davlatlariga ham eksport qilayapti.

Bundan tashqari, korporatsiya tashkil topgan kunidan boshlab iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkilotlari qatnashchilari bilan bajariladigan ishlarga katta ahamiyat berib kelinmoqda. Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Yaponiya, AQSh va boshqa davlatlarning eksport kredit vakolatxonalari bilan hamkorlik tez rivojlanmoqda.

Hozirgi vaqtda Kkdumaloq va Mingbuloq konlarida quduqlarni qazish, jihozlash va tezlik bilan ishlatish, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi quvvatini oshirish, Farg’ona neftni qayta ishlash zavodini ta’mirlash, Qashqadaryo viloyatidagi Shrtan koni bazasida polietilen ishlab chiqarish byicha gazkimyo majmuasini krish, gaz konlarini qidirib topish, qazib chiqarish va tabiiy gazni eksport qilish byicha «Enron Oil end Gaz Interneyshnl» (AQSh) kompaniyasi bilan qo’shma korxona tuzish ishlari keng miqyosda olib borilmoqda.

«0’zbekneftegaz» Milliy holding korporatsiyasi va «Teknip» firmasi 0’rtasida foydalanishga tayyoi etib topshirish sharti bilan texnologik qurilmalarni krishga shartnoma imzolandi.

«0’zbekneftegaz» Milliy holding korporatsiyasi qshma korxonalar loyihalari byicha quyidagi ynalishlarda ishlamoqda:

- «Enron Oil end Gaz Kompany» kompaniyasining blinmasi hisoblangan «Enron Oil end Gaz Interneyshnl» (AQSh) kompaniyasi bilan 0’zbekistonda tabiiy gaz konlarini izlash, aniqlash, qazib chiqarish va uni eksport qilish;

- gaz quyish stantsiyalarini qurish, ulardan foydalanish va avtomobil yoqilg isi sifatida suyuq gazdan foydalanishga tayotgan respubiika avtotrans- porti tminoti bo’yicha korporatsiya «Amerikan Injneering Inkorporeyted» (AQSh) bilan hamkorlik qilyapti.

«Lukoyl» 0‘zbekistonda z faoliyatini bo4lg‘usi MBK (mahsulotni bo‘lish tg‘risida kelishuv) ning umumiy tamoyillari haqida shartnomalarni imzolash bilan 2001-yilning bahorida boshlangan. 2004-yil iyunida 280 mlrd. kub. m.dan ortiq gaz zaxirasiga ega bo‘lgan konlarning Xauzak, Shado1 va Qng‘irot


Kandm guruhi borasida MBK imzolangan.Ushbu kelishuv 0‘zbekiston Respublikasi va investorlar konsorsiumi

0‘rtasida, ya’ni «Lukoyl» (90 foiz) hamda «0‘zbekneftegaz» MXK (10 foiz) o‘rtasida imzolangan. Uning amal qilish muddati - 35 yil. Loyihaga ko‘ra 1 mlrd. AQSH dollari miqdorida to‘g‘ridan-tg‘ri investitsiyalar jalb qilinishi kzda tutilgan. Mazkur konlardan dastlabki gaz 2007-yilda olinishi hamda keyinchalik uni qazib olishni yiliga 10 mlrd. kub.metrga yetkazish kzda tutilgan edi. Dastlabki ikki yil davomida «Lukoyl»ning o‘z mablag'larini zbekistonga qolyilmalari hajmi 160 mln. AQSH dollaridan ortiqni tashkil qilib, 2007 yilda esa qazib olish hajmi yiliga 3 mlrd. kub. metrga teng blgan dastlabki konni ishga tushirish kzda tutilgan edi. Gaz sohasida strategik hamkorlik tg‘risidagi kelishuv «0‘zbekneftegaz» MXK va «Gazprom» OAJ o‘rtasida 2002-yil 17 dekabrda imzolangan. Kelishuvga ko‘ra 2003-2012 - yillar davomida o‘zbek gazini uzoq muddatli sotib olinishi, mahsulotni blish to‘g‘risidagi kelishuv (MBK) shartlarida 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida tabiiy gazni qazib olish byicha loyihalarda «Gazprom» OAJning ishtiroki, shuningdek, 0 ‘zbekiston gaz-transport infratuzilmasini rivojlantirish hamda Markaziy Osiyo gazini respublika hududi bylab transportda tashish sohalarida hamkorlik kzda tutilgan edi. Loyihalar tplamining umumiy qiymati 1,4 mlrd. AQSH dollarini tashkil etadi. Qayd etish joizki, «Gazprom» dunyodagi eng yirik kompaniyalardan biri hisoblanadi.

Bu va shunga xshash tadbirlarning amalga oshirilishi respublika neft va gaz sanoatini yuqori sur’atlar bilan rivojlanishini ta’minlaydi.

0’zbekistonda kmirzaxiralari katta, lekin ulaming asosiy qismini energetik yoqilg’i hisoblangan qng’ir kmir tashkil etadi.

Respublikada yirik qng’ir ko’mir koni Angren shahri yonida joylashgan blib, yoqilgi yura qatlamlarida mavjud. Ko’mir ochiq, karyer usulida qazib olinadi. Zaxirasi 2 mlrd. tonnaga yaqin.

Kmirning boshqa ikki koni Surxondaryo viloyatidagi Shargun va Boysunda joylashgan. Ushbu konlardagi toshko’mir qatlamlari qalin emas. 90-yillardan keyingi davrda kmirqazib chiqarish hajmi keskin qisqardi hamda 1996 yilda 2,8 mln. tonnani tashkil qildi, holos. Vaholanki, respublikaning kmirga blgan ehtiyojlari yiliga 8-9 mln. tonnani tashkil etadi. Bunday holat tarmoqni rivojlantirishga bolgan e’tiborning yetarli emasligidan dalolat bermoqda. Ana shunga xshash muammolarni ijobiy hal qilish maqsadida1994-yillarda «Kmir» aksionerlik birlashmasi tuzildi. 0 ’zbekiston gidroenergiya resurslarining salohiyatiga kra Markaziy Osiyoda Tojikiston va Qiriziston davlatlaridan ortda tursa ham, uni zlashtirilganlik darajasi bu yerda nisbatan yuqori. Umuman olganda, 60-yillargacha bo’lgan davrda umumiy energetika balansida ishlab chiqarilgan elektro-energiyaning asosiy qismi GESIarga tg’ri kelgan. Undan keyingi davrda tabiiy gaz va qo’ng’ir ko’mir asosida ishlaydigan issiqlik elektrostansiyalar soni va salmog'ining keskin sishi GESIar ahamiyatini ancha pasayishiga sabab bldi. Binobarin, 1950-yilda jami GESIarda rnatilgan quwatlar 339,0 ming kvt.ga yoki 64,3 foizga teng bo’lgan bo’lsa, ushbu ko’rsatkich 1970-yilda muvofiq ravishda,


690,0 ming kvtga va 1,46 foizga teng bldi. 1995-yilda esa quvvati 1709,95 ming kvtni, salmog’i 14,8 foizni tashkil etdi.

0’zbekiston energetika tizimida 28 gidroelektroenergetik stansiyalar mavjud blib, ulardan eng yirigi 620 mvt quwatli Chorvoq GESidir. Gidroelektroegner- getikaning taraqqiyoti taxminan 1 mlrd. kvt soatga teng blgan kichik suv oqimlaridan foydalanish bo’yicha Piskom daryosida qurilishi rejalashtirilgan GES bilan bog’langan.

Hozirgi vaqtda respublika hududida o’rnatilgan quwatlari 100 mvtdan ortiq, bo'lgan to’rtta - Chorvoq, G’azalkent Xo’jakent va Farhod GESIari ishlab turibdi. 1996-yilda GESIarda 6,1 mlrd. kvt/soat elektr energayasi ishlab chiqdi. Bu mamlakatda ishlab chiqarilgan jami elektr energiyasi (49,3 mlrd. kvt/soat)ning 13,4 foizini tashkil etdi.

Mamlakatimiz metall qazilmalariga, ayniqsa, rangli metallar rudalariga boy. Bu 0’rinda oltin, kumush, qo’rg’oshin, rux, mis hamda yer bag’rida kam uchraydigan metallar zaxiralari juda katta ekanligini aytib tish zarur.

Hozirgi vaqtda 40 ta qimmatbaho metall konlari qidirib topilgan.Qimmatbaho rangli va radioaktiv metallar tarkibida birga uchraydigan foydali

komponentlar sifatida kamyob va nodir elementlarning kattagina miqdordagi zaxiralari jamlanganki, bu ulaming qiymatini ancha oshiradi.

Mamlakatimiz oltin, uran, mis, volfram, qo’rg’oshin, rux va shu guruhlarga kiruvchi boshqa eng muhim foydali qazilmalarning tasdiqlangan zaxiralari va ularning kpaytirish istiqbollari bo’yicha nafaqat MDH mamlakatlari o’rtasida, balki butun dunyoda yetakchi rinlardan birini egallaydi. Masalan, oltinning tasdiqlangan zaxiralari byicha 0’zbekiston dunyoda 9-o’rinda, uni qazib chiqarishda ham 9-rinda turadi.

0’zbekiston dunyoda ulkan oltin resurslariga ega bo’lgan mamlakatlar qatoriga kiradi, 41 ta oltin koni, shu jumladan, 33 ta oltin-ma’dan koni qidirib topildi. Yevroosiyo qita’sida eng yirik hisoblangan Muruntau koni jahondagi ulkan konlar qatoriga kiradi.

Bugungi kunda Muruntau koni har yili respublikaning katta miqdorda oltin qazib olinayotgan ulkan oekti hisoblanadiki, bu jahon kon qazib chiqaruvchi sanoati uchun kamdan-kam uchraydigan hodisadir.

Muruntau affinaj (eng sof metall olish) jarayonining zamonaviy texnologiyasi joriy etilganki, bu sofligi jihatidan «to’rtta to’qqiz»ga teng asl oltin olish imkonini bermoqda.

Ko’p yillar mobaynida Muruntau koni yonida qayta ishlash uchun balansdan tashqari tarkibida oltin bo’lgan 300 mln. tonnadan ortiq metallashgan massa saralab olindi va joylab qyildi.

Markaziy Qizilqumda oltin ma’danli 0’zbekiston - Buyuk Britaniya qo’shma korxonasi tashkil qilindi. Bunda «Lonro pablik limited» (Buyuk Britaniya) kompaniyasi va xalqaro moliya korporatsiyasi xorijiy ta’sischilar bo’lib qatnashdilar. Konga yaqin joyda temir yo’l va 220-EUL o’tadi, Shuningdek, suv bilan ta’minlash manbalari mavjud.


Samarqand viloyatida oltin ma’danli Zarmiton va boshqa oltin konlari topildi. Ushbu konlarni o’zlashtirishni jadallashtirish bo’yicha o’tkazilayotgan tenderda dunyoda katta nufuzga ega blgan Avstraliya kompaniyasi g’olib deb topildi. Toshkent viloyatining, Angren shahri yaqinida infratizimi yuksak darajada rivojlangan Qizilolmasoy va Kuchbuloq konlari topildi. Endilikda, ushbu konlarda cheklangan hajmda qazib chiqarish ishlari olib borilmoqda. Ana shu konlarni o’zlashtirish byicha o’tkazilgan halqaro tenderda mashhur Yaponiya kompaniyalari g’olib chiqdi.

Keyingi yillarda jahondagi eng yirik oltin rudali mintaqa (viloyat)lardan blmish Qizilqumda Ajibugut, Bulutkon, Balpangov, Aristontov, Turboy singari yangi konlar qidirib topilmoqda va o’rganilmoqda.

zbekiston talaygina kumush zaxiralariga ega. Navoiy viloyatida Visokovoltnoe, 0’qjetpes va Kosmonachi konlari ishlatishga tayyorlab qoyilgan. Namangan viloyatida Oqtepa koni o’rganilmoqda. Oqtepa konida birga uchraydigan foydali komponentlar tarkibida ancha kam miqdorda - 0,01 - 0,2foiz atrofida bo’lgan kobalt, nikel, qoYgoshin, rux va vismut mavjudligi qayd etilgan.

0’zbekiston rangli, nodir va radioaktiv elementlarning zaxiralariga ega. Kplab zaxiralar, asosan Olmaliq qonma’dan rayonida jamlangan. Bugungi kunda ushbu rayon zaxiralari katta miqdorini tashkil etadi. Olmaliq kon-metallurgiya kombinati katta miqdordagi ma’dan qazib chiqarishni ta’minlaydigan ishlab turgan ochiq kon, boyitish fabrikasi va metallurgiya zavodini ham ko’shib hisoblangan barcha zarur infratizimga hamda mahsulot ishlab chiqarishni yanada ko’paytirish imkoniga ega. 0’zbekistonda uranning mineral xom ashyo bazasi vujudga keltirilgan, uning negizida Navoiy kon-metallurgiya kombinatining bir qator korxonalari ishlab turibdi. Uranning qidirib chamalangan zaxiralari qumtoshga taalluqdli blib, ularni yuqori samarali va ekologik jihatdan muhofazalangan уег ostida ishqorini yuvish usuli yordamida qazib olish mumkin. Uran bilan birga kamyob tuproq elementlarining zaxiralari ham hisoblab chiqilgan.

Qizilqum mintaqasida Saritov va Sautboy volfram konlari topildi,bu yerda uch oksidli volfram ochiq usulda qazib olishga tayyorlab qyildi va yer ostidan qazib chiqarish uchun zaxiralarini aniqlash davom etmoqda.

Respublikamiz Uchquloch va Xondiza konlari jamlangan qrgoshinning ko’plab zaxiralariga ega. Xondiza qrg’oshin va rux bilan birga mis, kumush, kadmiy, selen, oltin ham mavjud. Xalqaro bozorda ushbu metallaming narxi oshishiga qarab 0’zbekiston ularni qazib olishni ancha kpaytirishi mumkin bladi. Malumki, nodir, rangli va tarqoq elementlardan elektronika va tibbiyotda keng foydalaniladi. 0’zbekiston Respublikasi ushbu metallami qazib olish uchun 0'zining mustahkam bazasiga ega. Ularning bir qismi mustaqil konlarda jamlangan, boshqalari birga uchraydigan komponentlar sifatida qazib olinishi mumkin.

Respublika tog’-kimyof tog-ma’dan va boshqa nometall foydali qazilmalarga hamda turli qurilish materiallarga juda boy. Tog’kimyo xom ashyosi kimyo va elektr kimyo sanoatlari va mineral o’g’itlari sanoati uchun xom ashyo demakdir. 0 ’zbekistonda Markaziy Qizilqumda fosforit konlari qidirib topilgan


bo’lib, ular kimyo va iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari uchun qimmatli xom ashyo, qishloq xjaligi uchun o’g’it ishlab chiqarish imkonini beradi.

Yer resurslari

0’zbekistonning yer fondi 44,74 mln. gektarni tashkil etadi. Uning 70 foizdan ziyod qismidan qishloq xjalik ishlab chiqarishida foydalanilmoqda. Bu salkam 32 mln. gektarni tashkil etadi. 0’rmon xjaligi korxonalariga yer fondining 12,4 foizi (5,5 mln. gektar), chl-tog’ mintaqasida joylashgan davlat zaxirasidagi unumdorligi pastyerlarga 10,4 foizi (4,7 mln. gektar), sanoat va transport yerlariga 4,1 foizi (1,8 min. gektar) va aholi manzilgohlari egallagan yerlarga 0,5 foizi (0,2 mln. gektar) tg’ri keladi. Yarim million gektar yerdan boshqa maqsadlarda foydalanilmoqda.

Qishloq xjalik yerlari ichida ancha katta salmog’ (83,5 foiz)ni tloqlar va ayniqsa yaylovlar egallaydi. Undan keyingi qatorlarda haydaladigan yerlar

(14,9 foiz), ko’p yillik ekinlar - bog’lar va tokzorlar (1,4 foiz) joylashgan. 0’zbekistonda bz erlarning salmog’i ancha past krsatkich (0,2 foiz) bilan ajralib turadi. Qishloq xjaligida foydalanilmaydigan va boshqa turdagi yerlarning ulushi respublika jami yer fondining 37,3 foiziga teng.

Hududi chl va dasht mintaqalarida joylashgan viloyatiarda yaylovlarning salmog’i ancha yuqori. Bu krsatkich Navoiy viloyatida jami qishloq xjalik yerlarining 98,7foiz, Buxoro viloyatida - 92,5 foiz, Surxondaryo viloyatida - 73,8 foiz, Qashqadaryo viloyatida - 68,8 foiz, Samarqand viloyatida 61,6 foiz, Xorazm viloyatida - 59,8 foiz, Toshkent viloyatida 54,8 foizini Qoraqalpog’iston Respublikasida esa 91,6 foizni tashkil etadi.

Qishloq xo’jalik mahsulotning deyarli 97,0 foizini tayyorlaydigan haydaiadigan yerlar ham respublika hududi bo’yicha notekis taqsimlangan.

Haydaladigan yerlarning eng katta maydonlari Qashqadaryo (16,9 foiz), Jizzax (11,1 foiz), Samarqand (10,9 foiz) viloyatlarida hamda Qoraqalpog’iston Respublikasida (10,5 foiz) joylashgan. Shu vaqtning zida eng past krsatkichlar Namangan (4,8 foiz), Buxoro (4,9 foiz), Andijon (5,0 foiz), Xorazm (5,2 foiz) va, ayniqsa, Navoiy (2,7 foiz) viloyatlariga xos (15-jadval).

Haydaladigan yerlarning eng mahsuldor va samarali qismi sug’orma yerlardir.

0 ’zbekiston qadimdan sug’orma dehqonchilik mamlakati blib kelgan. Sug’orma dehqonchilik oziq-ovqat sohasida respublika mustaqiiigining negizi va asosiy eksport mahsulotining manbaidir».

0’zbekiston hozirda jahonda sug’orma dehqonchilik markazlaridan biri hisoblanadi. Sug’oriladigan yerlarning umumiy maydoni salkam 4,3 mln. gektarni tashkil etib, uning asosiy qismi tuproq-suv sharoiti nisbatan qulay blgan vodiy va vohalarda joylashgan. Farg’ona, Zarafshon vodiylari, Surxondaryo, Qashqadaryo, Xorazm vohalari shular jumlasidandir. 1960-yillardan so’ng sug’oriladigan yerlar maydoni ikki martadan ziyod kpaydi. 0 ’sish asosan Mirzacho’1, Karshi choTi, Elikqal’a massivi hisobiga ta’minlandi.


Hozirgi kunda sug’orma dehqonchilik Qoraqalpog’iston Respublikasida va Qashqadaryo viloyatida yuqori darajada rivojlangan. Kadimgi sug’orma dehqonchilik markazlari - Toshkent, Samarqand, Farg’ona, Surxondaryo, Xorazm, Andijon, Namangan viloyatlari o’zlarining rnavqelarini saqlab qoldilar. Mirzachlning o’zlashtirilgan hududi mida Sirdaryo hamda Jizzax viloyatlari barpo qilindi. Ushbu viloyatlarda bugungi kunda mamlakatdagi jami sug’oriladigan yerlaming 15,4 foizi mavjud.

0’zbekistonda bog’lar va tokzorlar egallagan maydon salkam 0,4 mln. gektarga teng. Uning katta qismi Farg’ona vodiysi viloyatlariga hamda Samarqand (14,9 foiz) va Toshkent (12,8 foiz) viloyatlariga to’g’ri keladi. Demak, bog’ va tokzorlarning asosiy qismi tog’oldi mintaqasi yaxshi rivojlangan viloyatlarda joylashgan. Bunga yana bir dalil - tog’oldi mintaqasi maydonining katta qismini egallagan Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida ham bog’dorchilik va uzumchilik yaxshi rivojlangan. Tekislik mintaqasidagi viloyatlarda esa (Sirdaryo, Xorazm, Navoiy va boshqalarda) bog’dorchilik va uzumchilik tarmog i kichik maydonlarni egallagan.

0’zbekistonda snggi yillarda tomorqa xjaligini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Bugungi kunda mamlakatda tomorqa va dala-bog’ yerlaming umumiy maydoni salkam 0,6 mln. gektarni tashkil etadi. Uning nisbatan katta maydonlari Samarqand, Toshkent, Qashqadaryo va Fargna viloyatlarida mavjud.

zbekistonda yuqorida qayd etib o’tilganidek, jami yer fondining 37,3 foizi qishloq xo’jaligida foydalanilmaydigan hamda boshqa turdagi yerlardan iborat. Mazkur yerlaming juda katta maydonlari Ustyurt platosi, Qizilqum chllari hamda Boysuntog’, Bobotog’, Turkiston va Janubi-g’arbiy Tyanshan tog’lari joylashgan ma’muriy-hududiy bo’laklarga to’g’ri keladi. Shundan 66,6 foiz yoki 11,103 mln. gektar yer faqat Qoraqalpog’iston Respublikasiga tgri keladi. Demak, ushbu respublikadagi уег fondining 70 foizi qishloq xjaligida foydalanib blmaydigan yerlar (asosan, Ustyurt platosi va Qizilqum choMining shimoli-g’arbiy kanoti)dan iborat.

23-jadval.0’zbekiston Respublikasi hududining qlshloq xo’jaligida foydalanish

xususiyatlariga ko’ra taqsimlanishiRespublikada haydaladigan va sug’oriladigan yerlaming aholi jon boshiga

Ma’muriy-hududiyblaklar

Hudud Shu jumiadan hududning taqsimlanishiqishloq

xJaiik yeriaritomorqa, dala,

bog' va boshqa yeriar

qishloq xJaligida foydaianil-

maydigan va boshqa turdagi

yeriar1000 ga foiz 1000 ga foiz 1000ga foiz 1000 ga foiz

JamiShu jumladan:

44740 100 27511 100 570 100 16659 100

Qoraqalpog’is ton Respublikasi

16490 36,9 5348 19,4 39 6.8 11103 66,6


Ma’muriy-hududiyblaklar

Hudud Shu jumladan hududning taqsimlanishiqishloq

xo’jalik yerlaritomorqa, dala,

bog’ va boshqa yerlar

qishloq xjaligida foydalanil-

maydigan va boshqa turdagi

yerlarViloyatlar:

Andijon 420 0,9 260 0,9 49 8,5 111 0,7Buxoro 3940 8.8 3088 - 45 7,9 807 4,8Jizzax 2050 4,6 1289 4,7 26 4,6 735 4,4Qashqadaryo 2840 6,3 2253 8,2 59 YU, 528 3,2Navoiy 1108 24,8 10133 36, 18 3,2 929 5,6Namangan 790 1,8 380 1,4 41 7,2 369 2,3Samarqand 1640 3,7 1317 4,8 69 12, 254 1,5Surxondaryo 2080 4,6 1244 4,5 48 8,4 788 4,7Sirdaryo 510 1,1 380 1.4 18 3,2 112 0,7Toshkent 1560 3,5 876 3,2 63 - 621 3,7Fargna 710 1,6 371 1,4 59 - 280 1,7Xorazm 630 1,4 572 2,1 36 6,3 00 0,7

hisoblangan ko’rsatkichlari yildan-yilga kamaymoqda. 1987-1997 yillarda aholi jon boshiga to gYi keluvchi yerlarning hajmi 16,5 foizga, sug’oriladigan yerlarning hajmi esa 9,0 foizga qisqardi. Ana shu davr mobaynida aholi, asosan jon boshiga nisbatan haydaladigan уег0,04 gektarga qisqarib, 0,19 gektarni, qishloq joylarda esa 0,31 gektarni tashkil etdi. Bu aholini qishloq xo’jalik mahsulotlari, qishloq xjalik korxonalarini esa asosiy ishlab chiqarish vositasi - уег bilan ta’minlash borasida kshimcha qiyinchiliklarning kelib chiqishiga sabab blmoqda.

Yerlarning sifati ham yildan-yilga yomonlashib, ulaming unumdorligi pasaymoqda.

Snggi 15-20 yil ichida tuproq unumdorligining eng muhim omili - qumushing salmog’i 30-50 foizga kamaydi. Bugungi kunda qumush bilan ta’minlanganlik darajasi nihoyatda past (0,4-1,0 foiz) blgan tuproqlar sug’oriladigan yerlarning salkam 40 foizini egallaydi.

0’zbekistonda sug’oriladigan yerlarda yuz berayotgan shrlanish jarayoni ortib bormoqda. Sug’oriladigan yerlarning deyarli 52 foizi shoYlangan. Shundan 40 foizga yaqini o’rtacha va kuchli sho’rlangan yerlardan iborat.

Yerlarning shrlanganlik darajasi Xorazm viloyatida (100 foiz, shundan 25 foizi o’rtacha va kuchli sho’rlangan), Qoraqalpog’iston Respublikasida (86 foiz, shundan 57 foizi o’rtacha va kuchli) hamda Sirdaryo viloyatida (87 foiz sho’rlangan, shundan 44 foizi rtacha va kuchli sho’rlangan) nisbatan yuqori krsatkichlarga ega.

Andijon va Surxondaryo viloyatlarida sho’r bosgan yerlarning maydoni


nisbatan kam b o ’lsa ham , an a sh u yerlar kuchli sh rlanganligi (7 2 va 4 6 foiz) bilan ajralib turadi.

M in e r a l la s h g a n g r u n t s u v la r s a th in in g b a la n d lig i v a tu p r o q n in g sh rlanganligi sug 'orilad igan yerlarning sifatini va unumdorligini pasaytirm oqda ham da q ish loq x o ’jalik ekinlari hosildorligini kesk in kam ayish iga olib kelm oqda.

R esp ub likam izdagi kpchilik olimlar va m utaxassislarn in g m a ’lum otlariga ко’га, paxta hosildorligi kam sh rlangan yerlarda 2 0 -3 0 , rtacha sh o ’rlangan yerlarda - 4 0 -6 0 , kuchli sh rlangan yerlarda 8 0 foizlarga va undan ham k pga qisqaradi. Buning natijasida, respublikada paxta yalpi hosili (yiliga o ’rtacha 5 0 0 - 6 0 0 m ing to n n a g a yaqin , paxta to lasi e s a 1 7 0 m ing.tonna) kam tayyorlanm oqda.

T u p ro q h o s i ld o r l ig ig a s h a m o l va s u v e r o z iy a s i h a m s a lb iy t a ’sir k rsa tm o q d a . R e sp u b lik a d a s u g ’orilad igan 2 ,1 m ln. g ek ta r yerlar sh a m o l eroziyasi ta’siriga berilgan. Sh un dan 0 ,6 5 mln. gek targa an a shu om ilning ta ’siri a n ch a kuchli h isob lanad i. Mazkur omil ta ’sirida b o ’lgan s u g ’orm a yerlar Farg’ona (1 6 5 m ing ga), Surxondaryo (1 0 6 ming ga), Q a sh q ad aryo (80 ming g a) va Buxoro (53 m ing ga) viloyatlarida katta m aydonlarni ega llayd i. SH am ol eroziyasi ta ’sirida b o ’lgan su g ’orm a yerlarning sa lm o g ’i Sirdaryo (jami su gorilad igan yerlam ing 8 8 foiz), Buxoro (7 8 foiz, X orazm (73 foiz viloyatlarida ham d a Q oraqalpog’iston R espub likasi (71 fo izd an yuqori ko’rsatkichlarga e g a .

S u v eroziyasi ta ’sirida b o ’lgan hayd alad igan yerlar T oshkent, Sam arqand, S u rx o n d a ry o , Q a sh q a d a r y o v iloyatlar id a h a m d a F a rg ’o n a v o d iy sid a katta m aydon lam i eg a llayd i.

Sh am ol va su v ero z iy a si a so s iy q ish loq x o ’jalik ekinlarining hosildorligini10 -1 5 fo izga q isq arish iga sa b a b boMmoqda. Suv resurslari 0 ’zb ek iston hududida A m udaryo, Sirdaryo, Z arafshon , Q ashq adaryo , Chirchiq, O xangaron daryolari yer usti suvlarining a s o s iy m anbalari boTib h isob lanad i.

Xalqaro statistik ko’rsatkichlari b o ’y icha zb ek is to n d a :♦ lchki su v resurslari 16 mlrd. m3 ni tashkil etadi, tashqi - 98 .1 mlrd. m 3;♦ Aholi jon b o sh ig a 4 ,6 m ing m chuchuk su v to ’g ’ri keladi;♦ yiliga 6 0 mlrd m ” su v sarflanadi.Q ’zb ek iston hududi do irasida shakllanuvchi yillik su v oqim i 10 kub. km ga

yaqin , b o sh q a m am lakatlar hududidan oqib keiuvchi su v oqimi 8 9 kub. kmni tashkil etadi.

Sirdaryo va A m udaryo su v resurslari m uvofiq ravishda yiliga o ’rtacha 4 0 ,8 va 7 8 ,4 kub. km dan iborat.

H avza suvlari limitiga binoan 0 ’z b e k isto n g a yiliga Sirdaryo b o ’yicha 2 5 ,5 kub. km, A m udaryo b o ’y ich a 4 6 ,2 kub. km. suv, jam i 7 1 ,7 kub. km. su v tegishli.

R espub likan ing su v bilan ta ’m inlanganlik d arajasi o ’rtacha 8 0 foizni, Sh u jum ladan A m udaryo h a v z a sid a 86 , Sirdaryo x a v z a sid a 71 foizni tashkil etadi.

S u v resu rsla r i v a q t tish i b ilan deyarli z g a r m a y d ig a n h a jm g a e g a b lganlig i, aholi so n in in g e s a u z lu k siz rav ishda sish i natijasida su v bilan ta'm inlanganlik d arajasi respub lik ada qisqarib b orm oqd a. 1 9 8 0 -1 9 9 7 yillarda m azkur krsatkich 3 0 fo izg a pasayd i.

R egion su v resurslari a s o s iy qism ini A m udaryo va Sirdaryo havzalari tashkil


0 ’z b e k is ta n R e sp u b lik a s id a q is h lo q x ja lig i y eriarin in g ulardan fo y d a la n is h x u s u s iy a t ig a k o ’ra m a ’m u riy -h u d u d iy b o la k la r

0 ’z b e k is to n v ilo y a tla r in in g y e r u s t i su v la r i b ilan ta 'm in la n g a n lig i b o ’y ic h a ta q s im la n ish i

Mamurlyhududiyblaklar

Qishloqxofjaligiyerlari

Shu jumladanXaydalana-

diganyerlar

Shundan sug’orila-

digan n yeriar

Kp yillik ekinlar

Yaylov va tloqlar

Bz yerlar

foiz eo ming-ga

eo ming-ga

foiz ming-ga

foiz

Jami 27511 100 4089 100 3327 100 382 100 22967 100 73 100Qoraqalpo-g’iston

5348 19.4 430 10.5 430 12.9 13 3.4 4901 21.3 4 5.5

Andlijon 260 09 204 5.0 204 6.1 30 7.9 25 0.1 1 1.4Buxoro 3088 11.2 200 4.9 200 6.0 26 6.6 2856 12.4 6 8.2Jizzax 1289 4.7 452 11.1 248 7.5 12 5.5 811 12.4 5 6.9Qashqadaryo 2253 8.2 665 16.3 413 12.4 37 9.7 1527 6.8 24 32,9Navoiy 10133 36.8 112 2.7 92 2.8 10 2.6 10004 43.6 7 9.6Namangan 380 1.4 198 4.8 198 6.0 39 10.2 143 0.6 - -

Samarqand 1317 4.8 445 10.9 264 7.9 57 14.9 811 3.5 4 5.5Surxondaryo 1244 4.5 289 7.1 247 7.4 35 9.2 918 4.0 2 2.7Sirdaryo 380 1.4 287 7.0 262 7.9 12 3.1 74 0.3 7 9.5Toshkent 876 3.2 335 8.2 297 8.9 49 12.8 480 2.1 12 16.4Farg’ona 371 1.4 258 6.3 258 7.8 38 10.0 75 0.3 " "Xorazm 572 2.1 214 5.2 214 6.4 15 3.9 342 1.5 1 0.4

2 5 jadval.

Ma’muriyblaklar

Su v oqimi, (bir yidda kub.km.)

Jam i su v g a blgan talab (bir yilda киЬ.кт.)

Suv bilan ta’minlanganlik darajasi (foiz hisobida)

Amudaryo havzasi 37,31 43*1 86Qoraqalpog’istonRespubpikasi

10,3 81

ViloyatlarBuxoro 4,86 5,49 89Qashqadaryo 8,08 7,64 106Samarqand 4,16 4,78 87Surxondaryo 5,45 5,65 96


Ma’muriyblaklar

Suv oqimi, (bir yillda киЬ.кт.)

Jami su v g a blgan talab (biryilda киЬ.кт.)

Suv bilan ta’minlanganlik darajasi (foiz hisobida)

Navoiy 1,43 2,31 62Xorazm 3,03 4,99 61Sirdaryo havzasi 19,92 28,27 71Viloyatlar:

Andijon 2,53 4,0 63Namangan 2,71 4,51 60Jizzax 2,99 3,74 80Sirdaryo 3,26 4,18 78Toshkent 4,78 6,06 79Farg’ona 3,65 5,78 63zbekiston bo’yicha jami

114,46 71,78 80

A m udaryo h a v z a s id a su v oqim ini k o’p yillik tartiblashtirish im koniyatiga e g a b lgan uchta yirik R ogun, N urek v a T uyam uyin su v omborlari qurilgan. Ularning foydali s ig ’imi -1 8 ,4 kub. km ga ten g , su v d a n tashqari, m azkur havzada har birining hajmi 2 kub.km g a c h a b o lg a n 31 ta kichik su v om borlari barpo etilgan ,

H avzad agi barcha su v om borlarining foydali sigam i 3 6 ,4 kub kmni tashkil etadi. S h u n d a n 2 4 ,4 kub.km ga ten g su v resurslari Qirg’iaziston va Tojikiston hududlarida yig ilgan.

S h u n d a y qilib, tartiblashtirilib turiluvchi 5 3 к и Ь .к т д а ten g su v oqim ining 3 9 ,0 kub km. yoki 7 4 foizi q sh ni m am lakatlar hududlga to ’g ’ri keladi. Bundan tashqari, Q ash q a d a ry o viloyatini su v bilan ta ’m inlovchi Karshi m agistrali ham da Buxoro viloyatini su v bilan ta ’m inlovchi A m u-B uxoro kanalin ing A m udaryodan su v chiqarib beruvchi inshootlari T urkm aniston hududida jo y la sh g a n . Bu holat sob iq Ittifoq parchalanib k etgan d an keyingi davrda 0 ’rta O siy o va Q ozog'iston hu du dida su v resurslarin i ta q s im la sh b o ra sid a q sh im ch a m uam m olarning kelib ch iq ish ig a s a b a b b lm o q d a . Chunki m u staq illik k ach a b o lg a n davrda 0 ’z b e k is to n hu du dida h osil b luvchi jam i y er usti su v resurslarin ing 5 5 -5 8 fo izig ina is te ’m ol qilinar, un ing deyarli 8 5 fo iz ig a te n g q ism id an e s a yerlam i s u g ’orish m a q sad larid a foydalan ilar ed i.

Yirik s a n o a t korxonalari, ch o rv a ch ilik m ajm ualari, aholi m anzilgoh lari yaqin ida jo y la sh g a n daryolar v a yer osti su v lar iga o q a v a suvlar bilan har xil ifloslantiruvchi k o m p on en tlarn in g quyilish i jud a katta sa lb iy oq ib atlarga olib k elm oq d a . B uning natijasida su vlarn in g m in era llash gan lig i k u ch aym oq d a va u la r z a h a r li c h iq in d ila r b ila n i f lo s la n t ir i lm o q d a . D a r y o s u v la r in in g m inerallashgan lig i A m udaryoning 0 ’zb ek isto n hu du diga o ’tish joyida 1 ,7 promille k rsatkichida b lsa , O xangaron d aryosid a 8 ,1 prom illegach a yetadi.


Yer va su v resurslari q ish loq x jaligining a so s iy ish lab chiqarish vositasidir. q ish lo q x jalik ish la b c h iq a r ish id a r esp u b lik a h u d u d in in g 71 fo izi va su v resurslari limitining 8 2 fo izidan foydalaniladi.

z b e k is to n su v resurslarin ing a s o s iy is t e ’m olchilari q ish lo q x jaligi va sanoatdir. S u v d a n foyda lan ish n in g tahlili sa n o a t va kom m unal x o ’jalikda m avjud texnolog ik jarayon lar z a m o n a v iy texnik ta lab larga ja v o b b erm a yotgan lig id an dalolat berm oqda. K orxonalarda su v d a n foydalan ishn ing ay lan m a tizimi tatbiq etilm agan, m am lakatda ay lan m a su vn ing sa lm o g ’i atigi 5 7 foizni tashkil etadi. B unday holat Q o ra q a lp o g ’iston R esp u b lik a s id a (3 ,3 fo iz), S a m a rq a n d (1 2 ,7 foiz) va J izzax (2 5 ,2 foiz) viloyatlarda m urakkab tu sg a e g a .

R e sp u b lik a d a i s t e ’m ol q ilin a d ig a n ja m i su v n in g 8 2 - 8 5 fo iz i q ish lo q x o ’ja lig ig a t o ’g ’ri k e la d i. S h u n in g u ch u n h a m , s u v d a n fo y d a la n is h g a x o s m uam m olarning ko’pchiligi sh u tarm oq bilan b o g ’lan gan .

M u sta q illik k a c h a b o ’lg a n d a v r d a s u g ’o r ila d ig a n y e r la r m a y d o n in in g to ’xtovsiz kengaytirib borilganligi, kanallar va su v om borlarining barpo qilinishi q ish lo q x ja lig id a s u v d a n fo y d a la n is h d a r a ja s in in g n ih o y a td a k a tta lig ig a k pincha uni x jasizlarch a ist m ol q ilishga sa b a b bldi.


I llova.MUSTAQIL ZB E K IST O N XALQ XOJALIGINING RAVNAQ

TOPISHIDA SANOATNING RO’LI

z b e k is to n xalq xo jaligini yirik tarm oqlaridan biri sa n o a t blib, unda ish bilan band b lgan aholin ing 1/8 faoliyat ko’rsatm oqd a. S a n o a t - ko’p tarmoqli so h a . zb ek is to n d a uning yuzdan ortiq tarm og’i m avjud. A so siy fondlarning 4 0 foizi sa n o a td a , yalp i ichki m a h su lo tn in g 17 fo izi y a n a sa n o a td a yaratiladi. M am lakatim iz sa n o a ti korxonalarida elektr en erg iy a si, g a z , neft, kmir, benzin , p o ’lat, avtom obillar, q ish loq x o ’jaligi m ashinalari, elektrodvigatellar, akkum ulya- torlar, kabellar, ek sk avator, yigiruv m ashinalari, sam olyotlar, m ineral o ’g'it, su iy tola, oltingugurt k islotasi, turli qurilish materiallari, gazlam alar, un, paxta m oyi, guruch , k iy im -kech ak va b o sh q a o z iq -o v q a t m ahsulotlari ish lab ch iqarilad i. Tarm oqlarning sa n o a td a tutgan rni har xil.

1-JadvalS a n o a t m a h su lo t la r in in g ta rm o q la r b o ’y ic h a tarkibi (fo izd a )

1. Tarmoqlar 1995 1997

2. Butun san oat 100 100

3. Yoqilg’i-energetika majmui 18,3 26,8

4. Metallurgiya 13,9 10,7

5. Kimyo va neft sanoati 5,2 4,2

6. M ashinasozlik va metallni qayta ishlash 8.8 12,07. Yog ochsozlik sanoati 1,0 0,8

8. Qurilish materiallari sanoati 4 ,5 4,2

9. Yengil san oat 18,6 17,6

10. Oziq-ovqat sanoati 9.8 9.811. Un, don va aralash yem sanoati 9,9 9,9

S a n o a t tarmoqlari o rasid a q ish loq xjaligi m ahsulotlarini qayta ish lovchi va a g ro sa n o a t m ajm uiga xizm at k rsatuvchi tarm oqlar tarixan yetakchi m a v q e g a e g a . Bular paxta to z a la sh , sh oyi t qish , k on serva , y o g ’-m oy v a b o sh q a sa n o a t turlaridir. S h u bilan b irga kim yo va neft kim yosi, m a sh in a so z lik , elektronika, en ergetik a , m etallurgiya, yengil va qurilish m ateriallari sa n o a ti jadal sur^atlarda rivojlanm oqda. S a n o a t taraqq iyotida y o q ilg ’i-en er g e tik a m a jm u a sin in g rni alohida. Uning tarkibiga g a z , neft q a zish va ularn» qayta ish lash , kmir q a z ish va elektr q u w a ti ish lab chiqarish kiradi.

Bu m a jm u a n in g m a m la k a t s a n o a t ish la b c h iq a r ish id a g i h is s a s i 2 6 ,8 fo izd a n iborat. 0 'z b e k is t o n ja h o n d a g i 1 0 ta yirik g a z ish la b ch iq a r u v c h i m am lakatlar jum lasiga kiradi. R esp ub likad a qudratli gidroelektr stansiyalari va issiqlik elektr stansiyalari m avjud.


M etallurgiya m a jm u a si tarkibiga m a 'd a n xom a sh y o s in i, qora va rangli metallarni qazib chiqaruvchi, boyituvchi va qayta ish iab chiqaruvchi korxonalar kiradi. Oltin, ku m ush, m is, q o ’rg’osh in , rux, volfram , m olibden, litiy, uran, alyum iniy xom a sh y o si, nodir m etallar va b o sh q a qator qazilm a boyliklam ing an iq lan gan zaxiralari ko’p. 0 ’z b ek isto n d a oltinning 3 0 ta koni topilgan. Q azib o lin adigan oltinning um um iy m iqdori b o ’y ich a 0 ’z b e k is to n MDH m am lakatlari o ra sid a ikkinchi, k u m u sh , m is, q o ’rg’o sh in , rux va volfram b o ’y ich a u ch in ch i o ’rinni eg a lla y d i. 0 ’z b e k is to n ja h o n h a m ja m iy a tid a oltin ish la b ch iq a r ish m iqdori b y ich a sa k k iz in ch i, uni aho li jon b o s h ig a ish la b ch iq a r ish b y ich a e s a besh in ch i rinda turadi.

Kimyo v a m a sh in a so z lik m ajm ualari sa n o a tn in g m uhim sohalaridir. Yangi iq itsod iy sh a ro itd a bu tarm oq lard a ch u q u r tarkibiy qayta qu rish lar a m a lg a osh ir ilm oq da. U lar m a m lak atn in g iq tisod iy m ustaqillig in i m u s ta h k a m la sh g a y o ’naltirilgan.

Ishlab chiqarilayotgan is te ’mol m ollarining uchd an bir qism i yengil sa n o a t korxonalari tom onidan am alga osh irilm oqda. Bu yerda a anaviy yetakch i so h a t qim achilikdir.

S a n o a t is h la b c h iq a r ish in in g r iv o jla n ish sa m a r a d o r iig ig a ta ’s ir k r sa tu v c h i o m illa r

S a n o a t is h la b c h iq a r is h n in g ta r m o q la r i tu z i lm a s in i z g a r t ir ish v a takom illashtirish iqtisodiy, ilmiy-texnik va ijtimoiy siyosa tn in g a s o s iy negizi blib x izm a t q ila d i. I sh la b c h iq a r u v c h i k u ch la r h a m d a s a n o a t ta r m o q la r in in g rivojlanishi ilm iy-texnik taraqqiyot tovarlarga b o ’lgan ta labning qondirilish iga, tovarlar sifatin ing y a x sh ila n ish ig a olib boradi. Aholini sifatli m ahsu lotlar bilan ta ’m inlash uzviy ravishda sa n o a t ish lab ch iqarish tarm oq tuzilm asin ing o ’zgarish i h am d a yang i tarm oqlarn ing vuju dga k elish i, m avjudlarini rivojlantirish bilan bog liqdir. Bu orqali iqtisod iy tizim da, u yoki bu tarm oqda ijobiy siljish sod ir bladi h am d a iqtisodiyotning rivojlanish d inam ikasi zgaradi.

S a n o a t tarm oqlari tuz ilm asin i takom illash tir ish n in g a s o s iy yo nalish lari quyidagilardir:

- ish la b c h iq a r ish v o s ita la r i va i s t e ’m ol m ollari ish la b c h iq a r a d ig a n tarm oqlar o ra sid a m utanosib lik rnatish;

- ish lab ch iqarish tuzilm asin ing progn oz va tendensiyalarin i ish lab chiqish;- tarm oqlarning tash q i iqtisodiy faoliyatini barqarorlashtirish;- ilm iy-texnik taraqqiyotni jadallashtirish , ilg’or texnologiyalarni joriy etish;- sh a x siy v a ijtimoiy is te ’molni rgan ish ham d a aholini sa n o a t m ahsulotlari

bilan to ’la ta ’m inlash;- tarm oqlarda xom a sh y o va resu rslard an oq ilona fo y d a la n ish sa m a r a -

dorligini osh irib borish.Tarm oqlar tuzilm asini shakllantirishda a s o s iy tibor iqtisodiy rayonlarning

barcha tarmoqlarini resurslar, kapital m a b la g ’lar, xom a sh y o v a m ateriallar bilan ta ’m inlash , m eh n a t resurslaridan oq ilon a fo y d a la n ish g a qaratilgan.


B o zo r iq tisod iyoti sh a ro itid a tarm oq tu z ilm a sin in g rivojlanish d a rajasi ta la b g a javob berm aydi. T arm oqlam ing ichki qurilm asini qayta qurish, m ahsu lot ish lab ch iqarish va aholin ing turm ush darajasini osh ir ish , ch e t el korxonalari b ila n iq t i s o d iy h a m k o rlik q i l is h , c h e t e l in v e s t i t s iy a la r i h a m d a i lg ’or texnologiyalarin i sifatli sa n o a t mollari ta y y orlash ga safarbar qilish vazifalarini hal e tish lozim .

A so siy fondlar tuzilm asini quyidagi ko’rinishda ta sa w u r qilish mumkin:- ish lab chiqaruvchi va ish lab chiqarm aydigan a so s iy fondlar;- a s o s iy ish lab chiqarish fondlarining aktiv va p a s s iv qismi;- a loh ida e lem en tla r ulushi.S a n o a t ish la b ch iq a r ish tu z ilm a si t la -t k is ish la b ch iq a r ish om illari

tarkibidan va sh u tarkibni tashkil etuvchi e le m en tla m in g oq ilona variantidan iboratdir. A na sh u om illarning um um iyligi yoki bogliq lig in in g m untazam buzilishi milliy iqtisod iyotn ing barcha b o ’g ’inlariga yom on ta ’sir qiladi, ish lab chiqarish sam aradorlig in i pasaytirad i.

0 ’z b e k isto n R esp u b lik a si iqtisodiyotini barkam ollash tir ishda in so n omili aloh ida rin tutadi. U iqtisod iyot tuzilm asin ing jadallash tirishn ing q sh im ch a sharoiti sifatida ishtirok etad i, sh u n d a u aholin ing d a ro m a d ig a , ishchilarn ing m a lak asin i o sh ir ish g a va b o sh q a ijtimoiy jarayon larga ham ta ’sir k rsatadi, m u tla q o ya n g i m alakali va m a ’lum otli tuz ilm an i sh a k llan tirad i. Bu m a sa la qanchalik m uhim b lm asin , lekin u ham iqtisodiyotni o ’rganish va rejalashtirish am aliyotida o ’z aksini topadi, chunki sh u v a q tg a ch a sa n o a t ish lab chiqarishini r ivojlantir ish ja r a y o n id a fa q a t s o n q iy m a tig a e ’tibor berilib sifa ti h is o b g a o lin m a g a n .

H ozirgi sh aro itd a , y a ’ni iq tisod iyot rivojlanish su r ’atini jadallash tirish va xalq turm ush darajasin i o sh ir ish d a tarm oqlararo v a s a n o a t ish lab ch iqarish i s o h a la r i b y ic h a r e s u r s la r , k a p ita l m a b la g la r v a m e h n a t r e s u r s la r in i ta q s im la sh n in g sh u n d a y y o ’na lish in i iz la sh lozim ki, bu y o ’n a lish q o y i lg a n ijtim oiy-iq tisod iy m a q s a d g a m um kin q ad ar sa m a ra li e r ish ish u ch u n im kon b ersin .

Q ilingan tahlil natijalari m oddiy ish lab chiqarish tarmoqlari sam aradorligini b a h o la sh uchun yetarli a s o s bo lib xizm at qila o lm aydi. U lardan faqat sa n o a t ish la b ch iq arish tarm oqlari tu z ilm a sin in g miiliy darom adin i shakllantirish va o sh ir ish g a ta ’sirini tahlil qilish paytida foyd a lan ish m um kin.

R e s p u b lik a s a n o a t i s h la b c h iq a r is h s a m a r a d o r l ig in i o s h ir is h d a m intaqadagi tarmoqlarni har tom on lam a tahlil qilish ijtim oiy-iqtisodiy m a sa la lam i hal e tish d a yengillashtiradi. B unday tahlil qilish n afaq at m oddiy ish lab chiqarish tarm oqlarini b a h o la sh g a im kon beradi, balki iqtisodiyotni qayta qurish, ish lab chiqarish strukturasini rivojlantirish va tuzilm aviy zgartirish lar y nalishini ham belg ilab beradi.

R esp u b lik a iq itsod iyotida tarm oq va hududiy tuzilm an i u y g ’un lashtir ish ijtimoiy ish lab chiqarish sam aradorligin i ktarish ta lab iga javob berish kerak, y a ’ni yakuniy natijalarning ijtimoiy m eh n at harajatlari va qoMlaniladigan ishlab ch iqarish resurslariga b o g liqligini k o ’rsatadi.


S a n o a t i s h la b c h iq a r is h in in g r iv o j la n ish s a m a r a d o r l ig i ta r m o q la r sa lm o g ’ining osh ish in i va s o f m ahsu lotn ing o ’sish ini ta ’m inlaydi. Bu e s a milliy darom ad ga ijobiy ta’sir qiluvchi b o sh q a omillarni inkor etm aydi.

Milliy darom adning o ’s ish ig a uch xil y o ’l bilan erish ish mumkin:1. Bandlik tarkibining zgarish i.2 . S a n o a t tarm oqlarida m eh n a t unum dorligini o ’sish i.3. Tarm oqlardagi a so s iy fondlar va investitsiya qiym atining ko’payish i.0 ’z b e k is to n d a k o ’p m iqdorda fo y d a lan ilm agan zaxiralar h a m d a m eh n a t

resu rslari m avjud ek a n , d e m a k ish la b ch iq arish sa m a r a s in i k o ’p aytir ish d a intensiv omillar bilan birga e k ste n s iv om illardan ham foydalan ish lozim b o ’ladi.

Tarmoq tarkibini respub likam iz m iqyosid a qu laylashuvi yuqori su r ’atdagi iqtisod iy rivojlanishi, aholin ing turm ush darajasini osh irishn i h a m d a bir birlik m ah su lo t ish lab chiqarishning darajasi va yakuniy m ahsulotn ing k payish iga um um an ijobiy tuzilm aviy siljishlarga sa b a b bladi. D em ak, tarkibiy o ’zg arish - ning zi ish la b ch iq arish sam a ra d o r lig i va m eh n a t unum dorligi sish in in g q o ’sh im ch a omili b o ’lib m a y d o n g a chiqadi.

Shular bilan bir qatorda yuqoridagi barcha omillar o ’zaro b o g ’liqdir. Tarmoq faoliyati natijalarining tuzilm asi ish lab chiqarish omillari fun ksiyasid an iborat:

V =f (F1, Is)Bu yerda F -a so s iy fondlar;ls - Ishchilar son iyoki V = f (F (Ғ1 F2... Fn), ls (11, 12... In))

Bu yerda Fn-fondlar tarkibi;ln - Ishchilam ing bandlik tuzilm asi.B ozor sharoitida sa n o a tn in g takom illash ish ida va joy la sh ish id a tarm oqlar

tavsifi:a) Yoqilg’i-en ergetik a m ajm ui. Elektr q u w ati.B izn in g resp u b lik a m izd a e lek tr q u vvatid an a s o s a n XX a sr b o sh la r id a

foydalanila bosh land i. S h u vaqtd a 0 ’zb ek isto n d a issiqlik en erg etik a si a s o s a n dizel va un ch a yirik b o ’lm agan b u g’ turbinalariga m o sla sh g a n elektr stansiyalarini qurish y o ’nalish ida rivojlanadi. Ilk bor sh u n d ay elektr stansiyalari Farg’o n a va K attaq rg’on y o g ’-m o y z a v o d la r id a qurildi. « 0 ’z b e k e n e r g iy a » e n e r g e t ik a b o sh q a rm a s i (hozirgi 0 ’z b e k is to n R esp u b lik a e n e rg e tik a va e lek tr lash tir ish vazirligi) tuzildi. Dastlabki G E S (B o’z su v ) 1926-yilda C hirchiq-B o’z su v traktida barpo etildi. 19 4 0 -y ilg a c h a ush b u trakt stan siya lar id a 6 7 m ing kvt g en era to r quvvati ish g a tushirildi. 0 ’z b e k is to n d a urushd an keyingi yillarda e n e rg e tik a s i s t e m a s id a qu vvatlarn i o sh ir ish G E SIar qurish h iso b ig a a m a lg a osh irild i. M am lakatim iz um um iy elektr b a lan sid a ish lab chiqarilgan elektr quvvatin ing 6 5 fo izg a yaqini 1950-y ild a g idroelektrostansiyalar h is sa s ig a t g’ri keladi.

0 ’zb ek isto n d a 50-yillarda tabiiy g a z zaxiralarining topilishi elektr q u w a ti ish lab chiqarishni kesk in osh ir ish im koniyatini yaratdi. Natijada 60-70-yillarda tabiiy g a z n eg iz id a ish layd igan Taxiatosh, Navoiy, Sirdaryo, T osh k en t GRESIari, k o ’m irda ish la y d ig a n A n g ren G R E S in in g ish g a tush irilish i n a tija s id a e lek tr quvvatlari ish la b ch iqarish um um iy b a la n sid a lESIar h is s a s i 8 0 fo izg a yetdi.


Shular bilan bir qatorda elektr uzatish liniyalari ham barpo etish davom ettirildi.R esp ub likam iz en ergetik a tizimi hozirgi davrda 19 m ing sa n o a t, 8 0 m ing

qish loq x o ’jaligi, 10 m ing kom m unal va 3 ,5 mln. m aish iy is te ’m olchilarni en erg iya bilan ta ’m inlaydi. 0 ’zb ek isto n b o ’yicha jami elektr q u w a ti is te ’moli 46 ,1 mlrd.kvt. soatn i tashkil etad i.

0 ’zb ek isto n en ergetik a istiqbolida g idroen ergetika va issiqlik en erg etik a si y o ’n alish id a rivojlanadi.

R esp ub lika en ergetik a tizimida jam i 2 7 G ESIarda o ’rnatilgan q u w a tla r 1 4 2 0 m v t.n i ta sh k il e ta d i . U la rd a 6 3 3 1 ,2 m ln .k v t .s . e le k tr e n e r g iy a s i ish la b chiqarilm oqda. 0 ’zb ek isto n gidroenergetikasin i rivojlantirishda P sk om daryosi, O hangaron , X isorak, T palang su v om borlarida G ESIam i loy ih a lash va qurish y nalishi yetakch i o'rinda turadi.

0 ’zb ek isto n d a 60-yillarda elektr q u w a ti hosil qilishni kuchaytirilishi a s o s a n g a z d a ish layd igan yirik G ESIam i ish ga tushirish y nalish ida olib boriladi. Issiqlik elektr stantsiyalari qurilishi natijasida respublika en erg etik a tizim ning rnatilgan quw atlari 11 ,3 m ing M Vt.ga etdi. M am lakatim iz en erg etik a tizimi hozir respublika xalq x o ’jaligi v a a h o lis in in g e lek tr e n e r g iy a s in i q ism a n q sh n i d a v la tla rg a eksp ort q ilm oqd a.

2 -Jadval0 ’z b e k is to n d a g i e n g yirik G ESIar

| Nomi 0 ’rnatilgan quvvatlar mvt

Turbinalarson i

Qurilganyillari

Suv manbai

Chirchiq GES 620,5 4 1970-1972 Chirchiq! XjakentGES 165 3 1976 Chirchiq

azalkent GES 120 3 1980-1981 ChirchiqFarhod GES 126 4 1948-1949 Sirdaryo

Y oq ilg ’i s a n o a t i

M am lakatim iz yoqilg'i sa n oati yer q a ’ridan top ilgan va qazib o lin ayotgan kmir, neft, tabiiy g a z konlari n e g iz id a sh a k lla n d i va rivojlanib bo rm o q d a . 0 ’zb ek isto n d a 16 0 g a yaqin n eft-g a z koni topilgan, ularning 115 tasi Buxoro- Xiva g eo lo g ik provinsiyasida, 2 7 tasi Farg’o n a vod iysid a , 10 tasi Surxondaryo, 7 tasi Ustyurtda jo y la sh g a n . Konlarning g a z-k o n d en sa tli, gaz-n eft, neft, g a z-n eft k ondensatli va n eft-g a z kondensatli turiari m avjud. Hozir 71 ta neft, g a z va g a z - k o n d en sa t konlari, ikki kmir konidan foydalan ilm oqda. 5 0 dan ortiq neft, g a z va g a z k o n d en sat koni e s a yaqin kelajakda ish g a tushirish uchun tayyorlab q o ’yilgan.

R esp u b lik a y o q ilg ’i sa n o a ti 0 ’z b e k is to n y o q ilg ’i-en erg etik a m ajm uining a so s iy tarm og’ini tashkil etad i va barcha turdagi yo q ilg ’i qazib olish, neft m a h su - lotlari ish lab ch iq arish korxonalaridan iborat. U lar xalq x jalig in ing b arch a b o’g ’inlarida xizm at ko’rsatadi. Uning yirik korxonalariToshkent, Buxoro, Farg’on a , S u rx o n d a r y o , Q a sh q a d a r y o v ilo y a tla r id a j o y la s h g a n . R e sp u b lik a s a n o a t m ahsulotin ing um um iy hajm ida yoqilg’i-en ergetik a m ajm ui m ahsulotlari hajmi


2 6 ,8 foizni tashkil etad i. M am lakat sa n o a tid a band b o ’lgan ishchi-xizm atchilarning n eft-g a z-k o n d en sa t konining ochilish i va u n ga tushirilishi bilan neft san oatin ing yoqilg’i sa n o a t m ajm uidagi m avqei ortib borm oqda.

N eft s a n o a t i

R esp ub likad a ilk bor neft koni 1904-y ild a (F arg’o n a vod iysid agi C him yon neft konida 2 7 8 m chuqurlikdan su tk a s ig a 1 3 0 to n n a neft o lin gan ) o ch ilgan . Shu yili V annovsk (Oltiariq) tem ir y o ’l s ta n s iy a s id a neftni qayta ish la sh zavod i ish g a tushirildi. S o ’ngra Farg’on a botig’ida S e ld o x o Yorkushton konlari osildi. N eyat ?V annovsk neft quvuri qurildi, neftni qayta ish la sh zavodi kengaytirildi. A na sh u davrda rus va c h e t e l kapitali n eft q a z ib o lish , uni q a yta ish la sh , neft m ahsulotlarini so tish n i to ’la o ’z nazoratiga oldi. O ’zb ek isto n d a 1 9 1 3-yilda jami 13 m ing tonn a neft qazib olindi. Ikkinchi jahon urushi yillarida yang i (F arg’o n a vodiysida, Janubiy O lam ushuk, P o lvon tosh , Andijon) neft konlari ochildi. 1 9 5 9 - yilda Surxondaryo va F arg’o n a vod iysid a 9 ta neft konining zidan 1 4 6 0 m ing tonn adan z iyod neft olindi.

Ayrim neft konlaridagi zaxiralarning tu g a sh i natijasida 70-yillar b osh id a n neft qazib o lish kam aydi. Yangi neft konlarini to p ish uchun chuqur quduqlar q a z ish 0’zlashtirildi. Voruxda 5 2 0 0 m, G u m x o n a d a 5 6 7 0 m, C h u st ? P o p d a 5 8 0 5 m, M ingbuloqda 6 0 0 6 m o ’ta chuqur neft quduqlari o ’zlashtirildL

1985-yili Buxoro-Xiva provinsiyasida yirik neft-gaz kondensatli Kkdumaloq koni ochildi. 1993-yili M ingbuloq tuzilm asidan neft otilib chiqdi. Hozir 0 ’zbek iston neft sanoati xalq xjaligining neftga b lgan talabini qondirish im koniyatiga e g a .

N eftn i q a y ta i s h la s h s a n o a t i

Hozir respub lik ada bu so h a d a Buxoro, F arg’o n a va Oltiariq neftni qayta ish lash zavodlari ish lab turibdi. F arg’o n a zavod i yon ilg ’i va surkov moylari ish lab ch iqarishga ix tiso sla sh g a n . O litar iq zavod iyon ilg ’i ish lab chiqaradi. Ko’kdum aloq neft-gaz koni och ilg a n d a n s o ’ng F ransiyaning TEK NEP firmasi bilan birgalikda 1993-yilda Buxoro viloyatining Q oravulbozor tum anida neftni qayta ish la sh zavod i qurilishi b o sh la n ib , bir yilda 2 ,5 m ln. to n n a g a z k o n d en sa tin i q a y ta ish la sh quvvatiga e g a b lgan korxona barpo etildi v a birinchi bor 1 9 9 7 yil a v g u std a ish g a tushirildi. R esp ub lika neft m ustaqilligini ta ’m inlab, korxonalar rtacha bir yilda 11 mln. ton n a neftni qayta ish lash im koniyatiga e g a .

G az sa n o a t i

Tarm oqning respub lik ada q azib o lin a y o tg a n y o q ilg ’i b a la n sid a g i h is s a s i 8 7 ,2 foizni tashkil etad i. S a n o a t usulida qazib chiqarish a so s a n 5 0 -6 0 yillarda b o s h la n d i. Q a z ib o l is h s a n o a t i j o y la s h g a n a s o s iy ray o n la r F a r g ’o n a v a S u rx o n d a r y o v ilo y a tla r i, B u xoro , Q a sh q a d a r y o h a m d a Q o r a q a lp o g ’is to n R espublikasidir. 50-yillar oxirida Jarqoq, Buxoro, Sam arqand, T osh kent m agistral g a z quvuri qurilishi bilan respublika sa n o a t m arkazlari, sh ah ar v a qishloqlarni g a z lash tir ish b o sh la n d i. 1862-y il G azli koni ish g a tushirildi v a m agistra l g a z


quvuri qurilib 0 ’zb ek iston ga z i sob iq Ittifoqning Y evropa qism i, Ural, Q o z o g ’iston, Q irg’iziston , Tojikiston, Boltiq R espublikalariga va b o sh q a hududlarga uzluksiz j natib turildi. N ihoyatda q isq a m uddatlarda Buxoro-Ural, 0 ’rta O siyo-M arkaz, B uxoro-T oshkent-F runze-O lm aota g a z quvurlari qurib foyd a lan ish ga topshirildi. 1 9 7 0 ? yilga kelib respub likada jami 32 mlrd. m 3 g a z qazib olindi.

B izd a ta b iiy g a z m urakk ab g e o lo g ik q a tla m la rd a (3 5 0 0 m v a u n d a n ch uq urda, b o sim 6 0 0 (a tm o sfe ra g a c h a ) jo y la sh g a n b o ’lib tarkibida vod orod sulfid (6 fo izg a qadar), karbonad k islotasi kabi a g r e s s iv aralashm alar boMgan) konlarni ish g a tushirishda bir q an ch a ilm iy-texnikaviy m uam m olarni hal qilishga to g ri keladi.

R esp ub likam izda e n g yirik b lgan M uborak g a zn i qayta ish la sh zavodin ing birinch i n a v b a ti 1 9 7 2 -y i! i s h g a tush irilib , g a z n i a r a la s h m a la r d a t o z a la s h imkoniyatlari yaratildi. Hozir R esp ub likam izda yiliga M uborakzavodida, Farg’ona neftni q a y ta ish la sh z a v o d id a h am d a Sh o'rtan g a z m a jm u a sid a 1 0 0 m ing to n n a g a yaqin suyultirilgan g a z ish lab chiqarilm oqda.

0 ’z b e k i s t o n m u s ta q ill ik k a e r i s h g a c h , m a m la k a tn in g n e f t v a g a z m ahsulotlariga b lgan ehtiyojini o ’z resurslari h iso b ig a qondirish a so s iy m a sa la boTib qoldi. 1991-yili 0 ’zb ek isto n Neft v a g a z sa n o a ti davlat konsern i tashkil etildi, keyinroq 1992-yil. kon sern neg izida 0 ’zb ek isto n N e ftv a g a z s a n o a t i milliy korporatsiyasi (« z b e k n e ftg a z » ) tuzildi.

K orporatsiya tarkibida yirik birlashm a va b oshq arm alar ham da korxonalar faoliyat koYsatib kelm oqdalar. K orporatsiya qator xorijiy m am lakatlarning e n g yirik firmalari bilan ham korlik qilm oqda.

K o 'm ir sa n o a ti

M am lakatim izda ko’mirni sa n o a t usu lida qazib o lish 1930-yillar oxiridan b o sh la n g a n . T o sh k en t v iloyati O h a n g a ro n v o d iy sid a A n gren q o ’ng'ir kmir, Surxondaryo viloyatida S h a rg ’un, B oysu n to sh k o mir konlari bor. A ngren konidan 40-yillarda kmir och iq va yopiq usu lda qazila bosh lan d i. S h arg’un sh a x ta sid a Yoriltosh fabrikasi (yillik q u w a ti 1 5 0 m ing t) ishlaydi.

R esp ub likam izda 1950-y ild a 1 ,4 mln.t. ko’mir qazilgan b o ’lsa , 1990-y ilga kelib 6 ,4 mln. t. g a yetdi. Bu ko'rsatkich keyingi yillarda p asayib , 1997-y ild a 3 m ln.ga tush ib qoldi. R esp u b lik a m ustaqillikka er ish g a n d a n keyin z b e k is to n ko'm ir konlari n e g iz id a « K o ’m ir» k m ir q a z ib o l is h v a s o t is h (1 9 9 4 -y il) aksiyadorlik jam iyati tuzildi.

M eta llu rg iya s a n o a t i

S o h a n i m am lak atim izd a rivojlana b o sh la g a n i 4 m ing yillik tarixga e g a . Q adim da m is, oltin, qalay, kum ush va b o sh q a m etallarni eritish, quyish va qizdirib ish la tish b lg a n . C h irch iq , F a rg ’o n a , Z a r a fsh o n , O h a n g a ro n sh a h a r la r id a m isg a r lik , za rgarlik , tem irch ilik r iv o jla n g a n . Y a g o n a B e k o b o d sh a h r id a g i m e ta llu rg iy a sh a h r id a g i q o ra m e ta llu rg iy a s o h a s id a fa o liy a t k rsa tu v ch i korxonadir. Bu yerda a s o s a n m etall chiqindilari eritilib p o ’lat, ch yan , quvurlar,


p o la t prokat ish la b ch iq arilad i. K o rx o n a d a d a stla b k i m a h su lo t 1 9 4 4 -y ild a o lin g a n . Z a v o d d a a s o s iy m a h su lo td a n ta sh q a r i 5 0 d a n o sh iq turdagi xa lq is te ’moli buyum lari ham ish lab chiqariladi.

M etallurgiya sa n oatin in g yetakch i tarm og’i rangli m etallurgiya h isob lanib , so h a 1930-yillarda m ahalliy m ineral xom a sh y o resurslari n eg iz id a sh ak llan a b o sh la n g a n . 0 ’z b ek isto n d a rangli kam yob va q im m atbaho m etallar (oltin, m is, q o ’rg’osh in , volfram , sim ob , m olibden va boshqalar) konlari, O biraxm at, O qtuz, Taqob, Q o ’y to sh , B urchm ulla, Ingichka, L angar rangli m etallar, K o’k p a ta s , Q izilolm alisoy, Kauldi, C h odak , M arjonbuloq, Zarm iton oltin, Q alm oqqir m is, O ltintopgan, Q o ’rg’osh in k o n q o ’rg’o sh in ruh konlari va b o sh q a la r topilib, ular sa n o a t m iqyosid a zlashtirilib, tarm oq shakllanib m am lakatim iz rangli m etallar ish lab chiqarish b yicha ja h on d a yuqori rinlardan birini ega llad i.

Oltin qazib o lish va undan taqinchoqlar, zargariik buyumlari, bezaklar y a sa s h 0 ‘z b e k is to n d a q a d im d a n m avjudligi arx eo lo g ik top ilm alardan m a ’lum . Erkin uchraydigan oltin konlari zlash tir ish ga qadar oltin a s o s a n so c h m a konlarda juda esk i usu llard a - q o ’y terisi q o p la n g a n y o g ’och tog 'ora lard a oltin zarrali qum lam i yuvib, ajratib olingan . B unday qum larX-X I asrlarda C hotqol, Chirchiq, Norin, K oson , S o ’x, D an /oz, Z arafshon daryolari vodiylarida b o ’lganligi haq ida m a^um otlar bor.

S hu bilan birga erkin uchraydigan oltin o ’rta asrlarda C hotqol - Q uram a, N urota t o g ’larida, m arkaziy Q izilqum dagi konlarda qazib o lin g a n . Bu konlar laximlari hozir ham bor.

0 ’lkam iz m ineral xom a s h y o resu rslarin i o ’r g a n ish d a jo n la n ish 1 8 8 0 - yillarda R o ssiy a im periyasi bosib o lgan davrda yuz berdi. O ktyabrto’ntarish igacha C hirchiq-Pskom va C hotqol daryolari vodiylarida oltin izlovchilar korxonalari oltin o lish b ilan s h u g ’u llangan lar, 1 9 1 3 -1 7 -y illa r d a O biraxm at d a r a s i (T o sh k en t viloyati) oltin konidan foydalan ilgan .

M am lakatim iz m ineral xom a sh y o an iq lash va uni qazib olib tash ib ketish Oktyabr to ’ntarishidan keyin ham davom etdi.

Urush yillari oltin iz lash va uni q azib o lish jadal olib borildi. 50-yillarda konlarni izlash b o ’yicha tadqiqotlar natijasida M arjonbuloq, Kauli, Q izilolm alisoy, Sarm ich , Q o ra q o ’tan, B ichanzor, Pirmirob, K uchbuloq, G o’z a k so y , Muruntov, C harm iton va b o s h q a rudali oltin konlari topildi. 1 9 6 5 -y ild a « 0 ’z b ek o ltin » birlashm asi tashkil etildi. 1970-yil C hodak , 1972-yil Kuchbuloq, 1977-yil Kauli, 1 9 8 0 -y ild a M arjonbuloq, 1 9 89-y ild a Zarm itan va Q izilo lm alisoy konlari ish g a tushirildi.

0 ’zb ek isto n m ustaqillikka erish ish i bilan hukum at tashkiliy choralarni k o ’rdi. « 0 ’zb ek isto n » b irlashm asi neg izid a 0 ’zb ek isto n R espub likasin ing Q im m atbaho m etallar davlat q m itasi tashkil etildi (1 9 92-y ). Bu q o ’mita 1994-yil « 0 ’zo lm o- so ltin» u y u sh m a s ig a aylantirildi. Ikkinchi yirik m arkaz « Q iz ilq u m k am yob m e- taloltini» konsernidir.

1993-yil Z arafsh on d a tashkil e tilgan oltin qazib olish b o ’y ich a 0 ’zb ek iston A Q S h « Z a r a fsh o n -N y u m e n t» Q s h m a k o rx o n a s i 1 9 9 5 -y iln in g m a y o y id a m a h su lo t bera b o sh lad i.


Buyuk Britaniyaning «Lonro» firmasi bilan ham korlikda Markaziy Qizilqum da oltin rudalari konini ish ga tushirish v a oltin ajratib o lish bo’yicha katta q sh m a korxona «Alm antaytu G oldfilda» loyihasi a m alga oshirildi.

Q o ’rg’o sh in , m is, rux sa n o a ti a s o s a n O h a n garon -O lm aliq k o n -sa n o a t rayonida sh ak llan gan . A so siy korxona Olmaliq kon-m etallurgiya kombinatidir.

V olfram v a m o lib d e n s a n o a tn in g yirik k o r x o n a s i 0 ’z b e k is to n qattiq qotishm alar va tga chidam li m etallar kom binati (Chirchiq)dir. Korxona ingichka volfram (S a m a rq a n d ) va Q ytosh vo lfram -m olib den (J izzax) konlari rudalar a so s id a ish laydi. K om binat m ahsulotlari (1 0 0 turdan ortiq) p o ’lat eritish, kon burg u lash , elektrotexn ika soh alarida k en g q o ’llaniladi. K om binatda 1996-yilda R espub lika ehtiyojlarini to ’la qop laydigan elektr lam pochkalari ish lab chiqarish quvvatlari ish g a tushirildi.

M a sh in a so z lik s a n o a t i

T arm oqning dastlab k i korxonalari z b e k is to n d a 20-yillarda sh akllandi. M etallga ish lo v ber ish , ta ’m irlash u staxon a larid an iborat. T osh k en td a 1 9 2 7 - yilda m exanika zavod i (hozirgi « Q ish loq m ash ») ish g a tushiriladi.

U nda paxta to z a la sh zavodlari uchun a sb o b uskunalar ish lab chiqariladi. 1932-yil E k sk avatorzavod i, 30-yillar oxirida «Kom m unan> (Andijon), «K olxozchi» (Sam arqan d), «B olsh evik» (Q o’qon) zavodlari ish g a tushirildi. U rushdan keyin irrigatsiya qurilish v a paxtachilik m ashinalari ham da to ’qim achilik kim yo va xalq xjaligining b o sh q a tarmoqlari uchun yangi jihozlar ish lab chiqarila boshladi.

S a n o a t m a h su lo tla r in in g um um iy hajm ida m a sh in a so z lik sa n o a tin in g h issa s i 1997-y ild a 12 fo izga chiqdi.

A v to m o b ilso z lik

Bu tarm oq bizda a s o s a n m ustaqillikka erish gan im izd an keyin, sh ak llana boshlad i. « U za v to m a sh » uyu sh m asi 1994-y ild atuzilib , hozir uning 1 8 ta k o r x o n a va tashkilot faoliyat k rsatm oqda. 1992-yilda « 0 ’zD E U tarkibida avto» Q o’sh m a korxonasi 1993-y il « A v toeh tiyo tq ism » ilmiy ish lab ch iq arish b ir lash m asi ish b osh lad i. S am a rq a n d d a «S am K o ch a v to » ish g a tushd i va yangi « 0 ’zavtoVAZ a g r eg a t» korxonalarida «LIAZ» (R o ss iy a ) ish la b ch iq arish b ir lashm asi bilan ham korlikda a v to b u s va trolleybuslar ish lab chiqarish m ljallanm oqda. 1 9 9 7 - yilda zb ek is to n d a 6 5 m ing d on a yengil avtom obil ish lab chiqarildi.

Q ish lo q x ja lig i m a s h in a s o z lig i

Tarm oqda m ash in a so z lik m ahsulotin ing 2 0 foizi ish lab chiqariladi. Sob iq Ittifoq r e sp u b lik a la r i u c h u n g ’ z a s e y a lk a la r i p a x ta te r ish m a sh in a la r i, paxtachilikka m o sla sh tir ilg a n ch o p iq traktorlarining a s o s iy q ism i 1990-y illar b o sh ig a c h a zb ek is to n d a ish la b chiqarilgan.

H ozir m am lakatim izda juda ko’plab q ish loq x jaligi uchun m a sh in a va ehtiyot qism lari ish lab chiqaruvchi quyidagi korxonalar faoliyat ko’rsatm oqda:


TTZ, T o sh q ish loq m ash , A gregat za vod i, «U zitalm ator», Chirchiq q ish loq xjalik, B o g ’dorchilik m a sh in a so z lig i za v o d i, « 0 ’z q ish lo q x o ’jalikxolding» kom p aniyasi bilan birgalikda 7 ta q o ’sh m a korxona.

T o’q im a ch ilik m a s h in a s o z lig i

M ahsulotlari « 0 ’z b e k to ’qim achilikm ash» b irlashm asid a ish lab chiqariladi. B ir la sh m a ta rk ib id a « T o s h to ’q im a c h im a s h » , « Q o ’q o n T o ’q im a c h im a s h » G agarin kukun m ahsulotlari za v o d i (J izzax). T osh k en t m a x su s to ’qim achiligi konstruktoriik byurosi ish lab turibdi.

R a d io e lek tro n ik a , e le k tr o te x n ik a s a n o a t i

Tarmoq a s o s a n urush yillarida sh ak llana bosh lad i. K abel za vod i «F oton» (lam pa, generatorlar, radiolam palar) Chirchiq transform ator za v o d i m a h su lo t berdi. U rushdan keyin «M ikond» (radiodetallar, sh ish a izolyatorlar) ish g a tushdi. 1982-yil Algoritm (EHMIar) ish ga tushdi. Undan keyin «Zenit», s ngra bu za v o d d a q o ’sh m a korxona (Janubiy.K oreyaning «G oldstar» firm asi bilan v ideom agn ito fon va v id eop leyerlar, X itoyning S in ts iy a n radio za v o d i bilan ham korlikda rangli telivizorlar ish lab chiqarila boshladi.

Tarmoq korxonalarida ish lab chiqarilgan m ahsulotn ing 8 0 -9 0 foizi eksp ort qilinadi va 2 0 dan ortiq b o sh q a m am lakatlar (Janubiy. K oreya, A Q Sh , Turkiya, R o ssiy a , S ingapur) firmalari bilan q sh m a korxonalar barpo etilgan .

S a m o ly o ts o z lik

0 ’z b e k is to n d a u ru sh yillari ja n g o v a r sa m o ly o t la r ish la b c h iq a r ilg a n T oshkent av iatsiya zavod i 1941-yilda Ь а ф о e t ilg a n ,za v o d d a IL -14,A N -22, IL-76,11-114 sam olyotlari ish lab chiqariladi. 199 6 -y ild a n «T osh kent a v ia ts iy a ish lab chiqarish b ir lashm asi» davlat AJ d eb ataladi.

Y og’o c h s o z l ik s a n o a t i

U shbu tarm oq hunarm andchilikning bir qism i sifatida rivojlanadi. Y og’ochn i tilish, qirqish, y nish , randalash , parm alash , ym akorlik, egar, san d iq , b esh ik , panjara, aravasozlik kabi juda ko’p tarm oqlar b o ’lgan.

S h a h a r la rd a s a n o a t k om b in atlarin in g yirik se x la r i b a z a s id a y o g c h - so z lik korxonalari (qurilish deta llari, d e r e z a , e sh ik bloklari ta y y o r la sh ) tash k il etild i.

6 0 -7 0 -y illa r d a « 0 ’z b e k y o g ’o c h q u r ilish » , « 0 ’z q u r ilish y o g ’o c h s a n o a t i» boshqarm alari barpo etilib, uning n eg izid a ko'pgina takom illashgan korxonalar (T oshkent duradgorlik buyum lari zavodi, Italiya, G erm aniya, S h v ets iy a firmalari bilan ham korlikda) «T oshkent» y o g ’o ch so z lik birlashm asi (parket, esh ik , rom) T oshkent q u y o sh d a n h im oya uskunalari, D S P ish lab chiqaruvchi zav o d la r va b osh q a lar faoliyat k rsatadi.

Ш


M am lak atim izd a y o g ’o c h xom a s h y o s i taqch illig i tufayli y o g ’o c h so z lik sa n o a tid a g i m avjud quvvatlam ing yarm idan foydalan ilm oqda. Sh u n in g uchun1994-yil Vazirlar M ahkam asi « S a n o a t terakchiligini rivojlantirish va b o sh q a te z suvchi y o g ’o c h b o p daraxtzorlarni barpo e t ish g a oid chora-tadbirlar t risida» qaror qabul qildi. Q arorda yaqin kelajakda har yili 5 mln. m etr kub. sa n o a tb o p va qurilish y o g ’och i tayyorlash rejasi belg ilangan .

Q u rilish m ateria llari s a n o a t i

0 ’z b e k is to n k o ’p tarm oqli qurilish m ateriallari sa n o a tig a e g a . S e m e n t, a s b e s t - s e m e n t , d e v o rb o p m ateriallar, y u m sh o q yo p q ich va g id ro izo ly a tsiy a m a ter ia lla r i, ta b iiy sh a r o it la r d a n q o p la m a m a ter ia lla r i, n o r u d a q u rilish m ateriallari, qurilish keram ikasi, issiq lik izo ly a tsiy a si m ateriallari, ohak , g ip s, b o g ’lovchi m ateriallar va ulardan buyumlar, san itariya-g ig iena jihozlari, polim er xom a sh y o d a n qurilish materiallari va buyum lar tem ir-beton konstruktsiyalari va b o sh q a ish lab ch iqarish tarm oqlari bor. Jam i 1 0 0 dan ortiq n o m d a g i a s o s iy m ahsu lot turlari tayyorlanadi. 0 ’zb ek isto n d a 1 9 9 7 - yilda 3 ,3 mln. to n n a se m e n t shiferlari, 5 .2 m ln. kv. m etr d era za oynalari, 1 mln. kv. m etr linoleum ish lab chiqarildi.


Yershari tgrisida umumiy malumotlar Yerdan Q u y o sh g a ch a b o ’lgan m asofa:- A fe liy d a - 1 5 2 ,1 mln. km.- P erigeliyda - 147,1 mln. km.- 0 ’rtacha m a so fa (astronom ik birlik) - 1 4 9 ,6 mln. km.Yerdan O y g a ch a bo’lgan o ’rtacha m a so fa - 3 8 4 ,4 ming km.Yerning o ’z o ’g ’i atrofida ay lan ish davri - 2 3 so a t 5 6 min. 4 ,0 9 1 se k . Yerning

Q u yosh atrofida ay lan ish davri - 3 6 5 ,2 4 2 kun.Ekvator nuqtasin ing Yerning sutkalik aylanish i natijasidagi o 'rtacha tezligi

- 4 6 5 m /sek .Yer orbitasining uzunligi - 9 3 9 ,1 mln. km.Yerning orbitasi b ylab o ’rtacha tezligi - 2 9 ,7 6 5 km /sek .Ekvator radiusining uzunligi - 6 3 7 8 ,1 6 km.Qutbiy radiusning uzunligi - 6 3 5 6 ,7 7 5 km.Yer m a ss a s i - 5 9 7 6 x 1024 kgYerning o ’rtacha zichliai - 5 5 1 8 kg/mYer hajmi - 1 ,0 8 3 x 10 km3Yer yu zasin in g m aydoni - 5 1 0 ,2 mln. km 2Yer quruqlik yuzasin in g m aydoni -1 4 9 ,1 mln. km2Yer su v (o k ean ) yuzasin in g m aydoni - 3 61 ,1 x 10"km»

1 -ja d v a l.D u n y o y o q ilg ’i r e su r s la r in in g zaxiralari*

lc h o vb irlig i

u m u m g e o g r a f ikza x ira la r

r g a n ilg a n zax ira lari

ko’mir mlrd. t 1 4 8 0 0 12 0 0

neft mlrd. t 4 0 0 150

tabiiy g a z mlrd. kub. m 3 2 0 135

temir rudasi mlrd. t 4 0 0 150

* Максаковский B. П. Экономическая и социальная география мира. - М., 1997. -

S. 23.


D u n y o d a s u v n in g a y la n m a h a rak ati n a tija s id a sh a k lla n a d ig a n s u v r e su r s la r i

Maydoni (mln.kv.krn h-da)

Evropa Oslyo Afrika SHimolnyAmeiika

JanubiyAmerika

Avstra-liya

MDXvaBoltiqbyl

mamla-katlari

Jamiquruqlik2

Suv balansi ellementlari (yiliga kub. km. da)

10.5 444 30.3 20.7 17.8 7.7 22.4

Kishilar 7165 32690 20780 13910 29355 3350 10960 11035Daryo okimi 3110 13190 4225 5960 10380 357 4350 38830Yer ostida 1065 3410 1465 1740 3740 53 1020 11885Yer yuzasida 2045 9780 2780 4220 6640 304 3330 26945Hududning yalpi namlanishi

5120 22910 18020 9690 22175 3046 7630 83380

Buglanish 4055 19500 16555 7950 18975 2993 6610 71475

7-jadval.D u n y o n in g d o im iy a h o lis i m ayjud h u d u d resu rsi

v a un in g taq sim oti*

D u nyo b o ’y ich a Ming kv.km SalmogM, foiz

130300 100Hududi I Yirik mamlakatlar bo’yicha

1. R ossiya 17068 13,1

2 Xitoy 9322 7,2

3 Kanada 9217 7.1

4. AQSH 9163 7,0

5. Braziliya 8453 6 .5

6. Avstraliya 7615 5,8

7. Hindiston 2972 2,3

8. Argentina 2 736 2,19. Q ozog’iston 2 7 1 6 2,110. Kongo, D.R. 2381 1,853. 0 ’zbekiston 447 0 ,3


J a h o n a h o lis in in g s o n i v a u n in g yirik m a m la k a tla r b o ’y ic h a ta q s im o t i1, 2001 yil

M am lakatlar nom i A h olin in gso n i (m ln. kishi) sa lm o g ’i (foiz)

Butun jahon 6132 ,8 1001 Xitoy 1271,9 20 ,72 Hindiston 1033,4 16,83 AQSH 284 ,0 4,64 Indoneziya 213 ,6 3,55 Braziliya 172,6 2,86 Rossiya 144,8 2,47 Pokiston 141,5 2,38 B angladesh 133,4 2,29 Nigeriya 129,9 2,110 Yaponiya 127,1 2,140 zbek iston 2 5 ,4 0,4

Manba: 2003 World Development Indicators- Р.

9-jadval.0 ’r tach a yillik tu g ’ ilish s o n i va u n in g ta q s im o ti

Dunyoda demograftk salohiyati yuqori blgan mamlakatlar byicha

Tug*ilish Aholi 0’sishi

soni(ming kishi)

salm og’i(foiz)

1 9 9 0 - 2 0 0 0УУ

2 0 0 0 - 2 0 1 5УУ-(Bashorat)

Jami 139400 1001 Xitoy 26523 19,1 281,3 130,12 Hindiston 21573 15,5 328,6 212 ,03 Pokiston 5058 3,6 55,4 54,74 Indoneziya 4781 3,4 62,1 40,15 Nigeriya 43638 3,1 55,8 42 ,56 B anqladesh 4231 3,0 45,7 34,97 AQSH 4053 2,9 54,4 38,38 Braziliya 3882 2,8 48,8 29 ,99 Efiopiya 2592 1,9 26,6 23 ,910 Meksika 2539 1,8 30,4 23,139 zb ek iston 670 0 ,5 , . . ,


Bir y o s h g a t lm a y lg a n b o la la r s o n i va u n in g m a m la k a tla r b y ic h a ta q s im o ti

D u nyon in g u sh b u k o’rsatkich yuqori darajada b o ’lgan m am lakatlari b o ’y ich a

0 ’lganlar

Soni (ming kishi) Salm og’i (foiz)

8590 100

1 Xitoy 1963 2 2 ,8

2 Hindiston 949 11.0

3 Pokiston 460 5,3

4 Bangladesh 457 5,3

5 Kongo 312 3,7

6 Indoneziya 311 3,7

7 Braziliya 227 3,7

8 Efiopiya 225 2,6

9 Meksika 151 1.847 0 ’zbekiston 18 0,2

11-jadval.

0 ’rtacha k rsatk ich 1 kv .km g a to ’g ’ri keluvchi aholi so n i, 2001 yil.

481 Makao (Xit.) 21 ming

2 Monako 15,8 ming3 Singapur 6 ,8 ming4 Vatikan 2,2 ming5 Malta 1234

б B angladesh 1024

7 Maldivi 9348 Baxreyn 9179 Barbados 62410 Mavrikiy 59111 Niderlandiya 47312 Puerto-Riko 43313 0 ’zbekiston 57

Chet el iqtisodiyoti almanaxi, 22- bet.


rtacha krsatkich Yil hisobida

1 Yaponiya 812 Shvetsiya Andorra Shvetsariya, Islandiya, Gonkong (Xit.) 803 Avstraliya, Makao (Xit ), Kanada, Norvegiya, Fransiya, Italiya 794 Malta, Kipr 785 Niderlandiya, Isroil, Ispaniya, Belgiya, 776 zbekiston 71

Chet el iqtisodiyoti almanaxi, 26- bet.13-jadval.

_________________________ T abiiy k o ’p a y ish k o e ff its ie n ti__________________________0 ’rtacha k rsatk ich A h olin in g har 100 ta s ig a n isb atan

tu g ’ilganlar so n i, 1980-2001 yillar1,5

1 BAA 5,02 lordaniya 4,03 Saud. Arabiston, Oman 3,94 lem en 3,65 Gambiya 3,56 Niger, Kot-divuar 3,37 Kongo D.R. 3,28 Angola, Siriya, Turkmaniston 3,19 Benin, Botsvana, Svazilend 3,0

10 zbekiston 2,5

14-jadval.T ug’ilish n in g y ig ’indi k o e ffits ien ti1

D unyo b yicha rtacha ko’rsatkich har bir ayol tu g ’ish davri davom id a tuqqan bolalar so n i3,0

1 Yaman 7,72 Kabo-Verde 7.43 Afg’oniston 6 .94 Iroq 6,65 Senegal 6 ,06 Suriya 5,97 lordaniya 5,98 Keniya 5,99 Efiopiya 5,9

10 Nigeriya 5,911 zbekiston 5,2


D unyob o ’y ich a o ’rtacha ko’rsatkich

Ekin m a y d o n i (m ln. gektar)1426

1 AQSH 1772 Hindiston 1623 ROSSIYA 1254 XlTOY 1245 Braziliya 55,26 Avstraliya 47,67 Kanada 45,68 Ukraina 32,79 Nigeriya 28,210 Argentina 25,011 Meksika 24,812 Turkiya 24,113 Q ozogiston 24,014 Pokiston 21,215 Fransiya 18,416 Indoneziya 17,917 Eron 17,318 Sudan 16,719 JAR 14,820 Tailand 14,721 Polsha 14,122 Ispaniya 13,723 Germaniya 11.824 0 ’zbekiston 4,2

16-jadval.A holi jo n b o s h ig a t o ’g ’ri k e lu v c h i yalp i ich ki m a h s u lo t (AQ SH m in g dollari

s o t ib o l is h im k o n iy a tin in g paritetin i h is o b g a o lg a n h o ld a )

Dunyo bo’yicha o’rtacha ko’rsatkich AQSH dollari h-da7 ,57

1 Lyuksemburg 4 1 ,82 Shveytsariya 3 7 ,03 Yaponiya 3 6 ,04 Norvegiya 3 5 ,55 AQSH 3 4 ,96 Daniya 31,17 Islandiya 2 8 ,98 Shvetsiya 2 5 ,49 Singapur 2 4 ,9

10 Buyuk Britaniya58 0 ’zbekiston 2 ,4 4


Yirik shoxli qoramol, qo’y. echki, parranda, chchqa va otlarsoni

№ Yirik shoxli Qo’y-Echki Cho'chka Parranda Ot1 Hindiston 218,8 Xitoy 131.1 Xitoy 148,4 Xitoy 436.8 Xitoy 3625 Xitoy 8.92 Braziliya 167,5 Avstraliya 116,7 Hindiston 123 AQSH 59,3 AQSH 1720 Mcksika 6.23 Xitoy 104,1 Hindiston 57,9 Pokiston 47,4 Braziliya 27,3 Braziliya 1010 Braziliya 5.94 AQSH 98.0 Iroq 53,9 Sudan 37,8 Germaniya 27,0 Indoneziya 800 AQSH 5.35 Argentina 55,0 Yangi

Zelandiya45,7 Bangladesh 33,8 Ispaniya 21,9 Mcksika 476 Argentina 3.6

6 Sudan 35,3 BuyukBritaniya

4,7 Iroq 26,0 Vyctnam 20,2 Hindiston 402 Mongoliya 2.8

7 Efiopiya 35,1 Sudan 42,8 Nigeriya 24,3 Polsha 18,2 Rossiya 343 Efiopiya 2.78 Meksika 30,3 Turkiya 30,2 Efiopiya 16,8 Hindiston 16,5 Yaponiya 298 Kolumbiya 2.59 Rossiya 27,1 JAR 28,7 Indoneziya 14,2 Rossiya 16,0 Eron 250 Rossiya 1.710 Kolumbiya 26,0 Tojikiston 24,1 Somali 12,3 Fransiya 14,6 Turkiya 237 Hindiston 1.011 0 ’zbckiston 5 O’zbekiston 8,0 O’zbekiston 0,9 0 ’zbekision 0,1 0 ’zbekiston 14,5 0 ’zbekiston 0.15


M arkaziy O siy o d avlatlari b y ich a s ta t is t ik m a lu m o tla r ’

Krsatkichlar Q’zbekis-ton

Q ozog’is-ton

Qirg’izis-ton

Turkmanis-ton

Tojikiston

Jami aholi (1995 y., ming kishi)

22467 16607 4451 4478 5757

Aholi sonining rtacha yillik sish sur’ati (1990-1995 yillar) foiz h-da

2,1 -0,0 0,5 4,1 1,9

Shahar aholisining salmog’i (1995 y. foiz h-da)

38,6 51,4 50,7 50,4 50,2

Ayollar salm og’i (1995y., foiz h-da)

50,41 55,8 35.0 44.5 28,6

Aholi yoshi tarkibi (1995 y. foiz mehnatga layoqatli yoshgacha)

43,0 32,1 39,9 46,0

Mehnatga layoqatli yoshdan tganlar

49,3 55,6 50,3 50,2 46,7

Mehnatga layoqatli yoshdan tganlar

7,7 12,3 9,8 - 7,3

Aholi ish bilan bandligining tarkibi (1995 y. foiz - qishloq xjaligida)

45,8 22,0 42,0 44,2 54,5

Sanoatda 18.4 22,2 19,3 19,2 16,8Xizmat ko’rsatish sohasida

35,8 55,8 38,7 36,6 -

Mehnat Resurslarining salmo g’i) (1995 y., foiz h-da)

49,9 5 5 т1 51,4 48,3

Yalpi ichki Mahsulotning tarmog’ tarkibi (1995 y. foiz - qishloq xjaligi)

28,5 12,2 40,4 34,9 21,7

Sanoatda 24,2 29,5 22,1 39,6 43,2Xizmat krsatish sohasida

- - - - -

1Статистический сборник.1996. Государства бьюшего Советского Союза. Всемирний банк. - Вашингтон, округ Колумбия. tabl. 1.2. - S. 10-11.


MDHmamlakatlari bilaneksport-importjami

zbekiston Qozog’iston Qirq'iziston Turkmaniston Tojikistoneksport import eksport Import eksport import eksport import eksport import

100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Armaniston 0 0 0 0,1 0 0,2 14,3 8,4 0 0Ozarbayjon 0-3 0,1 0,9 1,0 0,8 0.9 5,4 9,8 0.4 0Belarus 2,5 4,0 2,2 3,1 1.9 1.4 0,2 0,8 0,9 0.1Gruziya 0,1 0 0 0,1 0,3 0,1 5,7 3,0 0 0Qozoq’iston 18.6 17,3 - - 24,8 31,8 13,7 4,2 2,8 5,6Qirg’iziston 5,3 2,7 2,8 1.2 - - 0.7 0.5 1.0 0.6Moldova 0.2 0,2 0,1 0,2 0,4 0,1 0.3 0.4 0 0Rossiya 45,6 57,2 79,9 71,1 38,9 32,4 7,2 12.9 37,9 28,5Toiiklston 12,2 5,8 1.6 0,5 3,1 1.4 0,6 0,3 - -Turkmaniston P,7 7,8 1.9 9,2 0,8 5,3 - 0,9 12,0Ukraina 3,5 4,9 4,6 3,3 3,1 1.4 49,5 55,9 3,7 0,5 zbekiston - - 6.1 10,3 26,0 25,1 2,3 3.8 52,5 52.6 zbekistonMDHmamlakatlaridantashqari

100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Rivojdangan xorijiy mamlakatlar bilan

35,6 38,3 57,8 57,3 33,4 45,8 67,2 52,0 82,9 90,2

Sharqiy Vevropa mamlakatlari bilan

4,9 14,4 11,5 10,2 6,7 6,0 3,8 3,6 11.3 3,8

Boshqa mamlakatlar bilan

59,5 47,3 30,7 32,5 59,9 48,2 29,0 44,4 5,8 6,0


Quyidatalabalaming xorijiy dunyo ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi kursini mustaqil o’rganishlari uchun adabiyotlar ro’yxati berilmoqda.

1. Bender H. U. Fundamente. Geographischcs Grundbuch fur die Sekundarslulc. II. Stuiluart. Klettw Pertes, 1994.

2. China: the balance sheet: what the world needs to know now about the emerging superpower. / C.Fred Bergstein, Bates Gill, Nicholas R.Lardy, Derek Mitchell. - 1 st ed. - NY: Public Affairs, 2006.

3. De Blij H. J., Muler P. Geography, Regions and Concepts. John Wiley & Sons, 1997.

4. FAO Production Yearbook 2006. Rome. FAO, 2007.5. FAO Statistical Abstract of United States 2004. Washington, 2005.6. Grig D. An introduction to Agricultural Geography. London, 1984.7. Grove A. T. The ChangingGeography ofAfric. -N.Y.: Oxford University

Press, 1994.8. India. A Dynamic Democracy. Government ofIndia. New Dehli, 2005.9. La France. Geographie du temps present. Paris, 1995.10. Mann, Catherine L. Accelerating the Globalization of America. Institute

for Intemational Economics. - Washington, DC, June 2006.11. Railway directory & Yearbook. London, 2005.12. Regionsd‘Italia. Roma, 1995.13. Sampson L. Jane‘s World Railways. London, 2005.14. Statistical Yearbook forAsia and Pacific. ESCAP/UN, 2003.15. Stock R. Africa Soutth of the Sahara: A Geographical Interpretation. -

N.Y.: Guilford Press, 199516. Teubner B. G. Braunschweig. Westermann, 1981.17. UN. Demographic Yearbook2006. New York, 2007.18. UN. Statistical Yearbook 2006. New York, 2007.19. UNCTAD. Handbook of Intemational trade and development Statistics.

NewYork,2007.20. UNIDO. Industry and Development. Global report 2006. Vienna, 2007.21. UNIDO. Yearbook of Industrial Statistics 2005. New York, 2006.22. Yusuf, Shahid and Kaoru Nabeshima. China’s development priorities. -

Washington, D.C: The World Bank, 2006.- 154 p.23. Авилова A. B., Веденяпин Я. C. Экономика Испании. - М., 1978.24. Административно-хозяйственное деление в развитмх

капиталистических странах. - М.: Наука, 1989.


25. Алисов Н. В.География электропромьшленности стран мира // География. 1994, №4.

26. АнтиповВ. И.Государстворазделенноеморем.-М., 1988 (Индонезия).27. Африка: разнообразие культур. - М.: Наука, 1989.28. Баженова Е.С., Островский А. В. Население Китая. - М.: Мнсль, 1991.29. Бразилия всовременноммире//Латинская Америка.-М., 1995,№ 11.30. Бромлей Ю., Подольний Р. Человечество - это народьк - М.: Ммсль,

1990.31. Бугроменко В. Н. Транспорт в территориальнмх системах. М.: Наука,

1987.32. Буторина С. В. Испания: стратегия экономического роста. - М.: Наука,

1994.33. Витвер И. А. Вопросьг экономической и политической геофафии

зарубежнь1ХСтран:сборникстатей.-М., 1976№1; 1980 №3; 1991 №11.34. Вольский В. В., Бонифатева JI. И. Иван Александрович Витвер: Учень1й.

Учитель. Человек.-М., 1991.35. B on p o cw экономической и политической географии зарубежнь1х стран:

сборникстатей.-М.: 1971 - 1994№ 1-13.36. Всемирная экономика/ под редакцией В. К. Ломакиной - М., 1995.37. ГДР(экономико-географическаяхарактеристика).-М.: Ммсль, 1984.38. Герасимов О. Г. На перекрестке Ближнего Востока. - М.: Наука, 1983.39. Гладкий Ю. Н., Лавров С. Б. Дайте возможность планете! - М.:

Просвешение, 1995.40. Голубчик М. М. Всемирная география хозяйства: учебное пособие в 2

томах. Саранск, 1995.41. Демин А. А., Лавров С. Б. ФРГ: география, население, экономика. -

М 'Ммсль, 1982.42. Древняя цивилизация.-М.: Наука, 1989.43. Египет: справочник.-М.: Наука, 1990.44. Залогин Б. С. Океан- человеку. -М.: Мьюль, 1978.45. Казанский Н. Н. Экономическая география транспорта. М.: Транспорт,

1991.46. Казимина О.Б., Пучков П. И. Основм этнодемографии. - М.: Наука,

1994.47. Китай: плюсм и минусм эволюционного перехода к рьшку. Обр. - М.:

IMEPIRAN, 1996.48. Ковтукович О. В. Очерки о старой и новой долине Нила. - М: Наука,

1989.49. Колосов В.А. Политическая география. Проблемм и методьк - М.:

Наука, 1988


50. Крупнме города развиваюшихся и капиталистических стран/ под редакцией Вольского В. В. и Бонитяева. - М.: МГУ, 1987.

51. Лаврентьев В. Н. Новме индустриальнме странм Азии. - М.: Наука,1990.

52. Лавров С. Б. После объединения ФРГ // География в школе. 1996. №2.53. Латинская Америка в цифрах. - М.: Мь1сль, 1965, 1971, 1976, 1979,

1989,2000.54. Латинская Америка в экономике мира. - М.: ILARAN, 1991.55. Латинская Америка: леснме ресурсн и их использование / под

редакцией К. С. Тарасова. - М.: ILARAN, 1992.56. Латинская Америка: присвоение новшх территорий хозяйству. - М.:

ILARAN, 198657. Латинская Америка: справочник / под обшей редакцией В. В.

Вольского.-М., 1990.58. Латинская Америка: экономика и экология пользования природой /

подредакцией К. С. Тарасова, А. А. Панфилова.-М.: ILARAN, 1993.59. Максаковский В. П. Географическая картина мира. Ярославль: Верхняя

Волга, 1995—1996.-Т. 1-3.60. Международнме экономические отношения. Т. 1-2, - М.: Новости,

1991.61. Минц А. А. Экономическая оценка природнмх ресурсов. - М., 1992.62. Мировая экономика зарубежнмх стран в XXI веке. - М: INION RAN,

1994.63. Мироненко Н. С. Введение в мировое хозяйство. - М., 1995.64. Населениемира: демографическийсправочник.-М.:Мнсль, 1989.65. Никитин Д. П., Новиков Ю. В. Окружаюшая среда и человек. - М:

Вьюшая школа, 1980.66. Нова история государств Африки. - М.: Наука, 1990.67. Новая история Арабских государств Азии. - М.: Наука, 1988.68. Пименова Р. А. Аргентина: на карте мира. -М.: Ммсль, 1987.69. Пименова Р.А. Экономические реформм в Мексике и их влияние на

географическое изменение // Инф. Мос. Унив. Геофафия, 1995. № 6.70. Польская Н. М. Великобритания: на карте мира. -М.: Ммсль, 1986.71. Раймерс Н. Ф. Экология. Теория, законм, правила, принципм и взглядм.

-М.: Молодая Россия, 1994.72. Раковский С. Н. Объединенная Германия: политические,

экономические и социально - геофафические аспектьг // Геофафия в школе,1995, № 2.

73. РезерС. М.Управлениетранспортомзафаницей.-М.: Наука, 1994.74. Родионова И. А. Глобальнме проблемм человечества. - М., 1995.


75. Романова 3. И. Развитие капитализма в Аргентине. - М.: Наука, 1985.76. СакаияТаити. ЧтопредставляетЯпониянасамом деле?-М., 1992.77. Самбурова Е. Н., Медведева А. А. Китай: на карте мира. - М.: Ммсль,

1991.78. Сельское хозяйство мира: краткие статьи. Справочник. - М.: Наука,

1985.79. Слука А. Е. Италия: специальньш вьшуск//География. Статья газеть!

Первое сентября. 1996. № 23.80. Слука А. Е. Милан: специальнмй вьшуск//География. Статья газеть!

Первое сентября. 1996. № 3.81. СлукаА. Е. Население Западной Европьь-М., 1989;82. Слука А. Е. Основнме причинм динамики населения Современной

Европм. М., 1994.83. СмирнягинЛ. В. Районм США.-М.: Мьюль, 1989.84. Современная демография / под редакцией А. Я. Кваши и Попцова. -

М.: МГУ, 1995.85. Современная теория внешних экономических связей / под редакцией

Зубченко Л. А. - М.: UNION RAN, 1992.86. Тархов С. А., Шлихтер С. Б. География транспорта. - М.: ROU1G RAN,

1995.87. Территориальная структура хозяйства в современной Африке. - М.:

Наука, 1995.88. Тимонина Л. Л. Административное планирование Японии // Япония.

М., 1995.89. Тойнби А. Ж. Цивилизация перед судом истории. - Yuwnta, 1996.90. Токарев С. А. Религия в истории стран мира. - М., 1976.91. Траспортмира: настенная карта.-М.: Картофафия, 1984.92. Турция: история, экономика, политика. - М.: Наука, 19VU.93. Турция: новме тенденции экономического развития в 80-х. - М.: Наука,

1991.94. ХаритоновВ.М.Урбанизация вСША.-М.: МГУ, 1983.95. Хосе Куок Ви, Тригубенко М. Е., Аносова М. В. Вьетнам: справочник.

-М.:Наука, 1991.96. Шкваря Л.В. Мировая экономика в схемах и таблицах. - М.: Изд-во

*‘Эксмо”, 2005.97. Экономика КНР В 80-е: стратеги, тенденции развития. - М.: Наука,

1991.98. Экономика Японии на пороге XXI века. - М., 2001.99. Экономическая геофафия капиталистических и развиваюшихся стран.

Издание2-ое-М.: МГУ, 1986.


100. Экономическая география социалистических стран Азии. Учебное пособие / Под редакцией Н. В. Алисова и Е. Б. Валеха. - М.: МГУ,1988.

101. Энергетика мира. -М.: Энергоатомиздат, 1989.102. ЯковецЮ. В. История цивилизации.-М.: Вла Дар, 1995.103. Япония: справочник. - М., 1992.


JAHON IQTISODIYOTI VA DIPLOMATIYA UNIVERSITETI

В.А. Bahritdinov, S.A. Zakirova G.A. Abdurahimova, S.E. A ’zam

J a h o n i j t i m o i y - i q t i s o d i y g e o g r a f i y a s i

quv qo’llanma

Muharrir: G.M. Islamova Original-maket: /. Semenyuk

Nashrga tayyorlangan materiallarning sifati, keltirilgan faktlarf atoqli otlar va boshqa ma’lumotlarning aniqligi, shuningdek, ochiq nashr etish man qilingan ma’lumotlarniommalashtirganiuchun o’quv qo’llanma

mualliflari javobgardir

JIDU ruxsatisiz qayta chop etish man qilinadi.

Format 84x108 l/32.Hajmi 16,0 b.t. Nusxasoni 100. Kelishilgan narxda.

JIDUda chopetildi.100113, Toshkent sh., Buyuk ipak yoMi ko‘chasi, 54.


JAHON IJTIMOIY-IQTISODIY GEOGRAFIYASIn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/geografiya... ·...

Documents

Transcript of JAHON IJTIMOIY-IQTISODIY GEOGRAFIYASIn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/geografiya... ·...