Jafnræ i hluthafa og minnihlutavernd í einkahlutafélögum ritgerð...ML í lögfræði Jafnræði...
Transcript of Jafnræ i hluthafa og minnihlutavernd í einkahlutafélögum ritgerð...ML í lögfræði Jafnræði...
ML í lögfræði
Jafnræði hluthafa og minnihlutavernd í einkahlutafélögum
Júní, 2017
Nafn nemanda: Margrét Herdís Halldórsdóttir
Kennitala: 031074 – 5259
Leiðbeinandi: Áslaug Björgvinsdóttir
i
Útdráttur
Íþessariritgerðereinsogyfirskrifthennarbermeðsérfjallaðumjafnræðihluthafaog vernd minnihlutaeigenda í einkahlutafélögum. Hlutafélög eru mikilvægtfélagsformsemstuðlaraðþátttökuborgarannaíatvinnurekstriognýsköpunánþessað þeir þurfi að hætta til þess öllum eigum sínum. Hinn takmarkaða ábyrgð íhlutafélögum og einkahlutafélögum hefur mikilvæg jákvæð áhrif á atvinnu- ogverðmætasköpunogþarmeðhagsældíþjóðfélaginu.
Hlutafélögeruaf ýmsumstærðumoggerðum.Hlutafélagaformiðhentar vel stærrifélögum,engetur verið íþyngjandiog stirt fyrirminni félög.Meðeinfaldari löggjöffyrirminni félög – einkahlutafélög var leitast við að örva efnahagslegan vöxtmeðhentugu félagsformi fyrir lítil fyrirtæki. Löggjöf um einkahlutafélög er sprottin úrlöggjöf um hlutafélög. Fyrirmynd að lagasetningu hér á landi er sótt tilNorðurlandannaog Evrópu, enþar eru fordæmi fyrir aðgreindum lagabálkum fyrirmisstór félög. Í lögum um hlutafélög er hugað að rétti minnihlutaeigenda til aðtryggjaað jafnræði sémillihluthafaogaðþeir standi sem jafnastaðvígi að teknutillititilhlutafjáreignar.Meðeinfaldaraformieinkahlutafélagaskapastnýjarhætturíþessuefnisemhugaverðuraðþannigaðjafnræðiverðimeðhluthöfumoggættséhagsmuna þeirra allra jafnt við rekstur félagsins og með því að vernda réttminnihlutahópa.
Ritgerðin hefst á að lýst er einkennum einkahlutafélaga og stjórnskipulagi þeirra.Fjallaðerumjafnræðihluthafaogtilgangþess.Lýsterþróunhugmyndaumjafnræðihluthafaognúgildandireglumsvoogaðhintakmarkaðaábyrgðþarfaðverastuddlagaumgjörð og regluverki sem stuðlar að trausti og tiltrú almennings og fjárfesta.Fjallað er um bann við ótilhlýðilegum ákvörðunum og ráðstöfunum. Lýst ereinstaklingsbundnum hluthafarétti og upplýsingarétti hluthafa. Að lokum er fjallaðumlagalegúrræðiminnihlutaeigendaefþeirteljaásérbrotið.
HöfundurkomstaðþvíaðrétturminnihlutaíeinkahlutafélögumernokkuðsterkuráÍslandiogstaðahanseralmenntekkilakarienáhinumNorðurlöndunum.Einnigaðýmislagaákvæðiveitahverjumogeinumhluthafaýmisréttindiogúrræðisemhanngeturbeitteinn.Höfundurkomstaðþvíaðlagaraminntekurtillittilmismunandistöðuhluthafa,veitirminnihlutaverndogaðlöggjafinngerirsérgreinfyriraðminnihlutinngeturáttívökað verjast og að hætt er við að réttur hans sé sniðgenginn ef ekki er sterkminnihlutavernd. Höfundurkomsteinnigaðþvíað innan lagarammanseruúrræðifyrirminnihluta sé á honum brotið og aðminnihlutavernd hefur styrkst talsvert ásíðustuárum.Lokaniðurstaðahöfundareraðmikilvægtséaðlagaumgjörðinveitiminnihluthöfumverndgegnráðandihluthöfum,enásamatímamárétturhansekkiveraofrúmur,þvíþaðgeturleitttilmisnotkunar.
ii
Abstract
The subject of this thesis is the equality among shareholder in private limitedcompanies and the protection of the interest of minority shareholders in limitedliabilitycompany.Liabilitycompaniesareanimportanttypeofbusinessentitywhichbenefits the society through a participation of the citizens in business andinnovationsandthroughthattheprosperityofthesociety,withoutriskingall theirpersonalassets.The limited liability inprivate limitedcompanieshaveasignificantpositiveeffectonemploymentandcapitalgrowthandthroughthattheprosperityinthesociety.Limitedcompaniesareofdifferentsizeandnature.The legal frameworkof limitedliabilitiescompaniesfitsverywellforrelativelybigcompanies,butcanbeheavyandrigid for small businesses. The intention by creating a new legal framework forprivate limited companies – small businesses –was to stimulateeconomic growthsuitablestructureforsmallbusinesses.Thelegislationforprivatelimitedcompaniessproutfromthegenerallegislationforlimitedcompanies.Themodelfortheprivatelimited companies comes from the Scandinavia and Europe, but there areprecedentsfordifferentlegalisationforcompaniesofvarioussizes.In the general legislation for limited companies an attention is payed to theprotectionof the interestof theminorityowners toensureequal treatmentof allshareholders with respect to their share in the total equity. The simplified legalframework, for the private limited companies, creates new risks, which must betaken into consideration, with the intention of ensure the equality betweenshareholdersandtheinteresttoensuretheinterestofeachofthemwillbeguardedequally.Thisisdonebyprotectingtheinterestofminoritygroups.Thethesisbeginsbyadescriptionofthecharacteristicsofprivatelimitedcompaniesandtheiradministrativestructure.Theequalityamongshareholdersisdiscussedaswellasitspurpose.Thedevelopmentofideasregardingequalrightsofshareholdersis discussed, contemporary rules, and the importance of supporting the limitedliability by legal framework furthering the confidence among the public and theinvestors.Aswelltheprohibitionofindecentdecisionsanddeployments.Thelegalframeworkforpersonalrightofshareholdersisdiscussed.Atlastthelegalresourcesforminorityshareholdersbelievingtheirrightshavebeenbroken.
iii
Efnisyfirlit
Útdráttur................................................................................i
Abstract.................................................................................ii
Lagaskrá.................................................................................v
Dómaskrá..............................................................................vi
1.Inngangur...........................................................................1
2.Einkennieinkahlutafélagaogstjórnskipulag.......................22.1.Almennt..........................................................................................................................................................22.2.Stjórnarskipulageinkahlutafélaga.....................................................................................................42.2.1.Stjórnhættirfyrirtækja........................................................................................................................6
2.3.Meirihlutaræði............................................................................................................................................8
3.Jafnræðihluthafa.............................................................103.1.Jafnræðihluthafa....................................................................................................................................103.1.1.Tilgangurjafnræðisreglunnar.......................................................................................................103.1.2.Núgildandiréttur................................................................................................................................103.1.3.Þróunjafnræðishluthafaííslenskumrétti..............................................................................12
3.2.Bannviðótilhlýðilegumákvörðunumográðstöfunum.........................................................133.2.1.Tilgangurogþróunreglunnar......................................................................................................143.2.2.Trúnaðarskylda....................................................................................................................................17
3.2.2.1.Trúnaðarskyldahluthafa........................................................................................................................173.2.2.2.Trúnaðarskyldastjórnenda...................................................................................................................18
4.Einstaklingsbundinhluthafaréttindi..................................204.1.Almennt.......................................................................................................................................................204.2.Reglurumréttindihluthafaítengslumviðogáhluthafafundum.....................................204.3.Upplýsingarétturhluthafa,66.gr.ehfl..........................................................................................214.4.Upplýsingarumstarfskjarastefnu...................................................................................................224.5.Reglurumviðskiptitengdraaðila...................................................................................................224.6.Málshöfðunarrétturvegnaákvarðanahluthafafundar..........................................................224.7.Regluruminnlausnogfélagaslit......................................................................................................23
5.Minnihlutaréttindi............................................................235.1.Almenntumminnihlutavernd..........................................................................................................235.2.Rökfyrirminnihlutavernd..................................................................................................................265.4.Réttindisemtryggðeruákveðnumhópihluthafa....................................................................275.4.1.Krafaumhlutfallskosningu.............................................................................................................27
5.4.1.1.Norrænnréttur.........................................................................................................................................295.4.2.Krafaumfrestunákvörðunarumstaðfestinguársreikningsográðstöfunhagnaðareðataps..........................................................................................................................................30
5.4.2.1.Norrænnréttur.........................................................................................................................................315.4.3.Krafaumaukafund.............................................................................................................................31
5.4.3.1.Norrænnréttur.........................................................................................................................................345.4.4.Sérstakarrannsóknir.........................................................................................................................34
5.4.4.1.Andlagrannsóknar...................................................................................................................................395.4.4.2.Málsmeðferð.............................................................................................................................................425.4.4.3.Norrænnréttur.........................................................................................................................................49
iv
5.4.5.Krafaumsérstakaarðsúthlutun..................................................................................................525.4.5.1.Hámarksérstakrararðsúthlutunar.....................................................................................................545.4.5.2.Norrænnréttur.........................................................................................................................................56
5.4.6.Rétturminnihlutansviðkjörendurskoðendafélags............................................................585.4.6.1.Norrænnréttur.........................................................................................................................................61
5.4.7.Rétturtilákvarðanatökuumsamruna......................................................................................635.4.7.1.Rétturminnihlutansíyfirteknufélagi...............................................................................................645.4.7.2.Rétturminnihlutansíyfirtökufélagi...................................................................................................645.4.7.1.Norrænnréttur.........................................................................................................................................64
5.5.Hugsanlegmisnotkunáminnihlutaverndogminnihlutaréttindum................................65
6.Niðurstöður......................................................................66
Heimildaskrá........................................................................67
v
Lagaskrá
Alþingistíðindi
Alþt.1921,A-deild
Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49mál
Alþt.1988-1989,A-deild,þskj.121-115.mál
Alþt.1994-1995,A-deild,þskj.99-96.mál
Alþt.1994,A-deild,þskj.100-97mál
Alþt.2003-2004,A-deild,þskj.1308-851.mál
Lög
Lögnr.2/1993umEvrópskaefnahagssvæðið
Lögnr.41/2015umívilnanirtilnýfjárfestingaáÍsland
Lögnr.2/1995umhlutafélög
Lögnr.138/1994umeinkahlutafélög
Lögnr.77/1921umhlutafélög
Lögnr.9/1984umfrádráttfráskattskyldumtekjumvegnafjárfestingarmannaí
atvinnurekstri
Lögnr.32/1978umhlutafélög
Lögnr.159/1994umevrópskfjárhagsleghagsmunafélög
Lögnr.68/2010umbreytinguálögumumhlutafélög,lögumumeinkahlutafélögog
lögumumársreikninga
Lögnr.69/1989umbreytingálögumnr.3212.maí1978,umhlutafélög
Lögnr.77/1921umhlutafélög(samþykkt27.júní1921,tókugildi1.janúar1922)
Stjtíð.A,306
Lögnr.91/1991ummeðferðeinkamála
Stjórnsýslulögnr.37/1993
Lögnr.79/2008umendurskoðendur
lögnr.17/2003umfyrirtækjaskrá
Lögnr.3/2006umársreikninga
Lögnr.144/1994umársreikninga
vi
Lögnr.14/2013umbreytinguálögumnr.3/2006,umársreikninga
Erlendlög
Norskuehfl.DönskuhlutafélagalöginSænskuehfl.(Aktiebolagslag)Evróputilskipanirog–reglugerðir
Tólftatilskipunráðsinsnr.89/667/EBE,21.desember1989umeinkahlutafélögeinsaðila(tólftafélagaréttartilskipunin).SecondCouncilDirectivenr.77/91/EEC,13.desember1976,oncoordinationofsafeguards..
DómaskráÚrskurðirogákvarðanirÁlitumboðsmannsAlþingis16.desember2009ímálinr.5617/2009
ÁlitumboðsmannsAlþingis14.júlí2011ímálinr.6182/2010Logalandehf.g.Ríkiskaupum,úrskurðurkærunefndarútboðsmála17.október2011ímálinr.22/2011Héraðsdómar
ÁsbjörnArnarssonogErlaBirgisdóttirg.HHbyggingumehf.,dómurHéraðsdómsReykjavíkur10.febrúar2016ímálinr.E-2807/2016
PriceWaterhouseCoopershf.g.NDáÍslandiehf.,DómurHéraðsdómsReykjavíkur27.nóvemberímálinr.E-11642/2008
Hæstaréttardómar
Andrihf.o.flg.Dekkjahúsinuhf.o.fl.,Hrd.15.september1994ímálinr.315/1994.
Andrihf.o.flg.JóhannesiTorfasyni,Hrd.15.september1994ímálinr.325/1994.
LárusL.Blöndalo.fl.g.JóhanniÓlaGuðmundssyni,Hrd.10.júlí2001ímálinr.
256/2001.
KristjánSveinnKristjánssong.Parketioggólfiehf.,Hrd.23.október2003ímálinr.
81/2003
vii
Erlendirdómar
UfR1942,bls.403ØU1989.647ØU1985.536HUfR2007,bls.1151Ø
UfR1959.506H
TOBYF-2011-113304
HR-2003-266-1-Rt-2003-335
HR-2005-662-A-Rt-2005-539
U1985.183H
1
1.Inngangur
Löggjöf um einkahlutafélög er sprottin upp úr löggjöf um hlutafélög, enda segir í
athugasemdummeðfrumvarpiþvísemvarðaðlögumnr.138/1994umeinkahlutafélög1að
sumákvæðifrumvarpsinsbyggiáfyrirhuguðumbreytingumálögumumhlutafélög.2,3Þegar
umfjöllunumhvertákvæðifyrirsigerskoðaðséstþóaðþettaáviðvelflestþeirra.Þarer
iðulega vísað beint til umfjöllunar um samsvarandi ákvæði í þá fyrirliggjandi frumvarpi til
breytingaáhlutafélagalögumeðanefntaðþaðsé ímeginatriðumeinsogtiltekiðákvæði í
því frumvarpi ogútlistað í hverjumunurinn felst. Af þessumsökumeiga sömu sjónarmið
oftarenekkiviðummálervarðaeinkahlutafélögoghlutafélög.Þvíverðareifaðireðavísað
tilnokkurradómasem falliðhafa í tengslumviðminnihlutavernd íhlutafélögum. Á stöku
stað verður jafnframt fjallað um ákvæði laga um hlutafélög eða vísað til umræðu um
frumvörp,tilákvæðaeðafræðilegrarumfjöllunar ítengslumviðreglurervarðahlutafélög.
Þettaverðurþóeinungisgertefsömusjónarmiðeigaviðogíreglumumeinkahlutafélögeða
tilaðskýrafráþróunreglna.
Í ritgerð þessari verður fjallað um jafnræði hluthafa og minnihlutavernd í
einkahlutafélögum og leitast við að svara því til hvort jafnræði sé ríkjandi í lagaumhverfi
slíkra félaga og hvortminnihlutavernd í íslenskum rétti sé nægjanleg. Það erætlunin að
greina hér það réttarástand sem minni hluthafar í smáum og meðalstórum
einkahlutafélögumbúaviðogtekurumfjölluninmiðafþví.Þóhefsthúnástuttriumfjöllun
umeinkennieinkahlutafélaga,þarsemeinnigverðurtæptáástæðumþessað reglumum
einkahlutafélögvartileinkaðursérlagabálkur,enþæreraðfinnaísamspiliíslensksréttarvið
Evrópurétt. Í frumvarpi með ehfl. segir að gerð þess sé „þáttur í aðlögun Íslands að
ákvæðumsamningsinsumEvrópskaefnahagsvæðið“4,5Jafnframterísamakaflafjallaðum
stjórnskipulageinkahlutafélagaog lítillegaumgóða stjórnhætti fyrirtækja. Þá verður kafli
tileinkaður umfjöllun um jafnræði hluthafa, banni við ótilhlýðilegum ákvörðunum og
trúnaðarskyldum.Umfjöllunumminnihlutavernderskiptítvokafla.Skiptinginbyggiráþví
að tiltekin réttindi eru einstaklingsbundin og óháð hlutafjáreign hvers hluthafa, en önnur
1Héreftirnefndehfl.2Þ.e.þáfyrirhuguðumbreytingum.Frumvarpiðvarðaðlögumnr.2/1995umhlutafélög(héreftirnefndhfl.).3Alþt.1994-1995,A-deild,þskj.100-97.mál,Helstubreytingarálögunumumhlutafélög.4Innsláttarvillaerífrumvarpinu.Héráaðsjálfsögðuaðstanda„efnahagssvæðið“.5Alþt.1994-1995,A-deild,þskj.100-97.mál,Frumvarpasmíð.
2
réttindieðaúrræði,semkallamættiminnihlutaréttindi,erutryggðákveðnumhópihluthafa
og beiting þeirra háð samanlagðri hlutafjáreign hópsins eða samanlögðum atkvæðarétti á
hluthafafundi. Fyrri kaflinn af þessum tveimur er tileinkaður einstaklingsbundnum
hluthafaréttindumogverðuraðeins tæpt lítillegaáþeimatriðum. Síðarikaflinn fjallarum
það sem mætti kalla hrein minnihlutaréttindi og er aðaláherslan í ritgerð þessari lögð á
umfjöllunumákvæðisemkveðaáumslíkanrétt.Aðendinguverðurfariðyfirniðurstöður
ogályktanirdregnarútfráumfjölluníritgerðinni.
Í kaflanum um minnihlutaréttindi verður íslenskur réttur borinn saman við rétt
Danmerkur, Svíþjóðar og Noregs. Til hægðarauka er vísað til þeirra sem „hinna
Norðurlandanna“ogerFinnlandþáundanskilið.
2.Einkennieinkahlutafélagaogstjórnskipulag
2.1.Almennt
Þrátt fyrir almenna skýringu á orðinu félag, sem þýðir í raun sambandmanna ámilli eða
félagsskapur,getureinnaðilistofnaðeinkahlutafélag,6sbr.1.mgr.3.gr.ehfl.Einsgeturþað
haldistíeigueinsaðila,sbr.12.gr.ehfl.Viðstofnuneinkahlutafélagsverðurtilnýrlögaðili7
ogerfélagiðskráningarskylt,sbr.1.mgr.9.gr.ehfl.
Það má greina fjögur megineinkenni einkahlutafélagaformsins. Í fyrsta lagi er
einkahlutafélagfjárhagslegtfélag.8Þauerualmenntstofnuðmeðfjárhagsleganávinningað
leiðarljósi.9 Þetta er þó ekki skilyrði að lögum og má því stofna einkahlutafélag í hvaða
löglega tilgangi sem er.10 Í annan stað er það fjármagnsfélag með tiltekið hlutafé, sem
stofnendur eða hluthafar greiða til félagsins, þannig að það sameinast félaginu.11 Sá sem
leggur félaginu til fé með þessum hætti fær í stað hlutdeild í félaginu, ákvörðunarvald í
samræmiviðhlutafjáreignsínaoghlutdeild íhugsanlegumhagnaði í formiútgreiddsarðs.
Hann missir jafnframt eignarhald sitt á þeim fjármunum sem hann lagði félaginu til.12
Hlutaféðgegniríraunþvíhlutverkiaðtryggjaaðfélagiðbúiyfirfjárhagslegumverðmætum,
meðalannarstilaðhægtséaðleitafullnustuíþvíogkemurþaðaðvissumarkiístaðhinnar6BernhardGomard,Aktieselskaberoganpartsselskaber(5.útg.,Jurist-ogØkonomforbundetsForlag2006)23.7samaheimild25.8samaheimild66.9ÁslaugBjörgvinsdóttir,Félagaréttur(3.útg.,BókaútgáfanCODEX1999)49.10StefánMárStefánsson,Hlutafélagaréttur(Hiðíslenskabókmenntafélag2013)45.11Gomard(n.6)66.12ÁslaugBjörgvinsdóttir(n.9)62.
3
takmörkuðuábyrgðarhluthafa.Íþvískynikveðalögináumtiltekiðlágmarkshlutafé,sbr.2.
mgr. 1. gr. ehfl. Í þriðja lagi er félagið sjálft ábyrgt með öllum sínum eigum fyrir
fjárskuldbindingum sínum, enda er hér um sjálfstæða lögpersónu að ræða. Í fjórða lagi
takmarkastfjárhagslegskyldahluthafagagnvartfélaginuviðgreiðsluhlutafjárinsmiðaðvið
hlutdeild sína í félaginu,13sbr. 1. mgr. 1. gr. ehfl. Það er þó ekki svo að hluthafar í
einkahlutafélagi geti ekki gengist í persónulegaábyrgð fyrir félagið. Ábyrgðinþyrfti þóað
vera sérgreind og myndi allsherjarábyrgð hluthafa á öllum skuldbindingum félagsins vera
ósamrýmanlegehfl.14
Segjamáaðhintakmarkaðaábyrgðséeinnafmikilvægumhvötumfyriralmenning
ogaðraaðilatilaðfjárfesta íhlutumíeinkahlutafélögumeðahlutabréfumíhlutafélögum.
Þær fjárfestingar eru í raun það sem drífur áfram verðmætasköpun í einkageiranum.
Löggjafinnvarmeðvitaðurummikilvægihinnartakmörkuðuábyrgðar fyrirhagkerfiðþegar
við setningu laga nr. 77/1921 um hlutafélög, eftir ummælum í athugasemdum með
frumvarpiaðlögunumaðdæma.Þarsegirumefnið:
Þetta er auðvitaðmjögmikill kostur frá sjónarmiði hluttakenda (hluthafa).Og frá sjónarmiði almenningsmá einnig telja þaðmikinn kost, því að fyrirþettaskipulagverðuroftkleiftaðkomaáfótþarflegumfyrirtækjum,einkumstórfyrirtækjum, sem illkleift og oft ókleift væri að fá einstakamenn til aðráðast í, ef þeirættu að ábyrgjast skuldir fyrirtækisinsmeð öllum eignumsínum.15
Ástæðurþessaðfélagaforminueinkahlutafélagvartileinkaðursérlagabálkurerutíundaðarí
athugasemdummeð frumvarpi ehfl. Þar segir að innan EB16sé í félagaréttimegináhersla
lögðáaðsamræmareglurumstærrihlutafélögogþvíspáðaðþaðsamamuniverðauppiá
teningnum með reglur innan Evrópska efnahagssvæðisins og að það muni leiða til örra
breytingaálöggjöfhvaðþauvarðar.Framlagningfrumvarpsinsbyggðistáþvíaðtaliðvarað
einfaldari löggjöf myndi henta minni félögum betur og eins að óhentugt væri fyrir
stjórnendurþeirraaðþurfaaðmetahvaðalagagreinarættuviðþau.Jafnframtertekiðfram
13Gomard(n.6)66–68;Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Athugasemdirviðlagafrumvarpþetta.,mgr.10.14StefánMárStefánsson,Hlutafélagaréttur(n.10)34.15Alþt.1921,A-deild,1.16ÞáEvrópubandalagið,semnúheitirEvrópusambandið(ESB).
4
í frumvarpinuaðfordæmiséufyriraðgreindumlagabálkumfyrirmisstórfélög, íDanmörku
ogöðrumríkjumESB.17,18
Tólfta félagaréttartilskipunin, 19 sem er hluti af XXII. viðauka, kveður á um að
aðildarríkjumséskyltaðheimilastofnuneinkahlutafélagsþarsemaðeinseinnaðiligeturátt
öllhlutabréf,hvortsemhannhefurveriðeinihluthafinnfrástofnuneðaöllhlutabréfkomist
í hans eigu síðar, sbr. 1. mgr. 2. gr. tilskipunarinnar. Fyrir gildistöku EES. hafði íslenskur
réttur ekki gert ráð fyrir að einn aðili gæti verið stofnandi og eða eigandi allra hluta í
hlutafélagi. Lengstafþurftuaðveraað lágmarki fimmstofnendur,allt frá setningu fyrstu
hlutafélagalaganna,sbr.2.mgr.4.gr.laganr.77/1921,20þartil1.mars1990þegarlágmark
hluthafa var fært niður í tvomeð a-lið 2. gr. laga nr. 69/1989 til breytinga á þágildandi
hlutafélagalögumnr.32/1978.
2.2.Stjórnarskipulageinkahlutafélaga
Ábyrgðar-ogvaldsviðeinkahlutafélagserþríþættogskiptistámillihluthafafundar,stjórnar
ogframkvæmdastjóra.21Hluthafafundurfermeðæðstavaldímálefnumfélags,sbr.1.mgr.
55.gr.ehfl.,enþaðervettvangurhluthafatilaðfarameðákvörðunarvaldsitt ímálefnum
félagsins, sbr. 2. mgr. sömu greinar. Hluthafi í eins manns félagi er þó undanþeginn
skyldunni um aðalfund, en skráir þess í stað ákvarðanir sínar í gerðabók, sbr. niðurlag
greinarinnar. Hann er þá staðgengill hluthafafundar, enda fer hann einn með
ákvörðunarvald semeigandi allrahluta félagsins.22Hluthafafundurgetur tekiðákvarðanir,
eftir leiksinsreglum,umöllstærrimálefni félagsins,nemaþauséusérstaklegaundanskilin
eða takmörkuð í ehfl.23 Ýmsar ákvarðanir verða til aðmynda ekki teknar á hluthafafundi
nemaað tillögu stjórnar eðameð samþykki hennar.24Mál semhluthafafundurhefur ekki
fullt forræði yfir geta til dæmis varðaðminnihlutavernd eða ákvarðanir sem hafa áhrif á17Alþt.1994-1995,A-deild,þskj.100-97.mál,Frumvarpasmíð.18Ennfremurersúástæðalögðtilgrundvallaraðgreindumlagabálkiaðsamkvæmtannarrifélagaréttartilskipunskyldilágmarkshlutaféíhlutafélögumveramargfalthærraeníslensklögkváðuþááum,enþaðskyldifaraúr400.000krónaí2,1milljónkróna,áþesstímagengi.Tólftafélagaréttartilskipuningerðiafturámótiekkikröfuumlágmarkhlutafjáríeinkahlutafélögum.,sbr.umfjölluní;;Alþt.1994-1995,A-deild,þskj.100-97.mál,FélagaréttarákvæðiEES-Samningsins,mgr.8.19Tólftatilskipunráðsinsnr.89/667/EBE,21.desember1989umeinkahlutafélögeinsaðila(tólftafélagaréttartilskipunin).20Lögnr.77/1921umhlutafélög(samþykkt27.júní1921,tókugildi1.janúar1922)Stjtíð.A,306,307.21ViðskiptaráðÍslands,NasdaqIceland,Samtökatvinnulífsins,„Stjórnarhættirfyrirtækja,leiðbeiningar“(maí2015)ISBN978-9935-9135-4-88.22Alþt.1994-1995,A-deild,þskj.100-97.mál,UmX.kafla.23Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um60.gr.24Gomard(n.6)285.
5
eiginfjárstöðu félagsins ogmiða takmarkanir þá ýmist að því að verndaminnihlutann eða
viðhalda lágmarkshlutafé. 25 Dæmi um reglu sem er ætlað að vernda hlutafé
einkahlutafélagsinser takmörkunarheimildstjórnarviðákvörðunáarðsúthlutun. Í1.mgr.
76. gr. ehfl. segir að ekkimegi ákveða að úthlutameiri arði en félagsstjórn leggur til eða
samþykkir.
Þrátt fyrir ákvörðunarvald sitt, bera hluthafar engar sérstakar skyldur gagnvart
félaginu. Þeir bera ekki ábyrgð á daglegum rekstri félagsins. Vald þeirra einskorðast við
ákveðin grundvallarmál. Félagi verður ekki stjórnað með kosningu hjá hluthöfum um
ákvarðanir í daglegum rekstri.26Hluthafafundur er því eini lögformlegi vettvangurinn fyrir
afskiptiþeirraaffélaginuoghafaþeirekki lagaleganrétttilaðgefastjórnendumfyrirmæli
þess fyrir utan.27 Það ber þó að hafa í huga að þrátt fyrir að flest ákvæði ehfl. eigi sér
hliðstæðákvæðiíhfl.,beraönnurþessmerkiaðeinkahlutafélöggetaveriðmuneinfaldarií
sniðumenhlutafélög.28Aukþess semáðurvarnefnt í sambandiviðákvarðanatöku íeins
mannsfélagi,mánefnaaðviðboðunhluthafafundarerhægtaðfallafráformreglumefallir
hluthafarmætaogerusammálaumþað,sbr.5.mgr.63.gr.ehfl.29
Þegar hluthafar beita ákvörðunarvaldi sínu er gerður greinarmunur á greiddum
atkvæðumeftiratkvæðaréttiogfylgissemtillagahlýturafheildarhlutaféfélags.Tilbeitingar
ýmsum úrræðumminnihlutan, svo dæmi sé tekið, þarf fylgi þeirra sem ráða yfir tilteknu
hlutfalli af heildarhlutafé.30 Þegar ákvæði kveða á um slíkt er ekki litið til þess hvernig
atkvæðaréttiámillihlutaflokkaerháttað.31
Stjórninsækirafturvaldsitttilhluthafafundarþarsemhúnerkosin,enþómögulega
tilnefnd að hluta, sbr. 2.mgr. 39. gr. ehfl. Hún fer ásamt framkvæmdastjórameð stjórn
félagsins, sbr. 1. mgr. 44. gr. ehfl. Stjórninni ber í þeim efnum að fara að gildum
ákvörðunumhluthafafundar,endaferhannmeðæðstavald ímálefnumfélags. Þaðerþó
25samaheimild286–287.26samaheimild69.27Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um60.gr.28Alþt.1994-1995,A-deild,þskj.100-97.mál,Mismunandireglurumhlutafélögogeinkahlutafélög.29samaheimild,Mismunandireglurumhlutafélögogeinkahlutafélög.;IX.kafli.Umfélagsstjórn,framkvæmdastjóraogfulltrúanefnd.30Eftirleiðiskannhugtakiðhlutafjáraflverðanotaðumtiltekiðhlutfallallshlutafjárfélags,semhluthafieðahópurhluthafaþarfaðráðayfirogveitaákvörðun,ráðstöfuneðabeitingutiltekinsúrræðisjáyrðisitttilaðhúnteljistgild.31PeerSchaumburg-Müller,WerlauffskommenteredeAktieselskabslov(3.útg.,Jurist-ogØkonomforbundetsForlag2008)430;StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(2.útg.,Hiðíslenskabókmenntafélag2006)313.
6
stjórninsemvinnuraðstefnumörkunoghefureftirlitmeðaðskipulagogstarfsemifélagsins
sé í góðu horfi. 32 Annað dæmi um meiri einfaldleika í ákvæðum ehfl. en hfl. hvað
stjórnarskipulagvarðar,eraðíeinkahlutafélagiþarsemhluthafarerufærrienfjórirdugirað
hafaeinneðatvomennístjórn,sbr.1.mgr.39.gr.ehfl.Efeinnmaðurskiparstjórngetur
hannennfremursamtímisveriðframkvæmdastjóri félagsins, líktogannarstjórnarmannaí
tveggjamannastjórn,sbr.3.mgr.41.gr.ehfl.Íhfl.kveðuráumaðmeirihlutistjórnarskuli
samanstanda afmönnum sem ekki eru framkvæmdastjórar í félaginu, sbr. 2.mgr. 65. gr.
laganna.Samareglagildiríeinkahlutafélögumþarsemstjórnarmenneruþríreðafleiri,sbr.
2.mgr.41.gr.ehfl.
Framkvæmdastjóri,eðaeftiratvikum–stjórar,erþriðjivaldapóllinn ístjórnskipulagi
einkahlutafélaga og má líkja stöðu hans í félaginu við stöðu framkvæmdavalds í
stjórnskipaninni. Hann sinnir daglegum rekstri og eftirliti. Honum ber að fara að
fyrirmælumstjórnaríþeimefnumogvinnaeftirstefnusemhúnmarkarfélaginu,33sbr.2.
mgr.44.gr.ehfl.
Það er mikilvægt að valdajafnvægi haldist í réttu horfi á milli hinna þriggja
valdastólpa sem félag samanstendur af; hluthafa, stjórnar og framkvæmdastjóra. Eftirláti
hluthafarstjórnendumfélagsstærriákvarðanirgeturþaðleitttilaðskilnaðareignarhaldsog
valds.34 Slíkt skaparhættuáalvarlegumhagsmunaárekstrumoggefur stjórnendumfæriá
að misnota aðstöðu sína til að efla eigin hagsmuni á kostnað félagsins og hluthafa.35
Stjórnendum semer fengið ákvörðunarvald sem réttilega tilheyrir hluthöfumhættir til að
fara að haga sér sem eigendur félagsins og getur það til aðmynda haft áhrif á ákvörðun
launaþeimtilhandaogstarfsloka-ogkaupréttarsamninga.
2.2.1.Stjórnhættirfyrirtækja
Hér að ofan var minnst á áhrif hinnar takmörkuðu ábyrgðar í hlutafélögum og
einkahlutafélögumáatvinnu-ogverðmætasköpunogþarmeðhagsæld íþjóðfélaginu. Til
þessaðhúnþjónihlutverkisínusemhvatningtil fjárfestinga,verðurtakmörkuðábyrgðað
verastuddlagaumgjörðogregluverkisemstuðlaraðtraustiogtiltrúalmenningsogfjárfesta.
Þar er sterk minnihlutavernd einna mikilvægust. Það er ekki síður mikilvægt að
32ViðskiptaráðÍslands,NasdaqIceland,Samtökatvinnulífsins(n.21)8.33samaheimild.34Berle,AdolfA.o.fl.,TheModernCorporationandPrivateProperty(2.útg.,TransactionPublishers1991)6.35ÁslaugBjörgvinsdóttir,„StjórnhættirfyrirtækjaogfyrstuviðmiðináÍslandi“(2004)1(1)TímaritLögréttu87,89.
7
hagsmunaaðilar á markaðinum og stjórnendur finni hjá sér frumkvæði til að stuðla að
bættum stjórnháttum félaga. 36 Verslunarráð Íslands, Kauphöll Íslands og Samtök
atvinnulífsins sýndu viðleitni í þá veru og tóku höndum saman og gáfu út viðmið og
leiðbeiningar um stjórnhætti félaga, í fyrsta sinn árið 2004. Endurskoðaðar og bættar
leiðbeiningarhafafráþeimtímaveriðgefnarútreglulegaafsömuaðilumogímaí2015kom
fimmta útgáfan út.37 Leiðbeiningar af þessu tagi eiga sér þó lengri sögu erlendis. Útgáfa
þeirra, jafnt hérlendis sem erlendis, hefur jafnan verið á höndum hagsmunaaðila og ekki
bindandi38nema að því marki sem kauphallir setja sem skilyrði fyrir markaðsviðskiptum.
Þráttfyriraðyfirvöldhafiaðvissuleytistaðiðáhliðarlínunniþegarkemuraðsetningureglna
á þessu sviði, hefur alþjóðasamstarf ríkisstjórna í gegnum OECD39fætt af sér viðmið og
leiðbeiningar um góða stjórnhætti. Í inngangsorðum leiðbeininga OECD um góða
stjórnhættisegirmeðalannars:40
Gæði stjórnhátta hafa áhrif á fjármagnskostnað fyrirtækja til vaxtar ogaðgengiþeirraaðrekstrarféogeinnigátiltrúfjárfesta,aðþeirgetibeinteðaóbeinttekiðþáttíverðmætasköpunásanngjarnanogréttlátanhátt.Góðirstjórnhættir brúa því bilið á milli sparifjáreigenda og fjármagnsþörf íhagkerfinu.Afþvíleiðiraðgóðirstjórnhættirfullvissahluthafaogaðrasemeiga hagsmuna að gæta um réttindi þeirra séu varin annarsvegar og hinsvegardragaþeirúr fjármagnskostnaði fyrirtækjaogaukaaðgengiþeirraaðfjármagni.
Þrátt fyrir að löggjafinn hafi ekki hafi sett eða hlutast til um að settar yrðu bindandi
leiðbeiningar og viðmið fyrir góða stjórnhætti fyrirtækja hefur umræðan umþá haft ýmis
áhrif á lagasetningu og í raun ýmsar reglur úr viðmiðum ratað í lög. Þær breytingar sem
36VerslunarráðÍslands,KauphöllÍslands,Samtökatvinnulífsins,„Stjórnarhættirfyrirtækja-leiðbeiningar“(2004)6–7.37ViðskiptaráðÍslands,NasdaqIceland,Samtökatvinnulífsins(n.21)3;http://vi.is/%C3%BAtg%C3%A1fa/sk%C3%BDrslur/leidbeiningar_um_stjornarhaetti_fyrirtaekja.pdf.38Alþt.2003-2004,A-deild,þskj.1308-851.mál,mgr.3.39OrganisationforEconomicCo-operationandDevelopment(ísl.Efnahags-ogframfarastofnunin).40OECDPublishing,„G20/OECDPrinciplesofCorporateGovernance“(2015)ISBN:978-92-64-23688-210<http://dx.doi.org/10.1787/9789264236882-en>;Íslenskþýðingerhöfundar,áenskuertextinnsvona:„Thequalityofcorporategovernanceaffectsthecostforcorporationstoaccesscapitalforgrowthandtheconfidencewithwhichthosethatprovidecapital-directlyorindirectly-canparticipateandshareintheirvalue-creationonfairandequitableterms.Together,thebodyofcorporategovernancerulesandpracticesthereforeprovidesaframeworkthathelpstobridegthegapbetweenhouseholdsavingsandinverstmentintherealeconomy.Asaconsequence,goodcorporategovernancewillreassureshareholdersandothersstakeholdersthattheirrightsareprotectedandmakeitpossibleforcorporationstodecreasethecostofcapitalandtofacilitatetheiraccesstothecapitalmarket.
8
gerðar vorumeðbreytingalögumnr. 93/200641voru til aðmyndameð sérstakri áherslu á
bættastjórnhættiogvarfrumvarpið42unniðeftirtillögumínefndarskýrslusemiðnaðar-og
viðskiptaráðuneytiðgafútárið2004umíslensktviðskiptaumhverfi.43
Megintilgangur og markmið einkahlutafélaga er almennt að skapa verðmæti fyrir
eigendurþess.44Góðirstjórnhættirogarðsemihelstíhendurtillengritímalitiðogersterk
minnihlutaverndtalindragaúrlíkumámisferlistjórnendaográðandihluthafa,aukþessað
gefaminnihlutanumtækifæriáaðbregðastviðefhannrennirígrunaðeitthvaðslíkteigisér
stað. Athugasemdir úr frumvarpi sem var lagt fram samhliða frumvarpi að ofannefndum
breytingalögum nr. 93/2006, nánar tiltekið lög nr. 68/2006 til breytinga á hfl. lýsir þessu
sambandiágætlega:45
Hluthafar eru eigendur hlutafélaga og ágæti stjórnhátta félaganna hlýtur,þegar upp er staðið, að vera metið eftir því hve miklum verðmætumfyrirtækin skila þessum eigendum sínum og jafnframt verður að líta tilannarra haghafa. Eitt af því sem góðir stjórnhættir fela í sér eru ákveðinréttindiogverndfyrirhluthafatilaðdragaúrhættuáþvíaðstjórnendurtakieigin hagsmuni fram yfir hagsmuni félagsins og hluthafa þess eða sumirhluthafar hagnist á kostnað annarra hluthafa. Núgildandi hlutafélagalögtryggjahluthöfummikilvægréttindiogverndenþóeruífrumvarpinulagðarframtillögursemætlaðeraðaukaréttindihluthafaennfrekar.
2.3.Meirihlutaræði
Meirihlutinnræður.Þaðereinafgrundvallarreglumfélagaréttarogerhúnkölluðreglanum
meirihlutaræði.Húnáþóekkiviðumöllfélagaform,enerfullgildíeinkahlutafélögum.46Í
reglunni felst að ákvörðun eða ráðstöfun sem einfaldur meirihluti hlutafjárafls geldur
jákvæðriáhluthafafundi telstgild,nema lögeðasamþykktirkveðiáumannað.47Þettaer
eðlilegt í ljósi sanngirnis- og lýðræðissjónarmiða. Jafnræðisreglan stendur ekki í vegi fyrir
meirihlutaræði,endafjallarhúnalmenntumhlutfallslegtjafnræðihluthafa,semsamræmist
41Lögnr.93/2006umbreytinguálögumnr.138/1994umeinkahlutafélög.42Frumvarpvarlagtsamhliðaframtilbreytingaáhfl.meðsvipuðumbreytingumogvarðþaðaðlögumnr.89/2006.Vísasttilumfjöllunaríathugasemdummeðþvífrumvarpihvaðþettaatriðivarðar;Alþt.2005-2006,þskj.666-444.mál.43Bls.26-29,https://www.atvinnuvegaraduneyti.is/media/Acrobat/Islenskt_vidskiptaumhverfi2004.pdf.44Þettaervissulegaekkisátilgangursemsamþykktirnarlýsa,enþarerjafnantilgreintsemtilgangurhverskonarstarfsemierætluðfélaginuaðstunda.Ífélögumsemrekineruáhagnaðargrundvellihlýturþaðenguaðsíðuraðverameðaliðenekkitilgangurinn.45Alþt.2005-2006,þskj.666-444.mál,Athugasemdirviðfrumvarpþetta;stjórnhættirfyrirtækja,mgr.7.46ÁslaugBjörgvinsdóttir(n.9)23.47LagastofnunHáskólaÍslands,„Skýrslalagastofnunarumminnihlutaverndíhlutafélögumogeinkahlutafélögum“(30.september2009)9.
9
þeimrökumsemviðhöfðhafaveriðfyrirmeirihlutaræði;aðbestséaðhafasemmestafylgni
á milli fjárhagslegrar ábyrgðar og ákvarðanatöku í félagi.48 Reglan um meirihlutaræði er
lögfestí67.gr.ehfl.Ákvæðiðkveðureinnigáumaðhlutkestiskuliráðaúrslitumefatkvæði
standajöfnviðkosningar,nemaannaðséákveðiðífélagssamþykktum,sbr.niðurlagþess.
Þaðerljóstaðákvarðanirsemmeirihlutinntekureftirleiksinsreglum,skulualmennt
taldargildar.Honumeruþóýmsarskorðursettaroghannmáekkitakaáóréttmætanhátt
hagsmuni sumra hluthafa fram fyrir hagsmuni annarra hluthafa.49 Af þeirri ástæðu er í
ýmsum ákvæðum ehfl. vikið frá reglunni um meirihlutaræði, bæði á þann hátt að fyrir
ýmsum ákvörðunum og ráðstöfunum þarf aukinnmeirihluta atkvæða og að fyrir beitingu
ýmissa úrræða þarf ekki nema tiltekið hlutafjárafl eða jafnvel einn einasta hluthafa.
Ennfremur kveða sum ákvæði ehfl. á um að tiltekið hlutafjárafl geti staðið í vegi fyrir
tilteknumákvörðunum.50Krafaumaukinnmeirihlutaatkvæðaeðaeinrómasamþykkigefur
írauntilgreindumminnihlutaeðaeftiratvikumhverjumogeinumhluthafaneitunarvaldog
forræðiámálumþarsemslíkarkröfurerufyrirsamþykkiákvarðana.51
Þó hér að ofan sé vísað til meirihlutans í eintölu getur hann samanstaðið af fleiri
hluthöfumsemhafasameiginlegayfirráðyfirfélagi. Jafnframtgeturhluthafieðahluthafar
talisthafayfirráðyfirfélagiþóaðþeirráðiekkiyfirhelmingsatkvæðamagni.Sústaðagetur
sérstaklega komið upp þegar eignarhald er mjög dreift, hluthafar mæta jafnvel illa á
hluthafafundi og stjórnendur búa sjálfir yfir góðum skerf hlutafjárafls. Af erlendum
vettvangimá nefna sem dæmi að Rockefeller fjölskyldan var talin vegna samlegðaráhrifa
14,5%hlutafjáreignarogstjórnunarstaðafjölskyldumeðlimahafayfirráðífélaginuStandard
Oil Company of Indiana.52 Ámóta staða er vissulega líklegri til að koma upp í stærri
hlutafélögum,þarsemeignarhalderjafnandreifðara.
48StefánMárStefánsson,Hlutafélagaréttur(n.10)259–260.49SørenFriisHansen,Danskselskabsret1:inledningtilselskabsretten(2.,Thomson2006)60–61.50StefánMárStefánsson,Hlutafélagaréttur(n.10)261.51Gomard(n.6)309.52Berle,AdolfA.o.fl.(n.34)5–6.
10
3.Jafnræðihluthafa
3.1.Jafnræðihluthafa
Ein af grundvallarreglum félagaréttar er jafnræðisreglan. Inntak hennar er að ekki má
mismuna félagsmönnumnemaá grundvellimálefnalegra sjónarmiðaogþáaðeins að fyrir
þvísésérstökheimild,53þáílögumeðaágrundvellisamningseðasamkomulags.Meginregla
þessi er lögfest í ehfl., þar semhennar gætir víða. Reglan er oft nefnd jafnræði hluthafa
þegarumhlutafélögogeinkahlutafélögræðir.Heitiðkanneftirorðannahljóðanaðgefatil
kynnaaðhluthafarhafi jafnan rétt eða jafnt atkvæðavægióháðhlutafjáreign, enalmennt
kveðurhúníraunáumjafnræðiágrundvellihlutfallslegrarhlutafjáreignar.Tiltekinréttindií
löggjöfinni eru þó áskilin öllum hluthöfum jafnt, óháð hlutafjáreign eða atkvæðaafli.54
Fjallaðverðurumþauhéraðneðaníkaflanumumeinstaklingsbundinhluthafaréttindi.
3.1.1.Tilgangurjafnræðisreglunnar
Jafnræðisreglan er nátengd trúnaðarskyldu stjórnenda félags gagnvart félaginu og
hluthöfumog trúnaðarskylduhluthafa hvers gagnvart öðrum. Í raun er umvíxlverkun að
ræða,þarsemjafnræðisreglanárætursínaraðrekjatiltrúnaðarskyldu,enjafnframtskýtur
trúnaðarskyldastjórnendaoghluthafastyrkari stoðumundir jafnræðisregluna.55Tilgangur
jafnræðisreglunnar er öðru fremur að vernda hagsmuni hvers einstaks hluthafa og auka
gagnsæi.Áhanareynirþófremurþegarkemuraðminnihlutahluthafa,afþeirriástæðuað
ráðandi hluthafar eru þeir sem í krafti meirihlutaræðis standa alla jafnan á bak við
ákvarðanir um rekstur félags.56 Það eru vissulega undantekningar á því, eins og úrræði
tengdminnihlutaverndberavitnium.
3.1.2.Núgildandiréttur
Helstastoðjafnræðisreglunnaríehfl.erí12.gr.laganna,enþarsegiraðséuhlutirfleirien
einnskuliþeirallirhafajafnanréttmiðaðviðfjárhæðnemaannaðséákveðiðísamþykktum
félagsins og þar megi jafnvel kveða á um hlutaflokka án atkvæðisréttar. Eðli málsins
samkvæmtkemurjafnræðisreglanekkitilskoðunarefaðeinsereinnhluturíeinkafélagi,líkt
53ÁslaugBjörgvinsdóttir(n.9)23.54LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)10.55OECDPublishing(n.40)46.56EvaDísPálmadóttirogTómasEiríksson,„Minnihlutaverndíhlutafélögum“(2001)54(4)Úlfljótur543,545.
11
oglöginheimila,sbr.1.málsl.sömugreinar.Þaðeraðvísuekkertsembannaraðtveireða
fleiriséuskráðirfyrirsamahlutnum,enþáverðaþeiraðbeitaréttisínumísameiningu.
Fjallaðerumvægiatkvæðaí57.gr.ehfl.,þarsemsegirífyrrimálsl.1.mgr.aðhver
hluturskuliveitaatkvæðisrétt,ánþessaðtiltekiðséaðhannskuliverajafn.Hinsvegarsegir
íseinnimálsliðgreinarinnaraðífélagssamþykktummegiákveðaaðtilteknirhlutirskulihafa
aukið atkvæðagildi og að hlutir megi jafnvel vera án atkvæðisréttar. Af því má ráða að
atkvæðavægiséaðöðrumkostijafntámillihluta.Jafnræðisreglanersamkvæmtþessuekki
ófrávíkjanlegreglaíehfl.,enþaðverðurlíktogáðursegiraðveraheimildfyrirfrávikumfrá
henni. Hvað atkvæðavægi varðar verður sú heimild að vera skýrt útlistuð í samþykktum
félags, ýmist frá stofnun félags eðameðbreytingumá samþykktum síðar. Samþykki allra
hlutafa er áskilið hvort heldur sem er. Allir stofnendur, einn eða fleiri, skulu undirrita
stofnsamning eða stofnskrá og skulu þarmeðal annars vera drög að samþykktum, sbr. 1.
mgr. 3. gr. ehfl., þar sem sérstaklega skal tilgreina ef einhverjir stofnendur eða aðrir skuli
njóta sérstakra réttinda í félaginu, sbr. 3. tölul. 1. mgr. 5. gr. ehfl. Með undirritun sinni
samþykkja stofnendur þá tilhögun atkvæðavægis sem stofnsamningurinn57segir til um.
Breytingásamþykktumsíðaráþannvegaðréttarsambandámillihluthafaraskast,þarfnast
samþykkisallraþeirrahluthafasemsætaeigaréttarskerðingu,sbr.fyrrimálsl.3.mgr.69.gr.
ehfl.Þettagildirþóekkiefhlutaféerskiptíhlutaflokkaogbreytinginraskarréttarsambandi
ámilli hlutaflokka. Þá þarf ekki nema samþykki þeirra sem ráða yfir 9/10 hlutafjár þess
hlutaflokks sem sæta á skerðingu og greiðir atkvæði á fundi og meira en helming
hlutafjárafls þess flokks í heild, til að breytingin gildi, sbr. seinni málsliður sömu greinar.
Síðarnefnda reglan kom fyrst í löggjöf um hlutafélög með setningu laga nr. 32/1978 um
hlutafélög, sbr. 77. gr.58þeirra. Í athugasemdummeð frumvarpi aðþeim lögumerengan
rökstuðning að finna fyrir reglunni þrátt fyrir að ákvarðanir í þessa veru geti raskaðmjög
jafnræðimilli hluthafa og ekki er heldur fjallað um tilgang hennar og það þrátt fyrir að í
frumvarpinuséjafnræðisreglansögðgrundvallarregla.59Rökstuðningerheldurekkiaðfinna
í frumvarpi að hfl. eða ehfl. Hin almenna regla er að hluthafi einn getur afsalað sér
57Nánartiltekiðdröginístofnsamningiaðsamþykktum.58Íupphaflegafrumvarpinuvargreininnr.74,eneftirmeðförþingsinsogviðgildistökulagannavarhúnnr.77.59Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um17.gr..
12
einstaklingsbundnum hluthafaréttindum60 og hlýtur þetta að teljast verulegt frávik frá
henni.61
3.1.3.Þróunjafnræðishluthafaííslenskumrétti
Alltfrásetningulaganr.77/1921umhlutafélöggiltimeginreglanumjafnræðihluthafa.Hún
er sögð hafa verið óskráð fram að lögfestingu með 1. mgr. 65. gr. laga nr. 32/1978 um
hlutafélög.Hanamáþólesaúr2.mgr.31.gr.laganr.77/1921umhlutafélög,þóvissulega
hafi hún ekki verið orðuð eða sett fram jafn skýrt og síðar.62 Í ákvæðinu er fjallað um
atkvæðavægi á hluthafafundum og hvaða ákvarðanir þurfi samþykki allra hluthafa við.
Meðalþeirraerubreytingará„jafnrjetti“hluthafasínámilli ísamþykktum,þ.e.efekkivar
kveðiðáumsérréttindi í samþykktumþáþegar, sbr. f-liðgreinarinnar. Afþvímáráðaað
almennareglanværijafnræði.Þóberaðathugaaðhverhluthafigataðhámarkifariðmeð
1/5 samanlagðraatkvæða í félagi, sbr.2.mgr.31.gr. laganna. Aðþví leytinu til raskaðist
jafnræði á milli hluthafa; að þeir sem áttu meira en fimmtung í félagi nutu ekki
atkvæðaréttarísamræmiviðhlutafjáreignsína.Ígildandihlutafélagalögumeraflatkvæðaí
réttu hlutfalli við hlutafjáreign, að því gefnu að því sé ekki skipað á annan hátt í
félagssamþykktumeftirhlutaflokkum.63Samareglagildir íeinkahlutafélögum,sbr.1.mgr.
57. gr. ehfl., en þar nægir þó að kveða á um frávik frá jöfnu atkvæðavægi eftir hlutum í
samþykktum. Eins er heimilt að kveða á umþað í samþykktumað enginn geti fariðmeð
nematakmarkaðanhlutasamanlagðraatkvæðaífélaginu,sbr.2.mgr.57.gr.ehfl.
Verðif-liður2.mgr.31.gr.laganr.77/1921umhlutafélögekkitalinnhafafaliðísér
meginregluna um jafnræði hluthafa verður þó að álykta að hún hafi verið talin til staðar,
fyrstsérstakrabreytingavarþörftilaðkomaívegfyrirjafnræðimillihluthafa.Þaðeríþað
minnstaljóstaðhúnsveifyfirvötnumíákvæðumlaganna.Víðaeríþeimtiltekiðaðgreina
þurfi sérstaklega ef einhver „forrjettindi“ eða „sjerrjettindi“ fylgi ákveðnum hlutum, t.d. í
stofnsamningi,sbr.5.tölul.3.gr.,ítilkynningutil lögreglustjóra,64sbr.12.tölul.2.mgr.12.
gr.,viðútgáfuhlutabréfa,sbr.3.tölul.2.mgr.22.gr.ogísamþykktum,sbr.3.tölul.36.gr.
60JanSchansChristensen,Kapitalselskaber:aktie-oganpartsselskabsret(2.útg.,Thomson2007)134.61Ályktunhöfundar.62LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)9.63Sbr.1.mgr.82.gr.hfl.64Lögreglustjórihélthlutafélagaskráskv.lögunum,sbr.11.gr.þeirra.
13
3.2.Bannviðótilhlýðilegumákvörðunumográðstöfunum
Bann við ótilhlýðilegum ákvörðunum og ráðstöfunum er meginregla í félagarétti og er
lögfestíehfl.,annarsvegargagnvartstjórnendumfélagsí1.og2.mgr.51.gr.lagannaoghins
vegar gagnvart hluthöfum í 70. gr. þeirra. Í 1. mgr. 51. gr. ehfl. segir að félagsstjórn,
framkvæmdastjóriogaðrirþeirsemhafaheimildtilaðkomaframfyrirhöndfélagsinsmegi
ekkigeranokkrarþærráðstafanirsemséutilþessfallnaraðaflaákveðnumhluthöfumeða
öðrumótilhlýðilegrahagsmunaákostnaðannarrahluthafaeðafélagsins. Í70.gr. laganna
segir aðhluthafafundur65megi ekki takaákvörðun sem sé til þess fallin aðafla ákveðnum
hluthöfum eða öðrum ótilhlýðilegra hagsmuna á kostnað annarra hluthafa eða félagsins.
Athygliskalvakináþvíaðíákvæðinusemsnýraðstjórnendumnærbanniðyfirráðstafanir,
eníákvæðinusemsnýraðhluthöfumnærþaðyfirákvarðanir.Þettaereðlilegtíljósiþess
að það er hluthafafundur sem tekur ákvarðanir ímálefnum félagsins, sbr. 2.mgr. 55. gr.
ehfl., en stjórnendur sem framfylgja þeim ákvörðunum og sinna daglegum rekstri,66sbr.
umfjöllunhéraðneðan.Ákvarðaniráhluthafafundumeruþráttfyrirframangreintalmennt
teknar um tillögur stjórnar, en hluthafar hafa vissulega rétt til að fá ákveðiðmál tekið til
meðferðaráhluthafafundi,sbr.61.gr.ehfl.
Umræddmeginregla á rætur að rekja til trúnaðarskyldu stjórnenda og hluthafa.67
Trúnaðarskylda stjórnendaannarsvegaroghinsvegarhluthafabyggirþóáólíkumgrunni.
Stjórnendur eru bundnir trúnaðarskyldu á grundvelli ráðningarsamnings, tilnefningar eða
kosningarog fáþeirgreiðslur fyrirstörfsín,sbr.54.gr.ehfl.68Hluthafarberaafturámóti
engar skyldur eftir ákvæðum ehfl. til sérstakra athafna, 69 að greiðslu hlutafjárins
undanskilinni,70hvorki gagnvart félaginu né öðrum hluthöfum, enda fá þeir ekki sérstaka
greiðslufyrirþaðeittaðverahluthafaraðraenmögulegaávöxtunfjársíns.Mættiþvísegja65Íehfl.þegartalaðerumákvarðanirhluthafafundareraðsjálfsögðuumaðræðaákvarðanirhluthafa,endaerhluthafafundursamkomahluthafasemþartakaákvarðanir.66Aðvísuerviðeinstakagerðirákvarðanasamþykkifélagsstjórnarýmistáskiliðeðaaðhúnverðuraðhafalagttillögunaframáhluthafafundi.Þettaátildæmisviðumlækkunhlutafjáríþeimtilvikumsemgreinirí3.mgr.34.gr.ehfl.ogákvörðunumútgreiðsluarðs,sbr.1.mgr.76.gr.,meðþeimundantekningumsemafákvæðumumminnihlutaverndleiðir,sbr.síðariumfjöllun.67ÁslaugBjörgvinsdóttir(n.9)23.68StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)256,273–275.69LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)76.70Reglurumgreiðsluhlutafjárerumeðöðrumótiíhfl.enehfl.Einkahlutafélagfæstekkiskráðnemastofnféséaðfullugreitt,sbr.2.mgr.9.gr.ehfl.,enþaðnægirfyrirskráninguhlutafélagsaðhelmingurstofnfjárségreitt,sbr.2.mgr.14.gr.hfl.Þaðsamagildirþegarumeraðræðahlutafjáraukninguíeinkahlutafélögum;aðhækkuninfæstekkiskráðíhlutafélagaskráfyrrenallthlutaféðhefurveriðgreitt,sbr.28.gr.ehfl.Afþessuleiðiraðhlutaféðhlýtur,hvaðeinkahlutafélögvarðar,alltafaðveraþegargreittþegaraðiliverðurhluthafioghefurhannsamkvæmtþvíþáþegaruppfylltskyldursínarumgreiðsluhlutafjárins.
14
aðtrúnaðarskyldaþeirrabyggistölluhelduráskyldutilathafnaleysis,þ.e.aðþeirgeriekki
eða stuðli ekki að því að ótilhlýðilegar ákvarðanir séu teknar og í framhaldinu ráðstafanir
gerðar. Samhengisins vegna verður hér fjallað um hvað felst í trúnaðarskyldu hluthafa
annarsvegarogstjórnendafélagshinsvegar,áðurentilfrekariumfjöllunarumreglunaum
bannviðótihlýðilegumráðstöfunumkemur.
3.2.1.Tilgangurogþróunreglunnar
Meginreglanumbannviðótilhlýðilegumákvörðunumográðstöfunumvar fyrst lögfestvið
setningu laga nr. 32/1978 um hlutafélög. Þau lög voru aðmiklu leyti afrakstur þátttöku
Íslands í norrænni samvinnu á sviði félagaréttar sem hófst árið 1961 fyrir tilstuðlan
NorðurlandaráðsogmiðaðiaðsamræmdrihlutafélagalöggjöfNorðurlandanna.Þráttfyrirað
þaðmarkmiðhafiekkináðstleiddisamstarfiðtilmikillabreytingaálöggjöflandannaáþessu
sviði.71ÁáttundaáratugsíðustualdarvorutilaðmyndaáöllumNorðurlöndunumlögfestar
almennar bannreglur við öflun ótilhlýðilegra hagsmuna. 72 Af athugasemdum með
frumvarpinu frá 1978, um ákvæðið sem snýr að ráðstöfunum stjórnenda, má ráða að
löggjafinn taldi regluna þá þegar gilda og aðeins væri um að ræða lögfestingu óskráðrar
meginreglu.73 Umfjöllunin um regluna sem snýr að hluthöfum og ákvörðunum þeirra ber
það hins vegarmeð sér aðmeginreglan hvað þá varðar hafi ekki verið talin hafa verið til
staðarfyrirlögfestingu,endaerþarsagtaðlagtsétilaðsettarverðireglurummeðferðog
takmörkun valds hluthafafundar og ekkiminnst á að um sé að ræða óskráða reglu. Hins
vegar er tiltekið í umfjöllun um ákvæðið sem snýr að stjórnendum að telja megi að
“meginregluumþettaséunntaðleiðaafalmennumgrundvallarreglumfélagaréttar...”.Þar
virðistsemáttséviðbæðiákvæðin.Íumfjöllunumhvortákvæðiðfyrirsigervísaðtilhins
ákvæðisinsog sagt aðumhliðstæða reglu sé að ræða.74 Í fræðilegri umfjöllunerþessum
reglumalmenntskeyttsamanogrættumsemeinaogsömuregluna,endahafaþærsama
tilgang og tengjast innbyrðis. Til aðmynda er í 2.mgr. 51. gr. ehfl. lagt bann við því að
stjórnendur framfylgi ógildum ákvörðunum hluthafafundar, sem brjóta í bága við lög eða
félagssamþykktir. Brjóti ákvarðanirhluthafafundar íbágavið70.gr.ehfl. eruþæreinmitt
71Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Athugasemdirviðlagafrumvarpþetta,mgr.7-9.72LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)12.73Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um57.gr.74samaheimild,Um75.gr.
15
ógildar,75enráðstafanirstjórnendaágrundvellislíkraákvarðanamynduvissulegaeinnigfalla
undir 1.mgr. 51. gr. ehfl. Bannregla 2.mgr. er víðtækari að þessu leyti, því ekki þarf að
komatilaðhinógildaákvörðunsébrotá70.gr.ehfl.
Samkvæmtumfjöllunífrumvarpiaðlögumnr.32/1978umgreininasemkveðuráum
bann við ótilhlýðilegum ráðstöfunum stjórnenda, fjallar ákvæðið um skyldu þartilgreindra
stjórnenda til að gæta hagsmuna allra hluthafa viðkomandi félags innanmarka laganna.76
Þareruhagsmunirfélagsinsekkinefndir,enaugljósteraforðalagiákvæðisinsaðþaðfjallar
einnigumhagsmuniþess.Íumfjöllunfrumvarpsinsumgreininasemkveðuráumbannvið
ótilhlýðilegumákvörðunumhluthafafundarsegiraðhúnséásamtýmsumöðrumákvæðum
frumvarpsins liður í að veita einstökum hluthöfum eða minnihlutanum vernd. Jafnframt
segir aðmeginreglaþessi hafi fyrstog fremst sjálfstætt gildi í tilvikumþar semekki sé að
finnasérreglurumþátegundákvörðunarsemumræðirogþegarákvarðanireruteknarum
valdsvið hluthafafundar sem þarfnist samþykkis meirihluta hlutafjárafls.77 Um hvoruga
greinina er fjallað sérstaklega í frumvörpum til ehfl. og hfl., enda voru þær teknar upp
óbreyttar78úrlögumnr.32/1978.
Orðalagi beggja ákvæðanna var breytt með breytingalögum nr. 68/2010. Fyrir
setninguþeirravarskilyrðiðfyrirbeitinguþeirraþyngraennúogþurftiákvörðuninaðvera
bersýnilega til þess fallin að afla ótilhlýðilegra hagsmuna. Breytingin fólst í því að orðið
„bersýnilega“var felltábrott, sbr.20.og25.gr. laganna. Breytingarþessarvorugerðar í
kjölfar skýrslugerðar Lagastofnunar Háskóla Íslands árið 2009 um minnihlutavernd í
hlutafélögumogeinkahlutafélögum.Skýrslanvarsaminaðbeiðniviðskiptaráðherra,enþar
vorusettarframýmsartillögursemmiðuðuaðþvíaðbætaminnihlutaverndífyrrnefndum
tegundumfélaga.79Tillaganumorðalagsbreytinguí51.og70.gr.varrökstuddmeðþvíað
skilyrðiðfyrirbeitingureglunnarværiofstrangtogsönnunarfærslaaðsamaskapitorfær.Til
þess að falla undir ákvæðið fyrir orðalagsbreytingu mátti það ekki vera nokkrum vafa
undirorpiðaðákvörðunværitilþessfallinaðaflaótilhlýðilegrahagsmuna.Orðalagiðveitti
að því er skýrsluhöfundar töldu lítið svigrúm tilmats á því hvort svo væri. Af umfjöllun í
75StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)317.76Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um57.gr.77samaheimild,Um75.gr.78Íehfl.bættistaðvísuviðmálsgreiní51.gr.semfjallarsérstaklegaumskráyfirsamningamillieinkahlutafélagseinsmannsogeigandafélagsins.Þartekiðmiðaf5.gr.12.félagaréttartilskipunarinnar.Málsgreinþessihefurekkiáhrifágildieðatúlkunmeginreglunnar.79Alþt.2009-2010,A-deild,þskj.960-569.mál,Athugasemdirviðlagafrumvarpþetta.
16
skýrslunni má ráða að breytingunum á orðalagi ákvæðanna hafi verið ætlað að víkka
gildissviðreglunnarogauðveldasönnunarfærsluviðbeitinguhennar.Taliðvarjafnframtað
auðveldarisönnunarfærslamyndistyrkjaminnihlutavernd. Breytinginvartilsamræmisvið
samsvarandiákvæðiínorskumogsænskumrétti.80
Fátt erumskilgreiningar áhugtakinuótilhlýðilegirhagsmunir. Í frumvarpiþví sem
varðaðlögumnr.32/1978kemureinungisframíathugasemdummeð78.gr. laganna81að
lögfesting reglunnar sé ásamt fleiri greinum frumvarpsins liður í því að takmarka vald
hluthafafundarogíljósiþessaðómögulegtséaðsetjatæmandireglurumslíkt,sélagttilað
tekin verði upp almenn regla sem lýsi þær ákvarðanir hluthafafundar óheimilar sem
bersýnilega séu til þess fallnar að afla ákveðnum hluthöfum eða öðrum ótilhlýðilegra
hagsmuna á kostnað félagsins eða annarra hluthafa. 82 Í Íslenskri orðabók er orðið
ótilhlýðilegurekkiað finna,enþarsegirað tilhlýðilegurmerkihæfilegur,viðurkvæmilegur,
sem tilheyrir.83 Andstæða þess myndi þá vera óhæfilegur, sem aftur þýðir óhóflegur.84
Höfundur leyfir sér með hliðsjón af framangreindu að skilgreina hugtakið ótilhlýðilegir
hagsmuniráþannháttaðumséaðræðafengnahagsmunihluthafaeðaannarrasemséu
ekkiíhlutfallslegusamhengiviðhlutafjáreignviðkomandiífélaginueðaíeðlilegumtengslum
viðframlagðavinnueðaverðmætitilhandafélaginu.
Til þess að ákvörðun eða ráðstöfun falli undir regluna þarf hún að uppfylla þrjú
skilyrði.Ífyrstalagiþarfhúnaðveratilþessfallinaðaflahluthöfumeðaöðrumhagsmuna.
Hérerumaðræðaskilyrðiummögulegtorsakasamhengiámilliþeirrarákvörðunarsemum
ræðirogþeirrahagsmunasemtilteknirhluthafareðaaðrirkynnuaðhljóta.Íöðrulagiþurfa
þeirhagsmuniraðveraótilhlýðilegirogvísast til skilgreiningarhéraðofan íþví sambandi.
Ákvæðiðseturekkisemskilyrðiaðmögulegafengnirhagsmunirséufjárhagslegseðlisogþví
getur veriðumhvers kynshagsmuni að ræða.85 Í þriðja lagi þurfahagsmunirnir að fást á
kostnað annarra hluthafa eða félagsins sjálfs. Verndarandlag beggja ákvæðanna er því
80LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)13–15.81Greininvarnr.75ífrumvarpinu,envarðaðgreinnr.78ímeðförumAlþingis.82Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um75.gr.83ÁrniBöðvarsson,MörðurÁrnasonogHalldóraJónsdóttir,Íslenskorðabók(3.útg.,Edda2002)1583.84samaheimild1104.85LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)14.
17
félagiðannarsvegaroghluthafarhinsvegar.86Ennfremurhlýturákvæðiðaðfela ísérþað
óorðaðaskilyrðiaðákvarðanirhluthafafundarséubyggðarámálefnalegumsjónarmiðum.87
Eðlimálsinssamkvæmteruþaðminnihluthafarsemákvæði70.gr.ehfl.verndar,þar
sem slíkar ákvarðanir sem greinin fjallar um verða ekki teknar án samþykkis meirihluta
hlutafjárafls. Afofangreindriumfjöllunmáráðaað tilgangurmeginreglunnarumbannvið
ótilhlýðilegumákvörðunumográðstöfunumeraðþjónaannarsvegarsemminnihlutavernd
og hins vegar að halda verndiskildi yfir fjármunum félagsins og gæta þarmeð hagsmuna
þeirrasemfélagiðerskuldbundið.Afþessumsökumerreglanófrávíkjanleg,88þvíslíkvernd
semehfl.veitirereinungishægtaðaukaenekkidragaúrísamþykktumfélagsins.Reglunni
hefur einnig verið lýst sem meginreglu um minnihlutavernd og að hún hafi á þann hátt
hlutverksemskýringarreglaviðtúlkunannarraákvæðasemfelaísérminnihlutavernd.89
3.2.2.Trúnaðarskylda
Íréttarsamböndumhvíliralmenntáaðilumtrúnaðarskyldaaðeinhverjumarki. Húnbyggir
oftátíðumáóskráðumreglum,enerenguaðsíðuroftgrundvölluraðmikilvægumreglumí
löggjöfsemlýsirréttarsambandiámilliaðila.Ífélagaréttierþvísvofarið.Almenntmálýsa
trúnaðarskyldu sem ábyrgð á að varðveita og eða stuðla að eflingu ákveðins ástands eða
hagsmuna. Trúnaðarskylda hluthafa og stjórnenda félags grundvallast á slíkum
sjónarmiðum.90
3.2.2.1.Trúnaðarskyldahluthafa
Fræðimenn deilir á um þýðingu hins raunverulega útgangspunkts trúnaðarskyldu hluthafa
hversgagvartöðrum.Þrjúatriðikomahelsttilskoðunaríþeimefnum.Fyrstogfremsteiga
félagsmennsameiginlegrahagsmunaaðgætaogber íþaðminnstaskyldatilaðvinnaekki
markvisst gegn þeim á vettvangi félagsins. Jafnframt hefur félagið ákveðinn tilgang og
markmið,semerþásameiginlegurmeðfélagsmönnumogberþeimaðforðastráðstafanirá
vettvangi félagsins sem vinna gegn tilgangi og markmiðum félagsins. Enn fremur getur
86samaheimild12.87samaheimild14.88samaheimild52.89StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)317;LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)15.90KarstenSchmidt,Gesellschaftsrecht(4.útg.,CarlHeymannsVerlag2002)587–588.
18
trúnaðarskyldaámillihluthafagrundvallastásamspilivaldsogábyrgðar.91Ölluvaldi fylgir
ábyrgðoghluthafarmegaekkimisnotavaldsittgagnvartöðrumhluthöfum.
Trúnaðarskyldahluthafahefuroftátíðumveriðtalinverkfæriogrétturminnihlutans
eingöngueðaíþaðminnstaaðhanneigimeiratilkalltilhennar.Þaðkannaðvirðaströkrétt
ályktunviðfyrstusýn,íljósiyfirburðarstöðumeirihlutanságrundvellimeirihlutaræðis.Það
er þó fjarri því tilfellið, hún er ekki einvörðungu hugsuð eðaætluðminnihlutanum. Hún
byggir miklu heldur á sjónarmiði um hlutfallslegt jafnvægi valds á milli hluthafa vegna
sameiginlegrahagsmuna. Hluthafimáekkinotavald sitt í vondri trúogþarmeðmisnota
það.Þaðájafntviðummeirihlutavaldogminnihlutaréttindi.92Aðþvísögðuberþóaðhafa
í huga að reglan um bann við ótilhlýðilegum ákvörðunum hluthafafundar er hugsuð sem
minnihlutavernd og til handa einstökum hluthöfum, líkt og fram kemur í athugasemdum
frumvarpsinsaðlögumnr.32/1978.93
Trúnaðarskylda hluthafa er á milli þeirra en ekki gagnvart félaginu sem slíku.94
Jafnframt er hún einungis til staðar á vettvangi félagsins, þ.e. við beitingu atkvæðisréttar
þeirra á hluthafafundum. Það felur í sér að hann er ekki bundinn félaginu eða öðrum
hluthöfumþannigtrúnaðiaðverðiaðsýnaþvíeðaþeimhollustuáöðrumvettvangi.95Hann
getur því til að mynda farið í samkeppni við félagið án þess að um sé að ræða brot á
trúnaðarskyldu hans. Honum er hins vegar óheimilt að nýta sér upplýsingar af
hluthafafundum,semleynteigaaðfara,sértilframdráttar.
3.2.2.2.Trúnaðarskyldastjórnenda
Trúnaðarskylda stjórnenda er líkt og áður segir byggð á öðrum grunni en trúnaðarskylda
hluthafa, bæði á samningi og lagaskyldum. Húner endamun víðtækari hjá stjórnendum.
Lögfræðiorðabókin skilgreinir trúnaðarskyldu stjórnanda hlutafélags svo: „Sú skylda
stjórnandaogframkvæmdastjórahlutafélagsaðgætahagsmunafélagsinsoghluthafaþess.
Þegar hagsmunir stjórnenda og félagsins sjálfs rekast á skulu hagsmunir stjórnenda víkja,
sbr.tildæmisþegarumyfirtökutilboðeraðræða.“96
91samaheimild.92samaheimild593.93Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um75.gr.94LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)78.95samaheimild12.96BarbaraBjörnsdóttirogHuldaGuðnýKjartansdóttir,Lögfræðiorðabók:meðskýringum(PállSigurðssonritstj.,BókaútgáfanCodex :LagastofnunHáskólaÍslands2008)442.
19
Þaðerekkikveðiðskýrtáumtrúnaðarskylduframkvæmdastjóraogstjórnarmannaí
ehfl. Ýmisákvæðiberaþaðþómeðséraðgertséráðfyrirþvíaðhúnsétilstaðar. Tilað
myndaer kveðið á umþað í 1.mgr. 43. gr. laganna aðþeir skuli upplýsa félagsstjórnum
hlutaeignsínaífélaginuogfélöguminnansömusamstæðuogí2.mgr.sömugreinaraðþeir
megiekkimisnotaaðstöðusína íviðskiptummeðhluti í félaginueða félögum innansömu
samstæðu. Í 48. gr. lagannamá einnig greina trúnaðarskylduna, en þar er fjallað um að
stjórnandimegi ekki takaþátt ímeðferðmáls semhanner viðriðinneðaþar semhanná
hagsmuna að gæta og gætu stangast á við hagsmuni félagsins. Jafnframt er tiltekið að
honumberiaðupplýsaumslíkatvik.
Framkvæmdastjóra97ogstjórnberaðvinnaaðhagsmunumfélagsinsogeflaþá.Eins
berþeimaðgætahagsmunahluthafa,enfélagiðerþóíforgrunni.98Ástæðaþesseraðehfl.
verndar fleiri hagsmunaaðila en hluthafa og þá einkum lánadrottna og aðra kröfuhafa.
Þegarákvæðifjallaumhagsmunifélagsinseruþaðíraunþessiraðilarsemverndinsnýrað.
Það má segja að hin takmarkaða ábyrgð hluthafa sé því verði keypt að þegar kemur að
ráðstöfunhlutafjárviðslitfélagseruþeirsíðastiríröðinni,hvortsemfélagsslitverðavegna
gjaldþrots eða að kröfu ráðherra eðahluthafa, sbr. 2.mgr. 80. gr. og3.mgr. 89. gr. ehfl.
Tilgangur ýmissa ófrávíkjanlegra reglna ehfl. er að vernda lágmarkshlutafé og lögbundna
sjóði, tilaðtryggjaaðeignirséutilstaðaref félaginuerslitið.99Löginveitaáþennanhátt
öðrumhagsmunaaðilumenhluthöfumákveðna vernd semvegur að einhverju leyti upp á
mótihinnitakmörkuðuábyrgðþeirrasíðarnefndu.
Grundvöllur trúnaðarskyldu framkvæmdastjóra einkahlutafélags er
ráðningarsamningurogþauákvæðiehfl.semumábyrgðhansfjalla.Starfsskyldumhansog
verksviðierígrunninnlýstí44.gr.ehfl.,þarsemmeðalannarssegirí1.mgr.greinarinnarað
hannfarimeðstjórnfélagsásamtfélagsstjórnogí2.mgr.aðhannfarimeðdagleganrekstur
félagsinsogskulifaraeftirþeirristefnuogfyrirmælumsemfélagsstjórnhefurgefið.Í3.mgr.
sömugreinarsegirjafnframtaðframkvæmdastjóriskulisjáumaðbókhaldfélagsinsséfærtí
samræmiviðlögogvenjurogmeðferðeignafélagsinssémeðtryggilegumhætti.
97...eðaframkvæmdastjórumefsvoberundir,enþaðerskv.1.mgr.41.gr.ehfl.leyfilegtaðráðafleirieneinnframkvæmdastjóraogíraunengartakmarkanirílögunumáþvíhversumargirþeirgetaverið.Einseríehfl.ekkigerðkrafatilþessaðframkvæmdastjóriséráðinnyfirhöfuð,líktogorðalagákvæðisinsbermeðsér;„Stjórnfélagsgeturráðið...„.Orðalagí1.mgr.44.gr.ehfl.,semfjallarumstarfsskyldurstjórnenda,staðfestirþennanskilning:„Séframkvæmdastjóriráðinn...“.98StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)273.99GöstaKedner,Aktiebolagslagen(5.útg.,Fritze1995)310.
20
Trúnaðarskyldastjórnarmannabyggirátilnefningueðakosningu,sbr.2.mgr.39.gr.
ehfl. Starfsskyldumþeirraereinnig lýst ígrunninní44.gr. laganna. Þarsegir í1.mgr.að
félagsstjórnfarimeðmálefnifélagsinsogskuliannastumaðskipulagfélagsogstarfsemisé
jafnan í réttuoggóðuhorfiogaðþeir fari ásamt framkvæmdastjórameðstjórn félagsins.
Félagsstjórnskaljafnframthafaeftirlitmeðbókhaldiogmeðferðfjármunafélagsins,sbr.3.
mgr.ehfl.
Af ofangreindri umfjöllun má sjá að starfsskyldur bæði framkvæmdastjóra og
stjórnarmannaeru veigamiklar og áþeimhvílirmikil ábyrgð. Þeir þiggja ámóti laun fyrir
störfsín.Meginreglanumbannviðótilhlýðilegumráðstöfunumersvopunkturinnyfiri-iðí
ákvæðumsembyggjaáeðalýsatrúnaðarskyldustjórnenda.Þaðeralmenntorðaðákvæði,
semtekurþannigáýmsumtilfellumsemgetaveriðófyrirséðogekkihægtaðgeratæmandi
talninguá.
4.Einstaklingsbundinhluthafaréttindi
4.1.Almennt
Einstaklingsbundin hluthafaréttindi eru tryggð öllum hluthöfum jafnt á grundvelli
jafnræðisreglunnar. Þaðerhinsvegar frekarminnihlutinn semá í vökaðverjastoghann
semstendurfrekarframmifyrirþvíaðhagsmunirhansfariforgörðumvegnastöðusinnar.100
Hluthafar íminnihlutaþurfaþví frekaraðbeita fyrir sigákvæðumsemhérverður tæptá.
Eðlimálsinssamkvæmtþarfsásembýryfirráðandihlutsíðuraðnýtasérákvæðisemfelaí
sértilteknaverndogsíðuraðberafyrirsigtiltekinréttindi.
4.2.Reglurumréttindihluthafaítengslumviðogáhluthafafundum
Þaðerforsendaþessaðhluthafigetibeittákvörðunarvaldisínuaðhannhafirétttilþessað
mæta á hluthafafundi þar semákvarðanir skulu teknar skv. 1.mgr. 55. gr. ehfl.101og skal
boða til hans eftir reglum 63. gr. ehfl. Af þeim sökum kveður 3. mgr. sömu greinar
sérstaklegaáumaðöllumhluhöfumséheimiltaðsækjahluthafafundi.Málsgreinintiltekur
einnigaðþarséþeimaðsamaskapiheimiltaðtakatilmáls. Íþví felsteinnigaðþeimer
frjálsaðinnastjórninaogframkvæmdastjórafélagsinseftirsvörumviðmálefnumfélagsins.
100LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)5.101StefánMárStefánsson,Hlutafélagaréttur(n.10)250–251.
21
Þeimberþáskyldatilaðsvara,aðþvígefnuaðumréttmætarspurningarséaðræða.102Auk
þesshefurhverhluthafi tillöguréttumfundarefni. Hannþarfþáaðgætaþessaðuppfylla
skilyrði61.gr.ehfl.umaðgerakröfuumþaðskriflegameðhæfilegumfyrirvaratilaðsetja
megimáliðádagskráfundarins.
Hluthafigeturmeðskrifleguumboðiveittöðrumaðilaheimildtilaðmætafyrirsína
hönd á hluthafafund, sbr. 1. og 2.mgr. 56. gr. ehfl. og gildir umboðið til eins árs í senn.
Ákvæðiðseturengartakmarkaniráþaðhvergeturmættsemumboðsmaðurhluthafaogþví
verðuraðteljaaðumboðiðgetiveriðstílaðáhandhafa.103 Í1.mgr.greinarinnarereinnig
kveðiðáumaðhluthafigetinotiðatbeinaráðgjafaáhluthafafundi,ensáhefurhinsvegar
réttáaðtakatilmálseðaberaupptillögur,líktogumboðsmaðurinnhefur.Sásíðarnefndi
erendaíumboðihluthafans,enekkiráðgjafinn.
4.3.Upplýsingarétturhluthafa,66.gr.ehfl.
Hverhluthafihefurréttátilteknumupplýsingumfrástjórnendumfélagsins,sbr.1.mgr.66.
gr. ehfl. Ákveðin skilyrði þurfa að vera uppfyllt til að þetta eigi við. Í fyrsta lagi þurfa
upplýsingarnar samkvæmt ákvæðinu að skipta máli varðandi málefni félagsins og
upplýsingagjöfinmáekkivaldafélaginuverulegutjóni.Hluthafiátilaðmyndaekkitilkalltil
þessaðviðskiptaleyndarmálfélagsinsverðiupplýstágrundvelliákvæðisins. Aðuppfylltum
skilyrðum ber stjórnendum að svara munnlegum spurningum á hluthafafundi hafi þeir
upplýsingarnartiltækar.104Aðöðrumkostiskuluhluthafarinnanfjórtándagafráfundinum
eigaaðgangaðskriflegumupplýsingumhjáfélaginu,sbr.2.mgr.66.gr.ehfl.Jafnframtskulu
þeirhluthafarsemþessóskaeigakostáþvíaðfásendartilsínupplýsingarnar.Svokannað
vera að upplýsingarnar séu mikilvægar til að halda megi umræðum á fundinum áfram á
upplýstumgrundvellioggetajafnvelveriðforsendafyrirþvíaðhluthafiveitiatkvæðisínuá
tiltekinn veg. Í slíkum tilfellumkemurþað í hlut fundarstjóra að ákveðahvort fundi skuli
slitiðogframhaldiðeftiraðumbeðnarupplýsingarliggjafyrir.105
102LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)39.103samaheimild31.104Schaumburg-Müller(n.31)391.105Christensen(n.60)446.
22
4.4.UpplýsingarumstarfskjarastefnuStjórn einkahlutafélags sem ber eftir ákvæðum 1. til 3. mgr. 98. laga nr. 3/2006 um
ársreikningaskyldatilaðkjósafélaginuendurskoðanda,beraðsamþykkjastarfskjarastefnu
félagsinsþegarkemuraðlaunumogöðrumgreiðslumtilæðstustjórnendafélagsins,sbr.54.
gr.a.ehfl.Reglunnierætlaðaðaukagagnsæi,semermikilvægurliðuríminnihlutavernd.106
Ákvörðunheyrirundiraðalfund,sbr.c-lið2.mgr.59.gr.ehfl.
4.5.Reglurumviðskiptitengdraaðila
Reglumehfl.umviðskiptitengdraaðilaerætlaðaðaukagagnsæi,tilaðkomaívegfyrirað
ráðandihluthafar,stjórnendurogaðilarþeimtengdirhagnistáóréttmætanháttákostnað
hluthafa og félagsins. Þessar reglur koma til viðbótar við og styðjast við bann við
ótillhlýðilegum ákvörðunum og ráðstöfunum107og er að finna í 70. gr. a. ehfl. Um er að
ræðatiltöluleganýjarreglur,enþærvorusettarmeðbreytingalögumnr.68/2010,sbr.26.
gr.Í1.og4.mgr.70.gr.a.erkveðiðáumaðsamningurmillifélagsinsogýmissatilgreindra
aðila félaginu tengdu, bindi félagið ekki ef hann er að raunvirði 1/10 eða meira af
heildarhlutafé félagsins, ef ekki liggur fyrir samþykki hluthafafundar. Miðað er við þann
tímapunkt sem samningurinn er undirritaður. Í greininni eru taldar upp undantekningar,
semvarða tildæmis launakjöræðstustjórnendaogsamningaþarsemraunvirðiðerundir
almennu lágmarki hlutafjár í einkahlutafélögum. Greiðslur skulu ganga til baka ef skilyrði
ákvæðisinsfyrirsamningsgerðinnieruekkiuppfyllt,sbr.3.mgr.greinarinnnar.
4.6.MálshöfðunarrétturvegnaákvarðanahluthafafundarTeljihluthafi,stjórnarmaðureðaframkvæmdastjórifélagsaðákvörðunhluthafafundarsé
tekinmeðólögmætumhættieðaaðhúnbrjótiíbágaviðákvæðiehf.eðasamþykktir
félagsins,geturhannfreistaðþessaðfáhanaógildaeðabreytt,sbr.1.og3.mgr.71.gr.ehfl.
Máliðskalhannhöfðainnanþriggjamánaðafráþvíaðákvörðunvartekin,sbr.2.mgr.sömu
greinar.Aðöðrumkostitelsthúngild,nemaefhúnerólögleg,tilskiliðfylgistóðekkiábak
viðhanaeðaþegarboðuntilhluthafafundarþarsemákvörðuninvartekinvarólögmæt,sbr.
atilcliði3.mgr.sömugreinar.Þráttfyriraðþriggjamánaðamálshöfðunarfresturinnsé
liðinngeturhluthafiinnantveggjaárafraþvíaðákvörðunvartekinhöfðaðmál,hafihann
haftframbærilegaástæðutilaðdragamálsóknina,sbr.c-lið.3.mgr.71.gr.ehfl.
106LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)43–44.107samaheimild46–47.
23
4.7.RegluruminnlausnogfélagaslitHluthafihefuríafmörkuðumtilvikumrétttilþessaðkrefjastþessaðýmistfélagiðeðaaðrir
hluthafarleysitilsínhlutihans.Þaðgeturtilaðmyndaveriðstaðanþegarsamþykktirkveða
áumaðsamþykkistjórnarskuliliggjafyrirtilaðhluthafigetikomiðhlutumsínumíverðeða
framseltþámeðeinhverjumhættiogstjórninhafnarbeiðninni,sbr.3.mgr.15.gr.ehfl.eða
þegarhluhafiámeiraen9/10hlutafjárfélagsinsogræðuryfirsamsvarandiatkvæðamagni,
sbr.18. gr. ehfl. Náistekki samkomulagumverð fyrirhlutina, skaldómkveðamatsmenn.
Reglunumerætlaðaðverjaminnihlutann,þvíhanngeturveriðsetturíslæmastöðuefhann
erinnlyksameðeignsínaífélaginu.108
5.Minnihlutaréttindi
5.1.Almenntumminnihlutavernd
Þegarkemuraðþvíaðafmarkahugtakiðminnihlutaverndmásegjaaðheitiþessfeliírauní
sér skilgreininguáþví. Hverhluthafi á í réttuhlutfalli við eignarhlut sinn tiltekið tilkall til
félagsins. Hann á því heimtingu á að stjórnendur stýri félaginu á ábyrgan hátt með
jafnræðisreglunaaðleiðarljósi,aðþeirveitiupplýsingarumreksturfélagsinsogaðhannfái
eðlilega hlutdeild í verðmætasköpun félagsins. Misnotkun stjórnenda á valdi sínu eða
meirihlutahluthafaáráðandistöðusinnierbrotáréttiminnihlutanstilhlutdeildarsinnar.109
Minnihlutavernderhugtakyfirlagareglurogréttarúrræðisemerætlaðaðveitahluthöfum
semeruíminnihlutaverndgagnvartóréttmætumráðstöfunumstjórnendaogákvörðunum
meirihlutahluthafasemteknareruágrundvellimeginreglunnarummeirihlutaræði.110
Ákvæðiehfl.semfelaísérminnihlutavernderuófrávíkjanlegáþannháttaðekkier
heimiltaðskerðaminnihlutaréttindisemíþeimfelast. Þómáífélagssamþykktumkveðaá
umaukinnréttminnihlutanstilaðbeitatilteknumúrræðum,tilaðmyndameðþvíaðlækka
kröfu frá því sem segir í ehfl. um hlutfall þess hlutafjár sem þeir hluthafar sem krefjast
tiltekinsúrræðisþurfaaðráðayfir.111Minnihlutavernderþráttfyrirþettaekkinefndánafn
í ehfl. og þaðan af síður skilgreind. Í lögskýringargögnum er þó oft á tíðum fjallað með
108samaheimild16–17.109Gomard(n.6)313.110Christensen(n.60)459.111StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)294–296.
24
beinumhættiumhana,sérstaklegaíseinnitíð. Þaðerþvíengumvafaundirorpiðaðýmis
ákvæðiehfl.byggjaásjónarmiðumumminnihlutavernd.
Ýmisréttindisemmáflokkaundireðaerumikilvægtilaðtryggjaminnihlutavernderu
einstaklingsbundin réttindi til handa öllum hluthöfum, þ.e. sem hver og einn þeirra getur
nýttánaðkomuannarrahluthafaogóháðeignarhluta,líktogáðurvartæptá.Afturámóti
eruaðrarreglursemveitasvokölluðminnihlutaréttindiogmættiorðaþaðsvoaðþærfelií
sér hreinaminnihlutavernd.112 Þá er um að ræða réttindi sem tryggð eru tilteknum hópi
hluthafa.Meðtilteknumhópihluthafaeráttviðaðtilþessaðrétturinnvirkistþarfhópurinn
tilgreint hlutafjárafl til að nýta sér réttinn í sameiningu. Í sjálfu sér getur verið um einn
hluthafaaðræða,búihannyfirtilskilduhlutafjárafli.Áskiliðhlutafjáraflíákvæðumehfl.er
mishátt eftir því hvaðaúrræði er umað ræðaog er að jafnaði því hærra semúrræðið er
líklegra að hafa meiri röskun og kostnað í för með sér fyrir félagið og aðra hluthafa.113
Aðgreiningámillihluthafaréttindaogminnihlutaréttindaerþekktínorrænumrétti,enbæði
felaþóísérminnihlutavernd.Aukþessafelstákveðinminnihlutaverndíýmsumákvæðum
ehfl. 114 og meginreglum félagaréttar án þess að hægt sé að heimfæra þau undir
framangreindaflokka.Þarmánefnabannviðótilhlýðilegumráðstöfunum,áskilnaðeinstaka
ákvæðaehfl.umaukinnmeirihlutaatkvæðaviðsamþykkt tiltekinna ráðstafanaognýlegar
reglurumviðskiptitengdraaðila.Minnihlutaverndgeturþvífalistbæðiíúrræðumsemlögin
veita minnihlutanum og eins banni við tilteknum ákvörðunum og ráðstöfunum annarra
hluthafaogfélagsstjórnar.
Í ljósiþesshvemikilvægurþátturhlutafélaga-ognúeinkahlutafélagaformiðer fyrir
hagsældþjóðarinnar, ermikilvægt að lögog regluverk semvarða stofnunog rekstur þess
háttarfélagasémeðþeimhættiaðþaðstuðliaðtiltrúalmenningsoghvetjitilfjárfestinga.
Þetta sjónarmiðkemurskýrt fram íathugasemdum í frumvarpiþví semvarðað lögumnr.
32/1978umhlutafélög,enþarsegirumhlutafélög:
... hefur þetta félagaform haftmikla þýðingu fyrir atvinnurekstur okkar oghefurennídag.Erþvínauðsynlegtaðtryggjaheilbrigðanreksturþeirra,eftirþví sem unnt er. Í hlutafélagalöggjöf þarf að tryggja á annan veg haghluthafanna og á hinn hag viðskiptaaðilja. Í langflestum íslenskumhlutafélögum eru hluthafar örfáir. Almenningur leggur ekki fé sitt í
112KarstenSchmidtnotarhugtakiðhreinminnihlutaréttindi(þ.reinesMinderheitenschutzrecht)íbóksinniGesellschaftsrecht,sjábls.593.113StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)295.114samaheimild.
25
hlutaféllög, þ.e. kaupir ekki hlutabréf. Þessu þarf að breyta og að því erreyntaðstuðlameðfrumvarpiþessu.115
Löggjafinnhefursamkvæmtþessugertsérgreinfyrirþvíannarsvegaraðþaðhefðijákvæð
áhrif á atvinnu- og verðmætasköpun í þjóðfélaginu að gera almenningi og öðrum aðilum
kleiftaðfjárfestaíatvinnurekstrimeðtakmarkaðriábyrgðoghinsvegaraðtilþessaðstuðla
aðslíkumfjárfestingumyrðulögaðveratilþessfallinaðaukatiltrúogveitaákveðnavernd
til handa minni fjárfestum. Það er á slíkum sjónarmiðum sem minnihlutavernd byggir.
Tilgangurogmarkmiðminnihlutaverndareríraunaðstuðlaaðþvíaðminnihluthafarnjóti
réttmætrar hlutdeildar í verðmætasköpun innan félagsins, með fyrirsjáanleika og
raunhæfum réttarúrræðum. Það er enda svo að öflug minnihlutavernd eykur möguleika
félaga á að fá sparifjáreigendur til að leggja fé í reksturinn með kaupum á hlutabréfum.
Minnihlutavernd er því ekki aðeins til hagsbóta fyrir minni hluthafa, heldur einnig
hlutafélöginsjálfogefnahagskerfiðíheildsinniogþarmeðhagsældþjóðarinnar.116Reglur
og lagarammi utan um stofnun og rekstur hlutafélaga og einkahlutafélaga, þarmeð talin
minnihlutavernd,eruþvímunmikilvægarienmargurgerirsérgreinfyrir.
Þráttfyriraðíákvæðumfyrstuíslenskuhlutafélagalöggjöfinnihafilöggjafinnekkisett
skýrar reglur umminnihlutavernd, þ.e. lögum nr. 77/1921 um hlutafélög117er augljóst af
athugasemdum með frumvarpi til laganna að réttur og vernd minnihlutans var talinn
mikilvægur þáttur við setningu laganna. Þar segir um stjórnunarleg atriði í framhaldi af
umræðuumsjálfræðifélaga:„Þóverðahjeraðveranokkurskilyrðislaustbindandiákvæði,
til tryggingarbæðihluthöfum (minnihlutanum)og lánardrottnum fjelagsins ...“.118Hérer
minnihlutinnbeinlínisnefnduránafn. Jafnframtsegir íumfjöllunumréttindihluthafaskv.
áðurnefndri31.gr.laganna:„Öllumkemursamanumþað,aðhluthafihverífjelagieigiýms
–efsvomættisegja–grundvallarrjettindi,semmeirihlutihluthafageturekkilöglegaskert,
nemahluthafisamþykkibeinteðaóbeint.“119Þaðvarfyrstmeðsetningu laganr.32/1978
aðverndminnihlutansvarsettframí lagaákvæðumoglögskýringargögnummeðafgerandi
hætti.120
115Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál.116Truyen,Filip,Aksjonærenesmyndighetsmisbruk:enstudieavasl./asal.§5-21oguskrevnemisbruksprinsipper(Cappelen,akademiskforlag2004)64.117LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)7.118Alþt.1921,A-deild,124,UmV.kafla.119samaheimild,Um31.gr.120LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)7.
26
5.2.Rökfyrirminnihlutavernd
Verðmætasköpunerhverjuþjóðfélagimikilvægtilaðþaðnjótihagsældarog tilaðkoma í
veg fyrir stöðnun. Verðmætasköpun er drifin áfram annars vegar af atorku, hugviti og
vinnuframlagieinstaklingaoghinsvegaraffjármagnieðaveraldlegumgæðumsemlögðeru
starfseminni til. Það er þó svo að í allri atvinnustarfsemi og öllum rekstri eru ýmsir
óvissuþættirogfégeturtapast,þóttstefnansésettáverðmætasköpun.Þaðermanninum
eðlislægt að vilja lágmarka áhættu og halda að sér höndum ef áhættan ermikil. Líkt og
komiðhefurveriðinnááðurertakmörkuðábyrgðliðuríþvíaðhvetjatilfjárfestinga.Með
takmarkaðri ábyrgðhefur fjárfestir vissu fyrirþví aðef illa fer í rekstrinemi taphansekki
meiraenþví semhannmeðfrjálsumvilja lagði til. Takmörkuðábyrgðeinogsérdugirþó
ekki til ef stærri hluthafar hafamöguleika á því að soga til sín verðmætaaukningu félags
umframþaðsemeignarhluturþeirragefur tilefni tilogskiljaminni fjárfestaeftirmeðsárt
ennið.Þaðereðlilegtaðóttasttapáfjárfestinguviðaðreksturgangiekkisemskyldi.Það
verðurhinsvegaraðteljastíhæstamátaóeðlilegtaðþurfavegnaskortsálagalegriverndað
óttastaðtapafjárfestingueðaaðgetaekkiinnleysteignsínajafnvelþóreksturinngangivel.
Slíkt ástand er letjandi til fjárfestinga. Minnihlutavernd er, bæði vegna hagvaxtar og til
verndareignaréttinum,ætlaðaðkomaívegfyrirslíkaráhygggjurogveitaúrræðiefsústaða
kemurupp.
ÍgreinargerðFjármála-ogefnahagsráðuneytisinsfrá2013segiraðgreiðuraðgangur
að fjármagni sé nauðsynleg forsenda vaxtar fyrir frumkvöðla- og nýsköpunarfyrirtæki.121
Íslensk stjórnvöld hafa á undanförnum áratugum farið út í ýmsar aðgerðir122til að fá
einstaklingatilaðfjárfestaíhlutabréfum,hafandiþausjónarmiðsemerureifuðhéraðofan
að leiðarljósi. Á sama tíma hefur minnihlutavernd verið aukin og hefur þeim umbótum
löggjafans verið líkt við neytendavernd. 123 Stjórnvöld gera sér enda grein fyrir að
einstaklingarstjórnastafhvötumogerfjárhagslegurávinningursérstaklegasterkhvöt,þar
121Fjármála-ogefnahagsráðuneytið,„Greinargerðstarfshópsumskattívilnanirtileinstaklingavegnakaupaáhlutabréfumílitlumfyrirtækjumívexti“(desember2013)11<https://www.fjarmalaraduneyti.is/media/utgafa/Greinargerd_starfshops_um_skattaivilnanir_des_2013.pdf>skoðað20.nóvember2016(Greinargerðumskattívilnanir).122Skattaívilnaniráníundaogtíundaáratugsíðustualdarvegnahlutabréfakaupaeinstaklingaerdæmiumslíkaraðgerðir,sbr.lögnr.9/1984umfrádráttfráskattskyldumtekjumvegnafjárfestingarmannaíatvinnurekstri.Ásíðastliðnumárumhafakomiðupptillögurumaðfariðverðiútísvipaðaraðgerðiraftur,sjáGreinargerðumskattívilnanir.123JanAndersson,„Förmögenhetsrättenochbolagsrätten :någrareflektionerkringjuridiskanalys,argumentation,rättsutvecklingochpolitik“,Nybrottogodling :festskrifttilNilsNygaardpå70-årsdagen(Fagbokforlaget2002)245.
27
semlífsgæðiokkarráðastaðmikluleytiáþvíhvernigtiltekstáþvísviði.Þessusambandier
ágætlegalýstískýrsluViðskiptaráðsÍslandsumfjármálhinsopinbera:
Íflestumtilfellumvegaeinstaklingarogmetakostnaðogábataerþeirtakahagrænar ákvarðanir. Að því marki sem stefna stjórnvalda hefur áhrif ákostnaðeðaábataerustjórnvöldþvíóbeintaðhvetjaeðaletjaeinstaklingatilákveðinnarhegðunar.124
Svipuð sjónarmið um hvata eiga við fyrirtæki, enda standa einstaklingar á bak við þau.
Stjórnvöld hafa einnig beint aðgerðum að þeim í viðleitni sinni til að auka atvinnu- og
verðmætaskapandi fjárfestingar. Dæmi um það eru lög nr. 41/2015 um ívilnanir til
nýfjárfestinga á Ísland. Að uppfylltum nánari skilyrðum laganna getur félag sem er
sérstaklegastofnaðumtiltekiðverkefnifengiðívilnaniríýmsuformiúrhendihinsopinbera,
meðalannarsmeðlækkunskattaogopinberragjalda,sbr.8.gr.laganna.
Þegaratriðinsemnefnderuhéraðofaneruhöfðíhugamásjáaðminnihlutavernd
byggirtilvistsínaábæðisiðferðilegumoghagfræðilegumsjónarmiðum.125Þausiðferðilegu
eru í hnotskurn að það væri ranglátt að fjárfestir nyti ekki réttmætra ávaxta fjárfestingar
sinnarogþauhagfræðilegueruaðhúnörvarhagvöxtoghagsældíþjóðfélaginu.Alltþetta
bröltstjórnvaldatilaðaukafjárfestingareinstaklingaogannarraaðilaíhlutabréfumværitil
dæmislíklegttilaðfarafyrirofangarðogneðanefekkiværifyrirminnihlutavernd.
5.4.Réttindisemtryggðeruákveðnumhópihluthafa
5.4.1.Krafaumhlutfallskosningu
Af 4. og 5. mgr. 39. gr. ehfl. má ráða að aðalreglan við kosningu félagsstjórnar sé að
fyrirkomulag kosningarinnar megi ákvarða í samþykktum félagsins eða að beita skuli
meirihlutakosninguefekkierkveðiðáumfyrirkomulagkosningaífélagssamþykktum.126Í7.
mgr. sömu greinar er þó kveðið á um rétt tiltekins minnihluta hluthafa til að krefjast
hlutfallskosningaviðkjörstjórnarmannafélags.Þeirsemþesskrefjastþurfanánartilgreint
aðráðayfirminnst1/5hlutafjárins. Þýðingþessarar reglueraðminnihlutihluthafahefur
við beitingu hennar möguleika á því að koma einum eða fleiri fulltrúum sínum að við
kosningustjórnar,allteftirhlutafjárafliþessminnihlutaogþvíhversufjölskipuðstjórniner.
124ViðskiptaráðÍslands,„Fjármálhinsopinbera-aðrarleiðirfærar“(desember2009)11<http://vi.is/files/Fjarmal%20hins%20opinbera_240079415.pdf>skoðað20.nóvember2016.125LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)5.126StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)240.
28
Líktogaðframangreinireruákvæðiehfl.semfelaísérminnihlutaverndófrávíkjanlegogþví
víkja hugsanleg ákvæði samþykkta um fyrirkomulag kjörs stjórnarmanna fyrir umræddum
réttiminnihlutans,aðsvomikluleytisemþaueruósamrýmanleg.Þaðgirðirþóekkifyrirað
félagssamþykktirkveðiáumaukinnréttminnihlutanstiláhrifaviðstjórnarkjörfráþvísem7.
mgr.39. gr. ehfl. kveðuráum.127 Sambærilegtákvæðihfl. kveðurekkieinvörðunguáum
réttminnihlutanstilaðkrefjasthlutfallskosningarheldureinnigmargfeldiskosningar.Þaðer
ekki talið hafamikla þýðingu fyrir verndminnihlutans að sá kostur sé ekki til staðar fyrir
minnihlutahluthafaíeinkahlutafélögum,128þvíaðmeðþeirriaðferðgeturbrugðiðtilbeggja
vona með hvort minnihlutinn nái inn manni með minna hlutafjárafli en þyrfti til í
hlutfallskosningueðaaðmeirihlutinnnæðistjórnarsætinutilsínmeðminnahlutafjáraflien
hannþyrftiáþannhátt.
Tilverndarofangreindumréttiervikiðfráþeirrimeginreglusemframkemurí1.mgr.
40.gr.ehfl.umaðsásemtilnefnthefurstjórnarmanngetivikiðhonumfrá,áþannháttað
hafi kjör hans farið frammeðhlutfallskosningu telst brottvikning aðeins gild ef tillaga um
hanahlýturþaðatkvæðamagnsemtilgreinterísömumálsgrein.Tilskiliðatkvæðamagner
mismunandieftirþvíhversu fjölskipuðstjórniner. Þettahefur í förmeðséraðtillagaum
brottvikningutelstfelldefhluthafarsemráðayfirþvíhlutafjáraflisemnægjamynditilkjörs
stjórnarmannsins í hlutfallskosningu kjósa gegn henni. Með öðrum orðum getur
meirihlutinnekkivikiðfrástjórnarmannisemminnihlutinnhefurkomiðaðmeðþvíaðnýta
sér rétt sinn til að krefjast hlutfallskosningar, að því gefnu að hann njóti enn stuðnings
minnihlutans.129 Til þess þyrfti að víkja stjórninni frá í heild sinni og láta stjórnarkjör fara
framaðnýju,sbr.niðurlag1.mgr.sömugreinar.
Hafisamþykktiraðgeymafyrirmæliumaðstjórnvöldeðaaðrirhafirétttilaðtilnefna
einneðafleiristjórnarmenn, líktog2.mgr.39.gr.ehfl.heimilaraðþvígefnuaðmeirihluti
stjórnarinnarsékosinnafhluthafafundi,getakomiðuppvandkvæðiviðaðskýraþaumeð7.
gr.39.gr.ehfl.Ílögskýringargögnumerekkiaðfinnasvarviðþvíhvernigfariðskulimeðef
aðrir en hluthafar tilnefna stjórnarmeðlimi eftir fyrrnefnda ákvæðinu. 130 Tilnefndir
stjórnarmennminnihlutans myndu hins vegar teljast kosnir af hluthafafundi ef ummæli í
127samaheimild241.128samaheimild348.129samaheimild245.130samaheimild243–244.
29
frumvarpi að hlutafélagalögum nr. 32/1978 um fyrrnefndu málsgreinina eru höfð til
hliðsjónar:131
Tilþessaðtryggjaframangreindameginregluumvaldhluthafafundartilaðráða kjöri stjórnar og koma í veg fyrir, að það vald verði með ákvæðumsamþykktaumoffærtíhendurannarraaðilaersútakmörkunsettígreininnifyrir áðurnefndum frávikum, að meirihluti stjórnar skal ætíð kjörinn afhluthafafundi. Í þessu sambandi skal þess getið, að heimili samþykktirminnihlutahópihluthafaaðráðakjörieinseðafleiri stjórnarmannaskoðastþeirkjörnirafhluthafafundi.
Umræddur réttur minnihlutans veitir honum í raun ekki afgerandi vogarafl til
ákvarðanatökuinnanfélagsstjórnarinnar,endaræðureinfaldurmeirihlutiístjórneftirsem
áðurkveðisamþykktirekkiáumannað,sbr.2.mgr.47.gr.ehfl.132Hinsvegarmáleiðaað
þvílíkumaðhannaukimöguleikaminnihlutanstilaðhafaeftirlitmeðstjórnunfélagsinsog
veiti þannig ráðandi öflum þess ákveðið aðhald. 133 Upplýsingagjöf stjórnarmanna til
hluthafamá þó ekki brjóta gegn trúnaðarskyldu þeirra gagnvart félaginu.134 Einnig hefur
veriðáþaðbentaðsjónarmiðminnihlutanskomistfrekartilskilameðþessumhættiognjóti
þannig hlutfallslegs styrks meðal stjórnarmanna, sbr. ummæli Áslaugar Björgvinsdóttur í
viðtali við Morgunblaðið:135 „Hér á landi á minnihlutinn kost á að koma fulltrúa inn í
stjórnina og þá er stjórnin ekki skipuð eingöngu af þeim sem ræður félaginu og fleiri
sjónarmiðættuþarmeðaðveratryggð.“
Reglanumréttminnihlutanstilaðkrefjasthlutfallskosningarkomfyrstinnííslenskan
félagarétt sem breytingartillaga136við frumvarp það sem varð að hlutafélagalögum nr.
32/1978. Ínefndaráliti fjárhags-ogviðskiptanefndarAlþingissegirumtillögunaaðhúnsé
lögðframíþvískyniaðaukaverndminnihlutans.137
5.4.1.1.Norrænnréttur
131Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um44.gr.132LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)56–57.133O.A.Borumo.fl,„Betænkningomrevisionafaktieselskabslovgivningen“(Danskaviðskiptaráðuneytiðágúst1964)362/1964136.134LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)57.135„Rétturminnihlutanstilstjórnarþátttökueinstakur“mbl.is(Reykjavík,4.desember2003)<http://www.mbl.is/greinasafn/grein/767543/>skoðað4.apríl2017.136Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.477-49.mál.137Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.476-49.mál,Við44.gr.
30
Réttur minnihlutans til að krefja hlutfallskosningar er ekki til staðar í öðrum ríkjum
Norðurlandanna en Íslandi. Það er fátítt um efnisreglur í félagarétti að svo sé og hefur
reglanþvínokkrasérstöðuaðþessuleyti.138Ásjöttaogsjöundaáratugsíðustualdarvarað
vísu talsvert ræddsúhugmynd,ávettvangi samstarfsNorðurlandannaásviði félagaréttar,
aðinnleiðaínorrænalöggjöfréttminnihlutasemréðiyfirþriðjungihlutafjártilaðveljasér
fulltrúaífélagsstjórn.139Danskahlutafélaganefndin140settiframslíkatillögu141tilbreytinga
ádönskumrétti ískýrsluútgefinniárið1964ogvartillögunnilýstsemskrefi íáttaðauknu
hluthafalýðræðisemmyndidragaúralræðimeirihlutansogaukamöguleikaminnihlutanstil
að hafa eftirlit með fjármálastjórn félags sem þeir hafa ef til vill lagt umtalsvert fé til.142
Hagsmunaaðilar lögðust mjög gegn tillögunni og töldu að lagabreytingin gæti auðveldað
samkeppnisaðilumaðgengiaðviðskiptaleyndarmálum. Hlutafélaganefndindrótillögunatil
bakaískýrsluútgefinniárið1969meðvísantilþessarasjónarmiðaogþeimrökumaðreglan
gæti valdið samstarfsörðugleikum í félagsstjórn. Jafnframt var vísað til þess að ekki hefði
náðstsamstaðaummáliðísamstarfiNorðurlandannaogaðvarasamtværiaðhróflaviðsvo
rótgróinni reglu sem meirihlutaræði við kjör stjórnar væri. Talið var að hagsmunir
minnihlutans væru betur tryggðir með því að þróa reglur um rétt hans til að útnefna
endurskoðandaeðaskoðunarmann.143
5.4.2.Krafaumfrestunákvörðunarumstaðfestinguársreikningsog
ráðstöfunhagnaðareðataps
Ákvæðiþessefnisaðhlutahafarmeðtiltekiðhlutafjáraflábakviðsiggetiáaðalfundifarið
framáaðákvörðunumstaðfestinguársreikningsográðstöfunhagnaðareðatapsfélagsins
kom fyrst inn í íslenskan félagarétt með setningu hlutafélagalaga nr. 32/1978. Í
athugasemdummeð frumvarpinu segir að ákvæðið sé liður í að auka verndminnihluta í
hlutafélögum,málþausemumræðirséumikilvægogfresturkunniaðveranauðsynlegurtil
aðfáþaubeturupplýst.144Ákvæðiðvartekiðaðmestuóbreyttuppí3.mgr.59.gr.ehfl.,þó
meðhækkunátilskilduhlutafjáraflisemþeirhluthafarþurfaaðbúayfirsemkröfunagera,til138LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)55.139O.A.Borumo.fl,„Betænkningomenfællesnordiskaktieselskabslovgivning“(Danskaviðskiptaráðuneytiðseptember1969)540/196999–100<http://www.statensnet.dk/betaenkninger/0401-0600/0540-1969/0540-1969_pdf/searchable_540-1969.pdf>.140d.Aktielovskommissionen.141O.A.Borumo.fl(n.133)35.142samaheimild136.143O.A.Borumo.fl(n.139)99–100.144Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um64.gr.
31
aðskyltséaðtakahanatilgreina. Markiðvar íhlutafélagalögumnr.32/1978fimmtungur
atkvæða,sbr.3.mgr.67.gr.laganna,enernúþriðjungur,bæðiíhfl.ogehfl.Íákvæðinuer
jafnframt sett það skilyrði að krafan sé gerð skriflega. Þegar öll skilyrði ákvæðisins eru
uppfyllt skal halda framhaldsaðalfund í fyrsta lagi einummánuði og í síðasta lagi tveimur
mánuðum eftir aðalfundinn. Á þeim fundi skulu ákvarðanir um málin teknar og segir í
niðurlagiákvæðisinsað frekari frestsséekkiunntaðkrefjast. Fresturinnverðuraðteljast
eðlilegur og í samræmi við tilgang ákvæðisins, enda myndi lengri frestur geta skaðað
hagsmunimeirihlutanssemkannaðhafahagsmuniafþvíaðársreikningurverðisamþykktur
og hagnaði ráðstafað.145 Almennt má þó fresta afgreiðslu mála ef einfaldur meirihluti
samþykkir, sbr. ákvæði 67. gr. ehfl.146 Ef hluthafafundur á hinn bóginn fellir ársreikning
verðurfélagsstjórninaðannastgerðnýsársreikningsmeðtillititilþeirraathugasemdasem
gerðarhafaveriðáaðalfundinum.147
5.4.2.1.Norrænnréttur
Þráttfyrirþaðsemsegiríkaflanumhéraðofanumfátíðniefnisreglnaííslenskumfélagarétti
sem ekki finnast hjá hinumNorðurlöndunum, er hér um að ræða aðra slíka. Talsverðrar
hræðsluvirðisttilaðmyndagætahjádanskalöggjafanumaðfæraminnihlutanumvaldtilað
hafaáhrifáákvarðanirmeirihlutansogþaurökfærðfyrirþvíaðhættséviðaðþaðbjóðiupp
ámisnotkun,tilaðmyndaáþannháttaðminnihlutinngetimeðslíkuvaldiþrýstáumhærri
arðsúthlutunenefnistandatil.Jafnframterþvíhaldiðframaðminnihlutinnsénægjanlega
vel settur með annars konar ákvæðum sem segja mætti að veiti honum frekar rétt til
skoðunarogeftirfylgniheldurentiláhrifaáákvarðanatöku,148aukþesssemhanngeturmeð
tilskilduhlutafjáraflikrafistfélagsslitaefumgrófbrotmeirihlutanseraðræða.149
5.4.3.Krafaumaukafund
Líktogsegiríumfjöllunumhluthafafundihéraðframaneruþeirvettvangurhluthafatilað
beitavöldumsínumogákvörðunarrétti.Skyldantilaðhaldaíþaðminnstaeinnaðalfundá
ári í einkahlutafélögum, sbr. 1. mgr. 59. gr. ehfl., byggir á þessu sjónarmiði.145LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)57.146StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)298.147samaheimild297.148Rétturminnihlutanstilaðkrefjastaukafundar,rétturtilaðráðavalieinsendurskoðandaogsérstakarrannsóknirerudæmisemdanskahlutafélaganefndinnefniríáðurtilvitnaðriskýrslusinni,Betænkningnr.540/1969,semdæmiumúrræðiminnihlutanssemgerirétthanstilaðkrefjastframhaldsaðalfundarogfrestunaráákvarðanatökuáaðalfundióþarfan.149O.A.Borumo.fl(n.139)113–114.
32
Félagssamþykktir geta samkvæmt ákvæðinu kveðið á um að fleiri aðalfundir skuli haldnir.
Þess fyrir utanmá halda aukafundi þegar félagsstjórn telur þess þörf, sbr. 60. gr. ehfl. Í
ákvæðinuereinnigkveðiðáummikilvægminnihlutaréttindi,þ.e.rétttiltekinshópshluthafa
tilaðkrefjastþessaðaukafundurverðihaldinn.Viðsetninguehfl.þurftuhluthafarsemréðu
yfir 1/10 hlutafjárins að gera kröfuna, en hlutfallið var lækkað niður í 1/20með setningu
breytingalaga nr. 68/2010, sbr. 23. gr. þeirra. Í athugasemdum með frumvarpinu að
breytingalögunum kemur fram að þrátt fyrir að ekki sé hefð fyrir því í íslenskri
hlutafélagalöggjöfaðsvohlutfallslegalítillhópurhluthafahafi ísameiningutiltekinréttindi
séhérumaðræðamikilsverðréttindiogaðbeitingþeirraséfélaginualmenntekkiþungbær.
Heimilt er að tilgreina lægramark í félagssamþykktum, sbr. niðurlag ákvæðisins. Ekki er
heimiltaðákveðahærramarkísamþykktum,þarsemréttminnihlutansmáekkirýrafráþví
sem kveðið er á um í lögunum.150 Krafa um aukafund skal vera skrifleg og berameð sér
hvertfundarefniðer.Félagsstjórnskalsamkvæmtákvæðinusendaútboðumfundinneftir
fyrirmælum63.gr.ehfl.innanfjórtándagafráþvíaðkrafanergerð.Fyrirutanskyldunatil
aðhaldaárleganaðalfunderuengintakmörksettíehfl.fyrirþvíhversumargahluthafafundi
máhalda.
Þaðer félagsstjórnsemannastboðuntilhluthafafunda,sbr.62.gr.ehfl.,sbr.þó2.
mgr.sömugreinar.Þaðáeinnigviðumaukfundi,sbr.ummæliíHrd.476/2016151þarsem
segirað„þaðséíverkahringfélagsstjórnaraðboðatilslíkrafunda“ogþarsem„hinlögmæta
stjórnfélagsinshafiekkiboðaðtilfundarins,hafihann[...]veriðólögmætur“.
Félagsstjórnberskyldatilaðboðatilhluthafafundaraðkröfuhluthafaaðskilyrðum
greinarinnar uppfylltum um sérhvert félagsmálefni eða hagsmuni félagsins ogmá stjórnin
ekkibyggjahöfnunkröfunnarágeðþóttaákvörðun.152Skyldaneróháðþvíhvortstjórnintelji
boðungeta skaðað félagiðáeinhvernhátt,hvorthún telji efni fundarinsóþarfteðahvort
hún telji hugsanlega tillögu ólíklega til að fást samþykkt. Það er heldur ekki skilyrði fyrir
fundarboðiaðtilgangurfundarinsséaðtakaákvörðunítilteknumáli.Þaðnægiraðtilstandi
að umræða um tiltekið mál fari fram.153 Höfnun stjórnarinnar á að boða til aukafundar
verður þrátt fyrir framansagt að teljast heimil ef tilgreint fundarefni er í lögum eða150ErikWerlauff,Generalforsamlingogbeslutning:enaktieretligstudieigeneralforsamlingsbeslutningersindhold,tilblivelseoganfægtelse(FSR1983)261.151Svalbardmusicgroupehf.g.AðalbirniTryggvasyni,Hrd.29.ágúst2016ímálinr.476/2016,kafliIIíúrskurðiHéraðsdómsReykjavíkur,mgr.7.152StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)300.153Werlauff(n.150)266.
33
félagssamþykktum sérstaklega dregið undan valdsviði hluthafafundar 154 eða fyrirhugað
fundarefnisnýsteingönguumaðkjósaumtillögusemhluthafafundurhefuráðurhafnaðog
forsendurmálsinshafaekkibreyst.155Einsgeturstjórnhafnaðboðunefkrafantilgreinirekki
hvert fundarefnið er eða lýsing þess er mjög óljós, enda uppfyllir krafan þá ekki skilyrði
ákvæðisins. Dönskdómaframkvæmdstaðfestirþessatúlkun,sbr.UfR1942,bls.403Ø,þar
semstjórnfélagsvartaliðheimiltaðhafnakröfuminnihlutahluthafaumaukafundáþeim
grundvelli að krafan bæri ekki með sér áformað fundarefni og það þrátt fyrir að önnur
skilyrðiværuuppfyllt.
Vanrækifélagsstjórnaðboðatilhluthafafundarsemhennierlögumsamkvæmt,eftir
ákvæðumfélagssamþykktaeðaákvörðunhluthafafundarskyltaðboða til skal ráðherraað
kröfueinhversþeirrasemgetiðeríákvæðinu,m.a.hluthafa,boðatiloglátaumboðsmann
sinn stýra hluthafafundinum, sbr. 2. mgr. 62. gr. ehfl. Þetta gildir jafnt um aðalfundi og
aukafundi, líktogkemur fram í athugasemdummeð frumvarpiþví semvarðað lögumnr.
32/1978, en þar segir um slíkt inngrip ráðherra að ekki sé einungis miðað við aukafundi
samkvæmt kröfu minnihluta hluthafa heldur almennt um hluthafafundi sem halda skal
samkvæmtlögum,félagssamþykktumeðaákvörðunhluthafafundar.156
Önnurhugsanlegafleiðingreglunnarumréttminnihlutanstilaðkrefjastaukafundar
er að félagsstjórn kann að vera óheimilt að taka ákvörðun ummál sem er tilgreint sem
fundarefniíslíkrikröfuogtilstenduraðtakaákvörðunumáumbeðnumhluthafafundiogþá
sér í lagi ef ákvörðunin er til þess fallin að raska rétti hluthafa ámilli eða afla þeim eða
öðrum ótilhlýðilegra hagsmuna. Þetta er niðurstaðan í tveimur samkynja dómum, Hrd.
315/1994157og Hrd. 325/1994,158sem féllu í gildistíð laga nr. 32/1978 um hlutfélög. Í
málunum hafði stjórn Íslenska útvarpsfélagsins hf. (Í hf.) tekið ákvörðun um sölu á 20%
hlutaféfélagsins íSýnhf. til tiltekinnahluthafa Íhf.,ánþessaðgæta jafnræðisreglunnará
þann hátt að kaupin stóðu ekki öllum hluthöfum Í hf. til boða. Gengið var frá sölu
hlutafjárins þrátt fyrir að krafa um aukafund hefði komið fram þar sem til stóð að taka
ákvörðun um söluna. Fyrir Hæstarétti var lagt fyrir sýslumanninn í Reykjavík að leggja
lögbannviðþvíaðkaupendurumþrættshlutafjárhagnýttusérréttsamkvæmthlutafjáreign
154PaulKrügerAndersen,Aktie-oganpartsselskabsret(10.útg.,Nota2013)364–365.155Werlauff(n.150)267.156Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um67.gr.157Andrihf.o.flg.Dekkjahúsinuhf.o.fl.,Hrd.15.september1994ímálinr.315/1994.158Andrihf.o.flg.JóhannesiTorfasyni,Hrd.15.september1994ímálinr.325/1994.
34
sinniíSýnhf.eðaráðstöfuðuhennitilþriðjaaðila.Krafanumaukafundímálunumkomfrá
hópihluthafasemsamanlagtréðuyfirmeirihlutahlutafjárÍhf.Dómarnirberaenguaðsíður
vottumhvaðaréttaráhrifframkominkrafaumaukafundgeturhaftvarðandiákvarðanirsem
til stendur að taka á umbeðnum fundi. Síðar féll dómur í málinu Hrd. 256/2001159eftir
núgildandihlutafélagalögumþarsemreglanvarstaðfest.ÍþvímálitókstjórnLyfjaverslunar
Íslands hf. (LÍ hf.) ákvörðun um að kaupa hlutafé í Frumafli ehf. (F ehf.) af J og greiða
kaupverðiðmeðhlutaféíLÍhf.EigenduríminnihlutaLÍhf.kröfðustþessaðaukafunduryrði
haldinnþarsemafstaðayrðitekintilkaupanna.StjórnLÍhf.gekkfrákaupunumþráttfyrir
framkomna kröfu. Hæstiréttur taldi að stjórninni hefði verið það óheimilt áður en
hluthafafundurhafðifengiðtækifæritilaðgreiðaatkvæðiummáliðáumbeðnumfundisem
löglegahafðiveriðkrafist. Þvívar lagtfyrirsýslumanninníReykjavíkaðleggja lögbannvið
þvíaðJnýttisérréttinnsemfylgdihlutafjáreignhansíLÍhf.eðaráðstafaðihennitilþriðja
aðila.Ímálinuvarlögðáherslaáaðákvörðuninværitilþessfallinaðraskaréttiskv.76.gr.,
en ákvæðið felur í sér bann við ótilhlýðilegum ákvörðunum. Dómarnir þrír sem hér eru
nefndir fjalla um mál sem varða hlutafélög, en þar sem ákvæði 85. gr. hfl. og 68. gr.
hlutafélagalaganr.32/1978erusambærilegviðákvæði60.gr.ehfl.hvaðminnihlutaréttinn
varðar,máályktaaðdómarnirhafieinnigfordæmisgildivarðandieinkahlutafélög.
5.4.3.1.Norrænnréttur
Í löggjöf Svíþjóðar ogNoregs hefurminnihluti hluthafa í einkahlutafélögum sambærilegan
réttoghérlendistilaðkrefjastaukafundar,enþarerþómarkið1/10hlutafjár,sbr.2.mgr.
13.gr.7.kaflasænskuehfl.og2.mgr.6.gr.5.kaflanorskuehfl.Sámunureráíslenskumog
sænskum rétti annars vegar og hins vegar norskum að í Noregi er fresturinn til
fundarboðunarmánuðurístaðtveggjavikna.Ídönskumréttigetursérhverhluthafikrafist
aukafundar, sbr. 2. mgr. 89. gr. dönsku hlutafélagalaganna160og skal fundarboð sent út í
síðastalagitveimurvikumeftiraðkrafanergerð.
5.4.4.Sérstakarrannsóknir
Réttur tiltekinsminnihluta hluthafa til að krefjast sérstakra rannsókna var fyrst lögfestur í
hlutafélagalögumnr.32/1978 íþvíaugnamiðiaðstyrkjastöðuminnihlutans. Þettakemur
159LárusL.Blöndalo.fl.g.JóhanniÓlaGuðmundssyni,Hrd.10.júlí2001ímálinr.256/2001.160NúgildandihlutafélagalögíDanmörkugildaumbæðihlutafélögogeinkahlutafélög.
35
skýrt framíathugasemdummeðfrumvarpi laganna.161Ákvæðiðvartekiðnánastóbreytt í
ehfl.ogerþaraðfinnaí72.gr.Þarerkveðiðáumaðhluthafigetikomiðframmeðtillögu
umaðframfarirannsóknástofnunfélags,tilgreindumatriðumvarðandistarfsemiþesseða
ákveðnumþáttumbókhalds eða ársreiknings. Hjóti tillagan fylgi hluthafahóps sem ræður
yfir minnst 1/10 hlutafjár félagsins telst hún samþykkt. Það er skilyrði að tillaga um
rannsóknkomiframannaðhvortáaðalfundieðaáöðrumhluthafafundiþarsemmáliðerá
dagskrá. Fyrir aðalfundi þarf tillagan samkvæmt orðalagi ákvæðisins því ekki að vera á
dagskrá til að skylt séað takahana til atkvæðagreiðslu.162 Lögskýringagögngefaekkiupp
ástæðuþess.Hugsanlegrökgætuveriðáþáleiðaðáaðalfundierfjallaðumársreikningog
aðrar skýrslur og hinn almenni hluthafi hafi því ekki haft ráðrúm til að meta þörfina á
sérstakri rannsókn. Þrátt fyriraðgögn liggi frammihjá félaginu íminnstvikufyrir fundinn
skv. 4.mgr. 63. gr. ehfl. kunna hluthafar að vilja fá nánari útskýringar áður en tillaga um
rannsóknerborinupp.163Áaukafundummájafnframttakatillögunatilatkvæðagreiðsluef
allirhluthafarfélagsinseruþvísamþykkir,sbr.64.gr.ehfl.
Samkvæmtorðalagiákvæðis1.mgr.72.gr.ehfl.hafaþeireinirsemeruhluthafar í
félagiþvísemrannsóknerætlaðaðbeinastaðheimildtilaðfaraþessáleitviðráðherraað
hann tilnefni rannsóknarmenn, sbr. Hrd. 81/2003. 164 Í því máli hafði starfsmanni
einkahlutafélagsveriðneitaðumrannsóknþarsemhanngatekkisýntframáaðhannværi
hluthafi. Skuldheimtumennogaðrirhagsmunaaðilargetaþvíekkinýtt sérúrræðið,nema
þeir séu jafnframt hluthafar. Það má gera ráð fyrir að miðað sé við hvort beiðandi sé
hluthafi á þeim tímapunkti sem beiðni er komið á framfæri við ráðherra fremur en
tímasetningu fundarins þar sem tillagan var samþykkt. Aftur á móti kann heimild eldri
hluthafaaðhaldastefrannsóknarefniðvarðarákvörðunsemfyrirgerðihlutafjáreignhans,til
að mynda vegna innlausnar eða hlutafjárlækkunar.165 Það má til dæmis hugsa sér að
ákvörðuninhafi verið samþykktáhluthafafundiog tillagaumsérstaka rannsóknhafi verið
borinuppíkjölfariðeðaáður,allteftiratvikum.Einsgeturhluthafiþegarsvoberundirhafa
krafist aukafundar eftir tilkynningu stjórnar um innlausn eða hlutafjárlækkun. Í máli E-
161Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um90.gr.162TúlkuninerísamræmiviðumfjöllunJanSchansChristenseníbókhansKapitalselskaber,sjábls.509.163Ályktunhöfundar.164KristjánSveinnKristjánssong.Parketioggólfiehf.,Hrd.23.október2003ímálinr.81/2003.165Schaumburg-Müller(n.31)430–431.
36
2807/2016166varmeðalannarsgerðkrafaumaðógiltyrðiákvörðunhluthafafundarumað
rannsókn færi fram á vissum þáttum bókhalds HH ehf. og öðrum tilgreindum atriðum
varðandi starfsemi félagsins. Tillaganvarborinuppáaðalfundi félagsinsþar semákveðið
var aðE, annar stefnenda, skyldi farameð1%atkvæðaá fundinum, í samræmi viðmeint
hlutfalleignarhlutaE. HinsvegartaldiEaðþaðværiekki ísamræmiviðsamkomulagsem
áður hafði verið gert. Málinu var vísað frá í heild sinni; hvað rannsóknina varðar af
sjálfsdáðumáþeimgrundvelliaðekkihefðináðsttilskiliðfylgifyrirtillöguumrannsókn,en
öðrumkröfumímálinuáólíkumgrundvelli. Hérmáveltaþvífyrirsérhvortaðmáliðhefði
náð fram að ganga ef rannsóknarefni tillögunnar hefði snúið að þeirri ákvörðun
hluthafafundaraðEfærieinungismeð1%hlutafjárafls í félaginu,þ.e.ákvörðunþeirrisem
fyrirgerðistærstumhlutahlutafjáreignarE.
Í kraftimeirihlutaræðis getur einfaldurmeirihluti atkvæðaáhluthafafundiþar sem
málið er á dagskrá eða á aðalfundi tekið ákvörðun um að rannsókn skuli fara fram á
tilgreindumatriðumístarfsemieðastofnunfélags.Þegarþannigháttartileralmenntekki
þörfáinngripiráðherra,líktogþegarumsérstakarrannsóknireraðræðaogfjallaðverður
um hér að neðan. Hluthafafundur getur þá útnefnt og kosið skoðunarmenn án hans
aðkomu.167Hluthafafundurgeturenda fjallaðumog tekiðákvarðanirumöllmálervarða
félagiðsemlögeðafélagssamþykktirundanskiljaekkisérstaklegavaldsviðihans,168sbr.1.og
2. mgr. 55. gr. ehfl. Það er hins vegar sjaldnast þannig í raun að meirihlutinn vilji að
rannsókn fari fram á atriðum sem geta jafnvel orðið undanfari skaðabótakröfu á hendur
stjórnendum.Ástæðaþessgeturlegiðíþvíaðstjórninereinmittkosinafmeirihlutanum.169
Þettaerþóekkieinhlítt.Sústaðageturkomiðuppaðmeirihlutinnveititillöguumrannsókn
jáyrðisitttilaðkomaívegfyriraðfélagiðfáislæmtorðásigfyriryfirhylminguámisferlieða
mistökumírekstri.Þaðsjónarmiðkanneinnigaðverauppihjámeirihlutanumaðhannvilji
sjálfur útnefna rannsóknarmenn. Hafa ber þó í huga að ákvæði 72. gr. ehfl. er sem
minnihlutaréttindiófrávíkjanlegt. Afþví leiðiraðmeirihlutinngeturekkigertaðengurétt
minnihlutanstilsérstakrarrannsóknarmeðþessumhætti,sitjihannfasturviðsinnkeipog
166ÁsbjörnArnarssonogErlaBirgisdóttirg.HHbyggingumehf.,dómurHéraðsdómsReykjavíkur10.febrúar2016ímálinr.E-2807/2016.167Christensen(n.60)509–510.168Gomard(n.6)241.169Christensen(n.60)510.
37
krefjistþessað ráðherraútnefni rannsóknarmenn.170Hagsmunirminnihlutansgetakrafist
þessaðsértökrannsóknfariframogeruvegnaþessaverndaðirmeðákvæðinuumsérstakar
rannsóknir.171 Niðurstöður þeirra geta leitt í ljós ástæður fyrir neikvæðri þróun á stöðu
félagsins. Einsgetaþeir verið forsenda fyrirþví að stofnendur félagseða stjórnendur séu
dregnir til ábyrgðar með einhverjum móti fyrir stjórnhætti sína eða hugsanleg brot
gagngvarthluthöfumeðafélaginu.172Aðvísugetahluthafarávallthöfðaðdómsmál íeigin
nafniogfreistaðþesságrundvelliupplýsingaskyldustjórnaraðnáframupplýsingumogfá
skjöl lögð frameftir reglumX. kafla laganr. 31/1991umeinkamál. Slíkt geturhins vegar
verið kostnaðarsamtog tímafrekt fyrir hluthafa, aukþess semþaðerekki jafn vænlegt til
árangurs í ljósiþessaðupplýsingarétturhluthafaermun takmarkaðrienaðgangsheimildir
rannsóknarmanna.173
Þrátt fyrir framangreint ber að geta þess að 1.mgr. 72. gr. ehfl. setur ekki tiltekið
hámarksfylgi sem skilyrði fyrir sérstakri rannsókn og eru sérstakar rannsóknir því einnig
kostur þegar svo háttar að tillagan hefur hlotið yfir helmingsfylgi. Þetta verður að teljast
eðlilegt í ljósiþessgreinarmunarsemergerður íehfl.ámilliatkvæðamagnsog fylgiseftir
hlutafjáreign.Sústaðageturkomiðuppaðeigenduryfirhelmingshlutafjársamþykkitillögu
umsérstakarannsókn,ánþessaðþeirráðiyfirhelmingiatkvæðamagns.174
Það er sérstakt athugunarefni hvort hluthafar sem sitja í félags- eða
framkvæmdastjórngetitalistvanhæfirágrundvelli4.mgr.57.gr.ehfl.tilaðkjósaumtillögu
um sérstaka rannsókn, þegar rannsóknarefnið varðarmögulega refsi- eða skaðabótábyrgð
stjórnendafélagsins.175Þráttfyriraðábyrgðséekkifelldáþámeðsamþykktslíkrartillögu,
erveriðað leitastviðaðupplýsahvorthúnsétilstaðar. Lögskýringagögnveitahinsvegar
ekki einhlítt svar hvaðþetta varðar. Í 4.mgr. 57. gr. ehfl. er kveðið á umaðhluthafa sé
óheimiltaðtakaþáttíatkvæðagreiðsluáhluthafafundiummálsókngegnsjálfumséreðaum
ábyrgðsínagagnvartfélaginuogtiltekiðísíðarimálsliðgreinarinnaraðþaðsamagildiþegar
kosiðerumsömuatriði gagnvartöðrumef viðkomandihluthafi á verulegrahagsmunaað
gætasemkynnuaðveraandstæðirhagsmunumfélagsins. Svofremiaðnefndaraðstæður
170Gomard(n.6)394.171Christensen(n.60)510.172Andersen(n.154)454;StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)335;Schaumburg-Müller(n.31)428.173Andersen(n.154)456.174Ályktunhöfundar.175Schaumburg-Müller(n.31)429.
38
verðifelldarundirákvæðið,mádragaþáályktunafniðurlagiþessaðvanhæfihluthafasem
situr í félags- eða framkvæmdastjórn sé til staðar þegar tillaga um rannsókn á ábyrgð
stjórnendaerlögðtilatkvæðagreiðslu,hvortheldursemábyrgðinvirðistfyrirframliggjahjá
honum eða meðstjórnendum hans.176 Að sama skapi verður dregin sú ályktun að sömu
aðilar myndu í framhaldinu teljast vanhæfir til þess að kjósa um tilnefningu
rannsóknarmanna ef meirihlutinn samþykkir rannsókn án þess að málið sé lagt fyrir
ráðherra.177Samkvæmtákvæðinumáhluthafiíþeirristöðusemþarerlýstekkiheldurláta
umboðsmannsinnkjósaeðakjósasemumboðsmaðurannarshluthafaumþaumálsemfalla
undir ákvæðið. Þegar svo háttar að hluthafa er óheimilt að kjósa um tiltekið mál fellur
hlutafjárafl eða atkvæði hans niður dautt og eykst þá hlutfallslegt vægi þess sem eftir
stendur.178
Rétturminnihlutahluthafa til aðkrefjast sérstakra rannsóknahvílirmeðalannarsá
stoðumupplýsingaskyldu stjórnar gagnvarthluthöfum.179 Stjórninniber skylda til að veita
hluthöfumtilteknarupplýsingar,sbr.66.gr.ehfl.ogvísasttilumfjöllunarumupplýsingarétt
hluthafahéraðframan.Nauðsynlegteraðlöginveitihluthöfumúrræðiítilfellumþarsem
stjórninneitaraðveitaumbeðnarupplýsingareðahluthafi teluraðveittarupplýsingarséu
ekki réttar eða fullnægjandi.180 Hafa ber þó í huga að upplýsingaskylda stjórnar er háð
ýmsumtakmörkunum.Skorturáupplýsingumleiðirafþeimsökumekkisjálfkrafatilþessað
nægur grundvöllur teljist til tilnefningar rannsóknarmanna, líkt og umboðsmaður Alþingis
bendiráíálitisínuímálinr.5617/2009(UA-2009).181
Helstumótrökfyrirréttiminnihlutanstilaðkrefjastsérstakrarannsóknaeðafyrirþví
aðeðlilegtséaðáskiliðhlutafjáraflábakviðkröfunasétiltölulegahátteraðrannsókniraf
þessu tagi geta valdið ólgu innan félagsins og skaðað ímynd þess, sem aftur getur haft
neikvæðáhrifáfjármögnunarmöguleika.Þaraðaukierþaðskv.3.mgr.72.gr.ehfl.félagið
sjálft sem ber kostnaðinn af rannsóknunum. Það er því mikilvægt að ákvæðið sé ekki
misnotaðoghagsmunirminnihlutansafþvíaðmálséuupplýstséu íeðlilegusamhengivið
176Ályktunhöfundar,sembyggireinnigáumfjölluníWerlauff´skommenteredeAktieselskabslov,bls.429.Þarerekkigerðurgreinarmunurávanhæfieftirþvíhvortrannsóknarefniðvarðistörfviðkomandihluthafasemstjórnandasérstaklega.177Schaumburg-Müller(n.31)429.178StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)293–294.179Andersen(n.154)455.180Christensen(n.60)509.181ÁlitumboðsmannsAlþingis16.desember2009ímálinr.5617/2009,II.kafli,mgr.32.
39
þáröskunsemafrannsókninni leiðir.182ErikWerlauffteluraðsústaðagetikomiðuppað
hluthafisemberupptillöguumtilhæfulausarannsókngeti íundantekningartilfellumorðið
skaðabótaskyldurvegnaþessa. Tilþessaðþettagetiorðiðþarfhannþóaðhafagertþað
gegnbetrivitundogtillaganaðhafakomistígegnumnálaraugayfirvaldsþesssemtilnefnir
rannsóknarmenn, án þess að það hefði mátt ætlast til af því að það kæmi auga á
haldleysið.183
Þráttfyrirofangreindmótrökoghugsanlegrarhættuámisnotkunáumræddumrétti
við rúm skilyrði184var áskilið hlutafjárafl lækkað úr 1/4 í 1/10 með breytingalögum nr.
93/2006, sbr. 8. gr. Rétturinn felur enda í sérmikilsverðaminnihlutavernd sem að sama
skapiveitirráðandihluthöfumogstjórnendumvirktaðhaldáfyrirbyggjandihátt.185Yfirlýst
markmiðlöggjafansmeðbreytingunumvaraðstyrkjaþessaþætti.186
5.4.4.1.Andlagrannsóknar
Líktogsegiríákvæði1.mgr.72.gr.ehfl.geturhluthafikomiðframmeðtillöguumaðfram
farirannsóknástofnunfélags,tilgreindumatriðumvarðandistarfsemiþesseðaákveðnum
þáttumbókhaldseðaársreiknings.Undirrannsóknarefnivarðandistofnunfélagsgeturtilað
mynda fallið upplýsingagjöf um félag og rekstur þess við stofnuneðamatsverð á greiðslu
stofnhlutafjár íöðruenpeningum. Hluthafigetur taliðaðstofnendurhafiáeinhvernhátt
haftrangtviðeðaaðþessumatriðumséábótavantoggeturhannþálagttiláhluthafafundi
aðþauverðirannsökuð.Grunurgeturtildæmishafavaknaðumaðsumumhluthöfumhafi
verið gert hátt undir höfði við verðmætamat á greiðslu í öðru en peningum á kostnað
annarrahluthafa.187Tilgreindatriðivarðandistarfsemifélagservíðfeðmurliðuroggetasem
dæmivarðaðviðskiptitengdraaðilaeðaóútskýrðaversnandiafkomufélagsins.Beiðnisem
fellurundirþriðjaogsíðastaliðinn,ákveðnaþættibókhaldseðaársreiknings,geturtildæmis
byggtágrunhluthafaumaðársreikningursérangureðajafnvelaðbókhaldssvikhafiveriðí
frammi höfð. 188 Sérstök rannsókn getur varðað hvort heldur er málefni félagsins á
182Christensen(n.60)511.183Schaumburg-Müller(n.31)433.184Alþt.2009-2010,A-deild,þskj.960-569.mál,Um14.gr.185Andersen(n.154)455;LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)60.186Alþt.2005-2006,A-deild,þskj.667-445.mál,Um8.gr.187Schaumburg-Müller(n.31)428.188StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)334–335;LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)60–62.
40
yfirstandandiárieðavegnafyrriára,189sbr.UA-2010,190enímálinuhafðiráðherrasamþykkt
rannsóknsemtóktiltímabilssemspannaðiyfirfimmár.
Hugtakið rannsókn gefur til kynna að beiðnin þurfi að snúa að atriðum sem ekki
teljastþegarupplýst.191Sérstakarrannsóknireruþvíekkiréttaúrræðiðefhluthafivilltilað
myndavekjaumræðuumstarfshættistjórnendafélagsinsítilteknumálisemtelstupplýstí
meginatriðum.192Önnurúrræðiensérstakarrannsóknirerunærtækariþegarsvoberundir.
Hluthafihefurlíktogáðurhefurveriðfjallaðumrétttilaðfátiltekiðmáltekiðtilmeðferðar
áhluthafafundi,sbr.61.gr.ehfl. Þegarmál telstupplýstog fyrirliggjandiupplýsingarsýna
fram á að einhver þeirra sem nefndir eru í 1. mgr. 108. gr. ehfl. beri hugsanlega
skaðbótaábyrgðgagnvart félaginuvegnastarfasinnageturnæstaskref fyrirhluthafaverið
að leggja fram tillögu um höfðun máls á grundvelli 109. gr. ehfl. og refsimál fara eftir
ákvæðumXVIII.kaflalaganna.193
Eftirdanskridómaframkvæmdmáályktaaðsönnunarbyrðinfyrirþvíaðupplýsingar
skortieðarangareðaófullnægjandiupplýsingarhafiveriðveittarhvíliáhluthafaþeimsem
leggurframbeiðnina.ÞettaerniðurstaðaníU1989.647Ø,þarsemtaliðvaraðfyrirliggjandi
upplýsingarværu fullnægjandiogsérstakrar rannsóknarværiþvíekkiþörf. Þaðberþóað
hafa í huga að danskir dómstólar hafa verið tregir að taka til greina beiðnir um sérstakar
rannsóknirefbeiðandihefurekki sýntótvírætt framáaðnauðsynlegarupplýsingar skorti,
sbr.framangreindandómogU1985.536H,þarsemrannsóknarbeiðninvarafsömuástæðu
aðeinstekintilgreinaaðhluta.194 Íbáðummálunumsettudanskirdómstólaraðaukifram
skilyrðiumafmörkunrannsóknarandlags;aðbeiðninverðiaðfelaíséróskumaðtilteknirog
afmarkaðirþættirístarfsemifélagsverðirannsakaðir.Ákvæðinuumsérstakarrannsóknirer
endaekkiætlaðaðgefaminnihlutanumfæriáaðnáframheildarmatiástöðufélagsins.195
Orðalagákvæðisinsgefurþettaeinnigsterkttilkynna;„tilgreindumatriðum“og„ákveðnum
þáttum“.Slíkafmörkuníorðalagierekkinotuðvarðandistofnunfélags,endamættieftilvill
segjaaðíhennifelistafmörkunútaffyrirsig.
189Gomard(n.6)394.190ÁlitumboðsmannsAlþingis14.júlí2011ímálinr.6182/2010,II.kafli,mgr.1.191Schaumburg-Müller(n.31)431.192Christensen(n.60)511.193Andersen(n.154)454–456;StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)335.194Andersen(n.154)455.195LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)62.
41
Líktogtæpthefurveriðáerþaðbeiðandansað færasönnuráaðupplýsingarþær
sem umbeðinni rannsókn er ætlað að ná fram liggi ekki þegar fyrir. Eftir danskri
dómaframkvæmdmá einnig álykta að hann þurfi auk þessa að sýna fram á að önnur og
mildariúrræðiséuekkitiltækeðaaðþauséufullreynd,sbr.UfR2007,bls.1151Ø.Ímálinu
varbeiðnihluthafaumsérstakarannsóknhafnaðáþeimforsendumaðhannsjálfurréðiyfir
helmingshlutífélaginuogfærimeðúrslitaatkvæðiefatkvæðiværujöfn.Beiðandaværuþví
hægheimatökinaðaflasérumræddraupplýsingahjástjórnfélagsins,endahafðihannekki
sýntframáhiðgagnstæða.196Þettaer ísamræmiviðummæliumboðsmannsAlþingisUA-
2009,þar semhluthafi íhlutafélagi fór framáútnefningu rannsóknarmannavegnaýmissa
meintrabrotastjórnendafélagsins. Umboðsmaðurnefnirþóaðönnurúrræðisemgerðer
krafa um að séu fullreynd verði að vera til þess fallin að nýtast minni hluthöfum í
sambærilegumtilgangiogsérstakarrannsóknir:197,198
Með skírskotun til þess hvernig 1. mgr. 97. gr. laga nr. 2/1995 er orðuðverður í því sambandi að játa ráðherra nokkurt svigrúm við mat á hvorttilmæli minni hluthafa séu þess efnis í ljósi allra atvika að fullnægt séskilyrðumákvæðisins,ogþáþannigaðhanngetihorft tilþesshvortönnurlögbundin úrræði eða málsmeðferð annarra stjórnvalda kunni að vera tilþessfallinaðgetanýstminnihluthöfumísamaeðasambærilegumtilgangiog ligguraðbakiþví sértæka rannsóknarrúrræði semmælter fyrirum í1.mgr.97.gr.laganr.2/1995.
Krafan um að önnur tiltæk úrræði séu fullreynd má því ekki leiða til þess að
minnihlutaverndinsemísérstökumrannsóknumfelstverðiaðenguhöfð.
Rannsóknarefnið verður aukofangreindsaðbeinast inná viðeðanánar tiltekiðað
atriðum sem eru á valdsviði félagsins sjálfs. Í fyrrnefndu máli U1989.647Ø, var höfnun
meðal annarra atriða byggð á því að rannsóknarefnið varðaði hlutabréfaviðskipti á milli
hluthafa,semekkigattalistávaldsviðifélagsins.199Áhinnbóginnvartaliðaðbeiðninhefði
náð fram að ganga hefði hún byggt á íhlutun félagsstjórnar fyrir því að erlendur aðili yki
hlutafjáreign sína umfram aðra hluthafa. 200 Þrátt fyrir framangreint er hugsanlegt að
rannsókngetieinnigbeinstaðdótturfélagi,aðþvímarkisemnauðsynlegter.201
196samaheimild.197ÁlitumboðsmannsAlþingis16.desember2009ímálinr.5617/2009,IV.kafli,2.tölul.,mgr.25.198Ákvæði97.gr.hfl.ersamsvarandiákvæði72.gr.ehfl.199Christensen(n.60)511.200Andersen(n.154)455.201Gomard(n.6)394;Schaumburg-Müller(n.31)432.
42
Að baki beiðni um sérstaka rannsókn verða að liggja töluverðir hagsmunir
minnihlutans af því að fámál upplýst. Hér getur verið um að ræða vísbendingar um að
brotið hafi verið á rétti minnihlutans eða að til staðar sé annar grundvöllur sem snertir
minnihlutann sérstaklega.202Hér vegast áhagsmunirminnihlutans af því að rannsókn fari
fram annars vegar og hins vegar hagsmunir meirihlutans og félagsins sjálfs af hinu
gagnstæða,meðal annarsmeð tilliti til kostnaðarins sem af rannsókn hlýst, hugsanlegum
álitshnekki og röskun í rekstri. Mati á þessum atriðum er ætlað að koma í veg fyrir
misnotkunáréttinumtilaðkrefjastrannsóknar.203Aðkomastjórnvaldsaðmatinugegnirút
af fyrir sig þessu hlutverki líka, á sama tíma og það gerir úrræði raunhæft fyrir
minnihlutann.204
5.4.4.2.Málsmeðferð
Líktogaðofangreinirerþaðskilyrðiekkiaðfinnaí1.mgr.72.gr.ehfl.fyrirþvíaðtillagaum
rannsóknsésettundiratkvæðiaðhennarhafiveriðgetið ídagskráfundarefhúnerborin
upp á aðalfundi. Eins er það óþarft á aukafundi þar sem allir hluthafar félagsins eru
samþykkirframlagninguhennar.Efhluthafi leggurframtillögunaáaukafundi,ánþessallir
hluthafarséuþvísamþykkir,erhinsvegarnauðsynlegtaðmáliðséádagskráfundarins.Af
þvíleiðiraðhluthafinnverðuraðfylgjafyrirmælum61.gr.ehfl.hvaðformkröfurogfyrirvara
varðartilaðfámálsinsgetiðídagskránniogtekiðtilmeðferðar.
Það ermikilvægt að í dagskrá aukafundar sé afmörkun rannsóknarandlagsins gerð
nokkuðgóðskil.Tværástæðurliggjaþarhelstaðbaki;annarsvegarerhluthöfummikilvægt
að fá ráðrúm til að kynna sér efni tillögunnar og geta á upplýstan hátt tekið afstöðu til
hennar og hins vegar fer rannsókn fram í samræmi við samþykkta tillögu og getur lýsing
hennar í dagskrá því orðið grunnur að rannsóknaráætlun sem lögð er fyrir ráðherra.205
Rannsókn ber enda að hafna að svo miklu leyti sem beiðnin snýr að atriðum sem eru
óviðkomandi tilgreindu rannsóknarandlagi í dagskrá eða samþykkt fundar.206 Jafnframt er
afmörkunrannsóknarandlags ídagskrá í samræmivið fyrirmæli4.mgr.63.gr.ehfl.umað
endanlegartillögurskuliliggjaframmivikufyrirfund.Þegartillagaumsérstakarannsókner202Andersen(n.154)455;Christensen(n.60)511.203Andersen(n.154)454–455;Christensen(n.60)511;StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)335.204LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)63.205StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)335;LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)63.206Gomard(n.6)394.
43
borin upp á aðalfundi án þess aðmálið hafi verið í dagskrá er á sama háttmikilvægt að
tillagan og í framhaldinu samþykkt fundarins afmarki rannsóknarandlagið á greinargóðan
háttoggetiorðiðgrunnuraðrannsóknaráætlun.207
5.4.4.2.1.Hlutverkráðherra
Að öðrum skilyrðum 1. mgr. 72. gr. ehf. uppfylltum getur hluthafi farið þess á leit við
ráðherraaðhann tilnefni rannsóknarmennogþarfhannaðkomaþeirri beiðni á framfæri
innanmánaðar frá lokumþess fundarþarsemtillaganvar samþykkt. Íákvæðinusegirað
ráðherra skuli taka tilmælin til greina svo framarlega semhann telji nægilegar ástæður til
þeirra. Mat ráðherra byggir á fyrirliggjandi gögnum og hér getur vel framsett
rannsóknaráætlun komið að notum, auk þess sem tilmælin sjálf þarf að rökstyðja. 208
Kröfurnar mega þó ekki vera það miklar hvað form og rökstuðning varðar að
minnihlutaréttindi þessi séu að engu höfð.209 Órökstuddur grunur getur hins vegar varla
talist réttlætaslíkt inngrip ímálefni félags semsérstakar rannsóknireru, sbr. sérfræðiálit í
UfR1959.506H,sbr.einnigummæliíUA-2009:
...erþaðálitmittaðeinsog1.mgr.97.gr. laganr.2/1995,umhlutafélög,hljóðarnú,ogaðvirtumlögskýringargögnumaðbaki9.gr.laganr.89/2006,verðiekkigerðarathugasemdirviðþaðaðviðskiptaráðherrageritalsverðarkröfurtilþessaðsýntséframáaðfyrirliggiáþreifanlegarvísbendingarumað atvik eða aðstæður séu með þeim hætti að grunur leiki á að stjórn,stjórnendur eða stærri hluthafar hafi misbeitt valdi sínu eða sinni ekkilögbundnum skyldum sínum, þegar hann leggur mat á hvort „nægilegarástæður“ séu til staðar til að fallast á tilmæli um tilnefningurannsóknarmanna.
Beiðni semervel rökstuddogmögulegastuddgögnumsemrennastoðumundirgrunum
misferlieðaannaðsemfalliðgeturundirandlagísérstakrirannsókn,berafturámótiaðtaka
tilgreina,aðhlutaeðaíheildsinnieftirþvísemráðherrameturástæðutil,aðþvígefnuað
málið teljist ekki að fullu upplýst. 210 Ráðherra þarf þó einnig að taka mið af þeim
hagsmunumsemumræðir,líktognefntvarhéraðofan.
207samaheimild394–395;Andersen(n.154)454.208StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)335;LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)62.209ÁlitumboðsmannsAlþingis16.desember2009ímálinr.5617/2009,IV.kafli,2.tölul.,mgr.22.210Gomard(n.6)394–395.
44
Ákvörðun ráðherra um tilnefningu rannsóknarmanna er stjórnvaldsákvörðun í
skilningi 2. mgr. 1. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993211 og ber honum því að fara eftir
málsmeðferðarreglumþeirralagahvaðhanavarðar.Aðilarmálssemfellurundirlöginnjóta
andmælaréttar skv.13.gr.þeirraogerþað í taktvið fyrirmæli1.mgr.72.gr.ehfl.umað
ráðherra skuli áður en hann tekur ákvörðun um hvort hann útnefni rannsóknarmenn í
málinugefastjórnfélagsins,endurskoðendumþessogöðrumsemmáliðkannaðvarðakost
áað tjá sigummálið. Af framangreindumáráðaaðkomiviðbótarupplýsingareða–gögn
framíandsvari,semleiðitilþessaðmáliðteljistaðfulluupplýsteðasýniframáaðekkisé
stoðígrunummisferlieðaannaðþaðsemumbeðinnirannsóknerætlaðaðafhjúpa,beriað
hafnabeiðni hluthafa um tilnefningu rannsóknarmanna. Með fullnægjandi upplýsingagjöf
getur félagþví ennáþessu stigimálsins afstýrt umbeðinni rannsókn.212,213 Ráðherramat
stöðunaáþannhátt íUA-2009,aðeftir andsvar félagsins semrannsóknarbeiðninbeindist
að, væri ekki sannreynt að enn skorti upplýsingar. Í UfR 1989.647 var það sama uppi á
teningnumog rannsóknþví ekki talin réttlætanleg, semog í TOBYF-2011-113304þar sem
norskur héraðsdómur taldi mál upplýst eftir að félagið hafði í andsvari lagt fram gögn í
málinu. Dómurinn tók ekki afstöðu til þess hvort lánveiting félagsins til ráðandi hluthafa
hefðiveriðóheimil,líktogbeiðandiuppástóð.
Andmælaréttur stjórnsýsluréttar er hins vegar gagnkvæmur og stjórnvaldi ber því
almenntaðkynnamótaðilanýframkomingögnogupplýsingarogveitahonumfæriáaðtjá
sig um þær áður en endanleg ákvörðun er tekin. Þetta á sérstaklega við ef gögnin og
upplýsingarnareruhonumíóhag.214ÍUA-2009varþessaekkigættogseturumboðsmaður
Alþingis ofan í við viðskiptaráðuneytið hvað það varðar. 215 Í samræmi við ólögfesta
réttmætisreglu stjórnsýsluréttar verða enn fremurmálefnaleg sjónarmið að liggja að baki
ákvörðun ráðherra. 216 Ráðherra þarf í því skyni að fylgja rannsóknarreglu 10. gr.
stjórnsýslulaga,semsegiraðstjórnvaldskulisjátilþessaðmálsénægjanlegaupplýstáður
en ákvörðun er tekin í því. Í því felst ekki krafa um að hann taki efnislega ákvörðun um
rannsóknarefniðeðaleiðimáliðsjálfttillykta.Hlutverkhanseraðathugahvortnægjanlegur
grundvöllur sé fyrir rannsókn og þá í framhaldinu um tilnefningu rannsóknarmanna, enda211Héreftirnefndstjórnsýslulög.212Schaumburg-Müller(n.31)431.213ÁlitumboðsmannsAlþingis16.desember2009ímálinr.5617/2009,III.kafli,mgr.31.214samaheimild,IV.kafli,4.tölul.,mgr.8.215samaheimild,IV.kafli,4.tölul.,mgr.9.216samaheimild,IV.kafli,1.tölul.,mgr.16.
45
segir það beinlínis í 1. mgr. 72. gr. ehfl. 217 Ummæli í UA-2009 lýsa vel umfangi
rannsóknarskylduráðherraíþessumefnum:218
Ljósterþóaðumfang rannsóknarskyldu ráðherra tekur í ljósiefnis1.mgr.97.gr. laganr.2/1995ekkitilþessaðaflaallranauðsynlegraupplýsingaoggagna um forsendur að baki beiðni, enda er það aðeins verkefniráðuneytisinsaðleggjamatáhvortminnihluthafihafimeðtilmælumsínumfært fram nægilegar röksemdir fyrir því að ráðherra sé rétt að tilnefnarannsóknarmenn sem er þá falið að kanna málsatvik að baki tilmælum íþaula. Hvað sem þessu líður leiðir af 10. gr. stjórnsýslulaga að athugunviðskiptaráðherraáþvíhvorttilefnisétilaðfallastátilmæliverðura.m.k.aðtaka til þess að afla nægilegra upplýsinga svo honum sé yfirhöfuð fært aðmetahvortfyrirliggjandigögnogupplýsingarveitiáþreifanlegarvísbendingarumaðatvikeðaaðstæðurírekstrifélagsséumeðþeimhættiaðskilyrðum1.mgr.97.gr.laganr.2/1995séfullnægt.
Í niðurlagi 1. mgr. 72. gr. ehfl. kemur fram að ráðherra ákveði fjölda
rannsóknarmanna og á meðal þeirra skuli vera bæði löggiltur endurskoðandi og
lögfræðingur.Ráðherraákveðurþóknunþeirraogberfélagiðkostnaðinnendanlega,sbr.3.
mgr. sömu greinar. Til ábyrgðar greiðslum til rannsóknarmanna er ráðherra skv. sömu
málsgreinveittheimild tilaðkrefjabeiðanda rannsóknarinnarumframlagða tryggingu,en
húnfellurniðuraðþremurmánuðumliðnumhafifélagiðekkigreittreikningogáhluthafiþá
kröfuáfélagið.Heimildþessivarsettílögmeð27.gr.breytingalaganr.68/2010ogkemur
fram í athugasemdum með frumvarpinu að með því móti sé auðveldara að fá menn til
verksins,íþaðminnstaefóljósterumgreiðslugetufélagsins.219
Til aðminnihlutaverndin sem felst í sérstökum rannsóknum svari tilgangi sínumer
nauðsynlegtaðþærgangihrattogvelfyrirsig.220Miklugeturvarðaðfyrirhagsmunifélags
aðupplýsaumogbregðastsnarlegaviðóæskileguástandiírekstriþess,semmögulegahefur
skapastvegnaákvarðanaþeirrasemrannsókninbeinistað.221Ýmsaraðrarástæðurerufyrir
mikilvægi þess að óþarfa tafir verði ekki rannsókn, til að mynda hugsanlegir
málshöfðunarfrestirílögumogfjárbindinghluthafavegnaframlagðrartryggingar.
Það er mat umboðsmanns Alþingis, með hliðsjón af lagagrundvelli tilnefningar
rannsóknarmanna,aðráðherraskuliekkieinungisaðtakafyrirbeiðniumsérstakarannsókn,
217StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)335.218ÁlitumboðsmannsAlþingis16.desember2009ímálinr.5617/2009,IV.kafli,2.tölul.,mgr.7.219Alþt.2009-2010,A-deild,þskj.960-569.mál,Um14.gr.220ÁlitumboðsmannsAlþingis14.júlí2011ímálinr.6182/2010,IV.kafli,3.tölul.,mgr.5.221samaheimild,IV.kafli,3.tölul.,mgr.3.
46
metagrundvöll fyrirhenniogeftiratvikumútnefna rannsóknarmenn,heldurberihannþá
einnig eftirlitsskyldu með framvindu verksins, sbr. UA-2010. Lagagrundvöllur
stjórnvaldsákvörðunarinnar og starfa tilnefndra rannsóknarmanna er enda sá sami og
ákvörðuninbyggiráþvíaðeðlileg framvindaverðiáverkinu. Markmiðiákvæðisinsverður
heldur ekki ekki náðmeðöðrumhætti og telur umboðsmaður að ráðherra beri að líta til
þessviðbeitinguákvæðisinsumsérstakarrannsóknir,sérstaklega í ljósiþessaðminnihluti
hluthafageturekkineyttréttarsínsánaðkomuhans.Einnigberiaðlítatilþessaðþaðerá
valdiráðherraaðákvarðafjöldarannsóknarmannaeftirumfangiverksinsogveljahverjireru
tilnefndir.222Eftirlitsskyldaráðherrageturíljósióhæðisrannsóknarmannannaekkibeinstað
efnislegriúrlausnverksins,heldureinungisaðframgangiþesshvaðtímalengdogskilskýrslu
til hluthafafundar varðar.223 Umboðsmaður telur jafnframt að forsendur fyrir tilnefningu
rannsóknarmanna geti hafað brostið ef tafir eru óeðlilega miklar og ráðherra getur ekki
tryggt breytingu þar á, þannig að í framhaldinu geti reynt á endurupptöku máls eða
afturköllun ákvörðunar eftir 24. gr. og 25. gr. stjórnsýslulaga og óskráðum reglum
stjórnsýsluréttarins.224
5.4.4.2.2.Hlutverkrannsóknarmanna
Sömu reglur gilda eftir því sem við á um rannsóknarmenn annars vegar og hins vegar
endurskoðendur félags og skoðunarmenn, hvað hæfisskilyrði, aðstöðu, fundarsetu og
upplýsingagjöftilþeirravarðar. Umþessiatriðiferskv.2.mgr.72.gr.ehfl.eftirákvæðum
laga nr. 3/2006 um ársreikninga. Af því leiðir að rannsóknarmenn þurfa allir að uppfylla
tiltekin lágmarksskilyrði 2. mgr. 97. gr. þeirra laga. Þeir þurfa að vera lögráða, fjár síns
ráðandioghafareynslusemnýtistþeimviðverkefnið,allteftirumfangiogeðli.Ennfremur
þurfa þeir skv. sömu málsgrein að uppfylla óhæðisskilyrði 19. gr. laga nr. 79/2008 um
endurskoðendur, sem með staðfæringu kveður í megindráttum á um að þeir skuli vera
óháðirfélaginusemtilrannsóknarerogaðþeimséóheimiltaðtakaþáttíákvarðanatökuí
félaginu.Þarsemíþaðminnstaeinntilnefndrarannsóknarmannaskalveraendurskoðandi,
þarfeinnþeirra,eðafleiriefsvoberundir,aukframangreindsaðuppfyllahæfisskilyrði2.gr.
sömulaga,sbr.1.mgr.97.gr.laganr.3/2006umársreikninga,þ.e.hafahlotiðlöggildingu.
222samaheimild,IV.kafli,3.tölul.,mgr.2-3;samaheimild,IV.kafli,3.tölul.,mgr.5;samaheimild,IV.kafli,2.tölul.,mgr.16.223ÁlitumboðsmannsAlþingis14.júlí2011ímálinr.6182/2010,IV.kafli,3.tölul.,mgr.4.224samaheimild,IV.kafli,3.tölul.,mgr.4;samaheimild,IV.kafli,3.tölul.,mgr.1.
47
Stjórnendum félags sem rannsóknbeinist aðber skylda til að komaá framfæri við
rannsóknarmenn þeim gögnum og upplýsingum sem þeir eða rannsóknarmennirnir telja
skiptamáliviðrannsóknina,svoogaðstöðuogaðstoðsemrannsóknarmennirniræskja,sbr.
1.mgr.og2.mgr.103.gr.laganr.3/2006umársreikninga,sbr.2.mgr.72.gr.ehf.Líktog
áðurhefurkomiðframerhugsanlegtaðrannsóknnáitildótturfélagsogeruþástjórnendur
dótturfélagssamkvæmtgreininnieinnigbundnirslíkriupplýsingaskyldu.Þráttfyrirtilvísuní
framangreindákvæðigetarannsóknireftirákvæðum72.gr.ehfl.gengið lengraenalmenn
endurskoðunogeruþærekkibundnarviðákvæðií lögumnr.3/2006umársreikningasem
fela í sér endurskoðunarreglur.225 Rannsóknarmenn þurfa þó að halda sig innan marka
hinnarsamþykktutillöguumsérstakarannsókn,sbr.UfR1985.536H.Þaðerþvímikilvægtað
hún sé vel útfærð og til þess fallin að ná framþeim upplýsingum sem leitast er eftir, því
rannsóknaráætlunsemsamþykkthefurveriðafráðherraverðurekkibreyttásíðaristigum
málsins.226
Rannsóknarmenn skulu gefa skriflega skýrslu til hluthafafundar um niðurstöður
rannsóknarinnar,sbr.3.mgr.72.gr.ehfl.Tilvísun2.mgr.sömugreinarvegnahæfisskilyrða
og upplýsingagjafar í lög nr. 3/2006 um ársreikninga felur í sér að rannsóknarmenn eru
bundnirtrúnaðarskyldueftirákvæði108.gr. lagannaogerþvíóheimiltaðveitaeinstökum
félagsaðilum eða óviðkomandi aðilum upplýsingar um hag félagsins umfram það sem
skýrslanfjallarum.227Þeirþurfaaðhagaskýrslugjöfsinniáþannháttaðupplýsandiséfyrir
hluthafa um rannsóknarefnið, án þess að hulunni sé svipt af viðskiptaleyndarmálum
félagsins. 228 Komi til þess að dómsmál verði síðar höfðað á grundvelli niðurstaðna
skýrslunnar er hugsanlegt að dómari aflétti þagnarskyldu rannsóknarmanna að einhverju
eðaöllu leytiefhanntelurhagsmuniaðila,hérhluthafareðafélagiðsemstefnendur,vera
munmeiriafþvíaðupplýstverðiumatriðisemhafafariðleyntheldurenhagsmunifélagsins
eða annarra stefndu af því að leynd haldist,229sbr. 3. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991 um
meðferðeinkamála. Þettagildirþóekkiefsvariðfelur ísérfrásögnafeinkahögummanns
semáekkiaðildaðmálinu,sbr.sömugrein.
225Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um90.gr.226Schaumburg-Müller(n.31)432.227samaheimild;Gomard(n.6)395.228Gomard(n.6)395.229samaheimild.
48
5.4.4.2.3.Meðferðrannsóknarskýrslu
Þráttfyriraðtiltekiðséí3.mgr.72.gr.ehfl.aðrannsóknarmennirnirskuligefahluthafafundi
skriflegaskýrsluhlýturfélagsstjórninaðveraupphaflegurmóttökuaðilihennar,íljósiþessað
skv. 4. mgr. sömu greinar skal skýrslan liggja frammi til sýnis fyrir hluthafa á skrifstofu
félagsinsíþaðminnstaítværvikurfyrirhluthafafund.Þaðvirðistgengiðútfráþvístjórnin
beriábyrgðáað leggjaskýrslunaframáþennanhátt,endaerþað ísamræmiviðhlutverk
hennar í fundarboðun eftir ákvæðum 62. gr. og 63. gr. ehfl. Hvað aðgengi hluthafa að
skýrslunnivarðarhvílirhinsvegarenginfrekariskyldaáfélaginusjálfueðastjórnendumþess
eftir að skýrslugjöf er lokið, að öðru óbreyttu. 230 Hluthafafundur tekur síðan út frá
niðurstöðum skýrslunnar ákvörðun um hvort gripið skuli til einhverra aðgerða og þá
hvaða.231
Lágmarkstímabiliðsemskýrslanáaðliggjaframmivarlengtúreinniítværvikurmeð
breytingalögum nr. 68/2010, sbr. b-lið 27. gr. þeirra. Tiltekið er í athugasemdum með
frumvarpinu að breytingin eigi að tryggja ákveðið samræmimilli ákvæðisins um sérstakar
rannsóknir og reglur um boðun til hluthafafundar.232 Hluthöfum gefst einnig með þessu
aukið ráðrúm til leggja fram tillögu fyrir hluthafafundinn umaðgerðir eða viðbrögð út frá
niðurstöðuskýrslunnar.Þeirverðaendaaðgætaþessaðgeraslíktmeðnægilegumfyrirvara
ísamræmivið61.gr.ehfl.,nemaumaðalfundséaðræðaogslíkartillögurfalliundird-lið2.
mgr.59.gr.ehfl. semönnurmálsemheyraundiraðalfundsamkvæmt félagssamþykktum.
Að öðrum kosti er ekki hægt að taka tillögur um aðgerðir til endanlegrar ákvörðunar á
fundinum,sbr.64.gr.ehfl.,enþáersamkvæmtgreininnisámöguleikifyrirhendiaðboðatil
framhaldsfundarogtakamáliðfyrirþar.
Fræðimenneruekkiáeinumáliumhvortfyrirmælinumaðrannsóknarskýrslanskuli
liggja frammi í tiltekinn tíma fyrir hluthafafund leggi þá skyldu á félagsstjórn að boða til
hluthafafundar fljótlega eftir útgáfu skýrslunnar. Íslenskir fræðimenn virðast hneigjast að
þvíaðþaugeriþað,endanskirfræðimenneruafturámótiekkiáeinumáliþarum.233Erik
Werlauffheldurþvítilaðmyndastaðfastlegaframaðenginslíkskyldahvíliástjórninniog
bendirá,málisínutilstuðnings,aðhópurhluthafasembýryfirtilskilduhlutafjárafli,semsé230Schaumburg-Müller(n.31)433.231StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)335.232Alþt.2009-2010,A-deild,þskj.960-569.mál,Um14.gr.233Sját.d.;StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)335;ÁlitumboðsmannsAlþingis14.júlí2011ímálinr.6182/2010,IV.kafli,2.tölul.mgr.14;Schaumburg-Müller(n.31)432–433;Gomard(n.6)395.
49
minna en þarf til að ná fram rannsókninni sjálfri, geti á hvaða tímapunkti sem er krafist
aukafundar.Þettagetiþeirtilaðmyndagertmeðþvíeinuaðskrifastjórninnibréfþarsem
segiraðþesssékrafistaðaukafundurverðihaldinneinsfljóttogunntereftiraðskýrslugerð
sélokið.
5.4.4.3.Norrænnréttur
Hvaðsérstakarrannsóknirvarðarerureglurogtúlkunþeirraaðmörguleytisvipaðarámilli
Norðurlandanna.234Þaðátilaðmyndaviðumrannsóknarandlagiðogskilyrðiðumaðtillaga
séborinuppá aðalfundi eðaá aukafundiþar semmálið er ádagskrá til að teljast tæk til
atkvæðagreiðslu.Aðrirþættirreglunnarerutalsvertólíkirámillilandanna.Málsmeðferðin
ertalsvertmismunandiogeinnigþaðfylgisemtillagaumrannsóknþarfaðhljótatilaðhún
náiframaðganga.ÞröskuldurinnerhæsturíDanmörkueða1/4afheildarhlutafénu,sbr.2.
mgr.150.gr.dönskuhlutafélagalaganna,enlægsturíNoregiþarsemtillaganþarfeinungis
aðverastuddaf1/10þesshlutafjársemmætterfyriráhluthafafundinum,sbr.2.mgr.25.
gr.5.kaflanorskuehfl. SústaðageturþvíkomiðuppíNoregiaðeigendurminnaen1/10
heildarhlutafjárnáiframsamþykktátillöguumsérstakarannsókn,allteftirfundarsókn.235Í
Svíþjóðþarftillaganaðhljótafylgihópssemræðuryfir1/10heildarhlutfjárinseða30%þess
hlutafjár sem á fulltrúa á hluthafafundinum, sbr. 1. mgr. 22. gr. 10. kafla sænsku ehfl.
Danskirfræðimennhafagagnrýnthiðháafylgisemþarftilaðnáframsérstakrirannsókn.236
Í Danmörku hafa á undanförnum áratugum komið fram tillögur um lækkun hlutfallsins af
hálfu dönsku hlutafélaganefndarinnar og ríkisstjórnarinnar. Það virðist hins vegar gæta
umtalsverðrarhræðsluþar í landi viðað samkeppnisaðilar komist yfir viðskiptaleyndarmál
og nálgist innherjaupplýsingar sem minnihlutaeigendur. Tillagan var því felld á danska
þinginu, þrátt fyrir að héraðsdómi beri að hafna rannsóknarbeiðni að svomiklu leyti sem
hún telst óréttmæt og ákvörðun hans sé áfrýjanleg til æðra dómstigs, auk þess sem
rannsóknarmennerubundnirtrúnaðiumslíkatriði.237
234Ínorkuehfl.erákvæðiumsérstakarrannsókniraðfinnaí25.-28.gr.5.kafla,ídönskuhlutafélagalögunumí150.-152.gr.ogísænskuehfl.í21.-23.gr.10.kafla.235LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)65–66.236Sját.d.íAktieselskaber&anpartsselskabere.BernhardGomard,bls.396,ogKapitalselskabere.JanSchansChristensen,bls.510.SjáeinnigíAktie-oganpartsselskabsrete.PaulKrügerAndersen,enþarsegiraðkrafanumfylgi25%heildarhlutafjárséeinafástæðumþessaðúrræðiðsélítiðnotaðíDanmörku.Andersensegiraðsvohátthlutfalleignar-eðayfirráðaréttarheildarhlutafjársénærriþeimmörkumþarsemhluthafieðahópurhluthafageturtalisthafaraunverulegyfirráðífélagioghinnháiþröskuldurútilokiþvíalmenntbeitinguúrræðisinsífélögummeðdreifðaeignaraðild.237Gomard(n.6)396.
50
5.4.4.3.1.Andlagrannsóknar
Það háttar nokkuð svipað til í ákvæðum hinna Norðurlandanna um sérstakar rannsóknir
hvað andlag rannsóknar varðar. Ákvæði 1. mgr. 159. gr. dönsku hlutafélagalaganna er
efnislegasamhljóða1.mgr.72.gr.ehfl.aðþessuleyti.Norskuogsænskuákvæðinerueilítið
frábrugðinþeimíslenskuogdönsku.238Norskaákvæðiðerásömuleiðogþausíðarnefndu
hvaðandlaginuviðvíkur,aðþvíviðbættuaðþaðopnarfyrirmöguleikaárannsóknárekstri
félagsalmennt,líktogorðalagið„...reksturfélagseðanánartilgreindaþættirekstursins...
“239gefurtilkynna,sbr.1.mgr.25.gr.5.kaflanorskuehfl.Ísænskaákvæðinuerrannsókn
hvað rekstur og bókhald varðar ekki bundin tilteknum þáttum þessara atriða heldur
tilteknum tímabilum,240sbr. 21. gr. 10. kafla sænsku ehfl. Ákvæðið tiltekur ekki stofnun
félags,enámótikemuraðundirrannsóknarefniernokkuðopinnliður;tilteknarráðstafanir
eðaaðstæðurífélagi.241Líklegteraðstofnunfélagsfélliundirþannlið.242
5.4.4.3.2.Málsmeðferð
SemfyrrsegirernokkurmunurámálsmeðferðinniámilliNorðurlandanna.Fyrirþaðfyrsta
er beiðni um rannsókn tekin fyrir hjá héraðsdómstóli í Danmörku og Noregi, 243 sem
jafnframttilnefnirrannsóknarmenn.Geramáráðfyrirþvíaðmálsmeðferðinsévandaðriþar
semdómsvaldiðhefurmáliðtilmeðferðarogertilaðmyndasérstaklegatekiðframídönsku
hlutafélagalögunumaðákvörðundómaraumskipanrannsóknarmannaséáfrýjanlegtilæðra
dómstigs. Afturámótier líklegtað fyrirtaka rannsóknarbeiðni séþyngri í vöfumog ferlið
seinvirkaraenþarsemstjórnvaldgegnirhlutverkitilnefningaraðila,líktogíSvíþjóðogeinnig
hérlendis. 244 Í Svíþjóð er fyrirtaka rannsóknarbeiðni og tilnefning rannsóknarmanna í
höndumhlutafélagaskrár.245ÞessberaðgetaaðíDanmörkuerekkigertráðfyrirtilhlutan
yfirvaldsef tillagaumsérstakarannsóknhlýtur fylgimeirihlutaheildarhlutafjárogvelurþá
hluthafafundur rannsóknarmenn. Önnur atriði ákvæða um sérstakar rannsóknir en varða
tilnefninguogákvörðunþóknunarrannsóknarmannagildaeftirsemáður.
238LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)65.239n.forvaltningellernærmereangitteforholdvedforvaltningen.240s.bolagetsförvaltningochräkenskaperunderenvissförflutentid.241s.vissaåtgärderellerförhållandenibolaget.242LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)65.243d.skifteretten,n.tingrett.244LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)67.245s.Bolagsverket.
51
Það gildir einnig á hinum Norðurlöndunum að tilnefningaraðili skuli aðeins taka
beiðni til greinaefhúnernægjanlega rökstuddoghann telur ástæðu til rannsóknarinnar.
Þettaeraðvísuekki tiltekið í sænskuehfl., engefaá félagsstjórninni færi áað tjá sigum
málið áður en rannsóknarmenn eru skipaðir og því má ætla að andmælaréttur sá þjóni
einhverjumtilgangi.Þarerheldurekkitilgreindurfrestursemhluthafihefurtilaðleggjainn
beiðnina. Í Noregi er hann mánuður líkt og hér en í Danmörku fjórar vikur.
Andmælarétturinn virðist vera víðtækastur hér á landi, þar sem gefa á stjórn,
endurskoðendumogþeimsemmáliðkannaðvarðafæriáaðtjásigumframkomnabeiðni.Í
Svíþjóð takmarkast rétturinn sem fyrr segir við stjórn félagsins og í Danmörku við
stjórnendur og kjörna endurskoðendur, á meðan hann er opnari í Noregi þar sem hann
tilheyrirfélaginuogöðrumsemmáliðkannaðvarða.
FjöldirannsóknarmannasemskaltilnefnduríNoregiogSvíþjóðereinneðafleiri,ení
dönskuhlutafélagalögunumer fjöldinnekki tilgreindur. Reglurumóhæði,hæfisskilyrðiog
trúnaðarskyldu rannsóknarmannaerusvipaðar íöllum löndunumfjórum,þóaðeinungisá
Íslandiséþaðskilyrðiaðeinnþeirrasélögfræðingur.Upplýsingaskyldastjórnendafélagins
gagnvart rannsóknarmönnum er svipuð í grunninn á hinum Norðurlöndunum, en þó er
tiltekið sérstaklega í dönsku hlutafélagalögunum að hún nái einnig til dótturfélaga og
stjórnenda þeirra og í þeim norsku er kveðið sérstaklega á um upplýsingaskyldu
endurskoðendafélagsinsogaðþeirsemáðurhafigegntþeirristöðueðaveriðstjórnendur
hjá félaginu beri samsvarandi upplýsingaskyldu. Í Noregi er þó gerð krafa um að
rannsóknarmenn komi beiðni um upplýsingar og gögn skriflega til félagsins og því gefinn
vikufresturtilaðafhendaþau. Upplýsingarétturrannsóknarmannaeftirnorskuehfl.erþó
munítarlegarútlistaðurenáhinumNorðurlöndunum.Þarerbankaleyndgagnvartfélaginu
aflétt og ber bankastofnunum að láta rannsóknarmönnum í té upplýsingar um
bankaviðskiptifélagsinsogupplýsingaroggögnsemfélagiðálögumsamkvæmtaðútbúaog
varðveitaeruaðfararhæf.
Hlutverk tilnefningaraðila er nokkuð svipað í öllum löndunum að Noregi
undanskildum, en þar er það talsvert veigameira. Þar í landi ermóttökuaðili skýrslunnar
héraðsdómurogsérhannumaðboðatilhluthafafundarþarsemfjallaskalumniðurstöður
hennarog erunorsku löginþaueinu sem taka af allan vafaumhvort skylt sé aðboða til
fundar í kjölfarútgáfu skýrslunnar. Skýrslaner jafnframt sendöllumhluthöfumpóstleiðis
með þekkt heimilisfang í það minnsta viku fyrir fundinn. Í Danmörku og Svíþjóð er það
52
hluthafafundur sem er tilgreindurmóttökuaðili í lögunum, en líklega er það stjórnin sem
upphaflega veitir henni móttöku og vísast til umfjöllunar hér að ofan hvað það varðar.
Skýrslanskalsamkvæmtsænskumréttiliggjaframmihluthöfumtilsýnisíminnsttværvikur
fyrir hluthafafund og jafnframt send póstleiðis þeim hluthöfum sem þess óska, en í
Danmörkuskalhúnveraaðgengileghluthöfumíminnstáttadagafyrirhluthafafund.
Sænsku ákvæðin um sérstakar rannsóknir eru um margt mun einfaldari en
samsvarandi ákvæði hinna Norðurlandanna og svara ekki ávallt spurningum um hvernig
útfærslu skuli háttað ogmá benda í þessum efnum á reglur um hver beri kostnaðinn af
sérstakrirannsókn.EinaregluerþóaðfinnaíákvæðunumsemekkierutilstaðaráÍslandi,
DanmörkuogNoregi. Í sænsku ehfl. segir í 2.mgr. 23. gr. að fyrrumhluthafar sem voru
skráðir í hlutaskrá þegar hluthafafundurinn fór fram þar sem ákvörðun um rannsókn var
tekinhafisamaréttogaðrirhluthafartilaðnýtasérskýrslurannsóknarmanna.
Íöllum löndunumerþað félagiðsjálft semberkostnaðinnaf rannsókninni. Þaðer
ekki sagt berum orðum í sænsku ákvæðunum, en það virðist vera gengið út frá því.
Jafnframt er í ákvæðum allra landanna tiltekið að tilnefningaraðilinn ákvarði þóknun til
rannsóknarmanna, aðþeim sænskuundanskildum, sem segja ekkert til umþetta atriði. Í
Noregierdómstólnumveittheimildtilaðúrskurðauminnáborguntilrannsóknarmannaog
erþáfélaginugertaðreiðahanafram.
5.4.5.Krafaumsérstakaarðsúthlutun
Hinalmennareglaeraðhluthafafundurtekurákvörðunumúthlutunarðs,sbr.1.mgr.76.gr.
ehfl. Óheimilterað framseljaþettaákvörðunarvaldogþvímáekki fela félagsstjórnþað í
hendur. Það er hins vegar félagsstjórn sem samkvæmt ákvæðinu leggur fram tillögu um
arðgreiðslurog segirþar jafnframtaðekkimegiákveðaaðgreiðaútmeiri arðen stjórnin
leggurtileðasamþykkir.Takmörkunarheimildfélagsstjórnaráarðgreiðslumkomfyrstinní
íslenska hlutafélagalöggjöfmeð lögum nr. 32/1978 um hlutafélög. Í athugasemdummeð
frumvarpinusegiraðástæðurþessaðlagtsétilaðfélagsstjórngetitakmarkaðarðgreiðslur
með þessum hætti séu að hún hafi yfirsýn yfir rekstur félagsins og geti best metið
fjárhagsstöðu þess. Jafnframt er tiltekið að það komi þá í hlut stjórnarinnar að gæta
framtíðarhagsmuna félagsinsogverjaþaðgegnkröfumhluthafaumháarútgreiðslurarðs.
53
Jafnframt segir í athugasemdunum að óásættanlegur ágreiningur hvað þetta varðar geti
hæglegaleitttilstjórnarskipta.246
Ákvæði2.mgr.76.gr.ehfl.kveðuráumundantekningufráþeirriregluaðekkimegi
úthlutameiri arði en félagsstjórn leggur til eða samþykkiroghluthafafundur samþykkir. Í
ákvæðinu segir að hluthafar sem eigi samtalsminnst 1/10 hlutafjárins geti gert kröfu um
sérstaka arðsúthlutun; að hluthafafundur taki ákvörðun um að úthluta tiltekinni fjárhæð
arðs til hluthafa. Hluthafafundi ber þá skylda til að verða við kröfunni og verður aðild
stjórnarinnarengin íákvarðanaferlinu. Uppfyllihluthafafundurekkiskyldusínahvaðþetta
varðarerhugsanlegtaðhluthafigetihöfðaðmálágrundvelli71.gr.ehfl.247Úthlutunarðs
fellurundirráðstöfunhagnaðarfélagsinsogheyrirþvíundirmálefniaðalfundar,sbr.b-lið2.
mgr.59.gr.ehfl. Þaðerþvíóheimiltað takaákvörðunumarðgreiðsluráaukafundumog
þaðþráttfyriraðstaðfesturársreikningursýniaðskilyrðinséuuppfylltaðöðruleyti.248Af
þeimsökumerþaðskilyrðiaðfinnaí2.mgr.76.ehfl.fyrirbeitinguákvæðisinsaðkrafansé
gerð fyrir aðalfund og gætt sé ákvæða 61. gr. ehfl., til að geta megi hennar í dagskrá
fundarins.
Þaðgeturtalistvaldníðslaráðandihluthafaogþarmeðbrotgegnminnihlutanumað
halda aftur af arðgreiðslum, þannig að þær séu ekki í samræmi við það sem eðlilegt og
sanngjarntgeturtalistmiðaðviðstöðufélagsinsogþaðsemvenjaertilífélögumsemgeta
talistsambærilegíeiginfjárstyrkogvexti.249Heimildminnihlutanstilaðkrefjastarðgreiðslna
er ætlað að koma í veg fyrir að meirihluti hluthafa geti gengið á rétt minnihlutans með
þessum hætti.250 Ef slíkt ástand varir til margra ára getur grundvöllur minnihlutans fyrir
eignarhaldiíhlutabréfumfélagsinsbrostið,þarsemhannhefurþáhvorkistjórnunarlegra-né
efnahagslegrahagsmunaaðgæta.251Ráðandihluthafarkunnaaðhafahagafþvíaðhalda
arðgreiðslum í lágmarki eða jafnvel að komaalfarið í veg fyrir þær. Þeir vilja ef til vill ná
verðmætumútúrfélaginuáannanmáta,tilaðmyndameðþvíaðþiggjalaunagreiðslursem
starfsmenneðanjótaannarrafyrirgreiðslna.Einsgeturmeirihlutinnhaftuppiráðagerðirum
að þvinga fram sölu á hlutum minnihlutans á undirverði. Á meðan haldið er aftur af
246Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um107.gr.247StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)359;LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)69.248StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)353.249Gomard(n.6)314.250Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um107.gr.251Gomard(n.6)314.
54
arðgreiðslum þrátt fyrir að skilyrði til þeirra séu uppfyllt hækkar eigið fé félagsins, sem
hugsanlegirkaupendurhlutannagetamögulegaútleystíformiarðssíðar.252
Tálmunmeirihlutansáarðgreiðslumgeturtalisttilótilhlýðilegraákvarðana,endaer
sérstaklegatekiðframíathugasemdummeðfrumvarpiaðlögumnr.32/1978umhlutafélög
að auk umræddrar reglu verndi ákvæðið um bann við ótilhlýðilegum ákvörðunum rétt
minnihlutahluthafaaðþessuleyti,þannigaðleittgetitilfélagsslitaaðkröfuminnihlutans.253
Oftgeturþóveriðerfittaðhendareiðuráogfellaþessháttarmisnotkunráðandihluthafaá
valdi sínu undir brot á jafnræðisreglunni og banni við ótilhlýðilegum ákvörðunum.
HæstirétturDanmerkurhefur tilaðmyndasagtaðafturhaldssömarðgreiðslupólitík félags,
semhefurviðgengistíáraraðiroghluthafaríminnihlutahafaveriðmeðvitaðirumþegarþeir
fjárfestu í hlutum í því geti ekki talist brot á banni við ótilhlýðilegum ákvörðunum, sbr.
U1985.183H. Ýmsar ákvarðanir stjórnar og hluthafafundar geta jafnframt verið til þess
fallnaraðdragaúrbókfærðumhagnaðiogþarmeðleyfilegriútgreiðsluarðs,ánþessaðsýnt
séaðþæraflitilteknumhópihluthafahagsmunaákostnaðannarrahluthafa. Hérgeturtil
dæmisveriðumaðræðaákvörðunstjórnar,semaftursækirvaldsitttilhluthafafundar,um
aðhámarkaafskriftir.254
5.4.5.1.Hámarksérstakrararðsúthlutunar
Löggjafinntaldiviðinnleiðingureglunnarumsérstakaarðsúthlutunaðskilyrðifyrirbeitingu
undantekningarreglunnar þyrftu að vera nokkuð ströng til að skapa ekki hættu á að
rekstrargrundvelli félags yrði kippt undan því með inngripi minnihlutans í fjármálastjórn
þess. 255 Ætla má að hér sé átt við reiknigrundvöll hámarks arðgreiðslna að kröfu
minnihlutans.256 Þrátt fyrir að löggjafinn hafi í þá daga talið það vera lágt sett hefur það
veriðlækkaðtilmunasíðanþáííslenskrihlutafélagalöggjöf,257meðeftirfarandirökum:258
252StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)358.253Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um107.gr.254LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)68.255Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um107.gr.256Ályktunhöfundar.257Meðb-lið47.gr.breytingalaganr.69/1989varhámarkinusemkveðiðvaráumí2.mgr.109.gr.laganr.32/1978umhlutafélögbreyttúr„fjárhæð,semminnstsvarartilhelmingsþess,semeftirstendurafárságóða...“ogaðekkiværiunntaðkrefjastþessaðmeiruværiúthlutaðenfimmhundraðshlutumafeiginféfélagsinsí„fjárhæðsemnemuralltaðfjórðungiþesssemeftirstendurafárshagnaði...“ogaðekkiværiunntaðkrefjastþessaðmeiruværiúthlutaðentveimurhundraðshlutumafeiginféfélagsins.258Alþt.1988-1989,A-deild,þskj.121-115.mál,Um48.gr.
55
Óeðlilegt þykir, að lítill minnihluti geti á þennan hátt gert slíkan usla ífjármálum fyrirtækis. Ákvörðun um arðsúthlutun er í flokki mikilvægustuákvarðana, sem teknar eru í hlutafélagi. Náið samhengi er gjarnan á milliafkomu og fyrirætlana um fjáröflun til fjárfestinga í rekstrarfjármunum.Óvænt ákvörðun um arð, sem knúin er fram á þann hátt, sem lýst er ílagagreininni,geturkipptgrundvellinumundanheilbrigðrifjármálastjórnun.
Breytingþessivargerðnokkru fyrir setninguehfl.ogkemurþvíekki til frekariumfjöllunar
hér.Sérstakararðsúthlutanireruekkitilþessfallnaraðhafaafgerandiáhrifáfjárhagsstöðu
félagseinsogreiknigrundvöllurinnerídag,þarsemhámarkþeirraernokkuðlágtsett.259
Ákvæði 2. mgr. 76. gr. ehfl. kveður á um að tilskilinn minnihluti geti krafið
hluthafafundumað fjárhæðsemnemuralltað fjórðungiaf ráðstafanlegumhagnaðiverði
ákvarðaður í útgreiðslu arðs. Ráðstafanlegur hagnaður er það sem eftir stendur af
árshagnaðiþegar tap fyrri árahefur verið jafnaðogþaðdregið frá semsamkvæmt lögum
eða félagssamþykktum skuli lagt í varasjóð eða sem af öðrum ástæðum er ekki unnt að
úthluta sem arði. Auk þess eru tveir hundraðshlutar af eigin fé félagsins tilgreindir sem
hámark fjárhæðar semer ákvörðuðmeð þessumhætti. Í athugasemdummeð frumvarpi
laganr.32/1978segiraðvarasjóðiogóbundnasjóðieigiþóaðdragafrátapifyrriáraáður
en útreikningur hámarks er gerður.260 Hér er þá væntanlega átt við sjóði sem ekki eru
lögbundnireðasemsamþykktirkveðaáumaðféskulilagtí.Þaðeríhugunarverthvorthér
séaðfinnamótspilviðbeitingubókhaldsreglnasemaukabókfærttapogeigiðfé,enkunnaá
sama tímaað lækka fjárhæðir seinni ára semminnihlutinn getur gert kröfuum í sérstakri
arðsúthlutun.261
Skilyrðiðumjöfnunátapiogfrádráttfjársemskulilagtívarasjóðierísamræmivið
skilyrði1.mgr.74.gr.ehfl.fyrirúthlutunarðs.Fyriralmennriarðsúthlutunerufleiriskilyrði
sem snúa að leyfilegu hámarki. 262 2. mgr. 76. gr. ehfl. kveður hins vegar á um rétt
minnihlutans til arðgreiðslna semer innanmarkaþess aðþau komi til álitahvað sérstaka
arðsúthlutunvarðar.
Þegar litiðer tilþessað reiknigrundvöllurhámarkskröfu samkvæmtákvæði2.mgr.
76. gr. ehfl. byggirmeðal annars á því að fjárhæðir sem samþykktir kveða á um að skuli
259StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(n.31)359.260Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um107.gr.261Ályktunhöfundar.262SjánánarumskilyrðifyriralmennriákvörðunarðgreiðslnaíbókinniHlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðire.StefánMáStefánsson.
56
lagðarívarasjóðiskulidregnarfráárshagnaði,máætlaaðkveðisamþykktiráumaðþannig
skulifariðmeðallanhagnað,verðiþessirétturminnihlutansaðengu.263Tilþessberþóað
líta að slíkar breytingar á samþykktum, sem á óbeinan hátt skerða rétt hluthafa til arðs,
þurfasamþykkihluthafasemráðayfirmeiraen9/10hlutaþesshlutafjársemfariðermeð
atkvæðifyriráhluthafafundiþeimsembreytinginertekintilatkvæðagreiðsluá,sbr.2.mgr.
69.gr.ehfl.Efsamstaðaminnihlutasemræðuryfir1/10hlutafjárinsergóðgeturhannþví
spornað við slíkum breytingum. Hafi ákvæði þessa efnis verið í samþykktum þegar aðili
gerðist hluthafi mátti honum vera það ljóst, enda eru þær honum aðgengilegar hjá
fyrirtækjaskrá,sbr.1.mgr.8.gr.laganr.17/2003umfyrirtækjaskrá.
5.4.5.2.Norrænnréttur
Rétturminnihlutans til að krefjast arðgreiðslna var fyrst lögfestur hér á landi við setningu
laga nr. 32/1978 um hlutafélög. Í athugasemdum frumvarpsins segir að sérstakar
arðgreiðslur að kröfu minnihlutans séu í samræmi við það sem tíðkist í löggjöf ýmissa
ríkja.264 Reglunaer að finna í einkahlutafélagalögum í SvíþjóðogNoregi. Danir hafahins
vegarekkiséðástæðutilaðinnleiðahana,endaerudeildarmeiningarumréttmætihennar
vegna þeirrar íhlutunar í ákvörðunarvald hluthafafundar og rekstraráætlanir félagsstjórnar
semfelstíbeitinguhennar.265NýhlutafélagalögvorusettíDanmörkuárið2015ogvarekki
gerðtillagaumlögfestingureglunnarífrumvarpiaðþeimlögum.266
ÍSvíþjóðogNoregi267þarf, líktoghérlendis,fylgi1/10heildarhlutafjáraðstandaað
bakikröfuumsérstakararðgreiðslur. Í báðum löndunum er ákvörðunarvald um
arðgreiðsluríhöndumhluthafafundar,enstjórninhefurtakmörkunarheimildfyrirútgreiðslu
arðs, sbr. 1. mgr. 2. gr. 8. kafla norsku ehfl. og 2. mgr. 1. gr. 18. kafla sænsku ehfl.268
Umræddurrétturminnihlutanserþvíundantekningfráhinnialmennureglu.Ísænskuehfl.
er tiltekið að í samþykktummegi kveða á um aðminnihlutinn geti gert kröfu um hærra
hlutfall arðgreiðslna annars vegar og hins vegar um lægra hlutafjárafl sem standa þarf að
bakikröfunni.Íljósiþessaðísamþykktummáalmenntrýmkaréttminnihlutansfráþvísem263Ályktunhöfundar.264Alþt.1977-1978,A-deild,þskj.51-49.mál,Um107.gr.265LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)68–69.266samaheimild70;SjáfrumvarpiðíBetænkningnr.1498/2008,enþarerutillöguraðákvæðumumarðgreiðslurí179.gr.–184.gr.ábls.669-671ogumfjöllunumþærábls.985-998.267Ínorskuehfl.erákvæðiumkröfuumsérstakararðgreiðsluraðfinnaí4.gr.8.kaflaogíþeimsænskuí11.gr.18.kafla.268Heimilterþóeftirþeimsænskuaðtilgreinaísamþykktumaðstjórningetiekkitekiðframfyrirhendurhluthafafundarhvaðákvörðunútgreiðsluarðsvarðar.
57
kveðiðeráumílögum,mádragaþáályktunaðslíktséeinnigheimilthérlendis,þóekkisé
þaðtilgreintsérstaklegaíákvæði2.mgr.76.gr.ehfl.269
Í Noregi er það héraðsdómstóll sem að kröfu hluthafa úrskurðar um hærri
arðgreiðslur enhluthafafundur hefur ákveðið, telji hannþæróeðlilegar lágarmeð tilliti til
lausafjár- og rekstrarstöðu félagsins. Úrskurðurinn er áfrýjanlegur tilæðra dómstigs, sbr.
HR-2003-266-1-Rt-2003-335, en í niðurstöðum dómsins segir að heimild héraðsdóms til
ákvörðunar hærri arðs takmarkist ekki við tilfelli þar sem hluthafar hafi búið við algjöran
skortáarðgreiðslum.Dómurinngeturþóhafnaðbeiðninniefsýnteraðbeiðendurhafiekki
áður gert heiðarlega tilraun til að fá stjórn félagsins og eftir atvikum hluthafafund til að
ákvarðahærriútgreiðsluarðs.Norskuehfl.geraþóekkisérstakakröfuumaðtillagaþarum
sé lögð fram fyrir stjórn eða hluthafafund áður en ákvörðun um arðgreiðslur er tekin á
aðalfundi,270líktoggerterísænskumogíslenskumrétti.ÍSvíþjóðermálumeinsháttaðog
hérlendis hvað þetta varðar; að skyldan til ákvörðunar hærri arðgreiðslna að kröfu
minnihlutans og að skilyrðumuppfylltum beinist að hluthafafundi. Í sænsku ehfl. er hins
vegar ekki að finna skilyrði um að kröfunnar sé getið í dagskrá fundarins. Trúlegt er að
atbeini dómsvalds renni styrkari stoðum undir minnihlutaverndina sem í umræddri reglu
felst, fremurenaðhluthafarþurfiaðreiðasigáaðhluthafafunduruppfylliskyldusínaum
ákvörðun hærri arðs. Þó er líklegt að ferlið sé tímafrekara.271 Í því sambandi er vert að
nefna að þeir hluthafar sem eiga rétt til arðgreiðslna eftir úrskurði héraðsdóms eru þeir
sömuogskráðirvoruíhlutaskrááþeimfundiþarsemarðurvarupphaflegaákvarðaður,sbr.
HR-2005-662-A-Rt-2005-539.
5.4.5.2.1.Hámarksérstakrararðsúthlutunar
Samkvæmt sænska ákvæðinu um sérstaka arðsúthlutun getur krafa minnihlutans hljóðað
upp á helming af árshagnaði eftir að frá hefur verið dregið; tap fyrri ára sem er umfram
inneignífrjálsumsjóðum,framlagílögbundnasjóðieðasjóðisemsamþykktirkveðaáumað
féskulilagtíogfjárhæðirsemaföðrumástæðumerekkiunntaðúthlutasemarði.ÍNoregi
og Svíþjóð geturminnihlutinn gert kröfu um umtalsvert hærra hlutfall af eigin fé félags í
arðgreiðslur en hérlendis eða 5% og er miðað við stöðu eigin fjár samkvæmt síðasta
samþykkta ársreikningi. Hluthafafundur er þó samkvæmt sænska ákvæðinu ekki bundinn
269Ályktunhöfundar.270Mögulegafelstþaðíorðunumaðgeraheiðarlegatilrauntilaðfáhærriarðgreiðslurákvarðaðar.271LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)63–64.
58
viðþaðhlutfall,enþarfafturámótiað taka tillit til lausafjárstöðu félagsinsogstöðuþess
almennt.Hanngeturþvíákveðiðhærriúthlutunogþaðþráttfyriraðhérkunniaðverafarið
fram hjá takmörkunarheimild stjórnarinnar. Í Noregi eru ekki aðrar reiknireglur fyrir
hámarkinu en 5% þakið, en þó er tiltekið að það geti ekki orðið hærra en heimilar
arðgreiðslur eftir öðrum ákvæðum laganna eða ákvæðum félagssamþykkta. Einfaldleiki
norskaákvæðisinshvaðútreikningavarðarbyggirmögulegaáþeimöryggisventlisematbeini
dómstólsinser.272
5.4.6.Rétturminnihlutansviðkjörendurskoðendafélags
Í lögum nr. 3/2006 um ársreikninga273er að finna tvö ákvæði sem snúa að kjöri eða
tilnefningu endurskoðenda og fela í sérminnihlutaréttindi. Lögin gildameðal annars um
einkahlutafélög,sbr.1.tölul.1.mgr.1.gr.laganna.
Fyrstberþóaðnefnaaðí1.mgr.96.gr.árl.erfjallaðumskylduhluthafafundartilað
kjósa endurskoðendur í samræmi við ákvæði laganna, en lögin kveða á um ýmsar
undantekningarhvaðþettaatriðivarðar.Í1.mgr.98.árl.erutilgreindstærðarmörkfélaga
sem eru undanþegin þeirri skyldu að kjósa sér endurskoðendur. Undanþágan gildir hafi
stærðfélagsátveimurnæstliðnumreikningsárum,hvortáriðumsig,haldistundirtveimuraf
þremurþeirraviðmiða.Þaueruaðniðurstöðutalaefnahagsreikningsséundir200milljónum
króna,hreinveltaundir400milljónumkrónaogaðmeðalfjöldiársverkaáfjárhagsárinusé
undir fimmtíu. Þetta gildir þó ekki skv. 3. mgr. sömu greinar um félög sem ekki leggja
hömluráviðskiptimeðeignarhlutaogskv.6.mgr.ummóðurfélagefsamstæðaníheildfer
fram úr stærðarmörkum lítillar samstæðu skv. a-lið 33. tölul. 2. gr. laganna.274 Þessar
takmarkanir á undanþágu 1. mgr. 98. gr. árl. gilda einnig um einkahlutafélög, þar sem
orðalagákvæðannagefurekkitilkynnaaðþauséusérstaklegaundanskilin,275sbr.umfjöllun
dómsinsímálinr.E-11642/2008276umhvaðþýðinguþaðhefurgagnvartskyldufélagstilað
kjósaendurskoðandaaðengarhömlurséulagðaráviðskiptimeðhluti.
272Ályktunhöfundar.273Héreftirnefndárl.274Þaðerufleiritakmarkaniráundanþágu1.mgr.98.gr.árl,enþærvarðaönnurfélagaformeneinkahlutfélögeðategundirrekstrarsemekkigetanýttséreinkahlutafélagaformið.275StefánMárStefánsson,Hlutafélagaréttur(n.10)340.276PriceWaterhouseCoopershf.g.NDáÍslandiehf.,DómurHéraðsdómsReykjavíkur27.nóvemberímálinr.E-11642/2008,V,mgr.10.
59
Fyrra ákvæði árl. sem felur í sér minnihlutavernd277er að finna í 2. mgr. 96. gr.
laganna.Þarsegiraðfélagsmenn,semfarimeðminnst1/10hlutaatkvæðaáaðalfundiþar
sem kjósa skuli endurskoðendur eða endurskoðunarfyrirtæki, geti krafist þess að stjórn
félagsinsbeiniþeimtilmælumtilársreikningaskráraðhúntilnefniendurskoðandatilaðtaka
þáttíendurskoðunarstörfummeðþeimsemkjörnireruframtilnæstaaðalfundar.Þásegir
að ársreikningaskráin skuli verða við þeirri ósk telji hún ástæðu til þess og að þóknun
endurskoðandansskulifélagiðgreiða.Endurskoðandisemertilnefndurmeðþessumhætti
hefursamastarfssviðogbersömuábyrgðogþeirsemkjörnireruafhluthafafundi. Þaðer
þvítaliðóheimiltaðfelahonumafmörkuðverkefnisemkunnaaðdragaúryfirsýnhansyfir
reikningshaldfélagsins.278
Kjörendurskoðendaer skv.1.mgr.96.gr.árl.ekkibundiðviðaðalfund. Íþví ljósi
verðuraðskýraákvæði2.mgr.sömugreinareftirfarandihátt:Efkjörhefurekkifariðframá
aðalfundi félagsenmuniþess í stað fara framáaukafundi, geti tilskilinnminnihlutieinnig
beitt reglunni þar, þrátt fyrir áskilnað ákvæðisins um að krafan um tilnefningu
endurskoðanda sé gerð fyrir aðalfundi. Að öðrum kosti myndi reglan ekki þjóna tilgangi
sínumsemminnihlutavernd.279
Ljóstereftir stærðarflokkun félaga samkvæmt11. tölul.2. gr. árl., að svokölluðum
örfélögumog litlum félögumuppað stærðarmörkunumsem tilgreinderu í 1.mgr.98. gr.
árl.,berekkiskyldatilaðkjósasérendurskoðanda.Þaðerhinsvegarekkilagtbannviðþví
ogerþeimþví í sjálfsvald setthvortþaugeriþað, sbr.úrskurðkærunefndarútboðsmála í
málinr.22/2011,280þar semniðurstaðanbyggðiáþvíaðöllum félögumséheimiltað láta
endurskoðaársreikning sinn. Félög sem fallaundirundanþáguvegna smæðar sinnargeta
látiðnægjaaðkjósaskoðunarmanneða–menn,sbr.3.mgr.96.gr.árl.ogörfélögumnægir
að skila rekstrar- og efnahagsyfirliti byggðu á skattframtali félagsins, sbr. 4. mgr. sömu
greinar. Fari kjör endurskoðenda engu að síður fram í slíkum félögum, getur tilskilinn
minnihluti hluthafa þeirra einnig krafist þess að félagsstjórn beri erindi upp við
ársreikningaskráumútnefninguendurskoðanda.
Fram til ársins2010 var tilskilið fylgi ábak við kröfu skv. 2.mgr. 98. gr. árl. 1/5af
atkvæðumaðalfundar,envarþálækkaðniðurí1/10með29.gr.breytingalaganr.68/2010.
277Alþt.2009-2010,A-deild,þskj.960-569.mál,Um28.gr.278samaheimild,Um28.gr.279StefánMárStefánsson,Hlutafélagaréttur(n.10)340.280Logalandehf.g.Ríkiskaupum,úrskurðurkærunefndarútboðsmála17.október2011ímálinr.22/2011.
60
Taliðvaraðkröfuríslenskaákvæðisinsværumunstrangarienkröfursambærilegraákvæða
annarra Norðulanda. Breytingunni var einnig ætlað að efla minnihlutavernd og auka
samræmiámillilagaákvæðasemkveðaáumminnihlutaréttindi.281
Seinnaákvæðiárl.semfelurísérminnihlutavernderí5.mgr.98.gr.laganna,enþar
segir að félagsmenn sem farameðminnst 1/10 hluta atkvæða á fundi félags sem ekki er
skylt að kjósa endurskoðanda, geti á fundi krafist þess að kosinn verði a.m.k einn
endurskoðandi. Ákvæðið felurminnihlutanum í raunafgerandi vald til þess aðákveðaað
kosinnskuliendurskoðandi.282Hérerekkisettþaðskilyrðiaðkrafakomiframáaðalfundi,
líktog í2.mgr.96.gr.árl. Viðbeitinguþessaákvæðis íeinkahlutafélagierendurskoðandi
ekki tilnefnduraf ársreikningaskrá,heldur kosinnáhluthafafundi. Uppfylli hluthafafundur
hins vegar ekki skyldu sínu hvað þetta varðar ber ársreikningaskrá að tilnefna
endurskoðandaaðóskhluthafaefhúnberstskránni innanmánaðarfráfundinumoggildir
tilnefninginþáþartilkjörendurskoðandaferfram,sbr.2.og3.mgr.101.gr.árl.Tilársins
2013vartilskiliðfylgiábakviðkröfuskv.5.mgr.98.gr.árl.1/5,enþávarþvíbreyttmeðd-
lið 12. gr. breytingalaga nr. 14/2013, 283 með þeim athugasemdum í frumvarpinu að
breytinginsélögðtilvegnabreytingasemsemlútaaðminnihlutaverndoggerðarvorumeð
lögumnr.68/2010.Hérvirðistþvíeingönguveraumsamræmingumilliákvæðaaðræða.284,
285
Við setningu ehfl. giltu lög nr. 144/1994 um ársreikninga. Í þeim voru nánast
samhljóðaákvæðiogígildandilögum,nánartiltekiðí2.mgr.57.gr.og5.mgr.59.gr.þeirra
laga. Hlutfalltilskilinsfylgisábakviðbeitinguþeirrahefuraðvísubreyst, líktognefntvar
héraðofan.
Minnihlutaréttindi sem ákvæði 2.mgr. 96. gr. árl. og 5.mgr. 98. gr. árl. fela í sér
verðaaðteljastmikilsverðþegartilgangurogmikilvægireglnaumendurskoðunársreikninga
eruhöfðíhuga.Hluthafarogþáekkisístþeirsemeruíminnihluta,hafahagsmuniafþvíað
reikningsskil félagsins sýni réttamynd af stöðu og rekstri félagsins. Það er til aðmynda
forsenda þess að hluthafar geti beitt atkvæðarétti sínum á hluthafafundum á grundvelli
réttra forsendna. Niðurstöður ársreikninga hafa enn fremur áhrif á söluverð hluta og því281Alþt.2009-2010,A-deild,þskj.960-569.mál,Um28.gr.282StefánMárStefánsson,Hlutafélagaréttur(n.10)341.283Lögnr.14/2013umbreytinguálögumnr.3/2006,umársreikninga.284Alþt.2012-2013,A-deild,þskj.94-93.mál,Um13.gr.285Athugasemdhöfundar:Ummælinífrumvarpinubendatilaðlöggjafanumhafieinfaldlegayfirséstþettaákvæðiviðbreytingarnarsemgerðarvorumeðbreytingalögumnr.68/2010.
61
varðarmikluaðkaupendurogseljendurhlutagetitreystááreiðanleikaþeirra.Viðbeitingu
fyrrnefndaákvæðisinsgeturtilnefningóháðsendurskoðandaveittminnihlutanumákveðna
fullvissu fyrir að endurskoðun félags sé hlutlæg, með því að tryggja óhæði minnst eins
endurskoðanda gagnvart félaginu og ráðandi hluthöfum.286 Endurskoðanda ber að vísu
ávalltaðveraóháðurviðskiptavinumsínum,bæðiíreyndogásýnd,sbr.1.mgr.19.gr.laga
nr.79/2008umendurskoðendur. Hanná í rauninniaðveraeinsog sjálfstæðeiningutan
félagsinsogberekkiaðtakafyrirmælumfrástjórnendumþessvarðandistarfshættisína.287
Það hlýtur þó að felast í því meiri áhætta hvað það varðar þegar hluthafar kjósa
endurskoðandasjálfir til verksinsoghannstarfar íþeirraumboði,heldurenþegaróháður
aðilitilnefnirhann.288
5.4.6.1.Norrænnréttur
Ákvæði sem stuðla að því aðminnihluti hluthafa geti gert kröfu um að óháður aðili skipi
endurskoðandahjáfélagiereinnigaðfinnaíréttihinnaNorðurlandanna.Þaueruþóíýmsu
frábrugðinþeimíslensku. Ólíktþvísemhérerhefur löggjafi landannatilaðmyndafundið
þeimstaðíhlutafélagalöggjöfinnisjálfri. Skipanmálahérlendishvaðþettavarðarhefurþó
ekki áhrif á gildi minnihlutaréttindanna sem í reglunum felst.289 Það getur einnig falist
hægðaraukiíþeirritilhögunþegaraðlagabreytingumkemur,enþómættiteljaheppilegtefí
ehfl.værivísaðmeðbeinumhættiíumræddákvæði,meðvísaníminnihlutavernd.290
Í sænsku ehfl. ber yfirskrift ákvæðisins sem svipar til 2. mgr. 96. gr. árl.
„endurskoðandiminnihlutans“ogerað finna í9.gr.9.kafla laganna. Þarsegiraðhluhafi
geti lagt til aðhlutafélagaskrá tilnefni einnendurskoðanda fyrir félagiðogþarf tillaganað
komaframáhluthafafundiþarsemkjörendurskoðendaferframeðaþarsemtillagansjálfer
á dagskrá. Jafnframt segir að hljóti tillagan fylgi þeirra sem ráða yfir minnst 1/10
heildarhlutafjár eða 1/3 af því hlutafé semmætt er fyrir á fundinn, skuli hlutafélagaskrá
tilnefnaendurskoðandaefeinhverhluthafannaleggurinnbeiðniþessefnis.Þráttfyriraðí
sænska ákvæðinu sé ekki sá huglægi áskilnaður fyrir tilnefningu að beiðnin sé byggð á
réttmætumgrunnieðahlutafélagaskráinteljiástæðurtilaðverðaaðóskbeiðanda,segir í
ákvæðinuaðskráinskuligefafélagsstjórntækifæriaðtjásigumframkomnabeiðniáðuren
286StefánMárStefánsson,Hlutafélagaréttur(n.10)337–338.287Andersen(n.154)443.288Gomard(n.6)378.289StefánMárStefánsson,Hlutafélagaréttur(n.10)71–73.290Ályktunhöfundar.
62
orðið er við henni. Skipunartími endurskoðanda sem útnefndur er af sænsku
hlutafélagaskránnier framaðnæstaaðalfundi. Í 9. gr. a9. kafla sænskuehfl. er viðmóta
ákvæðiogí5.mgr.98.gr.árl.Þarsegiraðhafifélagnýttsérheimildvegnasmæðarsinnar,
meðvísaní2.mgr.1.gr.9.kafla,tilaðkveðaáumþaðísamþykktumaðekkiskulikjósaþví
endurskoðanda,getihluthafilagtinnbeiðnitilhlutafélagaskrárumaðskráintilnefnienguað
síðurendurskoðanda.Viðbeitinguþessaákvæðisgildaskilyrði9.gr.9.kaflalaganna,meðal
annarshvaðmálsmeðferðvarðar,tilskiliðfylgiogréttstjórnartilaðtjásigumbeiðnina.
Ídönskuhlutafélagalögunumfjallar144.gr.umútnefninguendurskoðandaaðkröfu
minnihlutans. Þarsegiraðhafihluthafarsemráðayfirminnst1/10afheildarhlutafévarið
atkvæði sínuáþannvegað fleiri eneinnendurskoðandi skyldu skipaðirgetihluthafi farið
þessá leitviðverslunarskrána291að félaginuverðiútnefndurendurskoðandi. Beiðninþarf
aðberstverslunarskránniinnantveggjaviknafrálokumfundarinsþarsemkjöriðfórframog
er skipunartími fram að næsta hluthafafundi. Skráin ákvarðar þóknun til útnefnds
endurskoðandaogleggurríkissjóðurútfyrirhenni,enáþákröfuáfélagiðsjálft.
Líkt og með ýmis önnur minnihlutaréttindi í norskum rétti fer málsmeðferð hvað
tilnefninguendurskoðandaminnihlutans framfyrirhéraðsdómstól. Í2.mgr.3.gr.7.kafla
norsku ehfl. segir að hafi hluthafafundur hafnað tillögu um kjör endurskoðanda, geti
hluthafarsemráðiyfirminnst1/10afheildarhlutafénuóskaðeftirþvíviðdóminnaðhann
úrskurði um tilnefningu endurskoðanda félagsins, sem starfar þá með öðrum
endurskoðendum. Eftir orðanna hljóðanmá álykta að áður en beiðnin er lögð fram fyrir
dóminn,þurfiminnihlutinnaðhafagerttilrauntilaðfátiltekinnendurskoðandakosinn.292
Áskilnaður er gerður í ákvæðinu um að beiðnin sé byggð á réttmætum grunni og er
dómstóllinn því ekki bundinn af því að samþykkja útnefningu, telji hann ekki ástæðu til
hennar. Í 3. mgr. 3. gr. 7. kafla segir að dómurinn ákvarði þóknun til útnefnds
endurskoðandaogskipunartímahans.
Í Noregi, líkt og í Svíþjóð og á Íslandi, hafa félög undir ákveðnum stærðarmörkum
heimildtilaðundanskiljasigþeirriskylduaðkjósaendurskoðanda,sbr.1.mgr.6.gr.7.kafla
norskuehfl.Þaðþarfaðgerastannaðhvortáhluthafafundimeðsamaauknameirihlutaog
þarf til að gera breytingar á samþykktum eða þá að tiltekið sé í samþykktum þegar við
stofnun félagsins. Tvöákvæði verndaminnihlutannþegar slíkákvörðunhefur verið tekin.
291d.Erhvervsstyrelsen.292Gomard(n.6)378.
63
Annars vegar er hægt að afturkalla ákvörðunina á síðari hluthafafundi ef tillaga um slíkt
hlýturfylgiþeirrasemráðayfirmeiraen1/3afheildarhlutaféeðasamahlutfallatkvæðaá
fundinum,sbr.4.mgr.sömugreinar. Hinsvegargeturhluthafi,áaðalfundieðaaukafundi
þar semmáliðerádagskrá,komið frammeðtillöguumað framfarieinföldendurskoðun
vegnanæstliðinsreikningsárs. Tillaganþarf fylgi1/10hlutafjáraflsins. Beiðninaskal leggja
fyrirhéraðsdómstólogútnefnirhannendurskoðandaíverkið.Hvaðþessatilnefninguvarðar
beitirdómstóllinnekkihuglægummælikvörðum.Félagiðgreiðirkostnaðinnafrannsókninni.
Reglunaumeinfaldarannsókneraðfinnaí7.gr.7.kaflanorskuehfl.
Í rétti annarraNorðurlandaen Íslandserekki áskilnaðurumaðkrafaminnihlutans
um tilnefningu sé gerð á aðalfundi. Það gildir hins vegar á öllum Norðurlöndunum að
endurskoðandisemerutilnefndurágrundvelliumræddraákvæðabersömuskyldurognýtur
sömu réttinda og þeir sem kosnir eru á hluthafafundi. Honum ber engin skylda til að
einbeitaséraðverkefnumsemminnihlutinnhefursérstakaráhyggjuraf,þóþaðsévissulega
gottaðhannsémeðvitaðurumástæðurþessaðbeiðniumtilnefninguvarlögðfram.293
5.4.7.Rétturtilákvarðanatökuumsamruna
Ýmsar ástæður geta legið að baki því að stjórnendur félags eða hluthafafundur ákveði að
sameinaþaðöðrueðaeftiratvikumöðrumfélögum.Tilgangurinngeturtilaðmyndaverið
að bæta samkeppnishæfni félagsinsmeð samlegðaráhrifum eða aukinnimarkaðshlutdeild
eðaaðskapanýtækifærimeðþvíaðsameinaþekkinguogmarkaði.Einsgetursamruninýst
sem úrræði til þess einfaldlega að koma félagi úr greiðsluerfiðleikum og forða því frá
gjaldþroti.294 Ákvæði XIV. kafla ehfl. gilda skv. 1.mgr. 94. gr. laganna um samruna þegar
einkahlutafélagierslitiðánskuldaskilaogalgerlegasameinaðöðruslíkueðaþegartvöeða
fleiri einkahlutafélög renna saman í nýtt einkahlutafélag. Þó gilda ákvæði kaflans einnig
þegar hlutafélag yfirtekur einkahlutafélag, hvað slit þess síðarnefnda varðar, sbr. 2. mgr.
119.gr.hfl.,enþóskalþaðverðmetiðeftirákvæðumhfl.295Aðsamaskapimálesaúr1.og
2.mgr.94.gr.ehfl.aðákvæðiXIV.kaflaehfl.gildiumyfirtökufélagiðþegareinkahlutafélag
yfirtekurhlutafélag. Verndminnihlutansernokkuðmismunandi íehfl.eftirþvíhvortfélag
telst vera yfirtökufélag eða yfirtekið félag, enda telst staða hluthafa í yfirtökufélagi vera
293Andersen(n.154)415.294StefánMárStefánsson,Hlutafélagaréttur(n.10)431.295Alþt.1994-1995,A-deild,þskj.99-96.mál,Um94.gr.
64
sterkarienhluthafaíyfirteknufélagi.296Þettaásérstaklegaviðþegarkemuraðinnlausntil
handaþeimhluthöfumsemgreidduatkvæðigegnsamrunaeðaskaðabótumvegnaof lágs
endurgjalds vegna hlutanna. Það gildir þó um bæði yfirtökufélag og yfirtekið félag að
tiltekinnminnihlutigeturkomiðívegfyrirsamruna,þóaðdragandinnaðþvíséólíkur.Hérer
því umað ræðaminnihlutavernd sembyggir á því að tiltekið fylgi getur staðið í vegi fyrir
ákvörðun.297
5.4.7.1.Rétturminnihlutansíyfirteknufélagi
Teljist einkahlutafélag vera yfirtekið félag við samruna tekur hluthafafundur ákvörðun um
hann, sbr. 1. mgr. 99. gr. ehfl. Ákvörðunin þarf að hljóta sama fylgi og við breytingar á
félagssamþykktumeftir 1.mgr. 68. gr. ehfl. Hópur hluthafa sem ræður yfirmeira en 1/3
greiddraatkvæðaeðameiraen1/3þesshlutafjársemfariðermeðatkvæðifyriráfundinum
geturþvíkomiðívegfyrirráðagerðina.
5.4.7.2.Rétturminnihlutansíyfirtökufélagi
Íyfirtökufélagigeturfélagsstjórntekiðákvörðunumsamrunaefekkiþarfaðgerabreytingar
ásamþykktumaðöðruleytienviðkemurheitifélagsins,sbr.2.mgr.99.gr.ehfl.Efgeraþarf
breytingarásamþykktumgildir1.mgr.68.gr.hvaðþærvarðar. Efhluthafarsemráðayfir
1/4eðameiraafheildarhlutafénukrefjastþessskalhluthafafundurhinsvegartakaákvörðun
umsamruna,sbr.2.mgr.99.gr.efhl.Kröfunaþurfaþeiraðgeraskrifleginnantveggjavikna
frá því að móttaka á samrunaáætlun er auglýst. Þegar svo háttar gildir sama regla um
tilskiliðfylgitilákvarðanatökunnarogíyfirteknumfélögum.Minnihlutisemræðuryfirmeira
en1/3greiddraatkvæðaeðameiraen1/3þesshlutafjársemfariðermeðatkvæði fyrirá
hluthafafundiþarsemsamrunaáætluninertekintilatkvæðagreiðslu,geturþvíkomiðíveg
fyriraðákvörðunumsamrunasétekinsvogildsé.
5.4.7.1.Norrænnréttur
Reglurdönskuhlutafélagalagannaumákvarðanatökuvarðandisamrunaerunokkurnveginn
samhljóma með þeim íslensku. Þar segir í 1. mgr. 246. gr. að í yfirteknu félagi skuli
hluthafafundurtakaákvörðunumsamrunaogþarftillaganskv.5.mgr.sömugreinarsama
fylgiogþarftilaðgerabreytingarásamþykktum.Íyfirtökufélagierþaðskv.1.mgr.247.gr.
296LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)21.297StefánMárStefánsson,Hlutafélagaréttur(n.10)261.
65
dönskuehfl.stjórnþessfélagssemtekurákvörðunina,svoframarlegaaðekkiþurfiaðgera
aðrarbreytingarásamþykktumenáheitifélagsins.Krafanumaðhluthafafundurkjósium
samrunaáætlunþarf heldurminnahlutafjárafl á bak við sig enhérlendis eða1/20, sbr. 2.
mgr.sömugreinar.Íþeimtilfellumþarftillaganeinnigsamafylgiogþegarhluthafafundurí
yfirteknufélagitekurákvörðunumsamruna,sbr.4.mgr.sömugreinar.
Samrunieinkahlutafélagaþarfskv.2.mgr.3.gr.13.kaflanorskuehfl.samafylgiog
breytingarásamþykktumogtekurhluthafafundurákvörðunþarum.Þaðgildirhvortheldur
sem er í yfirtökufélagi eða yfirteknu. Það eru undantekningar á þeirri reglu. Hafi
hluthafafundurveitt félagsstjórnumboðtilhlutafjárhækkunareftirákvæðum14. til19.gr.
10.kaflalaganna,gildirþaðeinnigsemumboðtilaðtakaákvörðunumsamruna,sbr.1.mgr.
5. gr.13. kafla laganna. Veiting slíksumboðsþarfhinsvegar sama fylgiog til breytingaá
félagssamþykktum,sbr.1.mgr.14.gr.10.kaflalaganna.
ÍSvíþjóðgildirsambærilegreglaogíNoregihvaðákvarðanatökuumsamrunavarðar.
Hvort sem er í yfirtökufélagi eða því yfirtekna þarf samþykki hluthafafundar fyrir
samrunanum,meðauknummeirihlutagreiddraatkvæðafundarinseða2/3,sbr.1.mgr.17.
gr.sænskuehfl.Í2.mgr.sömugreinarersérstaklegakveðiðáumaðsamafylgiþurfiinnan
hvershlutaflokks,efumslíkteraðræða.
5.5.Hugsanlegmisnotkunáminnihlutaverndogminnihlutaréttindum
Þegarmisnotkunáhluthafavaldiásérstaðhjáráðandihluthöfumfelsthúnalmenntíbrotiá
banniviðótilhlýðilegumákvörðunum,enmisnotkunhjáminnihlutanumgeturtilaðmynda
falist í að hindra framgang eðlilegra og jafnvel nauðsynlegra ákvarðana. 298 Markmið
hluthafaeðahópshluthafasemgeristsekurummisnotkunáminnihlutaverndgætitildæmis
verið að beita þrýstingi til að fá sínum málum á öðrum sviðum framgengt. Eins gæti
hugsanlegmisnotkun falist í aðhluthafi eða tiltekinnhópurhluthafanýtti sérákvæði sem
felaísérminnihlutaverndgagngertíþvíaugnamiðiaðskaðafélagið.KarstenSchmidtnefnir
íbóksinniGesellschaftsrechtsemdæmiumslíkamisnotkunaðákveðinnhópurminnihluta
hluthafatruflireksturfélagsmeðþvíaðverastanslaustaðbiðjaumallskynsupplýsingareða
aðstandaívegifyrirnauðsynlegumbreytingum,semjafnvelfelaíséraðlögboðnarskyldur
séuuppfylltar.299
298Gomard(n.6)313.299Schmidt(n.90)593.
66
Minnihlutavernd er ekkiætlað að stuðla að því að tilteknir hluthafar geti gengið á
rétthinna,heldurmá í raunsegjaaðminnihlutaverndséætlaðaðveitameirihlutavaldinu
ákveðiðmótvægiogaðtryggjaframfylgnijafnræðisreglunnar.300Afþeirriástæðuverðurað
gætaþess að ákvæði umminnihlutavernd gangi ekki það langt aðþaubjóði umof upp á
misnotkunogíþyngiáþannháttfélagimeiraenréttlætanlegtgeturtalist.Aukþessberað
virða rétt meirihlutans til ákvarðanatöku í félagi, í eðlilegu samhengi við fjárhagslega
skuldbindinguþeirraaðilasemhannmynda.301
6.Niðurstöður
Hvað stöðu minnihlutaverndar í íslenskum einkafélögum varðar virðist helst vera þörf á
styrkinguhennarþegarkemuraðsmáumeinkahlutafélögummeðfáahluthafa.Afumfjöllun
ritgerðarinnarmáþódragaþáályktunaðstaðanséalmenntnokkuðgóð,þóánþessaðmikil
hætta sé ámisnotkun, enda ber dómaframkvæmdþess ekki vitni að svo sé. Það er hins
vegarógerlegtaðkomaalgerlegaívegfyrirmisnotkunáréttindumoglagalegumúrræðum.
Þaðhefursýntsigígegnumtíðinaaðmenngangaansilangttilaðskýralögséríhagogfinna
veikablettisemhægteraðnýtaséríþvískyni.Þaðerhinsvegarhugsanlegtaðmeðfrekari
styrkinguminnihlutaverndar,mættiaðsamaskapiveitaráðandihluthöfumogstjórnendum
félaga úrræði til að bregðast við slíkri misnotkun. Þámætti hugsa sér að óháður aðili á
vegumhinsopinberagætisettsiginnímáliðogúrskurðaðumhvortsannarlegahafiáttsér
stað mistnotkun á minnihlutavernd og lagt sekt á þann seka. Það þyrfti að semja slíkar
reglurmeðvarfærni,meðtillititiljafnræðishluthafaogtilgangsminnihlutaverndar.Þaðeru
fordæmi fyrir því erlendis að dómur hafi úrskurðað að minnihlutavernd hafi í raun verið
misnotuð.Þráttfyriraðsýnthafiveriðframámikilvægiminnihlutaverndarírannsóknumog
fræðiskrifumvirðistekkihafaveriðlögðmikiláhersaáminnihlutaverndííslenskuviðskipta-
og lagaumhverfi fyrr enmögulega á allra síðustu árum. Hún varmeira í orði en á borði.
Sýniraðviðerumekkimikiðformsinsmennhérálandi.Formiðskiptirsvomiklumáliþegar
kemuraðhlutafélögum,einkumvegnatakmörkuðuábyrgðarinnarogjafnræðihluthafa.Það
er varla ofsagt að það hafi hamlað þróun atvinnulífs og þar með verðmætasköpun að
ráðandihluthafargátuhyglaðsjálfumsérákostnaðminnihlutans.
300Gomard(n.6)313;LagastofnunHáskólaÍslands(n.47)5.301StefánMárStefánsson,Hlutafélagaréttur(n.10)260.
67
HeimildaskráÁrniBöðvarsson,MörðurÁrnasonogHalldóraJónsdóttir,Íslenskorðabók(3.útg.,Edda2002)ÁslaugBjörgvinsdóttir,„StjórnhættirfyrirtækjaogfyrstuviðmiðináÍslandi“(2004)1(1)TímaritLögréttuBarbaraBjörnsdóttirogHuldaGuðnýKjartansdóttir,Lögfræðiorðabók:meðskýringum(PállSigurðssonritstj.,BókaútgáfanCodex :LagastofnunHáskólaÍslands2008)Berle,AdolfA.o.fl.,TheModernCorporationandPrivateProperty(2.útg.,TransactionPublishers1991)Gomard,Bernhard,Aktieselskaberoganpartsselskaber(5.útg.,Jurist-ogØkonomforbundetsForlag2006)EvaDísPálmadóttirogTómasEiríksson,„Minnihlutaverndíhlutafélögum“(2001)54(4)ÚlfljóturFjármála-ogefnahagsráðuneytið,„Greinargerðstarfshópsumskattívilnanirtileinstaklingavegnakaupaáhlutabréfumílitlumfyrirtækjumívexti“(desember2013)GylfiMagnússono.fl,„Íslensktviðskiptaumhverfi-nefndarskýrsla“(Iðnaðar-ogviðskiptaráðuneytiðseptember2004)ISBN9979-871-48-226.http://vi.is/files/Fjarmal%20hins%20opinbera_240079415.pdf.https://www.fjarmalaraduneyti.is/media/utgafa/Greinargerd_starfshops_um_skattaivilnanir_des_2013.pdf.JanAndersson,„Förmögenhetsrättenochbolagsrätten :någrareflektionerkringjuridiskanalys,argumentation,rättsutvecklingochpolitik“,Nybrottogodling :festskrifttilNilsNygaardpå70-årsdagen(Fagbokforlaget2002)JanSchansChristensen,Kapitalsselskaber:aktie-oganpartsselskabsret(2.,Thomson2007)KarstenSchmidt,Gesellschaftsrecht(4.útg.,CarlHeymannsVerlag2002)LagastofnunHáskólaÍslands,„Skýrslalagastofnunarumminnihlutaverndíhlutafélögumogeinkahlutafélögum“(30.september2009)OECDPublishing,„G20/OECDPrinciplesofCorporateGovernance“(2015)ISBN:978-92-64-23688-246<http://dx.doi.org/10.1787/9789264236882-en
68
PaulKrugerAndersen,Aktie-oganbpartsselskabsret(8.,Jurist-ogøkonomforbundetsForlag2004)StefánMárStefánsson,EvrópusambandiðogEvrópskaefnahagssvæðið(Orator2000)StefánMárStefánsson,Hlutafélög,einkahlutafélögogfjármálamarkaðir(2.útg.,Hiðíslenskabókmenntafélag2006)SteveLohr,„World-ClassFraud:HowB.C.C.I.PulledItOff--Aspecialreport.;AttheEndofaTwistedTrail,PiggyBankforaFavoredFew“TheNewYorkTimes(12.ágúst1991)<http://www.nytimes.com/1991/08/12/business/world-class-fraud-bcci-pulled-it-off-special-report-end-twisted-trail-piggy-bank.html>skoðað4.desember2016.SørenFriisHansen,Danskselskabsret1:inledningtilselskabsretten(2.,Thomson2006)„Thekeytoindustrialcapitalism“[1999]TheEconomist<http://www.economist.com/node/347323>skoðað24.nóvember2016.Truyen,Filip,Aksjonærenesmyndighetsmisbruk:enstudieavasl./asal.§5-21oguskrevnemisbruksprinsipper(Cappelen,akademiskforlag2004)VerslunarráðÍslands,KauphöllÍslands,Samtökatvinnulífsins,„Stjórnarhættirfyrirtækja-leiðbeiningar“(2004)ViðskiptaráðÍslands,„Fjármálhinsopinbera-aðrarleiðirfærar“(desember2009)ViðskiptaráðÍslands,NasdaqIceland,Samtökatvinnulífsins,„Stjórnarhættirfyrirtækja,leiðbeiningar“(maí2015)ISBN978-9935-9135-4-8PeerSchaumburg-Müller,WerlauffskommenteredeAktieselskabslov(3.útg.,Jurist-ogØkonomforbundetsForlag2008)ErikWerlauff,Generalforsamlingogbeslutning:enaktieretligstudieigeneralforsamlingsbeslutningersindhold,tilblivelseoganfægtelse(FSR1983)