IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE JANUAR-SEPTEMBAR

2008. GODINE

Podgorica, 2008. godine

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog br. 6 Telefoni: 020 665 331 Fax: 020 665 336

WEB ADRESA: http://www.cb-cg.org

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Ljubiša Krgović, predsjednik Mr Milojica Dakić Petar Drakić Mr Velibor Milošević Krunislav Vukčević Radmila Savićević Prof. dr Franjo Štiblar

PRIPREMA: Glavni ekonomisat dr. Nikola Fabris, Direkcija za monetarnu politiku i fiskalna istraživanja, Direkcija za platni bilans i realni sektor

U izvještaju je uključen i prilog koji priprema Direkcija za međunarodnu saradnju i EI

GRAFIČKO UREĐIVANJE: Odjeljenje za publikacije

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor

MAKROEKONOMSKA KRETANJA 7

1. REALNI SEKTOR 91.1. Bruto domaći proizvod 111.2. Globalna finansijska kriza i Crna Gora 111.3. Djelatnosti 161.4. Cijene 221.5. Tržište rada 251.6. Rezultati obrade finansijskih izvještaja pravnih lica u Crnoj Gori 27

2. MONETARNA KRETANJA 352.1. Novčana masa 372.2. Likvidnost banaka 382.3. Agregatni bilans stanja banaka 402.4. Obavezna rezerva banaka 522.5. Mikrokreditne finansijske institucije 552.6. Aktivne kamatne stope 582.7. Pasivne kamatne stope 64

3. TRŽIŠTE KAPITALA 67

4. FISKALNI SEKTOR 774.1. Konsolidovana javna potrošnja 794.2. Budžet Crne Gore i državni fondovi 794.3. Lokalna samouprava 844.4. Državni fondovi 85

5. DRŽAVNI DUG 875.1. Unutrašnji dug 895.2. Spoljni dug 905.3. Projekcija i održivost državnog duga 91

6. EKSTERNI SEKTOR 936.1. Tekući račun platnog bilansa 966.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija 107

7. TEMA BROJA 111HEDONIČKI INDEKS NEKRETNINA ZA CRNU GORU ZA NOVEMBAR 2008. 113

8. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 1178.1. Konjukturna kretanja 1238.2 Evropska Unija (EU) 1238.3. Zemlje u razvoju 1258.4. Kamatne stope 1268.5. Kretanje deviznih kurseva 127

9. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 129

10. PRILOZI 133

SADRŽAJ

Pregled makroekonomskih pokazatelja

* Procjena Ministarstva finansija za 2007, procjena Sekretarijata za razvoj za period I-IX 2008.** Podaci dati u koloni IX 2008 su podaci za period I-IX 2008***Tekući prihodi i izdaci Budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave ****Monstat objavio u julu 2008.-međunarodno uporediva mjera inflacije

2007 IX 2008 %

REALNI SEKTORBDP (u tekućim cijenama, u milionima eura)* 2.540,0 2,328.2**

Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) 0,1% 3,9%Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) -19.4% -2.4%Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) -1,7% 25,6%

ZaposlenostBroj zaposlenih 159.223 167.722Broj nezaposlenih 31.469 28.276

Stopa inflacije (u odnosu na decembar prethodne godine)Troškovi života 7,7% 6,4%Indeks potrošačkih cijena **** 6,5%Cijene na malo 8,0% 7,9%

Prosječna zarada (EUR-bez poreza i doprinosa) 338 410 21,3MONETARNI SEKTOR (u milionima eura)M11 1.557,0 1.450,3 -6,8Ukupni depoziti 2.091,1 2.326,0 11,2

Depoziti privrede 663,5 641,6 -3,3Depoziti države 206,0 220,5 7,0

Centralna vlada 24,4 37,5 53,3Institucije i agencije centralne Vlade 32,9 38,2 16,0Fondovi i opštine 148,7 144,8 -2,6

Depoziti finansijskih institucija 103,1 179,1 73,7Depoziti stanovništva 1.019,3 1.114,1 9,3Depoziti - ostalo 99,1 170,7 72,3

Ukupni krediti 2.245,7 2.852,3 27,0Krediti privredi 1.364,4 1.687,4 23,7Krediti državi 33,5 39,2 17,1

Centralna vlada 0,4 2,4 516,5Institucije i agencije centralne Vlade 8,5 7,7 -9,6Fondovi i opštine 24,6 29,1 18,3

Krediti bankama i finansijskim institucijama 17,8 26,3 47,8Krediti stanovništvu 794,1 1.049,4 32,1Krediti - ostalo 35,9 49,9 39,2

TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALAPromet na berzama (u milionima eura)** 727,0 137,3NEX berza 452,80 72,9Montenegro berza 274,20 64,4

Berzanski indexi NEX20 34.168,6 15.309,36 -55,2NEX PIF 39.229,2 13.193,78 -66,4MOSTE 1.627,7 634,7 -61,0Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise, poslednja -Prosječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise, poslednja -Prosječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, poslednja -Prosječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 0,49% -

FISKALNI SEKTOR (u milionima eura)**Tekući prihodi*** 1.340,6 1.099,1Izdaci*** 1.161,5 974,3Suficit/deficit 179,1 124,8Eksterni državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 462,1 474,1Unutrašnji državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 275,1 453,9EKSTERNI SEKTOR**

Saldo tekućeg računa (u milionima EUR) -825,1 -640,2Trgovinski bilans -1.341,6 -1.084,1Bilans usluga 440,1 399,3

%pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 38,5 40,9Saldo tekućeg računa u % od BDP -32,5 -27,5

7

MAK

ROEK

ON

OM

SKA

KRET

ANJA

U ovoj godini Globalna finansijska kriza se u Crnoj Gori,kao i većini privreda u tranziciji, nije osjetila u tolikoj mjeri, kao na tržištima najrazvijenih zemalja. Stopa ra-sta BDP-a je i dalje izuzetno visoka, priliv stranih direk-tnih investicija je rekordan, budžetski suficit je visok,stopa nezaposlenosti ima opadajuću tendenciju, kao i stopa inflacije. Ipak, uticaj negativnih efekata Krize semože u većoj mjeri očekivati u sljedećoj godini.

Visok rast BDP-a je nastavljen i u III kvartalu ove godine i procijenjena stopa rasta BDP-a za prvih devet mjeseci je iznosila 8%. Po svemu sudeći, na kraju ove godine biće zaokružena trogodišnja ekspanzija crnogorske pri-vrede koja će rezultirati u prosječnoj stopi rasta u tro-godišnjem periodu od oko 9%. Time je dostignut nivo BDP-a najmanje razvijenih zemalja članica EU, što je važno za ispunjenje Kopenhagenških kriterijuma pri-stupanja EU. Podaci Eurostata su pokazali da je Crna Gora bila evropska zemlja koja se najbrže razvijala u periodu 2005 – 2007. godina. Globalna finansijska kri-za će nažalost dovesti do značajnog usporavanja rasta u narednoj godini, ali je malo vjerovatno da može do-vesti do pojave recesije.

Globalna finansijska kriza je uticala na opadanje stopeinflacije, tako da je na kraju septembra stopa inflacijemjerena troškovima života u odnosu na kraj pretho-dne godine iznosila 6,4%. Godišnja stopa bazne infla-cije u septembru je bila niža za 0,69 procentnih poena od ukupne godišnje inflacije. Ovo ukazuje na činjenicuda inflacija nije izazvana samo eksternim faktorima(povećanje cijena nafte i hrane), već je dobrim dijelom izazvana i internim faktorima. Godišnja stopa inflaci-je će vjerovatno opadati do decembra, kada je moguć njen rast pod uticajem rasta cijena struje. Izvjesno je da će se tendencija opadanja stope inflacije nastavitiu sljedećoj godini.

MAKROEKONOMSKA KRETANJA

U prva tri kvartala ove godine je bio prisutan rast svih monetarnih pokazatelja. Rasli su depoziti, krediti, novčana masa, aktiva banaka, a učešće nekvalitetne aktive je bilo na prihvatljivom nivou. Ipak, realno je očekivati da će se u narednom periodu pod uticajem krize ovi indikatori pogoršati. Aktivne kamatne stope su stagnirale, ali u uslovima kada su rasle kamatne stope na tržištima razvijenih zemalja možemo kon-statovati da je nastavljen trend smanjivanja razlika. Koncentracija bankarskog sistema je dosta visoka, ali to je nažalost čest i nužan prateći efekat malih ze-malja. Devizni rizik gotovo da ne postoji, ali i pored kontinuiranog poboljšanja ročne strukture depozita, još uvijek je prisutan problem ročne neusklađenosti izvora i plasmana.

Industrijska proizvodnja je u prvih devet mjeseci ove godine bila viša za 3,9% u odnosu na isti period pret-hodne godine. Rast je zabilježen u sektoru električne energije, gasa i vode (52%) i sektoru vađenja ruda i kamena (29,6%), a smanjen je obim proizvodnje u oblasti prerađivačke industrije (7,6%). Pod uticajem smanjenja proizvodnje aluminijuma i smanjene tra-žnje za industrijskim proizvodima na globalnom ni-vou, izvjesno je da će IV kvartal donijeti usporavanje u ovoj oblasti.

Iako su postojala oprečna mišljenja o uspješnosti ovogo-dišnje turističke sezone, podaci Monstata pokazuju da je i dalje evidentan trend rasta, tako da je tokom prvih devet mjeseci broj ostvarenih noćenja bio za 6% viši u odnosu na isti period prethodne godine. Šumarstvo je registrovalo manji pad aktivnosti (2,42%), a u građe-vinarstvu je zabilježen visok rast (25,6%) u odnosu na prvih devet mjeseci prethodne godine.

8

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Prema preliminarnim podacima Ministarstva finansi-ja, na kraju trećeg kvartala ostvaren je značajan suficitu iznosu od 124,6 miliona eura. Državni dug je i dalje nizak i na kraju septembra je iznosio 31,6% procijenje-nog BDP-a za 2008. godinu. U strukturi državnog duga 49% se odnosilo na unutrašnji, a 51% na spoljni dug. Situacija da je Crna Gora nisko zadužena zemlja se može ocijeniti izuzetno povoljno u uslovima tekuće Globalne finansijske krize, što ostavlja značajan manevarski pro-stor u slučaju neophodnosti korektivnih akcija.

Broj zaposlenih je u prvih devet mjeseci u prosjeku izno-sio 165.314, i bio je viši za 6,1% u odnosu na prosječan broj zaposlenih u istom periodu prethodne godine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u prvih devet mjeseci ove godine u prosjeku je iznosio 29.861 ili 15,5% manje nego u istom periodu prethodne godine.

Na tržištu kapitala je nastavljena tendencija opadanja svih berzanskih indeksa. Kriza se na ovom tržištu pojavi-la i prije Globalne finansijske krize, pod uticajem brojnihdomaćih problema, a Globalna finansijska kriza je samoprodubila krizu na tržištu kapitala. Malo je vjerovatno da će doći do značajnijeg oživljavanja tržišta kapitala prije okončanja Globalne finansijske krize.

Deficit tekućeg računa platnog bilansa je i dalje visoki na kraju trećeg kvartala je iznosio 27,5% procijenje-nog BDP-a. Kao i u prethodnim godinama, osnovni generator deficita je visok deficit robne razmjene.Izuzetno negativna tendencija je što izvoz opada (-16%), a uvoz ima visok rast (19%). Neto priliv SDI je i dalje visok i po svemu sudeći ove godine će biti rekor-dan. Pod uticajem krize može se očekivati smanjenje i deficita tekućeg računa platnog bilansa i priliva SDIu narednoj godini.

Crna Gora je mala i visoko otvorena ekonomija i na našu privredu se nužno preslikavaju sve promjene koje se dešavaju na globalnom nivou. Crna Gora nije ni na koji način uticala na pojavu Globalne finansijske krize, ali jeizvjesno da ćemo morati da platimo određenu cijenu ove krize. Globalna kriza se može odraziti negativno na više sektora u Crnoj Gori. Prvi sektor koji može biti potencijalno na udaru je turizam, jer prognoze ukazuju

da će sljedeće godine doći do smanjenja broja turista na globalnom nivou. Svjetska turistička organizacija prognozira za region Mediterana rast od svega 1% za 2009. godinu. Izvjesno je da će u narednoj godini biti ograničena ponuda kreditnih sredstava i da će oni biti skuplji. To će sa jedne strane poskupjeti troškove finansiranja privrede, a sa druge strane će uticati ne-gativno na agregatnu tražnju, što će posljedično do-vesti do usporavanja rasta realnog sektora. Kriza će negativne efekte imati i na izvozni sektor, jer ukoliko naši najvažniji spoljnotrgovinski partneri budu po-gođeni krizom jasno je da će našim izvoznicima biti mnogo teže da plasiraju svoje proizvode. Na Kombi-nat aluminijuma Podgorica će, takođe, uticati i očeki-vano dalje smanjenje cijene aluminijuma. Pored toga, efekti krize osjetiće se i u industriji obojenih metala. Građevinarstvo će, takođe, biti jedna od grana koja će trpjeti negativne posljedice ove krize. Izvjesno je da će sa jedne strane biti manje kupaca nekretnina iz ino-stranstva, a sa druge i domaćih kupaca, jer će realno gledano stambenih kredita biti manje, a i oni će biti skuplji. U uslovima smanjene tražnje, smanjene po-nude kreditnih sredstava i smanjenog priliva stranog kapitala, posljedica može biti i pogoršanje likvidnosti privrede. Ona može uticati na kašnjenje u izmirivanju međusobnih obaveza preduzeća, kao i na kašnjenje u izmirivanju obaveza prema bankama, što može voditi rastu nekvalitetne aktive.

Izvjesno je da država neće stajati sa strane i da mora pažljivo pratiti šta se događa. To znači da će vjerovatno u narednom periodu biti potreban nešto viši stepen in-tervencionizma nego što je to bilo u prethodnom peri-odu. Fiskalna politika treba da se prilagođava tekućoj situaciji i da djeluje kontraciklično. Crna Gora je nisko zadužena zemlja i postoji veliki prostor da se dodatnim zaduživanjem obezbijede dopunska finansijska sred-stva za podršku ekonomiji. Međutim, sa druge strane ni privreda ne smije stajati po strani i očekivati da država može riješiti sve probleme. Izvjesno je da su u pojedinim oblastima neophodne određene korekcije cijena, kako bi se lakše prevazišli recesioni pritisci koji će dolaziti sa razvijenih tržišta. To znači da ovaj teret krize moraju zajednički da podijele i Vlada i privreda.

REALNI SEKTOR1

11

REAL

NI S

EKTO

R

1.1. Bruto domaći proizvod

Rast ekonomskih aktivnosti je nastavljen i u trećem kvartalu, pa je prema procjenama Sekretarijata za razvoj RCG, za prvih devet mjeseci 2008. godine, ostvaren bruto domaći proizvod u iznosu od 2.328,2 miliona eura, što predstavlja realni rast od 8% u odnosu na isti period prethodne godine. Na rast BDP-a u ovom periodu pozitivno je uticao rast industrijske proizvodnje od 3,9%, povećan obim aktivnosti u građevinarstvu, rast akti-vnosti u uslužnim djelatnostima i povećan obim aktivnosti u pojedinim segmentima saobraćaja.

Tabela br. 1.1 - Ostvareni bruto domaći proizvod (u milionima eura)

I – IX 2008. Realna stopa rasta

BDP 2328,2 8%

Izvor: Sekretarijat za razvoj CG

Prvih devet mjeseci karakteriše i rast broja zaposlenih, kao i kon-stantan pad broja nezaposlenih lica.

1.2. Globalna finansijska kriza iCrna Gora

Globalna finansijska kriza je dovela razvijene tržišne privrede naprag recesije. Crna Gora je mala i visoko otvorena ekonomija i na našu privredu se nužno preslikavaju sve promjene koje se deša-vaju na globalnom nivou. Sve prognoze ukazuju da će najranjivije biti one zemlje koje imaju visok budžetski deficit, one koje suvisoko zadužene, koje imaju visok deficit tekućeg računa i kojeimaju probleme sa deviznim kursom. Crna Gora ima problem samo sa jednim od ovih indikatora – deficitom tekućeg računaplatnog bilansa. Kada su u pitanju očekivanja za sljedeću godinu moramo istaći da u ovom trenutku postoji izuzetno visok stepen neizvjesnosti, tako da na primjer međunarodne finansijske in-

stitucije svoje prognoze koriguju na mjesečnom nivou. U ovom trenutku malo je vjerovatno da će Crna Gora ući u recesiju, ali značajno usporavanje ekonomskog rasta izgleda realno. Razlog za to su brojni rizici kojima Crna Gora može biti izložena, a kao najvažniji mogu se navesti sljedeći:

• Izražena zavisnost Crne Gore od priliva stranih direktnih investicija;

• Nediverzifikovanost robnog izvoza i usmjerenost pr-venstveno na tržišta EU koja su pogođena finansijskomkrizom;

• Zavisnost budžetskih prihoda od uvoza (visoko učešće PDV prihoda u strukturi budžetskih prihoda) i

• Volatilnost strateških sektora turizma i građevinar-stva.

Negativni uticaji Globalne finansijske krize i recesije većine in-dustrijalizovanih zemalja Crnu Goru pogađaju kroz više kanala. Sve potencijalne uticaje nije moguće navesti, a kao neki od naj-važnijh mogli bi se navesti sljedeći:

1. Strane direktne investicije. Zbog postojeće situacije u kojoj će kreditna sredstva biti skuplja i njihova ponu-da ograničena, realno je očekivati manji priliv stranih direktnih investicija, kao i stranih portfolio investicija. Posljedice su:

a) Niže cijene nekretnina. To, između ostalog, stvara pro-bleme firmama iz sektora građevinarstva, posebno zbognjihove kreditne zaduženosti. Problemi se, posljedično, javljaju i za banke, koje teže mogu naplatiti te kredite. Čak i uz preuzimanje predmeta kolaterala prodaja će biti otežana budući da je tržišna vrijednost kolaterala niža i broj potencijalnih kupaca znatno manji.

b) Niže cijene akcija. Povlačenje stranih portfolio investi-tora između ostalih faktora utiče dodatno na opada-nje cijena HOV. Kao i sa nekretninama, problemi su još veći za one koji su kreditima finansirali kupovinu akci-ja. Problemi se, posljedično, javljaju i za banke, koje

12

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

teže mogu naplatiti te kredite. Čak i uz preuzimanje predmeta kolaterala, naplata će biti otežana ne samo zbog niže cijene akcija već i zbog značajno manjeg broja potencijalnih kupaca.

c) Smanjenje uvoza - manji priliv SDI će svakako uticati na opadanje uvoza, što će pozitivno uticati na kreta-nje deficita tekućeg računa platnog bilansa. Međutim,visok uvoz roba je u prethodnom periodu bio jedan od faktora punjenja budžeta. Negativna stopa uvoza bi najverovatnije značila pojavu budžetskog deficita.

d) Manji priliv depozita – manji priliv SDI će se direktno odraziti na usporavanje priliva depozita. U prethodnom periodu naročito kroz prodaju nekretnina jedan dio SDI je ulazio u bankarski sistem u vidu oročene štednje. Prekidanje ovog kanala će direktno uticati na manje mogućnosti banaka da odobravaju kredite.

2. Banke se skuplje i teže zadužuju u inostranstvu, tj. zadužuju se po višim kamatnim stopama. Posljedice su:a) Viši nivo aktivnih kamatnih stopa. To znači skuplje kre-

dite, kao i vjerovatno rast rata onima koji su se zadu-živali po varijabilnim kamatnim stopama.

b) Viši nivo pasivnih kamatnih stopa, jer će banke na ovaj način nastojati da privuku slobodna novčana sredstva da bi povećale svoj kreditni potencijal, a više pasivne kamatne stope se takođe reflektuju i u višim aktivnimstopama.

c) Manja ponuda kredita – uticaće dodatno na opadanje cijena nekretnina i akcija, a firmama će biti otežanofinansiranje proizvodnje. Moguć je i negativni uticajna likvidnost privrede.

d) Rast nekvalitetne aktive – izvjesno je da jedan broj pre-duzeća usled značajno otežanih uslova poslovanja neće biti u mogućnosti da vrati svoje kredite, što će voditi rastu nekvalitetne aktive.

3. Manji prihodi od turizma. Moguće je smanjenje broja stranih turista. Posljedice su:a) Smanjivanje suficita usluga tj. povećanje deficita teku-

ćeg računa po ovom osnovu. Direktno će biti pogođeni hoteli i restorani, kao i mali (i mikromali) biznisi koji posluju u oblasti turizma.

b) Indirektan uticaj. Biće pogođeni njihovi dobavljači tj. povezani sektori (transport, poljoprivreda, trgovina) sa sektorom turizma. Takođe, indirektno će biti pogođena

i država, zbog manjih prihoda, uz sve dalje efekte, kako je to opisano u gornjem dijelu teksta. Osim toga, sma-njiće se uvoz robe koja se koristi u oblasti turizma.

4. Ostale grane koje će biti negativno pogođene:a) Niža cijena i/ili manja tražnja aluminijuma. Ovo znači niže

prihode za Kombinat aluminijuma Podgorica, ubjedljivo najvećeg pojedinačnog crnogorskog izvoznika roba. To povlači: viši robni deficit tj. deficit tekućeg računa poovom osnovu, moguće otpuštanje (ili niže plate) zapo-slenih u KAP-u i u firmama koje su u lancu sa KAP-om,i niže prihode države, sa svim daljim efektima, kako je to opisano u gornjem dijelu teksta. Međutim, s druge strane, smanjenje proizvodnje u KAP-u dovelo bi do smanjenja potrebe za uvozom električne energije.

b) Građevinski sektor – će značajno pogoditi opadanje cijena i nivoa tražnje. Manji negativni efekat će biti po osnovu opadanja cijena, jer još uvijek postoji značajna razlika između prodajne cijene i cijene koštanja. Mno-go veći negativan efekat se može očekivati po osnovu opadanja tražnje, jer će biti manje stambenih kredita i manje kupaca iz inostranstva. Imajući u vidu zapo-četu preveliku gradnju stambenih objekata i činjenicu da je jedan broj građevinskih firmi već visoko zadužen,mogu se očekivati kod nekih firmi i problemi sa otpla-tom kredita, što može uticati na rast nekvalitetne aktive bankarskog sistema.

c) Izvozni sektor – s obzirom da sve prognoze ukazuju da će naše najvažnije izvozno tržište, to jest tržište EU, zahvatiti recesija onda će biti mnogo teže prodati domaće proizvode, jer će se strana tražnja značajno smanjiti. Ovo će negativno uticati i na deficit tekućegračuna platnog bilansa.

5. Ostali negativni efekti:a) Rast nezaposlenosti - kao posljedica problema sa kojima

će se suočiti veliki broj preduzeća. Vjerovatno će prva na udaru biti strana radna snaga i oni koji su zaposleni na određeno vrijeme.

b) Budžetski deficit kao posljedica svega navedenog, ima-jući u vidu da već pri stopi rasta BDP-a manjoj od 6% ulazimo u deficit, a realno gledano rast od 6% će bitijako teško ostvariti.

c) Širenje problema nelikvidnosti u privredi – usljed sma-njene ponude kredita, otežane prodaje proizvoda i

13

REAL

NI S

EKTO

R

ostalih navedenih efekata zaoštriće se problem likvi-dnosti privrede. Naročito opasna situacija može biti stvaranje lanca nelikvidnosti. U ovakvoj situaciji jedan broj preduzeća vjerovatno neće biti u mogućnosti da vrati kredite bankama, pa se može očekivati rast ne-kvalitetne aktive.

Mogući su i određeni pozitivni efekti: niže cijene proizvoda koje Crna Gora uvozi, što je ogromna većina proizvoda. Najznačajnija

je nafta, koja kao energent, pored direktnog, ima i jak indirektan uticaj na nivo cijena. Smanjenje lične potrošnje, tj. uvoza roba široke potrošnje što će sve uticati na poboljšanje deficita teku-ćeg računa platnog bilansa. Takođe, određeni pozitivni efekti se mogu očekivati i kada je u pitanju inflacija, prije svega kaorezultat opadanja cijena energenata, hrane i nekih proizvoda široke potrošnje.

Sve međuzavisnosti do kojih može dovesti kriza mogu se prika-zati sljedećom šemom:

14

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Box br 1.1 - Kretanje BDP-a per1 capita

Nedavno je Eurostat objavio podatke o BDP per capita2 mjerenog kupovnom moći za zemlje članice EU i za zemlje koje su u procesu pristupanja EU. Najveći GDP per capita, koji je predstavljao 267% prosječnog za EU 27 u 2007. godini, je imao Luksemburg. Od novih zemalja članica najviši nivo je imala Slovenija 89% prosjeka EU 27. Što se tiče zemalja regiona najviši nivo je imala Hrvatska, pa onda Crna Gora i Rumunija. BDP per capita Crne Gore je predstavljao 41% EU 27 i u odnosu na 2005. godinu povećan je za čak 10 procentnih poena, što je najveći rast. Ovo može biti dobar indikator za ispunjenje dijela ekonomskih Kopenhagenških kriterijuma koji zahtijevaju postojanje efikasne tržišneekonomije i sposobnost proizvođača da se bore sa pritiskom konkurencije i tržišnim snagama unutar Unije.

Tabela br. 1 - BDP per capita prema kupovnoj moći, EU 27=100

2005 2006 2007EU 27 100 100 100Euro zona 110 110 110

Izabrane “stare” članice EULuksemburg3 254 267 267Irska 144 157 150Holandija 131 131 131Velika Britanija 122 120 119Nemačka 117 116 115Francuska 111 109 109Grčka 93 94 95

Izabrane “nove” članice EUSlovenija 87 88 89Češka 76 77 80Estonija 61 65 68Madjarska 63 64 63Poljska 51 52 53

Jugoistočna EvropaHrvatska 50 52 54Crna Gora 31 35 414

Rumunija 35 38 41Bugarska 34 37 37Srbija 32 33 33Makedonija 28 29 30Bosna i Hercegovina 25 27 29Albanija 22 23 24

Izvor: Eurostat Newsrelease, 176/2008

1 Eurostat newsrelease 176-2008, Decembar 20082 Kalkulacija je bazirana na vrijednostima BDP-a koje su izračunate u skladu sa međunarodnim standardima izračunavanja sistema nacional-

nih računa, koja uzimaju u obzir i novu metodologiku obračuna usluga finansijskih medijatora (FISIM), a koju nisu implementirale Turska,Crna Gora, Makedonije, Hrvatska, Srbija, Makedonija, Albanija i BiH

3 Razlog za visoku stopu za Luksemburg leži u činjenici da Luksemburg ima veliku uvoznu radnu snagu (kojoj Luksemburg nije mjesto prebi-vališta) koja nije uzeta u obzir prilikom obračuna BDP –a po glavi stanovnika.

4 Vrijednost BDP po glavi stanovnika za Crnu Goru je bazirana na projekcijama za 2007. godinu

15

REAL

NI S

EKTO

R

Logično pitanje koje se postavlja je šta raditi u sljedećoj godini. S obzirom na izuzetno visok stepen neizvjesnosti izvjesno je da država ne smije stajati sa strane i da mora pažljivo pratiti šta se događa. U slučaju da tekuća Globalna kriza ne bude imala veći uticaj na Crnu Goru treba nastaviti sa uobičajenom ekonomskom politikom i nastavkom reformi koji je planiran za ovu godinu. Ipak, u ovom trenutku takav scenario djeluje malo vjerovatan. Takođe, Crna Gora treba da ima spreman „arsenal mjera“ koji se može po-javiti i u slučaju recesije, mada i pojava recesije u ovom trenutku djeluje malo vjerovatna. To znači da će vjerovatno u narednom periodu biti potreban nešto viši stepen intervencionizma nego što je to bilo u prethodnom periodu. Biće neophodno pažljivo pratiti dešavanja u privredi i prilagođavanje mjera ekonomske politike tekućoj situaciji u vrlo kratkim intervalima.

Svakako pozitivno se može ocijeniti pripremljeni program Vla-de koji sadrži širok spektar mjera, ukupne vrijednosti oko 10% ovogodišnjeg BDP-a kojim bi trebalo da se poboljša likvidnost preduzeća, kao i da se olakša socijalni položaj najugroženijih kategorija.

U domenu fiskalne politike važno je da se planirani budžet zasnivana većem učešću investicija u infrastrukturu, tj. povećanje učešća kapitalnog budžeta. Prilikom odabira infrastrukturnih projekata prioritet treba dati onim projektima u kojima veće učešće može imati domaća građevinska operativa. Međutim, u slučaju izuzetno nepovoljnog razvoja događaja realizaciju nekih većih kapitalnih projekata (npr. gradnju auto-puta) treba odložiti.

Bilo bi od velikog značaja aktivirati bar jednu veliku stranu inve-sticiju («Velika plaža», Valdanos, Jaz i sl.), jer bi ona mogla pokre-nuti čitavu privredu. Kada je u pitanju privatizacija treba usvojiti vrlo oprezan pristup i ukoliko se za pojedina preduzeća ne mogu dobiti adekvatne ponude, onda je vjerovatno bolja opcija da se njihova privatizacija odloži za određeni vremenski period.

Trebalo bi «pojačati» promociju turističke ponude, a država bi trebalo da poveća svoje učešće u sufinansiranju velikih kultur-nih i sportskih manifestacija, koje bi mogle privući dodatan broj turista. Radi stimulisanja zapošljavanja od posebnog značaja bi trebalo da budu i olakšice za novozaposlene.

Kao rezultat dobrih politika iz prehodnih godina postoje značajna sredstva koja su ušteđena i koja ukoliko se ukaže potreba treba staviti u funkciju poboljšanja likvidnosti privrede. Crna Gora je nisko zadužena zemlja i postoji veliki prostor da se dodatnim zaduživanjem obezbijede dopunska finansijska sredstva za po-dršku ekonomiji. Postoje brojne kreditne linije koje bi bilo mo-guće „povući“ od međunarodnih finansijskih institucija i njih bibilo najbolje kroz bankarski sistem plasirati privredi. Ovo bi bilo od velikog značaja, jer problem koji će prvi pogoditi crnogorsku privredu u narednoj godini će biti smanjena likvidnost privre-de, koja bi u ekstremno nepovoljnom scenariju mogla dovesti i do kreiranja lanca nelikvidnosti. Svakako nivo zaduživanja ne bi trebao da pređe gornju granicu predviđenu Mastrihtom od 60% BDP-a.

U slučaju izuzetno nepovoljnog scenarija država može ići i na kre-iranje budžetskog deficita, to jest da preko povećanja agregatnetražnje pokuša podstaći ekonomiju. Međutim, svakako trebalo bi nastojati da budžetski deficit bude u skladu sa Mastrihtskimkriterijumom, to jest do 3% BDP-a.

Na kraju, ni privreda ne smije stajati po strani i očekivati da dr-žava može riješiti sve probleme. Izvjesno je da su u pojedinim oblastima neophodne određene korekcije cijena, kao i prestru-kturiranja ka drugim proizvodima i uslugama, kako bi se lakše prevazišli recesioni pritisci koji će dolaziti sa razvijenih tržišta. Takođe, preduzeća na mikro nivou moraju posvetiti posebnu pažnju uštedama, povećanju efikasnosti i racionalizaciji svihizdataka. Jasno je da će teret tekuće krize morati da podijele i privreda i država.

Box br. 1.2 - Programi vlada za podršku finansijskom sektoru

Centralne banke i vlada u skoro svim zemljama preduzimaju mjere kako bi ublažile problem likvidnosti koji nosi svjetska finansijska kriza. Slijedi prikaz programa vlade za podršku finansijskom sektoru u SAD-u i odabranimevropskim zemljama. Razlika američkih intervencija u odnosu na evropske je u tome što je u SAD-u prvenstveno FED reagovao, da bi se kasnije uključile ostale institucije. U Evropi su Vlade donosile pakete mjera.

16

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

SAD su donijele program pomoći vrijedan 700 milijardi dolara. Od ukupnog iznosa, 250 milijar-di dolara je predviđeno za otkup akcija banaka, koje će preći u državno vlasništvo, a 540 milijardi dola-ra je predviđeno za otkup komercijalnih hartija od vrijednosti. Trezor će u naredne tri godine garanto-vati i sve nove dugove banaka, radi stimulisanja međubankarskog kreditiranja. SAD garantuje sve beskamatne depozite (uglavnom MSP), a za ostale depozite je podignut limit sa 100.000 na 250.000 dolara. Francuska je pripremila paket pomoći vrijedan 360 milijardi eura. Četrdeset milijardi eura je predviđeno za drža-vne kompanije da preduzmu djelove u problematičnim bankama, a 320 milijardi eura je predviđeno za garancije za nove zajmove sa rokom dospijeća do 5 godina. Pored ovog, francuska vlada je najavila isplatu 10,5 milijardi eura grupi od šest najvećih nacionalnih banaka (Kredi agrikol 3 milijarde eura, BNP pariba 2,55 milijardi eura, Sociate Generale 1,7 milijardi eura, Kredit mutuel 1,2 milijardi eura, Kas Deparnje 1,1 milijardu eura, Bank Populer 950 mi-liona eura) radi prevazilaženja efekata finansijske krize. Kao uslovi za državnu pomoć predviđena su ograničenjaplata top menadžera, kao i njihovih bonusa.

Njemačka je pripremila paket pomoći vrijedan 500 milijardi eura. Četiristo milijardi eura je predviđeno za garan-tovanje zaduživanja banaka, 70 miljardi eura za „čišćenje kontaminiranih“ bilansa banaka, 20 miljardi eura za po-krivanje potencijalnih gubitaka po osnovu već izdatih garancija i 10 milijardi eura za preduzimanje problematične aktive. Kao uslov za državnu pomoć predviđena je maksimalna menadžerska plata od 500.000 eura i ukidanje bo-nusa. Vlada garantuje sve depozite (prethodno do 20.000 eura).

Španija je pripremila program pomoći vrijedan 100 milijardi eura. Cjelokupan iznos je predviđen za garantovanje međubankarskih pozajmica u 2008. godini. Očekuje se da se ovaj program proširi u 2009. godini. Predviđena je mo-gućnost da država otkupljuje akcije banaka. Nivo garantovanih depozita je podignut sa 20.000 na 100.000 eura.

Italija je pripremila program pomoći vrijedan 20 milijardi eura. Nije specificirana konkretna namjera sredstava, aostavljena je mogućnost da se prema potrebi iznos odobrenih sredstava poveća, što je i urađeno u novembru na ukupan iznos od 80 milijardi eura, ali ne samo kao pomoć finansijskom sistemu, već i kao pomoć privredi i građani-ma. Istaknuto je da će Vlada najvjerovatnije sprovesti rekapitalizaciju Uni kredit banke, ukoliko ne bude moguće na drugi način da se rekapitalizuje. Ostavljen je prostor da se u slučaju potrebe ovaj iznos poveća.

Austrija je spremila program pomoći vrijedan 100 milijardi eura. Od ukupnog iznosa, 85 milijardi eura je predviđeno za garancije za međubankarske kredite, a 15 milijardi eura za rekapitalizaciju banaka. Nivo garantovanih depozita je podignut sa 20.000 na 100.000 eura.

1.3. Djelatnosti

1.3.1. Industrijska proizvodnja

Industrijska proizvodnja je u prvih devet mjeseci ove godine bila viša za 3,9% u odnosu na isti period prethodne godine. Na povećanje obima industrijske proizvodnje, prije svega, uticao je porast proizvodnje u sektoru električne energije, gasa i vode (52%) i sektoru vađenja ruda i kamena (29,6%). Smanjen obim proizvodnje u odnosu na isti period prethodne godine bilježi samo prerađivačka industrija i to za 7,6%.

Pad proizvodnje zabilježen je u dvanaest oblasti Prerađivačke industrije, koje, inače, čine 67,1% ukupne industrijske proizvo-dnje. Niža proizvodnja zabilježena je u podsektorima: proizvodnje osnovnih metala i metalnih proizvoda (-8,5%); proizvodnje he-mijskih proizvoda i vlakana (-30,3%); proizvodnje proizvoda od ostalih nemetalnih minerala (-2,3%); proizvodnje mašina i ure-đaja, ostala (-6,2%); proizvodnje papira, izdavanje i štampanje

17

REAL

NI S

EKTO

R

(-11,1%). Ono što zabrinjava je pad proizvodnje u oblasti koja se odnosi na proizvodnju osnovnih metala (-6,9%), jer sa učešćem koje ima u ukupnoj industrijskoj proizvodnji (45,7%) može opre-djeljujuće uticati na kretanje proizvodnje u prerađivačkoj indu-striji. Pad proizvodnje u ovoj oblasti je povezan sa nedovoljnom i nerentabilnom proizvodnjom u Kombinatu aluminijuma. Pre-ostala četiri podsektora u kojima je zabilježen pad proizvodnje (prerada drveta i proizvodi od drveta, proizvodnja proizvoda od gume i plastičnih masa, proizvodnje mašinskih uređaja i aparata za domaćinstvo kao i proizvodnja saobraćajnih sredstava) nisu mogli značajnije uticati na pad prerađivačke industrije. Rast je zabilježen u četiri podsektora prerađivačke industrije i kretao se od 10,1% u podsektoru «prehrambeni proizvodi, pića i duvan» do 39,6% u podsektoru «prerađivačka industrija ostala». Posma-trano po mjesecima od početka godine, u oblasti proizvodnje prehrambenih proizvoda i pića bilježi se rast proizvodnje u svim mjesecima osim u avgustu i septembru, što je rezultiralo stopom od 17% ostvarenom u periodu od devet mjeseci ove godine u odnosu na uporedni period. Evidentan rast u ovoj oblasti nije neočekivan, jer Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodo-privrede pokreće niz aktivnosti u ovoj oblasti. Naime, u ovom periodu je predložen i Nacrt zakona o poljoprivredi i ruralnom razvoju, kojim se uređuje razvoj poljoprivrede i ruralnih podru-čja, što ima za cilj bolju organizaciju i afirmaciju poljoprivredneodnosno proizvodnje prehrambenih proizvoda.

Proizvodnja električne energije, gasa i vode, za prvih devet mje-seci ove godine, bila je veća za 52% u odnosu na uporedni peri-od. Pored izuzetnog rasta proizvodnje zabilježenog u februaru i junu, rast proizvodnje je ostvaren i u avgustu (4%) i septem-bru (65%). TA «Pljevlja» je u avgustu ostvarila rekordnu mje-sečnu proizvodnju, što je i doprinijelo avgustovskom rastu od 4% u ovom sektoru, dok je zbog redovnog godišnjeg remonta HE «Perućica» bila van pogona od 5. avgusta do polovine se-ptembra. Početkom avgusta je potpisan Akcioni plan za unapri-jeđenje razvoja malih hidroelektrana u Crnoj Gori. Opredjeljenje za izgradnju malih hidroelektrana, na bazi socio-ekonomskih i kriterijuma zaštite životne sredine, predstavlja nov razvojni po-tencijal u ekonomiji Crne Gore, koji će pomoći da se obezbijedi dodatni kapacitet električne energije na isplativiji i ekonomski odgovorniji način.

Grafik br. 1.1 – Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

U ovom periodu su nastavljene aktivnosti koje se odnose na izgradnju drugog bloka TE „Pljevlja“, čijom bi izgradnjom u najvećoj mjeri bio riješen deficit električne energije, koji je uCrnoj Gori konstantno prisutan. Odbor direktora EPCG je iza-brao model javno – privatnog partnerstva za izgradnju drugog bloka TE Pljevlja. Ovaj model, pored vlasničke, podrazumijeva i organizacione transformacije u energetskom kompleksu TEP – RUP. U ovom periodu je izvršen izbor najpovoljnijeg ponuđa-ča za izradu Idejnog projekta i Studije opravdanosti izgradnje TE „Pljevlja II“, a planirani rok za izradu projektne dokumentacije je sedam mjeseci.

Pokrenut je i postupak dokapitalizacije EPCG kojim se nastoje obezbijediti određena finansijska sredstva za finansiranje naj-značajnijih investicionih projekata u EPCG (izgradnja novih i re-vitalizacija postojećih objekata). Pripremljen je i Akcioni plan za implementaciju Strategije razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine za period od 2008. do 2012. godine, a značajan segment u Akcionom planu se odnosi na oblast energetske efikasnosti. Utvrđen je Operativni plan za energetsku efika-snost (2008-2009. godine), čija realizacija počinje projektom „Godina energetske efikasnosti“.

Prateći kretanje industrijske proizvodnje (Grafik br. 1.3) možese reći da, u veoma dugom roku, postoji pozitivan trend sa sta-novišta indeksa, tako da je godišnji rast na mjesečnom nivou u prosjeku iznosio 0,29 indeksnih poena.

18

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Grafik br. 1.2 – Industrijska proizvodnja po sektorima. Ø 2000 = 100

Izvor: Monstat i CBCG kalkulacije

Grafik br. 1.3 – Industrijska proizvodnja– liniarni trend kretanja

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

1.3.2. Turizam

Iako su postojala oprečna mišljenja o uspješnosti ovogodišnje turističke sezone, podaci pokazuju da je i dalje evidentan trend rasta kada su u pitanju dolasci i noćenja turista, kao osnovni statistički pokazatelji.

Tako je, prema podacima Monstata, u prvih devet mjeseci Crnu Goru posjetilo 1.119 hiljada turista, što je za 4,9% više nego u istom periodu prethodne godine. Broj dolazaka domaćih turi-sta je povećan za 5,6%, a stranih za 4,8%, s tim što su domaći turisti zabilježili nešto manji broj noćenja za devet mjeseci ove godine u odnosu na isti period prethodne godine (-3,1%), dok su strani turisti ostvarili veći broj noćenja za 7%. Ako se posmatra struktura dolazaka turista po lokacijama, na primorska mjesta se odnosi 91% od ukupno ostvarenih dolazaka za devet mjese-ci, dok se broj dolazaka planinskim mjestima smanjio za 0,26% u odnosu na isti period prethodne godine. Primorska mjesta je za devet mjeseci posjetilo 4,8% više turista nego u istom pe-

19

REAL

NI S

EKTO

R

riodu prethodne godine, a povećan je i broj noćenja u primor-skim mjestima za 6,1%.

U posmatranom periodu ostvareno je 7.446,4 hiljade noćenja, što u odnosu na isti period prethodne godine predstavlja rast od 5,8%. Zabilježen je rast noćenja turista iz Austrije (4,6%), Belgije (10,4%), Danske (14,3%), Norveške (14,8%), Njema-čke (13,2%) i Poljske (16,6%). Ostvareni broj noćenja turista iz susjednih zemalja je u porastu, pa je tako zabilježen rast broja noćenja turista iz Hrvatske (89,3%), Makedonije (41,7%), Srbi-je (8,4%) i Bosne i Hercegovine (6,7%), dok su jedino turisti iz Slovenije ostvarili manji broj noćenja (-13,5%). Turisti iz Rusi-je, poslednjih godina, tradicionalno bilježe pozitivnu statistiku kada su u pitanju ostvarena noćenja (14,4%), a povećava se broj noćenja turista iz Estonije i Letonije. Dolasku većeg broja turista doprinijelo je i povećanje broja letova na postojećim linijama i otvaranje novih linija u toku turističke sezone, kao što je linija London – Tivat, Milano - Tivat i Zagreb – Podgorica. Povećanom broju posjetilaca je doprinijela i organizacija koncerta svjetski poznate pop zvijezde, u septembru ove godine, koji je dodatno promovisao Crnu Goru kao destinaciju koju vrijedi posjetiti.

Kao i u prethodnom kvartalu i u ovom su nastavljene aktivnosti koje Crnu Goru čine prepoznatljivom i kvalitetnom turističkom destinacijom. U septembru ove godine, NTO je Crnu Goru i njenu raznovrsnu turističku ponudu predstavila na sajmu u Parizu. Na najvećem svjetskom sajmu Biciklizma, koji je održan od 4. do 7. septembra u Njemačkoj, Crna Gora je predstavila aktivnosti na realizaciji projekta „Hiking & Biking”. Ujedno je bila i jedina ze-mlja pozvana da prezentuje nacionalni razvojni program ovog projekta. Na sajmu je prezentovana i promotivna mapa sa pet vrhunskih staza za biciklizam i jednom turom oko Crne Gore u dužini od oko 1.276 kilometara. Ovo je od izuzetnog značaja, jer je Eurobike vodeći događaj u međunarodnoj industriji bicikli-zma koji okuplja kako proizvođače tako i predstavnike uslužnih kompanija i predstavnike organizacija i institucija iz oblasti bi-ciklističkog turizma, koji tek treba da dobije na značaju u Crnoj Gori. NTO je, takođe, treću godinu za redom, predstavila Crnu Goru na sajmu RDA (sajam autobuskog turizma) koji je održan u Kelnu od 5. do 7. avgusta. Ove godine je sajam okupio 1300 izlagača iz preko trideset zemalja. Predstavljanje na sajmu ovo-ga tipa otvara mogućnost sklapanja ugovora kružnih autobuskih tura i organizovanje grupnih putovanja u saradnji sa različitim turističkim agencijama u Crnoj Gori.

Grafik br. 1.4 – Dolasci turista u periodujanuar – septembar

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.5 - Struktura dolazaka turistapo mjestima

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.6 – Noćenja turista u periodujanuar – septembar

Izvor: Monstat

20

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Box br. 1.3 – WTTC - Ekonomsko istraživanje putovanja i turizma za 2008. godinu

Prema najnovijim procjenama Svjetskog savjeta za turizam i putovanja (WTTC) za 2008. godinu i prognozama do 2018. godine, Crna Gora se svrstava među vodeće destinacije u svijetu po prognozama rasta sektora putovanja i turizma. Pokazatelji koji pokazuju rast u ovom sektoru u 2008. godini, prema procjenama WTTC-a su :

• Realan rast BDP-a turizma kao privredne djelatnosti od 15,8%,• Realan rast BDP-a šire ekonomije generisane turizmom od 15,5%,• Rast kapitalnih investicija od 29,5%,• Porast poslovnih putovanja od 10,8%,• Porast zaposlenosti u turizmu kao privrednoj djelatnosti od 14,5%,• Porast zaposlenosti u ukupnoj ekonomiji generisanoj Turizmom od 14,3%.

Prema projekcijama WTTC-a sektor turizma bi u 2008. godini upošljavao 16 hiljada lica, što bi činilo 10% od uku-pnog broja zaposlenih u Crnoj Gori. Prema zvaničnim statističkim podacima iz trećeg kvartala ove godine prosječan broj zaposlenih za ova tri mjeseca je iznosio 16.002 lica u sektoru Hoteli i restorani, što inače čini 9,5% od ukupnog prosječnog broja zaposlenih iz trećeg kvartala. Zvanični podaci ukazuju na dobru projekciju kada je riječ o zapo-slenosti u sektoru turizma odnosno sektoru hotela i restorana. Broj zaposlenih bi, prema projekcijama WTTC-a, do 2018. godine trebao dostići cifru od 25,8 hiljada odnosno 14,7% ukupnog broja zaposlenih.

I ovu turističku sezonu su pratile određene negativnosti kao što su nezavršeni građevinski radovi na pojedinim putnim dionicama, nedovoljan broj parking mjesta, problemi u vodosnabdjevanju i sl. Kvalitetno vodosnabdijevanje jedan je od osnovnih uslova za dalji razvoj turizma, pa je s toga Vlada Crne Gore projekat izgradnje regionalnog sistema vodosnabdijevanja svrstala u prioritete, koje treba realizovati planiranom dinamikom. U tom cilju je formiran i operativni tim za praćenje izgradnje sistema regionalnog vodovoda. Planirani završetak građevinskih radova na izgradnji sistema vodosnabdijevanja je 1. jun naredne godi-ne, a stavljanje sistema u funkciju očekuje se u septembru 2009. godine. U toku sezone turistička inspekcija je pojačala aktivnosti koje su usmjerene na registraciju i legalizaciju privatnog smje-štaja, što iz godine u godinu utiče na smanjenje sive ekonomije u sektoru turizma.

U ovom periodu je usvojen Zakon o planinskim stazama, kojim se uređuju uslovi i način utvrđivanja mreža planinskih staza, klasi-fikacija, kategorizacija i niz drugih pitanja od značaja za korišće-nje planinskih staza. Radi se i na uvođenju Bed&Bike standarda kvaliteta i usluga ovog turističkog proizvoda, koji predstavlja značajan marketinški instrument za sve vrste smještajnih kapa-

citeta. Ove aktivnosti mogu doprinijeti da Crna Gora zbog priro-dnih potencijala dostigne vodeću poziciju u oblasti Sredozemlja u segmentu planinarenja i „mountain bikinga“.

Sljedeća godina će nositi brojne izazove kada je u pitanju turizam. Izvjesno je da će pod uticajem Globalne krize doći do smanjenja zaposlenosti i smanjenja zarada na globalnom nivou. Stoga je prirodna reakcija pojedinaca na smanjeni nivo životnog standarda je da se prvo «liše» onoga što im najmanje ugrožava standard. U takvim uslovima turistička putovanja su obično «prva na udaru», tako da izuzetno je značajno da se pojača turistička promocija za sledeću sezonu, da država razmotri finansiranje velikih kulturnihi sportskih manifestacija koje mogu privući značajan broj turista, ali dio tereta prilagođavanja moraju preduzeti i sama turistička preduzeća. Nivo cijena turističkih usluga u Crnoj Gori je viši od nekih konkurentskih destinacija i prava reakcija u takvim uslovima bi svakako podrazumijevala snižavanje nivoa cijena.

1.3.3. Šumarstvo

U prvih devet mjeseci ove godine proizvedeno je 189,9 hiljada m³ šumskih sortimenata, što je za 2,42% manje nego u istom

21

REAL

NI S

EKTO

R

periodu prethodne godine. Za nešto nižu proizvodnju razlog može biti i kašnjenje u davanju šuma na korišćenje u Područnoj jedinici Pljevlja. Naime, Uprava za šume je obnovila (poništeni julski) konkurs za ovo područje u avgustu i konkursom su ponu-đene šume u tri gazdinske jedinice na sedam godina.

U III kvartalu su nastavljene aktivnosti koje omogućavaju stva-ranje povoljnih uslova za razvoj šumarskog sektora. Nastavljeno je i sa nizom međunarodnih projekata (Razvoj šumarstva u CG – FODEMO projekat; jačanje kadrovskih potencijala i ekonomije u šumarstvu – FOPER projekat; Sanacija erodiranih površina u slivnim područjima Tare i Lima; Razvoj lovnog turizma i dr.).

1.3.4. Građevinarstvo

Vrijednost izvršenih građevinskih radova u prva tri kvartala ove godine iznosila je 209,8 miliona eura i bila je viša 65,2% u odnosu na isti period prethodne godine, a mjerena efektivnim časovima rada povećana je za 25,6%. Prema podacima Monstata, vrije-dnost novih ugovora na zgradama iznosila je 66,7 miliona eura, što je za 100,4% više nego u istom periodu prethodne godine, a vrijednost novih ugovora na ostalim građevinama bila je 87,6 miliona, odnosno 74,6% više.

Usvojen je i Zakon o uređenju prostora i izgradnji objekata, kojim su objedinjeni: Zakon o građevinskom zemljištu, Zakon o plani-ranju i uređenju prostora, Zakon o izgradnji objekata i Zakon o urbanističkoj i građevinskoj inspekciji. Ovaj set zakona bi trebao obezbijediti stabilnost uslova izgradnje, kao i pojednostavljenje procedure vezane za izgradnju objekata, što može biti podsticaj novim investicijama.

Polovinom septembra je, za predstavnike crnogorskih opština, organizovan i seminar, koji je imao za cilj prezentaciju i što bo-lju implementaciju novog Zakona o uređenju prostora i izgra-dnji objekata.

I pored izuzetno visokog rasta u tekućoj godini, građevinarstvo je jedna od grana koje će trpjeti negativne posljedice sledeće godine. Naročito će biti ugrožena stanogradnja, jer je broj izgra-đenih objekata preveliki, a neka građevinska preduzeća imaju visok stepen zaduženosti. Možemo slobodno konstatovati da je pod uticajem velike razlike između cijene koštanja i prodajne cijene m2 veliki broj pojedinaca i firmi, koji se ranije nijesu baviliovom djelatnošću, započeo izgradnju stambenih objekata, bez

ikakvog ozbiljnog istraživanja da li se pomenuti objekti mogu prodati. Na manju tražnju za stanovima sljedeće godine će uti-cati veći broj faktora:

• manja ponuda kredita i rast kamatnih stopa će uticati da će manji broj pojedinaca biti kreditno sposoban za dobijanje stambenih kredita,

• manji broj stranaca će se odlučivati za kupovinu ne-kretnina u Crnoj Gori i

• značajno će se smanjiti prodaja nekretnina strancima na primorju i po tom osnovu kupovina nekretnina u Podgorici i drugim djelovima zemlje.

Građevinarstvo svoju šansu u narednoj godini treba da traži u smanjivanju prodajne cijene, što je ostvarljivo s obzirom da i dalje postoji značajna razlika između prodajne cijene i cijene košta-nja. Takođe, potrebno je izvršiti preorijentaciju sa stanogradnje na gradnju i rekonstrukciju turističkih objekata, kao i na učešće u projektima unaprijeđenja infrastrukture. U ovim oblastima, u prethodnim godinama, značajno učešće je imala strana građe-vinska operativa. Takođe, država treba da vodi računa da kada su u pitanju infrastrukturni radovi, prioritet bude dat onim objektima na kojima se mogu angažovati domaća preduzeća.

1.3.5. Saobraćaj

U prvih devet mjeseci ove godine, u drumskom saobraćaju pre-vezeno je 13,7% manje putnika nego u istom periodu prethodne godine. Razlog smanjenju broja prevezenih putnika su rekon-strukcije pojedinih saobraćajnica i saniranja oštećenih djelova na pojedinim putnim pravcima, koji nisu bili završeni do početka turističke sezone, što je uslovilo preorjentaciju prevoza putnika na željeznicu i avio prevoz. Kod prevoza robe u drumskom sa-obraćaju zabilježen je rast od 60,2%. Prema podacima Mon-stata prevoz putnika željeznicom povećan je za 9,5% (mjereno putničkim kilometrima), dok je prevoz robe smanjen za 5,4% (mjereno tonskim kilometrima). Ovi podaci ukazuju da je došlo do preorijentacije prevoza dijela robe sa željezničkog na drum-ski saobraćaj.

Predstavnici Evropske investicione banke, crnogorske Vlade i Že-ljeznice potpisali su ugovor o realizaciji projekta hitne rekonstru-kcije željezničke infrastrukture, vrijedan sedam miliona eura.

Vazdušni saobraćaj bilježi pozitivne rezultate i u prvih devet mjeseci prevezeno je 951 hiljada putnika, što je za 10,2% više

22

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Grafik br. 1.7 – Prevoz putnika u drumskomsaobraćaju

Izvor: Monstat

nego u istom periodu prethodne godine. Uspostavljanje novih redovnih avio linija, kao i povećanje frekvencije na postojećim linijama, zbog ljetnje turističke sezone, uticali su na povećanje prometa u ovoj oblasti. Poboljšanju prometa u vazdušnom sa-obraćaju doprinijela je i nabaka novog aviona, a u septembru je potpisan ugovor o kupovini Embraera 195, trećeg u floti Mon-tenegro Airlinesa. U prvih devet mjeseci, u vazdušnom saobra-ćaju, prevezeno je više roba za 18,24% u odnosu na isti period prethodne godine. Izvor: Monstat

U pomorskom saobraćaju prevoz robe je smanjen za 14,2%. Uku-pni promet u lukama za prvih devet mjeseci iznosio je 1.464,3 hiljada tona, što je za 7,7% manje ako se poredi sa prvih devet mjeseci prethodne godine. U odnosu na ukupan promet na izvoz se odnosilo 34,9% i on je smanjen za 16,3%, dok se na uvoz odnosilo 63,4% i on je smanjen za 4,15%.

Crnogorska Vlada je usvojila, u julu mjesecu, Strategiju razvoja saobraćaja za čiju će realizaciju, prema procjenama, u narednih deset godina biti potrebno oko 1,97 milijardi eura. Taj dokument ima za cilj poboljšanje sigurnosti i bezbjednosti, povećanje kva-liteta saobraćajnih usluga, stimulaciju ekonomskog razvoja kroz efikasniji i jeftiniji transport, minimiziranje negativnog uticajarazvoja transporta i saobraćajne infrastrukture na životnu sredinu i društvo ukupno, kao i integraciju u Evropsku uniju kroz pove-zivanje na transportnu evropsku mrežu. Usvojen je i srednjoro-čni Program razvoja i održavanja puteva za period od 2008. do 2011. godine. Vlada ovom Strategijom, odnosno srednjoročnim programom prelazi sa redovnih investicionih održavanja na set strateških programa (izgradnju puteva).

Grafik br. 1.8 – Prevoz putnika uvazdušnom saobraćaju

Strategijom je predviđen nastavak aktivnosti na izgradnji auto-puteva Bar–Boljare i Jadransko jonskog autoputa, zatim rekon-strukcija željezničke pruge Bar–Beograd i završetak moderniza-cije pruge između Podgorice i Nikšića. Takođe, predviđena je i rehabilitacija i modernizacija pruge Podgorica-Skadar, izgradnja terminala za kombinovani transport na željezničkim stanicama Bar, Podgorica i Bijelo Polje i nastavak aktivnosti usmjerenih na izgradnju i rekonstrukciju infrastrukturnih projekata u Luci Bar, Marini Bar i revitalizaciji Luke Virpazar.

Planirana je i rekonstrukcija puteva od primorja prema granici sa Srbijom, od Nikšića prema bosansko-hercegovačkoj granici preko Šćepan Polja, izgradnja magistralnog puta Cetinje-Nikšić i realizacija projekta brze ceste.

1.4. Cijene

Cijene, mjerene troškovima života, su u septembru tekuće godi-ne, u odnosu na kraj prethodne porasle za 6,4%. Cijene usluga su zabilježile rast od 7%, dok su cijene roba porasle za 6,4%. Najveći godišnji rast je zabilježen u junu ove godine (11,4%), nakon čega je došlo do postepenog snižavanja godišnje in-flacije, pa je u septembru godišnji rast troškova života iznosio8,5%. Inflacija mjerena Indeksom potrošačkih cijena je za pr-vih devet mjeseci zabilježila rast od 6,5%, a na godišnjem ni-vou je iznosila 8,4%.

Na rast troškova života od 6,4% podjednako su uticale i cijene roba i cijene usluga. Cijene prehrambenih proizvoda su zabilježile

Izvor: Monstat

23

REAL

NI S

EKTO

R

Grafik br. 1.9 – Troškovi života

Izvor: Monstat

rast od 6,5% i ostvarile su učešće u ukupnoj inflaciji od 51,35%.Značajno su porasle cijene prehrambenih proizvoda, a posebno osnovnih životnih namirnica. Cijena hljeba od brašna tip 500 je zabilježila rast od 11,8%, svježeg i prerađenog voća (8,7%), svježeg i prerađenog mesa (7%), mlijeka svježeg i prerađenog (10,4%), kao i cijena masnoće (26,2%). Pored rasta izdataka za ishranu, na ukupan rast troškova života uticalo je povećanje cijene električne energije za 20,85% čije je učešće u ukupnoj inflaciji19,7%, cijena tečnih goriva i maziva od 11,7%, cijena iz kategorije «obrazovanje, kultura» od 3,8% i cijena iz kategorije «saobraćaj

i PTT» od 10,21%. Na rast cijena iz kategorije «saobraćaj i PTT» najviše je uticao rast cijena prevoza putnika od 23,2% , kao i rast cijena za izdatke za držanje vozila od 33,9%.

Godišnja stopa bazne inflacije u septembru je iznosila 7,83% iniža je za 0,69 procentna poena od ukupne godišnje inflacije za-bilježene u istom mjesecu. Ovo ukazuje na činjenicu da inflacijanije izazvana samo eksternim faktorima (povećanje cijena nafte), već je dobrim dijelom izazvana i internim faktorima.

Cijena referentne korpe OPEC-a je od januara, kada je iznosila 88,35 usd/barel, bila u konstantnom porastu sve do jula kada je koštala 131,22 usd/barel. U avgustu se bilježi pad cijene refe-rentne korpe od 14,3% u odnosu na cijenu iz prethodnog mje-seca, dok se cijena referentne korpe u septembru spustila na 96,85 usd/barel. Prosječna cijena brenta u prvih devet mjeseci je iznosila 111,04 usd/barel, a najviša cijena brenta je zabilježena u julu i iznosila je 133,19 usd/barel. Ključni faktori koji su utica-li na rast cijene nafte su napetosti između Irana i Zapada, vojni sukobi u Gruziji kao i razne špekulativne aktivnosti. Fluktuaciji cijene je, u jednom trenutku, doprinijelo i zatvaranje američkih rafinerijskih kapaciteta zbog snažnog uragana koji je pogodiopojedine dijelove SAD-a. Do pada je došlo najviše zbog slablje-nja američke ekonomije i smanjenja tražnje za tim proizvodom u vodećim zemljama potrošačima, u velikoj mjeri pod uticajm Globalne krize.

Tabela br. 1.2 - Učešće pojedinih kategorija u ukupnoj inflaciji

ponder IX 2008XII 2007 stopa rasta doprinos učešće u uk.

inflaciji

UKUPNO 10.000 106,42 6,42 6,42 100,00Ishrana 5.046 106,53 6,53 3,30 51,35

Duvan i piće 694 103,08 3,08 0,21 3,33

Odjeća i obuća 845 101,12 1,12 0,09 1,47

Stanovanje 1.259 112,14 12,14 1,53 23,82

Električna energija 605 120,85 20,85 1,26 19,66

Higijena i zdravlje 712 100,31 0,31 0,02 0,34

Obrazovanje, kultura 460 103,83 3,83 0,18 2,75

Saobraćaj i ptt usluge 984 110,21 10,21 1,00 15,66

Tečna goriva i maziva 400 111,71 11,71 0,47 7,30

Saobraćane i ptt usluge 414 105,30 5,30 0,22 3,42

Robe 8.994 106,35 6,35 5,71 89,00Usluge 1.006 107,02 7,02 0,71 11,00

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

24

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Poređenje stope rasta troškova života u prvih devet mjeseci ove godine u odnosu na isti period prošle godine, ukazuje da su cijene roba i usluga podjednako doprinijele stopi rasta od 6,4% u ovoj godini, dok je u prošloj godini porast cijena usluga bio značajniji

Grafik br. 1.10 – Cijene nafte, mjesečnastopa rasta

Izvor: Monstat i ‘’Monhly Oil Market Reports’’, OPEC

Tabela br. 1.3 – Troškovi života (procentualna promjena)

IX 2006.XII 2005.

IX 2007.XII 2006.

IX 2008.XII 2007.

UKUPNO 1,7 5,5 6,4Ishrana 2,2 4,0 6,5Duvan i piće 0,4 0,3 3,1Odjeća i obuća 0,2 1,0 1,1Stan 3,3 3,7 2,8Ogrijev i osvjetljenje 1,0 25,3 18,5Pokućstvo 0,4 0,7 1,4Higijena i zdravlje 0,5 0,6 0,3Obrazovanje, kultura 2,2 2,8 3,8Saobraćaj i PTT 2,9 13,1 10,2Robe 1,8 4,8 6,3Usluge 1,2 11,9 7,0

Izvor: Monstat

Box br. 1.4 – Kretanje inflacije i cijena hrane u Crnoj Gori i okruženju

Cijena hrane su uz porast cijena energenata bile glavni uzročnik inflacionog rasta u većini zemalja. Nešto izraženijirast cijena je započeo od septembra prethodne godine (izazvan sušom i porastom cijena energenata), da bi rast

bio nastavljen i u prvom polugođu ove go-dine. Visok rast cijena hrane je zabilježen u Srbiji, Makedoniji, Mađarskoj, Sloveniji, Hrvatskoj, i bio je skoro dvostruko viši od ukupnog rasta potrošačkih cijena.

Tendencija rasta cijena hrane je prisutna u svim posmatranim zemljama okruženja, a naročito je bila izražena u Srbiji. Međutim, nakon drugog kvartala dolazi do osjetnog snižavanja godišnje stope koja se odnosi na hranu što se vidi u grafikonu br. 2.

Iako je krajem trećeg kvartala došlo do smi-rivanja cijena hrane (i cijena nafte je zabi-lježila osjetan pad na kraju trećeg kvarta-

od porasta cijena roba. Porast cijena prehrambenih proizvoda je u prvih devet mjeseci ove godine zabilježio značajan rast u odnosu na isti period u prethodne dvije godine. Cijene roba su zabilježile rast od 6,3%, dok su usluge ostvarile rast od 7%.

Grafik br. 1 - Godišnji rast u % (jun 2008/jun 2007)

25

REAL

NI S

EKTO

R

Grafik br. 2 - Godišnji rast u % (septembar 2008/septembar 2007)

la), ipak su cijene prehrambenih proizvoda i dalje izuzetno visoke i vrše značajan pritisak na inflaciju. Veću godišnju stopu rasta (u se-ptembru) od one koja je zabilježena u Crnoj Gori, kada je u pitanju hrana, imale su Ma-kedonija, Bosna i Hercegovina i Srbija. Ipak, stopa rasta cijena hrane u Crnoj Gori je bila ispod prosijeka za region.

Na grafikonu br. 1.11 kao pokazatelj inflacije korišćeni su obja-vljeni podaci o HICP (harmonizovani indeks potrošačkih cijena) i CPI (indeks potrošačkih cijena). U septembru je došlo do pada godišnje stope inflacije u većini zemalja. Godišnja inflacija u Euro zoni u septembru je iznosila 3,6%, a komponente sa naj-većim godišnjim rastom su ishrana (5,7%), stanovanje (6,2%) i transport (5,8%). Viša inflacija od one koja je ostvarena u CrnojGori (8,4%) zabilježena je u Bosni i Hercegovini, Estoniji, Srbiji, Litvaniji, Bugarskoj i Letoniji.

Cijene na malo su tokom prvih devet mjeseci porasle za 7,9%, usljed rasta industrijskih proizvoda za 7,1% kao i rasta cijena usluga koje su bile više za 13%. U okviru kategorije industrij-skih proizvoda rast od 8,6% zabilježile su cijene industrijsko prehrambenih proizvoda. Na visoku stopu rasta su pored cijena hrane uticale i cijena električne energije (20,87%), tečnih goriva i maziva (12,6%), kao i cijene iz kategorije «saobraćajne i PTT usluge» koje su zabilježile rast od 15,7%. Godišnja stopa rasta cijena na malo u septembru je iznosila 9,8%.

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su tokom pr-vih devet mjeseci porasle za 13,9%. Cijene iz kategorije «vađenja ruda i kamena» su za prvih devet mjeseci ostvarile rast od 18,9%, cijene u prerađivačkoj industriji su porasle za 15,8%, dok su cijene proizvodnje električne energije, gasa i vode ostvarile rast od 7,9%. Godišnja stopa rasta u junu mjesecu je iznosila 17,1%.

Grafik br. 1.11 – Godišnja inflacija u izabranimzemljama, septembar 2008. godine

Izvor: Nacionalni zavodi za statistiku i Eurostat

1.5. Tržište rada

Broj zaposlenih je u prvih devet mjeseci u prosjeku iznosio 165.314, i bio je viši za 6,1% u odnosu na prosječan broj zapo-slenih u istom periodu prethodne godine. Najveći rast broja za-poslenih zabilježen je u sektoru građevinarstva 34,1%, hotelima

26

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

i restoranima 30%, ribarstvu 16,2%, finansijskom posredovanju11,9%, saobraćaju, skladištenju i vezama 11,8%, proizvodnji električne energije, gasa i vode 8,8%. Pad broja zaposlenih za-bilježen je u sektoru prerađivačke industrije za 5,9% i sektoru vađenja ruda i kamena za 1,6%.

Posmatrajući strukturu zaposlenih, prema prosječnom broju zaposlenih u prvih devet mjeseci ove godine, kroz tri osnovna sektora (proizvodnja, usluge i javni sektor), uočava se da je naj-više zaposlenih u sektoru usluga (42%), zatim u javnom sektoru (31%), pa u sektoru proizvodnje (27%).

Broj registrovanih nezaposlenih lica u prvih devet mjeseci ove godine u prosjeku je iznosio 29.861, ili 15,5% manje nego u istom periodu prethodne godine. Prema podacima Zavoda za zapošljavanje u septembru je evidentirano 28.276 lica koja traže zaposlenje. U septembru, Vlada Crne Gore je predstavila projekat „Stimulisanje zapošljavanja u Crnoj Gori, sa akcentom na sjever-ni region” i najavila početak kampanje pod sloganom „Posao za vas”. Poljoprivreda, kao jedna od strateških grana za razvoj Crne Gore, koja predstavlja važan potencijal novog zapošljava-nja i regionalnog razvoja, a naročito stočarska proizvodnja, još uvijek se, u značajnoj mjeri, temelje na primjeni tradicionalnih metoda. To nameće potrebu, ne samo kreditnog investiranja u neku preduzetničku ideju, nego i dodatne edukacije u cilju njene uspješnije realizacije. Edukaciju iz oblasti poljoprivrede će orga-nizovati i realizovati Zavod za zapošljavanje Crne Gore u saradnji sa Ministarstvom poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede i biće obavezan preduslov dobijanju kreditne podrške.

Zarade

U prvih devet mjeseci prosječna zarada u Crnoj Gori iznosila je 601 eura i bila je viša za 24,43% u odnosu na isti period pret-hodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa iznosila je 410 eura, što predstavlja rast od 25% u odnosu na isti period prethodne godine. Najveće zarade bez poreza i doprinosa za-bilježene su u oblasti finansijskog posredovanja, 853 eura, dok idalje najmanju zaradu bilježe zaposleni u oblasti ribarstva, 140 eura. Najviši rast zarada bez poreza i doprinosa zabilježen je u sektoru obrazovanja 38,7%, zdravstvenom i socijalnom radu 37,8%, državnoj upravi i socijalnom osiguranju 33,5%, što je posljedica izuzetno niske osnovice zabilježene u prvoj polovini prethodne godine, jer su značajnija povećanja primanja u ovim sektorima ostvarena u drugom polugođu 2007. godine.

Grafik br. 1.12 – Broj zaposlenih

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.13 – Struktura zaposlenih

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.14 – Broj nezaposlenih

Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG

27

REAL

NI S

EKTO

R

Box br. 1.5 – Prosječne plate po zemljama bivše Jugoslavije, avgust 2008. godine

Slovenija je po neto iznosu prosječne plate na prvom mjestu, dok je Hrvatska po prosjeku na drugom mjestu. Plate su, u posmatranim zemljama, uglavnom nominalno rasle, dok je realni rast, odnosno pad, bio različit od zemlje do zemlje. Crna Gora je u avgustu u odnosu na isti mjesec prethodne godine ostvarila najveći realni rast (15,1%), Srbi-ja (5,5%), Makedonija (0,8%), dok je u Hrvatskoj zabilježen pad od 0,9%.

Tabela br. 1 – Plate u zemljama bivše Jugoslavije, u eurima (rangiranje prema bruto iznosu)

Zemlja Neto plate Bruto plate

Slovenija 909 1405

Hrvatska 720 1041

Crna Gora 426 625Srbija 431 601

Bosna i Hercegovina 391 578

Makedonija 259 421

Izvor: Zavodi za statistiku i Centralne banke navedenih zemalja

Centralna banka Crne Gore je i u 2008. godini nastavila sa pro-jektom obrade godišnjih finansijskih izvještaja (GFI) pravnihlica iz Crne Gore, koja podliježu obavezi dostavljanja ovih izvje-štaja Privrednom sudu u Podgorici, shodno odredbama Zako-na o privrednim društvima i Zakona o računovodstvu i reviziji. Do 15.09.2008. godine, Privrednom sudu u Podgorici je 12.893 pravnih lica dostavilo GFI za 2007. godinu. Centralna banka Crne Gore je od ovog broja obradila 12.853 GFI. Pri tome, svega 40 GFI nije obrađeno zbog njihovog podnošenja na nepropisanim ili neadekvatno popunjenim obrascima. Ovaj broj je značajno manji u odnosu na protekle godine, što ukazuje na dosljednije poštovanje osnovnih pravila ispunjavanja finansijskih izvještaja.S obzirom na to da je procenat obrađenih GFI manji u odnosu na ukupan broj registrovanih pravnih lica koja su obavezna da do-stave svoje GFI, agregatni pokazatelji dobijeni obradom dosta-vljenih – adekvatno popunjenih GFI, mogu se smatrati uslovno reprezentativnim za crnogorsku ekonomiju.

1.6. Rezultati obrade finansijskih izvještaja pravnih lica u Crnoj Gori

1.6.1. Metodološke napomene

Privredni subjekti u Crnoj Gori sastavljaju GFI po Međunarodnim računovodstvenim standardima (MRS), odnosno po Međuna-rodnim standardima finansijskog izvještavanja (MSFI). Godišnjifinansijski iskazi privrednih subjekata razvrstani su i agregiranipo zakonskim i međunarodnim pravilima finansijskog i statisti-čkog izvještavanja do sljedećih nivoa: privredna oblast, privredna grana, privredna grupa, privredna podgrupa. Takođe, svi bilansni makroagregati su, pored navedenog vertikalnog nivoa, razvrsta-ni i na horizontalnom nivou i to do privrednog nivoa Crne Gore i privrednog nivoa njenih opština (21).

1.6.2. Generalni rezultati obrade GFI – Opšte napomene

Obradom GFI dobijeno je niz bilansnih agregata, koji se, uz na-vedenu ogradu, mogu smatrati makroagregatima reprezentati-

28

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

vnim za crnogorsku privredu. Bilansni makroagregati privrednih subjekata iz CG dobijeni su iz osnovnih, zakonsko obavezujućih obrazaca – modela propisanih od strane Instituta računovođa i revizora Crne Gore. Od 12.853 obrađena GFI, 12.334 se odnosi-lo na privredna društva, 285 na nevladine organizacije, 143 na ustanove i institucije, 56 na banke, osiguravajuća i reosigura-vajuća društva i berzanske posrednike, 27 na berze i berzanske posrednike i 8 na investicione fondove. Na osnovu obrađenih GFI, izrađeni su i bilansi stanja, odnosno bilansi uspjeha po na-vedenim grupama, kao i na agregatnom nivou. Osim navedenih makroagregata, obradom GFI došlo se i do više vrsta indikatora uspješnosti poslovanja, iz bilansa stanja i bilansa uspjeha.

1.6.3. Bilans stanja privrednih djelatnosti

Od 12.334 GFI koja su se odnosila na privredna društva, formiran je agregatni bilans stanja crnogorske privrede za 2007. godinu (Tabela br. 1.4). Generalno je zaključak da sve pozicije aktive bi-lježe rast. Tako je ukupna aktiva privrednih društava Crne Gore na dan 31.12. 2007. godine iznosila 10.927,5 miliona eura, što je za 50,4% više nego u 2006. godini (7.266,4 miliona eura).5

Stalna imovina iskazana je u iznosu od 7.635,4 miliona eura i či-nila je 69,9% ukupnih obaveza. U odnosu na prethodnu godinu povećana je za 49,2%. Obrtna imovina je iznosila 3.292,1 miliona eura, odnosno 53,1% više nego u prethodnoj godini.

Vrijednost nekretnina, postrojenja i opreme iznosila je 6.521,6 miliona eura ili 59,7% (63,3% u prethodnoj godini) od ukupnih sredstava. Vrijednost ove bilansne pozicije, koju čine zemljište, šume, višegodišnji zasadi, osnovno stado, građevinski objekti, investicije u toku, oprema i ostala materijalna imovina, uvećana je za 41,7% u odnosu na 31.12.2006. godine. Porast vrijednosti ove bilansne pozicije zabilježen je u svim sektorima, a najveći rast je ostvaren kod: poslova s nekretninama (152,6%), građe-vinarstva (134,3%), trgovine na veliko i malo (71,5%) i hotela i restorana (41,2%).

Potraživanja od kupaca iskazana su u iznosu od 1.332,0 miliona eura, što je za 38,1% više nego u prethodnoj godini. Ova potraži-vanja čine 12,2% ukupnih sredstava, a najveći dio (74,5%) njihove vrijednosti iskazan je u sektorima: trgovina na veliko i malo (489,9

miliona eura ili 36,8%), prerađivačka industrija (180,1 miliona eura ili 13,5%), poslovi s nekretninama (172,5 miliona eura ili 12,9%) i građevinarstvo (150,5 miliona eura ili 11,3%).

Vrijednost zaliha (robe, materijala, sirovina, rezervnih djelova, si-tnog inventara, nedovršene proizvodnje, gotovih proizvoda, gori-va, ambalaže, itd.), na kraju izvještajnog perioda, iznosila je 953,9 miliona eura (8,7% ukupnih sredstava) i povećana je za 50% u odnosu na prethodnu godinu. Od ukupne vrijednosti zaliha 79,5% odnosi se na sektore: trgovina na veliko i malo (442,4 miliona eura ili 46,4%), građevinarstvo (166,5 miliona eura ili 17,4%) i prerađivačka industrija (149,7 miliona eura ili 15,7%)

Privredna društva Crne Gore su, na dan 31.12.2007. godine, iskazala 515,2 miliona eura gotovine i gotovinskih ekvivalenata, odnosno 84,7% više nego u istom periodu prethodne godine. Na ovoj bilansnoj poziciji evidentirani su depoziti po viđenju, sred-stva u blagajni i na računima kod banaka i drugih finansijskihinstitucija i ostali gotovinski ekvivalenti.

Ukupni finansijski plasmani privrednih društava Crne Gore iznosilisu 757,5 miliona eura, odnosno 2,3 puta više nego u prethodnoj godini. Na dugoročne finansijske plasmane (ukupna potraživanjaprivrede za mjenice, potraživanja za finansijski lizing, potraživa-nja po osnovu dugoročnih hartija od vrijednosti, učešće u kapi-talu drugih kompanija i druga finansijska potraživanja sa rokomdospijeća preko jedne godine) odnosilo se 541,7 miliona eura ili 71,5% ukupnih finansijskih plasmana. Kratkoročni finansijskiplasmani (ukupna potraživanja po osnovu izvršenih plasmana, čiji je rok dospijeća do 12 mjeseci) iznosili su 215,8 miliona eura i povećani su za 74,1%.

Nematerijalna imovina (licence, franšize, patenti, «goodwill» i ostala nematerijalna imovina) iskazana je u iznosu od 327,8 miliona eura (3% ukupnih sredstava), što je za 61,2 % više u odnosu na prethodnu godinu.

Na neuplaćeni upisani kapital, stalnu imovinu namijenjenu pro-daji, dugoročna potraživanja, odložene poreze, unaprijed pla-ćene troškove, obračunati nenaplaćeni prihod i ostalu obrtnu imovinu odnosilo se oko 519,4 miliona eura, odnosno 4,7% ukupnih sredstava.

5 Mora se međutim uzeti u obzir da je u 2007. godini priloženo 2826 GFI privrednih društava više u odnosu na prethodnu godinu, što otežava poredjenja, jer se ne može odrediti koliko od ovih privrednih društava je postojalo i ranije, a koliko jednostavno u prošloj godini nije prijavi-lo svoje finansijske izvještaje.

29

REAL

NI S

EKTO

R

Tabela br. 1.4 - Agregatni bilans stanja privrednih društava Crne Gore 31.12.2007., u eurima

Red.br. Pozicija Stanje na dan

31.12.2007.Stanje na dan

31.12.2006. % rasta

AKTIVA

I STALNA IMOVINA 7,635,410,876 5,116,723,963 49,22

1 Neuplaćeni upisani kapital 30,895,298 29,653,134 4,19

2 Nematerijalna imovina 327,783,079 203,287,400 61,24

3 Nekretnine, postrojenja i oprema 6,521,638,809 4,602,967,358 41,68

4 Stalna imovina namijenjena prodaji 129,030,713 23,908,792 439,68

5 Dugoročna potraživanja 59,320,472 45,396,921 30,67

6 Dugoročni finansijski plasmani 541,717,715 199,455,795 171,60

7 Odloženi porezi 25,024,790 12,054,563 107,60

II OBRTNA IMOVINA 3,292,085,509 2,149,666,570 53,14

8 Zalihe 953,854,417 635,939,759 49,99

9 Potraživanja od kupaca 1,331,970,893 964,472,498 38,10

10 Kratkoročni finansijski plasmani 215,794,736 123,973,158 74,07

11 Gotovina i gotovinski ekvivalenti 515,202,809 278,937,980 84,70

12 Unaprijed plaćeni troškovi 132,398,766 62,544,103 111,69

13 Obračunati nenaplaćeni prihod 70,858,586 58,029,483 22,11

14 Ostala obrtna imovina 72,005,302 25,769,589 179,42

III UKUPNA AKTIVA 10,927,496,385 7,266,390,533 50,38

PASIVA

IV KAPITAL I REZERVE 5,274,096,107 3,945,471,928 33,67

15 Upisani kapital 4,777,567,974 3,959,263,745 20,67

16 Emisiona premija 19,690,479 17,395,813 13,19

17 Revalorizaciona rezerva 842,379,087 499,239,225 68,73

18 Ostale rezerve 71,962,790 70,939,525 1,44

19 Neraspoređeni dobitak gubitak -444,750,402 -602,330,953 -26,16

20 Manjinski interes 7,246,179 964,573 651,23

V DUGOROČNE OBAVEZE 2,568,062,801 1,359,650,348 88,88

21 Dugoročne obaveze 2,089,693,557 1,063,216,361 96,54

22 Odloženi porezi 70,519,605 53,449,101 31,94

23 Dugoročna rezervisanja 119,151,385 112,439,835 5,97

24 Ostale dugoročne obaveze 157,266,778 84,892,541 85,25

25 Odloženi prihodi 131,431,476 45,652,510 187,90

VI KRATKOROCNE OBAVEZE 3,085,337,477 1,961,268,257 57,31

26 Kratkoročne obaveze iz poslovanja 1,818,850,355 1,295,294,920 40,42

27 Kratkoročne finansijske obaveze 903,676,660 382,331,442 136,36

28 Tekući dio dugoročnih kredita 73,650,130 26,691,541 175,93

29 Obaveze za poreze 165,256,501 141,742,846 16,59

30 Obaveze za dividende 2,778,466 6,436,169 -56,83

31 Kratkoročna rezervisanja 25,964,089 26,088,646 -0,48

32 Obračunate obaveze 95,161,276 82,682,693 15,09

VII UKUPNA PASIVA 10,927,496,385 7,266,390,533 50,38

30

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

U strukturi ukupnih obaveza privrednih društava Crne Gore, iska-zanih na dan 31.12.2007. godine, najveći dio (48,3%) odnosi se na kapital i rezerve, koji su iznosili 5.274,1 miliona eura, što je za 33,7% više nego u prethodnoj godini (3.945,5 miliona eura).

Ukupne dugoročne obaveze iskazane su u iznosu od 2.568,1 miliona eura i povećane su za 88,9% u odnosu na prethodnu godinu, dok su ukupne kratkoročne obaveze iznosile 3.085,3 miliona eura i bilježe povećanje za 57,3%.

Najveći dio (43,7%) iskazanih obaveza privrednih društava Crne Gore, u 2007., kao i ranijih godina, čini upisani kapital, koji obu-hvata akcijski kapital, udjele društava, uloge, državni i druge oblike kapitala. Na dan 31.12.2007. godine iznosio je 4.777,6 mi-liona eura, što je za 20,7% više u odnosu na prethodnu godinu. Oko 54% upisanog kapitala iskazano je u sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode (1.056,1 miliona eura ili 22,1%), saobraćaja, skladištenja i veza (915,5 miliona eura ili 19,2 %) i prerađivačkoj industriji (619,0 miliona eura ili 12,9%).

Revalorizacione rezerve, koje obuhvataju efekte revalorizaci-je pojedinih oblika imovine crnogorskih privrednih društava u 2007. godini, iznosile su 842,4 miliona eura (68,7% više nego u prethodnoj godini) i činile su 7,7% ukupnih obaveza privre-dnih društava.

Dugoročne obaveze privrednih društava Crne Gore (dugoročne obaveze prema povezanim pravnim licima, dospjele mjenice, obaveze po osnovu finansijskog lizinga, dugoročni zajmovi iostale dugoročne obaveze, sa rokom dospjeća preko 12 mjese-ci u odnosu na datum bilansa stanja) povećane su za 96,5% u odnosu na prethodnu godinu. Iskazane su u iznosu od 2.089,7 miliona eura, a njihovo učešće u ukupnim obavezama privre-dnih društava je 19,1% (u prethodnoj godini 14,6%). Ovakvo kretanje dugoročnih obaveza uslovljeno je povećanjem u se-ktorima kod kojih je iskazan najveći dio (84,0%) istih, i to: po-slovi s nekretninama (3,7 puta), trgovina na veliko i malo (2,6 puta), saobraćaj, skladištenje i veze (2,1 puta) i hotela i restora-na (49,1%). Tendenciju smanjenja dugoročnih obaveza bilježe, i dalje, sektori: poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (za 1,1 miliona eura, odnosno 21,1% u odnosu na prethodnu godinu) i proizvodnja električne energije, gasa i vode (za 91,2 miliona eura, odnosno 76,0%).

Kratkoročne obaveze iz poslovanja (prema dobavljačima, po osno-vu zarada, naknada i drugih ličnih primanja, prema članovima odbora direktora, za avanse, članarine i proviziju i dr.) iznosile su 1.818,9 miliona eura, što je za 40,4% više u odnosu na prethodnu godinu i činile su 16,6% ukupnih obaveza privrednih društava. Takvo kretanje, u značajnoj mjeri, uslovljeno je povećanjem ovih obaveza u sektorima: građevinarstvo (93,8%), poslovi sa nekre-tninama (79,3%) i trgovina na veliko i malo (44,5%), koji čine 67,4% ukupnih kratkoročnih obaveza iz poslovanja. Smanjenje ovih obaveza je zabilježeno kod sektora: vađenje rude i kame-na (36,9%), poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda (8,9 %) i prerađivačka industrija (5,8%).

Kratkoročne finansijske obaveze (po osnovu primljenih kredita,kamata, dividendi, izdatih hartija od vrijednosti i ostalih finan-sijskih obaveza, sa rokom dospjeća do 12 mjeseci u odnosu na bilans stanja) iskazane su u iznosu od 903,7 miliona eura, što je preko 2,3 puta više u odnosu na prethodnu godinu. Najveći dio (80,5%) ovih obaveza iskazan je u sektorima: trgovina na veli-ko i malo (290,3 miliona eura), poslovi sa nekretninama (216,6 miliona eura), građevinarstvo (128,4 miliona eura) i prerađiva-čka industrija (92,2 miliona eura).

Privredna društva Crne Gore su, na dan 31.12.2007. godine, iska-zala obaveze za poreze u iznosu od 165,3 miliona eura, što je za 16,6% više nego u prethodnoj godini. Oko 65% ovih obaveza je iskazano u prerađivačkoj industriji (56,5 miliona eura), trgo-vini na veliko i malo (33,6 miliona eura) i hoteli i restorani (17,4 miliona eura). Obaveze za dividende su iznosile 2,8 miliona eura (u prethodnoj godini 6,4 miliona eura).

1.6.4. Bilans uspjeha privrednih društava Crne Gore za 2007. godinu

Bilans uspjeha crnogorskih privrednih društava, za period od 01.01. do 31.12.2007. godine, urađen je po metodi prirode tro-ška (Tabela br. 1.5)

Crnogorska privreda je, u 2007. godini, ostvarila ukupne prihode u iznosu od 6.116,6 miliona eura, što je za 35,2% više nego u pret-hodnoj godini (4.524,3 miliona eura). Ukupni rashodi su iskazani u iznosu od 5.973,9 miliona eura, odnosno povećani su za 34,6% u odnosu na uporednu godinu (4.439,7 miliona eura).

31

REAL

NI S

EKTO

R

Tabela br. 1.5 - Agregatni bilans stanja privrednih društava Crne Gore 31.12.2007. (iznos u eur)

Red.br. Pozicija I-XII 2007. I-XII 2006.

1 Prihod 5.771.058.494 4.219.165.772

2 Ostali poslovni dobici 339.065.344 294.492.929

3Izvršen i kapitalizovan rad od strane preduzeća za sopstvene svrhe

6.427.276 10.267.900

4Promjene na zalihama gotovih proizvoda i nedovršene proizvodnje

-20.947.184 351.549

5Utrošene sirovne u toku perioda (za trgovačka preduzeća kupljena roba i potrošni materijalu toku perioda)

-3.991.232.729 -2.886.259.718

6 Troškovi zaposlenih -664.810.732 -521.977.978

7 Amortizacija -246.541.368 -218.905.202

8 Umanjenje vrijednosti nekretnina. postrojenja i opreme -21.808.254 -21.624.665

9 Ostali poslovni rashodi -916.540.930 -723.141.737

I PROFIT/GUBITAK OD POSLOVNIH AKTIVNOSTI 254.669.917 152.368.850

10 Neto finansijski trošak -76.694.650 -37.748.306

11 Učešće u dobiti pridruženih pravnih lica -217.633 -153.229

12 Porez na dobitak -34.772.890 -20.886.264

13 Neto dobitak/gubitak od diskontinuiranog -376.724 -9.002.355

II II NETO PROFIT/GUBITAK ZA OBRAČUNSKI PERIOD 142.608.020 84.578.696

U strukturi ukupnih poslovnih prihoda, najveći dio (94,3%) se odnosi na prihod od realizovanih proizvoda i usluga na domaćem i inostranom tržištu, koji je iskazan u iznosu od 5.771,1 miliona eura, odnosno 36,8% više nego u prethodnoj godini. Na takvo kretanje prihoda od prodaje na domaćem i ino tržištu u najzna-čajnijoj mjeri utiče njihovo povećanje u sektorima, i to: trgovini na veliko i malo (41,7%), prerađivačkoj industriji (19,7%) i sa-obraćaju, skladištenju i vezama (23,0%), u kojima je ostvareno 84,4% ovih prihoda.

Prihodi od prodaje na domaćem i ino tržištu ostvareni su u se-ktoru trgovine na veliko i malo u iznosu od 2.602,2 miliona eura ili 45,1% - ukupnih prihoda, prerađivačke industrije 852,3 miliona eura ili 14,8%, saobraćaja, skladištenja i veza 697,7 miliona eura ili 12,1%, gradjevinarstva 422,1 miliona eura ili 7,3%, poslova sa nekretninama 406,1 miliona eura ili 7,0%, proizvodnje elek-trične energije, gasa i vode 278,4 miliona eura ili 4,8%, hotela i restorana 179,4 miliona eura ili 3,1%, vađenja rude i kamena 66,9 miliona eura ili 1,2%, poljoprivrede, šumarstva i vodopri-vrede 50,7 miliona eura ili 0,9%, itd.

Poslovni rashodi privrednih društava Crne Gore iskazani su u izno-su od 5.861,9 miliona eura i povećani su za 34,1% u odnosu na

prethodnu godinu. Najveći dio (68,1%) poslovnih rashoda čine utrošene sirovine u toku perioda, koje su iskazane u iznosu od 3.991,2 miliona eura, odnosno 38,3% više nego u prethodnoj godini. Na trgovinu na veliko i malo (kupljena roba i potrošni materijal) odnosi se 52,7% ukupnih utrošenih sirovina.

Troškovi zaposlenih su iznosili 664,8 miliona eura ili 11,3%, a amor-tizacija 246,5 miliona eura ili 4,2% ukupnih poslovnih prihoda.

Ostali poslovni rashodi su visoki i iznose 916,5 miliona eura, odnosno oko 16% od ukupnih poslovnih rashoda. Iz navede-nog makroagregata ne može se vidjeti da li je ovaj rashod na-stao po osnovu otpisa dugoročnih plasmana, gubitka po osnovu prodaje osnovnih sredstava, manjkova, troškova za sumnjiva i sporna potraživanja.

Privredna društva Crne Gore su, kao i u prethodnoj godini, iska-zala negativan finansijski rezultat kod neto finansijskog poslo-vanja, poreza na dobit, učešća u dobiti pridruženih pravnih lica i diskontinuiranog poslovanja i to u iznosu od 112,1 miliona eura. Ovi finansijski rashodi se, gotovo u cjelini (99,4%), odnose na netofinansijski trošak (76,7 miliona eura ili 68,4%) i tekuće i odloženeporeze na dobit (34,8 miliona eura ili 31,0%).

32

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

1.6.5. Sektorska analiza poslovnog rezultata privrednih društava Crne Gore za 2007. godinu

Crnogorska privreda je, u 2007. godini, ostvarila bruto profit odposlovnih aktivnosti u iznosu od 254,7 miliona eura, što je za 67,1% više u odnosu na prethodnu godinu, dok je neto profit zaobračunski period ostvaren u iznosu od 142,6 miliona eura i bi-lježi povećanje od 68,6%. Posmatrano po sektorima, privredna društva Crne Gore su, u 2007. godini, ostvarila sljedeće rezultate poslovanja (Tabela br. 1.6)

Sektorska analiza pokazuje da je najveći dio (83,3%) neto pro-fita za obračunski period ostvaren kod trgovine na veliko i malo(118,9 miliona eura), gdje je zabilježen porast od oko 65,23%. Visok rast neto profita zabilježen je i u sektoru građevinarstva,finansijskog posredovanja i poslova sa nekretninama, što ukazu-je na osnovne nosioce izvora rasta crnogorske privrede u 2007. godini. Sa druge strane, zabrinjava gubitak zabilježen kod pre-rađivačke industrije u iznosu od 53,1 miliona eura, kod koje je, u prethodnoj godini bio ostvaren pozitivan rezultat.

Tabela br. 1.6 - Ostvareni neto profit po sektorima 2007,u 000.000 eura

Red. br. Djelatnosti Neto Profit

2007Neto Profit

2006 %rast

1 Poljoprivr.šumarstvo i vodoprivreda 2,082 2,733 -23,82

2 Ribarstvo -0,584 0,02 -3020,00

3 Vađenja ruda i kamena -14,649 -13,225 (10,77)6

4 Prerađivačka industrija -53,085 5,096 -1141,70

5 Proizv.elekt.ener.gasa i vode -8,649 -24,348 (-64,48)

6 Građevinarstvo 18,831 0,234 7947,44

7 Trgov.na malo i veliko 118,9 71,962 65,23

8 Hoteli i restorani -14,67 -29,946 (-51,01)

9 Saobrać.skladišt.i veze 71,655 25,649 179,37

10 Finansijski posrednici 9,74 3,238 200,80

11 Poslovi s nekretninama 13,938 15,774 -11,64

1.6.6. Analiza poslovnog rezultata privrednih društava Crne Gore za 2007. godinu – Opštinski nivo

Privredna društava su, posmatrano sa teritorijalnog aspekta, u 2007. godini, osvarila bilansne makroagregate (profit/gubitakza obračunski period) prikazane u tabeli 1.7.

Iz pregleda se može zaključiti da osnovne “profitne centre” pred-stavljaju: Podgorica sa 150,1, Budva sa 21,5, Kotor sa 8,6, Bar sa 7,6 i Herceg Novi sa 3,5 miliona eura. Značajno je pomenuti da su privredna društva opštine Budva, u 2007. godini ostvarila veći profit, za preko četiri puta, u odnosu na prethodnu godinu (5,0miliona eura). Takođe, značajne pozitivne rezultate su postigle opštine koje su u 2006. godini ostvarile gubitke i to: Bar (16,9 miliona eura), Kotor (6,5 miliona eura), Šavnik (146 hiljada eura) i Andrijevica (63 hiljade eura). Na drugoj strani, opština Herceg Novi bilježi smanjenje neto profita, u odnosu na prethodnu go-dinu, za 5,5 miliona eura.

6 Zagrada označava da je u pitanju rast (pozitivan predznak) ili sniženje gubitka (negativan predznak)

33

REAL

NI S

EKTO

R

Tabela br. 1.7 - Ostvareni neto profit poopštinama u 2007, 000 eura

Redbr. Naziv Profit Gubitak

1 Podgorica 150.108

2 Budva 21.488

3 Kotor 8.554

4 Bar 7.584

5 Herceg Novi 3.466

6 Danilovgrad 994

7 Andrijevica 71

8 Šavnik 25

9 Nikšić 37.724

10 Cetinje 4.012

11 Bijelo Polje 1.824

12 Ulcinj 1.663

13 Pljevlja 1.238

14 Berane 1.175

15 Tivat 529

16 Plužine 410

17 Kolašin 341

18 Mojkovac 277

19 Žabljak 238

20 Plav 178

21 Rožaje 72

UKUPNO 192.290 49.682 Neto profit zaobračunski period 142.608

Gubitke su, najvećim dijelom (95,9%), ostvarila privredna druš-tva sa sjedištem u opšinama: Nikšić (37,7 miliona eura ili 75,9%), Cetinje (4,0 miliona eura ili 8,1%), Bijelo Polje (1,8 miliona eura ili 3,7%), Ulcinj (1,7 miliona eura ili 3,3%), Pljevlja (1,2 mili-ona eura ili 2,5%) i Berane (1,2 miliona eura ili 2,4%). Slično objašnjenje kao i za prošlu godinu važi i za 2007. Naime, velika preduzeća koja su u ovoj godini ostvarila najveće gubitke (Že-ljezara Crne Gore AD, Obod AD- Cetinje, Rudnici Boksita Nikšić AD, itd.) su stacionirana u opštinama koje su u ovoj godini po-slovale sa gubitkom.

1.6.7. Pokazatelji profitabilnosti i likvidnostiprivrednih društava u Crnoj Gori

Obzirom na to da CBCG raspolaže sa podacima o GFI privrednih društava u Crnoj Gori koji se odnose na 2005, 2006. i 2007. go-dinu to predstavlja dovoljan izvor podataka za komparativni pregled indikatora poslovanja privrednih društava u Crnoj Gori, sa osnovnim ciljem utvrđivanja tempa i pravca njihove aktivno-si po pitanju efikasnosti i efektivnosti poslovanja, kao i njihovelikvidnosti. Naime, imajući u vidu finansijku krizu koja se preni-jela i na realne tokove odražavajući se na ukupnu nelikvidnost u privredi najrazvijenijih ekonomija, od opšteg je interesa da se utvrdi koliko crnogorska privreda efikasno raspolaže svojim sred-stvima i da li ima značajnih problema sa likvidnošću. Stoga su urađena četiri indikatora: neto profitna margina, stopa prinosana ukupnu aktivu, koeficijent opšte likvidnosti, kao i koeficijenatlikvidnosti II nivoa (tzv. Acid Test).

Tabela br. 1.8 – Neto profitna margina crnogorske privrede

Stopa neto profita 2007 2006 2005

1. Neto profit/gubitak 142.608.020 60.662.266 -211.176.478

2. Ukupan prihod 6.116.551.114 4.637.607.748 3.462.358.251

Indikator (1:2) 2,33 1,31 -6,10

Tabela br. 1.9 - Stopa prinosa na ukupnu aktivu crnogorske privrede

Stopa prinosa na ukupnu aktivu 2007 2006 2005

1. Neto profit/gubitak 142.608.020 60.662.266 -211.176.478

2. Ukupna aktiva 10.927.669.385 7.348.143.455 5.864.139.932

Indikator (1:2) 1,30 0,83 -3,61

34

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Stopa neto prifita/gubitka crnogorske privrede, kao odnos pro-fit/gubitak poslije oporezivanja i ukupnog prihoda ima vri-jednost 2,33 u 2007. godini. Indikator ima rastući trend. Cr-nogorska privreda je poslovala daleko efikasnije u odnosu na2006. godinu.

Stopa prinosa na ukupnu aktivu, kao pokazatelj efektivnosti cjelokupne imovine crnogorske privrede, takođe ima pozitivan trend, odnosno crnogorska preduzeća su efektivnije koristila svoju imovinu u odnosu na proteklu godinu.

Likvidnost crnogorske privrede je izračunata preko koeficijentaopšte likvidnosti, koji predstavlja odnos obrtne imovine i kratko-ročnih obaveza. Cilj ovog indikatora je da utvrdi da li na agrega-tnom nivou privredna društva svojom obrtnom imovinom mogu da „pokriju“ kratkoročne obaveze. On bi trebalo biti veći od 1 (kod privrednih grana sa velikim dnevnim obrtima, recimo trgovina, ovaj indikator bi trebalo biti veći i od 3) i u tom pravcu vidi se poboljšanje u odnosu na 2006. godinu. Drugi indikator likvidnosti tzv. koeficijent likvidnosti drugog nivoa («quick ratio») iz obrtneimovine izuzima zalihe kao najnelikvidniji oblik obrtne imovine. I ovaj indikator bi trebalo biti veći od 1. Po osnovu ovog kriteri-

Tabela br. 1.10 - Koeficijenat likvidnosti II nivoa (pokriće kratkoročnih obaveza likvidnimsredstvima i potraživanjima)

Koeficijenat likvidnosti II nivoa (pokriće kratkoročnihobaveza likvidnim sredstvima i potraživanjima) 2007 2006 2005

1. Obrtna imovina 3.292.085.509 2.183.076.008 1.595.302.068

2. Zalihe 953.854.417 647.562.650 486.456.689

3.Kratkoročne obaveze 3.085.337.477 2.065.984.683 1.552.107.376

Indikator (1-2) : 3 0,76 0,74 0,71

Tabela br. 1.11 - Koeficijenat likvidnosti III nivoa (koeficijenat opšte likvidnosti)

Koeficijenat likvidnosti III nivoa (koeficijenat opštelikvidnosti) 2007 2006 2005

1. Obrtna imovina 3.292.085.509 2.183.076.008 1.595.302.068

2.Kratko. obaveze 3.085.337.477 2.065.984.683 1.552.107.376

Indikator (1:2) 1,07 1,06 1,03

juma, takođe, je došlo do poboljšanja likvidnosti u 2007. godini ali je još uvijek na nezadovoljavajućem nivou. U tom pravcu, za-ključak je da privredna društva u Crnoj Gori imaju problema sa finansiranjem kratkoročnih obaveza kratkoročnom imovinom,mada u manjoj mjeri nego prethodnih godina.

Generalni zaključak o poslovanju privrednih društava je da su u 2007. godini napravila veliki napredak kako sa stanovišta svoga rasta reflektovanog kroz rast aktive i kapitala, tako i sa stanovištaefikasnosti poslovanja ostvarujući značajan rast neto profita naagregatnom nivou. Prema pokazateljima profitabilnosti crno-gorska preduzeća su poslovala efikasno, i ujedno popravila nivosvoje likvidnosti koja još uvijek nije na zadovoljavajućem nivou. Osnovni rizici posmatrano sa agregatne perspektive je značajan rast zaduženja privrede, koji povećava neizvjesnost njihovog po-slovanja u uslovima Globalne finansijske krize, kao i činjenica dase crnogorska ekonomija sve više usmjerava ka uslužnim sekto-rima (telekomunikacije, promet nekretninama, finansijske uslu-ge), dok zabrinjava drastičan pad finansijskog rezultata u sektoruprerađivačke industrije, ribarstva, poljoprivrede i šumarstva, a takođe je očito produbljavanje neujednačenosti finansijskih re-zultata privrednih društava na opštinskom nivou.

MONETARNA KRETANJA 2

37

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Prva tri kvartala ove godine karakterisao je pozitivan trend osno-vnih monetarnih pokazatelja (tabela br. 2.1).

Tabela br. 2.1 – Odabrani monetarni pokazatelji

Opis/Period IX 2008.XII 2007.

IX 2008.IX 2007.

Novčana masa M21 + 8,8% + 18,7%

Aktiva banaka +18,0% +38,7%

Ukupni krediti + 27,0% + 57,5%

Krediti privredi +23,7% + 55,4%

Krediti stanovništvu +32,1% + 61,2%

Ukupni depoziti + 11,2% + 27,8%

Depoziti privrede - 3,3% + 16,3%

Depoziti stanovništva + 9,3% + 20,7%

Izdvojena obavezna rezerva + 11,0% + 12,1%

Potrebno je naglasiti da se monetarna kretanja tokom prva tri kvartala ove godine analiziraju u periodu kada su se na evropskom i crnogorskom tržištu desile značajne promjene. Promjene se, prije svega, ogledaju u donošenju programa za ublažavanje efekata Globalne krize i promjeni referentnih kamatnih stopa.

Za prvih devet mjeseci ove godine povećana je aktiva svih ba-naka, kreditna aktivnost je bila usporena i u okviru ograničenja koja je postavila Centralna banka, rast depozita je bio sporiji, kako od rasta kredita, tako i od rasta depozita u istom periodu prethodne godine.

Aktivne kamatne stope su neznatno oscilirale u posmatranom periodu. S obzirom na to da su kao mjeru za smanjenje negati-

vnih uticaja Globalne krize mnoge centralne banke primijenile smanjenje referentnih kamatnih stopa, u narednom periodu je realno očekivati smanjenje kamatnih stopa na međubankarskom tržištu Evrope, što bi moglo da se reflektuje i na kamatne sto-pe banaka u Crnoj Gori. Međutim, i pored smanjenja kamatnih stopa potrebno je imati u vidu i ograničenu ponudu kreditnih sredstava na finansijskom tržištu, kao i značajan rast premijerizika što će, s druge strane, djelovati kao «kočnica» smanjenju kamatnih stopa.

Pasivne kamatne stope su, i pored rasta u posmatranom perio-du, bile realno negativne. U narednom periodu se može očeki-vati njihov dalji rast, što će predstavljati jednu od mjera banaka usmjerenu ka privlačenju depozita.

Do kraja prve polovine 2009. godine može se očekivati dalja, već vidljiva, promjena preferencija stanovništva. Naime, nega-tivni trendovi na tržištu kapitala, skuplji i teže dostupni izvori finansiranja, najava negativnih trendova razvoja u evropskimzemljama i sl. uticaće da se smanje potrošačke preferencije sta-novništva i poveća se orjentisanost ka sigurnijim oblicima ula-ganja. U tom smilu se očekuju i promjene osnovnih pokazatelja poslovanja banaka.

2.1. Novčana masa

Novčana masa (monetarni agregat M21) iznosila je 2.968 mili-ona eura na kraju trećeg kvartala 2008. godine. Za prvih devet mjeseci ove godine uvećana je za 8,8%, dok je godišnji porast iznosio 18,7%.

Tabela br. 2.2 – Novčana masa7, 000 000 eura, kraj mjeseca

Opis/Period2007. 2008.

III VI IX XII III VI IX

M1 1.165,7 1.324,7 1.404,4 1.535,3 1.421,0 1.450,1 1.412,2

M11 1.200,2 1.358,0 1.436,3 1.557,0 1.461,6 1.489,5 1.450,3

M2 1.721,4 2.028,7 2.283,3 2.606,3 2.589,7 2.725,9 2.733,9

M21 1.834,3 2.194,0 2.500,2 2.728,2 2.755,6 2.920,1 2.968,0

7 Monetarni agregat M1 čine M0 (depoziti banaka kod CBCG: obračunski račun banaka i izdvojena obavezna rezerva banaka, i procijenjeni iznos gotovog novca u opticaju), depoziti po viđenju nebankarskog sektora kod banaka i CBCG, u eurima i drugim valutama, isključujući depozite cen-tralne Vlade. Monetarni agregat M11 čini M1 uvećan za depozite centralne Vlade po viđenju, u eurima i drugim valutama. Monetarni agregat M2 čine M1 i oročeni depoziti nebankarskog sektora kod banaka i CBCG, u eurima i drugim valutama, isključujući depozite centralne Vlade. Monetarni agregat M21 čini M11 uvećan za oročene depozite nebankarskog sektora uključujući i depozite centralne Vlade, u eurima i drugim valutama.

38

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

2.2. Likvidnost banaka

Sredinom septembra ove godine Centralna banka Crne Gore do-nijela je novu Odluku o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama8. Novom Odlukom, propisani su minimalni standardi za kvantitativno upravljanje rizikom likvi-dnosti kroz obavezu banaka za održavanjem minimalnih koefici-jenata likvidnosti (odnos likvidnih sredstava i dospjelih obaveza) na dnevnoj i dekadnoj osnovi. Usvojenim rješenjima omogućiće se bolji uvid u likvidnost banke, odnosno mogućnost banaka da ispunjavaju sve dospjele obaveze u svakom trenutku, i njihovo bolje upravljanje likvidnošću.

Prema osnovnim pokazateljima likvidnosti9, bankarski sistem je tokom prvih devet mjeseci 2008. godine održavao likvidnost iznad propisanog minimuma.

U prva tri kvartala 2008. godine, ukupna sredstva banaka raspo-loživa za plaćanje iznosila su prosječno 453 miliona eura, dok su izvršena plaćanja banaka prosječno iznosila 46,4 miliona eura. Na osnovu kretanja raspoloživih sredstava i izvršenih plaćanja, koja su konstantno bila značajno niža od raspoloživih sredstava za plaćanje, ostvarivan je suficit u prosječnom iznosu od 406,6miliona eura (tabela br. 2.3).

Raspoloživa sredstva za plaćanje u zemlji i inostranstvu na kraju septembra 2008. godine iznosila su 486,9 miliona eura. Od toga, 57,5% odnosilo se na sredstva raspoloživa za plaćanje u zemlji, a 42,5% na sredstva raspoloživa za plaćanje u inostranstvu.

Tabela br. 2.3 - Prosjek raspoloživih likvidnih sredstava i izvršenih plaćanja banaka, 000 eura

Opis/Period2007. 2008.

I kvartal II kvartal III kvartal IV kvartal I kvartal II kvartal III kvartalProsjek raspoloživih sredstava za plaćanje

414.887 435.808 517.250 515.904 469.590 441.300 446.519

Prosjek izvršenih plaćanja 38.437 51.020 48.966 48.126 41.033 49.221 49.238

Prosjek: suficit 376.450 384.788 468.284 467.778 428.557 392.079 397.281

Na kraju septembra 2008. godine, likvidna aktiva banaka10 izno-sila je 453,8 miliona eura. Učešće likvidne u ukupnoj aktivi izno-silo je 12,93% i niže je u odnosu na kraj 2007. godine (18,06%) i septembar prethodne godine (20,54%).

Koeficijent krediti/depoziti iznosio je 1,23 na kraju septembra ovegodine, i pogoršan je kako u odnosu na kraj 2007. godine (1,07), tako i u odnosu na isti mjesec prethodne godine (1,00).

Tokom prva tri kvartala 2008. godine, nije bilo korišćenja oba-vezne rezerve za likvidnost.

Grafik br. 2.1 – Raspoloživa sredstva i izvršenaplaćanja banaka, kraj mjeseca, 000 eura

8 Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama („Sl. list Crne Gore”, br. 60/08) 9 Nerazmatrajući aspekt upravljanja likvidnošću.10 Zbir novčanih sredstava i depozita kod depozitarnih institucija, HOV za trgovinu i raspoloživih za prodaju i HOV kupljenih po ugovori o po-

novnoj prodaji, umanjen za 50% iznosa izdvojene obavezne rezerve.

39

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Podaci iz dekadnih izvještaja o likvidnosti banaka pokazuju da je tokom prvih devet mjeseci 2008. godine nivo novčanih sredsta-va u odnosu na kratkoročne izvore, za bankarski sistem u cjelini, konstantno bio iznad dekadnog minimuma (20%) propisanog za banke koje imaju viši iznos kredita od ukupnog iznosa de-pozita, kao i/ili visoko učešće nekvalitetnih kredita u ukupnom kreditnom portfoliju.11

Grafik br. 2.2 – Likvidna aktiva i kratkoročna pasiva banaka (000 eura) i njihov odnos

Box br. 2.1 - Mjere za rješavanje problema u finansijskom sistemu12

Pravovremenim intervencijama u finansijskom sistemu (među finansijskim institucijama i njihovim klijentima) sumoguće željene korekcije – stabilizovanje, smanjivanje negativnih uticaja na realnu ekonomiju i podrška novim investicijama. U tom cilju, MMF preporučuje različit spektar intervencija.

Generalni principi intervencija

Iskustvo iz prošlih finansijskih kriza govori da efikasnost i cijena mjera zavisi od četiri ključna elementa:

• Postojanje kvalitetne osnove koja bi omogućavala da finansijska stabilnost djeluje preventivno i zaustavnona finansijsku krizu. Ona ubraja sljedeće: 1) sankcionisanje loše kapitalizovanih institucija koje mogu da utičuna stabilnost sistema prije nego se problemi pojave, 2) pravni i institucionalni mehanizam koji bi na efikasannačin rješavao pitanja slabih finansijskih institucija, 3) jasna procedura oko zatvaranja i ubrzanog ponovnogotvaranja banaka i 4) efektivan sistem za osiguranje depozita.

• Brzina reakcije je ključan faktor. Naime, često se pokazalo da je odlaganje reakcije na probleme kasnije dovo-dilo do multiplikacije problema.

• Uticaji krize na realnu ekonomiju se mogu smanjiti olakšicama firmama i domaćinstvima.• Moraju se ograničiti troškovi i zloupotreba ovih mjera. Akcionari moraju prvi da preuzmu dio gubitaka. U slu-

čaju da su gubici veliki onda se preproučuje da i kreditori smanje svoja potraživanja. Ako vlada daje pomoć onda to mora biti institucijama koje vrijedi spasiti i ublažiti njihov negativan uticaj na sistem.

11 Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama (“Sl. list RCG” br. 58/05), koja je bila na snazi do oktobra ove godine.

12 Izvor: World Economic Outlook, Financial Stress, Downturns, and Recoveries, October 2008

40

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Specifične mjere

Postoji širok spektar mjera koje mogu da se primijene: vanredne (koje suzbijaju krizu) i prestrukturiranje (koje uspostavljaju normalno funkcionisanje kreditiranja).

Vanredne mjere su: 1) ograničavanje rasta aktive 2) vanredna pomoć u likvidnosti, 3) vladina garancija depozita i 4) suspendovanje podizanja depozita. Sve ove mjere imaju svojstvene uticaje na kreditiranje i ekonomsku aktivnost, ali adekvatnost mjera zavisi od toga je li kriza izazvana gubitkom povjerenja u banke, kao posljedica nesolventno-sti institucije ili uticaja volatilnosti na aktivu (npr. valutni kurs ili cijene kuća).

Mjere prestrukturiranja uključuju: 1) rekapitalizaciju finansijskih institucija, 2) upotrebu kompanija za upravlja-nje sredstvima (asset management companies), 3) oproštaj dugova i 4) podstrek otpisu gubitaka. Obično se koristi kombinacija mjera, koja često rezultiraju u značajnim fiskalnim troškovima.

Rekapitalizacija: Ova mjera brzo povećava kapitalnu bazu i omogućava bankama da uđu u prestrukturiranje. Vladi-na pomoć za rekapitalizaciju ne bi smjela da se zloupotrebljava. Dobra ilustracija su bili primjeri u SAD-u (od 1933.) i Japanu (1998. i 1999.). Programi pomoći u SAD-u su većinom podrazumijevali kupovinu preferencijalnih akcija kako bi povećali kapital banaka, a ujedno omogućili praćenje rada banaka. Japan je u svom programu iz 1998, ku-povao u malim iznosima subordinisani dug i pozajmice, da bi 1999. upotrijebio mnogo veća sredstva pri kupovini preferencijalnih akcija i uključio rigorozan “benčmarking” i ciljnu participaciju.

Kompanije za upravljanje sredstvima (asset management company): Glavni cilj osnivanja ovakvih kompanija, koje bi trebalo da budu u državnom vlasništvu, je da se ubrza proces finansijskog prestrukturiranja tako što bi preuzelanekvalitetnu aktivu od banaka. Dobar primjer su švedske kompanije Securum i Retrieva koje su 1992. formirane da pomognu Nordbanken i Gota Bank. Obije kompanije su uspjele da povrate većinu sredstava koje su investirale čemu je doprinijelo efikasno sudstvo u Švedskoj (koje je natjeralo nesolventne dužnike u bankrot), priroda njihoveaktive omogućivši im lakše prestrukturiranje i kvalitetan menadžment. Međutim, ovaj model nije primjenljiv u svim državama zbog slabosti u pravnim, regulatornim i političkim institucijama.

Oproštaj dugova: Glavna prednost ove mjere je njena brzina i jednostavnost. Ukoliko banka procijeni da je kredit nekvalitetan, onda vrši oproštaj duga. Potencijalna opasnost se nalazi u mogućnostima zloupotrebe ove mjere. Takođe, ova mjera bi mogla da smanji povjerenje u monetarne institucije i vladavinu prava. Međutim, da li će ova mjera biti od značaja ili ne, zavisi od frekventnosti njenog korištenja i prirode finansijske krize. Zbog rizika moral-nog hazarda, ova bi mjera trebala da služi kao posljednja opcija.

2.3. Agregatni bilans stanja banaka

Na kraju trećeg kvartala aktiva banaka je iznosila 3.509,7 mili-ona eura. U odnosu na isti period prethodne godine, aktiva je porasla za 38,7%, dok je porast za prvih devet mjeseci ove go-dine iznosio 18%.

Ukupna aktiva banaka na kraju septembra bila je iznad nivoa pla-niranog BDP-a za 2008. godinu13, tako da je pokazatelj odnosa nivoa aktive na kraju septembra i planiranog BDP-a iznosio 1,16,

13 Procjena Ministarstva finansijazaBDPu2008.godini je3.025milionaeura.

41

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

dok je odnos ostvarene aktive za prva tri kvartala ove godine i ostvarenog BDP-a u istom periodu iznosio 0,23%14.

Koeficijent ROA, povraćaj na prosječnu aktivu, iznosio je 0,31%na kraju trećeg kvartala i smanjen je u odnosu na isti period prethodne godine za 0,72 procentna poena, dok smanjenje u odnosu na kraj prethodne godine iznosi 0,41 procentnih poena. Povraćaj na prosječnu prihodonosnu aktivu iznosio je 0,36% na kraju trećeg kvartala o.g. (tabela br. 2.4).

Prihodonosna aktiva je činila 87,6% ukupne aktive na kraju septembra o.g., što je više u odnosu na kraj prethodne godi-ne (83,7%).

Kvalitet aktive je zadovoljavajući. Dobra aktiva (A) činila je 57,4%, a nekvalitetna aktiva (C, D, E) 3,88% ukupne aktive, odnosno 35,48% kapitala uvećanog za rezervisanja za gubitke na kraju septembra 2008. godine.

Posmatrano po bankama, za prvih devet mjeseci ove godine porasla je aktiva svih banaka, a porast se kretao u intervalu od 3,8% do 122,9%.

Tabela br. 2.4 – Povraćaj na prosječnu i prihodonosnu aktivu, %

Opis/Period2007. 2008.

III kvartal IV kvartal I kvartal II kvartal III kvartal

Povraćaj na prosječnu aktivu 1,03 0,72 0,23 0,59 0,31

Povraćaj na prihodonosnu aktivu 1,26 0,87 0,26 0,68 0,36

2.3.1. Koncentracija u bankarskom sektoru

Na kraju septembra 2008. godine, u odnosu na kraj septem-bra i kraj 2007. godine, pokazatelji koncentracije crnogorskog bankarskog sistema mjereni prema aktivi i kreditima nijesu bitno različiti, dok je primjetan rast koncentracije mjerene pre-ma depozitima.

Hiršman-Herfindalov (HH) indeks mjeren prema aktivi je nakraju septembra 2008. godine iznosio 1.929 poena, što nije značajno odstupanje u odnosu na 1.918 poena na kraju 2007., tj. u odnosu na 1.985 poena na kraju septembra 2007. godine (tabela br. 2.5). Racio koji mjeri tržišno učešće četiri najveće ban-ke (C4), mjeren prema aktivi, na kraju septembra 2008. godine je iznosio 78,1%, na kraju prethodne godine 77,7%, a na kraju septembra 2007. godine 75,1%. Pokazatelji koncentracije mje-reni prema kreditima i oni mjereni prema aktivi pokazuju slične vrijednosti, što je razumljivo budući da se najveći dio aktive ba-naka odnosi na kredite.

Racio koji mjeri tržišno učešće četiri najveće banke (C4), mjeren prema depozitima, iznosio je 81,6% na kraju septembra 2008., što je više nego na kraju decembra (79,6%) i septembra prethodne godine (79,4%). HH indeks mjeren prema depozitima pokazuje još izraženiju koncentraciju depozita (tabela br. 2.5).

Tabela br. 2.5 - HH indeks koncentracije, kraj perioda

HH Indeks 2003. 2004. 2005. 2006. IX 2007. 2007. IX 2008.

prema aktivi 1.531 1.641 2.296 2.042 1.985 1.918 1.929

prema depozitima 1.892 1.991 2.898 2.350 2.339 2.298 2.407

prema kreditima 1.526 1.699 2.336 2.126 1.979 1.917 1.935

14 Ostvarena aktiva predstavlja porast aktive u prvih devet mjeseci o.g. (iznos aktive na kraju septembra umanjen za iznos zabilježen na kraju prethodne godine). Prema podacima Sekretarijata za razvoj, ostvareni BDP za prva tri kvarala o.g. iznosi 2.328,2 miliona eura.

42

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Koncentracija na kraju septembra 2008. i dalje ispoljava kara-kteristike oligopola na šta upućuju vrijednosti koeficijenta C4 odoko 80% i HH indeksa od oko 2.000 poena, budući da vrijednosti C4 preko 60% ukazuju na oligopolsku strukturu, a HH indeksa preko 1.800 poena na veoma koncentrisano tržište.

Bankarski sektor Crne Gore je i u poređenju sa zemljama re-giona visoko koncentrisan. HH indeks mjeren prema aktivi je, prema posljednjim raspoloživim podacima u Srbiji, Hrvatskoj i Sloveniji iznosio 621, 1.294 i 1.301 poen, respektivno. Veličina crnogorskog bankarskog tržišta (malo tržište) sigurno značajno doprinosi izraženoj koncentraciji.

2.3.2. Kreditna aktivnost banaka

Mjere koje je CBCG preduzela u cilju smanjenja kreditnog rasta i samim tim smanjenja pritiska na potrošnju, odnosno inflacijupokazale su se efikasnim u prvih devet mjeseci ove godine, kojeje karakterisao umjereniji rast kredita.

Na kraju septembra krediti su dostigli iznos od 2.852,3 miliona eura i ostvarili su rast od 27% za prvih devet mjeseci ove godi-ne, dok je godišnji porast iznosio 57,5%. Rast kredita ostvaren u ovoj godini usporeniji je nego u istom periodu prethodne go-dine (tabela br. 2.6).

Tabela br. 2.6 – Rast kredita, %

IX 2007.IX 2006.

IX 2007.XII 2006.

IX 2008.IX 2007.

IX 2008.XII 2007.

Finansijske institucije 197,8 71,5 136,7 47,8

Privreda 204,1 130,3 55,5 23,7

Stanovništvo 181,0 109,2 61,2 32,1

Opšta vlada (Vlada, opštine, fondovi) -10,6 -3,7 -5,0 17,1

Ostalo 48,7 41,1 131,1 39,2

Ukupno 177,3 113,7 57,5 27,0

Posmatrano po bankama, za prvih devet mjeseci ove godine sve banke bilježe porast kredita, pri čemu je rast, koji se kre-tao u intervalu od 8,4% do 38,3%, u granicama rasta očeki-vanog preduzetim mjerama Centralne banke za usporavanje kreditnog rasta.

U ročnoj strukturi ukupnih kredita dominiraju dugoročni krediti - 71,7% na kraju septembra 2008. godine (tabela br. 2.7).

Posmatrano po djelatnostima, sektor stanovništva i dalje predsta-valja najvećeg korisnika kredita (36,5%). Zatim, 25,2% ukupnih kredita odobreno je za trgovinsku djelatnost, 8,9% za građevinar-stvo, 8,0% za usluge, turizam i ugostiteljstvo (grafik br. 2.3).

U valutnoj strukturi kredita, 3,8% se odnosilo na kredite u stra-noj valuti, a s obzirom na to da su depoziti u stranoj valuti činili 2,9% ukupnih depozita, možemo zaključiti da crnogorske banke imaju zanemarljiv devizni rizik.

Kvalitet kreditnih potraživanja je zadovoljavajući. Na kraju se-ptembra ove godine, nekvalitetni krediti (C, D, E) su činili 4,47% ukupnih kredita, dok je učešće kredita koji kasne sa naplatom iznosilo 7,72% (tabela br. 2.8).

Tabela br. 2.7 – Ročna struktura ukupnih kredita, %, kraj mjeseca

IX 2007. XII 2007. IX 2008.

Do tri mjeseca 8,1 8,6 9,4

Od tri mjeseca do jedne godine 19,3 20,7 18,9

Od jedne do tri godine 22,9 21,7 21,3

Preko tri godine 49,7 49,0 50,4

Ukupno 100,0 100,0 100,0

43

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Grafik br. 2.3 – Struktura kredita po djelatnostima,%, kraj septembra 2008.

Tabela br. 2.8 – Osnovni pokazatelji kreditne aktivnosti banaka, %

Opis/Period2007. 2008.

IX XII IXNekvalitetni krediti (C, D, E)/Ukupni krediti 3,27 3,16 4,47

Krediti koji kasne sa naplatom/Ukupni krediti 5,15 3,71 7,72

Rezervisanja za kreditne gubitke/Ukupni krediti 2,25 2,33 2,84

2.3.3. Depoziti

Na kraju septembra o.g., u bankama je bilo položeno 2.325,9 miliona eura, što je bilo za 11,2% više nego na kraju prethodne godine, odnosno za 27,8% više nego na kraju istog perioda prethodne godine.

Kamatonosni depoziti su činili 91,7% ukupnih depozita, dok se preostali dio odnosio na nekamatonosne depozite. I pored usporenijeg kreditnog rasta, depoziti su rasli sporije od kredita tokom tri kvartala o.g.

Grafik br. 2.4 – Struktura depozita po djelatnostima, %, kraj septembra 2008.

44

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Sektorska struktura depozita pokazuje da najviše depozita po-tiče od sektora stanovništva – 47,9%, što nije zadovoljavajuće s aspekta izloženosti banaka prema pojedinim sektorima (gra-fik br. 2.4).

Ročna struktura ukupnih depozita je u jednogodišnjem perio-du popravljena u korist oročenih depozita. Učešće oročenih u ukupnim depozitima uvećano je za 11,5 procentnih poena za godinu dana i na kraju septembra o.g. oročeni depoziti su činili 62,9% ukupnih depozita (tabela br. 2.9).

Tabela br. 2.9 – Ročna struktura depozita,%

Opis/Period2007. 2008.

IX XII IX

Depoziti po viđenju 48,6 46,0 37,1

Oročeni depoziti

Do 3 mjeseca 14,8 13,7 12,6

Od 3 mjeseca do 1 godine 20,7 22,3 26,3

Od 1 do 3 godine 15,2 16,9 20,2

Preko 3 godine 0,7 1,1 3,8

U strukturi oročenih depozita, najveće učešće su ostvarili depoziti ročnosti od tri mjeseca do jedne godine (41,86% oročenih depo-zita) i od jedne do tri godine (32,04%). I pored porasta oročenih depozita, prisutna je ročna neusklađenost depozita i kredita.

Tabela br. 2.10 – Koeficijent krediti/depoziti

1-7 dana

8-15 dana

16-30 dana

31-90 dana

91-180 dana

181-365 dana

1-5 godina

preko 5 godina Ukupno

XII 2007. 0,13 0,38 0,54 0,67 0,76 1,00 1,98 4,53 1,07

IX 2008. 0,22 0,52 0,67 0,79 0,82 0,88 1,86 12,63 1,23

Koeficijent krediti/depoziti bio je nepovoljan i iznosio je 1,23 nakraju septembra ove godine. Problem neusklađenosti depozi-ta i kredita izražen je kod depozita i kredita sa rokom dospijeća dužim od jedne godine, a posebno je izražen u slučaju ročnosti duže od pet godina – koeficijent ima vrijednost 12,63 na krajuseptembra o.g. (tabela br. 2.10).

U poređenju sa zemljama iz okruženja, Crnu Goru je karakterisao najnepovoljniji odnos kredita i depozita (tabela br. 2.11).

Tabela br. 2.11 – Koeficijent krediti/depoziti

IX 2008.

BiH 1,11

Crna Gora 1,23

Hrvatska 0,97

Makedonija 0,89

Slovenija 0,96

Srbija 1,10

Usljed ročne neusklađenosti kredita i depozita, banke su ne-dostajuća sredstva za zadovoljenje tražnje za dugoročnim kre-ditima obezbjeđivale iz inostranstva i to prije svega kod svojih ‘’majka banki’’. I pored nezadovoljavajućeg odnosa kredita i depozita, odnos kredita i depozita uvećanih za ukupne uzete pozajmice je povoljniji, iako ne u potpunosti zadovoljavajući (tabela br. 2.12).

Tabela br. 2.12 – Koeficijent krediti/(depoziti uvećani za uzete pozajmice)

1-7 dana

8-15 dana

16-30 dana

31-90 dana

91-180 dana

181-365 dana

1-5 godina

preko 5 godina Ukupno

XII 2007. 0,13 0,38 0,51 0,57 0,69 0,90 1,23 1,77 0,85

IX 2008. 0,21 0,47 0,37 0,72 0,75 0,82 1,16 2,23 0,92

45

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Box br. 2.2 - Garantovanje depozita

Kako bi smanjile negativan uticaj Globalne krize na finansijsko tržište, veliki broj zemalja su povećale iznos garan-tovanih depozita u bankama, i to:

- SAD sa 100.000 dolara na 250.000 dolara, za sve depozite, sa važenjem od 3.10.2008. do 31.12.2009.- Danska sa 300.000 Dkk na potpun iznos depozita, za sve depozite, sa važenjem dvije godine- Irska sa 20.000 eura na potpun iznos depozita, za sve depozite, sa važenjem od 30.09.2008. do septembra

2010.- Njemačka sa 20.000 eura na potpun iznos depozita, za depozite stanovništva, od 6.10.2008.- Švedska sa 250.000 Skk na 500.000 Skk, za sve depozite, od 6.10.2008.- Grčka sa 20.000 eura na potpun iznos depozita, za sve depozite - Austrija sa 20.000 eura na 100.000 eura, za depozite stanovništva. Od 7.10.2008.- Island sa 2.7 miliona kruna (20.000 eura) na potpun iznos depozita, za sve depozite u domaćim banakama, od

6.10.2008. - Španija sa 20.000 eura na 100.000 eura, od 7.10.2008.- Engleska sa 2.000 funti (35.000 funti) na 50.000 funti, od 7.10.2008. - Litvanija sa 22.000 eura na 100.000 eura, za sve depozite, od 8.10.2008. u trajanju od jedne godine- Slovačka sa 20.000 eura na potpun iznos depozita, za sve depozite, od 8.10.2008.- Češka sa 25.000 eura na 50.000 eura, za sve depozite, od 6.10.2008.- Norveška sa 20.000 eura na 100.000 eura, od 7.10.2008.- Latvija sa 20.000 eura na 100.000 eura, od 8.10.2008.- Portugal sa 25.000 eura na 100.000 eura, od oktobra 2008.- Finska sa 25.000 eura na 50.000 eura, od 8.10.2008. do 31.12.2009.- U Francuskoj iznosi 70.000 eura, od 5.10.2008.- Estonija sa 20.000 eura na 50.000 eura, od 9.10.2008.- Bugarska sa 20.000 eura na 50.000 eura, za sve privatne depozite, od 10.10.2008.- Rumunija sa 20.000 eura na 50.000 eura, za sve privatne depozite, od 13.10.2008.- Hrvatska sa 100.000 HRK na 400.000 HRK (56.000 eura), za sve privatne depozite.- Crna Gora sa 5.000 eura na potpun iznos depozita, za depozite stanovništva i pravnih lica, od oktobra 2008.

do 31.12.2009.

2.3.4. Sektor stanovništva

Depoziti sektora stanovništva su oscilirali tokom prva tri kvartala ove godine. Prosječni mjesečni rast za devet mjeseci ove godi-ne iznosio svega 1%, što je znatno ispod prosječnog mjesečnog rasta ostvarenog u istom periodu prethodne godine (7,1%). Niži nivo sredstava koje je sektor stanovništva deponovao kod banaka tokom ove godine posljedica je smanjenja prihoda stanovništva od prodaje nekretnina i prometa hartija od vrijednosti, dospijeće lombardnih kredita i rasta troškova života.

Na kraju septembra, depoziti sektora stanovništva su iznosili 1.114,1 miliona eura. Za prvih devet mjeseci uvećani su za 9,3%, a za godinu dana za 20,7%.

U ročnoj strukturi depozita stanovništva i dalje dominiraju kra-tkoročni depoziti i pored porasta učešća depozita ročnosti duže od jedne godine. Kratkoročni depoziti činili su 84,1% depozita stanovništva na kraju septembra o.g. Na depozite po viđenju odnosilo se 36,9% depozita, na depozite ročnosti do tri mjese-ca 14,9%, a na one sa ročnošću od tri mjeseca do jedne godine 32,3% ukupnih depozita stanovništva (tabela br. 2.13).

46

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Krediti sektoru stanovništva rasli su prosječno mjesečno za 3,2% tokom prva tri kvartala ove godine, što je značajno niže od pro-sječnog mjesečnog rasta ostvarenog u istom periodu prethodne godine (8,6%). Na kraju septembra, dug stanovništva prema bankama iznosio je 1.049,4 miliona eura i bio je za 32,1% viši nego na kraju prethodne godine. Za godinu dana, krediti sta-novništvu uvećani su za 61,2%.

Ročna struktura kredita stanovništvu pokazuje dominanto učešće dugoročnih kredita – 87% na kraju trećeg kvartala ove godine. Pri tome, na kredite ročnosti od jedne do tri godine odnosilo se 18,7%, a na kredite ročnosti preko tri godine 68,3% kredita ovom sektoru (tabela br. 2.14).

Stanovništvo najviše koristi namjenske kredite (tabela br. 2.15), i to stambene kredite, na koje se odnosilo 56,9% namjenskih kre-dita stanovništvu, kao i za adaptaciju stambenog ili poslovnog prostora – 20,2% na kraju trećeg kvartala o.g. (grafik br. 2.5).

Tabela br. 2.13 – Ročna struktura depozita sektora stanovništva, %

Period/Opis Depoziti po viđenju

Oročeni depoziti

do tri mjeseca od 3 mjeseca do 1 godine

od 1 do 3 godine

Preko 3 godine Ukupno

IX 2008. 36,9 14,9 32,3 13,8 2,1 100

XII 2007. 45,7 14,3 27,3 11,9 0,8 100

IX 2007. 51,9 13,6 25,0 9,4 0,1 100

Tabela br. 2.14 – Ročna struktura kredita stanovništvu, u %, stanje na kraju mjeseca

Do 3 mjeseca Od 3 mjeseca do 1 godine

Od 1 do 3 godine Preko 3 godine Ukupno

IX 2008. 4,3 8,6 18,7 68,3 100

XII 2007. 4,2 10,6 21,4 63,9 100

IX 2007. 3,6 11,4 24,2 60,8 100

Tabela br. 2.15 – Namjenska struktura kredita stanovništvu, %, kraj mjeseca

Krediti stanovništvu IX 2007. XII 2007. IX 2008.

Nenamjenski 39,8 36,4 36,4

Namjenski 45,9 46,7 47,0

Hipotekarni 13,8 16,4 16,1

Poslovi lizinga 0,6 0,5 0,5

Grafik br. 2.5 – Namjenski kreditistanovništvu, %, kraj mjeseca

47

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

I pored blagog pada depozita u posljednjem mjesecu trećeg kvartala o.g., sektor stanovništva je zadržao poziciju neto štediše u odnosu prema bankama. Neto štednja stanovništva iznosila je 64,7 miliona eura na kraju trećeg kvartala o.g. Koeficijent kre-diti/depoziti za ovaj sektor iznosio je 0,94 na kraju septembra, što je više nego na kraju septembra (0,71) i decembra pretho-dne godine (0,78).

2.3.5. Sektor privrede

Depoziti sektora privrede su iznosili 641,6 miliona eura na kraju trećeg kvartala o.g. U odnosu na kraj prethodne godine smanjeni su za 3,3%, dok su na godišnjem nivou porasli za 16,3%.

U ročnoj strukturi depozita sektora privrede dominiraju kratko-ročni depoziti – 62,2% na kraju trećeg kvartala o.g. U okviru oročenih depozita, dominiraju depoziti ročnosti od jedne do tri godine.

Krediti ovom sektoru su iznosili 1.687,4 miliona eura na kraju se-ptembra. Za prvih devet mjeseci o.g. uvećani su za 23,7%, dok je godišnji porast iznosio 55,4%. U istom periodu prethodne godine devetomjesečni rast je iznosio 130,3%, a godišnji 204,1%.

Tabela br. 2.16 – Ročna struktura kredita sektoru privrede, %, kraj mjeseca

IX 2007. XII 2007. IX 2008.

Do tri mjeseca 9.2 10.9 11.7

Od tri mjeseca do jedne godine 24.1 26.2 24.8

Od jedne do tri godine 22.5 21.8 23.2

Preko tri godine 44.1 41.1 40.3

Ukupno 100.0 100.0 100.0

Sektor privrede se najvećim dijelom zaduživao na dugi rok: 63,5% duga bilo je po osnovu dugoročnih kredita (tabela br. 2.16).

Koeficijent krediti/depoziti sektora privrede iznosio je 2,63 nakraju trećeg kvartala, dok je na kraju istog perioda prethodne godine iznosio 1,97. Sektor privrede predstavlja neto dužnika u odnosu sa bankama, u iznosu od 1.045,8 miliona eura.

2.3.6. Strana aktiva i pasiva banaka

Strana aktiva banaka15 je na kraju septembra 2008. godine izno-sila 312,1 miliona eura i smanjena je u odnosu na kraj 2007. go-dine (8,8%) i isti period 2007. godine (12,1%). U strukturi strane aktive na kraju septembra 2008. dominiraju depoziti banaka u inostranstvu, sa učešćem od 65%, zatim gotovina u trezorima - 21,6% i krediti nerezidentima - 13,4% (tabela br. 2.17).

Strana pasiva banaka16 je na kraju septembra 2008. iznosila 1.2-00,2 miliona eura, što je čak 89% više u odnosu na septembar 2007. i 50,2% više u odnosu na kraj 2007. godine. U strukturi strane pasive na kraju septembra 2008. dominiraju krediti (pozaj-mice) od banaka iz inostranstva (62,4%) i depoziti nerezidenata (37,2%), dok se neznatan dio odnosi na obaveze po emitovanim dužničkim hartijama od vrijednosti (tabela br. 2.18).

Tabela br. 2.17- Strana aktiva, kraj perioda, 000 000 eura

Opis/Period 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. IX 2007. 2007. IX 2008.Strana aktiva, ukupno 87,2 56,9 62,0 165,9 284,7 355,1 342,0 312,1

Depoziti 76,0 39,1 44,2 135,9 231,4 275,7 243,4 202,9

Gotovina (euri i druge strane valute) 11,2 17,8 16,6 27,9 44,6 68,2 71,5 67,5

Krediti 0,0 0,0 1,1 2,2 3,2 7,8 27,1 41,6

Hartije od vrijednosti, bez akcija - - - - 5,5 3,5 - -

15 Potraživanja banaka prema nerezidentima.16 Obaveze banaka prema nerezidentima.

48

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Neto strana aktiva17 je iznosila -888,1 miliona eura na kraju se-ptembra 2008. godine. Pad neto strane aktive, koji je bio je izražen i tokom 2007. godine, dodatno je produbljen tokom prvih devet mjeseci 2008. godine. Učešće strane pasive u ukupnoj bilansnoj sumi pokazuje da nerezidenti finansiraju čak 34,2% aktive ba-naka. S druge strane, 8,9% aktive otpada na potraživanja prema nerezidentima. Ovaj jaz između učešća strane aktive i pasive u ukupnoj aktivi banaka (25,3 strukturnih poena) je po prvi put postao veoma izražen, poslije više godina relativne uravnote-ženosti18 (grafik br. 2.6).

Ovakvo stanje (brži rast strane pasive od rasta strane aktive) bilo je, prije svega, podržavano izraženom tražnjom za kreditima, s jedne, i hroničnog nedostatka kapitala crnogorske ekonomije, s druge strane. Drugim riječima, zaduživanje banaka u inostran-stvu bilo je nužno, jer depozitni potencijal banaka nije mogao nadomjestiti potrebe domaće ekonomije za kreditima (kapita-lom). Ovo je praćeno interesom banaka da jeftinije pribavljeni novac iz inostranstva (od svojih matičnih banaka) plasiraju na crnogorskom tržištu, ostvarujući dobit na razlici između aktivnih i pasivnih kamatnih stopa.

Tabela br. 2.18 - Strana pasiva, kraj perioda, 000 000 eura

Opis/Period 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. IX 2007. 2007. IX 2008.

Strana pasiva, ukupno 19,3 43,5 80,6 123,7 315,5 634,9 798,9 1.200,2

Krediti 12,0 34,0 52,3 72,1 156,5 390,6 513,2 748,7

Depoziti 7,3 9,6 28,4 51,6 159,0 239,7 281,1 446,9

Hartije od vrijednosti, bez akcija - - - - - 4,6 4,6 4,6

Grafik br. 2.6 - Učešće strane aktive i pasiveu aktivi banaka

Tabela br. 2.19 - Neto strana aktiva kao procenat aktive banaka, zemlje bivše Jugoslavije

Zemlja 2004. 2005. 2006. 2007. IX 2008.

Bosna i Hercegovina -7,9 -12,3 -11,6 -8,1 -12,9

Crna Gora -4,2 6,1 -2,1 -15,3 -25,3

Hrvatska -7,8 -12,4 -12,2 -5,6 -4,3

Makedonija 18,0 13,4 11,1 7,2 4,0 (VI 2008.)

Slovenija -11,1 -16,8 -17,6 -14,1 -17,4

Srbija -3,0 -13,6 -19,8 -11,2 -10,7

Izvor: centralne banke navedenih zemalja

Ukoliko se stanje uporedi sa zemljama bivše Jugoslavije, može se primijetiti da su bankarski sistemi svih drugih zemalja bivše Jugoslavije, osim Makedonije neto dužnici prema nerezidentima. Ipak, sa 25,3% neto duga prema nerezidentima u odnosu na bi-lansnu sumu, bankarski sistem Crne Gore prednjači u odnosu na

17 Razlika između strane aktive i pasive.18 Tokom 2007. godine, razlika učešća strane pasive i strane aktive u ukupnoj aktivi banaka kretala se od 1,8 do 15,4 procentnih poena.

49

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

sve druge zemlje bivše Jugoslavije, ali treba imati u vidu da su neke centralne banke uvele značajna ograničenja za međuban-karsko kreditiranje iz inostranstva (tabela br. 2.19).

Najveći dug prema nerezidentima banke ostvaruju po osnovu kredita. Krediti bankama iz inostranstva iznosili su 748,7 miliona eura na kraju septembra 2008. godine. Za prvih devet mjeseci ove godine dug po ovom osnovu je porastao za 45,9%, dok go-dišnji porast iznosi 91,7%. Ročna struktura pokazuje dominanto učešće dugoročnih pozajmica – 88,4% na kraju septembra o.g, što ukazuje na povoljnu strukturu ovog duga.

Pozajmice iz inostranstva su prosječno mjesečno rasle za 4,3% tokom prvih devet mjeseci ove godine, što je i pored visokog rasta u odnosu na septembar i kraj prethodne godine, znatno sporije nego u istom periodu prethodne godine, kada je prosje-čni mjesečni rast iznosio 11%.

Pozajmicama iz inostranstva banke su nadomještavale nedosta-tak sredstava iz domaćih izvora za finansiranje rastuće tražnje zakreditima (grafik br. 2.7). Pored toga, neadekvatna ročna stru-ktura sredstava iz domaćih izvora bila je dodatni uzrok porasta pozajmica iz inostranstva, prije svega dugoročnih.

Upravo koeficijent krediti/depoziti, koji je iznosio 1,23 na krajuseptembra o.g. pokazuje da finansiranje kredita nije vršeno samoiz depozita, već i iz stranih pozajmica. Istovremeno, koeficijentkrediti/(depoziti+pozajmice iz inostranstva) iznosio je 0,92.

Grafik br. 2.7 – Pozajmice iz inostranstva,krediti i depoziti, 000 000 eura

Pozajmice iz inostranstva su koristile osam banaka, uglavnom od svojih matičnih banaka. Pozajmljivanje je vršeno po fiksnimi varijabilnim kamatnim stopama. Fiksne kamatne stope su se kretale u intervalu od 4% do 7,66%, dok su varijabilne kama-tne stope bile vezane za tromjesečni i šestomjesečni EURIBOR uz fiksni dio koji se kretao u rasponu od 1,3% do 3,9%, odnosnoza 4,5-godišnji svop uz fiksni dio od 4,17%.

2.3.7. Kapital banaka

Ukupan kapital banaka iznosio je 283,0 miliona eura na kraju trećeg kvartala ove godine. U odnosu na kraj prethodne godine uvećan je za 19,4%, dok je godišnji porast iznosio 34,2%.

Box br. 2.3 – Saopštenje Evropske komisije o dokapitalizaciji banaka

Evropska komisija izdala je 5. decembra ove godine saopštenje o dokapitalizaciji banaka u svijetlu tekuće, Globalne finansijske krize, kojim se još jednom potvrđuje značaj dokapitalizacije kao jedne od ključnih mjera za očuvanje inesmetano funkcionisanje finansijskih tržišta. Do pomenutog datuma, Komisija je odobrila šeme dokapitalizacija utri zemlje članice, kao i neke dokapitalizacije pojedinačnih banaka. Međutim, budući da se priroda, obim i uslovi za dokapitalizaciju mogu prilično razlikovati od slučaja do slučaja, to su zemlje članice i pojedinačne banke (potenci-jalni kandidati dokapitalizacija) zahtijevale od Komisije detaljnije smjernice o mogućnostima za dokapitalizacije.

Kao najvažniji ciljevi dokapitalizacije navedeni su: ponovno uspostavljanje finansijske stabilnosti i povjerenja, po-novno uspostavljanje nesmetanog kreditiranja realne ekonomije, kao i sprječavanje sistemski negativnih efekata usljed insolventnosti pojedinačnih banaka. Sa druge strane, u svijetlu dokapitalizacija, konstatuju se i potencijalne opasnosti za konkurentnost bankarskog sektora, i to na tri različita nivoa. Prvo, dokapitalizacijom banaka u jednoj

50

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

zemlji članici, ne smije se dati neopravdana prednost nad bankama u drugoj zemlji članici. Drugo, u okviru jedne zemlje članice, ne smije se dati neopravdana prednost jednim bankama u odnosu na druge. Treće, dokapitalizacije ne smiju staviti u manje konkurentan položaj one banke, koje pokušaju da se zaduže na tržištu, tj. treba težiti da državne dokapitalizacije u što manjoj mjeri potisnu privatni sektor.

Riječ “neopravdano” iz prethodnog pasusa se odnosi na rizike u dokapitalizacijama. U osnovi, da bi se dokapitalizo-vala, rizičnija banka mora državi platiti višu stopu prinosa, tj. višu cijenu kapitala. Prilikom razmatranja rizičnosti dokapitalizacije, Komisija će posebno uzeti u obzir: ocjenu nacionalnog supervizijskog tijela banaka o solventnosti i adekvatnosti kapitala banke (lošiji pokazatelji će značiti višu cijenu dokapitalizacije), veličinu dokapitalizacije (re-lativno viša dokapitalizacija značiće i višu cijenu dokapitalizacije), CDS spred (CDS spred iznad prosjeka uslovljava višu cijenu dokapitalizacije) i kreditni rejtning (Komisija će rejting iznad “A”, kao i ocjenu o pozitivnim/stabilnim izgledima banke, tretirati kao manje rizičnu dokapitalizaciju, i posljedično, jeftiniju dokapitalizaciju). Generalno, Komisija smatra da je najbolje da cijena dokapitalizacije bude blizu trenutnih tržišnih cijena, budući da će se tako najbolje očuvati konkurentnost banaka u EU.

Kako bi se kreirao odgovarajući paket dokapitalizacije, za konkretnu banku, neopodno je, pored prethodno pome-nute finansijske pozicije banke, dakle, odrediti i cijenu dokapitalizacije, a potom i skup drugih elemenata: podsti-caje za reotkup državnog duga (kako bi država bila vlasnički aktivna što kraće, a državni kapital se zamijenio pri-vatnim što prije), zaštitu od zloupotrebe pomoći od dokapitalizacije, zaštitu od izobličenja konkurentskih odnosa; kao i ustanoviti redovno izvještavanje zemalja članica prema Komisiji o primjeni preuzetih mjera. Komisija pravi razliku između sljedećih slučajeva:

1. Dokapitalizacija po trenutnim tržišnim cijenama. Ovo je, uslovno rečeno, “najjednostavniji” slučaj. Kada drža-va interveniše zajedno sa značajnim učešćem privatnog sektora (a to je, smata se, preko 30% učešća), tada će Komisija prihvatiti cijenu dokapitalizacije koju zahtijeva privatni sektor u konkretnom slučaju (ugovoru). S obzirom da su u ovom slučaju manje opasnosti od izobličenja konkurentskih odnosa, u principu, ne postoji potreba za preventivnom zaštitom, niti za podsticajima za reotkup duga.

2. Dokapitalizacija fundamentalno jakih banaka. Što se tiče cijene dokapitalizacije, ona ne može biti visoka kao što je trenutno na tržištu, jer se to ne može smatrati normalnim tržišnim uslovima. Sa druge strane, cijena doka-pitalizacije ne bi trebalo da bude ni mnogo različita od tržišne cijene, već treba da: 1) uzme u obzir da su, prije krize, rizici bili podcijenjeni, 2) odrazi neizvjesnost u vezi sa novim ravnotežnim nivoom i trenutkom kada će se ravnoteža uspostaviti, 3) obezbijedi podsticaje za reotkup državnog duga, i 4) minimizira rizik negativnih uticaja na konkurentske odnose. Konkretnije, Komisija smatra da su preporuke Evropske centralne banke (od 20. novembra) adekvatne za određivanje cijene dokapitalizacije. ECB preporučuje tzv. cjenovni koridor, sa donjom granicom u vidu zahtijevanog prinosa na subordinirani dug i gornjom granicom u vidu zahtijevanog prinosa na obične akcije. Trenutno na tržištu, upotrebom metodologije ECB, u prosjeku se dobija koridor od 7% do 9,3%, i kao takav, predstavlja indikator (bazu) za obračun cijene dokapitalizacije, koja će se razlikovati od slučaja do slučaja.

Što se tiče podsticaja za reotkup državnog duga, najprostiji podsticaj bi bio zaračunati višu cijenu dokapitali-zacije za određenu premiju. Osim više cijene, može se djelovati i opcijama o otkupu, restriktivnom politikom dividendi i drugim mehanizmima za privlačenje privatnog kapitala. Što se tiče zaštita od zloupotrebe, Komi-sija zahtijeva da državna pomoć bude minimalna neophodna, i takođe, nakon dokapitalizacije se ne smije dozvoliti upuštanje banaka u agresivne kreditne/investicione strategije, budući da bi to bilo u suprotnosti sa glavnim ciljevima dokapitalizacije. Komisija smatra da bi viša cijena dokapitalizacije obeshrabrila takve zloupotrebe. Takođe, smatra se da je viša cijena dokapitalizacije osnovna zaštita od narušavanja konkurent-skih odnosa. Na kraju, o dokapitalizaciji se mora redovno izvještavati. Šest mjeseci nakon preduzetih mjera, zemlje članice moraju Komisiji poslati izvještaj o stanju.

51

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

3. Dokapitalizacija “ostalih” banaka. Prema bankama koje su u poteškoćama – postavljaju se strožiji zahtjevi. Što se tiče cijene dokapitalizacije, jasno je da će biti viša, zbog većeg rizika. Ovim bankama se može pomoći samo uz detaljan i dalekosežni plan restrukturiranja, i uz promjenu menadžmenta i sistema korporativnog upravljanja, gdje je to neophodno. Do reotkupa državnog duga, mogu se zahtijevati: restriktivna politika di-videndi, ograničenja plata i bonusa izvršnih direktora, ponovno uspostavljanje zahtijevanog racija solvenosti, definisanje kalendara reotkupa državnog duga itd.

Pozitivan finansijski rezultat na nivou sistema je iznosio 7,4 mi-liona eura na kraju trećeg kvartala o.g.

Koeficijent solventnosti za sistem u cjelini iznosio je 15,64%,što je bilo niže nego u istom periodu i na kraju prethodne go-dine (tabela br. 2.20).

Posmatrano po bankama, koeficijent solventnosti se kretao uintervalu od 11,08% do 126,05%.

Koeficijent ROE, povraćaj na prosječni kapital, iznosio je 3,47%za sistem u cjelini i smanjen je u odnosu na septembar pretho-dne godine, kada je iznosio 8,38%.

Ukupan kapital činio je 8,1% ukupne aktive banaka, dok se, posmatrano po bankama, ovaj odnos kretao u intervalu od 5,0% do 79,3%.

Tabela br. 2.20 – Koeficijent solventnosti, kraj mjeseca

Opis/Period2007. 2008.

IX XII IX

Koeficijent solventnosti 16,44% 17,12% 15,64%

Box br. 2.4 - Mjerenje adekvatnosti kapitala19

Trenutna Globalna kriza je uveliko pojačala tržišnu nesigurnost po pitanju odgovarajućih mjerenja koje bi trebalo koristiti kada je u pitanju adekvatnost kapitala banaka.

Regulatori bankarskog sektora i učesnici na tržištu ističu da se postepeni rast prekomjernih izloženosti dogodio dok su banke još uvijek uveliko poslovale po osnovnom okviru Bazela I, a da će Bazel II bolje uskladiti potrebni ka-pital i rizike, ali da ne bi mogao spriječiti trenutni ishod. Regulatori će sada preduzeti dodatne mjere za poboljšanje mjerenja rizika koji se odnose na rizike strukturnih instrumenata, vanbilansnih stavki i potencijalnih rizika likvi-dnosti. Ovo će poboljšati i minimalne zahtjeve za kapitalom koje propisuje I stub i supervizorsku procjenu prakse upravljanja rizicima u bankama u skladu sa II stubom.20 Neto rezultat će biti strožiji zahtjevi po pitanju podizanja regulatornog kapitala.

Međutim, mnogi učesnici na tržištu reaguju na nedoumice po pitanju valorizacije tržišta praćenjem već izračunatih mjera za adekvatnost kapitala, uključujući odnos akcijskog kapitala i aktive. Pored toga, posmatrači tržišta i rejting agencije stavljaju poseban akcenat na kapital koji nosi gubitak u obliku običnog akcijskog kapitala nasuprot hibri-

19 MMF, Global Financial Stability Report, Financial Stress and Deleveraging, Macrofinancial Implications and Policy, October 200820 Bazel II je organizovan u vidu tri stuba: I stub o minimalnim zahtjevima za kapitalom; II stub o supervizorskoj procjeni bankarske prakse; i

III stub o tržišnom objelodanjivanju.

52

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

dnom kapitalu. U postojećim uslovima, koeficijent zaduženosti je korisna, ali ipak jednostavna mjera koja sam posebi nije dovoljno precizna da bi bila primarna mjera rizika solventnosti, odnosno obezbjeđivanja dovoljne zaštite od gubitaka po osnovu rizične aktive.

Ključna lekcija je da rizici po solventnost ne mogu biti adekvatno analizirani korišćenjem samo jednodimenzionalne statistike. Koeficijenti kapitala zasnovanog na rizicima su, u principu, superiorne mjere adekvatnosti kapitala, alinjihova tačnost u mnogome zavisi od adekvatne procjene rizika po pitanju aktive. U postojećim uslovima, s obzi-rom na neizvjesnost po pitanju valorizacije sredstava, jednostavan koeficijent odnosa akcijskog kapitala i aktivemogao bi biti korisna dodatna mjera. Praćenje višestrukih mjera koeficijenata kapitala i likvidnosti (bez obzira dali su uspostavljena formalna ograničenja za njih ili ne), zajedno sa rigoroznim stresnim testiranjem, može pomoći u osiguravanju da finansijske institucije ostanu otporne na brojne šokove.

2.4. Obavezna rezerva banaka

Prvih devet mjeseci 2008. obilježila je primjena nove Odluke o obaveznoj rezervi banaka21. U posmatranom periodu, prosjek depozita koji su činili osnovicu za obračun obavezne rezerve iznosio je 1.818,5 miliona eura, dok su depoziti koji ne ulaze u sastav osnovice za obračun obavezne rezerve prosječno iznosili 351,5 miliona eura.

Ukupni depoziti na kraju septembra su iznosili 2.325,9 miliona, tako da je efektivna stopu obavezne rezerve iznosila 12,4%. Sudeći prema podacima iz tabele br. 2.21, efektivna stopa oba-vezne rezerve nije značajnije oscilirala tokom prva tri kvartala ove godine.

Od iznosa obavezne rezerve na kraju septembra, 47,2% bilo je izdvojeno na računu u zemlji, a 52,8% na računu Centralne banke u inostranstvu.

Tabela br. 2.21 – Izdvojena obavezne rezerve i ukupni depoziti kod banaka, kraj mjeseca

Opis/Godina2007. 2008.

III VI IX XII III VI IX

Izdvojena obavezna rezerva (mil. eur) 196 228 256 259 279 283 288

Ukupni depoziti kod banaka (mil. eur) 1.300 1.581 1.820 2.091 2.140 2.275 2.326

Efektivna stopa obavezne rezerve, % 15,1 14,4 14,1 12,4 13,0 12,5 12,4

Tabela br. 2.22 - Efektivna stopa obavezne rezerve u regionu, septembar 2008. godine

Zemlja Efektivna stopa obavezne rezerve

Bosna i Hercegovina 29,6

Crna Gora 12,4

Hrvatska 13,5

Srbija 7,2

Izvor: centralne banke posmatranih zemalja

Na 50% izdvojenih sredstava obavezne rezerve na računu obave-zne rezerve kod CBCG, Centralna banka je obračunavala kamatu po stopi od 1% na godišnjem nivou i ukupno platila 1.067.569 eura u periodu januar–septembar 2008. godine. U posmatranom periodu nije bilo korišćenja obavezne rezerve za likvidnost, dok je niži nivo izdvojene obavezne rezerve od propisanog zabilje-žen tri dana kod tri banke.

21 Odluka o obaveznoj rezervi banaka CBCG (“Sl. List Crne Gore“ br. 9/07)

53

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Boks br. 2.5 - Preventivne mjere centralnih banaka u okruženju u dijelu koji se odnosi na instrument obavezne rezerve

U oktobru ove godine, radi zaštite bankarskog sektora od posljedica svjetske finansijske krize donešen je Zakon omjerama za zaštitu bankarskog sistema (,,Sl. list Crne Gore’’, br. 64/08). U skladu sa ovim Zakonom, Centralna banka Crne Gore usvojila je Odluku o korišćenju obavezne rezerve banaka kod CBCG na period duži od jednog dana (,,Sl. list Crne Gore’’, br.65/08), kojom su propisani bliži uslovi i postupak korišćenja sredstava obavezne rezerve koju banke izdvajaju kod CBCG. Prema ovoj Odluci, banci koja kao posljedicu svjetske finansijske krize ima problema sa likvi-dnošću, CBCG može odobriti korišćenje do 50% izdvojenih sredstava obavezne rezerve, na dnevnoj osnovi, na period duži od jednog dana, a najduže do sedam radnih dana u toku jednog mjeseca. Na korišćeni iznos izdvojene obavezne rezerve u skladu sa ovom Odlukom banka plaća kamatu mjesečno, po stopi od 5% na godišnjem nivou. Banka koja je koristila sredstva obavezne rezerve za održavanje likvidnosti dužna je da na iznos korišćenih sredstava koji nije vratila po isteku odobrenog perioda, plati kamatu, mjesečno, po stopi od 11% na godišnjem nivou.

Pored Centralne Banke Crne Gore, mijenjanjem instrumenta obavezne rezerve preventivno su reagovale, na situ-aciju na svjetskim finansijskim tržištima, i Centralna Banka Bosne i Hercegovine, Hrvatska Narodna Banka i Naro-dna banka Srbije.

Centralna banka BiH je u oktobru ove godine spustila stopu obavezne rezerve sa 18% na 14% i time omogućila do-datnu likvidnost u iznosu od 727 miliona konvertibilnih maraka. Takođe, od 1. novembra 2008. godine, sve nove kreditne linije koje komercijalne banke povuku iz inostranstva neće ulaziti u osnovicu za obračun obavezne rezer-ve. Ovim putem CBBH nastoji da stimuliše priliv kapitala u domaći bankarski sektor i obezbijedi dodatni podsticaj kreditnim aktivnostima komercijalnih banaka.

Hrvatska narodna banka je u oktobru ove godine donijela Odluku o prestanku važenja Odluke o graničnoj obave-znoj rezervi, kojom HNB vraća poslovnim bankama na raspolaganje oko 355 miliona eura i 129 miliona dolara. Ovim činom HNB obezbjeđuje bankama dodatnu likvidnost i nesmetano ispunjavanje obaveza prema svim klijentima. Treba dodati da je Odluka o graničnoj obaveznoj rezervi uvedena u svrhu smanjenja inostranog zaduživanja ba-naka i bila je na snazi četiri godine. Pored toga, u decembru o.g. HNB je donijela novu odluku o obaveznoj rezervi kojom je stopa obavezne rezerve smanjena sa 17% na 14%, čime je bankama obezbijeđena dodatna likvidnost od 8,4 milijarde kuna.

Narodna banka Srbije je izmijenila Odluku o obaveznoj rezervi banaka kod NBS, pri čemu nije mijenjana stopa oba-vezne rezerve. Izmjena kojom NBS obezbjeđuje bankama dodatnu deviznu likvidnost je: povećanje procenta obra-čunate obavezne rezerve koji se drži u dinarima sa 20 na 40%. Obračun obavezne rezerve na ovaj način primjenji-vaće se do sredine 2009. godine, sa ciljem da višak oslobođene devizne likvidnosti ostane u bankarskom sektoru, što će se ostvariti zabranom bankama da sprovode prijevremenu otplatu kredita matičnim bankama. Pored toga, NBS je donijela i odluku da smanji neto otvorenu poziciju banaka sa 20 na 10%, kako bi se banke manje izlagale riziku od kretanja kursa.

54

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Albanija

Osnovica za obračun Depoziti i dužničke hartije od vrijednosti izdate od strane komercijalnih banaka.

Isključeno iz obračuna Međubankarske obaveze, ugovori o reotkupu i depoziti oročeni preko 2 godine.

Stopa obavezne rezerve Banka Albanije je posebno određuje prije prvog perioda održavanja u kom se primjenjuje novo-postavljena stopa.Stope za sredstva u domaćoj i stranim valutama su iste.

Valuta izdvajanja Nacionalna, pri izdvajanju na osnovicu u nacionalnoj valuti.Dolar i euro, pri izdvajanju na osnovicu u stranim valutama.

Stopa remuneracije Na rezerve u nacionalnoj valuti: 70% od REPO stope Banke AlbanijeNa rezerve u dolarima: 70% od mjesečnog LIBOR-a u dolarimaNa rezerve u eurima: 70% od mjesečnog EURIBOR-a

Bosna i Hercegovina

Osnovica za obračun Obaveze banaka u nacionalnoj i stranim valutama.

Isključeno iz obračuna Od 1. novembra 2008. godine, sve nove kreditne linije koje komercijalne banke povuku iz inostranstva, neće ulaziti u osnovicu za obračun obavezne rezerve.

Stopa obavezne rezerve 14%

Valuta izdvajanja Nacionalna valuta.

Stopa remuneracije 1%

Crna Gora

Osnovica za obračun Depoziti javnog sektora bez obzira na ročnost,Depoziti po viđenju ostalih sektora i oročeni depoziti ostalih sektora za koje je rok do dospijeća, na dane obračunavanja obavezne rezerve, kraći od 180 dana; Oročenei depoziti za koje je rok do dospijeća, na dane obračunavanja obavezne rezerve, duži od 180 dana, a kraći od dvije godine.

Isključeno iz obračuna Depoziti banaka po viđenju i oročeni depoziti ostalih sektora sa rokom preko 2 godine

Stopa obavezne rezerve Diferencirana: 19% i 2%

Valuta izdvajanja Euro

Stopa remuneracije 1% na 50% izdvojene obavezne rezerve

Hrvatska

Osnovica za obračun Obaveze banaka u nacionalnoj i stranim valutama.

Isključeno iz obračuna Međubankarske obaveze i obaveze prema Narodnoj banci Hrvatske.

Stopa obavezne rezerve 14%

Valuta izdvajanja Nacionalna, pri izdvajanju na osnovicu u nacionalnoj valuti, kao i na 50% izdvajanja na osnovicu u stranim valutama.Dolar i euro, pri izdvajanju na osnovicu u stranim valutama.

Stopa remuneracije Na rezerve u nacionalnoj valuti: 0,75%.Na rezerve u dolarima: 50% od US Federal Funds Target Rate-a, Na rezerve u eurima: 50% od ECB Minimum Bid Refinance Rate-a

Box br. 2.6 – Instrument obavezne rezerve u zemljama okruženju

55

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Makedonija

Osnovica za obračun Obaveze banaka u nacionalnoj i stranim valutama, Depoziti i dobijeni krediti, Dužničke hartije od vrijednosti i druge obaveze

Isključeno iz obračuna Obaveze prema Narodnoj banci i drugim bankamaObaveze po osnovu subordiniranih depozita koji su u skladu sa uslovom za dodatni kapital prema regulativi o adekvatnosti kapitala

Stopa obavezne rezerve 10% na osnovicu u nacionalnoj valuti10% na osnovicu u stranim valutama

Valuta izdvajanja Nacionalna valuta i euro.

Stopa remuneracije Na rezerve u nacionalnoj valuti: 2%Na rezerve u eurima: 0%

Srbija

Osnovica za obračun Obaveze banaka u nacionalnoj i stranim valutama.

Isključeno iz obračuna Međubankarske obaveze i obaveze prema Narodnoj banci Srbije.Depozite po osnovu kupoprodaje obveznica emitovanih radi regulisanja javnog duga po osnovu devizne štednje građana i na iznos namjenskih depozita preduzeća i preduzetnika po osnovu mjenjačkih poslova

Stopa obavezne rezerve Na dinarsku osnovicu po stopi od 10%- na depozite oročene preko jednog mjeseca 5%, - na dinarske depozite indeksirane deviznom klauzulom

i na obaveze u dinarima po osnovu depozita i kredita iz inostranstva 45%.

Na deviznu osnovu 45%- na deviznu štednju položenu kod banaka 40%, - na devizne subordinirane obaveze 20%, - na devizna sredstva lizinga 100%

Valuta izdvajanja Nacionalna, pri izdvajanju na osnovicu u nacionalnoj valuti.Euro i dolar, pri izdvajanju na osnovicu u stranim valutama.

Stopa remuneracije Na rezerve u nacionalnoj valuti: 2,5%Na devizne rezerve: 0%

Ukupna aktiva mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) iznosilaje 69,9 miliona eura na kraju septembra 2008. godine. U odnosu na kraj 2007. godine aktiva je porasla za 28,5%, dok je godišnji porast iznosio 43% (tabela br. 2.23).

Na kraju septembra 2008. godine, za MFI je koeficijent ROA,povraćaj na prosječnu aktivu, iznosio 4,55%, što je za 1,36 p.p. manje u odnosu na isti period prošle godine, odnosno za 1,25 p.p. manje u odnosu na kraj 2007. godine.

2.5. Mikrokreditne finansijske institucije

Istovremeno, povraćaj na prosječnu prihodonosnu aktivu izno-sio je 4,76%, što je manje za 1,93 p.p u odnosu na isti period prošle godine, odnosno za 1,54 p.p. manje u odnosu na kraj 2007. godine.

Prihodonosna aktiva je činila 95,3% ukupne aktive MFI na kraju septembra 2008. godine, što je manje za 0,5 p.p. u odnosu na kraj prethodne godine.

56

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Tabela br. 2.23 - Bilansna suma MFI, kraj mjeseca, 000 eura

Opis/Period2007. 2008.

III VI IX XII III VI IX

Ukupno 42.416 46.341 48.918 54.446 62.034 69.432 69.974

Nekvalitetna aktiva (C, D, E) činila je 1,2% ukupne aktive MFI, odnosno 4,29% kapitala uvećanog za rezervisanja za gubitke na kraju septembra 2008. godine.

Posmatrano po MFI, za prvih devet mjeseci ove godine porasla je aktiva svih MFI, a porast se kretao od 23,7% do 59,6%.

Krediti MFI su prosječno mjesečno rasli po stopi od 2,9% tokom prvih devet mjeseci ove godine, što je niže od prosječnog mjese-čnog rasta ostvarenog u istom periodu prethodne godine (4,1%). Na kraju septembra, ukupni krediti MFI iznosili su 68,9 miliona eura, što je bilo za 30,4% više u odnosu na kraj 2007. godine, dok je godišnji rast iznosio 52,2% (tabela br. 2.24).

U strukturi kreditnog portfolija MFI po djelatnostima, dominantno je učešće kredita za poljoprivredu – 57,5% na kraju septembra 2008. godine (tabela br. 2.25).

Tabela br. 2.24 – Ukupni krediti MFI, kraj mjeseca, 000 eura

Opis/Period2007. 2008.

III VI IX XII III VI IX

Ukupno 37.801 42.962 45.317 52.901 58.163 65.782 68.990

Tabela br. 2.25 - Ukupni krediti MFI po djelatnostima, kraj mjeseca, 000 eura

Opis/period2007. 2008.

III VI IX XII III VI IXTrgovina 3.978 4.656 4.799 5.847 6.611 7.224 7.690

Usluge 5.868 7.168 6.881 9.034 12.492 14.123 14.562

Proizvodnja 873 998 913 1.021 1.146 1.507 1.969

Poljoprivreda 26.152 28.849 31.061 33.394 35.242 38.327 39.647

Ostalo 930 1.291 1.663 3.605 2.672 4.602 5.112

Ukupno 37.801 42.962 45.317 52.901 58.163 65.783 68.990

U ročnoj strukturi kredita MFI dominiraju dugoročni krediti (94,6%). Krediti koji kasne sa naplatom činili su 2,43% uku-pnih kredita MFI na kraju septembra o.g. što je značajno više nego na kraju septembra (0,98%), odnosno decembra pretho-dne godine (1,24%). Rezervisanja za kreditne gubitke činila su 1,8% ukupnih kredita.

Novčana sredstva MFI (1,1 miliona eura) činila su 1,5%, a fik-sna i ostala aktiva 1,7% ukupne aktive MFI na kraju septembra 2008. godine.

U pasivi MFI, ukupne obaveze22 iznosile su 51,2 miliona eura ili 73,1% ukupne pasive MFI. Izvor sredstava mikrokreditnih orga-nizacija uglavnom je inostrani kapital koji se mikrokreditnim lini-jama usmjerava poljoprivrednim proizvođačima, preduzetnicima iz oblasti usluga, sitne proizvodnje, trgovine i sl.

22 Obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama, kondicioni grantovi, subordinisani dugovi i ostale obaveze.

57

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Ukupan kapital MFI iznosio je 18,8 miliona eura ili 26,8% ukupne pasive MFI na kraju septembra 2008. godine. Koeficijent ROE,povraćaj na prosječni kapital, iznosio je 15,56%.

Od iznosa ukupnog kapitala, 10,7 miliona eura ili 56,9% odnosilo se na kapital iz donacije, 0,6 miliona eura ili 3,4% na donacije, dok je neraspoređena dobit iznosila 7,4 miliona eura ili 39,6% ukupnog kapitala. Na kraju septembra 2008. godine, MFI su ostvarile po-zitivan rezultat u ukupnom iznosu od 2,1 miliona eura.

Kamatne stope MFI

Prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa (PPNKS) na nivou sistema je u septembru 2008. godine iznosila 14,17%, a prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) 27-,04%. U septembru 2008. godine, PPEKS bila je niža za 1,07 pp u odnosu na septembar 2007. godine, odnosno za 0,8 pp u odnosu na kraj 2007. godine (grafik br. 2.8).

Posmatrano po ročnosti, PPEKS na kratkoročne kredite iznosi-la je 33,49% i bila je za 6,78 pp viša od odgovarajuće kamatne stope na dugoročne kredite (tabela br. 2.26).

PPNKS na kredite odabrene pravnim licima iznosila je 16,25%, a odgovarajuća efektivna kamatna stopa 26,94%. Pri tome, PPEKS na kratkoročne kredite (30,07%) bila je za 3,8 pp viša od odgo-

Grafik br. 2.8 – PPEKS na ukupne krediteMFI, %

Tabela br. 2.26 – PPAKS na ukupne kredite MFI, %

2007 2008

IX XII III VI IX

kratkoročni dugoročni kratkoročni dugoročni kratkoročni dugoročni kratkoročni dugoročni kratkoročni dugoročni

PPNKS 15,95 13,83 15,73 13,95 17,51 14,3 18,11 14,1 16,49 14,06

PPEKS 35,38 27,59 34,45 27,4 34,17 27,32 34,52 26,9 33,49 26,71

Tabela br. 2.27 – PPAKS na kredite MFI pravnim licima, %

2007 2008

IX XII III VI IX

kratkoročni dugoročni kratkoročni dugoročni kratkoročni dugoročni kratkoročni dugoročni kratkoročni dugoročni

PPNKS 14.64 15,3 12,78 13,61 15,2 16,22 16,18 16,29 15,73 16,37

PPEKS 34,17 32,63 31,59 26,76 31,86 26,14 31,18 26,08 30,07 26,26

varajuće kamatne stope na dugoročne kredite pravnim licima koja je iznosila 26,26% (tabela br. 2.27).

PPNKS na kredite MFI odabrene fizičkim licima iznosila je 14,14%,a PPEKS 27,04%. Posmatrano po ročnosti, PPEKS je na kratkoročne kredite iznosila 33,71% i bila je za 6,99 pp viša od odgovarajuće kamatne stope na dugoročne kredite (tabela br. 2.28).

Kamatne stope po kojima MFI odobravaju kredite značajno su više od kamatnih stopa banaka. Tako je PPEKS banaka iznosila 9,31%, dok je PPEKS MFI iznosila 27,04% na kraju septembra ove godine (grafik br. 2.9).

58

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Tabela br. 2.28 - PPAKS na kredite MFI fizičkim licima, %

2007 2008

IX XII III VI IX

kratkoročni dugoročni kratkoročni dugoročni kratkoročni dugoročni kratkoročni dugoročni kratkoročni dugoročni

PPNKS 15,97 13,8 15,88 13,95 17,64 14,49 18,22 14,07 16,54 14,02

PPEKS 35,4 27,57 34,6 27,4 34,3 27,78 34,72 26,91 33,71 26,72

Grafik br. 2.9 – Kamatne stope banaka iMFI, %

2.6. Aktivne kamatne stope

Generalno posmatrano, 2008. godinu je karakterisala stagna-cija aktivne kamatne stope primarno usljed Globalne finansij-ske krize. Aktivna prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa (APPEKS) je u septembru iznosila 9,31%, dok je na kraju decembra prethodne godine iznosila 9,29%.23 Stoga, možemo zaključiti da je Globalna finansijska kriza uticala na zaustavlja-nje tendencije opadanja kamatnih stopa, ali imajući u vidu da su kamatne stope na tržištu EMU rasle, nastavljena je tendencija smanjivanja razlika kamatnih stopa (grafik br. 2.10).

Posmatrano po sektorima (privatni, državni, strani), nivo i kre-tanje kamatnih stopa na kredite odobrene privatnom sektoru veoma su slični onima kod kamatnih stopa na ukupne kredite, obzirom na to da krediti odobreni privatnom sektoru čine najveći

Grafik br. 2.10 - Aktivne kamatne stope nanivou sistema, na godišnjem nivou, %

dio odobrenih kredita. I kamatne stope na kredite državnom se-ktoru nastavljaju rast: 7,86% u septembru predstavlja povećanje od 0,48 p.p. u odnosu na 7,38% u decembru 2007, i najviši nivo APPEKS na kredite državnom sektoru od oktobra 2006. godine. APPEKS na kredite nerezidentima je iznosila 8,19% i zabilježila pad od 0,67 p.p. u periodu decembar 2007-septembar 2008. Međutim, budući da relativno mali procenat kredita otpada na ovaj sektor, kamatne stope na kredite nerezidentnom sektoru su izložene jačim oscilacijama, i potreban je oprez prilikom ana-liziranja njihovog kretanja (grafik br. 2.11).

Posmatrano po podjeli na fizička i pravna lica, APPEKS na kredi-te fizičkim licima je iznosila 10,78% na kraju septembra o.g., uzpad od 0,08 p.p. u odnosu na decembar 2007., dok je APPEKS na kredite pravnim licima iznosila 8,46%, uz rast od 0,03 p.p. u odnosu na decembar 2007. godine (grafik br. 2.12).

23 Podaci o kamatnim stopama ne odnose se samo na novoodobrene kredite u mjesecu izvještavanja, već na sve kredite (kumulativno) koji su odobreni zaključno sa mjesecom izvještavanja. U tom kontekstu se ovdje analizira kretanje kamatnih stopa.

59

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Grafik br. 2.11 - APPEKS na kredite, posektorima, na godišnjem nivou, %

Grafik br. 2.12 - APPEKS na kredite fizičkim i pravnim licima, na godišnjem nivou, %

Tabela br. 2.29 - APPKS na kredite pravnim licima, po djelatnostima, na godišnjem nivou, %

Djelatnost Stopa2005. 2006. 2007. 2008.

XII XII III VI IX XII III VI IX

1. Poljoprivreda, lov, ribolovNom: 7,49 6,52 6,58 6,82 7,09 6,92 7,03 7,26 7,42

Efek: 7,62 6,88 6,89 7,17 7,42 7,25 7,36 7,64 8,00

2. RudarstvoNom: 11,71 7,81 8,30 7,91 7,75 7,47 7,50 7,61 7,65

Efek: 12,81 7,29 8,09 8,21 7,87 8,32 7,78 7,97 7,98

3. ProizvodnjaNom: 10,68 8,25 7,70 7,11 7,43 7,71 7,83 7,93 7,90

Efek: 11,70 8,89 8,45 7,92 7,99 8,49 8,49 8,53 8,51

4. EnergetikaNom: 10,45 8,27 7,58 7,92 7,40 7,02 7,24 7,33 7,17

Efek: 14,17 8,90 8,16 8,43 8,22 7,65 8,02 7,96 7,81

5. GrađevinarstvoNom: 11,97 8,33 7,85 7,45 7,72 7,74 7,91 7,97 8,06

Efek: 12,72 9,06 9,42 8,32 8,36 8,69 8,52 8,58 8,67

6. TrgovinaNom: 11,04 8,57 7,79 7,78 7,79 7,66 7,68 7,72 7,82

Efek: 12,24 9,53 8,44 8,32 8,31 8,06 8,31 8,32 8,33

7. Usluge, turizam, ugostiteljstvo

Nom: 9,78 7,57 7,73 7,28 8,34 8,34 7,96 7,93 8,02

Efek: 11,06 8,55 7,90 7,84 8,43 9,39 8,41 8,45 8,53

8. Transport, skladištenje, pttNom: 9,78 8,52 8,03 8,00 7,97 7,73 7,75 7,95 8,07

Efek: 10,81 9,37 8,78 8,63 8,44 8,37 8,31 8,49 8,80

9. FinansijeNom: 5,85 7,12 6,68 5,91 6,92 7,19 7,33 7,20 8,20

Efek: 6,11 7,85 7,15 7,47 7,22 8,21 7,76 7,68 8,71

10. Trgovina nekretninamaNom: 11,74 8,42 7,83 7,44 7,72 7,74 7,79 7,96 8,04

Efek: 13,04 9,51 8,46 8,49 8,35 8,72 8,40 8,58 8,69

11. Administr. i dr. javne usluge

Nom: 9,28 7,97 7,58 7,31 7,46 7,48 7,69 7,93 8,20

Efek: 11,05 8,51 8,23 7,78 7,63 7,79 7,87 8,26 8,60

12. OstaloNom: 10,24 7,27 7,53 4,77 6,81 7,30 6,44 7,05 7,22

Efek: 10,81 4,78 5,32 7,23 7,45 9,61 6,95 7,44 7,15

60

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Grafik br. 2.13 - APPEKS na ukupne kredite,po ročnosti, na godišnjem nivou, %

Posmatrano po ročnosti, u septembru 2008. godine kamatne sto-pe na dugoročne kredite (9,31%) bile su neznatno ispod kamatnih stopa na kratkoročne kredite (9,34%) - grafik br. 2.13.

Boks br. 2.7 – Kretanje kamatnih stopa u zemljama regiona

Globalna ekonomska kriza, pokrenuta krizom na tržištu drugorazrednih stambenih kredita u SAD-u tokom 2007. godine, dodatno se produbila do kraja trеćeg kvartala 2008., proširujući se na tržišta izvan SAD-a u još većoj mjeri nego prije. Kreditna kriza tako se prenijela i na evropsko tržište, o čemu prilično dobro govori kretanje EURIBOR-a, benčmarka kamatnih stopa, po kojima vodeće evropske banke pozajmljuju jedne drugima u eurima. Na primjer,

Grafik br. 1 - 3-mjesečni EURIBOR, januar 2007-septembar 2008. godine

Izvor: Rojters (Evropska bankarska federacija)

ukoliko posmatramo period januar 2007-septembar 2008. godine, 3-mjesečni EU-RIBOR24 je upravo na početku ovog perioda iznosio minimalnih 3,725%, da bi na kra-ju septembra 2008. iznosio maksimalnih 5,277%, ostvarivši rast od 1,552 procentna poena, ili 41,7 indeksnih poena.

Kriza je mimoišla finansijske sisteme ze-malja Zapadnog Balkana u smislu gubita-ka, problema sa likvidnošću i bankrotstava banaka, kako je to bilo u SAD-u i u nekim od razvijenih ekonomija Zapada. Kriza je mimoišla te bankarske sisteme primarno jer banke nijesu imale plasmane u proble-matične drugorazredne hipotekarne har-tije od vrijednosti. Međutim, budući da su bankarski sistemi zemalja Zapadnog Bal-

24 3-mjesečni EURIBOR je stopa koja je, uz dodatak određene fiksne margine, najčešće zastupljena kod pozajmica koje crnogorske banke uzi-maju iz inostranstva.

61

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

kana veoma povezani sa drugim evropskim tržištima, što preko svojih „majki“ (banaka vlasnika), što zbog potreba ekonomija Zapadnog Balkana za kapitalom, kriza se, između ostalog, odražava na nivoe kamatnih stopa u ovim ekonomijama, a njen veći efekat se može očekivati sljedeće godine.

U nastavku teksta slijedi grafički prikaz nekih od ključnih prosječnih aktivnih kamatnih stopa bankarskih sektoraBosne i Hercegovine, Hrvatske, Makedonije i Srbije u periodu januar 2007-septembar 2008. godine.25 Iako se pri-mjećuju raznolika kretanja kamatnih stopa po zemljama u posmatranom periodu (kamatne stope u Makedoniji su čak i nešto niže na kraju ovog perioda, dok su u Bosni i Hercegovini, uz određene varijacije, bile na približno sličnom nivou tokom cijelog perioda), ipak se osjeća uticaj krize preko kamatnih stopa. Od četiri posmatrane zemlje, u Srbiji se tokom perioda januar 2007-septembar 2008. godine desio najviši skok aktivnih kamatnih stopa.

Izvor: Centralna banka Bosne i Hercegovine

Grafik br. 2 - Odabrane kamatne stope u Bosni i Hercegovini,januar 2007-septembar 2008.

Grafik br. 3 - Odabrane kamatne stope u Hrvatskoj, januar 2007-avgust 2008.

Izvor: Hrvatska narodna banka

25 Dat je grafički, a ne tabelarni prikaz, prije svega zbog isticanja kretanja trenda kamatnih stopa, a ne konkretnih podataka, budući da različi-ti metodološki prikazi statistike kamatnih stopa od strane centralnih banaka onemogućavaju poređenja kamatnih stopa između zemalja.

62

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Grafik br. 4 - Kamatne stope u Makedoniji,januar 2007-septembar 2008.

Izvor: Narodna banka Makedonije

Grafik br. 5 - Kamatne stope u Srbiji,januar 2007-septembar 2008.

Izvor: Narodna banka Srbije

Boks br. 2.8 – Kretanje EURIBOR-a nakon izvještajnog perioda

Iako je do kraja trećeg kvartala ove godine EURIBOR karakterisao rast, u četvrtom kvartalu (do 5. decembra) ova kamatna stopa je značajno opadala. Grafik br. 1

Što se tiče poslovnih banaka koje posluju u Crnoj Gori veoma je bitno kretanje 3-mjesečnog i 6-mjesečnog EURI-BOR-a, jer su to stope po kojima se banke zadužuju u inostranstvu i po kojima odobravaju kredite u CG po kamatnim stopama vezanim za ove stope. Ove dvije stope takođe bilježe opadajući trend.

63

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Kao odgovor na krizu, centralne banke su smanjivale svoje referentne kamatne stope, što je, pored ostalog, uticalo na smanjenje referentnih kamatnih stopa po kojima se banke zadužuju. U narednom periodu oče-kuje se nastavak opadajućeg trenda referen-tnih kamatnih stopa. (Grafik br. 2)

Euribor ipak nema onoliki značaj koliki je imao prije izbijanja krize, jer međubankar-sko tržište i dalje ne funkcioniše normalno zbog povećanog rizika. S toga se gubi ona veza koja je postojala u prošlosti između kretanja kamatnih stopa i euribora ili libo-ra, jer se dodaje i znatno uvećana premija za rizik. O postojanju premije za rizik može najbolje svjedočiti grafik br. 3 koji pokazu-je da je kamatna margina u kontinuiranom porastu zbog rasta rizika. Na grafiku je pri-kazan petogodišnji investicioni CDX26 kre-ditni spred u Americi i Evropi. Sa grafika semože videti da se on rapidno povećava od juna prošle godine kada je faktički i izbila Globalna finansijska kriza.

Grafik br. 1 – Kretanje 3-mjesečnog i 6-mjesečnogEURIBOR-a, 2008. godina

Izvor: Datastream i MMF

Grafik br. 2 – Referentna kamatna stopa ECB,3-mjesečni EURIBOR i EONIA

26 CDX je skraćenica od “credit default swap index”; predstavlja kreditni derivat za hedžovanje kreditnog rizika. Rast spreda govori o rastu ri-zika.

64

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

2.7. Pasivne kamatne stope

U trećem kvartalu 2008. godine nastavljen je blagi rast pasivnih kamatnih stopa: pasivna prosječna ponderisana efektivna kama-tna stopa (PPPEKS) je iznosila 3,97% ili 0,61 p.p. više u odnosu na decembar 2007.

Na porast pasivnih kamatnih stopa uticala je, pored ostalog, Globalna finansijska kriza: kako je otežano i skuplje zaduživa-nje u inostranstvu, banke se trude da privuku nove depozite nudeći više kamatne stope potencijalnim deponentima koji, s druge strane, radije drže novac u vidu gotovine ili u vidu de-pozita po viđenju.

Blago smanjenje aktivnih i rast pasivnih kamatnih stopa uticao je na smanjenje kamatne margine: razlika između aktivnih i pasivnih kamatnih stopa (spred) je na kraju trećeg kvartala iznosila 5,34 p.p. (5,5 p.p. na kraju prvog, odnosno drugog kvartala o.g.).

PPPEKS na depozite fizičkih lica iznosila je 4,01% (porast za 0,66p.p. u odnosu na decembar 2007.), dok je na depozite pravnih lica iznosila 3,93% (porast od 0,57 p.p. u odnosu na decembar 2007.). U septembru, spred kamatnih stopa na kredite odobrene fizičkim licima iznosio je 6,77 p.p., dok je na kredite odobrenepravnim licima iznosio znatno manje, 4,53 p.p.

Posmatrano po ročnosti, u septembru je PPPEKS iznosila: 0,69% na depozite po viđenju; 5,36% na depozite ročnosti do 3 mje-seca; 5,67% na depozite ročnosti od 3 mjeseca do jedne godi-ne; 6,39% na depozite ročnosti od jedne do tri godine; 7,02% na depozite ročnosti od tri do pet godina i 5,89% na depozite ročnosti preko pet godina.

Grafik br. 3 – Petogodišnji investicioniCDX kreditni spred

65

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Boks br. 2.9 – Evropski akcioni plan: korijeni finansijske krize, preduzete ibuduće mjere27

Tekuća finansijska kriza vuče korijene iz perioda stabilnosti. Vođeni dugotrajnim periodom svjetskog rasta i stabil-nosti, tržišni učesnici su tragali za što većom zaradom bez adekvatne analize rizika. Složenost finansijskih proizvoda,nerijetko povezanih s manjkom transparentnosti, nedostaci u superviziji, loše upravljanje rizicima, prekomjerno uveličavanje pozicija i slabost standarda osiguranja su učinili da sistem «posrne». Takođe, regulatori i supervizori nekih razvijenih zemalja nijesu uspjeli da isprate finansijke inovacije niti adekvatno obračunaju rizike koji su senagomilavali na tržištima. Ovome treba dodati nekonzistentne i nedovoljno usklađene makroekonomske politike, te neadekvatne strukturne reforme koji su zajedno doveli do neodrživih makroekonomskih ishoda, kao i neade-kvatne rejtinge koje su dodijeljivale međunarodne rejting agencije.

Odgovor centralnih banaka se ogledao u smanjenju kamatnih stopa, ubacivanju sredstava likvidnosti i valutnim svopovima. Vlade su garantovale depozite, kupovale imovinu, nacionalizovale i ubrizgavale kapital. Ostale mjere podrške finansijskim tržistima su bile restrikcije u tzv. «short selling-u» akcija, povećanoj zaštiti depozita i izmje-nama u računovodstvu.

Evropski akcioni plan uključuje tri oblasti:

1. Izgradnja nove finansijske arhitekture na nivou unije,2. Fiskalna polika i SGP (stability and growth pact) 3. Strukturne reforme i lisabonska strategija.

1. U cilju izlaska iz krize ECB će pomagati druge centralne banke, ubrzati implementaciju predviđenih paketa pomoći finansijskim tržištima i preduzeti odlučne mjere kako bi se ograničilo dalje širenje krize među člani-cama unije. Plan predviđa donošenje nove regulative tako što će povećati transparentnost, pomoći i ojačati nezavisne mehanizme kontrole rizika, pojačati odredbe o adekvatnosti kapitala, proširiti postojeću nadležnost na tržištima finansijskih derivata i hedž fondova, kao i smanjenje procikličnosti (Basel II). Plan predviđa i ade-kvatniju superviziju uvođenjem sistema ranog upozoravanja na moguće probleme, dizajniranje plana inter-vencije, jačanje prudencionih mjera i uspostavljanje integrisanog sistema supervizije na nivou čitave unije.

2. Fiskalna politika će uspostaviti široke automatske stabilizatore. Međutim, problem kod većine zemalja čla-nica je taj što diskrecioni stimulus ima malu manevarsku moć zbog budžetskih problema. Plan će uspostaviti fleksibilniji SGP i djelovati na nacionalnom nivou.

3. Strukturne reforme se odnose se na podršku agregatnoj tražnji, kupovnoj moći potrošača, zaposljenju i na probleme konkurentnosti. Korišćenje javnih finansija mora biti efikasnije, a rad javnog sektora produktivni-ji.

27 Prezentacija ‘’The Current Financial Crisis’’, S. Deroose, Director DGECFIN, European Commision, November 2008

TRŽIŠTE KAPITALA3

69

TRŽI

ŠTE

KAP

ITAL

A

Unutrašnji nedostaci tržišta: spore institucionalne reforme, loša pravna nadgradnja postojećih zakonskih propisa, značajno uspo-ravanje privatizacionog procesa, slabo korporativno upravljanje, precijenjene vrijednosti HOV iz prethodnog perioda osnovni su uzročnici „pada” tržišta. Negativna kretanja na tržištu kapitala započela su znatno prije eskalacije Globalne finansijske krize, aliće okončanje kriznog perioda na crnogorskim berzama biti pove-zano sa oporavkom svjetske privrede od finansijske krize.

U trećem kvartalu 2008. godine tržište kapitala ne bilježi značajniji priliv investicija. Cijene HOV se i dalje koriguju na dolje, tako da je većina njih pala ispod nominalnih vrijednosti. Crnogorsko tržište kapitala „trpi” prvu veliku recesiju od svog postanka. Oporavak tržišta se teško može naslutiti u jeku globalnih problema finan-sijskog sektora, posebno ako se imaju na umu unutrašnje slabosti tržišta. Ipak svaka kriza nosi u sebi i šanse. Tržište „izbacuje” ne-konkurentne, sposobni preživljavaju, a oni „likvidni” investiraju. Izgleda da je ovo pravi trenutak za institucionalno i pravno- re-gulativno jačanje tržišta i njegovu pripremu za novi investicio-ni ciklus u budućnosti. Uostalom i finansijski sistemi razvijenihzemalja svijeta se u ovom trenutku suočavaju sa problemima rekonstrukcije finansijsko-regulatornog sistema.

Za devet mjeseci ove godine na crnogorskim berzama ostvareno je 137,3 miliona eura prometa, što je ispod ukupno ostvarenog prometa u istom periodu prethodne godine za 77,5%. U odnosu na isti period 2006. godine promet je bio niži za 25,2%. Prosje-čni mjesečni promet u prvih devet mjeseci ove godine iznosio je 15,3 miliona eura, što je znatno ispod prosječnog mjesečnog prometa u istom periodu 2007. godine koji je iznosio 60,6 miliona eura. Najveći dio prometa ostvaren je kroz sekundarnu trgovi-nu, dok je u primarnoj trgovini ostvareno svega 0,9% prome-ta. Ukupan promet je realizovan kroz 42,6 hiljada transakcija ili 78,2% (152,5 hiljada) transakcija manje nego u istom periodu prethodne godine.

Posmatrano po kvartalima, berze bilježe kontinuirani pad pet kvartala zaredom. U III kvartalu o.g. je u odnosu na prethodni kvartal zabilježen pad prometa za 21%, dok je u odnosu na III kvartal 2007. godine promet opao za 72,8%.

Veći dio prometa i transakcija realizovan je preko Montenegro-berze (53,1% ukupnog prometa i 63% ukupno ostvarenih tran-sakcija), a manji preko Nex Montenegro berze (46,9% ukupnog prometa i 37,0% transakcija).

Tabela br. 3.1. – Uporedni odnos prometa na crnogorskim berzama (relativne promjene)

Period I-IX 2008 I-IX 2005

I-IX 2008 I-IX 2006

I-IX 2008I-IX 2007

Ukupan promet na crnogorskim berzama

9,5% -25,2% -77,5%

Grafik br. 3.1. – Promet na crnogorskim berzama u prvih devet mjeseci u 2005, 2006, 2007 i 2008. godini

Kalkulacije: CBCG

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

70

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Struktura prometa

U strukturi trgovine u posmatranom periodu, dominantno je bilo učešće prometa akcijama kompanija (73,5%), zatim akcijama fondova zajedničkog ulaganja (18,5%), dok se na učešće raznih vrsta obveznica u ukupnom prometu odnosilo 8,0%.

U strukturi prometa zabilježeno je, u prvih devet mjeseci 2008. godine u odnosu na referentni period prethodne godine, sma-njenje prometa akcijama kompanija za 5,8 procentna poena, učešće prometa akcijama fondova zajedničkog ulaganja osta-lo je na nivou učešća u istom periodu prethodne godine, dok je značajno porastao promet obveznicama (za 6,9 procentnih poena), što je uobičajena promjena u strukturi trgovanja, kada je tržište u padu usljed pomjeranja portfolija investitora ka si-gurnim ulaganjima.

Ukupan promet akcijama crnogorskih kompanija od 100,9 miliona eura u devet mjeseci tekuće godine ostvaren je kroz 29,9 hiljada transakcija, ili 70,3% ukupno realizovanih transakcija. Ostvareni promet akcijama kompanija bio je za 80,7% niži nego u prvih devet mjeseci prethodne godine. Broj realizovanih poslova u upo-rednom periodu je bio manji za 125 hiljada transakcija.

Akcijama fondova zajedničkog ulaganja prometovano je u prvih devet mjeseci 2008. godine 25,5 miliona eura, preko 9,7 hiljada transakcija. Ostvareni promet FZU bio je niži nego u istom pe-riodu prethodne godine za 77,5%, dok je broj sklopljenih po-slova opao za 74,9%.

Fondovi su zabilježili pad tržišne kapitalizacije usljed značajnog pada cijena akcija.

Grafik br. 3.2. – Struktura prometa na crnogorskim berzama u prvih devet mjeseci 2008. godine

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

Tabela br. 3.2. – Ukupan promet i struktura prometa u prvih devet mjeseci 2005, 2006, 2007 godine

Struktura prometa I-IX 2005. I-IX 2006. I-IX 2007. I-IX 2008.

I-IX 2008 Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Akcije 106,730,423 85.1 137,742,716 75.0 484,286,590 79.3 100,919,182 73.5

Akcije FZU 7,739,646 6.2 32,968,492 18.0 113,145,152 18.5 25,451,191 18.5

Obveznice 10,892,932 8.7 12,861,090 7.0 13,023,362 2.1 10,957,590 8.0

Ukupno 125,363,001 100.0 183,572,298 100.0 610,455,105 100.0 137,327,963 100.0

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

Grafik br. 3.3. – Promet i broj sklopljenih poslova akcijama komapnija u prvih devet mjeseci 2007. i 2008. godine

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

71

TRŽI

ŠTE

KAP

ITAL

A

Grafik br. 3.4. – Kretanje prometa i broja transakcija akcijama FZU na crnogorskim berzama za devet mjeseci 2008. godine

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

Od ukupnog prometa obveznicama od 10,9 miliona eura, najveći dio se odnosio na obveznice restitucije 89,3%, obveznice stare devizne štednje 7,1%, municipalne obveznice 2,3% i obveznice korisnika penzijskog i invalidskog osiguranja 1,3%28. Prome-ta obveznicama za sanaciju puteva nije bilo. Na visoko učešće prometa obveznicama restitucije uticala je odluka Ministarstva finansija Crne Gore29 kojom se omogućava dužnicima (fizičkimi pravnim licima) da svoje obaveze prema državi (plaćanje po-

Tabela br. 3.3. – Cijena akcija FZU, uporedni prikaz

Naziv FZU Maksimalna cijena akcija FZU, I polugođe 2007. god.

Cijena akcija FZU u septembru 2008. god.

ATMO 0,40 € 0,13 €

EURF 0,68 € 0,16 €

MONF 0,40 € 0,11 €

HLTA 0,29 € 0,09 €

MIGF 0,48 € 0,12 €

TREN 0,60 € 0,14 €

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

Grafik br. 3.5. – Kretanje prometa i broja transakcija obveznicama na crnogorskim berzama I-IX 2008. godine

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

reza, dugova prema državi) izmire obveznicama SDŠ i restitucije. Rastu prometa obveznica značajno je u posmatranom periodu doprinio promet obveznicama korisnika penzijskog osiguranja (P09P, P09D, P10P, P10D, P11P). Značajan broj korisnika pen-zijskog osiguranja se, usljed lošeg životnog standarda, odmah nakon sticanja prava na obveznice odlučio na njihovu prodaju kako bi zadovoljio svoje životne potrebe.

28 Ministarstvo finansija Crne Gore emitovalo je obveznice po osnovu obeštećenja korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja u uku-pnom iznosu od 105.000.000,00€. Obveznice dospijevaju u 6 različitih serija počev od 20.10.2008. godine. Zakonom o obeštećenju korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja („Sl. list CG“, broj 40/08) predviđeno je da penzioneri svoje pravo po osnovu obeštećenja mogu iskoristiti za plaćanje računa utrošene električne energije, poreskih obaveza, kupovinu akcija državnih preduzeća i preduzeća u vlasništvu Fonda zarazvoj CG koja su u procesu privatizacije, kao i kupovinu stanova, rezidencijalnih prostorija, zemljišta i druge imovine u državnoj svojini.. Nominalna vrijednost jedne obveznice je 1,00€.

29 Odluka o uslovima i postupku otkupa potrživanja Crne Gore obveznicama devizne štednje građana i obveznicama bivših vlasnika po osnovu obeštećenja za oduzeta imovinska prava, Sl. list Crne Gore 17, 11. mart 2008. godine.

72

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Grafik br. 3.6. – Kretanje indeksa na Nex Montenegro berzi i Montenegroberzi (NEX20 i NEX PIF- lijeva skala i MOSTE- desna skala)

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

Tabela br. 3.4. – Opšti podaci o indeksima

MOSTE NEX 20 NEXPIF

Vrijednost na 30. septembar 2008. 634,74 15.309,36 13.193,78

Apsolutva promjena za prvih devet mjeseci 2008. -993,0 -18.859,3 -26.035,4

Početna vrijednost indeksa 100,0 1000,00 1000,00

Maksimalna vrijednost za prvih devet mjeseci 2008. 1.613,04 09.01.2008. 34.168,63 09.01.2008. 39.229,17 09.01.2008

Maksimalna istorijska vrijednost 2.455,4 07.05.2007. 48.617,88 07.05.2007. 50.780,54 17.08.2007

Minimalna istorijska vrijednost 94,8 23.06.2004. 918,57 14.04.2003. 959,53 02.04.2003

Rast (pad) od 31. decembra 2007. do 30. septembra 2008. -61.0 -55.2 -66.4

Grafik br. 3.7 - Kapitalizacije nacrnogorskim berzama, u 000.000 eura

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

Indeksi

Korekcija na tržištu najočiglednije se ogleda u padu berzanskih indeksa (grafik br. 3.6).

Sva tri indeksa, u kontinuitetu od početka godine, bilježe pad. Mo-ste je, u odnosu na kraj 2007. godine zabilježio pad od 61%, dok su NEX20 i NEX PIF bili niži za 55,2% i 66,4%, respektivno.

Indeksi su bili znatno ispod nivoa sa kraja septembra 2007. go-dine. Na godišnjem nivou, Moste je zabilježio pad od 66,8%, dok su NEX20 i NEX PIF opali za 61,1% i 70,2%.

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

U odnosu na njihove istorijski maksimalne vrijednosti (dostignute u 2007. godini), indeksi su na kraju septembra 2008. bili niži i to Moste za 74,1%, NEX PIF za 74,0% i NEX20 za 68,5%.

Blok trgovine

Blok trgovina u III kvartalu nije bilo.

Kapitalizacija

Na Nex Montenegro berzi ostvarena tržišna kapitalizacija je na kraju septembra 2008. godine iznosila 1,8 milijardi eura i bila je niža u odnosu na decembar prethodne godine za 48,3%, dok je na godišnjem nivou zabilježila pad od 54,6%. U odnosu na maksimalnu tržišnu kapitalizaciju ostvarenu u avgustu prošle

73

TRŽI

ŠTE

KAP

ITAL

A

godine zabilježila je pad od 57,9%. Tržišna kapitalizacija na Montenegroberzi je na kraju septembra iznosila 2,4 milijarde eura čime je zabilježila godišnji pad od 37,5%. U odnosu na kraj prethodne godine bila je niža za 33,7%, dok je u odnosu na maksimalno ostvarenu kapitalizaciju (u avgustu prošle go-dine) bila niža za 41,4%.

Likvidnost mjerena koeficijentom obrta sredstava je u septembruu odnosu na kraj decembra 2007. godine bila viša za 6,6% na Nex Montenegro berzi, dok je na Montenegroberzi zabilježila rast od 45,4%. Na godišnjem nivou likvidnost je smanjena za 43,9% na Nex Montenegro berzi i 57,7% na Montenegroberzi.

Protekli kvartal obilježile su značajne dokapitalizacije nekoliko većih banaka, osiguravajućih kuća i preduzeća, emisija obvezni-ca investiciono najzanimljivije opštine - Budva, isplata dividendi crnogorske telekomunikacione kompanije, prestanak ili „zamr-zavanje” rada nekih brokerskih kuća, pregovaranje o strateškom partnerstvu Zagrebačke i Nex Montenegro berze, međunarodna konferencija u organizaciji Montenegroberze.

Brojni su faktori lošeg stanja crnogorskih berzi: nepovoljne pri-like na finansijskim tržištima u okruženju i šire, smanjen prilivsredstava sa tržišta nekretnina, smanjena kreditna ekspanzija,

Grafik br. 3.8 - Koeficijent obrta sredstava

Izvor: Nex Montenegroberza, Montenegro berza

30 Suvišni i nefunkcionalni propisi, skraćivanje rokova u kojima državni organi postupaju po zahtjevu stranaka, troškovi postupaka, izdavanje odobrenja za obavljanje djelatnosti, radno zakonodavstvo, nepokretnosti, porezi, planiranje i upravljanje prostorom, carinske i necarinske barijere.

31 U vezi poslovanja otvorenih investicionih fondova i dobrovoljnih penzionih fondova32 „Komisija aktivno primjenjuje svoja pravila, ali je krajnje ograničena u nametanju administrativnih sankcija. Ona se mora oslanjati na upra-

vne i krivične sudove radi izricanja sankcija kako prema regulisanim tako i prema neregulisanim licima.“ ...Iz izvještaja „MMF o radu Komi-sije za hartije od vrijednsoti“

biznis barijere30 i nepotpuna regulativa31, nelikvidnost privre-de, slaba raznovrsnost na strani ponude, odsustvo investicija od strane velikih inostranih fondova, zastoj u donošenju Zakona o imovinsko pravnim odnosima, a kao jedan od razloga pominju se i mala ovlašćenja Komisije za HOV u pogledu sprovođenja ka-znenih odredbi za prekršioce poslovanja (u smislu tržišnih mani-pulacija i insajderskog trgovanja) na tržištu kapitala.32

Box br. 3.1 - Regionalne berze, neki pokazatelji poslovanja

Usljed uticaja negativnih globalnih finansijskih tokova, negativni trendovi na regionalnim berzama su nastavljenii u trećem kvartalu tekuće godine. Pad prometa, kapitalizacija, indeksa i broja ostvarenih transakcija karakteristi-ka su poslovanja svih regionalnih berzi u proteklom periodu. U naredne tri tabele prikazani su neki od pokazatelja poslovanja berzi iz regiona.

74

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Iz tabele br. 1. se vidi da je ostvareni promet u prvih devet mjeseci ove godine na svim berzama bio znatno ispod prometa ostvarenog u referentnom periodu 2007. Najveći pad prometa zabilježile su: Makedonska (70,1%) i dvije crnogorske berze (Montenegroberza 81,9% i Nex Montenegroberza 69,0%). Po broju sklopljenih poslova samo je Zagrebačka berza zabilježila rast (69,4 više nego u prvih devet mjeseci prošle godine).

Loše performanse su u proteklom periodu iskazali svi referentni berzanski indeksi. Za devet mjeseci 2008. godine prosječna stopa pada izabranih indeksa iznosila je 50,6%, dok je na godišnjem nivou taj pad iznosio 55,6%. Po-smatrajući indekse na godišnjem nivou, najveći pad u regionu zabilježile su crnogorske berze (61,1% i 66,8%) i Be-ogradska berza 64,4%.

Tabela br. 1 – Promet i ostvarene transakcije na regionalnim berzama

Izvor: Izvještaji regionalnih berzi

Tabela br. 2 – Promjene odabranih indeksa regionalnih berzi

Izvor: Izvještaji regionalnih berzi

Naziv berzeRelativan odnos prometa

I-IX 2008I-IX 2007

Relativan odnos broja transakcijaI-IX 2008I-IX 2007

Beogradska berza -61,7 -53,1

Zagrebačka berza -48.9 69,4

Makedonska berza -70,1 -71,7

Ljubljanska berza -39,8 -14,7

Nex Montenegro berza -69,0 -74,9

Montenegroberza -81,9 -79,7

Naziv berze Naziv indeksa

Vrijednost indeksa % promjena

IX 2008 XII 2007 IX 2007 IX 2008 XII 2007

IX 2008 IX 2007

Beogradska berza BELEX15 1003.77 2,318.27 2.820,57 -56,7 -64,4

Zagrebačka berza CROBEX 2.990,97 5,239.03 5.037,2 -42,9 -40,6

Makedonska berza MBI10 4448,87 7740.79 9283,00 -42.5 -52.1

Ljubljanska berza SBI20 6,188.15 11.369,58 12,085.10 -45,6 -48,6

Nex Montenegro berza NEX20 15.309,36 34,168.63 39.393,33 -55,2 -61,1

Montenegroberza MOSTE 634,74 1,627.69 1.914,52 -61,0 -66,8

Slično pokazuju i odnosi tržišnih kapitalizacija berzi.

75

TRŽI

ŠTE

KAP

ITAL

A

Tabela br. 3 – Poređenja tržišnih kapitalizacija regionalnih berzi

Izvor: Sajtovi regionalnih berzi

Naziv berze IX 2008 XII 2007

IX 2008IX 2007

Beogradska berza -22,3 -29.9

Zagrebačka berza -36,1 -29,7

Makedonska berza -37,5 -44,2

Ljubljanska berza -37,1 -36.4

Nex Montenegro berza -48,3 -54,6

Montenegro berza -33,7 -37,5

Box br. 3.2 - Brokerske kuće, osnivanja, promjena naziva, dokapitalizacije, privremeni prekidi rada, likvidacije

Višegodišnji ciklus rasta na tržištu kapitala se sredinom 2007. godine završio. Uslijedio je pad prometa, kapitali-zacije i indeksa. Jačanje negativnog trenda je iz mjeseca u mjesec raslo. “Pad” tržišta kapitala je bio toliki, da se, od strane učesnika na tržištu, u jednom momentu razmatrala opcija zatvaranja berzi kako bi se sačuvala imovina preduzeća i zaštitili njeni vlasnici. Kriza je vrijeme konsolidacija, ali i test održivosti i opstanka. Proteklih deset mjeseci na crnogorskim bezama su zaista pokazali istinitost ove tvrdnje. Samo jedna brokerska i jedna brokersko-dilerska kuća su osnovane. Da li su izabrale pravi trenutak za ulazak na tržište ostaje da se vidi. Tri brokerske kuće su promijenile naziv. Kod jedne je promjena naziva nastala usljed promjene vlasničke strukture. Usljed nedostatka sredstava za podmirenje operativnih troškova poslovanja, šest brokerskih kuća je izvršilo dokapitalizacije. Ukupan iznos sredstava izdvojenih od strane brokerskih kuća na ime povećanja kapitala iznosio je 555.000 eura.33 Tri bro-kerske kuće i pored dokapitalizacija nisu uspjele da opstanu. Postupak privremenog prekida poslovanja ili trajne likvidacije pokrenulo je sedam brokerskih kuća.

33 Prema podacima CDA, Ukupan kapital koje su 34 brokerske kuće, posjedovale, na 18. novembar 2008. godine, iznosio je 4,4 miliona eura.

FISKALNI SEKTOR4

79

FISK

ALN

I SEK

TOR

4.1. Konsolidovana javna potrošnja

U periodu januar-septembar 2008. godine, prema podacima Ministarstva finansija34, ukupni tekući javni prihodi35 iznosili su 1.099,1 miliona eura ili 36,3% procijenjenog BDP-a za 2008. godinu. U poređenju sa istim periodom prethodne godine, javni prihodi su zabilježili povećanje za 23,7%.

U strukturi javnih prihoda, dominantni su prihodi od pore-za koji su zabilježili rast za 23,7% u odnosu na isti period pret-hodne godine i iznosili su 687,6 miliona eura, kao i prihodi od doprinosa koji su povećani za 16,8% i iznosili su 231,1 miliona eura. Prihodi od taksi iznosili su 28,1 milion eura i povećani su za 4,4%, prihodi od naknada 93,5 miliona eura ili 70% više, dok su ostali prihodi povećani za 20,5% u odnosu na isti period pret-hodne godine i iznosili su 52,6 miliona eura. Primici od otplate odobrenih kredita iznosili su 6,2 miliona eura, i niži su za 29% u odnosu na isti period prethodne godine.

Konsolidovani javni izdaci u prva tri kvartala 2008. godine iznosili su 974,3 miliona eura ili 32,2% procijenjenog BDP-a.

U odnosu na uporedni period prethodne godine bili su viši za 39,1% kao rezultat povećanja tekućih izdataka (33,7%), tran-sfera za socijalnu zaštitu i transfera institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru kumulativno (31%), kapitalnih izdataka (81%), odobrenih pozajmica i kredita (170,2%), kao i rezervi (42,5%).

U prva tri kvartala 2008. godine, javni prihodi su bili veći od javnih rashoda za 124,8 miliona eura. (Prilog C, Tabela 13).

4.2. Budžet Crne Gore i državni fondovi

Prema podacima Ministarstva finansija, tekući prihodi Budžeta,koji prema izmjenama i dopunama Zakona o budžetu36 od janu-ara 2008. godine uključuje Budžet Crne Gore i državne fondove, u periodu januar-septembar 2008. godine, iznosili su 942,2 miliona eura ili 31,2% BDP-a. U odnosu na isti period 2007. godine, tekući prihodi su povećani za 20,1%, kao rezultat kontinuiranog rasta poreskih prihoda, doprinosa i ostalih budžetskih prihoda (raznih naknada, taksi i naplata zaostalih poreskih obaveza).

34 Izvor podataka: Bilten Ministarstva finansija; procijenjeni BDP za 2008. godinu iznosi 3.025,00 mil.eura.35 Ukupni tekući javni prihodi obuhvataju prihode budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.36 ,,Sl.list Crne Gore’’ br. 12/07

Box br. 4.1 - Struktura budžetskih primitaka

U strukturi tekućih prihoda najveće učešće - 66,4% ostvarili su prihodi od poreza koji su u odnosu na isti period prethodne godine povećani za 23,1%.

Struktura poreskih prihoda u odnosu na raniji period promijenila se, tako da su i pored smanjenja poreskih stopa na prihode pravnih i fizičkih lica značajno povećani prihodi po osnovu direktnog oporezivanja, što ukazuje da sesiva ekonomija smanjuje. Povećanje poreskih prihoda je rezultat rasta prihoda od PDV-a za 17,3%, akciza za 34,1%, poreza na dohodak fizičkih lica 40,4%, poreza na dobit pravnih lica 57%, poreza na međunarodnu trgovinu i tran-sakcije (carine) za 15,4% i ostalih poreza za 34,3%. Prihodi od PDV-a iznosili su 335,9 miliona eura i u tekućim pri-hodima su učestvovali sa 35,6%, a u poreskim prihodima 53,7%, dok su akcize u tekućim budžetskim prihodima učestvovale sa 9,5%. Rastu ovih prihoda doprinijele su povećane privredne aktivnosti u oblasti građevinarstva, turizma, trgovine, što je rezultiralo povećanjem uvoza kao i poboljšana finasijska disciplina. Negativan trend ismanjenje od 36% ostvarili su prihodi od poreza na promet nekretnina, uslijed smanjenja prodaje nekretnina po raznim osnovama.

80

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Nakon prihoda od poreza, najveće učešće u strukturi tekućih prihoda zabilježili su prihodi od doprinosa - 24,5% i u odnosu na isti period prethodne godine povećani su za 16,8%, sa evidentnim rastom po svim kategorijama.

Preostali dio tekućih prihoda (9,1%) odnosio se na takse, naknade, primitke od otplate odobrenih kredita i ostale prihode. Pozitivan trend u prva tri kvartala 2008. godine ostvarili su prihodi od taksi koji su povećani za 25% i na-knada za 45,2%, dok su ostali prihodi bili niži za 9,6%, a primici od otplate odobrenih kredita za 10%.

Tabela br. 4.1 - Tekući prihodi Budžeta CG i državnih fondova, u 000.000 eura

Vrsta primitkaOstvareno I-IX 2008.

god.

Ostvareno I-IX 2007.god.

% Ostvareno u 2008. u odnosu

na 2007.POREZI 625,82 508,53 23,06Porez na dohodak fizičkih lica 77,24 55,00 40,44

Porez na dobit pravnih lica 50,79 32,35 57

Porez na promet nepokretnosti 8,80 13,66 -35,58

Porez na dodatu vrijednost 335,88 286,46 17,25

Akcize 89,86 67,03 34,06

Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 56,94 49,33 15,43

Ostali republički porezi 6,31 4,70 34,26

DOPRINOSI 231,06 197,84 16,79Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 144,83 111,06 30,41

Doprinosi za zdravstveno osiguranje 79,68 82,20 -3,07

Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 6,55 4,58 43,01

TAKSE 20,56 16,44 25,06Administrativne takse 13,04 6,95 87,63

Sudske takse 5,91 6,35 -6,93

Boravišne takse 0,48 0,45 6,67

Ostale takse 1,13 2,69 -57,99

NAKANDE 24,01 16,54 45,16Naknade za korišćenje dobara od opšteg interesa 2,37 2,73 -13,19

Naknade za korišćenje prirodnih dobara 1,79 2,18 -17,89

Ekološke naknade 7,34 1,45 406,21

Naknade za priređivanja igara na sreću 3,92 3,17 23,66

Naknada za puteve 5,53 4,77 15,93

Ostale naknade 3,06 2,24 36,61

OSTALI PRIHODI 34,56 38,25 -9,65Prihodi od kapitala 9,82 14,70 -33,2

Novčane kazne i oduzete imovinske koristi 7,15 7,00 2,14

Prihodi koje organi ostvaruju vršenjem svoje djelatnosti 10,01 9,53 5,04

Ostali prihodi 7,58 7,02 7,98

Primici od otplate kredita 6,20 6,90 -10,14Ukupno tekući prihodi 942,21 784,50 20,1

Izvor: Ministarstvo finansija

81

FISK

ALN

I SEK

TOR

Prema podacima Ministarstva finansija, konsolidovani izda-ci budžeta37 u prva tri kvartala 2008. godine iznosili su 817,7 miliona eura ili 27% procijenjenog BDP-a. Budžetska potro-šnja u odnosu na prvih devet mjeseci prethodne godine viša je za 35,7%.

Grafik br. 4.1 - Struktura Tekućih prihoda Budžeta CG i državnih fondova u periodu 01.01.-30.09.2008. godine

Posmatrajući suficit/deficit kao razliku primitaka i izdataka, pri čemu se primici umanjuju za pozajmice, primljene transfe-re, donacije i primitke od prodaje imovine, a izdaci za otplatu glavnice u zemlji i inostranstvu po osnovu duga nastalog uzi-manjem kredita i emitovanjem hartija od vrijednosti, u periodu 01.01 – 30.09. 2008. g. Budžet Crne Gore38 je ostvario suficit od 124,6 miliona eura39.

Box br. 4.2 - Struktura budžetskih izdataka

U strukturi budžetskih izdataka, najveće učešće ostvarili su tekući izdaci - 50,4% koji su u odnosu na isti period prethodne godine porasli za 35,7%. Zatim, idu izdatci po osnovu transfera za socijalnu zaštitu 27,8%, pa transfe-ri institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru u iznosu od 11,3% budžetskih izdataka. Za kapitalne izdatke (tekući kapitalni izdaci i kapitalni budžet CG) izdvojeno je 7,9% sredstava, što je značajno više sredstava u odnosu na isti period prethodne godine. Za odobrene pozajmice i kredite izdvojeno je 1,7% sredstava, što je za 152% više u odnosu na isti period prethodne godine, dok je za budžetsku rezervu izdvojeno 0,9% sredstava ili 43% više sredstava.

U tekućim budžetskim izdacima najviše sredstava utrošeno je za bruto zarade i doprinose na teret poslodavca (231,2 miliona eura), što je 36,5% više u odnosu na isti period 2007. godine. Bruto zarade su predstavljale 28,3% budžetskih izdataka i njihovo učešće u BDP-u iznosilo je 7,6%. Ostale kategorije tekućih izdataka (ostala primanja, rashodi za materijal i usluge, ostali izdaci, tekuće održavanje, renta, subvencije i kamate) opteretille su budžet ku-mulativno sa 180,6 miliona eura ili 22,1%.

Grafik br. 4.2 - Struktura Konsolidovanih izdataka Budžeta CG i državnih fondova 01.01-30.09. 2008. godine

37 Ukupni izdaci umanjeni za otplatu dugova38 Budžet CG i državni fondovi39 Metodologija obračuna suficita/deficita »Sl.list RCG«, 71/05.

82

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Tabela br. 4.2 – Konsolidovani izdaci Budžeta CG i državnih fondova 01.01-30.09 2008. godine, u 000.000 eura

O P I SOstvareno I-IX 2008.

god.

OstvarenoI-IX 2007.god.

% Ostvareno u 2008. u odnosu

na 2007.Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 231,24 169,36 36,54

Neto zarade 131,83 99,34 32,71

Porez na zarade 24,23 18,84 28,61

Doprinosi na teret zaposlenog 37,52 26,46 41,8

Doprinosi na teret poslodavca 34,32 22,22 54,46

Prirez na porez 3,34 2,50 33,6

Ostala lična primanja 22,08 20,38 8,34

Rashodi za materijal i usluge 107,93 75,09 43,73

Tekuće održavanje 15,40 14,38 7,09

Kamate 14,55 17,90 -18,72

Renta 4,92 3,80 29,47

Subvencije 11,97 5,23 128,87

Ostali izdaci 3,75 2,67 40,45

Transferi za socijalnu zaštitu 226,91 205,12 10,62

Prava iz oblasti socijalne zaštite 31,14 28,07 10,94

Sredstva za tehnološke viškove 28,41 8,36 239,83

Prava iz oblasti penzijskog i invalidskog osiguranja 149,80 156,38 -4,21

Ostala prava iz oblasti zdravstvene zaštite 11,89 7,6 56,45

Ostala prava iz oblasti zdravstvenog osiguranja 5,67 4,71 20,38

Transferi institucijama pojedinicima nevladinom i javnom sektoru

92,64 42,90 115,94

Transferi javnim institucijama 70,91 25,52 177,86

Transferi nevladinim organizacijama 3,54 4,96 -28,63

Transferi pojedincima 16,81 12,13 38,58

Transferi opštinama 1,38 -100

Transferi javnim preduzećima 0,29 -100

Kapitalni izdaci 32,41 35,08 -7,61

Kapitalni budžet CG 32,47 -100

Pozajmice i krediti 13,93 5,53 151,9

Otplata garancija 0,04 0,00

Rezerve 7,43 5,19 43,16

Tekući izdaci 411,84 308,81 33,36

Konsolidovani izdaci budžeta i državnih fondova 817,67 602,63 35,68

Izvor: Ministarstvo finansija

83

FISK

ALN

I SEK

TOR

Box br. 4.3 – Rebalans Budžeta

1. Osnov za rebalans

Krajem jula 2008. godine, Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o budžetu Crne Gore za 2008. godinu (,,Sl. list CG, br. 46/08) kojim je izvršen rebalans.

Na donošenje ovag zakona uticalo je sljedeće:

- promjena strukture i značajno povećanje tekućih budžetskih prihoda iznad plana, - primjena novih zakonskih rješenja kojima se reguliše način i obračun zarada i drugih primanja državnih,

javnih funkcionera i nosilaca pravosudnih i ustavnosudskih funkcija, - povećanje izdataka u Tekućem budžetu, - povećanje i izmjena strukture Kapitalnog budžeta CG, - povećanje transfera Fondu PIO nakon usvajanja Zakona o obeštećenju korisnika prava iz penzijskog i in-

validskog osiguranja i - povećanje transfera Zavodu za zapošljavanje u skladu sa Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o

zapošljavanju.

2. Plan za 2008. godinu po rebalansu

Rebalansom budžeta, ukupni primici budžeta i državnih fondova planirani su u iznosu od 1.351 miliona eura, što je za 130 miliona eura ili 10,7% veći iznos od iznosa planiranog Zakonom o budžetu za 2008. godinu.

Prema rebalansu, tekući prihodi budžeta i državnih fondova planirani su u iznosu od 1.258,5 miliona eura i veći su za 130 miliona eura ili 11,5% u odnosu na sredstva planirana Zakonom o budžetu CG za 2008. godinu, što predsta-vlja rast od 4,3% procijenjenog BDP-a. Pri tome, rebalansom je planirana veća naplata poreskih prihoda (12,1%), doprinosa (10,1%), naknada (62,8%), ostalih prihoda (2,4%), ali i smanjenje prihoda od taksi (7,4%) i primitaka od otplate odobrenih kredita (25%). Pozajmice i krediti iz inostranih izvora, donacije i primici od privatizacije ostali su nepromijenjeni. Inače, bolja naplata izvornih budžetskih prihoda u 2008. godini u odnosu na plan rezultat je pojačane privredne aktivnosti u oblasti građevinarstva, turizma, trgovine i saobraćaja što je uticalo na povećanje uvoza, broja zaposlenih lica, zarada i ukupne privredne aktivnosti.

Prema rebalansu, ukupni izdaci Tekućeg budžeta planirani su u iznosu od 752,6 miliona eura, izdaci državnih fon-dova u iznosu od 483,4 miliona eura i izdaci Kapitalnog budžeta CG u iznosu od 85,7 miliona eura, što je za 11,4% više od planiranog iznosa Zakonom o budžetu za 2008. godinu

Konsolidovani izdaci budžeta i državnih fondova (ukupni planirani izdaci umanjeni za otplatu dugova) nakon re-balansa iznose 1.232,2 miliona eura i povećani su za 9,8%, tako da planirani budžetski suficit novim planom iznosi0,9% BDP-a. Novim planom, tekući izdaci Budžeta povećani su (6,6%) i najveću rashodnu stavku čine sredstva za bruto zarade zaposlenih, koja su povećana za 6,2%, rashodi za materijal i usluge za 11,8% i subvencije za 2,2%, dok su kamate, renta i ostali izdaci ostali na istom nivou. Transferi za socijalnu zaštitu povećani su za 15,2% usljed povećanog broja korisnika ovih prava, pri čemu su značajno povećani izdaci za otpremnine za tehnološke viškove u preduzećima koja su već privatizovana ili su u postupku privatizacije. Kapitalni izdaci tekućeg i kapitalnog bu-džeta CG uvećani su rebalansom ukupno za 22,6% sa ciljem brže realizacije započetih prioritetnih projekata. Sred-stva budžetske rezerve povećana su za 39,5% i namijenjena su za nepredviđene izdatke do kraja 2008. godine, a značajno su novim planom povećana sredstva za otplatu dugova (za 68%), posebno sredstva za isplate zaostalih penzija penzionerima i izmirenje obaveze po osnovu stare devizne štednje (za 123,%).

84

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Tabela br. 1 - Plan Budžeta i državnih fondova za 2008. godinu i izmjene i dopune (rebalans)

Izvor: Ministarstvo finansija

OpisPlan

2008.mil. eura

% BDP-a

Rebalans 2008.

mil. eura

% BDP-a

Razlika Rebalans/Plan

mil. eurau %

Tekući prihodi 1.128,45 37,30 1.258,54 41,60 130,09 11,53

Porezi 755,56 24,98 846,92 28,00 91,36 12,09

Doprinosi 269,95 8,92 297,32 9,83 27,37 10,14

Takse 28,86 0,95 26,74 0,88 -2,12 -7,35

Naknade 26,56 0,88 43,24 1,43 16,68 62,80

Ostali prihodi 31,74 1,05 32,49 1,07 0,75 2,36

Primici od otplate kredita 15,78 0,52 11,83 0,39 -3,95 -25,03

Izdaci 1.121,97 37,09 1.232,13 40,73 110,16 9,82

Tekući izdaci 471,51 15,59 502,82 16,62 31,31 6,64

Transferi za socijalnu zaštitu 284,60 9,41 327,96 10,84 43,36 15,24

Transferi institucijama,pojedincima,nev.i jav.sektoru

196,59 6,50 198,55 6,56 1,96 1,00

Kapitalni izdaci 69,99 2,31 81,56 2,70 11,57 16,53

Kapitalni budžet RCG 67,43 2,23 85,67 2,83 18,24 27,05

Pozajmice i krediti 21,84 0,72 21,84 0,72 0,00 0,00

Otplata garancija 0,60 0,02 0,60 0,02 0,00 0,00

Rezerve 9,41 0,31 13,13 0,43 3,72 39,53

Suficit 6,48 0,21 26,41 0,87 19,93 307,56

Otplata dugova 37,01 1,22 63,10 2,09 26,09 70,49

Prihodi od privatizacije 35,00 1,16 35,00 1,16 0,00 0,00

Donacije 0,80 0,03 0,80 0,03 0,00 0,00

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora i projektni krediti

29,70 0,98 29,70 0,98 0,00 0,00

4.3. Lokalna samouprava

Prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija, u peri-odu januar-septembar 2008. godine tekući prihodi lokalne sa-mouprave iznosili su 156,9 miliona eura ili 5,2% procijenjenog BDP-a. U poređenju sa prvih devet mjeseci prethodne godine viši su za 51,3%. U strukturi ostvarenih prihoda najveće učešće ostvarili su prihodi od naknada (44,3%) i poreza (39,4%), dok se na ostale prihode (takse, primici od otplate kredita i ostali prihodi) odnosilo 16,3% ostvarenih prihoda.

Prihodi od naknada značajno su povećani, kao rezultat veće na-plate naknada za korišćenje građevinskog zemljišta (118%) i na-knada za uređivanje građevinskog zemljišta (90,4%). Prihodi od poreza iznosili su 61,8 miliona eura i povećani su za 30%, a na njihov rast su najviše uticali povećani prihodi od lokalnih poreza (62,2%) i poreza na dohodak fizičkih lica (84%).

85

FISK

ALN

I SEK

TOR

Konsolidovani izdaci lokalne samouprave u periodu januar–se-ptembar 2008. godine, iznosili su 156,6 miliona eura ili 5,2% procijenjenog BDP-a. U odnosu na prva tri kvartala 2007. godi-ne, viši su 59,2% kao rezultat visokog rasta kapitalnih izdataka (78%), tekućih izdataka (37%), transfera institucijama, poje-dincima, NVO i javnom sektoru (65%), odobrenih pozajmica i kredita (400%) i rezervi (34,3%). Inače, najznačajniju rashodnu stavku u okviru potrošnje lokalne samouprave imaju kapitalni izdaci sa učešćem od 46,4%.

Možemo konstatovati da je na nivou lokalnih samouprava ostva-ren suficit u iznosu od dvijesta 220.000 eura.

Tabela br. 4.3 - Tekući prihodi i konsolidovani izdaci lokalne samouprave, u 000 000 eura

Vrsta primitkaOstvareno I-IX 2008.

god.

Ostvareno I-IX 2007.

god.

% Ostvareno u 2008. u odnosu

na 2007.TEKUĆI PRIHODI 156,86 103,70 51,26Porezi 61,81 47,55 29,99

Takse 7,57 10,49 -27,16

Naknade 69,45 38,44 80,67

Ostali prihodi 18,03 5,39 234,51

Primici od otplate kredita 1,83 -100

IZDACI 156,64 98,38 59,22Tekući izdaci 54,23 39,63 36,84

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 25,12 18,17 38,25

Ostala lična primanja 3,58 3,23 10,84

Rashodi za materijal i usluge 17,48 12,42 40,74

Tekuće održavanje 3,50 3,71 -5,66

Kamate 0,48 0,26 84,62

Renta 0,36 0,26 38,46

Subvencije 0,88 0,43 104,65

Ostali izdaci 2,83 1,15 146,09

Transferi za socijalnu zaštitu 0,24 0,23 4,35

Transferi inst. pojedinicima NVO i javnom sektoru 22,50 13,61 65,32

Kapitalni izdaci 72,69 40,91 77,68

Pozajmice i krediti 2,20 0,44 400,00

Rezerve 4,78 3,56 34,27

Izvor: Ministarstvo finansija

4.4. Državni fondovi40

Republički fond penzijskog i invalidskog osiguranja41 u periodu januar- septembar ove godine, ostvario je ukupne pri-mitke u iznosu 203,6 miliona eura, što je za 22% više u odnosu na isti period prethodne godine. Izvorni primici fonda iznosili su 203,3 miliona eura i bili su za 27% viši u odnosu na isti period prethodne godine, zahvaljujući visokom stepenu naplate prihoda po osnovu svih kategorija doprinosa. Od doprinosa je prihodo-vano 144,9 miliona eura i njihovo učešće u tekućim prihodima iznosi 71,3%, što ukazuje na njihov trend rasta i rezultat je po-većanog broja poreskih obveznika, zaposlenih lica i poboljšane finasijske discipline.

40 Ne uključuje Fond za obeštećenje jer u trenutku pisanja izvještaja podaci nijesu bili raspoloživi. 41 Izvor: Republički fond PIO

86

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Ukupni izdaci Fonda PIO u prvih devet mjeseci 2008. godine iznosili su 201,4 miliona eura, što je za 23% više u odnosu na isti period 2007. godine. Najznačajniji rashod predstavljaju izdaci za penzije, koji su iznosili 165,3 miliona eura ili 82,1% ukupnih izdataka, dok se 17,9% izdataka odnosilo na naknade, dodatke, isplate penzija u stranim zemljama, vojne penzije, doprinose za zdravstvenu zaštitu penzionera, oprativne izdatke i otplatu oba-veza iz prethodnih godina. Poredeći ostvarene tekuće prihode i izvršene izdatke, Fond je u periodu januar – septembar 2008. godine ostvario suficit od 2,4 miliona eura.

Prema procjeni Republičkog fonda zdravstva, u periodu ja-nuar-septembar 2008. godine, fond je ostvario ukupne primitke u iznosu od 125,3 miliona eura, što predstavlja 4,1% procijenjenog BDP-a. U odnosu na isti period prethodne godine viši su za 43% kao rezultat povećane naplate doprinosa po svim kategorijama. Prihodi od doprinosa kumulativno su iznosili 97,6 miliona eura ili 78% ukupnih prihoda, što je 18,7% više u odnosu na prva tri kvartala prethodne godine.

Ukupni izdaci Fonda zdravstva, u prva tri kvartala ove godine, iznosili su 117,6 miliona eura ili 3,9% BDP-a i za 36% su bili viši u odnosu na isti period prethodne godine. U ukupnim izdaci-ma najveće učešće, 96,4% ili 113,4 miliona eura, odnosilo se na izdatke po osnovu redovne djelatnosti i nabavku ljekova, dok je 3,6% sredstava utrošeno za rad Fonda. Poredeći ukupne primitke i realizovane izdatke za prva tri kvartala 2008. godine, fond je ostvario suficit u iznosu od 7,7 miliona eura. Neizmirene obavezeFonda zdravstva iznose 7,2 miliona eura.

Prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, ova instituicija je u prvih devet mjeseci 2008. godine ostvarila uku-pne primitke u iznosu od 20,4 miliona eura. Tekući primici (do-prinosi, takse, ostali prihodi i primici od otplate kredita) iznosili su 13,9 miliona eura, i bili su viši za 30,8% u odnosu na isti pe-riod prethodne godine, kao rezultat veće naplate doprinosa za osiguranje od nezaposlenosti (41,6%) i takse na zapošljavanje nerezidentnih lica (59%).

Izdaci Zavoda u prva tri kvartala ove godine, iznosili su 17,4 mi-liona eura, od čega se 27% odnosilo na tekuće izdatke, 34,1% na transfere pojedincima, institucijama, i javnom sektoru, 27% na transfere za socijalnu zaštitu, a na odobrene pozajmice i kre-dite 11% izdataka.

Poredeći primitke i ostvarene izdatke u periodu januar-septem-bar 2008. godine, Zavod je poslovao sa suficitom u iznosu od 3miliona eura, dok su obaveze iznosile 2,1 milion eura.

Prema podacima Fonda za razvoj u periodu januar-septem-bar 2008. godine, fond je ostvario ukupne prihode u iznosu od 1,5 miliona eura, dok su rashodi iznosili 0,6 miliona eura, pa je u posmatranom periodu ostvaren suficit u iznosu od 0,9 mili-ona eura.

DRŽAVNI DUG5

89

DRŽA

VNI D

UG

Na kraju trećeg kvartala 2008. godine, državni dug Crne Gore je iznosio 928,0 miliona eura ili 31,6% procijenjenog BDP-a za 2008. godinu42. U odnosu na kraj prethodne godine državni dug je uvećan za 190,8 miliona eura. Državni dug sa dugom javnih preduzeća za koji država garantuje iznosio je 1.035,3 miliona eura ili 35,7% procijenjenog BDP-a (Tabela br. 5.1).

Državni dug čini oko 82,3% ukupno realizovanih budžetskih prihoda u 2007. godini43, odnosno 73,7% budžetskih prihoda planiranih za 2008. godinu.

5.1. Unutrašnji dug

Unutrašnji državni dug iznosio je 453,9 miliona eura na kraju trećeg kvartala ove godine i u odnosu na kraj 2007. godine je uvećan za 178,8 miliona eura. Na porast unutrašnjeg duga uticao je Zakon o obeštećenju korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja, kojim je planirana isplata zaostalih penzija u iznosu od 105,0 miliona eura, kao i izmjene Zakona o budžetu kojim unutrašnji dug obuhvata i obaveze državnih fondova po osno-vu kredita od komercijalnih banaka. Na dalji porast unutrašnjeg duga uticaće restitucija i preuzimanje obaveza preduzeća (prije svega Željeznice Crne Gore A.D.), tako da bi učešće unutrašnjeg duga u BDP-u moglo iznositi 20%.

Struktura unutrašnjeg duga na kraju trećeg kvartala ove godine pokazuje da se najveći dio duga odnosi na dug po osnovu re-stitucije (29,9%) i stare devizne štednje (26,4%). Zatim, 23,1% unutrašnjeg duga odnosilo se na dug po osnovu zaostalih pen-zija, 11,2% na dug državnih fondova po osnovu kredita od ba-naka, dok se 9,3% unutrašnjeg duga odnosilo na dug lokalnih samouprava (Grafik br. 5.2).

Tabela br. 5.1 – Struktura javnog duga, u 000 000 eura

Ukupan državni dug928,0

31,6% BDP

Unutrašnji dug453,9

15,7% BDP

Spoljni dug474,1

16,3% BDP

Državni dug sa dugom javnih preduzeća

1.035,3

35,7% BDP

Izvor: Ministarstvo finansija

Grafik br. 5.1 - Državni dug, u % BDP-a

42 Procijenjeni BDP za 2008. godinu iznosi 2.900 miliona eura.43 Bez prihoda od privatizacije, kredita i donacija.

90

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Dug po osnovu restitucije iznosio je 135,5 miliona eura na kraju septembra o.g. i uvećan je za 10,1 miliona eura u odnosu na kraj prethodne godine, pri čemu je najveći porast ostvaren u u toku trećeg kvartala: dug po ovom osnovu na kraju trećeg kvartala bio je za 8,5 miliona eura viši nego na kraju drugog kvartala o.g.

Dug po osnovu stare devizne štednje iznosi 120 miliona eura na kraju septembra i u odnosu na kraj prethodne godine je uve-ćan za 23,5 miliona eura (24,4%). Do porasta duga po ovom osnovu došlo je na osnovu zakona koji se odnose na isplatu devizne štednje građana položene kod banaka sa sjedištem van Crne Gore44.

Dug opština, koji, pored ostalog obuhvata i zaostale budžet-ske obaveze opština (20,5 miliona eura) i obaveze po osnovu kratkoročnih kredita (4 miliona eura) iznosio je 42,4 miliona eura45 i u odnosu na kraj prethodne godine umanjen je za 10,8 miliona eura (20,3%).

Za prva tri kvartala ove godine otplaćeno je 2,0 miliona eura gla-vnice i 0,8 miliona eura kamate duga prema rezidentima.

Grafik br. 5.2 – Struktura unutrašnjegduga, u 000 000 eura

U cilju smanjenja unutrašnjeg duga, Vlada je usvojila Odluku o otkupu obveznica devizne štednje građanja za 2016. i 2017. go-dinu, a razmatra i mogućnost otkupa obveznica restitucije. Do sada, ukupno je otkupljeno obveznica devizne štednje građana u vrijednosti od 406,2 hiljade eura.

5.2. Spoljni dug

Spoljni dug je iznosio 474,1 miliona eura na kraju septembra o.g. U odnosu na kraj prethodne godine uvećan je za 12,0 miliona eura. Pri tome, dug je uvećan za povučena sredstva iz pretho-dno odobrenih kredita u iznosu od 21,9 miliona eura46, dok su redovne otplate glavnice spoljnjeg duga iznosile 9,9 miliona eura za prva tri kvarala ove godine47.

Pored povučenih sredstava, od ukupno raspoloživih sredstava po osnovu kredita ostaje neangažovano oko 11,8 miliona SDR-a po osnovu IDA kredita, 28,3 miliona eura po osnovu Kredita od KFW (vodosnabdijevanje, faza II i III), 0,2 miliona eura od So-ciete Generale banke i oko 2,3 miliona eura Francuskog kredita za EPCG. Pored toga, u narednom periodu se očekuje povlačenje sredstava robnog kredita Vlade Španije za reciklažni centar u Po-dgorici, u iznosu od 5,0 miliona eura, kao i sredstava po osnovu kredita od Erste Bank iz Austrije, u iznosu od 6,0 miliona eura. Takođe, prema Zakonu o budžetu za 2008. godinu i Odluci o zaduživanju i davanju garancija, predviđeno je još i potpisava-nje ugovora o kreditu sa IBRD za projekte katastra (11,0 miliona eura) i energetske efikasnosti (6,5 miliona eura), zatim garan-cije za Projekat regionalnog vodovoda sa Abu Dhabi fondom za razvoj (15,0 miliona eura), dok je za ovu godinu planirano po-tpisivanje kreditnog aranžmana sa Razvojnom bankom Savjeta Evrope (CEB) za projekat Stanovi solidarnosti (3,0 miliona eura) očekuje u 2009. godini.

44 Zakon o isplati devizne štednje građana položene kod ovlašćenih banaka sa sjedištem van Republike Crne Gore i Zakon o isplati deviznih sredstava građana položenih kod Dafiment banke AD Beograd i Banke privatne privrede DD Podgorica položenih preko preduzeća Jugo-skandik DD Beograd

45 Prema Minsitarstvu finansija, dug opština se odnosi na kraj marta o.g.46 Povučena sredstva od Međunarodne organizacije za razvoj (IDA), Kreditne banke za razvoj (KfW), Evropske banke za obnovu i razvoj

(EBRD), Mađarski robni kredit, kredit Societe Generale banke, robni kredit Vlade Republike Francuske za EPCG.47 Kamata po osnovu spoljnjeg duga otplaćena je u iznosu od 12,7 miliona eura za prva tri kvartala ove godine.

91

DRŽA

VNI D

UG

Tabela br. 5.2 – Spoljni dug Crne Gore, stanje na dan 30.09.2008. godine

Kreditor Iznos000 000 eura

Učešće u spoljnjem dugu, %

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 190,9 40,3

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 7,8 1,6

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 132,9 28,0

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 51,1 10,8

Evropska investiciona banka (EIB) 36,6 7,7

EBRD 5,6 1,2

Razvojna banka Savjeta Evrope 1,7 0,4

Evropska Zajednica 5,5 1,2

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 9,7 2,0

Austrijski kredit 4,1 0,9

Anglo Yugoslav banka 0,2 0,0

Mađarski kredit 11,4 2,4

Poljski kredit 8,4 1,8

Societe General - Education IT 2,1 0,4

Francuski kredit (robni kredit za EPCG) 6,1 1,3

UKUPNO 474,1 100

Izvor: Ministarstvo finansija

Tokom prvih devet mjeseci o. g. potpisani su ugovori sa Evrop-skom bankom za obnovu i razvoj (EBRD) za drugu fazu projekta obnove željezničke infrastrukture u iznosu od 5,0 miliona eura i projekat regionalnog vodosnabdijevanja u iznosu od 7,0 milio-na eura, u kojima se Vlada Crne Gore javlja kao garant. Takođe, potpisan je i Ugovor o kreditu sa Erste bankom iz Austrije za pro-jekat nabavke opreme za kliniku za onkologiju, u iznosu od 6,0 miliona eura. Usaglašeni su i ugovori sa EIB za projekte iz aran-žmana potpisanih za vrijeme SCG, kao i novi ugovor za projekat rehabilitacije željezničke infrastrukture u iznosu od 7,0 miliona eura čije se potpisivanje očekuje do kraja ove godine.

Potpisani su bilateralni sporazumi sa Sjedinjenim Američkim Državama i Švajcarskom u cilju formalno pravnog razgraniče-nja obaveza između Srbije i Crne Gore prema povjeriocima iz Pariskog kluba. Pored toga, u toku je usaglašavanje sporazuma sa Francuskom, Španijom i Holandijom, dok je u slučaju Velike Britanije i Japana planirana prijevremena otplata duga. Od većih kreditora Pariskog kluba još nije potpisan sporazum sa Rusijom, dok je na osnovu sporazuma potpisanog sa Njemačkom u okvi-ru Pariskog kluba, pokrenuta inicijativa otpisa duga prema KfW, odnosno zamjene duga za projekat otpadnih voda na primorju, u iznosu od 11,2 miliona eura.

5.3. Projekcija i održivost državnog duga

Projekcija Ministarstva finansija o kretanju državnog duga uperiodu 2009-2012. godina zasnovana je na makrofiskalnimkretanjima u tom periodu, procjenama novog zaduženja, do-govorenim okvirom saradnje sa međunarodnim i bilateralnim kreditorima. (Tabela br. 5.3)

Pretpostavke na kojima se zasniva projekcija unutrašnjeg drža-vnog duga su sljedeće:

- obaveze po osnovu restitucije dostići će zakonski li-mit od oko 10% BDP-a, dok će otplata duga po ovom osnovu iznositi oko 0,5% BDP-a,

- obaveze opština će ostati na sadašnjem nivou- procijenjeni iznos obaveza po osnovu Zakona o isplati

deviznih sredstava građana položenih kod Dafimentbanke AD Beograd i Banke privatne privrede DD Po-dgorica položenih preko preduzeća Jugoskandik DD Beograd je oko 9,5 miliona eura.

- u postupku privatizacije A.D. Željeznice Crne Gore planira

92

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Tabela br. 5.3 - Projekcija visine i strukture državnog duga Crne Gore, 2009-2012. god.

2009. 2010. 2011. 2012.

Unutrašnji dug (000 000 eura) 577,9 557,3 548,8 551,8

Unutrašnji dug (% BDP-a48) 17,7 15,4 13,9 13,2

Spoljni dug (000 000 eura) 710,7 734,0 747,6 724,8

Spoljni dug (% BDP-a) 21,8 20,3 18,9 17,3

Ukupan državni dug (000 000 eura) 1.288,6 1.291,3 1.296,4 1.276,6

Ukupan državni dug (% BDP-a) 39,5 35,7 32,7 30,4

Izvor: Ministarstvo finansija

se preuzimanje obaveza u iznosu od oko 80,0 miliona eura,

- nije uzet u obzir otkup obveznica stare devizne štednje OB16 i OB1749 i

- nije uzet u obzir eventualni rast obaveza Fonda PIO i Fonda zdravstva usljed negativnih demografskih kre-tanja strukture stanovništva.

Za projekciju spoljnjeg državnog duga izvršena je projekcija novih zaduženja i transfernih zajmova u skladu sa dogovorenim okvirom saradnje sa međunarodnim i bilateralnim kreditorima, a sredstva će se koristiti za projekte iz oblasti otpadnih voda, regionalnog vodosnabdijevanja, putne i željezničke infrastru-kture i energetike.

48 Projekcija Ministarstva finansija urađena prema sljedećoj procjeni BDP-a: 2009. godine: 3.260 miliona eura, 2010. godine: 3.620 milionaeura, 2011. godine: 3.960 miliona eura, 2012. godine: 4.197 miliona eura.

49 Obveznice devizne štednje građana koje dospijevaju 2016. i 2017. godine50 Iz Strategije za upravljanje dugom 2008-2010.

Pored toga, u 2010. godini predviđen je otpis oko 11,2 miliona eura obaveza prema KfW-u iz duga Pariskog kluba povjerilaca, dok projekcija ne uključuje obaveze koje će nastati po osnovu izgradnje autoputa Bar-Boljare, kao ni druge infrastrukturne projekte koji nijesu definisani saradnjom sa međunarodnim fi-nansijskim institucijama i bilateralnim kreditorima. Takođe, u projekciji kretanja spoljnjeg duga nije planiran otkup dodatne tranše kredita od IBRD-a, jer je sa aspekta troškova znatno efi-kasniji otkup unutrašnjeg duga.

Analiza održivosti duga50 ukazuje da je državni dug Crne Gore u principu održiv i da se samo u slučaju negativnog kretanja BDP-a i budžetskog deficita u dužem roku mogu javiti odre-đeni problemi.

EKSTERNI SEKTOR6

95

EKST

ERN

I SEK

TOR

Osnovne karakteristike platnobilansnih kretanja u prvih devet mjeseci 2008. godine su relativno visok deficit tekućeg raču-na, koji je u najvećem dijelu generisan trgovinskim deficitom,i visok priliv neto stranih direktnih investicija. U posmatranom periodu zabilježen je i deficit na računu faktorskih dohodaka,što je posljedica povećanog odliva po osnovu otplate kamate i isplate dividende.

Prema preliminarnim podacima, deficit na tekućem računu uprva tri kvartala 2008. godine iznosio je 640,2 miliona eura ili 27,5% BDP-a. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita sufici-tom ostvarenim na ostalim računima tekućeg računa iznosila je 40,9%, što je za 24 procentna poena manje u odnosu na isti period 2007. godine.

Ukupan obim razmjene na računu roba u prva tri kvartala 2008. godine iznosio je 1.914,8 miliona eura, odnosno veći je za 9,2% u odnosu na isti period 2007. godine. Ostvareni stepen pokriveno-sti uvoza izvozom roba iznosio je 27,7%, što je za 12 procentnih poena manje nego u istom periodu 2007. godine.

Obim razmjene usluga iznosio je 931,4 miliona eura ili 24,2% više nego u 2007. godine, i pri tome je ostvaren suficit u iznosuod 399,3 miliona eura. U istom periodu 2007. godine na računu usluga suficit je iznosio 438,7 miliona eura.

Na računu faktorskih dohodaka ostvaren je deficit u iznosu od7,9 miliona eura, dok je na računu transfera ostvaren suficit od52,4 miliona eura.

Neto priliv stranih direktnih investicija u Crnu Goru u posmatra-nom periodu iznosio je 434 miliona eura, što je za 15,4% više u odnosu na 2007. godinu. Ukupan priliv stranih direktnih in-vesticija iznosio je 668,5 miliona eura, dok je istovremeno odliv iznosio 234,4 miliona eura.

Na računu portfolio investicija u posmatranom periodu zabilježen je priliv od 121,6 miliona eura, dok je istovremeno odliv sredsta-va po ovom osnovu iznosio 131,2 miliona eura.

Neto priliv sredstava po osnovu ostalih investicija, u prva tri kvartala 2008. godine, iznosio je 273 miliona eura.

96

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

6.1. Tekući račun platnog bilansa

Na tekućem računu platnog bilansa u prva tri kvartala 2008. godine zabilježen je rast deficita, u poređenju sa istim perio-dom prethodne godine, kao posljedica pogoršanja spoljnotr-govinskog deficita, pada suficita na računu usluga i deficita na računu dohotka.

Tabela br. 6.1 - Platni bilans, u 000 EUR i kao procenat BDP-a

I-IX 2007. I-IX 2008. Promjena u % % BDP

A. TEKUĆI RAČUN -268.636 -640.242 138,33 27,50

ROBE -763.136 -1.084.079 42,06 46,56

1. Prihodi 495.236 415.339 -16,13 17,84

1.1 Izvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 472.694 388.562 -17,80 16,69

1.2 Prilagođavanje obuhvata 22.542 26.777 18,79 1,15

2. Rashodi 1.258.372 1.499.418 19,16 64,40

2.1 Uvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 1.244.829 1.481.935 19,05 63,65

2.2 Prilagođavanje obuhvata 13.543 17.482 29,09 0,75

USLUGE 438.695 399.318 -8,98 17,15

1. Prihodi 594.346 665.343 11,95 28,58

2. Rashodi 155.651 266.025 70,91 11,43

DOHOCI 15.629 -7.894 0,34

1. Prihodi 64.193 79.217 23,41 3,40

2. Rashodi 48.563 87.111 79,38 3,74

TEKUĆI TRANSFERI 40.176 52.412 30,46 2,25

1. Transferi u Crnu Goru 70.201 80.213 14,26 3,45

2. Transferi iz Crne Gore 30.025 27.800 -7,41 1,19

B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 277.915 615.057 121,31 26,42

1. RAČUN KAPITALA -1.338 -310 -76,85 0,01

2. FINANSIJSKI RAČUN 279.253 615.367 120,36 26,43

2.1. Direktne investicije-neto 376.204 434.136 15,40 18,65

2.2. Portfolio investicije-neto 16.216 -9.595 0,41

2.3. Ostale investicije-neto 86.546 272.998 215,44 11,73

2.4. Promjena rezervi CBCG -199.714 -82.173 -58,85 3,53

C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (-A-B) -9.279 25.185

Izvor: CBCG

U međunarodnoj razmjeni roba u prva tri kvartala 2008. godine Crna Gora je zabilježila rast uvoza roba i istovremeno pad izvoza (posebno aluminijuma i proizvoda od aluminijuma). Deficit naračunu roba iznosio je 1.084,1 milion eura, što je za 42,1% više u odnosu na isti period 2007. godine. U posmatranom periodu na računu usluga zabilježen je suficit od 399,3 miliona eura,čemu su značajno doprinijeli dobri rezultati u oblasti turizma. Nastavljen je negativan trend na računu dohotka, dok je na ra-čunu tekućih transfera evidentiran porast suficita u odnosu naisti period 2007. godine.

97

EKST

ERN

I SEK

TOR

Tabela br. 6.2 - Tekući račun, u 000 EUR

2007. I-IX 2007. I-IX 2008.Promjena u %

I-IX 2008.I-IX 2007.

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -825.110 -268.636 -640.242 138,33 1. ROBE -1.341.646 -763.136 -1.084.079 42,06 1.1. Prihodi 659.734 495.236 415.339 -16,13

1.2. Rashodi 2.001.380 1.258.372 1.499.418 19,16

2. USLUGE 440.133 438.695 399.318 -8,98 2.1. Prihodi 674.056 594.346 665.343 11,95

2.2. Rashodi 233.923 155.651 266.025 70,91

3. DOHOCI 17.010 15.629 -7.894 3.1. Prihodi 89.420 64.193 79.217 23,41

3.2. Rashodi 72.410 48.563 87.111 79,38

4. TEKUĆI TRANSFERI 59.394 40.176 52.412 30,46 4.1. Transferi u Crnu Goru 100.775 70.201 80.213 14,26

4.2. Transferi iz Crne Gore 41.381 30.025 27.800 -7,41

Izvor: CBCG

51 Metodološke napomene: Podaci o spoljnoj trgovini u platnom bilansu Crne Gore za 2007. i 2008. godinu prikazani su po opštem si-stemu trgovine. CBCG vrši prilagođavanje podataka dobijenih od Monstata za potrebe platnog bilansa u skladu sa metodologijom MMF-a (Balance of Payments Manual, Fifth edition, IMF, 1993).

6.1.1. Robna razmjena51

Rezultati spoljnotrgovinske razmjene roba i dalje su zabrinja-vajući s obzirom na rast spoljnotrgovinskog deficita i zadrža-vanje relativno nepovoljne strukture razmjene i niskog nivoa diverzifikacije izvoza.

Prema preliminarnim podacima Monstat-a, Crna Gora je u prva tri kvartala 2008. godine ostvarila ukupnu robnu razmjenu sa

Tabela br. 6.3 – Trgovinska razmjena Crne Gore u periodu januar – septembar 2008. godine, u milionima eura

inostranstvom u iznosu od 1.870,5 miliona eura, od čega se na izvoz odnosilo 388,6 miliona eura, a na uvoz 1.481,9 miliona eura. U odnosu na isti period prethodne godine obim razmjene je povećan za 8,9%. U posmatranom periodu ostvaren je spolj-notrgovinski deficit u iznosu od 1.093,4 miliona eura ili 41,6%više u odnosu na isti period 2007. godine, što je poljedica rasta uvoza i pada izvoza roba.

Period Januar – septembar 2008.(opšti sistem trgovine)

Januar – septembar2008.(specijalni sistem trgovine)

Izvoz 388,56 346,57

Uvoz 1.481,94 1.882,24

Trgovinski bilans -1.093,37 -1.535,67

Pokrivenost uvoza izvozom (%) 26,22 18,41

Izvor: MONSTAT

98

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Pokrivenost robnog uvoza izvozom u posmatranom periodu iznosila je 26,2%, što je za 12 procentnih poena manje u odno-su na isti period 2007. godine. U trećem kvartalu 2008. godine, u odnosu na isti kvartal 2007. godine, pokrivenost je bila manja za 8 procentnih poena. Posmatrajući trend pokrivenosti uvoza izvozom u prvih devet mjeseci 2008. godine, u odnosu na de-cembar 2007. godine, uočava se pad stepena pokrivenosti kao posljedica bržeg rasta uvoza od izvoza roba.

Prema podacima Monstat-a, izvoz robe u prvih devet mjese-ci 2008. godine iznosio je 388,6 miliona eura, što je za 17,8% manje u odnosu na isti period 2007. godine. Najveći uticaj na izvoz i dalje ima izvoz aluminijuma i proizvoda od aluminijuma, zatim slijede gvožđe i čelik i mineralna goriva i ulja i proizvodi njihove destilacije. Struktura izvoza roba je nepovoljna imajući u vidu da 66% izvoza čini izvoz sirovina (aluminijum, gvožđe i čelik, mineralna goriva i ulja).

U prva tri kvartala 2008. godine zabilježen je pad izvoza alumi-nijuma. Izvoz aluminijuma i proizvoda od aluminijuma iznosio je 155 miliona eura, što je za 45,1% manje u odnosu na isti pe-riod 2007. godine. Na pad izvoza aluminijuma značajno je uti-cao pad cijene aluminijuma na svjetskom tržištu, kao posljedica Globalne finansijske krize, dok su u isto vrijeme cijene sirovinaostale iste ili se povećale. Kombinat aluminijuma, kao najveći izvoznik u Crnoj Gori, trenutno se, pored pada cijene aluminiju-ma, suočava sa problemom rasta cijene električne energije, što utiče na povećanje troškova proizvodnje. Pored aluminijuma,

Grafik br. 6.1 - Pokrivenost uvoza izvozomu 2007. i 2008. godini po mjesecima

Izvor: Monstat i CBCG

Tabela br. 6.4 – Struktura izvoza roba u periodu januar – septembar 2008. godine, u 000 EUR

OPIS Vrijednost Učešće u %

Aluminijum i proizvodi od aluminijuma 155.025,49 39,90

Gvožđe i čelik 70.095,96 18,04

Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije;bitumenozne materije; mineralni voskovi

31.272,81 8,05

Pića, alkoholi i sirće 16.182,57 4,16

Proizvodi od gvožđa i čelika 16.126,66 4,15

Farmaceutski proizvodi 14.251,15 3,67

Drvo i proizvodi od drveta;drveni ugalj 11.053,32 2,84

Voće za jelo, uključujući jezgrasto voće; kore agruma ili dinja i lubenica 10.178,07 2,62

Nuklerni reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uređaji i njihovi djelovi 9.029,20 2,32

Bakar i proizvodi od bakra 4.859,27 1,25

Izvor: MONSTAT

značajno učešće u izvozu imaju gvožđe i čelik u iznosu od 70 miliona eura (18%). U posmatranom periodu vrijednost izvoza proizvoda grupe gvožđe i čelik povećana je za 63,9% u odno-su na isti period 2007. godine. Povećanje izvoza gvožđa i čelika može se objasniti rastom njihovih cijena na svjetskom tržištu. U odnosu na isti period 2007. godine, prema SMTK, značajno je povećana vrijednost izvoza proizvoda „šipke i ostaci od gvožđa ili čelika“ (za šest puta) i „ostali legirani čelik i njegovi polupro-izvodi“ (za dva puta).

99

EKST

ERN

I SEK

TOR

Izvoz proizvoda grupe „mineralna goriva, mineralna ulja i pro-izvodi njihove destilacije“ iznosio je 31,3 miliona eura, što je za 8,8% manje u odnosu na prva tri kvartala 2007. godine. Padu izvoza proizvoda ove grupe najviše je doprinio pad izvoza „ulja dobijenih od nafte i bitumenoznih materijala“.

Uvoz robe u posmatranom periodu iznosio je 1.481,9 miliona eura, što je za 19% više u odnosu na isti period 2007. godine. Za razliku od izvoza, uvoz roba je više diverzifikovan. Naveći uti-caj na povećanje uvoza u posmatranom periodu imao je uvoz reaktora, kotlova, mašina i mehaničkih uređaja, zatim vozila i električnih mašina i oprema i njihovih djelova. Tri najvažnija uvozna proizvoda čine 28,5% ukupnog uvoza. Imajući u vidu

Grafik br. 6.2 - Izvoz roba u periodu januar – septembar 2007/2008. godine, u milionima eura

Tabela br. 6.5 – Pet proizvoda sa najznačajnijim uticajem na pad izvoza roba u periodu januar – septembar 2008. godine, u 000 EUR

I-IX 2007. I-IX 2008. Razlika

Aluminijum, sirovi 277.263 150.954 -126.309

Toplo valjana žica u koturovima, od gvožđa ili nelegiranog čelika 21.275 12.709 -8.565Drvo obrađeno po dužini rezanjem, glodanjem ili sječenjem ili ljuštenjem, uključujući i rendisano, brušeno, čeono spojeno

10.771 6.894 -3.876

Ulja dobijena od nafte i ulja dobijena od bitumenoznih minerala, osim sirovih; proizvodi, na drugom mjestu nepomenuti niti obuhvaćeni, koji sadrže po masi 70% ili više ulja od nafte ili ulja dobijena od bitumenoznih minerala

32.682 30.075 -2.606

Banane, uključujući brašnaste banane (“plantains”), svježe ili suve 9.482 7.300 -2.181

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

da crnogorska privreda zavisi od uvoza sirovina i energenata, nije realno očekivati značajnije smanjenje uvoza roba u nare-dnom periodu, čemu ide u prilog i izuzetno visok priliv stranih direktnih investicija.

Uvoz proizvoda grupe „reaktori, kotlovi, mašine i mehanički ure-đaji i njihovi djelovi“ iznosio je 160,8 miliona eura, što je za 37,9% više u odnosu na isti period 2007. godine. Ovu grupu proizvoda pretežno čine uređaji za automatsku obradu podataka, građe-vinske mašine (bageri, buldožeri, utovarivači i rezervni dijelovi), mašine za obradu raznih vrsta materijala, mašine za štampanje, razni uređaji za klimatizaciju. U posmatranom periodu uvoz vozila iznosio je 152,8 miliona eura, što je za 23,2% više u odnosu na

100

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Tabela br. 6.6 - Struktura uvoza roba u periodu januar – septembar 2008. godine, u 000 EUR

OPIS Vrijednost Učešće u %

Reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uređaji i njihovi djelovi 160.801,46 10,85

Vozila, osim željezničkih ili tramvajskih šinskih vozila i njihovi djelovi i pribor

152.779,32 10,31

Električne mašine i oprema i njihovi djelovi; aparati za snimanje i reprodukciju zvuka;televizijski aparati za snimanje i reprodukciju slike i zvuk, djelovi i pribor za te proizvode

109.144,57 7,37

Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije;bitumenozne materije; mineralni voskovi

85.212,27 5,75

Gvožđe i čelik 78.634,65 5,31

Proizvodi od gvožđa i čelika 75.267,56 5,08

Namještaj, posteljina, madraci, nosači madraca, jastuci i slični punjeni proizvodi; lampe i druga svijetleća tijela, na drugom mjestu nepomenuti ili uključeni; osvijetljeni znaci, osvijetljene pločice imenima i slično, montažne zgrade

66.320,83 4,48

Izvor: MONSTAT

2007. godinu. U posmatranom periodu povećan je uvoz vozila namijenjenih za prevoz robe za 88% (36,6 miliona eura), dok je uvoz vozila namijenjenih za prevoz lica iznosio 73,4 miliona eura ili 4% više u odnosu na 2007. godinu. Posmatrajući strukturu uvezenih vozila, oko 48% uvoza odnosilo se na putničke automo-bile i druga motorna vozila namijenjena za prevoz lica, dok 24% čine motorna vozila koja se koriste za prevoz robe. Izuzetno visok priliv direktnih investicija i intenziviranje građevinskih aktivnosti u prethodnom periodu uticali su na povećanje uvoza vozila za specijalne svrhe za 78,5% (razne građevinske mašine).

Grafik br. 6.3 - Uvoz roba u periodu januar – septembar 2007/2008. godine, u milionima eura

Uvoz električnih mašina i opreme i njihovih djelova iznosio je 109,1 milion eura i za 6,1% je veći u odnosu na prethodnu godi-nu. Značajan dio uvoza proizvoda ove grupe čine mašine i opre-ma koje se koriste u poslovne svrhe (električni transformatori, električni aparati ze telefoniju i telegrafiju, uređaji koji omogu-ćavaju distribuciju električne energije i sl.). Pretpostavlja se da veći dio uvoza električnih mašina i opreme predstavlja strane direktne investicije u robi.

Izvor: MONSTAT

101

EKST

ERN

I SEK

TOR

U prvih devet mjeseci 2008. godine uvoz proizvoda grupe mine-ralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije (nafta, naftni derivati, električna energija) iznosio je 85,2 miliona eura, što je za 37,2% manje u odnosu na isti period 2007. godine. Rast cijena nafte i električne energije na svjetskom tržištu uticao je na smanjenje uvoza ovih proizvoda u Crnu Goru. Uvoz gvožđa i čelika i proizvoda od gvožđa i čelika iznosio je 153,9 miliona eura, što je za 59,7% više u odnosu na isti period 2007. godine. U posmatranom periodu vrijednost uvoza proizvoda „otpaci i ostaci od gvožđa ili čelika“ iznosio je 30,9 miliona eura (39% uvoza čelika i gvožđa) i za 72% je veća u odnosu na isti peri-od 2007. godine. Značajno je povećan uvoz „pljosnatih valjanih proizvoda od gvožđa ili nelegiranog čelika“. Jedan od razloga povećenja vrijednosti uvoza gvožđa i čelika je rast njihovih cije-na na svjetskom tržištu.

Tabela br. 6.7 – Pet proizvoda čiji je izvoz najviše povećan u periodu januar – septembar 2008. godine, u 000 EUR

I-IX 2007 I-IX 2008 Razlika

Šipke od gvožđa ili nelegiranog čelika, samo kovane, toplo valjane, toplo vučene ili toplo ekstrudirane, i sl.

4.304 26.829 22.524

Ostali legirani čelici u ingotima ili drugim primarnim oblicima; poluproizvodi od ostalih legiranih čelika

12.616 25.962 13.345

Ljekovi koji se sastoje od dva ili više sastojaka koji su pomiješani za terapeutsku ili profilaktičku upotrebu, ali kojinisu pripremljeni u odmjerene doze niti u obliku ili pakovanju za prodaju na malo

0 8.013 8.013

Ostale cijevi i šuplji profili (npr.: sa otvorenim spojevima,zavarene, zakovane ili zatvorene na sličan nacin) od gvožđa ili čelika

4.566 11.674 7.107

Brodovi-svetionici, vatrogasna plovila, ploveći bageri, ploveće dizalice i ostala plovila kod kojih je plovidba podređena njihovoj glavnoj funkciji; ploveći dokovi; ploveće i uronjive bušače ili proizvodne platforme

0,00 3.759,50 3.759

Izvor: MONSTAT

Posmatrajući strukturu izvoza prema grupama zemalja, Crna Gora najviše robe izvozi u zemlje Evropske unije čak 58,7% ukupnog izvoza. Najviše robe izvezeno je u Italiju 101,2 miliona eura (26%), Srbiju 84,4 miliona eura (22%), Grčku 51,6 miliona eura (13,3%) i Sloveniju 34,2 miliona eura (8,8%).

U prva tri kvartala 2008. godine zabilježen je izuzetno visok uvoz iz zemalja u okruženju Srbije 40,1% (594,2 miliona eura), Hrvat-ske 7,2% (106,9 miliona eura) i BiH 7,3% (108,9 miliona eura). Posmatrajući strukturu uvoza iz zemalja EU, najviše robe je uve-zeno iz Italije 118,7 miliona eura (8%), zatim iz Slovenije 105,4 miliona eura (7,1%) i Njemačke 74,4 miliona eura (5%).

102

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Tabela br. 6.8 - Robna razmjena po zemljama, po opštem sistemu trgovine, u periodu januar – septembar 2008. godine, u 000 EUR

ZEMLJA Izvoz Učešće u % Uvoz Učešće u %

UKUPNO 388.561,57 1.481.935,16

UKUPNO EU 227.926,15 58,66 489.205,17 33,01

Austrija 9.095,29 2,34 46.049,40 3,11

Grčka 51.600,47 13,28 15.025,69 1,01

Holandija 3.237,79 0,83 8.460,04 0,57

Italija 101.156,44 26,03 118.755,46 8,01

Kipar 595,26 0,15 1.247,36 0,08

Mađarska 7.543,43 1,94 22.963,91 1,55

Njemačka 9.171,03 2,36 74.441,86 5,02

Rumunija 1.037,96 0,27 9.673,13 0,65

Slovačka 363,56 0,09 3.423,08 0,23

Slovenija 34.215,54 8,81 105.378,46 7,11

Španija 47,68 0,01 11.272,14 0,76

Švedska 561,41 0,14 14.778,32 1,00

Velika Britanija 3.027,23 0,78 2.846,62 0,19

UKUPNO CEFTA 143.005,92 36,80 848.640,04 57,27

Albanija 7.830,01 2,02 15.699,26 1,06

BiH 19.002,30 4,89 108.864,15 7,35

Makedonija 945,85 0,24 20.393,70 1,38

Moldavija 0,00 0,00 0,89 0,00

Hrvatska 4.150,65 1,07 106.918,12 7,21

Srbija 84.389,92 21,72 594.230,75 40,10

Kosovo 26.687,19 6,87 2.533,17 0,17

OSTALE ZEMLJE 17.629,50 4,54 144.089,95 9,72

Izvor: MONSTAT

6.1.2. Usluge

U međunarodnoj razmjeni usluga Crna Gora je u periodu ja-nuar - septembar 2008. godine ostvarila suficit u iznosu od399,3 miliona eura, što je za 9% manje u odnosu na isti period prethodne godine. Najznačajniji izvori suficita su rast prihoda uoblasti turizma i komunikacijskih usluga. U posmatranom pe-riodu evidentiran je porast tražnje za raznovrsnim poslovnim, profesionalnim i tehničkim uslugama, kao i nedovoljna ponuda istih na domaćem tržištu.

Ukupan obim razmjene usluga u posmatranom periodu iznosio je 931,4 miliona eura ili 24,2% više nego u istom perio-du 2007. godine. U trećem kvartalu 2008. godine, u odnosu na

Grafik br. 6.4 – Račun usluga po kvartalima,u hiljadama eura

Izvor: CBCG

103

EKST

ERN

I SEK

TOR

prva dva kvartala, obim razmjene usluga je povećan za 57,2%, što ukazuje na značajan uticaj ljetnje turističke sezone.

Izvoz usluga pokazuje tendenciju kontinuiranog rasta u posle-dnjih nekoliko godina. Prihodi od usluga u prva tri kvartala 2008. godine iznosili su 665,3 miliona eura i veći su za 12% u odnosu na isti period 2007. godine. Najveći prihodi ostvareni su po osnovu putovanja 492,5 miliona eura, zatim transporta 67,7 miliona eura, građevinskih usluga 40,3 miliona eura i ostalih poslovnih usluga 30,2 miliona eura.

Rashodi od usluga iznosili su 266 miliona eura, što predstavlja povećanje od 70,9% u odnosu na 2007. godinu. Porast rashoda od usluga posljedica je povećanja rashoda u oblasti ostalih po-slovnih usluga, transportnih, građevinarskih i ličnih, kulturnih i rekreativnih usluga.

Posmatrajući strukturu rashoda, najveći rashodi ostvareni su u oblasti ostalih poslovnih usluga 72,1 milion eura, što je posljedica povećanja rashoda po osnovu raznovrsnih poslovnih usluga. U oblasti raznovrsnih poslovnih usluga najveći rashod ostvaren je po osnovu plaćanja za arhitektonske, inženjerske i slične tehničke usluge 20,5 miliona eura, zatim usluge istraživanja i razvoja 12,5 miliona eura i pravne, računovodstvene i konsalting usluge 19,8 miliona eura. U oblasti transporta ostvareni su rashodi u iznosu od 62,8 miliona eura, zatim građevinarstva 51,6 miliona eura i u oblasti putovanja 21,6 miliona eura. U oblasti ličnih, kulturnih i rekreativnih usluga rashodi su iznosili 16,8 miliona eura, što je dva puta više u odnosu na isti period 2007. godine, a posljedica je povećanog odliva po osnovu plaćanja za članstva u raznim međunarodnim sportskim asocijacijama i organizaciju raznih muzičkih događaja i kulturnih manifestacija.

Na računu transportnih usluga u prva tri kvartala 2008. godine ostvaren je suficit u iznosu od 4,9 miliona eura, što je za 65%manje u odnosu na isti period 2007. godine. Smanjenje suficitaposljedica je značajnog porasta rashoda u oblasti vazdušnog i drumskog saobraćaja. U posmatranom periodu zabilježen je brži rast transportnih rashoda (za 56,3%) od prihoda (25%).

U posmatranom periodu transportni prihodi iznosili su 67,7 miliona eura, što je za 25% više u odnosu na isti period 2007. godine. Najveći prihodi ostvareni su u oblasti vazdušnog sao-braćaja (42,8% ukupnih transportnih prihoda) i pomorskom saobraćaju (37,1%).

Grafik br. 6.5 – Kretanje obima razmjeneusluga u procentima

Izvor: CBCG

Grafik br. 6.6 - Struktura prihoda od uslugau periodu januar - septembar 2008. godine

Izvor: CBCG

Grafik br. 6.7 - Kretanje rashoda od uslugau periodu januar – septembar 2007/2008. godine, u hiljadama eura

Izvor: CBCG

104

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Grafik br. 6.8 - Struktura rashoda poosnovu usluga u periodu januar - septembar 2008. godine

Izvor: CBCG

Grafik br. 6.9 - Kretanja na računutransportnih usluga u periodu januar – septembar 2008. godine, u 000 eura

Izvor: CBCG

Prihodi u oblasti vazdušnog saobraćaja iznosili su 28,9 miliona eura ili 52,9% više u odnosu na isti period 2007. godine, što je rezultat povećanja broja putnika domaćeg avio prevoznika u međunarodnom saobraćaju. Od ukupno ostvarenog prihoda u oblasti vazdušnog saobraćaja, 72,5% se odnosilo na prihode ostvarene po osnovu prevoza putnika.

U oblasti drumskog saobraćaja ostvaren je prihod u iznosu od 6,1 milion eura, što je za 35,9% više u odnosu na isti period prethodne godine. U odnosu na 2007. godinu ostvaren je zna-čajan rast prihoda po osnovu prevoza roba za 38,7%. U oblasti željezničkog saobraćaja prihodi su iznosili 3,3 miliona eura ili 2% manje u odnosu na 2007. godinu.

Grafik br. 6.10 - Transportni prihodi u 2007 i2008. godini, u 000 EUR

Izvor: CBCG

Tabela br. 6.9 - Struktura transportnih prihoda u periodu januar - septembar 2008. godine, u 000 EUR

Vrsta saobraćajaVrsta transportne usluge

Ukupno % učešćaPutnički Robni Ostalo

Pomorski 2.759 484 21.854 25.097 37,09

Željeznički 0 2.965 331 3.296 4,87

Vazdušni 20.982 97 7.875 28.954 42,79

Drumski 548 5.075 434 6.057 8,95

Ostalo 0 1 4.261 4.262 6,30

UKUPNO 24.289 8.622 34.755 67.666 100,00

% učešća 36 13 51 100

Izvor: CBCG

105

EKST

ERN

I SEK

TOR

Ukupni transportni rashodi u prva tri kvartala 2008. godine iznosili su 62,8 miliona eura i veći su za 56,3% u odnosu na isti period 2007. godine, što je posljedica sve većeg korišćenja uslu-ga stranih prevoznika u domaćem i međunarodnom saobraćaju. Najveći rashodi ostvareni su u oblasti vazdušnog i drumskog sa-obraćaja. Najviše rashoda ostvareno je po osnovu prevoza robe u iznosu od 25,1 milion eura, što je posljedica povećanog uvoza robe i korišćenje usluga stranih prevoznika.

Rashodi u oblasti vazdušnog saobraćaja u posmatranom periodu iznosili su 29,8 miliona eura, što je za 14,3 miliona eura ili 91,4% više u odnosu na isti period 2007. godine. U oblasti drumskog saobraćaja rashodi su iznosili 23,6 miliona eura ili 34,7% više u odnosu na 2007. godinu.

Učešće rashoda po osnovu transporta roba u ukupnom transpor-tu iznosilo je 40%, dok je učešće rashoda po osnovu putničkog transporta iznosilo 30%.

Prihodi od putovanja računaju se procjenom prihoda od turi-zma, koja se dopunjava sa podacima o pruženim zdravstveno-rekreativnim uslugama i potrošnjom u cilju školovanja. U prvih devet mjeseci 2008. godine procijenjeni prihodi od putovanja iznosili su 492,5 miliona eura ili 11% više nego u istom periodu 2007. godine. Porast prihoda od putovanja – turizma u posma-tranom periodu rezultat je povećanja prosječne dnevne potro-šnje, kao posljedica rasta cijene smještaja i cijene hrane i drugih proizvoda na domaćem tržištu, koji čine značajan dio potrošnje turista. Suficit ostvaren u oblasti putovanja u prva tri kvartala2008. godine iznosio je 471 milion eura, što je za 10,8% više u odnosu na isti period 2007. godinu.

Grafik br. 6.11 - Transportni rashodi uperiodu januar - septembar 2007. i 2008. godine, u 000 EUR

Izvor: CBCG

Tabela br. 6.10 - Struktura transportnih rashoda u periodu januar – septembar 2008. godine, u 000 EUR

Vrsta saobraćajaVrsta transportne usluge

Ukupno % učešćaPutnički Robni Ostalo

Pomorski 71 654 5.255 5.980 9,52

Željeznički 9 1.385 24 1.418 2,26

Vazdušni 18.111 272 11.461 29.844 47,53

Drumski 592 22.820 194 23.606 37,60

Ostalo 2 16 1.922 1.940 3,09

UKUPNO 18.785 25.147 18.856 62.788 100,00

% učešća 30 40 30 100

Izvor: CBCG

U prva tri kvartala 2008. godine u oblasti komunikacijskih usluga ostvareni su prihodi u iznosu od 19 miliona eura. Naj-veći prihodi ostvareni su u oblasti telekomunikacija 18,9 milio-na eura, što je posljedica porasta međunarodnog saobraćaja u oblasti mobilne telefonije i interneta. U posmatranom periodu ostvareni su i značajni prihoda po osnovu prodaje internet do-mena stranim kompanijama, jer je Crna Gora u ovoj godini pre-šla sa starog internet domena (cg.yu) na novi(.me). Značajan broj internet adresa sa skraćenicom ».me« kupljeno je od stra-nih kompanija iz SAD i Velike Britanije. Rashodi u ovoj oblasti iznosili su 6,9 miliona eura. Na računu komunikacijskih usluga u prva tri kvartala 2008. godine ostvaren je suficit u iznosu od12,1 milion eura koji je u odnosu na isti period prethodne go-dine viši za 10%.

106

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Prihodi po osnovu ostalih poslovnih usluga u 2008. godini iznosili su 30,2 miliona eura, što je za 7,5% manje u odnosu na isti period 2007. godine. Najviše prihoda ostvareno je po osnovu pružanja raznih poslovnih, profesionalnih i tehničkih usluga (pra-vne i računovodstvene usluge, konsalting, inženjerske usluge i sl.) u iznosu od 23,8 miliona eura, zatim po osnovu pružanja usluga u vezi sa trgovinom robe (posredovanje, zastupanje, skladištenje i sl.) 6,2 miliona eura. U posmatranom periodu rashodi su izno-sili 72,1 milion eura. Za usluge iz oblasti prava, računovodstva i konsaltinga plaćeno je 19,8 miliona eura. Troškovi promocije domaćih proizvoda i usluga na inostranim sajmovima, kupovine reklamnog materijala, istraživanja tržišta i ostale vrste medijskog plasmana iznosili su 20,6 miliona eura. Saldo ostalih poslovnih usluga za devet mjeseci ove godine bio je negativan i iznosio je 41,8 miliona eura, što u odnosu na prošlu godinu, predstavlja povećanje deficita za 40,2 miliona eura.

Priliv sredstava po osnovu rada na građevinskim projektima i instalacijama domaćih preduzeća van Crne Gore, kao i u Crnoj Gori, iznosio je 40,3 miliona eura, što je za 5,9% više u odnosu na 2007. godinu. Rashodi po osnovu angažovanja nerezidenata u oblasti građevinarstva u posmatranom periodu iznosili su 51,6 miliona eura, što je za 92,2% više u odnosu na 2007. godinu. Najveći problem u oblasti građevinarstva i dalje predstavlja slaba osposobljenost i konkurentnost domaće građevinske operative. Domaća operativa se sve više součava sa problemom deficita ka-drova i sve razvijenijom konkurencijom iz zemalja u okruženju. Povećano angažovanje nerezidenata za izgradnju značajnih infra-strukturnih i stambeno-poslovnih objekata uslovilo je povećanje rashoda u ovoj oblasti. Kao rezultat takvih kretanja, u posmatra-nom periodu, u oblasti građevinskih usluga ostvaren je deficitu iznosu od 11,3 miliona eura, za razliku od istog perioda 2007. godine kada je ostvaren suficit (11,2 miliona eura). U narednomperiodu očekuje se realizacija značajnih kapitalno infrastrukturnih projekata (hidroenergetski objekti, objekti za vodosnabdijeva-nje i poboljšanje snabdijevanja električnom energijom, tretman čvrstog otpada i otpadnih voda, autoput Bar – Boljari), što uka-zuje na potrebu za pronalaženje načina za poboljšanje kapaci-teta domaće građevinske operative i njeno osposobljavanje za realizaciju značajnih infrastrukturnih projekata.

U 2008. godini rezidenti Crne Gore izdvojili su 9,1 milion eura za međunarodne usluge osiguranja, što je rezultiralo ostvarenjem deficita u iznosu od 7,8 miliona eura.

6.1.3. Dohodak

Na računu dohotka u posmatranom periodu zabilježen je deficitu iznosu od 7,9 miliona eura, za razliku od istog perioda u 2007. godini kada je ostvaren suficit u iznosu od 15,6 miliona eura. Uposmatranom periodu rast rashoda je bio značajno veći od rasta prihoda na računu dohotka.

Prihodi po osnovu faktorskih dohodaka, u prva tri kvartala 2008. godine, ostvareni su u iznosu od 79,2 miliona eura, što je za 23,4% više u odnosu na 2007. godinu. Najveći dio prihoda čine kompenzacije zaposlenih u iznosu od 72,3 miliona eura, što je porast za 24,4% u odnosu na 2007. Posmatrajući strukturu prihoda od kompenzacija zaposlenih po zemljama, oko 37,7% prihoda ostvareno je u Italiji (plate pomoraca), zatim slijede Nje-mačka 8,8% i Srbija 6%. Prihodi po osnovu dohotka od međuna-rodnih ulaganja iznosili su 6,9 miliona eura. U strukturi prihoda po osnovu dohotka od međunarodnih ulaganja najveće učešće imaju naplaćene kamate u iznosu od 6,3 miliona eura, dok su prihodi ostvareni po osnovu direktnih investicija u inostranstvu iznosili 643,5 hiljada eura.

Rashodi po osnovu dohotka u posmatranom periodu iznosili su 87,1 milion eura, što je za 79,4% više u odnosu na isti period 2007. godine, a posljedica je rasta rashoda po osnovu otplate kamata na uzete kredite i isplaćenih dividendi. Od ukupnih rashoda po osnovu dohotka, 83,4 miliona eura odnosilo se na dohodak od međunarodnog ulaganja (ulaganja u obliku kredita, stranih di-rektnih i portfolio investicija), a 3,7 miliona eura se odnosilo na zarade naših radnika zaposlenih kod nerezidenata. Od ukupnih

Grafik br. 6.12 – Struktura prihoda po osnovu faktorskih dohodaka u periodu januar - septembar 2008. godine

Izvor: CBCG

107

EKST

ERN

I SEK

TOR

rashoda po osnovu međunarodnih ulaganja na otplatu kamata odnosilo se 58 miliona eura (60% više u odnosu na isti period 2007. godine), 25 miliona eura se odnosilo na rashod po osnovu direktnih investicija (192,5% više u odnosu na isti period 2007. godine) i 0,4 miliona na portfolio investicije.

6.1.4. Tekući transferi

Na računu tekućih transfera nastavlja se trend rasta priliva nov-čanih sredstava. Saldo tekućih transfera u prva tri kvartala 2008. godine iznosio je 52,4 miliona eura, što je za 30,5% više nego u 2007. godini.

Ukupan prihod po osnovu tekućih transfera u posmatranom pe-riodu iznosio je 80,2 miliona eura, što je za 14,3% više u odnosu na isti period prethodne godine. Od toga 9,6 miliona eura odno-silo se na sektor Država, a 70,6 miliona eura na Ostale sektore. Od ukupnog priliva transfera Ostalih sektora, 46,2 miliona eura odnosilo se na doznake iz inostranstva. Priliv po osnovu ostalih transfera (nasljedstva, izdržavanja, poklona i pomoći) iznosio je 24,4 miliona eura. U istom periodu rashodi po osnovu tekućih transfera iznosili su 27,8 miliona eura, što je za 7,4% manje u odnosu na isti period prethodne godine. Posmatrajući struktu-ru odliva, 24,8 odnosilo se na Ostale sektore, dok se na sektor Država odnosilo 3 miliona eura. U posmatranom periodu odliv tekućih transfera iz Crne Gore po osnovu nasljedstva, poklona i raznih vrsta pomoći je bio na približno istom nivou kao i pret-hodne godine i iznosio je 14,6 miliona eura.

6.2. Račun kapitalnih i finansijskihtransakcija

Pored Globalne finansijske krize i pada cijena hartija od vrijednostina tržištu kapitala u zemlji i okruženju, na kapitalno-finansijskomračunu u prva tri kvartala 2008. godine zabilježen je značajan priliv stranog kapitala, pri čemu je ostvaren izuzetno visok neto priliv stranih direktnih investicija u iznosu od 18,6% BDP.

Prema preliminarnim podacima, neto priliv stranih direktnih in-vesticija (priliv minus odliv) u periodu januar - septembar 2008. godine iznosio je 434 miliona eura, što je za 15,4% više u odnosu na isti period 2007. godine. Ukupan priliv stranih direktnih inve-sticija u posmatranom periodu iznosio je 668,5 miliona eura, od čega se 664,8 miliona eura odnosilo na ulaganje nerezidenata u

Grafik br. 6.13 – Struktura finansijskogračuna po kategorijama stranih investicija, u 000 eura

Izvor: CBCG

Crnu Goru, a 3,7 miliona eura na povlačenje sredstava investiranih u inostranstvu. Prema učešću SDI u BDP-u, Crna Gora se među evropskim zemljama u tranziciji nalazi u samom vrhu. Realna su očekivanja da će ovogodišnji neto priliv stranih direktnih investi-cija biti veći od neto priliva ostvarenog u 2007. godini.

Posmatrajući strukturu priliva stranih direktnih investicija, 492,2 miliona eura se odnosilo na ulaganja u formi vlasničkog kapitala, dok je 172,6 miliona eura realizovano u formi interkompanijskog duga. U odnosu na isti period 2007. godine priliv po osnovu in-terkompanijskog duga je povećan za 79,2%. Od ukupnog priliva stranih direktnih investicija, 266,9 miliona eura (40%) se odno-

Grafik br. 6.14 – Priliv stranih direktnihinvesticija, u 000 eura

Izvor: CBCG

108

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

silo na nekretnine, što je za 33,2% manje u odnosu na isti period 2007. godine. Ulaganje stranog kapitala u domaća preduzeća i banke iznosilo je 226,3 miliona eura ili 9,8% manje u odnosu na isti period prethodne godine.

Odliv po osnovu stranih direktnih investicija iznosio je 234,4 miliona eura, što je za 36,8% manje u odnosu na isti period 2007. godine. Posmatrajući strukturu odliva, 151,1 milion eura odnosilo se na nekretnine (64,5% ukupnog odliva). Rezidenti su u posmatranom periodu izvojili 27,2 miliona eura za kupovinu nekretnina u inostranstvu ili 28,9% manje nego istom periodu 2007. godine. Odliv stranih direktnih investicija po osnovu povla-čenje udjela stranog kapitala u domaćim bankama i preduzećima iznosio je 25,2 miliona eura. Investicije rezidenata Crne Gore u strane banke i preduzeća iznosile su 41,6 miliona eura, što je za 6,7% manje u odnosu na isti period prethodne godine. Odliv po osnovu interkompanijskog duga i povlačenja udjela kapitala uloženog u drugom domaćem preduzeću iznosio je 16,4 mili-ona eura. Kada je u pitanju regionalna distribucija SDI, u 2008. godini strani investitori su došli iz 69 zemalja, dok je ukupan broj zemalja iz kojih su došli strani investitori od 2001. godine do septembra 2008. godine iznosio 107 zemalja.

U prva tri kvartala 2008. godine priliv portfolio investicija iznosio je 121,6 miliona eura, što je za 12,5% više u odnosu na isti period 2007. godine. Najveći priliv ostvaren je po osnovu ula-

Grafik br. 6.15 – Struktura priliva stranih direktnih investicija u periodu januar – septembar 2008. godine

Izvor: CBCG

ganja u vlasničke hartije od vrijednosti 121,4 miliona eura. Porast priliva portfolio investicija rezultat je značajnog porasta priliva po osnovu povlačenja novčanih sredstava investiranih u strane hartije od vrijednosti u iznosu od 87,6 miliona eura. Istovremeno, odliv sredstava po osnovu portfolio investicija iznosio je 131,2 miliona eura, što je za 42,7% više u odnosu na isti period 2007. godine. Najveći dio odliva 68,8% (90,3 miliona eura) odnosio se na investiranje rezidenata u strane vlasničke hartije od vrije-dnosti, dok se 30,3% (39,7 miliona eura) odnosilo na povlačenje sredstava investiranih u domaće vlasničke hartije od vrijednosti. Na računu portfolio investicija u posmatranom periodu ostvaren je deficit u iznosu od 9,6 miliona eura.

Box br. 1: Sindicirani krediti52

Sindicirani krediti su vrsta finansijskog kredita u kojem učestvuju dvije ili više banaka u situacijama kada je traženikredit suviše veliki da bi jedna banka mogla obezbijediti sredstva iz svog kreditnog potencijala. Da bi zadovoljila potrebe svojih klijenata banka (banka agent) zajedno sa drugim bankama obezbjeđuje novčana sredstva i plasira ih klijentu. Sindicirani kredit je namijenjen pravnim licima za podržavanje investicionih projekata. Banka agent zadužena je za koordinaciju međusobnih odnosa između korisnika kredita i svih banaka učesnica, što uključuje pri-kupljanje, plasiranje i vraćanje sredstava kreditorima i na taj način korisnik kredita komunicira samo sa jednom bankom. Prednosti sindiciranog kredita ogledaju se u mogućnosti klijenta da dobije veći iznos kredita na veoma jednostavan i brz način. Ovu vrstu kredita najčešće odobravaju banke koje su u vlasničkom odnosu (odnos majka-kćerka). Sindicirani krediti se po pravilu odobravaju pouzdanim klijentima koji su zahvaljujući ugledu i dobrim po-slovnim rezultatima atraktivni stranim i domaćim investitorima.

52 Ovi krediti se još javljaju i pod nazivima sindikalni i konzorcijalni krediti.

109

EKST

ERN

I SEK

TOR

Na računu ostalih investicija, kojim su obuhvaćeni krediti, trgo-vinski krediti, gotovina i depoziti, ostvaren je značajan rast pri-liva novčanih sredstava. Zapaža se značajan priliv sredstava kroz bankarski sistem, jer su banke povećale spoljnu zaduženost kod matičnih banaka u inostranstvu. Neto priliv novčanih sredsta-va po osnovu kredita iznosio je 579,6 miliona eura, od čega se 565,4 miliona eura odnosilo na povećanje obaveze po osnovu uzetih kredita iz inostranstva, dok se 13,8 miliona eura odno-silo smanjenje potraživanje po osnovu datih kredita od strane naših banaka prema nerezidentima53. Kao rezultat navedenog, na računu ostalih investicija u posmatranom periodu ostvaren je suficit u iznosu od 273 miliona eura.

53 Priliv sredstava u zemlju po osnovu kredita može se ostvariti kroz uzimanje kredita od strane rezidenta kod nerezidenta (čime se poveća-vaju domaće obaveze) ili kao priliv sredstava po osnovu plaćanja glavnice na kredite koje je rezident dao nerezidentu (čime se smanjuju po-traživanja rezidenta prema nerezidentu)

Na kraju septembra 2008. godine novčana sredstva Centralne banke na inoračunima i u trezoru bila su veća za 82,2 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2007. godine.

TEMA BROJA7

113

TEM

A BR

OJA

Izračunavanje prosječne cijene metra kvadratnog stambenog prostora u Podgorici za treći kvartal 2008. godine bazirano je na uzorku koji je izveden na populaciji od 72.917 stanova koji odgo-varaju lokacijama Podgorica 1, Podgorica 2 i Podgorica 3. Ove tri katastarske opštine, prema podacima Uprave za nekretnine Po-dgorica predstavljaju najreprezentativniji dio Podgorice, s obzirom na to da obuhvataju uža gradska naselja. Na osnovu slučajnog uzorka od 1200 jedinica, broj uspješno popunjenih anketnih listića bio je 257, odnosno ukupna izlaznost je bila 22,7%.

Pitanja u postavljenom upitniku su se odnosila na kvalitativne karakteristike stanova (način grijanja, posjedovanje internet priključka, broj soba, broj balkona, itd.) sa osnovnim ciljem da se utvdi relativni uticaj ovih kvalitativnih osobina na vrijednost stana. Subjektivna ocjena vrijednosti stana je postignuta putem postavljanja pitanja: Ispod koje cijene vlasnici stana ne bi prodali stan u trenutku postavljanja pitanja?

Na osnovu dobijenih podataka, urađen je ekonometrijski model na osnovu koga se došlo do sljedećih rezultata:

1. Prosječni kvadratni metar stambenog objekta u no-vembru mjesecu 2008. godine u Podgorici iznosio je 1.525,5 eura, što predstavlja pad od 12,2% u odnosu na cjenu m2 iz prethodnog snimanja (mart 2008. godine)

HEDONIČKI INDEKS NEKRETNINA ZA CRNU GORU ZA NOVEMBAR 2008.

Grafik br. 7.1 - Kretanje prosječne cijenestambenog objekta, period novembar 2007-2008. godini

Period Cijena Stalni indeks Lančani indeks

Nov-07 1697,56 100 100

Mar-07 1738,3 102,4 102,40

Nov-08 1525,5 89,9 87,76

Tabela br. 7.1 - Sumarna statistika prosječne vrijednosti, standardne devijacije, minimalne i maksimalne cijene pojedinih tipova stambenih objekata

Varijable Br. Obs. Srednja Vrijednost St. Dev. Min.

CijenaMaks. Cijena

Prosječna cijena stambenog prostora 257 1525,5 478,4 600 3000

Prosječna cijena stambenog prostora – kuća 83 1432,9 524,5 700 3000

Prosječna cijena stambenog prostora – stan 174 1569,6 449,1 600 3000

Izvor: CBCG, 2008

kada je ista iznosila 1.738,3 eura. Prosječna vrijednost m2 stambenog objekta – kuće u prosjeku je iznosila 1432,9 eura, dok je prosječna vrijednost stambenog objekta – stana iznosila 1569,7 Eura.

114

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Kada govorimo o cijenama stambenog objekta u tri zone Po-dgorice (tabele br. 7.1 i 7.2) u odnosu na prošlu godinu došlo je do određenih promjena u cijeni stambenih objekta, koji su na-jizraženiji u zoni Podgorica 2 i Podgorica 3. Naime, vrijednost metra kvadratnog u zoni Podgorica 1 je 1723,8 Eura i u odnosu na mart ove godine je smanjena za 5,8%, dok je u odnosu na prošlu godinu manja za 10,6%. U zoni Podgorica 2 vrijednost m2 stambenog objekta iznosi 1469,8 Eura i smanjena je za 16,9 % u odnosu na prethodno snimanje cijena, odnosno 20% u odnosu na prethodnu godinu. U zoni Podgorica 3 m2 stambenog prostora iznosi 1410,2 Eura i cijena je opala za 13 % u odnosu na mart ove godine, odnosno vartila se na nivo iz 2007. godine (manji pad od 0,6%).

Tabela br. 7.2 - Sumarna statistika prosječne vrijednosti po zonama, promjena na godišnjem nivou

Varijable Sr. Vrijednost Nov 2008

Sr. Vrij. Maj 2008

Sr. Vrij.Nov 2007

Promj. Vr (nov-maj 2008)%

Godišnja promjena %

Prosječna cijena stambenog objekta u zoni Podgorica 1 1723,8 1892,84 1.927,16 -5,8% -10,6%

Prosječna cijena stambenog objekta u zoni Podgorica 2 1469,8 1768,17 1.839,09 -16,9% -20%

Prosječna cijena stambenog objekta u zoni Podgorica 3 1410,2 1620,59 1.419,48 -13% -0.6%

Izvor: CBCG, 2008

Iz grafika br. 7.2 i 7.3 se može utvrditi da obije vremenske serije- cijene stambenih objekata i kvadrature imaju sličan raspored i da zbog njihove limitiranosti sa gornje i donje strane (stano-vi ne mogu biti manji od 10 m2, niti veći od recimo 1000 m2, kao i njihovih cijena koje imaju donji i gornji ’’plafon’’ tako da u ekonometrijski model moramo uključiti logaritme umjesto ni-voa. Takođe, treba napomenuti da su ove distribucije u skladu sa očekivanim, a kao indikator služi činjenica da ovi grafici jakopodsjećaju na krivu distribucije dohotka.

Grafik br. 7.2 – Histogram distribucije cijena stambenih objekata, novembar 2008.

Varijabla Zakrivljenost Zašiljenost Chi2(2) Probability

Subjektivna cijena

stambenog objekta

0.95 3,91 25,5 0.0

Grafik br. 7.3 – Histogram distribucijevarijable kvadratura novembar 2008

Varijabla Zakrivljenost Zašiljenost Chi2(2) Probability

Subjektivna cijena

stambenog objekta

2,35 9,87 8,2 0.0

115

TEM

A BR

OJA

Opisna statistika, provjera održivosti modela i rezultati ekonometrijskog modela hedoničkog indeksa Crne Gore, novembar 2008.

Prema nivou značajnosti, slično kao i u protekloj godini najuti-cajnije kvalitativne karakteristike stambenog objekta koje ima-ju uticaj na cijenu su veličina stana, da li stan ima obezbijeđenu garažu, kao i priključak internetu.

Testovi robustnosti pokazuju da je model dobro specificiran, nemaproblema sa multikolinearnošću (izuzetno niska vrijednost VIF-a), kao ni funkcionalnom formom (Ramsey Reset test).

Tabela br. 7.3 - Empirijski rezultati modela prosječne cijene stambenog prostora, novembar 2008

Objašnjenje: * značajnost na 10%,**značajnost na 5%,***značajnost na 1%

Varijable KoeficijentRobust

Standardna greška

t statistika Vjerovatnoća

Lnsubjektivnacijena -0,09 0,10 -0,89 0,38

Preko65metarakv. 0,35 0,09 3,82*** 0,00

Balkon?0 -0,01 0,17 -0,05 0,96

Balkon_1 -0,10 0,08 -1,27 0,21

Balkon2plus 0,31 0,09 3,42*** 0,00

Soba1 -0,34 0,12 -2,78*** 0,01

Soba2plus 0,15 0,08 1,87* 0,07

Internet_ima 0,14 0,06 2,12*** 0,04

Garaza_ima 0,15 0,10 1,58 0,12

Konstanta 4,64 0,71 6,55*** 0,00

Ramsey RESET test autokorelacijeF(3, 76) = 1,42 Prob > F =0,2434Test multikolineranosti VIF VALUE= 1,67R-squared = 0.74Adj R-squared = 0.71

Na kraju, ako pretpostavimo da se radi o stanu od 50m2, na osnovu prosjeka baziranog na lokacijama Podgorici 1, Podgo-rici 2 i Podgorici 3 cijena ovog stana bi u novembru 2008. go-dine iznosila 76275 eura. Ukoliko bi rezident Crne Gore želio da podigne kredit za stan od 50m2 pod pretpostavkom da je rok otplate 25 godina (300 mjesečnih rata) po godišnjoj kamatnoj stopi od 10,5%, pod pretpostavkom da ima 20% gotovinskog učešća54, odnosno 15225 eura, morao bi da plaća mjesečnu ratu od 576,5 eura što iznosi 1,35 prosječnih zarada u Crnoj Gori za oktobar mjesec 2008. (423 eura).

54 Uslovi preuzeti iz uslova jedne od banaka koje rade u Crnoj Gori, sa najvećim učešćem u ukupnim stambenim kreditima.

MEĐUNARODNA EKONOMIJA 8

119

MEĐ

UN

ARO

DN

A EK

ON

OM

IJA

Kriza na američkom tržištu hipotekarnih i založnih kredita u po-sljednjih nekoliko godina, zbog Globalne međuzavisnosti, negati-vno se odrazila na finansijska tržišta drugih zemalja. Nestabilnostna finansijskim tržištima, energetska kriza koja je bila prisutnapreko visokog i brzog rasta cijena nafte, sušna 2007. godina,

uslovili su da u trećem kvartalu 2008. godine dođe do najdublje finansijske krize na globalnom nivou od Velike ekonomske krize.Banke su u posmatranom periodu ostvarile značajne gubitke, a veliki broj njih je bankrotirao ili preuzet.

Boks br. 8.1 - Najvažnije akvizicije banaka

Lista velikih banaka koje su bankrotirale ili preuzete je zaista impresivna. Na toj listi se nalaze neke od najvećih svjetskih banaka, koje su u prethodnom periodu bile nosioci globalnog finansijskog sistema. U sljedećoj tabeli suprikazane neke od najznačajnijih banaka koje su zapale u teškoće pa su morale biti preuzete.

Tabela. br. 1 - Izabrane akvizicije „velikih“ banaka

Datum Naziv Akviziter Tip kompanije Vrijednost

22.02.2008. Northern Rock Her Majesty’s Government

Hipotekarna i banka koja isključivo posluje sa stanovništvom

n.a.

01.04.2008. Bear Stearns, New York City

JPMorgan Chase, New York City Investiciona banka $2,200,000,000

06.07.2008. Catholic Building Society

Chelsea Building Society

Stambeno – štedna zadruga £51,000,000

01.07.2008.Countrywide Financial, Calabasas, California

Bank of America, Charlotte, North Carolina

Drugorazredni hipotekarni zajmovi $4,000,000,000

14.07.2008. Alliance & Leicester Banco Santander SAHipotekarna i banka koja isključivo posluje sa stanovništvom

£1,260,000,000

26.08.2008. Roskilde BankDanmarks Nationalbank (Danish Central Bank)

Hipotekarna i banka koja isključivo posluje sa stanovništvom

$896,800,000 (kr4,500,000,000)

08.09.2008. Derbyshire Building Society

Nationwide Building Society

Stambeno – štedna zadruga £7,100,000,000

08.09.2008. Cheshire Building Society

Nationwide Building Society

Stambeno – štedna zadruga £4,900,000,000

14.09.2008. Merrill Lynch, New York City

Bank of America, Charlotte, North Carolina

Investicona banka $44,000,000,000

120

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Datum Naziv Akviziter Tip kompanije Vrijednost

16.09.2008.American International Group, New York City

United States federal governmentA Osiguravajuća kompanija $85,000,000,000

17.09.2008. Lehman Brothers, New York City B Barclays plc Investiciona banka $1,300,000,000

18.09.2008. HBOS Lloyds TSB Diversifikovanefinansijske usluge $21,850,000,000

26.09.2008. Washington Mutual, Seattle, Washington

JPMorgan Chase, New York City

Štedno – kreditno udruženje $1,900,000,000

26.09.2008. Lehman BrothersC Nomura Holdings Investiciona banka $2

28.09.2008. Bradford & BingleyD

Her Majesty’s Government (Mortgage Assets)Banco Santander SA (Savings Liabilities)

Diversifikovanefinansijske usluge £21,100,000,000

28.09.2008. Fortis

Government of the Netherlands (Dutch assets including ABN AMRO)BNP Paribas (Belgian and Luxembourg assets)

Diversifikovanefinansijske usluge €11,200,000,000

30.09.2008. DexiaThe Belgian, French and Luxembourg governments

Javne finansije imaloprodaja n.a.

03.10.2008. Wachovia, Charlotte, North Carolina

Wells Fargo, San Francisco, California F

Investiciono bankarstvo i retail $15,000,000,000

07.10.2008. LandsbankiIcelandic Financial Supervisory Authority

Komercijalna banka n.a.

08.10.2008 GlitnirIcelandic Financial Supervisory Authority

Komercijalna banka n.a.

09.10.2008. Kaupthing BankIcelandic Financial Supervisory Authority

Komercijalna banka n.a.

09.10.2008. BankWest (subsidiary of HBOS)

Commonwealth Bank of Australia Banka £1,200,000,000

13.10.2008.Sovereign Bank, Wyomissing, Pennsylvania

Banco Santander SA Banka $1,900,000,000

22.10.2008. Barnsley Building Society

Yorkshire Building Society

Stambeno – štedna zadruga £376,000,000

24.10.2008. National City Bank, Cleveland, Ohio

PNC Financial Services, Pittsburg, Pennsylvania

Banka $5,580,000,000

24.10.2008.Commerce Bancorp, Cherry Hill, New Jersey

Toronto-Dominion Bank, Toronto, Canada

Banka $8,500,000,000

04.11.2008. Scarborough Building Society

Skipton Building Society

Stambeno – štedna zadruga n.a.

Tabela. br. 1 - Izabrane akvizicije „velikih“ banaka - nastavak tabele

121

MEĐ

UN

ARO

DN

A EK

ON

OM

IJA

Kriza koja je inicijalno pogodila finansijski sistem u drugoj poloviniove godine proširila se i na realni sektor. Rast nepovjerenja, sma-njenje likvidnih sredstava, poskupljivanje troškova finansiranja iteškoće nekadašnjih finansijskih giganata uticali su na uspora-vanje rasta razvijenih ekonomija. U prvom talasu najteže su bile pogođene one grane čije je poslovanje u najvećoj mjeri zavisilo od kreditiranja, a to su svakako građevinarstvo, automobilska in-dustrija, mašinska industrija i dr. Smanjivanje obima aktivnosti u ovim granama nužno se odrazilo i na njihove dobavljače poput metalske industrije, industrije građevinskih materijala, hemijske industrije, energetike i dr. Realno je očekivati da će se pesimizam naredne godine prenijeti i na neke druge grane poput turizma, saobraćaja, trgovine i dr. Razvijene zemlje su suočene sa opada-njem nivoa ekonomske aktivnosti, rastom nezaposlenosti, kao i rastom budžetskih deficita. Sve će ovo uticati na smanjene mo-gućnosti za ostvarivanje profita tako da će na globalnom nivoudoći i do značajnog usporavanja tokova SDI.

MMF procjenjuje da će privredni rast na svjetskom nivou sa 5% u 2007. godini pasti na 3,7% u 2008. i 2,2% u 2009. godini.

U prethodnom periodu visok privredni rast na globalnom nivou uslovio je rast tražnje za naftom, nekretninama, hranom, što je dovelo do rasta cijena navedenih proizvoda i inflatornih pritisa-ka u većini zemalja. Međutim, u trećem kvartalu 2008. godine zbog nepovoljnih ekonomskih kretanja došlo je do pada tražnje za naftom, prehrambenim proizvodima, što je uslovilo slabljenja inflatornih pritisaka. Tako je u većini zemalja u trećem kvarta-lu 2008. godine zabilježen usporeniji rast inflacije i njen pad nagodišnjem nivou. Prema procjenama MMF-a, stopa inflacije urazvijenim ekonomijama u 2008. godini iznosiće 3,6%, a u 2009. godini 1,4%. Procjenjena stopa inflacije za zemlje u razvoju iznosi9,2% u 2008. godini, dok se u 2009. očekuje pad na 7,2%.

Usporavanje privrednog rasta u narednom periodu odraziće se i na nezaposlenost. Očekuje se da će u 2009. godini skoro u svim zemljama biti prisutan trend rasta stope nezaposlenosti. U ra-zvijenim zemljama procjenjena stopa nezaposlenosti za 2008. godinu iznosi 5,7%, a za 2009. 6,5%.

Trend kretanja cijena nafte u trećem kvartalu 2008. godine zabilježio je neočekivan pad. Tako je cijena nafte na kraju se-ptembra bila niža za oko 30% u odnosu na jul 2008. godine, kada je dostigla rekordni nivo od 147 dolara za barel. Krajem trećeg tromjesječja cijena barela nafte iznosila je oko 97,5 dola-ra. Usporavanje globalne tražnje za energentima, pod uticajem finansijske krize, uslovilo je pad cijena nafte i naftnih derivatakrajem trećeg kvartala. Tako je na cijenu nafte u posmatranom periodu tražnja za naftom imala veći uticaj od geopolitičkih fa-ktora i špekulativnih transakcija naftnim fjučersima. Smanjenje

Tabela br. 8.1 - Makroekonomski pokazatelji, projekcije 2008-2009. godina

Rast realnog BDP 2008 % 2009 CPI 2008, % 2009

Globalni rast 3,7 2,2

Razvijene zemlje 1,4 -0,3 3,6 1,4

Zemlje u razvoju 6,7 5,1 9,2 7,2

Izvor: Regional Economic Outlook, IMF, Novembar 2008.

Grafik br. 8.1 - Stope rasta realnog BDP od2001 – 2009. godine

Izvor: IMF, World economic outlook

122

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

tražnje za naftom, pogotovu najrazvijenijih zemalja koje su uje-dno i najveći potrošači, kao i jačanje dolara uslovili su kretanje cijene ove strateške sirovine ispod 100 dolara za barel. Očekuje se da će se tendencija opadanja cijena nafte nastaviti i do kraja 2008. godine, kao i u 2009. godini.

Box br. 8.2 - Svjetska finansijska kriza, uzroci i posledice

Kriza je započela u Americi, sredinom prošle godine, koja je imala čitav niz ekonomskih problema i prije započinja-nja krize - visok budžetski deficit, deficit tekućeg računa platnog bilansa, slabljenje dolara i dr. Finansijska krizaje započela na američkom hipotekarnom tržištu subprimarnih kredita. U pitanju je tržište na kojem se hipotekar-ni krediti odobravaju dužnicima sa sumnjivom kreditnom istorijom, to jest uglavnom onima kojima su krediti već jednom otpisani zbog nevraćanja ili onima čija visina plate nije dovoljna za normalno vraćanje rate. U pitanju je segment tržišta koji nije ni trebao da postoji, a njegovo postojanje je posljedica «nemilosrdne» konkurentske bor-be. Kada su porasle kamatne stope zajmoprimci više nisu bili u mogućnosti da vraćaju svoje kredite. Istovremeno pucanje cjenovnog mjehurića na tržištu nekretnina je dovelo do drastičnog pada cijena nekretnina, tako da se du-žnicima masovno isplatilo da ne vraćaju svoje kredite, već da dozvole bankama da putem hipotekarnog potraži-vanja preuzmu nekretnine. Banke su u cilju naplate svojih potraživanja pristupile masovnoj prodaji nekretnina, što je rezultiralo u još većem padu cjena nekretnina, a prevelika ponuda je onemogućila brzu prodaju nekretnina. Efekat je bio drastičan rast gubitaka banaka.

Putem sekjuritizacije banke su svoja potraživanja po osnovu izdatih kredita pretvorile u druge oblike aktive, to jest hartije od vrednosti koje su bile vezane za otplatu ranije datih zajmova, a kao garanciju su imale hipoteku. Ovde treba ukazati i na negativnu ulogu međunarodnih rejting agencija koje su davale visoke kreditne rejtinge pomenutim hartijama od vrednosti i na taj način dovele u zabludu potencijalne investitore. Kada je usled rasta kamatnih stopa i «pucanja cjenovnog mjehurića na tržištu kapitala veliki broj dužnika došao u situaciju da nije u mogućnosti da otplaćuje dugove nastupili su veliki problemi. Gubitke su zabeležile i brojne druge banke i finan-sijske institucije koje nisu direktno bile angažovane na hipotekarnom tržištu, a trgovale su sa ovim hartijama od vrednosti. Posledica je bila kriza likvidnosti, porast kamatnih stopa u međubankarskom kreditiranju, kao i opšte nepovjerenje izmedju učesnika na kreditnom tržištu. Na finansijskim tržištima je nastupila panika, a da bi se po-sledice krize ublažile bila je neophodna intervencija centralnih banaka, prije svih FED-a i ECB-a. Kriza se brzo pre-nela na tržišta kapitala i razvijenih i zemalja u razvoju i privreda u tranziciji, koje je karakterisalo opadanje svih berzanskih indikatora, kao i prometa.

Grafik br. 8.2 - Kretanje cijena nafte

Izvor: ECB, Bloomberg i HWWI

123

MEĐ

UN

ARO

DN

A EK

ON

OM

IJA

Posljedice krize u razvijenim zemljama se reflektuju najviše u vidu: niže stope ekonomskog rasta, porasta nezapo-slenosti, niže likvidnosti na tržištu kapitala, bankrotstva banaka i preduzeća i slabljenja povjerenja u bankarski si-stem. U zemljama u razvoju čiji se ekonomski rast oslanja na strane direktne investicije i koje imaju uvozno zavisnu ekonomiju posljedice krize će se najviše osjetiti u srednjem roku i ekonomije ovih zemalja biće suočene sa: otežanim pristupom inostranim izvorima finansiranja, nižim prilivom stranih direktnih investicija, otežanim uslova za dobi-janje potrošačkih i investcionih kredita, a sve to zajedno usloviće sporiji privredni rast u narednom periodu.

Međunarodne finansijske institucije smatraju da ova kriza može imati dugoročne posljedice na ekonomije u svimzemljama i da predstavlja izazov za razvijene zemlje, na čelu sa SAD-om da u narednom periodu donesu odluke koje se tiču reforme međunarodnog finansijskog sistema, a posebno u dijelu jačanja nadzora nad finansijskim tr-žištem, veću odgovornost agencija za kreditni rejting i rukovodstva u bankama.

8.1. Konjukturna kretanja

8.1.1. Razvijene zamlje

SAD – U posljednjih nekoliko godina SAD se suočava sa krizom na tržištu drugorazrednih hipotekarnih zajmova, koja je eskalirala u drugoj polovini 2008. godine kada je veliki broj banaka zapao u stanje nelikvidnosti i likvidacije. Visok javni dug i budžetski deficitzajedno sa krizom na finansijskom trištu, ugrožavaju privrednirast američke ekonomije. Prema procjenama, stopa realnog rasta BDP–a u drugom kvartalu 2008. godine iznosila je 1,9% na go-dišnjem nivou. U trećem kvartalu SAD su imale negativnu stopu rasta od 0,3%, što je najviši pad u posljednjih sedam godina. Ovi podaci ukazuju da je američka privreda na rubu recesije - ako u zadnjem kvartalu 2008. godine zabilježi pad privredne aktivno-sti to će biti i službena potvrda recesije. Stopa nezaposlenosti u SAD–u u septembru 2008. godine iznosila je 6,1%, što je najviši nivo u zadnjih 14 godina. Najviše radnika je ostalo bez posla u bankarskom sektoru, osiguravajućim društvima i firmama kojese bave proizvodnjom automobila. U oktobru je stopa inflaci-je iznosila 3,7%% na godišnjem nivou, što predstavlja značaj-no smanjenje u odnosu na jul kada je iznosila 5,6%, što je bila najviša stopa u poslednjih 17 godina. Inflacija koja ne uključujecijene hrane i energije u oktobru je iznosila 2,2%.

Eksperti MMF-a predviđaju da će SAD ove godine ostvariti pri-vredni rast od 1,4%, a u 2009. godini stopa rasta biće negati-vna i iznositi -0,7%.

Japan - U drugom i trećem kvartalu 2008. godine zabilježen je drastičan pad privredne aktivnosti japanske privrede. Smanje-

nje izvoza i pad privatne potrošnje uticali su da druga najveća svjetska privreda bude na kraju trećeg kvartala u recesiji. BDP u Japanu je u drugom kvartalu 2008. godine u odnosu na pretho-dni kvartal opao za 0,7%, odnosno na godišnjem nivou za 3%, a u trećem kvartalu rast je niži za 0,4%. Procjenjuje se da će Ja-pan u 2008. godini ostvariri stopu privrednog rasta od 0,5%, dok će u 2009. stopa rasta biti negativna i iznositi -0,2%. Kriza na hipotekarnom tržištu u Americi imale je negativne posljedi-ce na poslovanje japanskih banaka i drugih finansijskih organi-zacija koje su poslovale na tom tržištu. Stopa nezaposlenosti u avgustu iznosila je 4,2%.

Japanska Vlada je u avgustu odobrila paket mjera koji iznosi 108,3 milijarde dolara, kako bi se smanjio negativan uticaj rastuće inflacije, visokih cijena nafte i hrane na životni standard građa-na. Ekonomski paket je najvećim djelom oko 80% usmjeren na podršku malim i srednjim preduzećima, koji zapošljavaju 70% domaće radne snage. Ostala sredstva će se iskoristiti za pomoć nezaposlenima i povećanje poljoprivredne proizvodnje.

8.2 Evropska Unija (EU)

Za EU zonu se procjenjuje da će stopa privrednog rasta iznositi u 2008. godini svega 1,2%, dok će u 2009. godini biti negativna i iznositi -0,5%. U drugom kvartalu na nivou EU stopa rasta BDP –a iznosila je svega 1,6% i bila je niža za 0,7% u odnosu na prvi kvartal 2008. godine (2,3%).

124

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

Rast cijena energenata, hrane i nekretnina u prethodnom peri-odu bili su glavni uzročnici visokog nivoa inflacije u zemljamaEvropske unije. Međutim, u trećem kvartalu 2008. godine pod uticajem eksternih šokova (krize na međunarodnom finansij-skom tržištu, energetske krize) dolazi do pada privredne akti-vnosti koja je uslovila pad agregatne tražnje na nivou EU i spo-riji rast inflacije.

Inflacija na nivou EU u avgustu 2008. godine je iznosila 4,3%,u septembru je bila niža z 0,1 procentni poen (4,2%), dok je u oktobru iznosila 3,7%, što je i dalje znatno iznad ciljnog ni-voa od 2%.

Budjetski deficit je na nivou EU u 2007. godini iznosio je 1% u2008. godini se očekuje porast na 1,6%, dok se u 2009. procje-njuje na 2,3%.

8.2.1. Razvijene zemlje Evropske Unije koje ne pripadaju Evropskoj Monetarnoj Uniji

Velika Britanija – Stopa rasta BDP-a u drugom kvartalu 2008. godine u Velikoj Britaniji iznosila je 1,4% na godišnjem nivou, što je najsporiji rast od 1992. godine, i niža je u odnosu na prvi kvartal za 0,7% (2,3%), zbog smanjenja lične potrošnje i nestabilnosti na globalnom tržištu. Pad privredne aktivnosti i Globalna kriza uslovili su gubitke radnih mjesta, pogotovu u bankama i građevinskim firmama. U avgustu 2008. godine ne-zaposlenost je porasla na 5,7%, što je najviši rast od 2000. go-dine. Može se reći da je Velika Britanija već zahvaćena recesijom i suočena sa dvostrukom prijetnjom - usporavanja privrednog rasta i povećanja nezaposlenosti. Godišnja stopa inflacije u se-ptembru 2008. godine iznosila je 5,2%, što predstavlja najviši nivo od 1991. godine, dok je u oktobru bila nešto niža i iznosila je 4,5%. Rast stope inflacije je najviše bio podstaknut rastomcijena energije i plina, odjeće i obuće. Procjenjuje se da će stopa privrednog rasta u Velikoj Britaniji u 2008. godini iznositi 0,8%, a u 2009. -1,3%.

U Danskoj je u drugom kvartalu 2008. godine BDP porastao za 0,6%, čime je zemlja izašla iz zone recesije.55 Na godišnjem

nivou stopa rasta BDP–a iznosi 1,2%. Danska Vlada je snizila očekivanu stopu privrednog rasta za 2008. godinu sa 1,2% na 1,1%, a za 2009. sa 0,7% na 0,5%.

8.2.2. Zemlje Evropske Monetarne Unije

Analize ukazuju da će prosječna stopa privrednog rasta na nivou Evropske monetarne unije iznositi 1,2% u 2008. godini, -0,5% u 2009., dok se u 2010. godini očekuje blagi oporavak na 1,1%.

U trećem kvartalu 2008. godine na nivou eurozone ostvarena je stopa privrednog rasta od 0,6% na godišnjem nivou, dok je na kvartalnoj osnovi BDP u drugom i trećem kvartalu bio negativan i iznosio -0,2%. Ova kretanja pratilo je kontinuirano slabljenje potrošačkog i poslovnog optimizma. Zemlje koje su u oktobru imale najvišu stopu rasta su: Malta (5,8%). Slovenija (5,1%), Kipar (3,9%) i Grčka (3,5%).

Njemačka je u drugom kvartalu 2008. godine ostvarila privredni rast od 1,7% na godišnjem nivou, koji je u odnosu na prvi kvar-tal bio niži za 0,9%, dok se u trećem kvartalu rast procjenjuje na 0,8%. Pad privredne aktivnosti uzrokovan je prvenstveno usporavanjem izvoza i potrošnje. Njemačke kompanije smanjuju proizvodnju, jer je Globalna kriza usporila tražnju od strane do-maćih i inostranih kupaca. U 2008. godini Njemačka će prema procjenama ostvariti stopu privrednog rasta od 1,7%, a u 2009. godini ona će biti negativna i iznositi -0,8%.

Sredinom trećeg kvartala u eurozoni je došlo do usporavanja rasta inflacije, najviše pod uticajem snižavanja cijena energenata, pričemu su se smanjili pritisci na cijene ostalih grupa proizvoda.

Nakon što je inflacija na nivou eurozone u julu 2008. godine do-stigla rekordnu vrijednost od 4%, u avgustu i septembru došlo je do pada stope inflacije, tako da je u avgustu inosila 3,8%, useptembru 3,6%, a u novembru 2,1%.

Najvišu stopu inflacije na godišnjem nivou u oktobru 2008. godineimale su: Malta (5,8%), Belgija (4,8%), Slovenija (4,8%) i Kipar (4,8), a najnižu Norveska, Njemačka i Portugal (2.5%).

55 U Danskoj je u prvom kvartalu zabilježena negativna stopa rasta BDP od 0,6%. Time je Danska postala prva zemlja članica Evropske unije koja je službeno zapala u recesiju zbog dva uzastopna tromjesečja u kojima je stopa rasta BDP-a imala negativan predznak

125

MEĐ

UN

ARO

DN

A EK

ON

OM

IJA

Prema posljednjim projekcijama Eurostata prosječna godišnja inflacija u eurozoni u 2009. godini biće između 1,1% i 1,7%, a u2009. godini između 1,5% i 2,1%.

Nezaposlenost je u septembru na nivou eurozone iznosila 7,5%. Najnižu stopu nezaposlenosti u septembru su imale: Holandi-ja (2,5%), Danska (2,9%) i Austrija (3,2%), a najvišu Španija (11,9%), Slovačka (10%), Mađarska i Francuska (obje 7,9%).

Budjetski deficit na nivou eurozone u 2008. godini iznosio je 1,3%,a prema procjenama u 2009. deficit ce iznositi 1,8%.

8.2.3. Evropska Unija – Nove članice

Zemlje istočne Evrope u posljednjih nekoliko godine imale su značajan privredni rast, ali zbog finansijske i energetske krizena globalnom nivou u narednom periodu ovoj grupi zemalja prijeti blaga recesija, odnosno “prizemljenje njihovih privreda”. Povećana izloženost ovih zemalja uticaju finansijske krize semože manifestovati kroz rast spoljne zaduženosti, teškoće sa očuvanjem deviznog kursa, kao i kroz smanjen priliv SDI. Ta-kođe, banke razvijenih zemalja u prethodnom periodu otvarale su filijale u ovim zemljama kao brzo rastućim ekonomijama, aliveliki gubici banaka prijete da u narednom periodu ugroze i fi-nansijska tržišta i privredni rast u ovim zemljama, kroz povlačenje prethodno plasiranog kapitala ili kroz njegov značajno smanjen dotok. Procjenjuje se da će ekonomije ovih zemalja ostvariti u 2008. godini dalju privrednu ekspanziju, ali će stopa rasta biti nešto niža nego u prethodnom periodu. Eksperti MMF-a očekuju da će stopa privrednog rasta u 2008. godini u ovim zemljama iznositi 4,2%. a u 2009. godini 2,5%.

U drugom kvartalu 2008. godine, Mađarska je imala stopu pri-vrednog rasta od 5,2%, Češka 4,6%, Poljska 6,0% i Bugarska 7,1%. Rumunija je ostvarila u trećem kvartalu rast iznad očeki-vanog nivoa koji je iznosio 9,1% na godišnjem nivou. Značajan uticaj na privredni rast imale su domaće investicije koje su u drugom kvartalu 2008. godine u odnosu na isti period 2007. godine porasle za 30%.

U oktobru najvisu stopu inflacije imale su sljedeće zemlje: Litvanija(13,7%), Bugarska (11,2%), Latvija (10,7%) i Estonija (10,1%) na godišnjem nivou. Stope inflacije zabilježene u oktobru su neštoniže nego u prethodnim mjesecima uslijed slabljenja privredne

aktivnosti. Na pad inflacije najviše su uticale niže cijene tran-sporta i prehrambenih proizvoda.

Iako će ova grupa zemalja u 2008. godini imati usporeniji pri-vredni rast, on će i u tom slučaju biti viši od očekivane stope rasta EU – 27.

8.3. Zemlje u razvoju

Kina – Privredni rast u Kini u trećem kvartalu 2008. godine je bio nešto sporiji i iznosio je 9%, što predstavlja najnižu stopu u posljednjih pet godina. Podaci pokazuju da je u periodu janu-ar–septembar 2008. godine stopa rasta industrijske proizvodnje u Kini iznosila 15,2%, što je za 3,3% niže u odnosu na isti pe-riod prethodne godine. Glavni pokretači rasta kineske privrede su kapitalne investicije i izvoz. Iako obje kategorije imaju ten-denciju rasta i u ovoj godini, on je znatno usporeniji u odnosu na prethodni period. Tako je izvoz porastao u prva tri kvartala za 22,3%. Međutim, stopa rasta je 4,8% niža u odnosu na isti period prethodne godine. Kapitalne investicije su uvećane za tri kvartala 2008. godine za 27%, odnosno u poređenju sa istim periodom prethodne godine za samo 1,3%. Kineski trgovinski suficit, zadevet mjeseci 2008. godine niži je za 4,7 milijardi dolara, zbog pada tražnje u SAD–u i privredama drugih zemalja, kao i činje-nice da je kineska roba postala skuplja za strance usljed jačanja juana prema dolaru. Prema procjenama stopa privrednog rasta u 2008. godini iznosiće 9,7%, a u 2009. godini 8,5%.

Latinska Amerika - Ekonomska aktivnost u Latinskoj Americi je u drugom kvartalu i dalje na visokom nivou. Tako je u Bra-zilu stopa privrednog rasta u drugom kvartalu 2008. godine iznosila 6,2% i bila je viša za 0,3 procentna poena u odnosu na prvi kvartal (5,9%). U trećem kvartalu je stopa inflacije iznosila6,3% i bila je viša za 0,7 procentna poena u odnosu na prethodni kvartal (5,6%). U septembru je Centralna banka Brazila snizila ključnu kamatnu stopu za 75 bazičnih poena i ona sada iznosi 13,75%. MMF procjenjuje da će stopa privrednog rasta u Brazilu u 2008. godini iznositi 5,2%, a u 2009. godini 3,0%. Argentina je ostvarila snažan privredni rast tokom drugog kvartala 2008. godine, koji je iznosio 7,8% na godišnjem nivou. Stopa inflacijeje u avgustu i dalje ostala na visokom nivou i iznosila je 9,0%. U Meksiku je stopa rasta BDP –a u trećem kvartalu iznosila 1,6% i bila je niža za 0,5% u odnosu na drugi kvartal. Godišnja stopa inflacije u trećem kvartalu iznosila je 5,5%. Prema procjenama

126

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

MMF-a stopa privrednog rasta u 2008. godini iznosiće 2,0%, a u 2009. godini 0,9%.

Jugoistočna Evropa

Međunarodne finansijske institucije u izveštajima ističu da ćese region zapadnog Balkana suočiti sa negativnim posljedica-ma kreditne krize u vidu niže stope privrednog rasta, manjeg priliva stranog kapitala, smanjenja domaće potrošnje, slablje-nja izvoza, a takođe i porasta nezaposlenosti. Zbog pada privre-dne aktivnosti u naprednim ekonomijama smanjiće se izvoz u ovim zemljama, firme će biti opreznije u svojim investicijama,a zajedno sa restriktivnijom kreditnom politikom banaka koja uslovljava nižu ličnu potrošnju može dovesti do pada ekonom-ske aktivnosti u narednom periodu.

U ovim zemljama u 2008. godini biće ostvarena značajna sto-pa privrednog rasta sa tendencijom stagnacije u narednom periodu.

U Hrvatskoj je u drugom kvartalu 2008. godine stopa ra-sta BDP-a iznosila 4,2%, što je za 0,4 procentna poena niže u odnosu na prethodni kvartal, dok se u trećem kvartalu očekuje usporavanje privrednog rasta na oko 3%. Slabljenju privredne aktivnosti najviše je doprinijelo usporavanje rasta privatne po-trošnje, usljed rasta inflacije i neznatnog povećanja plata. Takoje u septembru stopa rasta industrijske proizvodnje iznosila sve-ga 2,7% na godišnjem nivou. U trećem kvartalu 2008. godine došlo je do usporavanja inflacije, tako da je stopa inflacije u se-ptembru na godišnjem nivou iznosila 6,4%. Sporiji rast BDP–a u drugoj polovini 2008. godine negativno se odrazio i na za-pošljavanje. Tako je u septembru stopa nezaposlenosti iznosila 12,6%, što je za 0,3% više nego u avgustu. Analitičari smatraju da će nosioci fiskalne politike u narednom periodu morati dausklade mjere za podsticaj privrede i potrebu za smanjenjem budžetskog deficita.

Prema procjenama MMF-a, Srbija će tokom ove godine ostvariti rat od oko 7%, dok će u 2009. rast biti znatno usporeniji i pro-cjenjuje se na oko 3%. U drugom kvartalu ostvarena je stopa rasta BDP–a od 6,2%, što je u odnosu na prvi kvartal niže za 2,2 p.p. (8,4%). Idustrijska proizvodnja u septembru 2008. godine u Srbiji je porasla za 1,8% i bila je viša za 2,1 p.p. u odnosu na isti mjesec prethodne godine. Sektori koji su najviše doprinjeli rastu industrijske proizvodnje su: sektor vađenja ruda i kamena

(7,2%) i prerađivačka industrija (3,7%). Inflacija mjerena troško-vima života u septembru je iznosila 10,6%. U cilju suzbijanja in-flacije, NBS je za 5 p.p. povećala nivo referentne kamatne stopeod početka 2008. godine, sa 10,75% na 15,75%. Ublažavanja negativnih efekata finansijske krize na privredu Srbije, smanjenjestope inflacije i deficita tekućeg računa platnog bilansa, zahtjevada država u narednom periodu smanji javnu potrošnju i uspori najavljene velike investicione aktivnosti.

Prema procjenama Bosna i Hercegovina će u 2008. godini ostvariti stopu privrednog rasta od 6% (u 2007. 6,4%), dok će u 2009. godini rast usporiti na 4,5%. Godišnja stopa inflacije uBIH iznosila je 8,7% u septembru 2008. godine, dok je godišnji rast u prosjeku iznosio 7,1%. Razlozi rasta inflacije su porast ci-jena prevoza (14,8%), hrane i pića (12,6% za šest mjeseci 2008. godini), transporta i stanovanja. Spoljnotrgovinski deficit BIH useptembru je dostigao vrijednost od 3,6 milijardi dolara, a po-krivenost izvoza uvozom bila je 41,8%. Stopa rasta industrij-ske proizvodnje u septembru 2008. godine u BIH bila je viša za 14,9% u odnosu na isti mjesec prethodne godine, a 2,9% u odnosu na avgust 2008.

U Makedoniji je u drugom kvartalu ostvarena stopa privrednog rasta od 6,5%, a u avgustu je stopa rasta industrijske proizvo-dnje iznosila 8,6%. Godišnja stopa inflacije u Makedoniji mjerenatroškovima života u septembru 2008. godine iznosila je 7,1%. Inflacija je bila najviše podstaknuta rastom cijena prehrambe-nih proizvoda (4,5%) i troškovima stanovanja (2,1%). U privih sedam mjeseci 2008. godine, deficit tekućeg računa iznosioje 456 miliona eura, dok je u istom periodu prethodne godine ostvaren suficit od 70,8 miliona eura. Razlozi ovako visokog rastadeficita je rast trgovinskog deficita od 88,3% i manji neto prili-vi od transfera iz inostranstva. U dijelu kapitalnog i finansijskogračuna ostvaren je neto priliv od 67,2 miliona eura, od čega se 73,8% odnosi na strane direktne investicije i kredite. Makedo-nija će prema procjenama MMF-a u 2008. godini ostvariti stopu privrednog rasta od 5,5%.

8.4. Kamatne stope

Usljed Globalne finansijske krize centralne banke vodećih svjetskihekonomija pokušaće da u narednom periodu putem smanjenja referentnih kamatnih stopa podstaknu likvidnost i otklone stra-hove investitora da će bankama uskoro ponestati novca.

127

MEĐ

UN

ARO

DN

A EK

ON

OM

IJA

ECB je u julu povećala referentnu kamatnu stopu za 25 bazi-čnih poena, usljed prisustva inflatornih pritisaka, prevashodnopodstaknutih rastom cijena nafte i naftnih derivata. Međutim, tokom avgusta i septembra došlo je do prelivanja finansijske kri-ze SAD–a na evropsko tržište, što je dovelo privredu eurozone na rub recesije. Padom privredne aktivnosti, krizom bankarskog sektora i smanjenjem cijena energenata stvoreni su uslovi da na narednom sastanku u oktobru ECB snizi kamatnu stopu.

FED u 2008. godini nastavlja sa liberalnom kamatnom politi-kom. Zbog problema na finansijskom tržištu, FED je tokom ovegodine snizio kamatnu stopu za 3,25 p.p. (sa 4,25% na 1,0%). Analitičari smatraju da će FED nastaviti sa smanjivanjem kama-tne stope zbog velikih gubitaka u bankarskom sistemu i slabog ekonomskog rasta američke ekonomije.

BoE – Banka Engleske je od početka oktobra 2008. godine tri puta snizila referentnu kamatnu stopu. Početkom oktobra re-ferentna kamatna stopa sa 5% snižena je za 0,5 p.p., a nakon mjesec dana za 1,5 p.p., da bi 4. decembra Komitet za mone-tarnu politiku donio odluku za sniženje za još 1 p.p., tako da sada iznosi 2%.

BOJ – Centralna banka Japana već 18 mjeseci nije mijenjala re-ferentnu kamatnu stopu. Makroekonomski pokazatelji u trećem kvartalu nisu zadovoljavajući, pogotovo u pogledu ekonomskog rasta i nivoa inflacije koja je u avgustu iznosila 2,4%. S obziromna to da BOJ smatra da je inflacija u rasponu od 0% do 2% nagodišnjem nivou prihvatljiva, a da svaki porast iznad tog nivoa negativno utiče na japansku privredu, postoji mogućnost da će centralna banka na nekom od narednih sastanaka donijeti odlu-ku o povećanju kamatne stope.

Tabela br. 8.2 - Pregled i kretanja referentnih kamatnih stopa izabranih centralnih banaka

Valuta Referentna kamatna stopa Nivo Poslednjepromjene

Datum poslednje promjene

EUR Refinance Rate 2,25% -75bp 10.12.2008.

CHF Libor Target Rate 1,00% -150bp 20.11.2008.

CAD Target Overnight Rate 2,25% -25bp 21.10.2008.

JPY Target Rate 0,30% -20bp 31.10.2007.

GBP Repo Rate 2,00% -100bp 4.12.2008.

USD FED Funds Target Rate 1,00% -25bp 30.10.2008.

Izvor: Centralne banke posmatranih zemalja, FED

8.5. Kretanje deviznih kurseva

EUR/USD

Početkom trećeg kvartala 2008. godine nastavljeno je slablje-nje dolara u odnosu na euro, kako zbog rekordne cijene nafte, tako i zbog objavljivanja podataka o padu povjerenja američkih potrošača i nastavku negativnog trenda akcija na Wall Street-u. Kretanje kursa EUR/USD tokom septembra 2008. godine najvi-še je bilo pod uticajem finansijske krize u Evropi. Tako je krajemseptembra dolar počeo da jača u odnosu na euro pod uticajem najave da će Senat odobriti plan za pomoć američkom finansij-skom sektoru, što je podstaklo očekivanja da će SAD reagovati brže od Evrope u cilju rješavanja kreditne krize.

U trećem kvartala kurs EUR/USD kretao se u rasponu od 1,5793 dolara za euro do 1,4466 dolara za euro.

Grafik br. 8.3 – Kretanje kursa USD/EUR

Izvor: ECB

128

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• JA

NUA

R - S

EPTE

MBA

R 20

08.

U trećem kvartalu 2008. godine razmjenski kurs EUR/JPY bio je nestabilan. Početkom jula jen je jačao u odnosu na EUR, zbog negativnih kretanja na finansijskim tržištima u Americii Evropi i taj trend je nastavljen do kraja izvjestajnog perioda. Pozitivno kretanje jena uzrokovalo je i objavljivanje istraživa-nja BoJ-a, prema kojem je poslovno povjerenje u Japanu palo manje nego što je očekivano, kao i zabrinutost oko evropskog finansijskog sektora.

U trećem kvartala kurs EUR/JPY kretao se u rasponu od 167,73 jena za euro do 145,07 jena za euro. Krajem septembra kurs EUR/USD kretao se oko dvogodišnjeg minimuma.

Kurs EUR/GDP u trećem kvartalu 2008. godine oscilirao je i kretao se u rasponu od 0,792 sterlinga za euro do 0,813 sterlinga za euro. Slabi britanski ekonomski podaci koji su objavljeni u septembru 2008. godine negativno su se odrazili na kretanje britanske funte u odnosu na euro u posmatranom periodu, ali je kurs EUR/GDP ipak pado, jer je slabljenje euro bilo više nego funte.

Grafik br. 8.4 – Kretanje kursa JPY/EUR iJPY/USD

Izvor: ECB

Grafik br. 8.5 – Kretanje deviznog kursaGBP/EUR i GBP/USD

Izvor: ECB

NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 9

131

NA

JZN

AČA

JNIJ

I DO

GAĐ

AJI

Najznačajniji događaji u julu 2008. godine

Vlada Crne Gore usvojila je Strategiju razvoja saobraćaja za čiju će realizaciju, prema procjenama, u narednih deset godina biti potrebno oko 1,97 milijardi eura. Takođe, Vlada je usvojila izmjene podzakonskih akata kojima će firme registrovane u Crnoj Gori,a koje su osnovali stranci, biti tretirane kao domaće, što će im omogućiti da bez problema knjiže kupljeno zemljište.

Predstavnici crnogorske Vlade i Saveza sindikata potpisali su Memorandum o načinu i dinamici isplate otpremnina radnici-ma za čijim je radom prestala potreba u periodu od jula 2000. do decembra prošle godine.

Sa kompanijom ”Mađar /Magyar/ aluminijum” Crnogorska Vlada potpisala je Ugovor o koncesiji za detaljna geološka istraživanja i eksploataciju mineralne sirovine crvenog boksita na prostoru nikšićke Župe.

Predstavnici Međunarodne finansijske korporacije (IFC) i kom-panije “Gintaš” potpisali su ugovor za finansiranje druge i trećefaze projekta “Mol /Mall/ of Montenegro”, vrijedan deset mi-liona eura.

Na predkvalifikacioni tender za izgradnju autoputa Bar-Boljareprijave je dostavilo 11 kompanija i konzorcijuma.

Poslanici crnogorske Skupštine usvojili su Zakon o radu.

Najznačajniji događaji u avgustu 2008. godine

Centralna banka Crne Gore i Biro za borbu protiv prevara, Evrop-ske komisije, potpisali su Sporazum o saradnji i razmjeni in-formacija kojim je predviđena zajednička borba protiv lažnih kovanica eura.

Centralna banka Crne Gore i Banka Francuske usaglasile su Memo-randum o razumijevanju i saradnji u oblasti kontrole banaka.

Skupština Crne Gore usvojila je izmjene i dopune Zakona o ovogodišnjem budžetu kojima se on uvećava za oko 130 mi-liona eura.

Predstavnici kancelarije Programa Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) i crnogorske Vlade potpisali su akcioni plan projekta za reformu politike energetskog sistema u cilju izgradnje malih hi-droelektrana u Crnoj Gori.

Crnogorska Komisija za hartije od vrijednosti dodijelila je Hypo alpe-adria banci dozvolu za obavljanje kastodi poslova.

Predstavnici Vlade, državnih fondova i kompanije “Kips” iz Po-dgorice potpisali su ugovor o prodaji beranske “Polimke” tom podgoričkom preduzeću.

Najznačajniji događaji u septembru 2008. godine

Predstavnici Evropske investicione banke, crnogorske Vlade, Elek-troprivrede i Željeznice potpisali su oko 19 miliona eura vrijedne ugovore o realizaciji projekata koji se odnose na unapređenje pu-tne i željezničke infrastrukture, energetskog sistema, rješavanje problema vodosnabdijevanja i otpadnih voda.

Crnogorska Vlada usvojila je Predlog izmjena i dopuna Zakona o akcizama kojim se, između ostalog, predviđa povećanje specifičneakcize sa jedan eur na pet i proporcionalne sa 26% na 35%.

Predstavnici privrednih komora Crne Gore i Bosne i Hercegovi-ne, kao i sarajevskog «Geoprojekta», potpisali su Protokol o za-jedničkoj aplikaciji i korišćenju novca Evropske unije za projekat intenziviranja prekogranične saradnje kroz razvoj i poslovno povezivanje privrednih zona.

Predstavnici “Aerodroma Crne Gore” i “Crnagoraputa” potpisali su Ugovor o izgradnji nove platforme na tivatskom aerodromu, vrijedne oko 1,97 miliona eura.

PRILOZI10

135

Učešćeu

2007.

Ø2007 = 100 INDEKSI NIVOA

2007. 2008. IX 2008VIII 2008

IX 2008IX 2007

I - IX 2008I - IX 2007VIII IX I - IX VIII IX I - IX

Industrija ukupno 100.0 99.2 98 94.8 94.4 109.8 98.5 116.3 112 103.9

Vađenje ruda i kamena 6.3 110.1 122.4 93.4 181.4 176.5 121 97.3 144.2 129.6

Vađenje energ.sirovina 1.8 90.7 78.7 84.7 167.7 198.7 137.9 118.5 252.5 162.8

Vađenje kamenog uglja, lignita i treseta 1.8 90.7 78.7 84.7 167.7 198.7 137.9 118.5 252.5 162.8

Vađenje ostalih sirovina i mat. 4.5 118.1 140.5 96.9 187 167.3 114 89.5 119.1 117.6

Vađenje ruda metala 3.2 120.5 76.1 99.6 94 116.8 103 124.3 153.5 103.4

Vađenje ostalih ruda i kamena 1.3 112.1 294.9 90.6 409.8 288.3 140.3 70.4 97.8 154.9

Prerađivačka industrija 76.4 110.3 107.9 97.3 87.9 94.9 89.9 108 88 92.4

Prehrambeni proizvodi, pića i duvan 8.0 145.8 86.4 99.6 134.4 116.2 109.7 86.5 134.5 110.1

Proizvodnja prehr. proiz. i pića 7.3 130.4 95.1 100.0 147.9 127.9 117.0 86.5 134.5 117.0

Proizvodnja duvanskih proizvoda 0.7 298.9 - 95 - - 36.9 - - 38.8

Proizvodnja tekstila i tekst.proizvoda 1.3 138 84.7 90.9 8.5 16.2 102.1 190.6 19.1 112.3

Proizvodnja tekstilnih tkanina 0.1 110.5 63.9 99 12.8 38.4 81.2 300 60.1 82.0

Proizvodnja odjevnih predmeta i krzna 1.2 139.2 85.7 90.5 8.3 15.2 103 183.1 17.7 113.8

Proizvodnja kože i predmeta od kože 0.1 227.9 - 116.8 316.4 - 191.3 - - 163.8

Prerada drveta i proizvodi od drveta 2.2 213.3 140.5 93.2 95.2 76.4 78.2 80.3 54.4 83.9

Proizvodnja papira, izdavanje i štampanje 1.0 153.4 85.9 107.4 137.5 109.7 95.5 79.8 127.7 88.9

Proiz. celuloze, papira i prerada papira 0.4 179.3 80.5 107.3 80.1 94.5 75.8 118 117.4 70.6

Izdavanje štampanje i reprodukcija 0.6 130.8 90.6 107.6 187.5 122.9 112.7 65.5 135.7 104.7

Proizv.hemijskih proizvoda i vlakana 6.3 114.5 148.6 92.8 65.7 78 64.7 118.7 52.5 69.7

Proizvodnja proizv od gume i plast. masa 0.1 77.6 73.6 101.4 68.7 47.7 74.9 69.4 64.8 73.9

Proiz.proizv od ost.nemetalnih minerala 6.1 108.1 99.6 99.8 109.2 108.8 97.5 99.6 109.2 97.7

Proizv. osnovnih metala i met. proizvoda 48.9 98.2 106.3 97.2 83 93.1 88.9 112.2 87.6 91.5

Proizvodnja osnovnih metala 45.7 97.6 106.6 97 84.3 95.4 90.3 113.2 89.5 93.1

Proizvodnja metalnih proizvoda osim mašina 3.2 106.7 101.8 100.1 64.1 60.1 67.5 93.8 59.0 67.4

Proizvodnja mašina i uređaja, ostala 1.6 109.0 127.3 99.6 37.6 140.9 93.4 374.7 110.7 93.8

Proizvodnja maš. uređaja i apar. za domać. 0.1 80 211.8 101.4 - - 43.9 - - 43.3

Proizvodnja saobraćajnih sredstava 0.6 98.4 98.4 96.6 79.4 88.9 89.6 112.0 90.3 92.8

Prerađivačka industrija, ostala 0.1 85.3 118.3 88.2 94.9 122.1 123.1 128.7 103.2 139.6

Proizvodnja električne energije, gasa i vode 17.3 45.9 45.3 84.3 91.7 151.3 128.1 165.0 334.0 152.0

Prilog A: Realna kretanja

Tabela br. 2 – Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Tabela br. 1 – Pregled makroekonomskih kretanja

2007 2008 (lančani indeks)

OPIS XII/XI I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Industrijska proizvodnja (index) 106.1 80.7 120.9 95.2 82.7 92.3 111,4 97.9 102.9 116.3

Troškovi života (index) 100.3 101.4 100.1 100.4 101.2 101.0 101,2 99.6 100.3 101.0

Cijene na malo (index) 100.2 101.4 100.4 100.4 100.8 100.9 102,8 100.1 100.0 100.8

136

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

Tabela br. 3 – Industrijska proizvodnja

ukupno vađenje ruda i kamena prerađivačka industrija proiz.el.energije, gasa i vode

2000=100godšnja

stopa rastamjesečna

stopa rasta2000=100

godšnja stopa rasta

mjesečna stopa rasta

2000=100godšnja

stopa rastamjesečna

stopa rasta2000=100

godšnja stopa rasta

mjesečna stopa rasta

2004

Jan 100.8 -0.1 -17.4 56.3 21.5 -25.2 85.0 -1.4 -23.9 124.2 0.0 -4.1Feb 107.8 -3.5 9.4 71.7 7.4 27.6 95.4 -1.8 12.7 151.5 -7.6 2.3Mar 112.6 -1.1 2.3 46.1 -40.1 -35.6 123.3 14.9 28.9 103.9 -27.9 -35.9Apr 120.8 44.7 7.0 58.3 3.4 26.3 117.2 22.5 -5.3 150.3 155.7 45.1May 118.1 46.0 -2.2 53.8 -4.1 -7.8 113.3 15.2 -3.0 190.8 374.2 0.2Jun 119.5 16.5 -0.3 101.4 3.3 87.6 117.6 5.3 1.6 129.6 63.7 -13.9Jul 113.6 6.1 -9.3 100.0 -0.7 -1.0 119.3 13.0 2.8 77.0 -14.2 -40.6Avg 100.2 0.2 -6.2 90.4 -57.1 -9.6 114.0 16.5 -3.8 65.2 -9.3 -15.1Sep 121.9 14.6 10.6 164.3 -7.3 82.1 118.2 19.6 3.6 74.5 12.3 13.9Okt 112.3 7.3 1.4 102.1 -1.7 -37.9 123.4 9.0 4.5 173.3 3.9 14.4Nov 123.8 19.4 10.1 88.3 -0.3 -3.7 121.6 16.3 -1.5 140.4 32.5 64.7Dec 156.5 28.3 26.6 166.9 122.1 88.2 128.1 25.7 15.4 198.4 20.4 41.5

2005

Jan 114.2 13.3 -27.0 61.5 9.3 -63.0 101.1 19.0 -27.8 130.6 5.1 -16.3Feb 101.9 -5.5 -8.7 42.8 -40.4 -30.4 104.2 9.2 3.4 114.1 -24.7 -26.7Mar 117.6 4.5 13.1 83.8 81.7 96.1 117.6 -4.6 12.6 129.2 24.4 5.8April 105.8 -12.4 -10.3 61.6 5.7 -26.5 114.6 -2.2 -2.9 95.3 -36.6 -26.1Maj 111.4 -5.7 5.4 70.3 30.8 14.3 119.2 5.2 4.3 129.5 -32.1 7.5Jun 115.7 -3.2 2.3 108.4 7.0 53.4 122.0 3.7 0.2 100.3 -22.6 -1.9Jul 125.0 10.1 4.1 106.0 6.0 -1.9 137.1 14.9 13.9 79.0 2.7 -21.1Aug 116.7 16.5 -1.5 129.4 43.1 22.0 133.0 16.7 10.1 67.8 4.0 11.7Sep 133.2 9.3 3.8 146.1 -11.1 13.1 129.1 9.2 -3.1 92.1 23.6 35.3Okt 110.2 -1.9 -9.0 101.2 -0.9 -30.7 120.1 -2.7 -6.9 175.4 1.2 -11.5Nov 120.9 -2.4 9.3 74.3 -15.9 -26.7 118.1 -2.9 -6.9 142.3 1.4 65.0Dec 123.4 -21.2 2.2 116.1 -30.4 55.5 111.4 -13.0 3.3 129.4 -34.8 -9.0

2006

Jan 120.7 5.7 -2.1 93.0 51.3 -19.5 100.5 -0.6 -17.6 144.9 11.0 42.5Feb 106.7 4.7 -9.5 91.8 114.8 -1.3 96.0 -7.9 -4.1 139.8 22.6 -19.0Mar 121.2 3.0 11.3 90.5 8.0 -1.4 118.8 1.0 23.3 138.7 7.3 -7.4Apr 105.0 -0.8 -13.7 70.8 14.9 -21.8 114.2 -0.3 -4.1 89.8 -5.8 -35.1Maj 114.3 2.6 9.0 90.0 27.9 27.1 118.7 -0.4 4.1 138.3 6.8 21.8Jun 117.9 1.9 1.6 96.3 -11.2 6.6 124.4 2.0 2.6 106.2 5.9 -2.9Jul 138.0 10.4 -0.2 96.8 -8.7 0.8 140.3 2.4 1.7 129.2 63.5 -6.3Aug 112.2 -3.9 -6.2 108.0 -16.5 11.7 120.8 -9.2 -2.5 75.3 11.1 -24.2Sep 126.2 -5.3 5.5 124.3 -14.9 15.3 129.2 0.1 6.9 72.1 -21.7 -4.4Okt 104.9 -4.8 -8.5 82.8 -18.2 -33.3 120.7 0.5 -6.5 139.1 -20.7 -5.2Nov 121.5 0.5 15.5 88.4 19.0 6.5 128.7 9.0 6.7 110.6 -22.3 61.7Dec 126.2 2.3 4.0 100.3 -13.6 12.9 116.8 4.8 -0.7 129.8 0.3 17.5

2007

Jan 97.6 -19.1 -23.1 69.6 -25.2 -30.2 112.0 11.5 -13.0 52.2 -64.0 -48.9Feb 109.2 2.4 15.0 85.2 -7.2 22.4 107.2 11.7 -3.3 122.5 -12.4 97.3Mar 123.1 1.6 10.5 92.2 1.8 8.1 121.4 2.2 12.8 139.1 0.3 6.0Apr 110.6 5.4 -10.5 90.0 27.1 -2.4 116.7 2.2 -4.0 100.1 11.5 -27.8Maj 107.2 -6.2 -2.9 86.2 -4.2 -4.2 126.9 6.9 8.9 75.0 -45.8 -40.8Jun 103.5 -12.2 -4.9 65.5 -32.0 -24.2 140.1 12.6 8.1 15.6 -85.3 -73.6Jul 121.2 -12.2 -0.1 94.1 -2.7 43.9 146.9 4.7 -5.5 35.8 -72.3 75.9Avg 117.5 4.8 11.8 105.4 -2.4 12.1 142.7 18.1 10.0 36.9 -51.0 34.3Sep 123.9 -1.8 -1.1 117.1 -5.8 11.3 139.8 8.2 -2.2 36.6 -49.3 -1.2Okt 134.1 27.8 19.1 124.9 50.9 6.7 151.6 25.6 8.6 180.2 29.6 142.2nov 128.5 5.8 -4.4 159.4 80.3 27.4 126.6 -1.6 -16.4 123.3 11.5 39.1dec 135.9 7.7 6.1 60.4 -39.8 -62.3 129.0 10.5 11.6 144.4 11.3 17.2

2008

Jan 110.4 13.1 -19.3 99.4 42.9 66.0 121.7 8.6 -14.5 65.1 24.8 -42.6Feb 129.9 18.9 20.9 132.5 55.5 33.2 107.0 -0.2 -11.1 190.1 55.2 145.2Mar 126.1 2.4 -4.8 104.6 13.5 -21.1 124.8 2.8 16.1 138.4 -0.5 -32.0Apr 104.8 -5.3 -17.3 68.2 -24.2 -34.8 111.7 -4.3 -10.7 96.9 -3.2 -29.8Maj 96.6 -9.9 -7.7 91.0 5.6 33.3 115.0 -9.4 3.3 60.4 -19.5 -50.7Jun 109.3 5.6 11.4 117.2 78.9 28.3 113.6 -18.9 -3.3 94.1 502.6 98.5Jul 125.4 3.5 -2.1 87.8 -6.7 -24.9 135.6 -7.7 7.6 92.6 158.7 -24.9Avg 111.9 -4.8 2.9 173.7 64.8 98.3 113.7 -20.3 -5.0 73.8 99.8 4.0Sept 138.8 12.0 16.3 168.9 44.2 -2.7 123.0 -12.0 8.0 122.1 234.0 65.0

137

Izvor: Monstat

Tabela br. 4 – Industrijska proizvodnja

Tabela br. 5 – Cijene na malo

Tabela br. 7 – Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Tabela br. 6 – Troškovi života

2008. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 80.7 120.9 95.2 82.7 92.3 111.4 97.9 102.9 116.3

ø 2007= 100 95.6 115.6 110.1 91.1 84.1 93.7 91.7 94.4 109.8

U odnosu na isti mjesec preth. god. 113.1 118.9 102.4 94.7 90.1 105.6 103.5 95.2 112.0

Period tekuće prema istom preth. god. 116.3 111.1 107.1 103.8 104.0 103.9 102.8 103.9

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 101.4 100.4 100.4 100.8 100.9 102.8 100.1 100.0 100.8

ø 2007 = 100 105.4 105.9 106.3 107.1 108.1 111.1 111.2 111.3 112.2

U odnosu na isti mjesec preth. god. 108.3 108.8 108.8 109.0 109.6 112.4 110.8 110.8 109.8

Period tekuće prema istom preth. god. 108.5 108.6 108.7 108.9 109.4 109.6 109.7 109.7

Decembar 2007= 100 101.4 101.9 102.3 103.1 104.0 106.9 107.0 107.1 107.9

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 101.4 100.1 100.4 101.2 101.0 101.2 99.6 100.3 101.0

ø 2007= 100 105.8 106.0 106.4 107.7 108.7 110.0 109.5 109.9 111.0

U odnosu na isti mjesec preth.god. 107.9 108.0 108.2 109.1 109.5 111.4 109.7 109.5 108.5

Period tekuće prema istom preth. god. 107.9 108.0 108.2 108.5 108.8 109.0 108.9 108.9

Decembar 2007 = 100 101.4 101.6 102.0 103.2 104.2 105.4 105.0 105.3 106.4

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 102.1 100,8 102.8 100.5 101.1 105.5 100.1 101.2 99.0

ø 2007= 100 106.2 107,1 110.1 110.7 111.9 118.1 118.3 119.7 118.5

U odnosu na isti mjesec preth. god. 111.6 111,6 112.7 111.5 113.2 119.1 116.7 118.6 117.1

Period tekuće prema istom preth. god. 111,6 112.0 111.9 112.1 113.3 113.8 114.4 114.7

Decembar 2007 = 100 102.1 102,9 105.9 106.4 107.6 113.6 113.7 115.0 113.9

138

Izvor: Monstat

Tabela br. 8 – Cijene

Cijene na malo Troškovi životaCijene proizv. ind.

proizvodaUkupno Robe Usluge Ukupno Ukupno

godšnja stopa rasta

mjesečna stopa rasta

godšnja stopa rasta

mjesečna stopa rasta

godšnja stopa rasta

mjesečna stopa rasta

godšnja stopa rasta

mjesečna stopa rasta

godšnja stopa rasta

mjesečna stopa rasta

2004

Jan 5.2 0.1 4.2 0.1 10.3 0.2 5.2 0.1 6.3 -0.2Feb 5.7 0.5 4.5 0.2 11.1 2.3 5.4 0.2 6.9 0.5Mar 5.5 0.1 4.9 0.1 8.4 0.2 5.8 0.1 8.7 3.3Apr 2.3 0.1 1.7 0.2 5.0 0.0 2.6 0.0 6.3 0.6May 2.7 0.6 1.7 0.2 7.4 2.6 2.8 0.4 6.7 0.3Jun 2.4 0.0 1.3 0.0 7.5 0.1 0.9 -0.6 5.5 -0.4Jul 2.1 0.0 1.5 -0.1 5.0 0.1 0.9 -0.7 5.7 0.2Aug 2.1 0.1 1.4 0.1 5.0 0.0 0.8 0.1 6.0 0.3Sep 2.0 0.2 1.2 0.1 5.2 0.3 0.3 0.0 4.9 -0.6Oct 2.4 0.5 1.3 0.2 7.1 1.8 0.3 0.3 4.6 -0.1Nov 2.5 0.1 1.2 0.1 7.8 0.0 -0.1 0.1 4.0 0.0Dec 4.3 1.8 1.1 -0.1 18.1 9.5 1.5 1.6 3.6 -0.4

2005

Jan 3.7 0.1 0.9 0.1 16.5 0.0 1.2 0.1 3.6 0.1Feb 3.5 0.1 0.9 0.1 15.0 0.0 1.2 0.1 3.3 0.2Mar 3.6 0.2 1.0 0.2 15.2 0.2 1.3 0.2 2.5 2.2April 3.9 0.4 1.3 0.4 15.6 0.3 1.8 0.5 0.4 -1.5Maj 3.6 0.2 1.4 0.3 12.8 0.1 2.0 0.6 0.5 0.5Jun 3.8 0.2 1.6 0.2 13.2 0.4 2.9 0.3 1.7 0.8Jul 3.5 -0.2 1.3 -0.3 13.1 0.0 2.7 -1.0 1.5 0.0Aug 3.5 0.1 1.3 0.1 13.1 0.0 2.7 0.2 1.3 0.1Sep 3.7 0.3 1.4 0.3 13.2 0.3 3.2 0.4 2.1 0.2Oct 3.3 0.2 1.4 0.2 11.4 0.3 3.2 0.3 2.1 -0.1Nov 3.4 0.1 1.5 0.1 11.4 0.0 3.8 0.6 2.2 0.1Dec 1.8 0.1 1.8 0.1 1.8 0.0 2.4 0.2 3.5 0.8

2006

Jan 2.6 0.2 2.8 0.3 1.6 0.0 2.9 0.3 3.1 0.1Feb 2.3 0.1 2.5 0.2 1.6 0.0 2.9 0.3 -2.8 0.4Mar 2.0 0.1 2.2 0.1 1.5 0.1 2.8 0.2 2.3 1.0Apr 2.1 0.6 2.3 0.7 1.0 0.1 3.1 0.7 3.8 0.4Maj 2.2 0.3 2.5 0.4 0.9 0.0 3.3 0.7 3.9 0.2Jun 2.3 0.2 2.6 0.2 0.8 0.1 3.1 0.1 3.6 0.5Jul 2.3 -0.2 2.6 -0.2 0.9 0.0 3.3 -1.1 3.6 0.0Aug 2.3 0.2 2.4 0.1 1.6 0.7 3.3 0.3 3.8 0.2Sep 1.7 0.1 1.7 0.0 1.8 0.3 2.7 0.3 4.3 0.7Oct 1.7 0.0 1.6 -0.1 2.0 0.5 2.8 0.4 4.1 -0.4Nov 1.9 0.1 1.9 0.1 2.0 0.0 2.7 0.3 4.1 0.2Dec 2.0 0.2 2.0 0.2 2.0 0.0 2.8 0.3 2.9 -0.4

2007

Jan 1.8 0.2 1.8 0.3 2.0 0.0 2.6 0.3 1.7 0.6Feb 1.8 0.0 1.7 0.0 2.2 0.3 2.4 0.1 3.1 1.0Mar 2.0 0.3 2.0 0.4 2.2 0.0 2.4 0.2 5.6 2.5Apr 2.1 0.7 2.2 0.8 2.0 0.0 2.3 0.4 7.2 1.6Maj 2.2 0.3 2.2 0.4 2.1 0.0 2.3 0.6 6.7 -0.1Jun 2.2 0.2 2.2 0.1 2.4 0.4 1.6 -0.6 6.6 0.2Jul 4.7 2.3 5.0 2.6 3.1 0.8 4.2 1.7 11.1 4.8Avg 4.5 0.1 5.0 0.1 2.4 0.0 4.6 0.6 10.7 -0.4Sep 6.4 1.9 5.9 0.8 8.6 6.3 6.5 2.1 9.9 0.2Okt 7.0 0.6 6.7 0.7 8.0 0.0 6.9 0.7 10.7 0.3nov 8.0 1.0 8.0 1.3 8.0 0.0 7.6 1.0 13.7 2.9dec 8.0 0.2 8.0 0.2 8.0 0.0 7.7 0.3 14.5 0.2

2008

Jan 8.3 1.4 7.5 0.8 11.3 3.9 7.9 1.4 11.6 2.1Feb 8.8 0.4 7.7 0.1 13.3 2.0 8.0 0.1 11,6 0,8Mar 8.8 0.4 7.7 0.5 13.4 0.0 8.2 0.4 12.7 2.8Apr 9.0 0.8 7.9 0.9 13.6 0.2 9.1 1.2 11.5 0.5Maj 9.6 0.9 8.4 0.8 14.7 1.0 9.5 1.0 13.2 1.1Jun 12.4 2.8 11.2 2.8 17.5 2.8 11.4 1.2 19.1 5.5Jul 10.8 0.1 9.4 0.2 16.8 0.1 9.7 -0.4 16.7 0.1Avg 10.8 0.0 9.1 -0.3 18.1 1.1 9.5 0.3 18.6 1.2Sept 9.8 0.8 9.0 0.7 13.0 1.2 8.5 1.0 17.1 -1.0

139

Tabela br. 9 – Turizam

Izvor: Monstat

Tabela br. 10 – Broj zaposlenih i nezaposlenih lica

* Izvor: Monstat;** Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG*** Primijenjena nova metodologija

2007 2008 IndexStruktura

IX I - IX IX I - IX I - IX ‘08. I - IX ‘07.

Dolasci

Ukupno 132.981 1.066.676 138.996 1.119.051 104.9 100.0

domaći 15.165 133.428 17.473 140.891 105.6 12.6

strani 117.816 933.248 121.523 978.160 104.8 87.4

Noćenja

Ukupno 883.084 7.036.123 925.777 7.446.352 105.8 100.0

domaći 90.630 795.623 99.420 771.125 96.9 10.4

strani 792.454 6.240.500 826.357 6.675.227 107.0 89.6

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIBr. zaposlenih*

2001.g. 114.536 113.500 113.542 113.663 113.943 114.137 114.106 114.024 115.077 114.755 114.170 113.744

2002 g. 113.594 113.597 113.953 113.663 113.943 114.137 114.422 113.684 113.526 113.676 113.679 113.425

2003 g. 112.637 112.846 112.317 112.132 111.738 112.648 112.905 112.647 111.461 110.911 110.387 109.639

2004.g. 108.562 107.359 108.634 109.623 109.642 109.863 110.886 111.158 110.049 109.696 110.055 108.228

2004.g.*** 142.081 142.834 142.361 143.224 143.845 146.696 145.160 142.634 143.447 143.113 143.992 142.438

2005.g.*** 142.145 142.072 141.298 140.959 142.248 145.852 148.528 146.744 145.739 145.923 145.528 145.261

2006.g.*** 144.978 145.753 146.554 147.517 149.321 151.678 154.723 154.289 154.236 154.652 155.156 150.746

2007. g.*** 151.535 152.114 153.140 154.074 156.817 158.190 160.045 158.392 158.164 157.458 157.739 159.223

2008g. 160.450 161.105 162.737 162.307 165.955 170.146 168.916 168.488 167.722

Br. nezaposlenih**

2001.g. 81.238 82.158 82.453 83.091 82.629 82.140 81.823 80.686 80.952 80.668 80.440 81.069

2002. g. 80.385 81.360 81.510 81.961 81.602 81.041 81.116 80.830 80.809 80.183 79.894 76.293

2003. g. 76.584 76.077 76.165 74.976 73.520 69.735 66.951 66.277 67.664 71.023 72.544 68.625

2004.g. 69.573 71.419 72.378 72.202 68.993 64.572 60.993 60.771 60.447 59.930 59.387 58.950

2005.g. 59.115 58.774 58.075 57.557 56.772 55.199 53.683 52.494 51.843 51.266 49.886 48.825

2006.g. 48.639 48.656 49.388 48.651 45.640 42.560 40.220 39.093 38.919 38.747 38.892 38.876

2007.g. 39.104 39.155 38.714 37.571 35.356 33.393 32.205 31.271 31.156 31.569 31.787 31.469

2008.g. 31.323 31.469 31.684 30.270 30.021 29.088 28.660 27.954 28.276

140

Tabe

la b

r. 11

– B

ilans

sta

nja

licen

cira

nih

bana

ka, u

000

eur

aPr

ilog

B

1

2007

2008

Stru

ktur

a u

%, 3

0.09

31.0

3.30

.06

30.0

931

.12

31.0

1.28

.02.

31.0

3.30

.04.

31.0

5.30

.06.

31.0

7.31

.08

30.0

9.In

dex

Inde

x

23

45

67

89

1011

1213

1414

:13

14:5

AKT

IVA

1. N

ovča

na s

reds

tva

i dep

. kod

dep

. ins

tituc

ija50

3.47

453

8.12

464

7.46

666

4.37

661

4.05

760

9.83

458

9.35

158

5.52

757

9.45

362

4.65

657

5.56

861

4.94

559

3.39

696

.589

.316

,9

2. K

redi

ti1.

152.

761

1.50

2.37

31.

810.

613

2.24

5.68

42.

268.

034

2.39

3.64

82.

467.

894

2.58

6.94

42.

654.

511

2.71

9.51

02.

794.

420

2.82

6.94

12.

852.

300

100.

912

7.0

81,3

2.1

. Rez

erve

za

kred

itne

gubi

tke

-23.

313

-304

70-4

0.80

2-5

2.21

8-5

5.98

9-5

9.48

4-6

3.48

8-6

5.57

3-6

7.41

6-7

2.56

0-7

3.29

2-7

8.52

0-8

1.12

310

3.3

155.

4-2

,3

2.2

. N

eto

kred

iti1.

129.

448

1.47

1.90

31.

769.

811

2.19

3.46

72.

212.

045

2.33

4.16

32.

404.

405

2.52

1.37

12.

587.

095

2.64

6.94

92.

721.

128

2.74

8.42

12.

771.

177

100.

812

6.3

79,0

3. H

artij

e od

vrij

edno

sti

31.2

4927

.639

19.7

4517

.667

17.0

9021

.221

20.5

3921

.200

20.4

7517

.962

17.5

4617

.955

17.8

8799

.610

1.2

0,5

4. O

stal

a ak

tiva

71.11

986

.089

94.7

1310

1.37

410

5.80

310

9.73

611

6.25

011

4.34

111

5.89

612

5.45

612

6.11

112

7.87

313

5.61

910

6.1

133.

83,

9

5. R

ezer

visa

nja

-1.19

8-1

.137

-1.0

70-1

.451

-1.4

94-2

.280

-6.0

78-6

.068

-6.1

02-7

.275

-7.2

16-7

.280

-8.3

7411

5.0

577.1

-0,2

6. U

KUPN

O A

KTIV

A1.

734.

092

2.12

2.61

82.

530.

665

2.97

5.43

22.

947.

501

3.07

2.67

53.

124.

468

3.23

6.37

13.

296.

817

3.40

7.74

93.

433.

137

3.50

1.91

43.

509.

705

100.

211

8.0

100,

0

PASI

VA

1. D

epoz

iti1.

299.

664

1.58

1.45

61.

819.

661

2.09

1.07

52.

045.

803

2.13

8.91

62.

140.

106

2.20

0.18

12.

229.

671

2.27

5.22

72.

280.

706

2.34

6.06

42.

325.

973

99.1

111.

266

,3

1

.1. D

epoz

iti p

o vi

|enj

u69

9.58

283

0.80

788

4.13

096

1.88

689

9.26

191

0.61

289

5.55

889

0.73

891

0.17

691

0.22

687

3.95

689

3.76

986

2.28

596

.589

.624

,6

1

.2. O

ro~

eni d

epoz

iti60

0.08

275

0.64

993

5.53

11.

129.

189

1.14

6.54

21.

228.

304

1.24

4.54

81.

309.

443

1.31

9.49

51.

365.

001

1.40

6.75

014

5229

41.

463.

688

100.

812

9.6

41,7

2.Kr

atko

ročn

e p

ozaj

mic

e od

cen

tral

nih

b

anak

a,

bana

ka i

finan

sijs

kih

inst

ituci

ja3.

644

6.27

720

.571

28.17

628

.172

28.16

749

.546

79.14

810

.778

26.7

0829

.381

30.0

0187

.521

291.

731

0.6

2,5

3 O

stal

e p

ozaj

mic

e20

5.96

126

7.78

639

4.23

450

8.07

452

8.20

554

5.83

656

9.14

257

4.70

966

5.32

071

5.45

572

5.34

972

4.92

869

0.30

695

.213

5.9

19,7

4. O

stal

e ob

avez

e44

.177

66.3

6385

.372

111.

167

103.

874

115.

100

106.

789

107.

716

114.

274

109.

521

113.

437

119.

577

122.

880

102.

811

0.5

3,5

5. U

kupa

n ka

pita

l18

0.64

620

0.73

621

0.82

723

6.94

024

1.44

724

4.65

625

8.88

427

4.61

727

6.77

428

0.83

628

4.26

328

1.34

428

3.02

510

0.6

119.

58,

1

4

.1. K

apita

l i re

zerv

e17

5.56

318

9.61

519

7.40

622

3.02

824

1.83

924

1.73

225

7.26

927

2.40

427

2.09

027

1.92

027

2.74

727

2.40

727

5.66

510

1.2

123.

67,9

4

.2. D

obita

k /

Gub

itak

(+,-)

iz te

kuce

god

ine

5.08

311

.121

13.4

2113

.912

-392

2.92

41.

615

2.21

34.

684

8.91

611

.516

8.93

77.

360

82.4

52.9

0,2

6. U

KUPN

O P

ASI

VA1.

734.

092

2.12

2.61

82.

530.

665

2.97

5.43

22.

947.

501

3.07

2.67

53.

124.

467

3.23

6.37

13.

296.

817

3.40

7.74

73.

433.

136

3.50

1.91

43.

509.

705

100.

211

8.0

100,

0

141

Tabe

la b

r. 12

– P

regl

ed o

brač

unat

e i i

zdvo

jene

oba

vezn

e re

zerv

e, u

000

eur

a

Izvor

: CBC

G Bank

e20

0720

08

Sept

emba

rD

ecem

bar

Sept

emba

r

Atla

smon

t ban

ka17

.497

18.0

0617

.377

17.2

0016

.911

16.5

6416

.108

15.9

0820

.641

20.4

6320

.447

19.8

30

Crno

g. k

om. b

anka

111.

795

109.

433

111.

936

1096

5811

1.71

811

1.84

311

1.63

411

1.41

612

9.99

912

8.59

912

7.80

012

1.41

8

Hip

otek

arna

ban

ka59

0662

5760

1059

354.

671

4.95

74.

870

5.48

36.

926

6.78

66.

737

6.68

1

Hip

o A

lpe

-Adr

ija B

ank

1429

414

380

1409

514

.941

12.7

5513

.012

12.5

5313

.526

14.0

4214

.432

14.19

714

.516

Inve

st b

anka

Mon

tene

gro

508

526

561

523

620

594

577

555

388

409

415

432

Kom

. ban

. - B

udva

10.2

1710

.099

9.78

49.

552

9.02

98.

927

9.17

89.

712

9.02

29.

056

9.08

49.

050

NLB

Mon

tene

grob

anka

35.5

0835

.943

35.6

7336

.805

39.8

9941

.280

41.12

940

.806

49.8

5350

.085

50.10

749

.182

Opp

ortu

nity

ban

k26

.147

26.0

4425

.972

25.5

3422

.785

22.5

3222

.508

22.4

7021

.829

21.8

8321

.885

21.6

00

Podg

orič

ka b

anka

14.9

0315

.244

15.0

1914

.930

16.16

116

.589

16.9

7417

.545

18.6

3918

.153

17.9

4817

.846

Prva

ba n

ka C

rne

Gor

e20

.252

19.9

6120

.625

21.3

9821

.565

21.5

9221

.553

21.5

1326

.337

26.0

4026

.222

25.7

16

Firs

t Fin

anci

jal b

anka

00

00

6369

466

367

11.

292

UKU

PNO

(1-1

1)25

7.02

725

5.89

325

7.05

225

6.47

625

6.11

425

7.89

025

7.08

425

8.99

729

8.37

029

6.56

929

5.51

328

7.56

3

142

Tabela br. 13 - Konsolidovana javna potrošnja* u Crnoj Gori ostvarenje 01.01-30.09.2008. g.Prilog C

Izvor: Bilten Ministarstva finansija*Konsolidovana javna potrošnja uključuje Budžet Crne Gore i državne fondove i lokalnu samoupravu. ** Suficit / Deficit kao razlika izmedju ukupnih primitaka umanjenih za pozajmice, donacije, transfere i primitke od prodajeimovine, a izdaci za otplatu glavnice po osnovu duga nastalog uzimanjem kredita i emitovanjem hartija od vrijednosti u zemlji i inostranstvu.

OPISI-XII 2007

ostvarenje mil.euraI - IX 2008

ostvarenje u mil.euraTEKUCI PRIHODI 1340.0 1099.1Porezi 783.0 687.6Porez na dohodak fizičkih lica 108.1 102.7Porez na dobit pravnih lica 39.1 50.8Porez na promet nepokretnosti 40.2 23.7Porez na dodatu vrijednost 393.2 335.9Lokalni porezi 32.6 21.5Akcize 94.5 89.9Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 68.5 56.9Ostali republički porezi 6.7 6.3Doprinosi 306.7 231.1Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 173.5 144.8Doprinosi za zdravstveno osiguranje 125.4 79.7Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 7.5 6.6Ostali doprinosi 0.4

Takse 33.8 28.1Administrativne takse 11.6 15.2Sudske takse 8.7 5.9Boravišne takse 0.8 0.5Lokalne komunalne takse 9.3 5.5Ostale takse 3.5 1.1Naknade 122.7 93.5Naknade za korišćenje dobara od opšteg interesa 6.9 4.4Naknade za korišćenje prirodnih dobara 3.7 1.8Naknade za korišćenje građevinskog zemljišta 2.2 15.8Naknade za uređenje građevinskog zemljišta 46.7

Ekološke naknade 4.4 7.3Naknade za priređivanje igara na sreću 15.6 3.9Naknade za lokalne puteve 4.8 4.0Naknada za puteve 6.5 5.5Ostale naknade 78.5 4.1Ostali prihodi 71.0 52.6Primici od otplate kredita 22.8 6.2KONSOLIDOVANI IZDACI 1161.1 974.3Tekući izdaci 565.2 466.1Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 287.8 256.4Neto zarade 166.1 147.1Porez na zarade 30.3 26.8Doprinosi na teret zaposlenog 45.2 41.2Doprinosi na teret poslodavca 41.8 37.5Prirez na porez 4.4 3.8Ostala lična primanja 33.7 25.7Rashodi za materijal i usluge 158.5 125.4Tekuće održavanje 30.1 18.9Kamate 27.9 15.0Renta 5.6 5.3Subvencije 13.9 12.9Ostali izdaci 7.8 6.6Transferi za socijalnu zaštitu 298.8 227.2Prava iz oblasti socijalne zaštite 39.4 31.3Sredstva za tehnološke viškove 11.5 28.5Prava iz oblasti penzijskog i invalidskog osiguranja 228.4 149.8Ostala prava iz oblasti zdravstvene zaštite 12.8 11.9Ostala prava iz oblasti zdravstvenog osiguranja 6.8 5.7Transferi inst. pojedinicima NVO i javnom sektoru 81.2 115.1Transferi javnim institucijama 38.5 77.7Transferi nevladinim organizacijama 10.4 5.9Transferi pojedincima 19.6 19.3Transferi opštinama 0.0 1.4Transferi javnim preduzećima 12.7 10.9Kapitalni izdaci 187.3 105.1Kapitalni budžet CG 32.5Pozajmice i krediti 9.6 16.1Otplata garancija 0.1 0.0Rezerve 19.0 12.2Suficit/deficit** 178.9 124.8