iyikikitaplarvar...

CUMHURİYETİNİLKYÜZYILI

1923-2023

İlberOrtaylı-İsmailKüçükkaya

TİMAŞYAYINLARI|2891TarihİncelemeAraştırmaDizisi|48

GENELYAYINYÖNETMENİEmineEroğlu

YAYINAHAZIRLAYANAdemKoçal

DÜZELTİEmreBarca

1.BASKIEkim2012

KAPAKTASARIMIRavzaKızıltuğ

ISBN978-605-08-0498-0

E-ISBN978-

TİMAŞYAYINLARICağaloğlu,AlemdarMahallesi,AlayköşküCaddesi,No:5,Fatih/İstanbulTelefon:(0212)5112424Faks:(0212)5124000timas.com.trtimas@timas.com.trfacebook.com/timasyayingrubutwitter.com/timasyayingrubu

KültürBakanlığıYayıncılıkSertifikaNo:12364

YAYINHAKLARI©EserinherhakkıanlaşmalıolarakTimaşBasımTicaretveSanayiAnonimŞirketi’neaittir.İzinsizyayınlanamaz.Kaynakgösterilerekalıntıyapılabilir.

İLBERORTAYLI1947yılındadoğdu.AnkaraÜniversitesiSiyasalBilgilerFakültesi(1969)ileAnkaraÜniversitesiDilTarihCoğrafyaFakültesiTarihBölümü’nübitirdi.ChicagoÜniversitesi’ndemasterçalışmasınıProf.Halilİnalcıkileyaptı.“TanzimatSonrasıMahalliİdareler”adlıteziiledoktor,“Osmanlıİmparatorluğu’ndaAlmanNüfuzu”adlıçalışmasıyladadoçentoldu.Viyana,Berlin,Paris,Princeton,Moskova,Roma,Münih,Strasbourg,Yanya,Sofya,Kiel,Cambridge,OxfordveTunusüniversitelerindemisafiröğretimüyeliğiyaptı,seminerlervekonferanslarverdi.YerliveyabancıbilimseldergilerdeOsmanlıtarihinin16.ve19.yüzyılıveRusyatarihiyleilgilimakaleleryayınladı.1989–2002yıllarıarasındaSiyasalBilgilerFakültesi’ndeİdareTarihiBilimDalıBaşkanıolarakgörevyapmış,2002yılındaGalatasarayÜniversitesi’negeçmiştir.İlberOrtaylı,UluslararasıOsmanlıEtüdleriKomitesiYönetimKuruluüyesiveAvrupaİranolojiCemiyetiüyesidir.

İSMAİLKÜÇÜKKAYA1972KütahyaSimavdoğumlu.İlkveortaöğreniminiKütahya’datamamladı.1993yılındaGaziÜniversitesiİletişimFakültesiGazetecilikBölümü’ndenmezunoldu.1991yılındaHürriyetGazetesi’ndebaşladığımuhabirlikgörevinedahasonraSabahveStarGazeteleri’ndedevametti.2000yılındaAkşamGazetesi’ndeköşeyazarlığınabaşladı.2003yılındaAkşam’dakiyazılarınınyanısıraSKYTÜRKTelevizyonuAnkaraTemsilciliğigörevinegetirildi.2005–2008yıllarıarasındaAkşamGazetesi’ninAnkaraTemsilcisiolarakçalıştı.Kasım2008’denbuyanaAkşamGazetesi’ninGenelYayınYönetmenliğiniyürütüyor.AşinaKitaplar’danyayınlananİlberOrtaylı,HilmiYavuz,Ahmetİnam,ErolGökaveCengizGüleç’inçeşitlikitaplarınıneditörlükleriniyapanİsmailKüçükkaya,2008yılındaCumhuriyetimizeDairisimlikitabıhazırladı.

İÇİNDEKİLER1.BÖLÜM/1923’EGİDENYOL2.BÖLÜM/MUSTAFAKEMALATATÜRK3.BÖLÜM/İSMETİNÖNÜDEVRİ4.BÖLÜM/ADNANMENDERESDEVRİ5.BÖLÜM/KARIŞIKLIKLARDEVRİ6.BÖLÜM/ÖZAL’DANERDOĞAN’A7. BÖLÜM / 2023’E DOĞRU TÜRKİYE YÜZÜNCÜ YILINDA

CUMHURİYET

ÖNSÖZElinizdeki kitap Cumhuriyetimizin ilk yüzyılı üzerine bir değerlendirme.

Cumhuriyet, Türklerin cumhuriyeti, Osmanlı İmparatorluğu da Türklerinimparatorluğuolduğunagöreikisininarasındakikültürel,siyasi,idarivehukukidevamlılık açıktır. Bu nedenledir ki kitapta Tanzimat dediğimiz Türkiye’ninmodernleşme döneminden başlayarak Cumhuriyet’in 100. Yılı olan 2023’edoğrusafhasafhailerliyoruz.TürklerinsonikiasrıbütünDoğudünyasındaveBalkanlar’dadikkatlegözden

geçirilmesigerekenbüyükbirtarihiyolculuktur.BunedenledeDünyaTarihi’ninönemlibirparçasıdırvedikkatleüzerindedurulmalıdır.İsmailKüçükkayadostumbanayakıntarihüzerinesorulu-cevaplıbirmülakat

önerdiğinde geçmişten günümüzeCumhuriyet’in tarihini yeni baştan anlatmakgerektiğiniveokurlarımızaadetabir raporvermemgerektiğinidüşündüm.Sonyüzelliyılınolayları,iktisadiverilerveanayasametinlerininayrıntılıtahlilindençok,bazıhaldekültürelhareketlerededeğinecekbirpanoramaçizmekistedim.Bir başka deyişle yakın tarihin bu ilginç panoraması bazı görüşlerimle ve

benceliteratürdegözdenkaçanbazıyazarlarındeyişlerindenverilenreferanslarlasunulmalıydı. Bu kitap ileride planladığım bir tarih çalışması için görüş veyöntemimiokuyucunundeğerlendirmesinedeaçıyor.Hertürlüdeğerlendirmeyişükranlakarşılayacağımıbelirtmekederim.

İLBERORTAYLIEylül2012Cağaloğlu

SUNUŞ“CumhuriyetimizeDair”söyleyeceklerimizvar.“Cumhuriyet muhabbetleri”nden oluşan elinizdeki bu kitap, klasik bir tarih

çalışması değil, akademik eser ise hiç değil. Sadece bir dizi Cumhuriyetsohbeti...Ülkemize,devletimize,kendimizeveyakıntarihimizinsonasrınabakış...İlber Hoca ile muhtelif zaman ve mekânlarda yıllar boyu bir araya

gelişlerimizin her biri, tadına doyum olmaz tarih, kültür, edebiyat, şehir veyaşamsohbetleriyledopdoluydu.Kitaplarıyla bize Osmanlı’yı sevdiren bilge tarihçimizden bu kez

Cumhuriyetimizi,onunkurucusubüyükAtatürk’ü,devletimizinbugünekadarkiserüvenini dinleme şansına nail oldum. Bu, aynı zamanda ülkemizin zor bircoğrafya etrafında şekillenen ve dünya tarihiyle etkileşen en zorlu serüvenininhikâyesiydi.Benmerakla sordum,oda sabırla anlattı.Bazen İstanbul’dauzunbirakşamyemeğinde,bazenbirUrfa,Mardingezisinde,kimizamanhaftasonubuluşmalarındaveyasarayziyaretlerinde“bizTürkleri”konuştuk...Yakın tarih anlatılarındaki egemen boşlukların ve kesintilerin farkındaydım.

Uzun sohbetlerimiz bu eksikliği gidermeye yönelikti. Söyleşiler gelişipderinleştikçekendimibuaçıdandahadaşanslıhissetmeyebaşladım.Keza2008yılındayayınlananCumhuriyetimizeDairisimlikitabımınhareketnoktasınıdaoboşluklarıdoldurmaçabasıoluşturuyordu.Kitapçokilgigörmüştü.Bizsohbetlerimizehiçaravermedendevamediyorduk.Zamanakıyordu,yeni

bir kitap için kolları sıvadık. Kendisiyle derinlemesine bir Cumhuriyetincelemesi yaptık. Yetinmedik, geleceğe ışık tutarak, 2023’ü de konuştuk.Çalışmanın bu yönü, bir tarihçinin gelecek okuması bağlamında ilginçti veinanıyorumkiİlberHocaiçindeheyecanvericibirdeneyimoldu.Çünkübiliyordukki, tarihsel süreçlere sadecedevrini tamamlamış, kapalı ve

ölüzamanlarolarakbakamazdık.Çabamız,geçmişlegünümüzarasındakiiçiçegeçmiş bağlantıları görebilmek adına kıymetliydi. Tarihe sadece entelektüelmerak ve ilgiyi gidermek için değil, bugünü daha doğru bir bakışla kavramakiçinbakıyorduk.Evet, nitekim öyleydi... Tarih aslında görkemli, yıkıcı, yakıcı veçheleriyle

hemenyanıbaşımızdabizimleyaşamayadevamedendi.AmaneidealizeedilmişbirOsmanlıtarihianlatısınedeidealizeedilmişCumhuriyetokumasıbutarihsel

boşlukları doldurabilirdi. Birbirinden yalıtılmış, birbirinden koparılmış ya dabirbirini itham eden tarihsel redlerin yarattığı bilinç kaybı maalesefyabancılaşmamızıdahadaağırlaştırmaktanbaşkabirişeyaramıyordu.Hâlbuki“Türkçağdaşlaşmasında”Osmanlıdönemininsahipolduğuotokratik

ve mekanik mantığın Cumhuriyet tarafından da devam ettirilmesi bir tesadüfdeğildi. Osmanlı seçkinlerinden Cumhuriyet elitlerine geçen siyasal araçlarınkullanımındakisosyalmühendislikbenzerliğide...Kısacası, Cumhuriyet’i içtenlikle seven, ona gönülden bağlı, Atatürk’e derin

minnet duyan kuşaklar olarak bu eksik ve kendi gerçekliğimize yetmeyen,zeminsizbakışındışınaçıkmakzorundaydık.Tarih sürekliliktir, kopamaz. Kesintiye uğramış gibi görünse bile akmaya

devam eder. Tarihimiz bir bütün ve onu anlamak için kopuş-süreklilik ilişkisiiçindeonabakmakzorundayız.Bizonugörmesek,yokmuşgibidavransakbileokendimekanizmasınıçalıştırır.Bukitabıyapmamızıntemelsebebibudur.Bizi her daim geçmişle diyaloga çağıran İlber Hoca, düşünce dünyamızın

değerli entelektüelidir. Kültürümüzün bütün yelpazesine aşina bir tarihçi…Dünyanıntarihselkoşullarıylabizimgeçmişimizinparalelokumasınıeşzamanlıolarak yapar. Hem mukayeseli hem de senkronize değerlendirebilen bir zihinberraklığına sahiptir. Bunlar bizim ihtiyacımız olan geleceği kurma bilgi veyöntemininanahtarıdır.Elbette Cumhuriyet de Osmanlı da bizimdir ve Türklerin tarihidir. Yıkılan

imparatorluğun ardından Cumhuriyet’i kurarken tarihte ilk defa devletimizinadına ‘Türkiye’ dedik. O güne kadar Batılılar bizi öyle tanımlıyordu ama bizkendimize hiç ‘Türkiyeli’ dememiştik... Ta ki Cumhuriyete kadar... OsmanlıTürklerinimparatorluğuyduamabiryandandapekçokkavmivemilletiiçindebarındırıyordu. Şüphesiz Cumhuriyet, 20. asrın çağdaşlaşma ve refah yaratmaidealiyle kurulmuş, “ulus devlet” olarak Türk devlet geleneğinin devamıdır.Osmanlı’yı cihan imparatorluğuna taşıyan ve modern cumhuriyeti kuran özaslındaaynıdır.Cumhuriyet’in İlk Yüzyılı’na yeni devletimizin yapı taşlarının döşendiği

Osmanlıİmparatorluğu’nunmodernleşmedönemindenbaşladık.Bir yandan Atatürk ve silah arkadaşlarının yetiştiği II. Abdülhamid’in

modernlikarayışıiçindegeçenyıllarını,amaaynızamandaistibdadgünlerinivebunakarşıisyanediphürriyetarayangençOsmanlısubaylarınıelealdık.MillîMücadele dönemini, özgürlük havasının egemenolduğuCumhuriyet’in

ilk iki yılını ve tek partili zorlu zamanları, ardından gelen çok partili siyasalyaşamınbaşladığı1946-1950’liyılları...1913BabıaliBaskını’ylabaşlayandarbelertarihini...Yenidevletinilkgünündenitibarençözmeyeçalıştığıkadimproblemleri;Kürt

Sorunu’nu,“irtica”meselesiniveeğitimkonusunu...İslâmcılıktanmilliyetçiliğe,merkez sağdan sosyal demokrasiye bütün siyasal

akımları...Türksiyasitarihininanadamarlarını...Demokratik,hürrejimarayışlarımızı...1876’dan1924’eve1982’yeanayasametinlerimizi...Bizleri2023’etaşıyacak

yenianayasaözlemimizi...Asırlık dış politikamız, ikili ilişkilerimiz, uluslararası kuruluşlardaki

temsiliyetimiz, Kıbrıs Barış Harekâtı, AB macerası ve Ortadoğupolitikalarımızı...Şehirleşme, üniversiteleşme, gecekondulaşma, ekonomik büyüme,

yolsuzluklar,gündelikyaşamdakinitelikvekalitekaybıgibiengüçlüsosyolojikdinamikvegelişmeleri...Yanibizibizyapanvebugünleretaşıyanönemlitarihseldinamikleri...Değişen dünya içinde kendisini durmaksızın dönüştüren bir ülke olduğumuz

aşikâr...2000’liyıllardabirkezdahakabukdeğiştirenyepyenibirsüreciniçinegirdik. Dolayısıyla bu hızlı ve radikal yeniden yapılanmanın bütün sancı vesıkıntılarınıdayaşayarakyolalırken,Cumhuriyetimizbirinci asrınıdoldurmaküzere... Üstelik 21. yüzyılın küreselleşmiş dünyasında, büyüyen ekonomisiylekendini bu yüzyılın aktör ülkeleri arasında konumlama iddiasında... Tüm bukoşullargöstermektekiTürkiyeCumhuriyeti’ninkendinehas tarihi, toplumsalvesiyasalgerçekliğiyenidenvedahadayakındanbakılmayıveyorumlanmayıhak ediyor. Biz bunu yaparken kendimizi kolaycı, toptancı, inkârcı, reddiyeci,methiyeci veya yüceltici kalıplara mahkûm etmedik. Olguların tarihselkoşullarını yok saymadan, bugünün zihin kategorileriyle ve angajmanlarıylakendimizisınırlandırmadık.Bukitapbiryorumkitabıdır,yüzyıllıkCumhuriyetimizinyorumu...Bukitabın temeliCumhuriyetimizeDair’dir.BunedenleAşinaKitaplar’a ve

onun kurucusu Nihal Kemaloğlu’na teşekkür borçluyum. ElinizdekiCumhuriyet’in İlk Yüzyılı’nın ortaya çıkmasında ve hazırlanmasında büyükkatkıları olan TİMAŞ Yayınevi’ne, Editörüm Adem Koçal’a ve AsistanımZeynepErdur’adaiçtenlikleteşekkürediyorum.

İSMAİLKÜÇÜKKAYA

1.BÖLÜM/1923’EGİDENYOL

“SONİMPARATOR”ABDÜLHAMİD

29Ekim1923’teCumhuriyetimizkurulunca tarihte ilkdefakendiadımızlaandığımız, “Türkler” dediğimiz bir devlet kuruluyor:TürkiyeCumhuriyeti.Türkkimdir?Türklerin etnik yapısı bellidir. Türkler Asyalıdır. Hem de Doğu Asyalıdır.

OrhunbölgesiAltayların eteğindedir.BukavimMoğollarla etnikyönden ilgilideğildir.Çünkü birtakım orijinal kelimeler, sayılarMoğollardan ayrı olduğunugösteriyor.Âdetlerçokfarklı.Türkler,10.asırdaİslâmlaşmayabaşlamıştır.Çokdauzunsürmüş,18.asrakadardevametmiştir.Türklergöçebe,atgöçebesidir.İştebununiçinçokteşkilatçıdır,çokaskerîdir.Cinscinsgöçebelervardır.MeselaArap göçebesi de Arap’la aynı değildir, çok dinamiktir. Kendine göre sanatıvardır, dili güzel kullanır, mantıklıdır. Çok ekonomiktir. Çölü sever ve iyihareket eder. Çöl Arapları, mektep bitirse bile iş tutmak için çölüne döner.Şehirdekalanlahiçbağdaşamaz.Ortaçağ’dadevletçölAraplarındangelmebirorganizasyondu. Türk devlet geleneği de bunun için köklüdür. Kökü eskiyegider.

“OsmanlıBarışı”(PaxOttomana)vegünümüzde“TürkBarışı”diyerekbirözgünmodeldenbahsediyoruz.Türkmodelidenilinceneanlayacağız,negibiunsurlarınüzerindeduracağız?Türkleri konuşurken önce büyük bir coğrafyada ve inanç dünyasında

Türkiye’nin öncülük rolünü bileceğiz. Bu önemli bir konudur. Bize modellikedecekbaşkakimseyok,ulusyok.Bizherkesinmodeliolmadurumundayız.Bu modelin ne olduğuna gelince... Bir kere laik bir milliyetçilik, ikincisi

modernleşme. En başta zaruri olarak yapılmış, başkalarının tepkisini çekmiş.Hâlbuki öyle olmaması gerekiyordu. Zaman geçtikçe bunların doğru şeylerolduğuanlaşılıyor.

Türklerin toplumsal özelliklerini anlatırken tarih boyu mültecilere kucakaçmasınıözelliklevurguluyorsunuz.Türkiyeİmparatorluğuçokmültecikabuletmiştirvebumültecilerin topluma

çokkatkısıvardır;sadeceAvrupa’dangelenlerindeğil,geçmişteİran-OrtaAsyaüzerinden gelenlerin de. Hint’ten göç edenleri ta Ortaçağlardan beri kabuletmiştir.

Bu bize nasıl bir işaret verir? Avrupa, Yahudileri uzaklaştırırken biz nasılkucakaçıyoruz?Bubizimhangiözelliğimizeişaretediyor?İmparatorluk, sığınanı alır çünkü işineyarar, kullanır da.Onudadüşünürve

bilir. Zanaat gelir, sanat, maharet gelir o insanlarla, para gelir. Onu da görür.Ama ilk baştaki tutumu çok alicenap ve geniş görüşlü bir tutumdur. Yabancıdüşmanıtoplum,zatenimparatorluklabağdaşırbirvak’adeğildir.

Devlet geleneğimiz içinde ayırt edici özelliğimiz olarak Türklerin askerîsistemiveteşkilatıöneçıkıyor.Türkiye’ninayırt ediciözelliğininbaşındaasker toplumolmasıgelir.Türkler

askertoplumdur.Anadolu’yaAvrupa’dakikavimlergöçünegöredahageçgelipyerleştik.Türkolarakburayıfethediyorsunveayaktadurmakzorundasın.AyrıcaTürk göçebeliği müthiş bir örgütlenmeye dayanır. Her göçebe birbirinebenzemez ve göçebelerin kendilerine göre bir yapıları var. Mesela 6. asırdaBuminHan’agidenBizansElçisiKilikyalıZemarkhosbileGöktürkler’inilginçyaşamınıgörüpseyahatnamesindetarifetmiştir;buönemlieserhenüzTürkçeyeçevrilmedi.İkincisi, o askerliğin kapalı bir zümreye ait olmaması, Türklerin en seçkin

adamlarınınaskerolmasınısağlamıştır.Bumemlekettetıpta,mühendisliktehattaresim ve tercümede bile reform askerlerden başlıyor. Unutmayalım; AhmedCevdetPaşagibihukukçuvedetarihçibiradliyenazırıII.Abdülhamiddevrindesistemimodernleştirmeyebaşlıyor.Bundanönce reformcular askerî kanatlardı,ilk defa Tanzimat’ın büyük adamları bu geleneği değiştirdi. Devlet, askerîteşkilattır zaten.Hâlâ öyledir. Türkiye’de antimilitarist hava olmaz, yaşamaz.Çünkü en teşkilatlı kesim onlardır. Mesela darbe yapıyor, çekiliyorlar. Çünküterfiaksamıyor.Terfiaksayıncabaştakilergidecek.Terfisistemide,örgütlenmedeönemlidir.Oradaokumavekariyeresaslarıönemli.Bu,özelliklekaybolmaz.Onun için toplumda en çok itimat edilen zümre askerlerdir.Kimse darbeciliğisavunamaz,amatoplumyapısınıbilmekgerekir.

Türklerin dünya tarihine katkısı askerlik, teşkilatçılık ve idari mekanizmaalanındamıyoğunlaşıyor?Buradabirteşkilatvar.İlkönceordukuruyor.Sonraorduyuyerleştirecekkışla

kuruyor ve orada yeni bir hayat başlıyor. Türkiye budur. Daha 11. asırdabaşlamış. Çölün ortasında yapılan kervansaray, dağın başında bir kaledir vekıtalar arası ticareti korur. 13. asırda böyle muhteşem yapılar her yerdegörülmez.Şehriniçindebirsürümescitler...Buinsanlarınaskerîveidarikatkısı

şuradananlaşılıyor.Dolmabahçegüzeldir,orijinaldiramaAvrupa’da16.,17.ve18.asırsaraylarınıngörkemiylemukayesekabuletmez.Selçuklular’danbirçokaskerî eser hâlâ dimdik ayakta. Konya Alaaddin Camii denilen ulu camininyanındakiAlaeddinKöşküdenilen,Selçukluhükümdarsarayındanisetekduvarkalıntısı var. Bu gösteriyor ki mimaride de hakiki katkı doğrudan doğruyaaskerîdir.

Bu tarihî gücün gereğini dünden bugüne yeterince yansıtabildiğimizisöyleyebilirmisiniz?Türkiyeyakınzamanakadarkabuğunaçekilen,etrafakarışmayanbirülkeydi.

Bu zaman diliminde içtimai vicdan ve şuurunun da kabuğuna çekildiğinigörüyoruz. Bu, okul kitaplarına kadar yansıdı. Yeni nesil Balkanları bilmiyor.Dedesi şehit düşmüş,gömülmüş1912–1913bozgununda... İnsanlaroradanbinbirzorluklagöçetmiş.Anadolu’dankimebaksanoradangelmedir;İstanbul’da,Trakya’da,İzmir’de,OrtaAnadolu’da,Eskişehir’dekarşılaşırsın...Eskidenmilletimizbuyakıntarihinenacıgünlerinihayalmeyalhatırlıyordu,

bugün ise gençler hiç bilmiyor. Geçmişi unut, ileriye bak. Yakın tarihunutuluyor. Zihinden çıkarılıyor.Hakikat çarpıtılarak ortaya konuluyor. Şimdi,buradabakınTürkneoluyor?Türk,genişcoğrafyadagezinenbirkavimdir.Buçok açıktır. Milattan sonra 6. asırda Orta Asya’da Göktürkler var. Oradan1500’lerdehiçkimseninaklınagelmeyecekbirmesafeveyerde,Bosnasınırındaoturuyorlar.Binsenedeolacakişdeğil.Sürülerlegelipgitmesisözkonusudeğil.Bir devamlılıkla yerleşiyor, oturuyor, çekiliyor, iz bırakıyor. Göçebe Türkdeniyor. At göçebeleri denen insanlar nasıl örgütleniyor? Bu çok ilginç, çoktuhaf. Adeta çekilme, kaybolma kapasitesi yok. Türk kavminin özellikleriningelişmesi üzerinde bunun payı var ve bir noktadan sonra yerleşme veörgütlenmesi artık göçebe yerleşimi ve örgütlenmesi değil.Buna dikkat etmekgerekir. İran, Horasan farklı; Anadolu ve yukarı Mezopotamya farklı ve heleBalkanlarçokfarklısafhalarvenitelikgösteriyor.

BuyapınınanataşıyıcısıTürkçemi?Çok açık. Tarihî deneyim bunu gösteriyor. 11. asır ortalarında Horasan’a,

bugünkü Türkmenistan’dan sızıyorlar. Diğer Türkleri yani güçlü GazneDevleti’niyeniyorlarveİran’asızıyorlar.DevletteilimhayatındaFarsça,Arapçakullanılıyor ama orduda Türkçe kullanılıyor. O insanlar buralara geliyorlar.Türkçe yaygın dil oluyor. Belli bir organizasyonu var. Asker, Türkçe olarakdilinimuhafaza ediyor.Türkler, askerî bir örgütlenmedir.Derslerde “HerTürk

askerdoğar,”diyebirsloganvar.Lafıböyleucuzbirsloganagetireceğizamabudoğrudur. Slogan bir şey anlatıyor. Yapılanma askerdir.Mimariye bakın; sivilmimari kamusal ve askerî mimari eserlerin yanında geri kalır. Toplumda esasaskerîharcamayapılır.Sadrazamkonaklarındaneldepekazıkaldı.İbrahimPaşaSarayımalumodakamulaştırılarakayrıbirişlevgördü.Birde19.asrınMısırlıhanedan üyelerinin yalı ve konakları var. Sadrazam Said Halim Paşa Hidivhanedanından.Bunakarşınhangiyapılargünümüzekadarkaldı?Askerîyapılar;ya mektep ya da kışla kaldı. Endüstrinin kalıcı olanı orduya üretim yapandır.Girdiği yerde yaşayandır. 1200’lerde Türkler Anadolu’da ve 250 sene sonranerelereyayılmışlar?

OsmanlıveTürklükilişkisisondereceönemliveüzerindedurulmayadeğerbirkonu.ÇokkavimliimparatorluktanTürkulusdevletinegeçişimizinarkaplanındaki bitmeyen bir tartışma bu. Tarihsel bağlamını anlamak içinsoruyorum; padişahlarımızın içinde neden sadece Sultan Abdülhamid’e“TürkHakanı”denilmiş?ÇünkükendisiTürkhükümdarıdırvebunundabilincindedir.Diğerpadişahlar

kendilerinidahaziyadeMüslümanlarınhalifesiolarakgörürken,Abdülhamidbuulusukimin taşıyacağınınfarkınavarmıştır.Diğeryandansorumluluklarınındabilincindedir ve Müslüman değerlerini de sahiplenir. Hiç kimse Abdülhamidkadar Arapları başa geçirmemiş, hiç kimse onun kadar Kürtlere iltifatetmemiştir.Arnavut’aveBoşnak’aonunkadardeğerverenyoktur.Türklereayrıbir sevgisi var mıydı bilemeyiz ama ihtimam gösterdiği anlaşılıyor; doktorolmayanAnadolu’yadoktorgetirmiş,çocuklarınyetişmesiiçinokulyaptırmıştır.Bunlar bugünle ölçüldüğünde olağan sayılabilir ama o dönem için çok büyükhadiselerdir.Sadecemedeniyetbağlamındadeğil, kolaylık açısındandahizmetetmiştir.Meselademiryoluatılımısayesindeaskersevkiyatınıhızlandırmıştır.

Cumhuriyet’in kurucu kadrolarının yetiştiği dönem Sultan Abdülhamidgünleri. Osmanlı modernleşmesinin de dönüm noktası. Çok tartışmalı birtarihselkişilik.KimdirII.Abdülhamid?Sultan Abdülhamid, Sultan Abdülmecid’in oğludur. Önce babasından

bahsedelim. Biliyoruz ki Sultan Abdülmecid 1838’de 16,5 yaşındayken tahtageçmiştir. Kendisi yakışıklı fakat bünyece o zamanlar çok yaygın bir hastalıkolanveremdenmuzdaribti.SultanAbdülmecid’inhayatısözkonusuolduğundadevamlı sefahatle geçen bir ömürden söz edilir. Bu da doğru değil; kendisiOsmanlıtarihininyenihükümdartipidir.Öncelikleinsansarrafıbiryanıvardır.Mehmed Emin Âli Paşa, başlangıçta ulemadan Cevdet Efendi olan Ahmed

CevdetPaşa,FuatPaşaveMustafaReşitPaşa ile çokyakınbir ilişkisi vardır.Hepsiyleyüzyüzekonuşurveonlarındilindenanlar.Yani16yaşındagençbirçocuk olarak tahta çıkmış ama yanı başında bulduğu devlet adamlarınınoyuncağı olmamıştır. Belki çok iyi yetişmiş değildi ama zeki bir insandır.Hayatında saray, eğlence, musiki, ince bir yemek zevki vardır ama bununlakalmaz.HakikatenTürkhayatınıreformeetmişbirsultandır.TopkapıSarayı’nındevletyönetimiiçinmüsaitbirkülliyeolmadığınıveburada19.asrınbüyükbirdevletinin temsil edilemeyeceğini görmüştür. Şehirde halkınRusya Sefareti’nene gözle baktığını idrak edince (İstanbul Rusya’nın bir şehri, Sefaret de ÇarSarayı olacak söylentileri), Dolmabahçe’yi yaptırmıştır. Aslında Dolmabahçebunarağmengenişbirsaraydeğildir.SultanAbdülhamidHanaslındaşehzadelerinenbüyüğüdeğildirveodönemde

tahtageçmesibeklenmiyordu.Biliyorsunuz,esasolarakOsmanlı’daekberevlatsistemivardır.YanikendindensonrakivarisSultanMahmud’unikincioğluolanAbdülaziz’dir.

BirazSultanAbdülaziz’denbahsedermisiniz?Abdülaziz yakışıklı, uzun boylu, kuvvetli bir adamdı. Türkiye tarihçiliği son

derece zayıf olduğuve sonderece sorumsuzyazarlar bulunduğu için, padişahıhalkdilindetasvirediyorvegüreştutan,horozdövüştüren,sürekliyemekyiyenadamportresisunuyorlar;oysabudaçokyanlışbirsunumdur.Rahmetli müzisyen Vedat Koşal, Abdülaziz’in, Tanzimat Devri sarayında

Avrupamüziği tarzındabesteler yaptığını tespit etmişti. SultanAbdülaziz hemalaturka hem alafranga bestekâr olmasının yanı sıra, ressamdır. Biz sadeceSultan Murad’ı biliyoruz ressam olarak ama Abdülaziz ondan daha iyi birressamdır. Sporcudur ve söylenenlerin aksine kumarbaz değildir. AyrıcaAbdülaziz çok namuslu bir hükümdardır. Malum, saltanatının sonlarındaMahmudNedimPaşa tarafındanmoratoryum ilanedileceği zaman,bupaşaüçkişiyekıymetidüşürülmedenönceborçsenetlerinisatmalarınıteklifetti.BuüçkişidenbirincisimoratoryumiçinkendisinecesaretverdiğisöylenenRusyasefiriİgnatiyev, ikincisi Midhat Paşa, üçüncüsü de Sultan Abdülaziz’dir. İlk ikisisenetlerinihemensatmışlardır.ZatenBeyoğlu’nda İgnatiyev’i sevmezlervebuolaydan önce de ona “Monteur Pacha”, yani “Yalancı Paşa” gibi lakaplartakarlar.MidhatPaşadabuişekatılmaklaçokkredikaybetmiştir.Aslındamalipiyasanınneolduğunuanlamadığı vekurallarını tanımadığı çok açıktır.SultanAbdülaziz ise “Olur mu öyle şey? Param batarsa batar,” demiş ve senetlerinisattırmamıştır.

Buradabirparantezaçalım:MahmudNedimPaşa’nınRuslarınpiyonuolduğusöyleniyor ki kesinlikle doğru değildir. Mahmud Nedim Paşa, İgnatiyev’ibaşkalarına karşı, yalan haber için kullanıyor? Şöyle ki; İgnatiyev, Paşadanduyduklarını merkeze rapor ediyor, sonradan bunların yalan olduğu da ortayaçıkınca, İgnatiyev’e “yalancı” diyorlar ama Pera’daki diplomatlar bu yalanhaberegöreraporyazmışoluyorlar.Rusyasefirionuniçinsevilmeyenbirtipti.SultanAbdülaziz’inbaşkailginçözellikleridevardır:meselaonagöremodern

bir imparatorluk deniz yolu, demiryolu, telgraf ve fabrikadan oluşur ki bunlardoğrudur.FakatSultanAbdülaziz’inenbüyükkatkısı,Mısırproblemindensonraimparatorluğunimtiyazlıünitelerleparçalanmasınıönlemeyeçalışmasıdır.Mısırmeselesinden uzaklaşmamak, bizim orada halen bir hükümranlık hakkımızınbulunduğunu göstermek için Mısır’a bile gitmiştir. Sultan Abdülaziz Avrupaseyahati yapmıştır; bu,Avrupa’yı gezme ve öğrenme seyahati değil, doğrudandoğruyaAvrupakamuoyunuetkilemeseyahatidir.Nutukvermiş,gittiğiyerlerdevals gibi kendi besteleri çalınmış, kendi bestelediği marşlarla karşılanmıştır.YanındadaveliahtMuratEfendivardır;gayetgösterişlivekültürlübiradamdıroda.Piyanoçalan,Fransızcakonuşan,iyidansedenbirveliahttır.II.MahmudveSultanAbdülmecidHanimparatorluğugezmiştiramaSultanAbdülazizHanilâvetenMısır’ada,Avrupa’yadagitmiştir.

BuseyahatlerdeşehzadeAbdülhamidyanındamıydı?Evet, Abdülhamid ikinci veliaht olarak yanındaydı. Abdülhamid Avrupa’yı

öylesinegörmüşbiridedeğildir.Sultan Abdülaziz, Abdülhamid’in babası Abdülmecid Han öldüğünde tahta

geçiyor. Bu sıradaAbdülhamid’in tahtla doğrudan bir alakası yoktur; politika,tarih, bilhassa finansve iktisat öğrenir.BabasıSultanAbdülmecidgibi, annesiTîrimüjgan da verem. Annesi genç yaşta ölünce Abdülmecid Han dördüncükadınefendisi, çocuğu olmayan Perestû Kadınefendiye onu büyütmesiniemrediyor. Perestû fevkalade zeki ve çok şefkatli bir kadındır ve çok iyibakmıştır şehzadeye. Abdülhamid de bunu unutmaz ve ileride padişah oluncaPerestû,ValideSultanolmuştur.Meselaöğleyemeklerinihepbirlikteyerlermişki bu çok nadir olan bir şeydir. Abdülhamid o dönem için çok görülmemiştavırlar sergiliyor; etrafı geziyor, yüzüyor, sabah soğuk duş alıyor, piyasa vefinansla ilgileniyor.Odönemdefotoğraf sanatınıonunkadarustalıklakullananbiri daha yoktur. Fotoğraf çektirir, satın alır. Bisiklete biner.Döneminde tuhafkarşılananAvusturyaİmparatoriçesiElizabeth(Sisi)gibi,odakültürfizikyapanbirhükümdartipiolarakbiliniyor.Abdülhamidsağlıkaçısındankuvvetliolmak

içinsabahlarıyumurtayer,marangozlukyaparamabirincisınıfbirmarangozlukgerçekten.

SultanAbdülhamid’leilgilibirdiğertespitinizonun“sonimparator”olduğuyönünde.Bukonudanelersöyleyebilirsiniz?II. Abdülhamid Han eğer I. Abdülhamid’in döneminde yaşasaydı, Osmanlı

İmparatorluğu’nun Şark dünyasındaki kaderi değişmiş olurdu. Bu, onunkişiliğiyle ilgilidir. Eğer tarihte içtimaî şartların ve dünya şartlarının dışındakişilerinrolüvarise,II.Abdülhamidbubakımdanenkaydadeğerşahsiyettir.Osmanlı İmparatorluğu’nu kendilerince küçümseyenler olabilir ama

İmparatorluk birtakım büyük portrelerin oluşturduğu bir tarihtir. Devletinkuruluşundan 16. asrın sonuna kadar bütün hükümdarların hepsi büyükmareşallerdir, askerî dehalardır. İtiraf etmek gerekir ki İslâm dünyası ilmîüstünlüğünü 15. asırda tamamlamıştır. Yani 15. asırdan sonra İslâm dünyasıtıpta, astronomide, matematikte, kimyada öncü rolünü terk etmiştir. Açıkkonuşmakgerekirse, aslındamilletimizin,yaniTürklerindevleti olmasa, İslâmdünyası askerî ve idari vasıflarını da kaybedecek ve çoktan gerilemeyebaşlayacaktı. Hıristiyan dünyasının dirildiği, toparlandığı, organize olduğu,teşkilatlandığı,ilerlemelerkaydetmeyebaşladığıbirdevirdebuüstünlüğüonlarakaptırmayan, onları geciktiren, onları birkaç asır için durduran, doğrudandoğruyaTürklerinkurduğuOsmanlıİmparatorluğu’dur.Çok açıktır ki, bu imparatorluğun kuruluş ve gelişmesinde büyük

hükümdarlarınpayıvardır.Bunlardanbiriside,“hükümdarlarınensonuncusuvegeç geldiği için önemi anlaşılamayan” II. Abdülhamid Han’dır. Kendisi“yavaşlama” asrında ortaya çıkmıştır. Yapabileceği fazla bir şey yoktur.Cihanşümulbirimparatorluğunsonunagelinmiştir.BubakımdanII.Abdülhamid“dünya imparatorlukları” yanimuhtelif dinler ve dillerden birtakımmilletlerinbir arada yaşadığı cihanşümul denilen imparatorlukların üçüncüsü ve aslındasonuncusunun son hükümdarıdır. Çünkü kendisinden sonraki hükümdarlarınikisinindeşahsiyetolarakkaydadeğerbiryanıyoktur.SultanReşadiyiniyetli,dindar,kendinegöremalûmatı,bilgisiolanveFarsçabilensevimlibirihtiyardır.SonhükümdarVI.MehmedVahdeddin,dahazayıfbireğitimgörmüştürveileriyaşta tahta geçmiştir. Bir yenilginin, çöküntü zamanının tahta çıkardığı birhükümdardır. Ondan da fazla bir siyasî çıkış beklenemez. Dolayısıyla bütündünyanın en son hükümdarı, tarihî, hukuki, müessese olarak son üniversalimparator(sonRomaimparatoru)II.AbdülhamidHan’dır.

SultanAbdülhamidhalifeliğinüzerindeçokdurmuş…Müslümanlardakihilafetmüessesesiniyetkiiletemsiledensonkişikendisidir.

19.asırdave20.asrınbaşındahilafetmüessesesinioldukçaiyikullanan(kiçokhazin bir tablodur, yeryüzü Müslümanlarının % 80’e yakını yabancı bayrakaltında yaşamaktadır) II. Abdülhamid’dir. Doğduğu dünya iç açıcı değildir.İngiltere İmparatorluğu kalabalık sayıda Müslüman’a sahiptir. Bizimkinikatbekat geçer. Ardından Fransız Cumhuriyeti gelir. O da bir sömürgeimparatorluğudur.

Abdülhamid’indışpolitikası,sözüedilenbudevletlerleilişkilerinasıldı?İngiltere’nin dış politikadaki tercihleri Sultan Abdülhamid devrinin ana

hatlarını oluşturur. Mısır’ın işgali ve Ortadoğu’da etkin İngiliz nüfuzununkurulması;birmüddetsonraİngiltere’ninKuveyt’esızmayaçalışması,HamidiyeDönemi boyunca haklı bir İngiliz endişesi yaratmıştı. İngiltere yavaş yavaşTürkiye’denuzaklaşmayabaşlamıştı.BuaradaRusya,savaşlarboyuncaTürkiyekarşısında ne kadar lojistik sorunları ve komuta kademesinde umulmadıknoksanları olduğunu, yeni bir savaş çıkarsa ne kadar çok zorlanacağınıgörmüştü. III.Aleksandr (Çar unvanı sulhseverdir) haklı olarak sulh politikasıgütmeyebaşladı.RusyakısabirsüreAlmanya’yayaklaştıisede,çokçabukbirbiçimdeFransa tarafı tutuldu.Bu gösterişçi bir yaklaşımdı. TıpkıAbdülhamidHan’ınAlmanyataraftarlığınıngösterişçiolmasıgibi.

BudevrinOsmanlı’sıilediğerimparatorluklarımukayeseedebilirmiyiz?Okullardaböyleöğretiliyor,amabunlaraslında“imparatorluk”değildir.Bunlar

millîdevlettirvedenizaşırı sömürgelerivardır;yaniaslaRomagibi,Sasanilergibi, İslâm Abbasî İmparatorluğu gibi bir imparatorluk değillerdir. Bunlar,tebaalarına “eşit insanlar” olarak bakmazlar. Roma’nın İlliryalı, Libyalı veSuriyeli imparatorları var. Bizans’ın Ermeni asıllı imparatorları var. OysaBritanya ve Fransa için bu düşünülemez. Bunların bir ana vatan halkı, bir desömürge ülkeleri vardır. Bu bakımdan imparatorluk değillerdir ama böyledeniyor.19.asırdabirtaneimparatorlukvardır;odaOsmanlıİmparatorluğu’dur.Memâlik-i Mahrûsa-yı Osmâniyye ismi ve unvanı da bu mevhumu muhafazaeder.Çünküimparatorluklar,yedlerindekimemleketlerihimayevehıfzetmeklemükellef kuruluşlardır ve bunun adı böyledir. Bu anlamda eski Romaİmparatorluğu veBizans ne ise (tabiî İkinciRoma, yaniHıristiyanRoma’dır),Sasanilerneise,bizimkideöyledir.Yalnız burada çok büyük bir güçlük vardır. Bizmodern zamanlarda tüfeğin,

topun, modern idarenin, deniz aşırı ticaretin ve gelişmiş gemiciliğin hâkimolduğubirdünyadabusistemiyürütmeyeçabalayanbirmilletiz;yani15.ve16.asırlarda imparatorluk kurmak, milattan önce 3. asırda, milattan sonra 5.-10.asırlardaimparatorlukkurupyönetmeyebenzemez.Ayrıbirtarihîmirasveçevreile muhatabsınız. Himayeniz altındaki milletlerin her birinin kendi mazisi,kişiliği, kendi kalıntısı vardır ve etrafınızda değişen, kuvvetlenen başka birdünya vardır. Siz bunlara rağmen, bunlarla birlikte dünyada, büyük birimparatorluğu kurup götürmeye devam ediyorsunuz. Bu çabanın son batışı II.Abdülhamiddevridir.

Peki,bizbuşuurasahipmiyiz?Şimdi burada tarih ve şuur olarak değişmemiz lâzım. Bizim battığımız,

çürüdüğümüz,çöktüğümüzdoğrudeğildir.Senelercebumemlekettehemsağdahem solda insanlara tarihte bu öğretiliyor. Bunun kadarmanasız, bunun kadargerçekletemasıolmayan,indî,üstelikdetahribkârbiryorumyoktur.İnsanlarınbirkısmıbunusafdilliğinden,üzüntüsündensöyler.Birkısmıdacehaletindenvesiyasi amacından söyler. Hiçbir şekilde battığımız falan yoktur. Biz diriyiz.Daima değişiyoruz, daima değişen dünya şartlarına kendimizi uydurmayaçalışıyoruz ve öncü olmak için kavga ediyoruz. Üstelik önümüzde model deyoktur. İslâm âleminde Türkler için model yoktur; çünkü biz modern birdünyada muasır medeniyeti hem benimsemek, hem de onunla kavga ederektarihimizivekimliğimizikorumakzorundaolanbirmilletiz.Bunuyaparkençokbüyük kahramanlıklar, çok asil manzaralar çizdiğimiz gibi hayrete şayankusurlarveşaşkınlıklardasergiliyoruz.Hepsikendiçizdiğimiztarihîsenaryoya,yazdığımızmaceranınmuhtevasınadâhildir.Onuniçinburadayeisekapılarak,gayriilmîbirtarihçizilemez.“Bizbatıyoruz”

ne demek, 75 milyonluk bir kitle batar mı? Bu mümkün değildir. Bu sikletiemecekdenizbulunmaz.Butariheyakındanbaktığınızzaman,görürsünüzkibuinsanlarherzamandevlet şuurunasahipolmuştur.Herzamanmücadeleetmekzorundakalmışlardırvemücadeledeetmişlerdir.

SultanAbdülhamiddönemindedemiryoluatılımlarıveokulıslahçalışmalarıdikkatçekiyor.Anadolu ve Mezopotamya’nın zenginliklerini inceleyip değerlendirmek

isteyen Alman sermayeli şirket için imtiyaz alıp demiryolunu döşemeyebaşlamak, II. Abdülhamid devrinde gerçekleştirilen önemli bir yatırımdır.Demiryoluiçinverilengarantiakçesi,Osmanlımaliyesiiçinağırbirborçlanma

getiriyordu ama Almanların demiryolu döşeme tekniği de Fransız veİngilizlerinkiylemukayeseedilemeyecekkadarhızlıidi.4 Mart 1889’da işe başlarken Osmanlı Anadolu Demiryolu Şirketi olarak

teşkilatlanan Alman sermayesinin arkasında, İngiliz ve Fransız bankacılığınagöredahaetkinveyenilikçiyöntemlerleçalışanDeutscheBankvardı.2Haziran1890’da40kilometrelikİzmit-Adapazarıhattıtamamlandı.Başlangıçtan3senesonraOcak1893’te ise açılış yapıldı. 16 tünel vebirçokköprüyle birlikte 180km’ye ulaşan tepelerin yarılmasıyla açılan güzergâhtan geçerek hedefe ulaşandemiryoluaslında1892’ninsongünündeAnkara’daydı.Kısasürede500km’yeyakınyolinşaedilmişti.HalepveŞam’ınbağlantısınınkurulmasıbiryana,asılönemliyatırımŞamile

Medine arasındaki Hicaz demiryoludur. II. Abdülhamid döneminin bu özmühendislik başarısı, bütçedeki düzenlemelerden çok İslâm dünyasının hertarafından toplanan ianelere dayanır. Bu Osmanlı konsolosluk ağının da birbaşarısıdır. Bilhassa başlangıçta kullanıldığı halde eğitimi çok daha eskiyeuzananTürkmühendislerkısazamandainşaatıveteknikbilgiyikavramışlardır.BusebepleHicazdemiryoluyerlimühendisliğindebiratılımısayılmalıdır.19.asrınsonçeyreğindebumemleketinmektepleri ıslahediliyordu.İnsanları

dahafazlaokuyorduvebumemleketininsanlarısadecebirimparatorluğundeğil,İslâmâleminin,Şarkdünyasınınsahibiolmaşuurunaermişlerdi.II.Abdülhamiddevrinde Türkçe eğitim veren oluşumların, büyük vilayet merkezlerindekisultanilerinveKonya,Beyrut,Selanik’tekiHukukveŞam’dakiTıbMektebigibikurumların gerçekleştirilmesinin önemli bir atılım olduğunu unutmayalım.Bizbu yolda hatalar yaptık. O zaman da yaptık, ondan sonra da yaptık. Büyükkahramanlıklar, büyükbaşarılargösterdik amaçokbasiretsizhareketlerimizdeoldu. Trajediler de yaşadık. Bunlar İstanbul Darülfünun’dan sonra taşradakiüniversitelerinçekirdeğiolacaklardı.

SultanAbdülhamiddevrindenalacağımızmirasvederslerneler?O dönemde Türkiye ve İmparatorluk halkı büyük işler becermiştir ve biz

bugünkü halimizi bu temel üzerine inşa etmişizdir. Geleceğimizi de bugününüzerineinşaedeceğiz.Bundahiçşüpheyokturveparlakbirgelecekinşaetmekiçinbüyük şansa sahipolannadirmilletlerdenbiriyiz.Bunukimseunutmasın.Bu, insanlara belki iftihar vesilesi olabilir fakat aynı zamanda müthiş birmesuliyet getirmesi gerekir. Türk çocuğu, etrafının sorumluluğunu taşıyan birinsanolmalıkiolmakzorundadır,yarınbirgünetrafımızda içtimai, iktisadivesiyasibirzelzeleolduğuzamanseyircikalmayalım.

Kalamıyoruz zaten; bugün fakruzaruret içindeki Gürcistan bizden medetumuyor.YangıniçindekiAzerbaycanbizdenmedetumuyor.Asya’dabirşeyolsabize bakıyorlar. Balkanlar’da yangına uğrayan, bize bakıyor. Peki, biz buna“hayır”mıdiyeceğiz?Diyemiyoruz.Onun için “Kabuğumuzaçekiliriz” fikriniunutalım.Niyekabuğunuzaçekilemezsiniz?Çünkübirimparatorluğunbakiyesiüzerindesiniz. Burası Lüksemburg Dükalığı değil, birtakım sorumluluklarımızvar;osorumlulukgelipyakamızayapışır.Orayayardımetmekzorundasın.Niçinyerinde oturamazsın? Çünkü üzerinden daha 100 sene geçmemiş, bizoralardaydık. İşte onun için II. Abdülhamid devrine bakıyoruz. Mükemmelmüesseselerimiz var. O müesseselerimiz tarihten geliyor ve o müesseseler ohaliyle yaşamaya devam ediyor. Ama bahsettiğimiz infiratçılığın aşırı ölçüdetakibi de var. Bu da o dönemin zaafıdır ve ileride görülecektir. Bu 100 yılıniçinde,150yılıniçindeolduğugibi20yıldadagörülebilir.

SultanAbdülhamidtarihenasılmaloldu?Bugünküyöneticilerkendilerinesorsunlar:“Acaba100senesonrainsanlarbizi

anmak için de konuşur mu?” diye. Bu çok önemli bir şey. Demek ki buradatarihemalolanbir kişilikvardır.CihanHarbi’nin en zorgünlerinde, “Hakan-ısâbık” vefat ettiğinde Beylerbeyi Sarayı’ndan cenazesi kaldırılmış, cenazemahalle aralarından geçirilmiş ve nihayetinde Divanyolu üzerinde SultanMahmud Türbesi’ne ulaşmış. O dönemde İttihat ve Terakki’nin harp içindediktası var. Zaten harpte herkesin her istediğini yazıp söylemesi debeklenmemeli.Amaevlerinpencerelerindenbirtakımkadınlarçıkıyorve şöylediyorlar: “Bize ekmeği 10 paraya yediren, kömürün okkasını 5 paraya aldıranpadişahım,bizibırakıpnereyegidiyorsun?”Demek ki, bir insan, bir yönetim orada kendini aklamıştır. Onun da kara

taraflarıvardıramamuhasebeyapıldığızaman,aklarlakaralarayrılırveortayaneçıkmış,onabakılır.Tarihçibubilançoyunamusla,dikkatle,ilmîhassasiyetleyapmakzorundadır.Bunuyapmazdaçalakalemgiderse, işteozaman İstanbulsokaklarındapencerelerdenuzanıpağlayankadınlartarihçiyiyalancıçıkarırlar.

İTTİHATÇILARVEBİRİNCİDÜNYASAVAŞI

İttihat ve Terakki’nin hedefi neydi? İttihat ve Terakki içindeki ayrışmalarnasılortayaçıktı?İttihat veTerakki bir talebe cemiyeti olarakTıbbiye’nin bahçesinde kuruldu.

Kuruluşu bir tesadüf değildir çünkü yemin eden kurucular muhtelif etnikgruplardandı. Osmanlı’da Müslümanlık başat ve ayırıcı bir faktördür.Zihnimizde dinlerin ve etnik grupların ayrı ve kesinlikle birbirinden rahatsızolmadıkları bir manzara canlanmamalı; böyle bir şey mevcut değildir. Bu birhayal, bir temennidir. Geçmiş içinse temenni olmaz. Bazı konularda birayrımcılık yapılmadığı doğrudur ama hâkim sınıfa girmek için tercihenMüslümanolmakgerekir.Tanzimatilebirliktebirdenbirebaşkabiryapıortayaçıkıyor. İçeride Rum ve Ermeniler var. Abdülhamid devrinde Makedonya’daSüryani,hattaYahudihâkimlervesavcılargörüyorsunuz.Bölgeseltemsildeğil,merkeziyetçi usule binaen, tayinle gelmişler. Hariciye Nezareti’nde de bunungibipekçokunsurlarvar.Buradaheminsanmalzemesindenyararlanmaeğilimivar,hemdedışdünyailekaynaşmayayönelikpolitikanedeniyleonlarıniştirakçiisteklerine karşı bir iltifat ve dışa karşı bir gösteriş var. Yoksa hiç kimse 19.yüzyılda Müslüman olan bir devlette Ermeni bir hariciye nazırı yardımcısı,maliyebakanı,büyükelçi,valibeklemez.Tabiişartlarbunudoğuruyor;AhmedCevdetPaşaveFuatPaşagibi becerikli adamların1861’dehazırladığıCebel-iLübnan Nizamnamesi büyük devletlere kabul ettirilmek istendiği zaman,mutasarrıflıkmakamına ErmeniKatolikDavid Paşa’nın tayini ile başlayan veFenerliRumlariledevamedenbirsüreçvar.Fakatbunlarözellikletalepedilenişlemlerdi.OzamanRusya’nınMüslümanbirüstdüzeyyetkilisivarmı?Yok.Yahudi bir bakan yardımcısı var mı? Yok. İşte Osmanlı’daki bu kozmopolityapının ortasında bir İttihad-ı Anasır ifadesi ortaya çıkıyor. Bununvurgulanmasında bir geleneğin etkisi olsa bile, dış dünyaya karşı “BizOsmanlılar tümunsurlarımızla bir aradayız!”manasında bir gösterişmesajı davar.Aslındahaklıbiryanıdavarçünküırkçılıkyapılmamıştır.Amabumuhtelifırklardan oluşan Enderun’dan çıkan kişi iyi bir Müslüman olarak çıkmıştır.Sarayda yetiştirilen kadın da nereden geldiği önemsenmeden, iyi bir eğitimgörüyor,sonraiyibirMüslümanoluyordu.Buikikurumdaeğitimönemlivesıkıdır.Harem’ineğitiminebaktığınızda16.

17. hatta 18. asır başları için tüm dünya ölçeğinde iyi bir eğitim veriliyordu

diyebiliriz.Bizdegerçekanlamdakadınlarayönelikeğitimingerilemesi18.asırortalarındabaşlamışve19.asırdazirveyeçıkmıştır.19.asırdakadıneğitimindebir açık kapatılmak istendi ve tuhaftır ki bunu yapan muhafazakâr Türklerdi.Cevdet Paşa’nın “Dar’ülMuallimat”, yaniKızÖğretmenOkulu için ne kadarçabagösterdiğini unutamayız. İttihat veTerakki, adı üzerindebütünunsurlarınbirleşmesi ve ilerlemesi yoluyla meşrutiyet, yani anayasal monarşi istiyordu.Pekidahaevvelböylebirşeyvarmıydı?Çokbelirsizbiçimdevardı.MeselabirKuleliolayıvaramakimsecezaalmadı.Askerîokuldaveyasubaylararasındaayaklanma tertipleyipcezaalmamakmümkünmü?Okuldanatarlar,hatta infazederlervebukanunadauygunolur.

II. Abdülhamid istibdadına karşı ayaklanan, dağa çıkan genç subaylarmeşrutiyetyolunuaçtı.Osmanlıgençleri,subaylarıneistiyordu?Tanzimat, “yeniden düzenleme” demektir. Bu devirde bir takım Osmanlı

gençleri çıkıp hürriyet istiyorlar. Anayasa anlayışları doğrultusunda basınhürriyeti istiyorlar. Parti kurmak istediklerinden emin değiliz. SadrazamMehmed Emin Âli Paşa’nın ve onun ardından, onunla nitelik bakımındankıyaslanamayacak olan Mahmud Nedim Paşa’nın baskılarından şikâyetediyorlar. Elbette bu harekete Sultan Abdülaziz’in izin vermesi mümkündeğildir. Namık Kemal’in de dâhil olduğu Jön Ottoman (Yeni Osmanlı)dediğimiz grubun manifestosu önemli fakat etkisizdir. Etkili örgütlenme JönTürkler ile başlar ve askerlerden, memurlardan oluştuğu için örgütlenmekapasitesi yüksektir. O dönemde Rusya’da ve İran’da da bu tür örgütlenmeeğilimleri var ki Mason örgütleriyle paralel gidiyor. 19. asırda bizim Şarkülkelerindekimasonikhareketlenmelerdünyamasonları tarafındanpekciddiyealınmıyor. Abdülhamid sultası zamanında rahatça konuşulabilen, jurnalcilikyapılması beklenmeyen iki yer vardı: Bir tanesi padişahın elinin altında olanMabeyn-i Hümayun’daki memurlar, ikincisi de Mason locası. Konuşurlar,tartışırlar, ritüelleri tatbikederlerveburadakimse tehditedilmez.Belki içeridepadişahınadamlarıdavardı,bilemiyoruzamaonlardamuhtemelenbuhavayauyuyorlarvebenimsiyorlardı.

JönTürklerimparatorluğunçökmekteolduğunugörüyorlarmıydı?Evet, herkes gibi onlar da görüyorlardı. Bunu önlemek için de kanuni ve

hukuki bir idare istiyorlardı. İkinci planda imparatorluğun iktisadi ve sınaizayıflığı konuşuluyordu ama ilk planda padişahın kendisi ve dikta var. Asılmeseleler; azınlık örgütleri, rejim ve istibdattır. Aslında Romalılar içindiktatoryanın ayıp olmaması gibi, istibdat da Müslümanlar için ayıp bir şey

değildir.Romalılarciddiişleriçindiktatoryayısavunurvediktatörtayinederler.İslâm’da da “istibdad” ve “müstebit” beceri barındıran bir tarzdır. O yüzdenistibdad kelimesinin pejoratif olarak kullanılması, aslında lügat bakımındanyanlıştırvebirİttihatçıicadıdır.ProfesörÜmitHassan,“II.Abdülhamid’inha’lfetvasında istibdaddan bahsedilmez” diye işaret etmiştir ki edilmemesi sebepolaraknormaldir,çünküdoğrubirsuçlamaolmazdı.İlk elde İttihatçılar hükümete katılır. Ancak Balkan Savaşları ve Babıâli

Baskını dönümnoktası oluyor.Bundan sonra, İttihatçılar hükümeti kuruyor vekendileri perde arkasını terk ediyor. Geçiş dönemi olarak Abdülhamid’in azlekelenmişeskivezirlerinikullanarak,kötüadamlarıtasfiyeimkânıyaratıyorlar.Neden Memduh Paşa’ya bir şey olmuyor, neden hırsız Fehim Paşa Bursayolundalinçediliyor,nedenArapİzzetPaşazorkurtuluyor?“Amaefendim,odaçok ileri gitmişti” şeklinde yaratılan bir havayı 27 Mayıs’ta yaşadık. HemCumhuriyetHalk Partisi’ni tenkit ediyorlar, hem deDemokrat Parti’nin rotayıfazlaşaşırdığınısöylüyorlardı.Buarakanathepvardır.MeselaDP’nin10yıllıkiktidarının ikinci yarısındaki Hürriyet Partisi mensupları. Hiçbiri muvaffakolamadı, üstelik sistem müsait olmasına rağmen ahalinin verdiği reyleri desahiplenemedilerveHalkPartisi’neentegreoldular.

AmaözellikleMustafaKemalveEnverPaşaarasındabirrekabetoluşuyor,Edirne’yeöncekimgirecekyarışındanbaşlayanbirrekabet…Heryerdesubaylararasındarekabetvardır.BunusöyleyenlerhemEnverciler

hemde bizim resmî tarih dediğimiz amatörKemalistlerdir.Bir tarafEnver’in,diğertarafMustafaKemal’inkıskandığınısöylüyor.Fakatdikkafalıveeleştirenzabitin sevilmemesi genel bir durumdur. Enver Paşa’nın Gelibolu müdafaasısonrası, Harp Mecmuası’na Mustafa Kemal’in fotoğrafının konulmasınıistemediğidoğrudur.FakatHarpMecmuası’nınkapağınafotoğrafıkoyulmayanbirdiğerkişideŞehzadeOsmanFuadEfendi’dirkikendisiHavaKuvvetleri’ninkurucusudurvehanedandandır.Buradananlayabilirizki temayüzedenkurmayıve zabiti sevmezler. Ama şunu da unutmamak lâzım: Enver Paşa, MustafaKemal’in şahsında, savaşmaktan yana olmayan kimseleri istemiyor. Yani“Savaşa girmeyelim, bekleyelim, bize saldırırlarsa saldırırız, talim görenordumuzla onlara karşı koyacak gücümüz var…” görüşünde olanlara karşı,“Savaşagirelim,çünkügirmezsekİngiltereveRusyabiziparçalayacak!”fikrinisavunuyor. Fakat öbür taraf bunu ciddiye almıyor. Mesela İsmet Paşa’nın1914’tebirifadesivar:“ŞuanakadarAlmanaskerîvebilimselkuvvetinehayranolmayı anlayabiliriz ama Marnes’daki duraklamadan sonra bundan

vazgeçmeliyiz,” diyor. Çünkü o cephede Mareşal Geoffrey, Almanya’yı çokkuvvetli olduğu halde durdurdu. Hâlbuki Rusya cephesini dağıtan AlmanyaüstünkuvvetlerinianındaFransacephesinesevketmişti.AlmanyadahailkandaRusları Tannenberg bataklıklarında mahvederek şöhretini pekiştirdi veRusya’nın çok zayıf olduğu ortaya çıktı. Ordudaki üç asker bir tane tüfeklesavaşıyordu. Komutanların çoğu niteliksiz ve yolsuzluğa bulaşmışlardı, Çaranlamadığı halde işlere karışıyordu. Donanım kötü, yolların düzeni fena. Buhaldeykenbilebüyükbir vatanperverlikduygusuyla “Tanrı veÇar adına” amadaha çok “Mukaddes Rusya” adına savaştıkları için Galiçya’da Avusturya’yımahvettiler.Galiçya’daAvusturyaordusutümdonanımınavesilahüstünlüğünerağmenbirşeyyapamadı,Almanlaryardımetmekzorundakaldı.

BirinciDünyaSavaşıbirdönümnoktasımıdır?1914’ün Temmuz ve Ağustos ayları Avrupa’yı barut fıçısı haline getirmişti.

Saraybosna’daki bir teftiş gezisi sırasında karısıyla (arşidüşes diyemiyoruz,çünküounvanbuburjuvakızaçokgörülmüştü)birlikte suikastakurbangidenFranz Ferdinand, Avusturya İmparatorluğu’nun Balkanlar’daki iştihasını veBosna-Hersek’in idaresindeki zaafını da ortaya koydu. Sırbistan, suikastçıyımuhakemeedecekve cezalandıracaktı, amaAvusturya “Bizbunagüvenmeyiz,siz adaleti gerçekleştirecek derecede bir devlet düzenine sahip değilsiniz,kendiniz teröristsiniz,” diyordu. Avusturya İmparatorluğu’nun bu müdahalesi,devletin istiklalini tanımamak ve taarruz niyetini açığa çıkarmak olaraknitelendirildi. Tabii Rusya hemen küçük kardeşi Sırbistan’ın hâkimiyetinikorumak yönünü seçti. Zaten uzun zamandır kutuplaşmalar başlamıştı.Avrupa’nın iktisadi ama daha ziyade siyasi menfaat ve çıkar çatışmaları suyüzüne çıkıyordu. Rusya, Fransa ve İngiltere’yle birlikte ittifakın içindeydi.Reval Görüşmesi’nde Osmanlı İmparatorluğu’nun paylaşılması konusu bilegörüşülüp kararlaştırılmıştı. İşte bu olay, genç Türk hükümetini ayaklandırdı.Paylaşılmaktan kurtulmak gerekti; -aslında suçlamamak lâzım- İngiltere veFransa blokuyla ittifaka girmek için çok uğraştılar, ama bugün nasılreddediliyorsakozamandareddedildik.ZatenBalkanHarbi’ndekifacianedenseTürk ordusunu yakından tanımayan büyük devletlerde bir boş vermişlikyaratmıştı. “Bu ordudan ve bu devletten kimseye bir hayır gelmez,” anlayışıortayaçıkmıştı.Bunakarşılık,TürkordusununmodernizasyonunuvealttanüstebütünkademelerinidahayakındantanıyanAlmanyabloğuaskerîçevreleriaynıfikirde değildi. Onlar ittifaka Osmanlı İmparatorluğu’nu aldılar ve sonunbaşlangıcıböyleoldu.

Enver Paşa savaşın Avrupa’da kazanılacağını düşündüğü için en iyiaskerleriniOsmanlıtopraklarınındışındaolanGaliçya’yayolluyor.Evet, çünkü biz çölde İngilizlerle mücadele ederek bu savaşı sona

erdiremezdik. Burada stratejik bir yanlışlık yok gibi görünüyor amakazandığımız şey önemli değil. İngiltere Fransa’ya çok fazla değil, yüzeyselolarak yardım ediyor. Öte yandan Almanya, Osmanlı’yı doğrudan dışarıdabırakmamaklaakıllılıkettiğinigösteriyoramaelbettebutümAlmanordusuiçingeçerli değil. Alman bahriyesi kesinlikle Türk ittifakına karşıydı. Bizi savaşazorlayan yoktu aslında. Hatta buradaki büyükelçi Hans Freiherr vonWangenheimbile istemezdi,çünküAlmanbahriyesiningörüşünübenimsemiştive kendi değerlendirmesine göre halimizi beğenmiyordu. Büyükelçi kanaatiniyüksek sesle belirtince,Kayzer onuhaşladı; çünküo daAlmankara ordusunudinliyordu.Zayıfbirordu,savaşta iyibirmüttefiktenziyadeyükolur.NitekimAvusturya,bütünCihanHarbiboyuAlmanyaiçinöyleolmuştur.Enver Paşa “Rusya gelip bizi yutacak, ayrıca Balkanlar’da kaybettiğimiz

toprakları almamız lâzım!” şeklinde düşünüyordu. Ama bu nasıl olacaktı,bilmiyorum. Çünkü Yunanistan sonradan İngiliz safına geçse bile, baştaAlmanya ilemüttefikti.YineBulgaristan daAlmanya ilemüttefikti.Almanya,müttefiklerinintopraklarınıbizemiverecektiki?Olmayacakbirşey.Bizsavaşagirdiğimiz zaman İtalya, Yunanistan ve Bulgaristan için büyük bir Almantaraftarlığı söz konusuydu. Balkan Harbi’nin getirdiği kırıklık ve Rusya’yadoğru yol alırmıyız hesabı da bu kararın alınmasında etkili olmuştur. Sadecebazı Alman kurmayları ve özellikle Avusturyalı askerî yetkililer, Osmanlı’nınhalen güçlü olduğunu, müttefik olmasını istiyor ve haklı çıkıyorlar. İngilterebatıdaçokmeşguldeğildi,tamamıylabütünharbiTürklerlesavaşarakgeçirdivefazla damuvaffak olamadığı aşikâr. Çok vakit harcadı, çok para harcadı, çokaskeryitirdivegündengünedüşmanımızoldu.

İttihatveTerakkiBirinciDünyaSavaşı’ndansonrayokolupgittimi,tasfiyeolduamazihniyetisürüyormu?İttihat ve Terakki Cemiyeti 1918’in sonunda kaybedilen savaşın ardından

kendini feshetse ve önderleri yurtdışına iltica etse de, Türk siyasi hayatındançekilmiş değildir. İttihatçılık bir “şiar” yani misyondur ve “İttihatçı” demekhayatları pahasına dayanışma içinde olan yoldaşlar topluluğu demektir.Yollarıayrılmışolsadahi,yoldaşlarınsorumluluklarıbirölçüdedevamederdi.1926’daidam edilen ünlü Maliye Nazırımız Mehmed Cavid Bey’in oğlu, hepimizintanıdığı Şiar Yalçın’ı, Hüseyin Cahit (Yalçın) Bey büyütmüştür. Aynı zat,

evvelce beraber oldukları fakat sonra yolları ayrılıpmuhalif cepheye geçen veİznik’tekifecihadisedelinçedilenDâhiliyeNazırıAliKemalBey’inkendisinesığınaneşiniveoğlunuhimayeetmişveyurtdışınagöndermiştir.BuçocukünlübüyükelçimizZekiKuneralp’tir.İttihatçılar nerede olursa olsun birbirleriyle ilişkileri olan, belirli zamanlarda

ortak hareket edebilen bir zümreydi. İstanbul’daki Fransız işgal komutanıFranchetd’Esperey“herşeyerağmenbütündinamizminmiskinveçürükihtiyarTürklerde değil, bu genç Türklerde olduğunu” haklı olarak belirtmiştir.Cumhurbaşkanımız Celal Bayar, Demokrat Parti’nin baş kurucusudur ama“Benimpartim”diyesözettiğiDemokratPartideğil,“İttihatveTerakki”idiveoYassıada’dayargılanırkendahiİttihatçıydı.HiçkuşkusuzöndegelenİttihatçılardışarıdakiEnverPaşa’nınyanındaolsalar

da, geniş üye zümresi her yerde Ankara’daki hükümetin etrafında toplandı.Partinin asıl inatçı unsurları Enver ve Talat Paşa’nın adamlarıydı. Ankara’yaEnver’igetirmek içinher türlü siyasimanevrayıdenedileramaeski İttihatçılarMillîMücadele’yekatıldı.

Savaşın ilk iki yılı iyi geçiyordu. Vatanın kurtarılacağı düşünülüyordu.SonraneoldudasavaşOsmanlı’nınaleyhinesonuçlandı?İngiltere’ye ısmarlanan zırhlıların gelmemesi, gemi için ödenen miktara el

konması, daha önceden Reval Görüşmesi’ni izleyen tepkiler gibi birtakımolaylarkaderiörmeyebaşlamıştı.Şurasıbirgerçek;gençTürklerbelkiilkbaştahaklıgörünüyordu,amahaklıvedoğrugörünmeninötesindedoğruyaulaşmak,yani kendine güvenmek ve büyük harp dışında kalarak, ince bir politikayıyönetecekkadrolarbuhükümetçevrelerindeyoktu.BüyükHarp,imparatorluğunyıkımınıgetirdi.Bugünbunaağıtyakacakdeğiliz;imparatorluklaryıkılmakiçinkurulurlar.Türklerin imparatorluğu da er veya geç idare ettiğimilletleri ve bugeniş memaliki bırakmak zorundaydı. Ama okullarını boşaltacak kadargençlerini yedek subay harbinde harcamak, demircilerini ve çiftçilerinicephelerde yok edecek ve iktisadiyatını onlarca yıl kalkınamayacak derecedeboğazlamak bu hükümetin suçu olmuştur. Türkiye İmparatorluğu’nu bukadronun dar anlayışı veya hesapsız ideali, basiretsiz politikaları, ani kararlarıçokerkenveçokpahalıbirşekildeyoketmiştir.Buaynızamandamillîsınırlarıda mahvetmiştir. Unutmayalım; Misâk-ı Millî sınırları içine, mütareke ilanedildiğinde, ordunun elinde olan yerler de dâhildi. Oysa sonunda bunlarınbazılarınıalamadık.MeselaHataybileancak1939’datakipedilenpolitikalarvedengeoyunlarındaniyiistifadeetmeksuretiyleanavatanakatılabildi.

BirinciDünyaSavaşıbaşkaülkelerdenegibisonuçlardoğurdu?BüyükHarp’in yarattığı sıkıntılar sadece Türkiye’ye yönelik değildir. Rusya

harbe girmek istediği zaman buna hiç hazırlıklı değildi; nitekim savaşbaşladıktansonraherüçRusaskerinebir tüfekdüşüyordu.Ulaştırmavesağlıkhizmetleri de bundan daha iyi değildi. Böyle bir ordu savaşa gireceği zamangenelkurmayınzaferçığlıklarınakarşı,sadeceakıllıMaliyeNazırıKontVitteveonun etrafındakiler “Bu savaşta kimse kazanmayacak, sadece siz değil, hiçkimse kazanmayacak; tahtlar, taçlar, anane, din her şey yok olacak,” diyeferyatla cevap vermişlerdi. Galiba zaman çok acı bir şekilde Kont Vitte’ninferyatlarını haklı çıkardı. Birinci Cihan Harbi’ni sadece kaybedenler değil,aslında sözde kazananlar da kaybettiler. Dünya değişti ve bu değişen dünyabirtakım acıların içinden geçmek zorunda kaldı. Bu acılar neydi? Hayatındaayakkabı giymemiş insanlar orduya girince çizme giymeye başladılar. Bunlarnasıl karşılanacaktı? Hiçbir devletin maliyesi, bu aşırı donanımlı, kalabalıkorduların ihtiyacını karşılayacak durumda değildi. Para düzeni alt üst oldu;banknotlar çıktı. Bu karşılıksız basılan banknotlar harp sonunda ayrı birekonomik kriz dünyası yarattı. Kadınlar iktisadi hayatın içine girdiler,fabrikalarakadargittiler;buonlarıçokzedeledi,sonundaister-istemezfeministhareketdoğduveBatılıtoplumlartaleplerecevapvermekzorundakaldı.BunlarBirinci Cihan Harbi’nde gösterilen fedakârlıkların onda birinin bile karşılığıdeğildi. Tahtlar ve taçlar yerinden oldu; sadece Osmanlı İmparatorluğu değil,Habsburgların Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Rusya’nın RomanovHanedanıveaslındaananesizayıfdaolsaAlmanİmparatorluğudarejimolaraktarihe karıştı ve doğudaki topraklar elden çıktı ki, 20 yıl içinde Polonya’yataarruzveneticesindeİkinciCihanHarbibaşlayacaktır.Bütünbuolaylarbirtekgerçeği ortaya çıkarmıştır; savaş yıkıcı rüzgârlarını estiriyordu, galipler bileyorgundu.Amayorgunolangaliplerbaşkayollaratevessülettiler.Yenilenlerden,maddi vemanevi kayıplarının acısını çıkarmaya kalktılar; çok insafsız bir diziantlaşmaortayaçıktı.

Bu antlaşmaları biraz anlatır mısınız? Antlaşmalar hangi bakımdaninsafsızdı?Bunların hepsi Paris’te tezgâhlandı ve bugünkü Paris’in o zamanki

banliyölerindeayrıayrıantlaşmalaryapıldı.Almanya’ylaVersaillesAntlaşmasıyapıldı; bu aslında 1871’de Sedan’da alınan yenilginin bir intikamıydı. Aynıyerde Alman İmparatorluğu ilan edilmişti ve o zamanın Fransa’sını dizegetirmişti; bunun intikamı gene burada alındı. Fakat iş bununla bitmeyecekti,

Versailles’inintikamıCompiègneormanındabirvagondakimütarekeilealındı;“Alman tarihinin en şanlı zaferi” olarak ilan edildi. Allah’tan İkinci CihanHarbi’nden sonra vagon kullanmak gibi bir budalalığa hiç kimse tevessületmeyecekti. Avusturya-Macaristan ile St. Germain Antlaşması imzalandı;imparatorluk parçalanmıştı, Avusturya sosyalistleri küçük bir devletincumhuriyetini ilan etmişlerdi. Bu antlaşmayla Avusturya’nın artık hiçbir şeytalep edecek hali kalmadı; büyük bir iktisadi sıkıntı ve imparatorluğunyıkıntısıyla hayatına devam etmek zorundaydı ama edemedi, 1938’de ilhakedildi,hattabuilhakıAvusturyakenditeşvikettiveişgalciAlmanya’yıbekledi.Zavallı Macaristan’la Tranon Antlaşması imzalanmıştı; Hırvatistan, Slovakya,Ukrayna’nın bir kısmı elden çıktı, Adriyatik’teki Macarlara ait Split Limanıelden çıktı, bu limandan elde kalan sadece donanmasını kaybeden AmiralHorthy ve olmayan krallıktır. Bir müddet sonra Macaristan’da Bela Kun birSovyet idaresikurduğuzamanAmiralHorthy20bin jandarmaylabukomünistcumhuriyetidağıttıve(donanmasız)amiralolarakkendini(kralsız)birkralnaibiolarak ilan etti.Macaristan küçülmüştü.Küçülenler sadece emperyal topraklardeğil, aynı zamandaMacarların yoğun olarak yaşadığı, bugünküRomanya’nınErdel, Eski Yugoslavya’nın içindeki Temeşvar eyaleti ve Slovakya’ydı. BuirredantizmözlemiMacaristan’ıdahaçoksıkıntılarasokacaktır.NihayetNeuillyAntlaşması’ylaBulgaristan,Balkanlar’ın en çokezilenveBulgarlarınyaşadığıtopraklarıRomanyaveYunanistan’abırakmakzorundakalandevletçiğioldu.

Türkiye içinse Sevr Antlaşması hazırlanmıştı. Anavatanın parçalanıp,paylaşılmasımasadaydı.Türkiye’yedayatılanantlaşmaçokağırdı.Türklere“Avrupa’dayerinizyokve

Anadolu’da da kim isterse istediğini sizden alır, kurakAnadolu yaylasının birtarafına sokulsanız ve İstanbul’da da yaşama hakkı elde etseniz ne nimet!”havasındabirantlaşmadır.

OsıradaAnadolu’dadurumnasıldı?YorgunBritanyaordusununAnadoluişgaliniyapacakhaliyoktu.“Parabizden,

can sizden” hesabıyla Venizelos’un Megali İdea’sı adeta desteklendi. Pariscivarındaki antlaşmalarda, Sevres Porselen Fabrikası’nda yapılan imza törenihariç hemen hepsinde, büyük Giritli Venizelos basında yer alan en popülerdiplomattı.AdetaYunanistanbirzaferveimparatorluksarhoşluğuiçineitilmişti.Tek akıllı adam, gelecekte faşist diye suçlanacak olan General Metaksas’tı.Metaksas“BizeküçükveonurluYunanistanyeter,KüçükAsya’dayapacağımızbir şey yok,” diyordu. Haklıydı. Karşıdaki orduyu tanıyordu. Bu yenilgi

zamanında bile imparatorluk ordusunun bazı şeylere müsaade etmeyeceğinianlamıştı. Hele İzmir’in işgalinden sonra, Yunan ordusunun daha da içerilerehareket edeceğini duyunca düpedüz isyan etti. Yunanistan için “Küçük AsyaFaciası” denilen macera böyle başlamıştı. Yenilgiden sonra, facianınmüsebbipleri, bilhassa askerî komutanların hemen hepsi cezalandırılacaktır.1919’un15Mayıs’ındaİngiltere,KüçükAsya’yaİzmirlimanındanYunanistan’ıçıkardı.Bugaliba hemmüttefikler arasındahemdeTürkhalkı ve askerleriyleyeni statüarasındakiçatışmayıyüzeyeçıkardı.Fransa, takipedilenpolitikadanmemnun değildi. Bizzat İstanbul’a bir fatih gibi giren, Balkan cephesininmuzaffer komutanı Franchet d’Esperey hiç de bazılarının sandığı gibi mutlakTürk aleyhtarı değildi. Aksine Anadolu’da genç Türk takımının başlattığımücadeleyi gördüğü zaman sarf ettiği söz şudur: “Bu genç Türkler her şeyerağmenTürkhalkınındinamizminitemsilediyorvegeleceğibunlarinşaedecek,ihtiyarTürktakımındanişçıkmaz.”Fransa,başlayacakMillîMücadele’deTürktarafının yanında değilse bile, tarafsız olmayı seçti ve bir müddet sonra daKilikya’da, Çukurova’da uğradığı bozgun üzerine müttefiki İngiltere’ninoyununagelmediveAnkara’ylaanlaşmayıseçti.Hiçşüphesizkidahabaşındanelenen,savaşboyuncayaşadığıbütünfaciagörmezliktengelinenİtalyaiseyeniAnadoluhükümetinemüzahirolmayıseçmiştir.

Cihan Harbi yıkım oldu. Peki o yıkımdan bize ne kaldı, felaket bize neöğretti?Biz Cihan Harbi’nde büyük devlet olduğumuzu bir tarafıyla gösterdik, bir

tarafıyla da dünyadan bihaber insanların elinde olduğumuzu gördük.Her şeyerağmenCihanHarbi’ndebizbirvatanvemilletolduğumuzuispatettik.Tarihteçokazmilletinböylebirdestanyazmakabiliyetiolmuştur.Şansıdaazolmuştur,kabiliyetideazolmuştur.Gelibolugibibirolayherkestegörülmez.Hattaaskergeçinen memleketlerde bile olmaz bu. Almanların Gelibolu’su var mı? Yok!ÇünküAlmanyasaldırır,vatansavunmayagelinceçözülür.Oşuurderindeğildiraslında.AmaRuslarveFransızlardahepvardı.BizGelibolu’muzla, Sarıkamış’ımızla,Halep’imizle vatan savunmasını bilen

nadirmilletlerdenolduğumuzugöstermişizdir.Bu,tarihingetirdiğibirseciyediramaaynızamandadabireğitimveteşkilatlanmameselesidir.Eğerbiz19.asrınsonuile20.asrınbaşıvesonundabuseciyeyigöstermişisek,herzamanbüyükkomutanlarımız,büyükdevletadamlarımızortayaçıkmışise,pekâlârahatrahatişgalcilerleuyuşmayolunuseçebilecekkenbağımsızlıkiçinkafatutmuşvebunudabaşarabilmişisekbununbirgeleneğivardemektir.

Busavaşagirmeseydikanavatanıkurtarabilirmiydik?MustafaKemalsavaşıöğrendiğinde“Enver’denbundanbaşkasınıbeklemezdim.Osmanlıburadansağçıkamaz,”diyor.Bu savaşlaOsmanlı büyük kayıplara uğramıştır.Coğrafyamız yerle bir oldu;

basit taktiksel hatalar yüzünden, Balkanlar ve Rumeli’deki anavatantopraklarımızı kaybettik. Birinci Cihan Harbi’nde de Halep, Musul veAntakya’yıkaybettik.En fenasıda,busavaşagirmeseydikKudüsgibi,Mekkeve Medine gibi yerler elimizde kalabilirdi. Yalnızca imparatorluğumuzu vetopraklarımızı değil, Tanzimat’tan bu yana başlayan kalkınmanın ana unsuruolan insanlarımızı kaybettik. Yani iyi çiftçimiz, iyi zanaatkârımız, iyimühendisimiz, bunların hepsi bu savaşta yitip gitmiştir. Okullar, sınıflarboşalmıştır. O kadar ki liseyi daha bitirmemiş gençler yedek subay olarakalınırken“Dönenolamazamaeğerolursa,burayadeğildoğrudanDarülfünun’agidin!”denilmiştir.Busavaşdönemininyarattığınüfusyıkımıancak1950’lerdeonarılabilmiştir. Türkiye adeta birdenbire parçaları yok olmuş bir vatan halinegelmiştirkibizneredeyseEge’yi,yaniBatıAnadolu’yukaybedecektik.KâzımKarabekirPaşabile“ŞimdilikEge’yiveİstanbulhavalisinibırakalım,DoğuveOrta Anadolu’yu kurtaralım!” demiştir. Seçkin komutan o şartlarda başka nediyebilirdiki?Diğerşekildedüşünmek,Akdeniz’ihedeflemekisebaşkatürlübirdehadır.Buülkeçokbüyükinsankaybıylahayatabağlanmayaçalıştı.Buhalibırakın

okulda, fabrikada, tarlada, demiryolunda hissetmeyi, devlet hayatında da çokhissetmişizdir. Herhangi bir akıllı bakan, çalışacak doğru düzgün kadrobulamamıştır.İyikiHitler’inelindeneğitimliveseçkinadamlarkaçtıda,RefikSaydam onlarla bir şeyler yapmaya çalıştı. Tabii bir ideolojik körelme demeydanagelmiştir.Meselaüniversitedehocaolmakyerine,taşradadoktorolupkendini kurtarmak düşüncesi topluma hâkim olmuştur. İdeallerin çapızayıflamıştır.Tabiibuatmosferdebilecumhuriyetçikadrolar,gerekpartigereksehükümetolarakçokbüyükişlerbaşarıyor.OgününHalkPartisimillîmücadeleşartlarında doğdu ve o insanların asgari müşterekleri vardı: Memleketkurtarılacak,yenideninşaedilecek,cehaletizaleedilecek,sağlıkteminedilecek.Memlekette bir olumsuzluk havası hâkim olsa da, “Biz başarabiliriz!” inancımevcuttu. Mesela insanlar kendilerinden beklenmeyecek tıbbi operasyonlarbaşarıyorlar.Elbette, öte yandanmemleketin çok karanlıkmanzaraları var; okuma yazma

oranı düşük, eğitim çok kötü durumda. Rusya’da da ihtilalden sonra % 90’avaran bir cehalet vardı ama diğer yandan da, bir sahiplenme ve işi üstlenme

vardı.Çünkükurulmuşbir gelenekvar.Aynı şekildeOsmanlı’dadabu türbirgelenekkurulmuşkizordaolsaayağakalkmayıbaşardık.Arkasındaasırlarolanbirimparatorlukgeleneğibu.Bubirikimdengelenbazıkadrolarvar.

Bu hareket nasıl başarılı oldu? Millî Mücadele’yi o şartlarda nasılkazandık?Anadolu Hareketi, dağılmayan ve her şeye rağmen ananesini, hiyerarşisini,

emir-komuta zincirini elde tutan bir ordu başarısıdır. Burada devletmekanizmasının bütün unsurları ele geçirilip kontrol altına alınmıştır. Eski birimparatorluğungetirdiğiyenibirdinamizmleişleryürütülebilmiştir.Buhareketiİstanbul’daki Damad Ferit Paşa ve çevresi sık sık İttihatçılıkla suçluyordu.Mustafa Kemal Paşa’nın etrafındakilerin İttihatçılıkla olan bağları çoktankopmuştuveİttihatTerakkiliderlerininonlarısevmediği,onlarındaberikilerdenartık hiç hazzetmediği hepimizinmalumudur.Ama bu gibi suçlamalarda haklıbir taraf da vardır; Ankara’daki ilk meclis binası bile İttihat Terakki Kulübüolarak yapılmıştı ve nihayet milletin en dinamik unsurları, Franchetd’Esperey’nin de vaktinde tespit ettiği gibi, bu fırkanın saflarındaki gençunsurlardı. Bunların bir kısmı eski İttihatçı liderleri tutuyorlardı. Hatta EnverPaşa’yı iltica ettiği Almanya ve Rusya’dan geri getirip Millî Mücadele’ninbaşına geçirmek gibi hayalleri olanlar da vardı. Ama bir kısmı bunun artıkyürümeyeceğinive ittihatçılığıbuanlamda terketmekveAnadoluMüdafaa-yıHukuk Grubu etrafında Mustafa Kemal Paşa’ya kesin olarak katılmakgerektiğinianlamışlardır.Kalabalıkunsurudabunlaroluşturuyorduzaten.

MİLLÎMÜCADELEYILLARI

MillîMücadele’denedenMustafaKemalvearkadaşlarıönplanaçıktı?Modern Osmanlı istibdadının kurucusu Abdülhamid Anadolu’da en güçlü

liseleri kuran, Tıbbiye’de ve Harbiye’de yabancı dil eğitimini geliştiren hattamodern anlamdaDarülfünun’u kuran hükümdardır; amaonun devrinde felsefeeğitimi yoktur, hürriyet konuşulmaz. Türkiye’deki sansürcü eğitimin bir nevibaşlangıcı gibi düşünebiliriz. Abdülhamidçi anlayış; insanlar okusunlar,mühendis olsunlar, zabit olsunlar, zanaatkâr olsunlar istiyor fakat filozofolmalarızinharhedefdeğil.PekiAbdülhamidneslindenkimlerçıkıyor?MustafaKemalPaşa,EnverPaşa,

Fevzi Paşa, Karabekir Paşa hep bu devrin adamları. Bunlar fevkalade iyiyetişmiş kurmaylardır ve Prusya’daki veya Avusturya’daki subaylardan hiçbireksikleriyoktur.Sahayıda,silahlarıdaçokiyitanırlar.Fakatbuşahıslarıntarihve iktisadahâkimiyetivarken, coğrafyavedünya siyasetikonusundavukuflarıyoktur. Yine de sezgileri vardır ki bu son derece önemlidir. İyi bir meslekeğitimleri, tecrübeleri vardır ve imparatorluğu çok iyi tanırlar. Ne Avusturyasubayları,neRusyasubaylarıonlarınyaşadığıtecrübeyesahipti.Buçokönemli.İngiliz zabiti gezicidir, tetkik eder, her yere gider ama Osmanlı zabitleriOrtadoğuveBalkancoğrafyasınıtanımakta,tecrübeleriitibariyleİngilizlerkadariyiydi.

Mustafa Kemal; Kâzım Karabekir, Refet Bele, Fevzi Çakmak’ın da içindebulunduğubukuşakiçindennedenöneçıkıyor?Böyle sorulara cevap vermek çok zordur. İki nedeni var:Öncelikle,Mustafa

Kemal’in çok daha yoğunlaştırıcı bir zekâsı vardır. Aslında hepsi çok okur.Mesela Enver Paşa, Kâzım Paşa. Fakat Mustafa Kemal bazı konulardayoğunlaşmıştırveçok farklı açılardanbakabilmeyeteneğikazanmıştır. İkincisiise, şahsi dramı epey etkilidir. Yani çocukluğu, yaşamı, yaşadığı zorluklar...Öncekendihayatındabirhırsveyükselmegösterir,ardındanbulunduğumilletlekendi kişiliğini yükseltir. Doğu Avrupa ülkelerindeki insanlar kendi darbireyciliklerini geçmek için, bulunduklarımillî ve etnik kurumun yücelmesineçalışırlarkibudurumonlarabirkişilikkazandırır.EskiAvusturyasubaylarındanbiri bana şöyle demişti: “O zamanlar bir Avusturya subayı ilahtı!” Fransızsubayı,Almansubayıkendincebirilahtırodönemde.Bunaulaşmakiçin,bireyin

kendikapasitesiniaşmasıiçinduyarlılığınınfazlaolmasıgerekir.Çünküonuasıltamamlayacak unsur, sosyal kimliktir ve ona yönelmesi gerekir. BenMustafaKemal’debunugörüyorum.AltanDeliormanMustafaKemalBalkanlarda1kitabındaaktarır:ŞakirZümre

ileSofya’dabir lokantadaotururlarken,köylükılıklıamazengincebirigeliyor.Garsonlar onu kovuyor ve hizmet etmiyorlar. O kişi de itiraz ediyor ve“Bulgaristan’ıbenbesliyorum,bupastabendengeliyor,paranızıdaveriyorum,”diyor.MustafaKemalbunaşahitoluyorveetkileniyor.Başkabirvaka:BirgünŞakirZümreileoperayagidiyorlarveMustafaKemal“Şakir,kimnedersedesin,BalkanHarbi’ndemağlûpolmamızınsebebinişimdidahaiyianlıyorum.Benbuadamları çoban diye bilirdim. Hâlbuki baksana operaları bile var. Operadaoynayacaksahnesanatkârları,müzisyenleri,dekoratörlerihepsiyetişmiş.Operabinasıdahiyapmışlar,”diyor.Demekkibağdaştırıcıbirbakışaçısıvar.

Mustafa Kemal, bir Osmanlı subayı olarak Hanedan’ın dikkatini çekiyor.Vahdeddinnebekliyorondan?Biryakınlaşmavar.Mustafa Kemal’in kritikleri çok önemli. Almanya, Avusturya, Fransız

cepheleşmeleriniçokiyianalizediyorveVahdeddinbunugörüyor.Vahdeddin’inhatayaptığıteknokta;DamadFeritPaşagibibiradamıikikeretayinetmesidir.Karadeniz (Pontus) bölgesindeki ayaklanmayı ancak Mustafa Kemal’inorganizasyon ve yönetme kabiliyeti bastırabilir diyerek onu yönlendiriyor.Karadeniz’ikaybetmekgibibir tehlikevarvebunoktadaVahdeddin’eyönelikbaskılar var. Bazıları Vahdeddin’in adeta uyuduğunu, hatta devleti sattığını,bazıları da sadeceMustafaKemal’in vatanı kurtardığını söylüyor ki bunlar ikitarafıyladaabartılmışveyatoptancıyorumlar.

MustafaKemal’inüstünmeziyetleriarasındahangisiöneçıkıyor?MustafaKemal’de üstün bir adam tanıma yeteneği var. Devlet hayatında ve

orduda herkesi iyi tanıyan böyle istisnai insanlar vardır. Bazı kimseler de buyetenekten yoksundur. Bu iki tip arasında geniş bir yelpaze vardır. MustafaKemal bu yelpazenin zirvesidir, kimlerle nereye gidebileceğini çok iyi bilir.Anadolu’yaçıkarkenyanındaolangrubabakın;mesela,içlerindeRefikSaydamvarkibuadamTürkiyeCumhuriyeti’ninenbüyüksağlıkbakanıdır,büyükbirteşkilatçıdır.Ozamanınkötüşartlarında,bütünsağlıklıunsurlarınyokolduğubirdönemde sağlık taraması yaptırmıştır.2 Çok yaygın olan veremi, sıtmayı hattafrengiyiyoketmiş,yokedemediğinoktalardaengellemiştir.Hemdesülfamitvepenisilin gibi icatlar henüz hayata girmediği halde yapmıştır bunları. Bu,

MustafaKemal’ininsanlarınasıltanıdığınınbirörneğidir.Diğerisimlerdeyineilgiçekicidir.Örneğin,MazharŞevket.MustafaKemalbuinsanlarlaAnadolu’yudolaşıyor.

Vahdeddin’e gidip hem padişahla ilgili hem de kendisi için taleptebulunuyor.Harbiyenazırlığınıistiyor,birkaçkezbunutekrarlıyor.Mondros Mütarekesi yapıldığı zaman, Mustafa Kemal henüz Batılılar

tarafından suçlu ve maceracı olarak nitelenmiş değil; iyi bir asker olarakgörülüyor.HarpsuçlusudeğilveErmenimeselesinedekarışmamışolduğuiçinhiçgözebatmıyor.Kendisidezatenradikalmevzularakarışmamış,gayetyavaşhareketetmiştir.Vahdeddin’egidipkendisinigenelkurmaybaşkanıyapmasınıveVahdeddin’in de ordunun başkomutanı olmasını istemiştir. Ama Sultan Reşadgibi değil, gerçekten başkomutan olmasını istemiştir ve kendisi de onunyardımcısıolmayı talepetmiştir.Vahdeddiniseçokzordurumdavebukonuyaçekingenyaklaşmıştır.Bunun gibi,Mustafa Kemal hem karşı tarafa durumu hissettirmiyor hem de

kimneredeneyapabilirbiliyor.KâzımKarabekirPaşa“Obenitanımıyorduamaben onu tanıyordum,” demiştir ama tam doğru değil. Mustafa Kemal de onutanıyordu.Oonutakipettiğigibi,odaonutakipediyor.ZiraDoğumevzilerininkomutanıolacakkadarsağlamvedeğerlibiradamıtanımadanedemezdi.Bellikionun hakkında zihninde dosya tutmuştur. Bizim tarihimizde böyle basiretlidevletadamlarıdavardır,sonderecezayıfkişiliklerde.Böylece,öncebirörgütkuruluyor.Buörgütbildiğimizpartilergibideğil.Gerçi

İttihat ve Terakki de bildiğimiz anlamda bir parti değildi ama en azından birBalkan komite örgütüydü.Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti öyle bir şey değil amafedai cemiyeti olmadığı gibi çiçek toplama derneği de değil. Bu kimselereİttihatçı diyenler var amabu doğru değil.CihanHarbi’ndemaceraperest kararverip başarısız olanlar değil, onlara muhalif olanlar var bu yapıda. MustafaKemalonlarıbirarayagetiriyor.HiçbirininneEnverPaşa’ylaneTalatPaşa’ylabir ilgisi kalmış, vaktiyle onlara karşı birmeyli olmuş ama onlar artık geridekalmış.

MustafaKemal’inittihatçılığıkonusu.Cemiyetegiriyorveçıkıyor.OnunŞam’daVatanveHürriyetCemiyetikurucusuolduğu,oradanSelanik’e

geçipİttihatveTerakkiCemiyeti’negeçtiğisöylenir.Cemiyettekirolü,kiminnekadar ağırlık sahibi olduğunun ispatı mümkün değildir ama az çok bellidir.Cemiyet içindekibazı İttihatçılar diğer küçükgrupları gözlemler, kontrol eder,

denetler. Güvenilir olup olmadıklarını anlamaya çalışırlar. Mustafa Kemalmuhtemelenbuşekildebiritimatsağlamıştıramaçokerkendiyebileceğimizbirçağda İttihatçı diktasının memleketi selamete götürmeyeceğini anlamıştır. Busöz resmî tarihte de yer alır. Gerçek bir söylem ama zamanla totolojiyedönüşmüştür. Ne demektir selamete götürmemek? Bu kişiler ideallerindesamimi, davalarında cesur, Abdülhamid’in sansürlü yönetiminde bir şeylerbaşaracak kadar maharetli. Bazen bizim generallerimize Franco benzetmesiyapıyorlar ki bu çok yanlıştır. Çünkü Franco askerlik bilmez politika bilirdi;bizimkilerisepolitikabilmeyipaskerlikbiliyorlar.

Yanisiyasettebaşarıolamadılarmı?Elbette. Siyaseti nereden öğrenebilirler ki?Askerlikten yeni çıkmışlar ve bir

andaçokpartilisistemegeçiliyor.

Peki,MustafaKemal’iuzaklaştıranşey,EnverPaşa’nındevletiAlmanlarınyanındasavaşasürüklemesimi?Mesele orada başlıyor. Bu kişiler kurmaydır. 19. asırda yeniçerilik

lağvedildikten sonra Cevdet Paşa’nın bir tespiti vardır: “Yeniçeri Ocağı’nınkaldırılması,Rusya’nınaskerîteşkilatlanmasınıkaldırmasınabenzemez.Onlarınstrelitzleri sırtlarında ur iken, bizimkisi kalbimizdeki bir kanser gibiydi ve buyüzden de etkileri çok şiddetli oldu.” Karakola, maliyeye kadar, işlere hepyeniçeriler bakıyordu ki ortalık o yüzden karışmıştır. Orduyu uzun zamandabüyük zorluklarla kurarken, kurmaylık gibi akıllıca bir iş de gerçekleştiriliyor.Kısa sürede bu alanda Avrupa’nın eğitimine ulaşıyoruz. Kurmaylarımızfevkaladeuyanıkve tecrübeliydiler.Şam,Makedonya,YemenderkenPrusyalı,Rusyalımeslektaşlarındandaha iyipiştiler.ÖzellikleRuslardançoköndedirler,çünküRusya isyanlarlauğraşmıyordu.ZatenRus topraklarındakihalkınbüyükkısmı, Türki devletlerdeki Türklerdi. Müslümanların milliyetçi ayaklanmalarıolmuştur ama Şeyh Şamil olayından sonra, Rusya askerinin iç isyanlarıbastırmak gibi bir problemi olmamıştır. Bunlar bir kere yenilip tabi olduktansonra başkaldırmaz, silaha başvurmazlar. Geri kalanları da Polonyalılar veYahudilerdir. Yahudiler Rusya’da bir şehir azınlığı değil, önemli bir halkgrubudur. Son ciddi ayaklanmalar Polonyalıların Macarlar ile ortaklaşagiriştikleriisyanlardırveRusyaonlarıAvusturyailebirlikteezdi.Dahadoğrusuüç devlet arasındaki Kutsal İttifak ilkelerine sığınarak isyan bastırmaktabeceriksizAvusturya’nın imparatoru, gençFranz Joseph, I.Nikola’dan yardımistedi.AcımasızGeneralPaskiyeviçkomutasındaki 150binkişilikRusordusuGeneral Bem (sonraki Murat Paşa) komutasındaki küçük Polonya-Macar

ordusunu ezdi. Rus komutanın başarılımeşum rolü unutulmaz ve Polonya birdahaBirinciCihanHarbisonunakadarayaklanamadı.Türkaskeriisebütün19.yüzyılboyuhemcephededirhemde iç isyanlarıbastırırkenolgunlaşır, tecrübekazanır.Mustafa Kemal, Almanya ile ittifakın İngiltere ve Rusya’ya karşı birfayda sağlamayacağını çok net görüyor. Zaten bu, Mustafa Kemal’inİttihatçılardanveözellikleoüçlüdenfarkınıanlamamızısağlar.

Millî Mücadele aşamasına nasıl gelindi? Bu esnada Ankara–İstanbulilişkisininseyrinasılgelişti?İstanbul,MustafaKemal’iöncegenişyetkilerlemüfettişolarakgönderiyor,sonraazlediyor.GençTürklerdöneminde,saltanatmakamıylasondereceiyiilişkilerkuranve

sonpadişahla,dahaveliahtlığındanitibarentanışangençgeneralMustafaKemalPaşa durumdan istifade etmiştir. İstanbul’da kurulan mütareke kabinelerindeHarbiyeNezareti’niistemiştir.Bununaktifbirdarbeiçinolduğuanlaşılmaktadır.Kendisinin bu isteklerine cevap verilmeyince başka yollar denemiştir. Ortadabitkin bir asker sınıfı ve bitkin bir halk vardır. Ama Mustafa Kemal veetrafındakiler artık Anadolu’da bir mücadele yapmaya karar vermişlerdir; ziraİstanbulmücadeleninmerkeziolamaz.Daha1918’de,mütarekeninhazinyılındaTrakya’da ve İzmir’deMüdafaa-yı Hukuk Cemiyetleri kurulmuştu.Millet heryerde direniyordu ama bu direnişlerin arasında koordinasyon, yani eşgüdümyoktu.Oeşgüdümühangipolitikdehasağlayacaktı?Ancakarkasındaaskerîbirbaşarıvemüspetintibalarolanbirkomutan...OrdumüfettişliğiyleAnadolu’nunasayişinigözlemevesağlamagörevideburadabüyükroloynamıştır.Samsunvearkasından Amasya Tamimi ile Erzurum ve Sivas Kongreleri’nin MillîMücadele’ninseyrinideğiştirdiğinibiliyoruz.

Sonrakigelişmelernelerdir?Ankara’damecliskuruldu.Bumeclis,amacıayrıbirdevlet,ayrıbirhükümet

kurmakolmayan,doğrudandoğruyaSaltanatmakamınınhukukunukurtaracak,onu koruyacak, İstanbul’daki şartların olumsuzluğu dolayısıyla Anadolu’yuseçmiş bir hükümetti. Tabii ki görünüşte Osmanlı İmparatorluğu ortadankaldırılmışdeğildi;İstanbul’dasefirlervardıveİstanbul’undadışarıdasefirlerivardı. Ordu elbette ki kontrol altındaydı ama dağıtılmış değildi. Bir Osmanlıhükümetivardıfakatbuhükümetinbaşkenttekipolisininasayişgücü,UnkapanıKöprüsü’yle Bebek Karakolu arasındaydı; o da galiba padişahın sarayına vesaltanat makamına olan centilmen bir nezaketten dolayıydı. İstanbul’damüttefiklerin kontrolünü bile İngiltere üstlenmişti. İtalya Anadolu yakasındahiçbir faaliyette bulunmuyordu. Suriçi İstanbul’u ise Fransa’nın denetimine

bırakılmıştı.BuradaAnadolu’yasilahkaçıranlarbaştaolmaküzere,bütünmillîteşekküllerinFransa tarafındançokşeditbirşekildekontroledilipönlenmediğibilinmektedir.Budurumdaİngiltere,payitahtınaskerîvesiyasidenetiminielinealdı. Bunu aldığında da büyük hatalar yaptı. Karşımızda alışılmış Britanyadevleti yoktu; bazı aşırı tutumlu azınlık unsurlarla işbirliği yapan, esnafındenetiminde rüşvet almaya kadar giden adaletsiz olayların sıkça görüldüğü vemilletin gittikçe hınç beslediği bir mütareke idaresi ve komutanlığı vardı. Bumütareke İstanbul’unda alışılmamış olaylar da göze çarpıyordu. Dahamodernbir hayat başlamıştı. Bazı siyasi partiler faaliyetteydi fakat bunların hiçbirisiitimatedilecekveoturacakbirdüzenisağlamışdeğildi.

SultanVahdeddindedâhilolmaküzere,hiçbirOsmanlıhanedanmensubuCumhuriyet’i, Türkiye’yi eleştiren ya da kötüleyen tek söz etmemiş veTürkiye siyasetine karışmamıştır. Bunu nasıl değerlendiriyorsunuz? Nasılmümkünoldubu?Osmanlı hanedanı ananesi, devlet alışkanlığı ve devlet fikri çok eskilere

dayananbir hanedandır.Mukayeseyapalım;Sırbistan’da ise iki hanedan ailesivardır ve sürekli biri diğerini devirerek tahta geçer. Balkan hanedanlarıülkeleriyle uyuşamayan küçük hanedanlardır; daimi surette bir aristokrasiyaratmakistemiş,fakatmuvaffakolamamışlardır.NeBalkanlar’dakiidarecilerdene de onların yönetimindeki halkta köklü ve gelişmiş bir devlet fikri vardır.Balkan devletlerini kuran komitacıların hepsi cumhuriyetçidir; fakat nehikmetse, bu devletlerin kaderi savaşın sonunda beynelmilel olarak masayayatırılmış ve ithal hanedanlar başa gelmiştir. Bu ithal hanedanların büyükdevletlerdengelmemesişarttır;buhanedanlar,meselâRomanov,HabsburgyadaOsmanlı olamazlar. 1870’lerde bazı Bulgar yarı bağımsızlıkçı komitacılarıSultanAbdülaziz’e“OsmanlıHakanıveBulgarÇarı”unvanıvermek istemişti,ama elbette böyle bir şey mümkün değildi; 1878’den sonra da söz konusuolamazdı.Türkiye’de ise böyle bir şey olamaz, yani iktidar paylaşan bir soylu sınıfın

doğup korunması da mümkün değildir çünkü Osmanlı çok eski ve köklü birimparatorluktur, devlet ananesi eskidir, devletin varlığı ve onuru, devletinyaşayabilmesi her şeyden önemlidir. Hanedanın son temsilcileri olanOsmanoğullarıveonlarınçocuklarıdabugeleneğesahipçıkmışlardır.Sürgünegittiklerindebırakın aleyhte konuşmayı, aleyhte bir faaliyete karışmaları ya dayabancı devletler tarafından kışkırtılmaları dahi varit değildir; böyle bir şeygörülmemiş, duyulmamıştır. Çünkü neticede bu devleti, Cumhuriyet’i kuranlar

ve yönetenler eski Osmanlı generalleridir, o devletin insanlarıdır. Bu devletlemübarezeyegirmekdemek,devletleçatışmayagirmektir.Busadevatandaşiçinböyleolduğugibi,eskihükümdariçindeböyledir.Hakan-ısabıkveonunailesiiçindeaynışeysözkonusudurkibuanlayışınhâlâdevamettiğigörülüyor.

Hanedan’da Cumhuriyete bakışta da bir devlet hassasiyeti dikkat çekiyor.Mustafa Kemal de bir noktaya kadar halifelik için ara formül uyguluyor.Saltanatıkaldırıyoramahalifeliksürüyor.Evet,çünküburadaadetagizlibiruyumvardır.Mühimolanbudevletikimin

yönettiğivedevletinkendisidir.Aynıdurumhalk içindegeçerlidir.HalkınaltıasırboyuncasadıkkaldığıhanedanCumhuriyet’lebirliktegitmiş,idaredeğişmişve yeni bir rejim gelmiştir ama halkta geriye dönük bir özlem yoktur. Bunedenle,Türkiye’de“Hilafetigetirecekler,”, ‘Padişahıgetirecekler,”gibi sözlersadecefantezidir.Eskimonarşilerdemonarşistpartilervardır,amaTürkiye’denebutürdenbirpartinedeböylebirhareketsözkonusudur.Butürdenbirhareketyadapartikurmakyasakolduğuiçindeğil,yapısalolarakTürkiye’deböylebirtemelyoktur.Devletdediğimizşeyinşeklideğil,kendisimühimdir.Mühimolanhükümdardeğil,ilahibirkarakteriolandevlettir.

MillîMücadelesırasındakidurumnedir?İstanbul-Ankaraarasındakidengenasılbozuluyor,ipneredekopuyor?Evet. Mesela, “veliahdı saltanat” konumunda olan Abdülmecid Efendi

Ankara’ya geçmek istemiştir, ama bu makul görülmemiştir. Asker olmasınınyanısıra,Ankara’yladairtibatıolanÖmerFarukEfendideAnadolu’yageçmekistiyor ve bu talep de reddediliyor. Elbette bunun nedenlerini bilmek lâzım.Muhtemelen, Ankara bir noktadan sonra hanedanı pek istemiyor. Bu noktada,TevfikPaşa’nınoğluİsmailHakkıBey’inhatıratını3iyigözdengeçirmeklâzım;bu hatırat bize bazı ipuçları verebilir. Damat İsmail Hakkı Bey Ankara’yageçerekMillîMücadele’yekatıldı.Kendisihanedanamensup;UlviyeSultan’ıneşi,HümeyraHanımSultan’ınbabasıdır.Burasıçokönemlibirnoktadır;Meclishükümetimeşruiyyetiniböylebirpadişahdamadınıkabuletmekledegösteriyor.İstanbul’dan kaçanlar, dağılanlar Anadolu’ya geçip, Ankara’daki Meclis’eiltihak etmişlerdir. Ankara konvansiyonel bir sistemi ve milleti temsil ediyor.Birinci mecliste her kesimden, her tür düşünceden kimse vardır ve bumeclishukukenOsmanlıMeclis-iMebusan’ınındevamıdır.Odönemdebirtakımhükümetlergeliyor.DamadFeritPaşahükümetibunların

içinde en uzun hükümet edeni olmasa da, en keskin İngiliz taraftarı olan

hükümettir. Bu durum, hiç parlak bir zat olmayan Damad Ferit Paşa’dan çokgenişölçüdenefretedilmesinesebepolmuşturvebuhükümethakikatendeaklıbaşındapolitikalar yürütmemiştir.Buyüzden, kurumsal olarakmemleket ikiyebölünmüştür.Şu halde söylenecek şey çok açıktır: Cumhuriyet’i kuran hareket gerçek

anlamdabirdirenişgöstermişvekonumunuhaketmiştir.Nitekimmağlupolandevletlerdenhiçbirisiböylebirdirenişgösteremedi.Oülkelergaliplerindayattığıanlaşmaları kabul edip, yeni şartlara adapte olmaya çalışırken, tek direnenTürkiye’dir. Bu direnişi gösteren bir memleket sonunda kendi isteklerindediretecek ve o direnişi örgütleyip komutayı elinde tutanlar da, haklı olarak,Cumhuriyet rejimine geçeceklerdir. İstanbul’dakinin aksine, aktif olan vedirenenAnkara’dakimeclisistediklerinidayatacakvekabulettirecektir.

Millî Mücadele’nin büyüklüğünü anlatmak için Osmanlı’yı kötülemeyegerekvarmı?CumhuriyetveOsmanlı’nınherikisidebizimdeğilmi?Ortada işgal orduları var ve Anadolu’nun bir yerinde insanlar birleşiyor, bir

araya geliyor, tüm imkânlarını ortaya koyuyorlar. Büyük bir örgütlenme vebüyükbir gelenek var.MeselaMacaristan bunuyapamamıştır; önceBelaKunönderliğinde komünistler başa geliyor, sonraHorthy’nin askerleri komünistleriyok ediyor. Avusturya da bunu yapamamış ve orada da cumhuriyetçilerHabsburglarıeleştirmiştir.AncakkendileriküçülenAvusturya’yıkurtarabildilermi, çöküşü önleyebildiler mi? Almanya’da ne oldu? Rosa Luxemburgayaklanması ve Sovyet tipi bir hareket oldu, onu da bastırdılar ve ardındandünyanın başına dert olan canavar bir zihniyet geldi. Osmanlı’yı kötülemeyegerekyokelbette.

BİRİNCİMECLİSVECUMHURİYET’İNKURULUŞU

BirinciMeclisnasılbirmeclisti?Bu noktada öncelikle meclis sistemi üzerinde durmak lâzım. Çünkü meclis

hükümetigörülmemişölçüdekonvansiyonelveaçık,demokrat.Elbettereisinbirsultası var ama hiçbir konvansiyonel sistem, hiçbir ihtilal meclisi öyleçalışmamıştır.Herkesmuhalefetedebiliyor,prosedürgayetetkinişliyor.Buçokönemlidir. Hâlbuki cumhuriyet kurulduğu zaman artık muhalefet yok.Cumhuriyetmuhalefetsiz bir ortamda başlıyor ki çok önemlidir.Bu iki sistemçok farklıdır. Asıl Türkiye demokrasisi bir devlet olduğunu, örgütlenmeyemüsait bir toplum olduğunu BirinciMeclis’te gösteriyor. Hükümete geldiklerizaman,1920’lerin,1930’larındünyasınauygunbirotoritertoplumdevletsistemikuruluyor. Fakat bu insanları çok rahatsız etmemeli; çünkü o devirde Polonyada,Avusturyada, İspanyada, İtalyadaöyleydi.HattaAlmanyagibi bir örnekbiledemokrasiningetirdiğibunalımatepkiolarakortayaçıktı.Birinci Meclis sistemi herkesi bir araya toplamış ve el birliğiyle hareket

etmiştir.Elbettebunungösterikısmıönemli,çünkübugösterininardındasürenbirsavaşvar.Arkaplandakikomutanlarçizmeileyürürgibideğil,ayakkabıylayürür gibi hareket ediyorlar mecliste. Kimi incitmeyeceklerini, nasıl adımatacaklarınıhesapediyorlar.Bir fıkravardır:“Lenin ileStalinarasındane farkvar?”demişler. “Birisi potingiyiyor, diğeri çizme,”diyeyanıtlanmış.Lenin’ineserleri ders kitabıdır, doktrin kitabıdır fakat Stalin için aynı şeyi söyleyebilirmiyiz?Hayır, tabii ki…Stalinst teoriyiMarksist dünya küçümser. Stalin uzunyönetimi boyunca emektarlar da dâhil herkesin üzerinden çizmeyle geçmiştir.Kurulansanayitoplumuinançvepropagandadançokdevletterörününeseridir.Birinci Meclis’in yapısı budur; burada muhalefet ustalıkla ve hakkaniyetle

bertarafedilmiştir.CumhuriyetegeldiğimizzamanartıkodöneminAvrupa’sınauyulduğunu görüyoruz. Zaten İngiltere dışında demokrasi yoktu, Fransa bilegerçekbirdemokrasisiolduğunuispatlayamadı.Heryerdekrizvardı.Fransa’da,Avusturya’da, İtalya’da müthiş kavgalar vardı. Almanya’da Hitler doğdu.Balkanlarzatençokkötüdurumdaydı.

BirinciMeclis’inyakıntarihimizdekiözelyeribahselimbirazda.23 Nisan 1920’de açılan TBMM’nin çok çarpıcı özellikleri vardır. Yabancı

dillerdeTürkolarakifadeedilmesine,hattaimparatorluktanTürkİmparatorluğu

olarak bahsedilmesine, coğrafya olarak Ortaçağlardan beri Türkiye diyeanılmamıza rağmen, devletimizin ismi ilk defa “Türkiye” olarak zikrediliyor;Türkiye BüyükMilletMeclisi Hükümeti. Bu söz bilinçli olarak bir şeyi dahaifadeediyor.Bu,konvansiyoneldediğimizmeclishükümetisistemidir,yanibirihtilalci hükümettir. Fransız Konvansiyonel Meclisi, hatta o devirde bizimmuasırımız ve komşumuz Sovyet Meclisi gibi. Meclise dayanan bir idaresistemidir bu. Fakat tarihteki diğer meclis hükümetlerinden, konvansiyonelmeclislerdenbir farkıvardır;buradamuhalefetvardır.YaniMüdafaa-yıHukukGrubu’ndan gelen veMustafaKemal Paşa’nın etrafında toplanan itirazsız tabîolanüyelerindışındamuhaliflervardır.Bumuhaliflerdenkesinpadişahçıolanlarvardır, çok kesin şeriat tarafını izleyenler vardır, solcular vardır ve İttihatçılarvardır.İttihatçılarınhepsideAnadoluHareketi’ne,MustafaKemalPaşa’yaitaatiboynununborcubilen takımdandeğildir.Bunlar çokkısabir zamandamuhaliftavırlarını da ortaya koymuşlardır. İstiklâl Harbi bu muhalefete rağmenyürütülmüştür ve burada hakikaten enteresan, ince bir politika takip edildiğigörülmektedir.

Cumhuriyet’in ilanından sonra, BirinciMeclis’ten dolayı sağlanan birkaçyıllıkçokgüzelbirözgürlükortamıvar.Oşartlardabunasılmümkünoldu?Padişah,BirinciMeclistarafındanilgaedilmiştir.Bunaitirazetmediler,çünkü

İstanbul hükümeti mazlum rolünde devam ederek kontrolü kaybetti vemecburiyetten ve iktidarsızlıktan dolayı anti-Ankara görünme durumuna geçti.Bu yüzden saltanat ilga edildi. Son sadrazam Tevfik Paşa hiçbir zamanVahdeddin’inpolitikasını tasvibedenbirideğildirveAnkarahükümetinigayetiyitanır.Abdülmeciddeaynışekilde,ilgaedilensaltanatarağmendevametmeyiistemedi. Osmanoğulları hal edilmeye alışıktır. Mesela VI. MehmedVahdeddin’ehalgeldiğizaman“Bizesiyasetvarmıdır?”demiş.“Hayır,”cevabıalıncasesçıkarmamış.II.Abdülhamidİstanbul’daI.Ordu’nunkendisindenyanaolduğunubiliyordu,HareketOrdusu’nasaldırıemriverebilirdi.Fakatasla ısraredilmezki bu çokhakkaniyetli bir yapıdır.Vahdeddindehazinedenhiçbir şeyalmadanterkediyormemleketi.HattababasıAbdülmecidHan’ınsaatiniödünçolarakbirkaçhaftalığınaalmıştı,dahasonrateslimedipmakbuzualarakgidiyor;sefalet içinde gurbete gidiyor. Oğlunun da söylediği gibi, halife tahsisatmeselesindeveCumaselamlığındaölçüyükaçırdı.Sessizsakin,basitbirhilafetolsasorunyoktu,fakatozamanlarHintMüslümanlarıTürkhilafetinedüşkündü.Rusya’da komünizm doğduğu için, oradakiMüslümanlar için aynı durum sözkonusudeğildi.SonradanHindistan’dadaçokkanlıbirHindistanMüslümanlığı

ortayaçıktıvebuhilafetdüşkünlüğüsonaerdi.Saltanat zatenortadankalktığıiçin,hilafetkonusundabirçekincevardı;çünkühepsiOsmanoğlu’ydu.Meselaiçerideki ekipten Rauf Orbay ve Kâzım Karabekir hilafete taraftar olanisimlerdir. Cumhuriyet konusuna gelindiğinde tartışmalar ortaya çıkıyor. Öteyandan karşı çıkanın başının gideceği söyleniyor ki bu da apaçık, onaymecburiyetidoğuruyor.Herşeyerağmenoybirliğiylealınanbirkarardeğilamameclistebirbütünlükhavasıvar.

BirinciMeclis9Nisan1923’tekendininedenfeshetti?Dönemi bitmiş farz ediliyor. Arada ne oldu? 1 Kasım 1922’de TBMM,

saltanatı ilga etti ve son padişahVahdeddin’e şunu tebliğ etti: “Bundan sonraerşedveeslah, ilmenveahlakenenöncegelenhanedanüyesihalife seçilecekamabuhalife,TürkiyeDevleti’neistinatedecek.”Yanihanedandanbirihalifedirama iktidar devletin elindedir. Saltanat ilga edildikten sonra Vahdeddin,İstanbul’da hanedanın en ahlaklı ve ilmi en derin adamı olarak kendisininseçilmesinibeklemedi.Bu,ironikbirdeyimdirveBernardLewiskullanırbunu.Son padişah hakikaten hazineden hiçbir şey almadan -Avrupa bankalarında daparasıyoktu-,İngilizlerinMalayazırhlısıylaAvrupa’yasığınmakzorundakaldıve sıkıntılı kısa bir dönemden sonra da vefat etti.O zaman onun kuzeni, aynızamandadadünürüolanSultanAbdülaziz’inoğluAbdülmecidEfendi-TBMMhükümetine ve Anadolu Hareketi’ne karşı sempatisi olan bir üyeydi- halifeseçildi.Maalesefsonhalifebukonumunumuhafazaedemedi.Anadolu’ylaolanilişkilerindehassasdengeleri iyikoruyamadıvesonunda1924yılıMartayındaHilafet ilgaedildivehanedanüyeleriyurtdışınaçıkarıldı.Buradadikkatçekenşu:9Nisan’dakendini feshedenmeclisinyerine,artıkdahamutedilvebundansonraki değişikliklere yatkın bir meclis tesis edilmiştir. Temmuz’da yapılanseçimlerle,Ağustos1923’tebuikincidevremeclistoplanmıştır.TBMM’ninilkişlerinden birisi, on ay kadar büyük diplomatik çekişmelerle devam eden venihayet24Temmuz1923yılındaimzalananLozanAntlaşması’nımeclisolaraktasdiketmektir.

Mustafa Kemal’in yanı sıra, mesai ve silah arkadaşlarının zihnindeCumhuriyet düşüncesi ne zaman ortaya çıkıyor? Görüş birliği yokaralarındaönce?Mustafa Kemal’de Rousseau’cu ve Durkheim’cı bir görüş vardı. Bu, bütün

Avrupa’dadayaygındı.Bugünbileöyledir;tarihsafhasafhailerler,cumhuriyetnihai safhadır. Beşeriyetin ilerleme safhalarına göre nihai nokta odur.MustafaKemaldebunainanırdı.

Fakat bu soruyu yanıtlamak çok zor, çünkü onların zihninde cumhuriyetfikrininbelirdiğinidüşünmekdeçokzor.Fakatmeselabukonudaensadıkdostİsmet Paşa diyelim. İsmet Paşa meşrutiyetten ötesini niye düşünsün ki? Amaöyle bir yapı var ki biri Cumhuriyet fikrini getirdiği zaman buna uyumsağlanıyor. Çok ilginçtir; bir kanun ve düzenlemeye taraf olmayabilir amayapılıncaartıkkarşıdeğilvesıkıcaizler.İsmetİnönüilerikidönemdedeöyledir.MeselaHarf devriminemuhaliftir ama yapılınca kabul ediyor.Kanun devreyegirdiktensonraArapharfleriylehiçbirnottutmamıştır.Sevmekzorundadeğilsinama saygı duymak zorundasın. Fevzi Paşa neden cumhuriyetçi olsun ki?Amacumhuriyetçi;çünküdevletinbekasıveşartlarıngetirdiğinoktayaitaateder.

KâzımKarabekirPaşazatenistemiyor.Tabii, kesinlikle. Ne hilafet ne başka bir şey istiyor. Onların hepsi

meşrutiyetçidir. Osmanlı meşrutiyeti hakikaten meşrutiyet idi yani makam-ısaltanat artık memlekette hiçbir şeyi yapacak durumda değildi. Demokrasi deyoktu tabii. Sanki İttihat ve Terakki döneminde Britanya demokrasisi miuygulandı? Ama saray artık işin içinde değildi; tamamen kenara çekilmiş vetemsilî bir merci haline gelmişti. Onun için bununmodel olarak uygulanmasımümkündü,herzamaniçinBab-ıâlikuvvetlidir.

Mustafa Kemal 18Mayıs 1919’da, Samsun’a çıkmadan önce, İstanbul’daBekir Ağa Bölüğü’ndeki tutuklu arkadaşlarını ziyaret ediyor ve onlaraCumhuriyet’ikurmaktanbahsediyor.Demekkidahaozamandankafasındaböylebirdüşüncevar.Evet, daha sonra da Mazhar Müfit Kansu’ya yazdırıyor bunu. Burada bir

oluşumvarvebudatamamenmeşruiyyetçivekanuniyetçibirdavranıştır.ŞunusöylemeliyizkiMustafaKemal aktif İttihatçı kadroları bu amacaulaşmak içinbaşarılışekildekullanmıştır.Bugibibirişbirliğinehattailtihaketaraftarolanlarda,karşıolanlardavar.Hattabuna taraftarolsada,MustafaKemal’in şahsınakarşıtolanlarvar.

MustafaKemalbirOsmanlı subayıolduğuhalde,hattabizzatVahdeddin’egelip ordunun başına geçmesini istediği halde, yeniden yapılanma veCumhuriyet’ikurmadüşüncesinenasılulaşıyor?Artık makam-ı saltanatın tehlike oluşturacağını, Ankara’daki yeni rejim için

tehlike teşkil edeceğini görüyor. Hilafetle olan sıkıntısı da budur. HemVahdeddin hem de onun çocuklarının bir kanaati vardır; eğer son halifeAbdülmecid Efendi Ankara’yı rahatlatabilseydi, biz kalırdık diye düşünürler.

Fakat yapamadı; Halife Abdülmecid gerekli itidal ve uyum siyasetinigöstermedi. Ankara’dakiler sürekli şikâyet, tahsisat sıkıntıları gibi şeylerikaldıramazlardı. Yani kıyıda kenarda dursalar, Ankara da bir sorun yaşanmazdiyedüşünseydihilafetkalabilirdi.Amaböylebirkanaatoluşmadı.

MustafaKemal’ibaşarıyagötürensihirnedir?Aslında işi hem çok basit hemde çok zordu.Yaptığı şey sadece örgütlenme

ihtiyacıduyankimseleribölgelerhalindebirarayagetirmekti.Yanihalkgörüyorkibuişiniçindeİttihatçılardavar,şeyhlerde.MustafaKemalhepsiniasgaribirmüşterekte ikna edip topluyor. Bazıları başarı sağlanamayacağını, itaat etmekgerektiğini, İngilizlere dayanarak bir şeyler koparmanınmümkün olduğunu vebu işgalin nasılsa sona ereceğini söylüyordu. Diğerleri ise bunun sonaermeyeceğini,birazdahabeklenirsemilletinErmenilertarafındankatledileceğinive toprakların da Rumlara verileceğini söylüyor. Unutmamak lâzım kiimparatorluğun içinde 1915 Tehciri’nin intikamını almak için bekleyen,teşkilatlanmışbirErmenitopluluğuvardı.BilhassaKâzımKarabekirbukonuyadeğiniyor. Aynı zamanda Batı’da da ilk başta fazla önemsenmese bile,Yunanlıların ilerlemesindenrahatsızolanlarvar.ÇünküYunanlılarnekanunnede nizam bilen, Balkanlar’ın küçük olsa da çok büyük özlemleri olan birmilletidir. Bir yere girdikleri zaman, İngiliz, Fransız hatta Rus ordusu gibidavranmayı bilmezlerdi. Maalesef ordu disiplini sağlayamaz; yağma, ırzageçme, öldürme gibi olaylar olur. Yani bir kanun tahtında işgali yönetmealışkanlıklarıoluşmamıştır.Meselaİzmir’deVenizelos’unvaliolaraktayinettiğibirişgalbölgesikomiserivardır:AristidisStirgiadis.İslâmhukukubilecekkadarkültürlü, bilgili ve güçlü bu adam, daha önce Yanya’da valilik yapıp başarılıolmuşbiri.Ondanençokşikâyeteden,şehrinYunantacirleriveburjuvalarıdır.Herşeyinkendilerineverilmesiniisteyenbuilerigelenleradamaazçektirmemiş.Bu adam levantenler ile görüşmeyecek kadar mesafeli iken, Yunanlı tacirlerAvrupalı levantenlere karşı valinin haklarını korumadığını ve bu yüzdenpiyasayahâkimolamadıklarınısöyleyipsızlanıyorlar.OndanevvelkivaliRahmiBey levantenlerin evinden çıkmazmış. Stirgiadis hiç şüphesiz İzmir’inHellenleştirilmesi programının başındaydı. Ve bu planı bir ölçü ve düzenle,Türkleri de fazla ezmeden uygulamak gerektiğini o anlamıştı; ama Yunanlıçevredeherkesin anladığını söylemekmümkündeğildi.ÇünküYunanlılarınbumemleketitekbaşlarınaidareetmelerimümkündeğildi.

MustafaKemal Lozan’a neden İsmet Paşa’yı yolluyor?FethiOkyar,RaufOrbay neden İsmet Paşa’yı seçtiğini merak ediyorlar, çünkü onun iyi bir

asker olduğu halde siyasetle alâkadar olmadığını biliyorlar. Lozan dönüşükarşılamakrizibileçıkıyor.Çünküonudinleyecekolan,onaenyakınolankişidirİsmetİnönü.Başkakimi

gönderse,okişikendinibirşeyzanneder.RızaNur’unhatıratındagörüyoruzkiadamkendinibüyükbirdiplomatzannediyor.Fethi Okyar da İsmet İnönü için “Bu adam bizim kadar bile lisan bilmiyor,

orada ne işi var?” diyor. Ama mühim olan lisan bilmek değil, Atatürk’ünprensiplerine sadık olmak ve inatçı olmaktı. İnat etmekmüzakere bağlamındaçok önemlidir. Lozan’a bugün “zafer” diyenler de, “hezimet” diyenler de var.FakatLozanbiruzlaşmadır.Harptenyeniçıkmışbirmilletolarak,çokkorkunçolan eski antlaşmayı kabul etmiyoruz. Buna karşı Musul’un kaybedildiğinisöylüyorlaramazatenMisâk-ıMillî’ninsınırları1912’denberi tambellideğil.10senedirsavaşanbirorduvar.SultanAbdülhamidzamanındaGoltzPaşadiyorki:“Osmanlıyaklaşık30milyonnüfuslukbirimparatorluktur.Bunarağmenbukadargenişbir sahasıolan (yüzölçümü)devletinçıkarabileceğiorduyu,GüneyAlmanya’da bir prenslik bile çıkarabilir!” Yani insan gücü çok az ve sıhhatliTürklerin sayısı da gün geçtikçe azalıyor. Tam aksine sıhhatli Hıristiyanlarınsayısı19.yüzyıldanberiartıyor.

Karabekir Paşa ve Fethi Okyar ayrı tarihlerde iki ayrı muhalif fırkadenemesindebulunuyor.TerakkiperverFırkaileSerbestFırkagirişimlerininfarkıönemli.Nedirbufark?Mecliste çok şeyin değişeceği 1920’de bile belliydi. Eski meclisteki

vekillerden Mustafa Kemal Palaoğlu’nun meclis üzerine hazırladığı doktoratezinde de bu belli olur. Makam-ı saltanatı kurtarmaya yönelik şeylersöylendiğinde görülen tepkilerden meselenin başka yere gideceğinin sinyalinialıyorlar. Ortada bir muhalefet ve şikâyet durumu olduğundan ve kendisi dememnuniyetsiz olduğu için Kâzım Karabekir Paşa 1924’te TerakkiperverFırka’yıkuruyor.AtatürkdeKarabekir’densıkılmayabaşlıyor,çünkükendisineyakınolanikiadamdanbiriolanİsmetİnönüordudanayrılıyor,diğeriolanFevziÇakmak iseordudakalıyor.KâzımKarabekirveAliFuatCebesoydaordudanayrılarak siyasete atıldılar. Kurulan bu parti kendilerinin bile istemediği birnoktaya vardı. Yoksa Kâzım Karabekir Kürtçü değildir. Partinin Kürtayaklanmaları ile alakası yok ama farkında olmadan,milliyetçilik ve dindarlıkmevzuları ortaya atılmasından dolayı ayaklanma kışkırtıcılığı partiye yıkılıyor.ŞeyhSaidAyaklanması’ndamilliyetçibirunsurvar.Söylendiğigibibir İngilizoyunuyadabirNakşilikmeselesideğil.TabiiNakşilikileilgilibirbağlantıŞeyh

Said’inkişiliğindenilerigelir,amaisyanınkaynağıesasenKürtmilliyetçiliğidir.KâzımKarabekir sıkıntıları gören, Ermeni olaylarında ortaya çıkan zıtlaşmayıfarkedebilenbirkişiolduğundan,öylebirisyanabulaşmasıakılmantıkişideğil.Aynımozaikyapılanmavepartileşmedeneyimi1930’lardatekrarlanıyoramabusefer işin içinesolculardagiriyor.GericidedikleriekipileBolşeviktayfaaynıçatıda toplanıyor.Gerçi bu iki deneyim arasında bir fark vardır. TerakkiperverFırkaolayındaliderlerdürüstvesamimiyetlemuhaliftiler.İkincisindeiseböylebir şeysözkonusudeğil.FethiBey, İsmet İnönü’nünhiçbir şeyindenmemnundeğil;onuözelsektördüşmanıvefazlacabürokratolmaklasuçluyor.Atatürk’eisebağlı.

O zamanlarda geleceğin başbakanı Adnan Menderes ile Atatürk’ün birarayageldiğibiliniyor.AtatürkMenderes’tenetkileniyor.Evet, Merhum Adnan Menderes, Fethi Okyar’ın partisinde Aydın il

başkanıydı. Etrafta tutulan bir genç olduğundan, Atatürk görüşlerini dinlemekiçin kendisini çağırtıyor. Birinci Cihan Harbi’nde yedek subaylık yapmış,konuşmasını bilen, İstiklal madalyası sahibi biri söz konusu. O da anlatmayabaşlıyor ve memleketin zenginlik istediğinden bahsediyor. İktisadi girişimhürriyeti istiyor ve bürokrasi ve hükümetin müdahalelerinden şikâyet ediyor.Anlattığışeylermalum.Atatürk’ündenedüşündüğümalumamaAtatürkondanbunlarıyazmasınıistiyorveMenderesbirsonrakiseçimdemebusolarakmeclisegiriyor.

Atatürk’ün yaptığı devrimlerle birlikte, Türkiye’nin geçmişindeki bazışeylerin radikal şekilde değiştiğini görüyoruz. Geçmişten bir kopuşyaşanıyor.BudevrimleriveAtatürk’ünşahsında-siyasetindekopuş/süreklilikilişkisininasılyorumlarsınız?ÇokaçıktırkiAtatürkdevletreisimizolmasınınyanısıra,birkomutandır,hatta

yeniTürkiye’ninilkmareşalidir.Atatürk’lebirlikteoaskerîananedevametmiş,hatta eskisinden daha şiddetli bir şekilde sürmüştür. Türkiye’de ordu geleneğideğiştimi?OrdununTürk olması geleneği değiştimi?Devamlılık bakımındanYargıtay, Danıştay gibi büyük hukuki müesseselerin dahi, eskiden Meclis-iAhkâm-ıAdliyye,Meclis-iVâlâ,Şura-yıDevlet,Divân-ıMuhakematolarakvarolduklarını görüyoruz. Bunların haricindeki temelmüesseselere de bakabiliriz.Mesela, bürokraside hangi dili kullanıyoruz? Zaten bu dilden başka bir dilbilmiyoruz ki. Birtakım kimseler diyor ki, Medeni Kanunu olduğu gibiİsviçre’den almışız. Öyle bir şey söz konusu değildir. Medeni Hukukumuzdahalen İslâm Hukuku’ndan gelen bir takım müesseseler caridir. Hâlâ, bu

kanunlardanbiriolankarı-kocamalayrılığırejimiüzerindetartışmalarsürüyor.Bu rejim çok eski ve oturmuş bir İslâmimüessesedir.Evlat edinme, çocuklarıvarkenöleninbüyükannesinevsmirasbırakamamasıgibi,bukategoridebenzerdahabirçokmeselevardır.

Demek ki biz bu kanunları alırken yerleşik İslâmi kurallara göre bazıhassasiyetlerigözetip,uyarlamalardayapmışız…Bunları adapte eden, kabul eden insanlarda o şuur vardır. Bir takım

müesseselerindevametmesindenkaçınamazsınız.Sizbunlarıkaldırıyormuşgibigörünsenizbile,bumüesseseleralttanaltayaşamayadevameder.Tarikatlarıilgaedebilirsiniz, ama oradaki ihvan müessesesi bir şekilde devam eder. Bunlarzamaniçindebirbaşkaşekildeavdetedervebuavdetetmedebirdengeiçindevuku bulur. Bu eskinin restorasyonu da değildir; eski, yıkılmayacak bir şeyolsaydı, zaten yıkılmazdı. Kimse de 1924 yılında tarikatların çok parlak birdurumda olduğunu söyleyemez. Tarikatlar o dönemde, dejenere olmuş veyıkılmayı,değiştirilmeyihaketmişbirvaziyetteydiler.

Atatürk’ün büyüklüğünü görmek için Osmanlı’yı küçümsemenin ya daCumhuriyetçiolmakiçinOsmanlımüesseseleriniinkâretmeningereğiyok.Bu tip sloganlar akademik olmayan muhitler tarafından üretiliyor. Böyle

popülerbir tarihvar.MeselaSovyetlerBirliği’ndebuhiçbirzamanolmamıştır.SovyetlerBirliği’ndeÇarların çokgeri olduğu söylenir, amaRusmonarşisininçokberbatolduğu,Rusyaiçinhiçbirşeyyapmadığınısöyleyenbirisiakademidebarınamaz.Böylebir şeysöyleyemez,hattaböylebir şey ihsasettiğiniz,böylebirtarihiküçümsediğinizzamanakademidendışlanırsınız.

TürkiyeCumhuriyeti’niOsmanlı’nınmoderndevletyapısınadönüşümügibigörmekmümkün…Devletindevamlılığıesas.Bunuyapabiliyormuyuz?Türkiye Cumhuriyeti’nin üzerine kurulduğu topraklar Osmanlı Devleti’nin

anavatanıdır. Bu nedenle cumhuriyetle beraber devlet devam ediyor; diliyle,diniyle, toprağıyla ve insanlarıyla elbetteOsmanlı’nın halefi biziz.Türkiye bir“reddimiras”hakkınasahipdeğil.Ermeniolaylarıtartışılırkendekimileri“OnuyapanOsmanlı’ydı,bizbaşkabirdevletiz,”dedi.Bubüyükbirsaçmalıktır.EğerbirErmeniSürgünüolmuşsabunuyapanbizimdedelerimizdi.Eğermasumsadabizimdedelerimizmasumdur.

Bazıları saltanat ve hilafetin kaldırılmasıyla Cumhuriyet’in yeni bir devletolarakOsmanlı’nıninkârıüzerinekurulduğunuiddiaediyor.

Bunların kalkmasıyla Osmanlı’nın kurumsal yapısının dağıldığı söylenemez.Evet,saltanatvehilafetlebirliktedevletin iktidaryapısındabirdeğişiklikoldu.Ancak devlet kurumlarının pek çoğu varlığını sürdürdü. Hilafet kurumu zaten20. yüzyılla birlikte işlevini ve etkisini yitirmiş bir kurum olduğu içinkaldırılmasıCumhuriyet’in içvedışpolitikasınıönemlibir şekildeetkilemedi.89 yıl içinde Türkiye bir yurttaş toplumu olmayı becerdi. Bunda Osmanlı’dayaşanangelişmelerinönemlibirpayıvar.Siyasipartiler,seçimliparlamentogibisiyasi ve idari kurumlar Osmanlı’da da vardı. 89 yıl içinde çok tatmin ediciolmasa da, Osmanlı’dan devralınan siyasi ve idari yapı belli bir gelişmişlikdüzeyi yakaladı. Bugün Türkiye’nin sanayisinde ve idari yapısında sakatlıklarvarsabunundakökleriniOsmanlı’daaramakgerekir.Benim Türk aydınına sürekli söylediğim bir şey var; Osmanlı mirasını

reddetmek ya da benimsememek gibi bir lüksümüz, dahası böyle bir tercihhakkımız yok. Yüzyıl öncesini okumamız, geçmişle diyalog halinde olmamızgerekir.Bugünbazıları“ResimliOsmanlıTarihi”okuyarakahkâmkesiyor.Tarihbilgisi bu düzeyde olan insanlar, Türkiye’de Osmanlı mirasını tartışamaz.Tartışılırsadabugüniçindebulunduğumuzdüşünselhercümercedüşeriz.Bukonuyusonpadişahınkızıvehalifeningelini;YahyaKemal’indeyimiyle

Türkçesiİstanbul’uneniyionkişisindenbiriolanveFransızkültürüdeondanaşağıyakalmayanSabihaSultan’ınbirdeyişiylebitirelim.KendisiCumhuriyetve saltanatın alâkası için; “O Türklerin imparatorluğuydu, bu da Türklerincumhuriyetidir,”demişti.

Odönemdehürdemokratikrejimarayışlarıgündemde.Amabaşarılamıyor.Neden?Demokrasi açısından Terakkiperver Fırka ve Kâzım Karabekir Paşa öne

çıkıyor. Şunu söylemek lâzım: Bütün dinî gruplar, saltanatçılar, eski Kuva-yıİnzibatiyeciler, Enverci ve Talatçı birtakım İttihatçılar Terakkiperver fırkayakatıldı.Dahaortada sosyalizmyoktu, 1930’daki fırkaya ise, solcular girecekti.Yanimuhalefettekimvarsa,odiğerpartiyedâhilolacaktı.Tabiibudurumçokürkütücüşekildeneticelendi.Yanimuhalefetinbuşekildetekyumrukolmasıveçoğulcuyapıyakavuşamaması,gayesiveamacıaslındafarklıolaninsanlarıntekbir yolda birleşmeleri tahammül edilebilir bir şey değildi. Çünkü böyle birortamdademokrasivarolamazdı.ÇoksonradanMustafaKemal’inyapamadığını1946’da İsmet İnönü yaptı. Neden? Çünkü muhalefet de öyleydi. Yani CelâlBayarveİsmetPaşabirkonudabirleşiyor.Mesela“Solcu istemeyiz,”diyorlar.CelâlBeyçokçekiniyorsolculardan,İsmetPaşa;“Mürteciistemeyiz,”diyor.Ne

Celâl Beyin ne de İsmet Paşa’nın o kanada karşı hayırhah bir bakışı var.Birleştiklerinoktadabudur.Asgarimüşterektebirleşiyorlarkikendilerinegöreçoğulcudemokrasidebu şekilde sağlanmışoluyor.Böyleceçokpartili sistemiister istemez kuruyorlar. Fakat bu şekilde de ola ola üç parti var oluyor. Solpartiler kesinlikle dağılıyor veya kapatılıyor. Yönetimde olanlar ya mahkûmoluyor,yadadamgalanıyor.

2.BÖLÜM/MUSTAFAKEMALATATÜRK

TÜRKİYEMAREŞALİ

Atatürk’ün “büyüklüğünün” sırrı nedir? Onu dünya tarihinde özel kılanözelliklernelerdir?Böylebirlideriherkesenderyetiştirmiştir.HerhangibirulusunMustafaKemal

gibi kaç lideri olabilir? Büyük ulusların büyük liderleri kaç tanedir? Kaliteliinsan demiyorum. Kaliteli insan yetiştirmek artık o kavmin hakikaten bazımüesseselerini kurduğunu, geleneğini oluşturduğunu, eğitimini -ki eğitiminsosyolojideki adı yeniden üretimdir biliyorsunuz- rayına oturttuğunu gösterir.Oralardanitelikli insankadrolarıçıkar.Bunlarınherkabinesindeenazüç taneçokparlakbakançıkar,sefirlerinin%20’siçokiyidir.İşadamlarınınarasındaüçbeş tanesi çok iyidir,on-onbeş tanesi iyidirveonlar toplumuyönlendirir.Herzaman için böyle toplumlarda asrın dâhisi olmasa da iyi ressam çıkar. YaniAmerika’da çağa damgasını vuran ressam yoktur ama iyi ressamları çoktur.İstediği meydanı ve binaları güzel eserlerle donatabiliyor. Üniversitelerindeherkes çok başarılı değildir ama çoğu iyidir. Fakat çoğu olağandışı, zamanlarıdeğiştiren veya büyük tehlikeleri önleyen önder her memlekette çıkmaz.Türkiye’ninki de az olacak. Bu bir kıstas değildir. Kaldı ki Türklerin büyükmareşalleri, büyük adamları her asırda vardır.AmaAtatürk dünya tarihinin deenderyetiştirdiğibirdehadırveşartlarınürünüdür.Bazenolumsuzdurumlar,bugibiliderleriyetiştirmekteçoketkindir.

Mustafa Kemal Atatürk’ü insanlık tarihinin büyük liderleri arasına dâhileden,onuhemkendikurmayarkadaşlarındanhemdedönemindiğerdünyaliderlerindenböylesineayıranözelliklernelerdir?Atatürk’le ilgili devamlı kullanılan klişelerimiz var. Atatürk kurucumuzdur.

Atatürk 20. yüzyılın büyük devlet adamıdır. Bunlar doğru ama söylenmesigereken bazı sloganları maalesef kullanmıyoruz. Bunların başında, AtatürkTürkiyeMareşali’dir.Büyükmareşaldir çünkü başkamareşalleri takdir etmeyibilmiştir. Büyükmareşaldir çünkü sivil hayata geçmeyi bilmiştir. Bunlar onunözellikleridir.Çünküçapolarakbüyükadamlar,yaratıcıadamlarbugeçişleriçokkolaylıkla yaparlar. İkincisi organizatördür. Gerçekten büyük bir mareşalpolitikayıdaiyibecerir.Mütareke döneminde çeşitli direniş eylemleri, direnişçi hareketler ve fikirler

vardı ama bunları bir araya getirmek çok zordu. Büyük mareşalin önemli

özelliklerinden bir tanesi de kendisinden evvelki sisteme ilaveler yapmasıdır.Türk Ordusu ricat bilmezdi. Askerlikte ricat gerekli bir şeydir. Osmanlı’nınSırpsındığı Savaşı’ndaki başarısı, daha sonraları İzladi Derbendi’ndeki yenilgiveardındanricatıbirbozgunyarattı.ViyanaMuhasarasıveaynışekilde,bütünoseri harpler… Balkan Savaşları’nda ricat edemedik, bozguna uğradık. İşte,buradaAnadolu’da ricat savaşı yapıldı, bu önemli bir şeydir. Bunu bir teknikolarak,yenibir sistemolarakgetirdiveTürkordusunaempozeetti.Demekkibin yıllık bir sistemi veyahut zaafı değiştirmeyi biliyor. Büyük lider olmasıburadanbelli.Atatürk’ün büyük mareşalliği hususunda tabii ki komşu devletlerle olan

dengeli ilişkileri de rol oynar. Atatürk kimin ne yapabileceğini, kendisinin neyapması gerektiğini ve nereye kadar ne yapabileceğini bilir. Bu bir aczanlamında değildir. Bazen etraftaki insanlar Atatürk’ün atılımlarına, cehdine,ortaya atılışına şaşırmışlardır,. O onu keşfetmiş ve bunu yapabilirim, demiştir.Meselaİttihatçılarbunuyapamadılar.İşindoğrusu,EnverPaşaBalkanveBirinciCihanHarbiarasındaorduyuoldukçamodernizeetmiş,gençleştirmiştir.Pekâlâ,savaşa girmeden, Reval’de bizi bölüşecekler, memleketi paylaşacaklarkorkusunakarşı,çıkmayabilirvesavaşınuzunsüreceğinigörürdü.Bunlarınhiçbirisini kaale alamadılar; bir taraftan savaşa girmezsek öbür taraf bizi yerdiyerek,bizidünyaharbinesoktular.Milletimizperişanoldu.Entelektüellerimiz,zanaatçılarımız,üretimyapanköylülerimizöldü.Bizçokzorbirinsanyapısıile,azalmışbirnüfusile,kalitesinikaybetmişbirnüfuslahayata20.yüzyıldadevametmek zorunda kaldık. Bu bizim çok vaktimizi aldı. Bunlar önemli faktörler.Hâlbuki Atatürk bunları yapmayacaktı. O zaman olsa yapmayacaktı. Atatürk“BirincisavaşagirmeyelimvebilhassaAlmanlarlamüttefikolmayalım,”diyeninsanların başında geliyordu. O zamanki Yarbay Mustafa Kemal Bey böyledüşünmüştü.

Tarihîkişiliklerianlamakiçinonlarınyetiştiğiokulları,büyüdükleriçevreyi,ülkelerininkurumlarınıveyaşadıklarıatmosferibilmemizgerekiyor.Kişiseldehayınereyekoyacağız?Evet ama dehanın nerede ve nasıl çıktığı izah edilemiyor. Mesleğinde çok

önemliolanunsurinsanınkendikendisiniyetiştirmeçabasıdır,tamam;OsmanlıPaşası için Erkan-ı Harp Mektebi (Osmanlı Kurmay Akademisi) iyi birmüessesedir. Çağdaş bir müessesedir. Nitelikli komutan yetiştirir. Kurmayözelliği verir.Dili vematematiği iyidir, konuşması ve yazması çok başarılıdır.Hangikurmayınyazısınabaksançokiyidir,sadeceAtatürkveİsmetPaşadeğil;

hepsigüzelkompozisyonyazarlar.Erkan-ıHarb’tençıkmıştırbuinsanlar.Bunlartamamda,buortamıniçindebumareşalnasılçıktıbunuizahedemiyoruz.Bütünunsurları kullansak da izah edemiyoruz.Ordunun büyüklüğü, askerî geleneğinderinliğiokuduklarıokullarınoasırdakineuygunluğudoğrudur.Bunabirunsurdaha ilave edelim. Bu insanlar çok gezmişlerdir; Suriye çölünde, Bulgaristan-Makedonya dağlarında gezdiler,mücadele ettiler. Fakat bunların hiçbiri askerîdehanın çıkışını izah edemez. Çünkü bu insan çıkıp, bu ordunun bin yıllıkgeleneğindeki zayıf bir unsuru, ricat geleneğini değiştiriyor. Hangi kurmaymektebibunuöğretebilir?Hayır,bu,mektepteöğrenilecektürdenbilgideğildir.

Olumlu düşünceli, biraz sert karakterli, kararlı, “anadan doğma birkomutan”olması...Bununla ilgilibir anekdotvardır. “Makedonya’dabirisibeşiğegeldiğindebir

yerin başına geçecektir,” derlermiş. Büyük İskender, Jüstinyen, Balkanlar’ınönemli devlet adamlarından daha kaç tane sayabiliriz. Atatürk deMakedonyalıdır. Selanik, Makedonya’nın merkezidir. Niye hâlâ Yunanistan’ınMakedonya Cumhuriyeti’nden ödü kopuyor? Mustafa Kemal coğrafya olarakMakedonyalı, oranın Türklerindendir. Bu artık biraz metafiziğe girer, butopraklardanböyle liderlerçıkar.Büyükadamınortayaçıkışını izahetmekçokzordur.

Atatürk her zaman sorumluluğu ve ağır yükü üzerine almak isteyen birkişiliksergilemiş.Sorumluluğuveyüküalır.Amabaşkasınayaptırır.Yaptırmayıbildiğiiçinalır.

Böyle insanlarkendilerihamallıkyapmazlar.Kurmayınhamallıkyapanıbüyükolmaz. Böyleleri de gereklidir, iyidir, çok da aranır, çok saygı görür amabüyüklerhamallıkyapmazlar.

İnhitat (çöküş) sürecini yaşayan imparatorlukta bir Osmanlı Paşası nasıloldudaCumhuriyet’inkurucusubirlideredönüştü?Türkiye İmparatorluğu coğrafyanın çok zorlu bir parçasında bulunuyordu.

Bununnedenlerivar;kurucuzümre,vatanıtarihingeçbirsafhasındakurmuş.12.asırdaKüçükAsya’yıTürkleştirmekgeçveçokönemlibirolay.Çünküotarihekadar bu gibi coğrafi değişimler, bir ülkenin etnojenesinin değiştirmesi ancakçokeskidenolmuştu.Fransa6.asırda,hattaOrtaveDoğuAvrupaülkelerininkiTürklerinkigibigeçdeğil.Macaristan-PolonyaTürklerdenikiasıröncedahaboştopraklarda bu değişimi geçiriyor. Üstelik Osmanlı 15, 16, 17. asırlarda daAvrupa içlerine giriyor. 17. asırda Macar Krallığı’nı ortadan kaldırdığını

düşünün.Onuniçin,Batıilebüyükbirrekabetiveçatışmasısözkonusu.Viyanabozgunu dediğimiz olaydan sonra bir gerileme başlıyor. Anlaşılıyor kiimparatorlukaskerîbakımdantutunmakzorundadır.Peki,nasıltutunacak?Artıkaskerlik değişmiş, teknikler değişmiş. Buna intibak etmek zorunda; onun içinbizdeki zoraki bir batılılaşmadır. Bir düşünceden çok, bir tekniğinBatılılaşmasıdır. Ordu olarak karşı çıkacaksınız. Böyle bir dünyada 19. asrınsonunda reformlar geçiren bir ülkenin insanıdır. Bu çok önemlidir. ÇünküŞark’ta ilk defa Müslüman bir ülke kendini değiştiriyor, ordusunu veteknolojisini değiştiriyor. Ona bağlı olarak hayatın bir takım safahatındayenilemeleregidiyor.Buyenilemelerinortasındabirnesilortayaçıkıyor.Buçokönemli. Tesadüf değil. Bunlar eğrisi doğrusu, hataları ve sevaplarıyla hep 19.asrınsonçeyreğininadamları.YaniEnverPaşa,FevziPaşa,KâzımKarabekirvetabii Mustafa Kemal Paşa da bu zümreden. Bunlar çok erken olgunlaşansubaylar. Genç yaşlılar diyebiliriz. 30 yaşında bu insanlar koca bir dünyayıöğreniyorlar. Çok renkli bir dünya. Suriye’nin, Arabistan’ın çöllerindegeziyorlar, askerlik yapıyorlar. Asi kovalıyor, eşkıya peşinde dolaşıyorlar.Derken kuzeyde Balkanlara geçiyorlar. Birtakım komitalarla kavga ediyorlar.Aynen bugün olduğu gibi. Bu gibi hadiseler bu insanları çok erkenolgunlaştırıyor. Yaşadıkları, kitapta kalacak bilgileri de bir an evvel hayataaktarmalarını ve geliştirmelerini sağlıyor. Elbette bu imparatorluk büyükdevletlerden bir tanesi. Her ne kadar bir çöküntü döneminde olsa da, moderndünyanın gelişmelerini aynı hızla yakalayamamış olsa da değişiyor. Sınaigelişim modern ulaşımın içine giriyor, bürokrasisi modernleşiyor. Bu da birçatışmaiçindeoluyor.Dünyadengelerininiçinde,izolebirülkedeğil.Buradabugenç nesil, şartlar dolayısıyla çok erkenden bu çatışmanın, bu rekabetiniçindedir. Olgunlaşıyorlar. O bakımdan, bunların içinden büyük kumandanlarçıkmamasımümkündeğildir.

Bu büyük askerlerden hata yapanlar da çıkıyor. Enver Paşa’nın hatası“dizginlenemezhırsı”mıdır?Hatalaryapandaçıkar.EnverPaşaaslındayeteneklivecesurbiradamdır.Ama

zamansızbiratılımlabazıhatalarıniçinedüşüyor.Dahatemkinligiden,kurmayolarak bakabilen, bilgili kimseler de var. Mesela tipik bir kurmay olan İsmetPaşa. Yazdığı raporlardan da anlaşılır bu. Atatürk ise uzağı gören, dâhi birkişilik...Çokölçülüilerleyen,eğeratılımyapılmasıgerekiyorsa,onunyapılacağıyerivezamanıdabilen,bunaneredemecburolduğunuhesaplayanbiri.Tabiikibu“dâhi”gerçektenoimparatorluğundeğişme,çökme,dağılmaçağındayenibir

dünyaya doğuyor. O yeni dünyanın öncüsü Türkler. Onların başındabulunanlardan, elit zümreden. Bu elitlerin içinde olmak onu çokolgunlaştırmıştır.İçindekiyüksekkabiliyetiaçığaçıkarmış,tatbikatakoymasınazeminhazırlamıştır.YaniAtatürkgibiçokzekibiradamİngilizordusundaolsaneolurdu?Belkimareşalbileolmayacaktı.Okurulu,fazlaimkântanımayanbirsisteminiçindegeneralolupgidecekti.Almanordusundaolsabelkimareşalbileolamayacaktı,çünküoyaştaoralardaböyleyükselemezdi.

Atatürk, Leon Caetani’nin dokuz ciltlik İslâmTarihi adlı eserini okurken“Tarih,ilerisinigöremeyenleriçinacımasızdır,”sözününaltınımavikalemleçiziyor. İki defa çarpı işareti koyuyor. Atatürk’ün tarih bilinci neredengeliyor,tarihdisiplininebakışıbiraskerolaraknasılgelişiyor?Atatürk’ün tarih şuurunu o sözden daha fazla yansıtan bir sözü daha vardır.

Tambirpozitivist tarihanlayışıvar. “Tarihyazmak,yapmakkadarmühimdir,”diyor.“Yazan,yapanasadıkkalmazisedeğişmeyenhakikat,insanlığışaşırtacakmahiyetalır.”Yaniyapanıiyideğerlendirmekgerekir.Çünküonuyapmanındayazmanın da kuralları vardır. Bunu görüp iyi tarif etmezsen geleceğianlayamazsın.BuönemlidirveAtatürk’ünCaetani’yiniçinbeğendiğinigösterir.Buşuurdakigenç-yaşlıgenerallerancakTürkimparatorluğundançıkabilirlerdi.

Hızladeğişendünyanınşartlarınauymayanbireskisınıfıtamamıylatasfiyeedipyerlerine gelmişler. Bu yerine gelenlerin içinde o durumu ve yeni konumunukaldıramayan, yönetemeyenler var. Aksine isabetli olarak götürebilenler var;Mustafa Kemal bunlardan biridir ve bunların başında gelir. O büyüksorumlulukları taşıyamayanlar da olmuştur, Enver Paşa gibi... Bu kişilerinarasında,birnoktadadurmayı,ölçmeyi,hesaplamayıbilenveçözümolmayıncaortayaçıkankişiMustafaKemal’dir.Yaniherkesin“Şimdidurmaklâzımgelir,yenildik,susalım,”dediğiyerde,MustafaKemalPaşaortayaçıktıve“Tekşartbudur,”demiştir.Onunyaptıklarınao zamannasıl bakıyorlardı?Çılgınlıkgibi.Hâlbukidoğruolanıyaptıvebirhedefortayakoydu.Sonundadamuvaffakoldu.Bunukimse,buradakilerde,arkadaşlarıdaanlamadılar.Hiçbirianlamadı.Adımadım ilerledi. Savaşa girerken kendi gibi iki arkadaşı vardı: KâzımKarabekirPaşa ve Ali Fuat Paşa. Fakat yaptıklarını hemen hemen hiçbir arkadaşıanlamamıştır. Tamamıyla yalnız başınadır. Tek yönetici olarak götürmüştür.Maalesefonunkurduğubirtakımmüesseseleriondansonrasürdüremediler.

Atatürk kimlerden etkilenmiştir, onun kişiliğinin ve liderliğininşekillenmesindehangiçevreninetkisiolmuştur?

Bu,önemlibirkonu.Bilinenbirtarihdeğil.Selanik’teyetişenbirgençolmasıönemlidir. Makedonya ve merkezi Selanik bu imparatorluğun çok farklı birbölümüdür. Selanik hakkında okunacak için birçok kitap var. Oradaki yaşam,dillervekültürlerleilgilikitaplarvar.Selanik’te,İstanbul’daolmayanliberalbirhava var. Atatürk orada yetişiyor. Nasıl yetiştiğine bakmak lâzım. Okuyorlar,insanlar birbirlerini tanıyorlar. Sivil asker beraber ve ilişkileri çok yakın. Bunokta önemli bir farklılıktır.Kendisini yetiştirmiş. Fransızcametinler okuduğuçokbelli.MeselademinbahsigeçensözFransızcanazariyeleriokumayanveyabilenlerden iyidinlemeyenbirininsöyleyeceğisözdeğildir.Osmanlızabiti içinböyle bir durum var; sivil erkânla yakından temas kuruyorlar, o bugün yok.Bunun çeşitli nedenleri vardır, yakın tarihimizde hoş karşılanmıyordu. Şimdibiraz başladı ve bu müesseseleşerek oldu. Yani askerî okullarda birtakımhocalarınkesifbirbiçimdedersvekonferansvermesisağlanıyor.Görüşüyorlar.Genç subaylar içinde lisan öğrenen, kitap takip eden çok sayıda kişi var. Okapalıdönemigöreninsanlarşimdibunuanlamıyorlar.Hâlbukiimparatorluğunson zamanlarında bir zabitin, bir subayın sivil müesseseler ve sivil çevrelerleilişkisininolmayacağınıdüşünemeyiz,vardı,içiçeydiler.

Atatürkcesurveataktı.Pekitemkinlilik?MustafaKemalneredeatılımyapacağını,nerededuracağını,nezamankenarda

bekleyeceğini çok iyi ölçen, gerçek bir mareşaldir. Bilinen büyük komutanlariçinde,buözelliğiileçokseçkinbiryerivardır.TabiikibüyükbirdevletadamıdırkimonarşiCumhuriyet’edönüyor.Buçok

önemli bir olaydır ve gerçek bir inkılaptır. Bu büyük inkılabı başka hangiinkılaplarlabesleyeceğinidebilmiştir.Cumhuriyetiilanetsenizdeeskivagondagitmeyedevamedebilirsiniz.Atatürköyleyapmamış,MedeniKanunugetirmişve böylece hukukun Romanizasyon sürecini tamamlamıştır. İktisadi sisteminıslahına geçilmiş ve mesela köyden aşar kaldırılmıştır. Bu çok önemli birgelişmedir.OanlamdaTürkiyetarihiningerçekanlamdareformatörbirismidir,çok ciddi, çok köklü reformlar yapan bir adamıdır. Siz bir mareşal düşünün,ordunun tahsisatını ve bütçesini kısarak maarife, sağlık hizmetlerine veriyor.Türkiye birdenbire eğitim meselesini halletmek zorunda olan bir ülke halinegeliyor.Buçokbüyükbiratılım.Penisilinin icadındanevvelTürkiye’defrengigibi,sıtmagibihastalıklarıhalledenbirsağlıkordusuişbaşınageliyor.

Atatürk’ü,diğerarkadaşlarındanayıranbirözelliğidehukukadaimasaygılıolmasıdır. Siz, “Evet, o darbe yapmıştır ama hukuka sadık kalmıştır.Meşruiyeteönemvermiştir,”diyorsunuz.

Atatürk’tehukukherzamanöndegelir.Yanidarbeyapılsabilederhalhukukiistinat önem kazanır. Millî mücadele veriyorsun, meclis kuruyorsun,İstanbul’dakiyle meşru bağını devam ettirmeye kalkıyorsun, kimse bir şeydemez. Yani 93 Kanun-i Esâsisi’ni (1876 Anayasası’nı) kaldırmadan 1921Kanun-i Esâsisi’ni yanına koymuş ve bunu esas teşkilat diye görmüş. Bu çokönemli ve dikkat buyurun, “saltanat makamını tanıyorum” diyerek MeclisReisliğindenbahsediyor.Bunekadarönemliveustacabirdüzenleme.Eğitiminötesindebir tarafıvar.20.yüzyıldabirdevletin tarihvecoğrafyaya

hâkimolacakbirşuuruolmalı,milletinde.Yoksaüçüncüdünyamensubuolarakkalırsın. Atatürk Dil-Tarih, Edebiyat Fakültesi gibi örnekleri kurdu. BunlarBaşbakanlığı kurmaktan daha pahalıdır, binaları bile daha maliyetlidir. Bunu,tahıllageçinenbirülkedeyaptıamamaalesefAtatürk’ünkendisindensonrakilerbunu anlayamadılar.Güzelimmüesseselerimahvettiler.Konservatuarı,Musiki-Muallim Mektebi’ni, Dil-Tarih’i, Edebiyat fakültelerini anlamadık. O nasılanlamıştı bunu? Dehasından. O, sırf dehayla izah edilebilir. Çünkü AtatürkAvrupa’da okumadı, hümanist ilimleri Avrupa’da görmedi ama böyle bir şuurvar.Odüpedüzdehadır.Etrafındakiinsanlarınböylebirözelliğiyok.Atatürk’ünfarkıbudur.“Etrafınınonuanlamadığı”çoktekrarlanır,doğrudur.Anlayanlardayanlış anladı. 1940’ların hümanizma deneyimi doğrunun yanlış anlaşılıpuygulanmasıdır…Bütün bu parantezleri açarak nasıl bir toplum içinde olduğunu görüyor,

toplumun içindeki cevheri nasıl harekete geçirebileceğini biliyor. Bunlarınhepsindedezamanzamanradikalhareketediyor.Enhafifbiraksaklığıbiletakipediyor.Kaide-i tedriceayakuyduruyor.Budaçokönemli.Bunuyapmadığınıztakdirde zaten keskin sirkesinizdir;Atatürk’ün bir büyüklüğü de bu özelliktengelir.Enönemlivasfıdiyebilirsiniz.Orduya da her zaman için çok saygı duymuştur. Kendisi mareşaldir. Dikkat

edin;cumhurbaşkanlığındansonraMareşalFevziÇakmak’ıvediğerkomutanlarıdevamlı dinlemiştir. Bunların direnişi neticesinde kendi ısrar ettiği kararlardanbiledönüşyapıyor.Bubiraskerinmüthişbirvasfıdır.Yaiknaediyor,edemezseçekiliyor;çünkübiliyorkibirkomutanancaketrafındakikarargâhıylavarolur.Karargâhıyladevamlıtemas,devamlıtartışma,konuşmahalinde.Herkesherkesibiliyor. Siz nasıl çocuğunuzun, eşinizin yüzünden anlıyorsunuz, KomutanMustafaKemaldeöyleydi,büyükkomutanlarahasbirözelliktir.

Atatürk’ün yaptığı tüm işlerde ve uyguladığı reformlarda daimameşruiyetzemininiaraması,eğeryoksabuzeminioluşturmasıtavrınınkaynağınedir?

Kanun ve nizama son derece dikkat ediyor.Mesela rütbe ve terfi esaslarına.BüyükMilletMeclisi’nin başkanı ve fiilen orduların başkumandanı ve zaferlegidiyor. Onunla birlikte kendisine müşir unvanı verildiği zaman bile tayin veterfisıralarınasonderecedikkatetmiştir.BukonudamuhtemelenBirinciCihanHarbi’nde İttihat ve Terakki’nin yaptığı hataların tekrarından da büyük birtitizliklekaçınmıştır.MeselaİsmetPaşasağkoludur,GenelkurmayBaşkanı’dır,Erkân’ıHarbiyeVekili’dir.Terfiinebilesonderecedikkatetmiştir.Mesela kendisinden daha kıdemli olan Fevzi Paşa’nın ordudaki durumunu

gözetmiştir. Biliyorsunuz Başkomutanlık Meydan Muharebesi’nde tekrardankendisine tevdi edilmek hakkı olan müşirliği ona tevcih etmiştir ki o daböylelikle Türkiye Cumhuriyeti’nin şu ana kadar son mareşali olarak, ilerideGenelkurmay Başkanı olmuştur. Başka örnekler de vardır. O dönemdeFinlandiya cumhurbaşkanı Mareşal Mannerheim, hem mareşaldi hem decumhurbaşkanı. Ondan başka Józef Piłsudski Polonya’nın, mareşali vecumhurbaşkanı. Amiral Horthy Macaristan kral naibi olarak ülkenin başında.Hâlbuki Gazi Mustafa Kemal Paşa sivil idareye geçenlerin askeriyedenkesinlikle ayrılmasını istiyordu, bunu kanunla çıkardı ve tercih yapın dedi.Kendisisivil-mülkipolitikayıseçenlerdendir,KâzımKarabekirPaşagibi,İsmetPaşa gibi. Fevzi Paşa orduda kalmayı seçti. Bu nokta çok önemlidir vestratejiktir.

Asker–sivilayrımınaönemveriyor.İttihat-TerakkiyıllıkkongrelerindeFethiOkyar’la birlikte hep ordunun politize edilmemesi, subayların politikayakarışmamasıilkesinisavunuyor.Hükümetedenlerinordudanuzakkalmaları,Atatürk’üntaBalkanHarbi’nden

beriyaşadığıacıhatıralarıdikkatealmasıdır.Düşünün;memleket işgaledilmiş,Anadolu’ya geçiyor ve kanuna tamamen riayet ediyor. Meclis-i Mebusânİstanbul’dan bu tarafa, Anadolu’ya geliyor. Gelemeyip Malta’ya sürülenlerinbile o hakları bakidir. Burada, yerel komitelerde seçim yapılmasına dikkatediliyor. Biliyorsunuz, İstanbul’daki hükümeti ve devleti kurtaracağız dendiğiiçin burada93, yani 1876Anayasası yürürlüktedir.Burada çıkan anayasabile,öbürüyle birlikte, ikisi bir arada götürülüyor. Bu meşruiyyet noktası o dereceönemkazanmaktadırkiİstanbulveAnkaraarasındakiçatışmanoktalarındadahiPaşa vatanın bütünlüğü açısından bölünerek savaş yürütmeyi kabul etmiyor.TBMMHükümeti’nin mantıki tarafı da budur. Burada tamamen ayrı bir yapıolursa,sankiadetabirbölünmeyikendisikabuletmişgibigörünecektir.Hâlbukibunuistemiyor.

TürkiyeCumhuriyeti’ninherhangibirüçüncüdünyaülkesinden,yenikurulanherhangi bir memleketten farkı, bu eski devletin, eski bir imparatorluğundirilmesiyanında,hayatiyetininenönemlideğişimindedahimeşrumüesseselere,meşru kurallara uymak ve onları takip etmektir. Nitekim sağ kolu olan, onunyardımcısıolanİsmetPaşadabukonudaçokdikkatlidir. İhtilaloluyor,devrimoluyor; elbette ki bu durum bazılarının hayatlarına mâl olacaktır, kansızolmayacaktır ama bunun bile mahkemeyle olması lâzımdır. Yargılama çokönemlidir.Dolayısıylabuişlemrejimiogünolduğugibi,bugüntarihönündededeğerlendirmemizde bize yardımcı olur. Bu, genç komutanların olgunluğunaişareteder.Birmeşrusistemden,birkanundandoğuyorlar.

Hanedanla ilişkileri bu bağlamda nasıl yorumluyorsunuz? Bir yere kadarhalifeninİstanbul’dakalmasıtaraftarıydı.Hanedan sürüyor. Bu nedir? Bir politikadır, bir süre sürdü. Ama hanedan

üyelerineyargılamayapılmadığıiçinhiçbiridamcezasıfilanyoktur.Bunadikkatediniz.Evet,sürgünegönderildiler.Amatekbirvakahariç,hepsininmalımülküburadadır, onların üzerindedir. Kimsenin malını müsadere ettirmemiştir.Gidenlerinmallarınaelkonulmamıştır.

Ovakahangisi?ZannediyorumSabihaSultan’laveonunTeşvikiyeKöşkü’yle ilgiliydi.Onun

sebepleriüzerinde ileridedurmaklâzımdır.Tekistisnabudur.Amagenelkaidedediğimgibidirvebumühimbirkonudur.

AlmanyaseyahatindeMustafaKemal,veliahtlauzunuzunkonuşuyor.Amaİstanbul’a döndüklerinde, yeniden görüşmek istediğinde Mustafa KemaldahafarklıbirVahdeddinbuluyor.Vahdeddinçokkötübirzamandatahtaçıkmıştır.Aslındasonderecetasarruflu,

israftan kaçınan birisidir. Memleketini de seviyor. Bir kere Almanya gezisisırasında ikisininçokuyuştuğubirkonuvar; İttihatçılar. İkisidebugruba tersdüşüncedeler. Çok haklı noktalarda buluşuyorlar ve uyuşuyorlar. Son padişahdurgun ve çok bilgisiz değildir, onu da ekleyelim. Bütün yol boyu MustafaKemal’lekonuşuyorlar.Çokuzunsohbetlerediyorlar.Amakaderinsanlarıayırır.Ayırdığı zaman da çok sert bir şekilde karşı karşıya getirir, bunu unutmayın.Siyaset adamlarının dostlukları kalıcı olamaz. Olmaması da gerekir. Aksitakdirdeilkesizlikvardır.Şimdişartlarkarşıkarşıyagetirmiştir.

Tam o döneme dair, Atatürk’ün şöyle bir cümlesi var: “Osmanlı

İmparatorluğu’nun sadrazamlığını kabul etmek gibi delice bir fikir hiçşüphesiz benim akıl ve hayalimden bile hiçbir zaman geçmemiştir,”Sonradankendisinehalifeolmasıdaöneriliyor.Kabuletmiyor.Doğrudur. Böyle bir şey yapmaz. Aklından da geçmiş değildir. Ama ordu

komutanlığı yapmak gibi bir planı vardır.Vahdeddin’le o teklifini iyi bir planolarakkonuşmuşturamaolmamıştır.

Osmanlı İmparatorluğu’nun kalbi İstanbul’u, Anadolu’nun kalbineAnkara’yataşıdı.Birliderstratejisiolarakbununanlamınedir?Çokakıllıcabiradım;AsiaMinor yaniküçükAsyaveyaAnadoludediğimiz

bölgeyi stratejik manevralar için yeterince büyük bir kıta olarak kullanması,değerlendirmesidir. Saldıran ordu, neticede kara ordusu. Mobilize ama ozamankimobilizegüçbugünkügibideğil.Havagücüolsadabugünkünegöreçok gülünç bir durumda.O durumdaAnadolu kıtası çok büyük bir vatan, çokmüşfik, savunmayabüyük imkânlarveriyor. İyibirkurmayve iyibirkomutanburada, savunmada harikalar yaratabilir. Bunu görüyor. Nitekim de harikalaryaratmışlardır.Yunanordusunuküçümsemekgibibiryanlışakimsedüşmesin.

1915’te Çanakkale’deMustafa Kemal’in ileri görüşlülüğü Türklerin zaferkazanmasınısağladı.Birlidervasfıolarakilerigörüşlülüğünasıledinmiş?Çok ileri görüşlü. Bu bir histir. Ama bu mekanizma çok çalışmaz, 24 saat

işlemez. Atatürk ileri görüşlüdür ama her gün ileri görüşlü olunmaz. Gerekenyerdeolur.Çokzorbirmekanizma.Onoktayahayatındabirkaçkereulaşırsın.Bütündâhiler için öyledir. İnsanbir kere yakalar ileri görüşlülüğü.Atatürk enkritikkonularda,enhassasdönemlerdebunugöstermiştir.

1917’deMustafaKemal’eİkinciOrdu’nunkomutasıverildiğinde,buorduyabağlı Üçüncü Kolordu’nun komutasının İsmet Paşa’ya verilmesinisağlamıştı.BugerçektendeİsmetPaşa’nınkomutanlıkdeneyimikazanmasıiçinmiydi?Mustafa Kemal bunu yaptı çünkü orduya kendisi komuta edecekti. İkinci

Ordu’yakendisikomutaedecek,ÜçüncüKolordu’yadakendisikomutaedecek;bu çok açıkbir şey. İsmetPaşadabunamüsaade edecekkadarmükemmelveakîlbirkurmay.Onundabuözelliğivar.Herikisidedoğuştankurmay.Bir özelliği daha var. Mustafa Kemal, veliaht Vahdeddin Efendi ile

Almanya’ya gittiğinde, açıkça, “Birinci Ordu’nun Komutanlığı’nı alın,” dedi.ÇünküAlmanya’daKayzer’inveliahdı,başkenteenyakınordununkomutanıydı.MustafaKemal “Siz de aynısını yapabilirsiniz,” dedi. “Ben asker değilim ki,”

dedi Vahdeddin. Mustafa Kemal “Ziyanı yok, ben sizin Kurmay Başkanı’nızolurum,”diyeısraretti.ÇünküosıradaKurmayBaşkanlığı’narazıolacakadamkendisioldu,ordununkomutanı.Anladınızdeğilmi?Bubenimdikkatimdeğil,YılmazÖztunabunuyazdı.

Neyeişaretederbu?Atatürk’ünplanıneydi?Birlideriçinönemlivegerekliolanbirhırs.Enver’edairplanyapıyor.Keşke

öyle olsaydı, arkasından da hayırlı bir iş gelecekti. Türkiye sulha dönebilirdi.Tektaraflıantlaşmalarıyapıpsavaştançekilebilecekti.Kafasındakibuydu.Amabu plan işlemedi. Birincisi, Enver böyle bir şeye müsaade etmezdi. İkincisi,VeliahtMehmedVahdeddinEfendiböylebirşeyehiçteşebbüsetmezdi.

Atatürk’ün İnönü’ye 1 Nisan 1921 tarihinde çektiği telgrafta çok övücüifadeler var. “Bütün tarihi âlemde, sizin İnönüMeydanMuharebeleri’ndederuhte ettiğiniz vazife kadar ağır bir vazife deruhte etmiş bir komutanenderdir,” diyor. İsmet Paşa, Atatürk’ün beklediği, üzerinde karar verdiği,“İkinciAdam”mıydı?İnönüAtatürk’ünbüyükheyecanlabeklediğibirkurmaydır.Aslınabakarsanız

İnönü,Atatürk’ünistediğiradikaladamdeğildir.Belkideradikaladamaihtiyacıyok. Çünkü kendisi radikal. Hatta İnönü mütareke başlangıcında Amerikanmandasını isteyenlerden biri. Bazılarının dediği gibi tavır vatana ihanet değil,öyle düşünüyor kurtuluş yolu olarak. İnönü inkılaplar sırasında çok temkinliadamdır.Amaçokçalışkandır.Kendinigeliştirir.İyivazifeyapar.Kurmaydır.İyibir ikinci adamdır. Nitekim adeta zorla getirilmiştir Ankara’ya. Hatta hiçkimseninAnkara’yagelişi İnönü’nünkikadar sevindirmemiştirMustafaKemalPaşa’yı. O savaş (İnönü) bir yerde Atatürk’ün savaşıdır. Ve o telgraf sadeceİnönü’yeçekilmemiştir,biryerdeherkeseçekilmiştir.İçeriye,dışarıya,herkese.

Sizfilolojininönemineçokvurguyaparsınız.MustafaKemal,Yunanlılardanher zaman “Helen” diye söz eder. Niçin “Yunan” değil “Helen” adınıkullandığısorulduğuzaman“Helen,aslıTürkolanbirkelimedir,”diyor.Buözeninanlamıüzerindeduralımmıbiraz?Öyledüşünüyordu.BugünküYunanistan’auymakiçinHelendiyenlervar,ben

şahsenkullanmam.Yunan,İyondemektir.İranlılarınverdiğiisimdir.İyonülkesi.Araplar da Yunan diyor. Yunanistan bugün bu kelimeye çok kızıyor; Yunanhalkını ikiye bölüyormuşuz. Bu onların Balkanik kuruntusu. Evet, “Balkanikkuruntu” diye bir tabir kullanalım. Balkanlılara has kuruntulara, asılsız veusulsüzlaflara,boşendişeleredenir.Rumkelimesinedekızıyorlar.RumRomalı

demektir.İnsanlarkendilerineRumderdi,bizdeöylederiz.Ayrıcahiçpejoratifanlamdakullanmıyoruz.Amaiyibirnoktaya işaretediyorsunuz,Atatürkböyleorijinal yaklaşımları olan bir insandır. Zaten bir liderde bu çok önemlidir. Birkelimeyi,kavramıkullandığızamanonunarkasınıarıyor.Buçokazliderdeolanbirözelliktir.UnutmayınkibuönderinsayesindeTürküniversiteleriHelen-Latinfilolojisini görmüştür. Avrupa’nın sığınan en büyük uzmanları geldiler. Aynıyoğunluktaananeyidevamettiremedik,oayrıbirmesela…

Bir tespite göre Gazi’nin çift yollu diyebileceğimiz bir aklı vardı. Buyollardanbirisitarihe,diğeriaskerliğeayrılmıştır.Butespitenedersiniz?Öyledir.Daimageçmişebakar,kalıntıaraştırır.Onagörestratejigeliştirir. İyi

kurmayınözelliğidirbu.DeGaullemeselaböyledir.DeGaullebüyükbirsavaşçıdeğil ama politik bakımdan çok büyük stratejisttir. Bütün Fransız-Almankurmaylarıgibitariheçokönemverirdi;MustafaKemal’inmensupolduğuokuldabudur.

Atatürk’e eleştirel bakan bir zümre, “Bizi geçmişimizden kopardı,” tezinisavunuyor.Buiddiayınasılyanıtlıyorsunuz?Bu, söyleyenlerin kendi kafasındaki fikirlerdir.Ne öyle bir gerçek var ne de

öyle bir olay. Türkler tarih sevmedikleri için, tarihî düşünce bilmedikleri için,barokdüşünmeyidesevmezleryaniköşelidüşünürler.Hâlbuki tarihçidüşünceteferruatı çok sevmeyi gerektirir.Teferruat üzerindedüşünmeyi gerektirir.Onusonsuzbirbilgi,sonsuzbirfikriüretim,sonsuzbirolguaraştırmasıvebilinenleriöğrenmefaaliyetihalinegetirenvebilimdendahafarklıbirnoktayataşıyanyönbudur.Gerçeği tespit etmek yetmez. Gerçeklerin de gerçeğine inmek, derinine

bakmakgerekiyor.Onların yorumunda titizceüzerindedüşünmek lâzımdır.Bubiryerdehemgayrettirhemdetembelcebirzevktir.Güneşinaltındayavaşyavaşısınarakkeyifçıkarmakgibi.Oteferruattadüşünmektarihçiliğinkeyifliyanıdır.Amamühimbirvazifedir.Tabiidengesinidebilmeklâzım.Birvirtüözgibi,neuzunnedekısa.Ozamanbaşkaşeylergörebilirsiniz.Yukarıdasözünüettiğimiztürden hükümler maalesef o tarihçi düşünceden, tarih bilgisinden, teferruatıöğrenmektenuzakdurmanınsonuçlarıdır.TürklerinOsmanlıcaöğrenmesikolaydır,amakolaykolayöğrenmezler.Şunu

söyleyeyim; eski harfle yetişen nesil dahi 16. asrın siyakat belgelerini, divanîyazılıfermanveberatlarınıyeterincemeraklaveyoğunçalışmasıylaincelemedi.Oişihepuzmanlaryapardı.BirasıröncekibuuzmanlarAvrupalıydı,bugünçok

şükür bizim gençlerden çıkıyor. Leksikograf ve çalışkan hocamız Ö. FarukAkün’ün Edebiyat Fakültesi’nin bir paleografya seminerinde ifade ettiği gibi,eski ve yeni harfler ikiliğinin bugün artık yeni nesil için bir problem teşkiletmediğigörülmektedir.

SALTANATTANCUMHURİYETEGİDENYOL

Atatürk’ün yaptığı en büyük devrim Cumhuriyet, tarihimiz boyuncaülkemizedeilkdefaTürkiyediyoruz.Biz rejimimizi değiştiriyoruz, bundan büyük devrim olmaz. Saltanattan

cumhuriyetegeçiyoruz.Budevrimlerlemeclisgelmiyor.Parlamentozatenvar.İşin garip tarafı, İkinci Meşrutiyet döneminde Saray’ın ve saltanatın İngilizSarayı’ndanbiledahapasifhalegeldiğivakıadır.Amamaalesef iktidarıngeneküçük bir diktatör komitenin, yani İttihatçıların eline geçtiği bir dönemdir.1923’te, gelen yenilik meclis değil, biz rejim değiştirmişiz. Saltanat bitmiş,cumhuriyet gelmiştir, bu büyük bir devrimdir. Devlet ortadan kalkmıyor; birdevamlılık içerisinde ve sadece devletin rejimi değişiyor.Burada enteresanbirolayvar.Devletinadıhanedanınisminitaşıyordu,eskiİslâmusulü.Oradageneçağa uygunluk var. 19. asır milliyetler çağıdır, cumhuriyetler çağıdır.Monarşilerdebileulusalkimlikkullanıldığı içinbizbuseferOsmanlılaryerineTürkler dedik. Osmanlılar derken imparatorluğun kozmopolit yapısının rolüvardı. Hanedanla uyuşma endişesi vardı. Cumhuriyet bunu halletti.Cumhuriyet’ten evvel bunu ilk defa Ankara halletti. Bize hep başkalarınınsöylediği, bizim hep tanıdığımız unvanı bu kez kendimiz kabul ettik: Türkler.Başkaları Türkiye diyordu; ilk defa biz kendimize Türkiye dedik. Kullanılankimliğiresmileştiriyorsun.MemleketininadıTürkiyeoluyor.

Yeni bir rejim kuruluyor ve devletin adı Türkiye Cumhuriyeti olarakdeğiştiriliyor.Onabirulusinşasıgerekiyor,sınırlarıdaMisâk-ıMillî.TabiiMisâk-ıMillîsınırlarıtambellideğildir.AmabugünküTürkiyeolmadığı

bellidir. Mesela kısmen Halep’ten geçer, hakikaten Musul’dan geçer. Çünkümütareke anında bizim ordumuz zaten oradaydı. Oradan itilmemiz sonradanmütarekeahkâmınınihlalinedayanıyor.Buhukukimidir?Değildir.Fiilidir.Amaişte maalesef mütareke şartları içinde galipler bu gibi değişiklikleriyapabiliyorlar.HalepveMusulbirdenbiregidiveriyor.

Atatürk’ü Musul, Halep, Akdeniz adaları, Batı Trakya ve tazminatkonularında da eleştiriyorlar. Bunu o günün koşullarına göredeğerlendirebilirmisiniz?Hiçalakasıyok;tarihbilmeyenlerinsözleri.Musul’unasılalacaksınız;elinizde

değilkinasılgireceksiniz?Ogününşartlarınıdüşün.Memleketi zorkurtardık,

Halep’i nasıl alacaksınız. Rumeli konusu da var. Herhalde Atatürk’ün veCumhuriyet’i kuranların çok istediği bir şeydi bu. Çünkü bunların büyükçoğunluğu Rumeli çocuğudur. Batı Trakya’yı, bugünkü Selanik’i nasıl daisterlerdi. Neden istemesinler? Ama nasıl yapacaklar? 1922 MudanyaMütarekesigünündekişartlarıdüşününüz;Boğazlarıbile tamelde tutamıyoruz.Sonra adaların bir kısmı İtalya’daydı. Unutmayın; İtalya savaşın galibiydi.Adaları Yunanistan’dan niye almadık? Çünkü alamazdık. Hangi donanmaylayapabilirdik? Ama o günün şartlarında bu düşünülemez. Maalesef askerîharekâtın şartlarınıbilmeyenlerhepböylederler. “İkinciCihanHarbi sırasındaAlmanlar bize Oniki Adalar’ı bırakıyorlarmış, almamışız.” Bıraktıkları doğru,bizim de almadığımız doğru. Alsak ne olacaktı? Kaç gün kalacaktı elde?Almanların müttefiki durumuna gelir, faşist bir hükümet damgası yerdik. Ogünlerde bizi faşizmden kim kurtaracaktı? Acaba Yunanistan’da olduğu gibiİngiltere mi bizi kurtaracaktı? Yoksa Kızıl Ordu mu kurtaracaktı? Bunlarıdüşünmeklâzım?Herhalükârdaaldığımızadalaristirdadedilirdi.

MustafaKemalAtatürk’ünTürkiyetahayyülüüzerinekonuşacakolsak...AtatürkenazEnverPaşakadarufuklarıgeniş,Türklüğün sınırlarını tanıyan,

onu hayal eden ve özleyen biridir. Tavırlarından, ideolojisinden ve okuduğukitaplardanbellidir.Okuduğukitaplarınkenarlarınatuttuğunotlardanbellidir.İyieğitimgörmüşbiraskerdir.GençbirmareşaldiramaEnverPaşagibisevk-itabiikaderileçokgençyaştayüksekkademeyeçıkmışdeğildir.Karargâhta,cephedeve siperde tam bir zabit gibi yetişti. O yüzden son derece realisttir. Neredeatılımageçeceğini biliyor.CihanHarbi’nin büyükhataları ve hayal kırıklıklarıCumhuriyet’in komuta kademelerini aşırı ihtiyata sevk etmiştir. Etraftakilerinçoğu, atılım yapılabilecek anda ve yerde muhtemel olumsuz ihtimallerden dekaçınıyorlar. Aşırı ihtiyatlılık hali var. Başkasının durduğu yerde, atılımyapmaya çekindiği yerde, atılımı yapacak cesaret ve geniş ufuk bir tekAtatürk’tevar.Bunu yapabilen adam, nerede ihtiyatla duracağını da biliyor. Mesela teslim

olmuyor.Türktarihindeyenibircepheaçmış,yenibiranlayışgetirmiş.Bizricatetmeyibilmeyiz.Atatürkbunugetiriyor.Bubüyükbircesaretveçılgınlıkgibigörünür.BütünAnadolu’danPolatlı’yakadargeliyor,buricattır.Askerîdüzenliçekilmedir.Adınıdakoyuyor“Savunulacaksatıhbütünvatandır,”diyor.“Sathımüdafaa vardır,” diyor. TBMM Hükümeti Kayseri’ye başkenti nakletmeyebaşladı. Devlet ofisleri, bir sürü evraklar, memurlar oraya gitti. Bir yer tespitediliyor; büyük bir stratejist. Dayanmak, direnmek, ihtiyatkâr arkadaşlardan

farklılık gösterir. İkincisi atılımyaptığı yerler.Hücumhatları SakaryaMeydanSavaşı sonrası dönem; bunlarAtatürk’ün atılımcı yönü. Bir yandan da nerededuracağınıbiliyor.BirtakımyerlerinkazanımınıbellikiTürkiye’ningeleceğinebırakmıştır.

Cumhuriyet, yeni bir devlet yapısı inşa ediyor ama eski binanın kimiunsurlarınıdaalıyor.BirCumhuriyetevitemelindegeleneklerimiz.Bütün devlet devam ediyor. Devamlılığa en önemli örnek budur. Eski

memurlarıayıklamak içinkomisyonlarkuruluyor.Bukomisyonlarsertkararlarvermiş olabilir ama işlem hep komisyonlar marifetiyle olmuştur. Malzemeyideğerlendiriyorlar ve o şekilde memurların eskileri uzaklaştırılıyor. Herkesintapusu, mülkü Osmanlı’dan devredildiği gibi, eski bakanlıklar, eskimemuriyetlerdedevamediyor.Aradaeskimemurlarıayıklayan,emekliyesevkeden bir tensikat komisyonu var (27Mayıs’ta, 12 Eylül’de olduğu gibi) amakadrolardevamediyor.MeteTunçay’ınbukonudabirmakalesivardır.4İnsanlargene tekaüde sevk ediliyorlar, emekli maaşlarını alıyorlar. Yani devlet devamediyor.Eskikanunlar,eskikararlaruygulanıyor.

Bu devlet devamlılığına itaatin bariz örnekleri nelerdir? Sorunları dayükleniyorCumhuriyet…En büyüğü, Osmanlı’dan kalan devasa borçtur. Genç Cumhuriyet onu bile

sırtına yük olarak almıştır. Borcu son kuruşuna kadar ödüyor. İç ve dış borcuödüyor. Bunlar gerçekten üzerinde durulması gereken olaylardır. Devletindevamı,devletinhalefiyetibakımındanbunlarınüzerindedurmakgerekir.Onundöneminebakalım:MeselaSovyetlerBirliği bütünborçları iptal etmiştir.Amasonra bir şekilde ödettiler. Eski rejimin verdiklerini reddederim dedi. Bunukademekademebir sürümemleketyaptı.Atatürk farklıbiryol izledi.Borçlarıüstlendi, ödedik.Unutmayın; yeni devlet imparatorluktankopanbir halkın, birunsurun (entity) devletidir. Burada bazı konularda halefiyet söz konusudur(Yatırımlar, şirket imtiyazları, bir kısımborçvsgibi).Bizimgibi amaunsurdadevamlılık(continuity)sözkonusudur.

Şevket Süreyya Aydemir’e göre Atatürk “ordunun siyasete karışmasını,ordunun haysiyet ve vakarına aykırı kabul etmiştir.” Atatürk’ün ordu vesiyasetilişkisinedairdüşüncesinibelirleyenolaylarhangileridir?Orduylasiyasetibirbirindenayırmakonusundakifikirlerinettir.Orduyailişkin

en büyük yaklaşımı 31Mart Vakası’ndadır. Hareket Ordusu’nun kurmayı idi.Onusöyleyelim.Okadarsiyasetekarışmayanbirisideğildiaslında.AmaBalkan

Harbi’nde hakikaten askerin, zabitanın siyaset yapmasının kötü tezahürlerinigörmüşveyaşamıştır.Oandan itibaren, hattadaha evveldekarşıydı, 31MartVakası’ndan sonra, baktı ki işler iyi gitmiyor ve Atatürk anladı ki politikayakarışmak iyi bir şey değil. Balkan Savaşları’ndamaalesef bunun çok acı, çokmenfi tezahürünü gördü. Bu nedenle bu konuda tamamen ısrarlıdır. Düşünün;İstiklâlHarbi’nikazanankomutan,ordununkurduğuCumhuriyetTürkiyesi’ndedahailkandaorduyusiyasetiniçindençekmetaraftarıoldu.Silaharkadaşlarınakendisibaştaolmaküzerekesintercihönerdi.“Siyasetyapacaksanızmebusolunya da orduya dönün” dedi. Atatürk herkese kesin tercih yaptırdı. Kim neyiistiyorsaamabiriniseçmesinisağladı.Tabiiortadakalacaklarıkendisiseçtiğivetelkindebulunduğuaçık.

Atatürk yaşamı boyunca herhangi bir felsefi doktrinle kendisini bağlamışbiri değildi.Ama çok sadık kaldığı, hiç taviz vermediği belli angajmanlaradahilolmuştur.Bunlarnelerdir?Tabii belli angajmanları vardır. İlk ve en önemli angajmanı, onun bir

cumhuriyetçi olmasıdır. Cumhuriyetçiliğin Birinci Cihan Harbi sonrasındagerektirdiğibütüngörüş,harekatveefkarasahipbirulusçudur.YaniCumhuriyetiçin ulusal kültür önemlidir. İkincisi tabii vatandaşlıkmüessesesi.Ülkeyi tutanyurttaştır.Mesela aristokrasi olur, öbürü tebaa olur; hayır, Atatürk vatandaşlıküzerinde duruyor. Bunlar onun sadık kaldığı görüşleridir. Ve tabii bildiğimizanlamdaİhtilal-iKebir,BüyükFransızİhtilâlievvelivesonrasındaAydınlanmaileyeşerenlaikbiranlayışvar.FakatburadadevletvediniayırmakMüslümantoplumundaçokzordur.ÇünküdindiyebirmüesseseburadaHıristiyankilisesigibi teşkilatlanmış olarak yoktur. Onun için ne yapıyor, devletin kontrolünükuruyor;bugünküDiyânetİşleriBaşkanlığıörneğindegörüldüğügibi.

DiyânetİşleriBaşkanlığıidealbirmodelmidir?Başka çare yoktur. Toplumun yapısına bakınca doğru bir adım olarak kabul

ederiz. Aksi yanlış olacağı için bu doğrudur. Yani mesela Diyânet’i serbestbıraksanız, devlet bütçesinin ve teşkilatının dışına çıkarsanız, bütçeden değerkalemler için tasarruf edersiniz ama bu yanlış ve tehlikeli olur. Onun için buehvendir. Laikliğimiz bu çerçevede yürüdü. Üzerine çok düşersen çok radikalolur. Düşmezsen kendince sapmalar olur. Yani Cumhuriyet tarihi çok açıkçaböylegidiyor.Onedenlebizdengeyi iyibulmuşuz.Radikalolmadan,sapmayagitmeden.

Bugününihtiyaçlarınadacevapveriyormu?

Evetbugününihtiyaçlarınıdakarşılıyor.Yeterincevermesebileveriyor.Çünkühep aksini düşünmek zorundasınız. Olmasaydı ne olurdu? Başka türlüsümümkündeğildi.

Halkımız Cumhuriyet’e en baştan beri sahip çıkmış mıdır, onun değerinianlamışmıdır?Cumhuriyet fikri imparatorlukta hiç de öyle yaygın bir düşünce değildir.

Önceliklebunusöylememizgerekir.Birkerehalkıilgilendirenbirolaydeğildir.İkincisielitkısmınıdailgilendirmiyordu,çokaçıkbirşeydi.Cumhuriyetfikriniyeşertecek,kamçılayacakyapılarortadayok.Kimcumhuriyetiister?Şiddetlivekapalı bir aristokrasinin olduğu toplumlarda bu geçerlidir. İngiltere gibi insanhakları,temelkatılımhürriyetleriniönemseyentoplumlardavebirölçüdesosyalhaklarsağlanmamışsa,oradaderecederececumhuriyetçifikirleryaşar.Böylebirtoplum endüstrileşmeye doğru gidiyor ise, işçi sınıfı varsa, şehirliler doğupgelişmişse, köylüler dünya ile temasa başlamışlarsa, kısaca buna “uluslaşma”denir. İşte buralarda cumhuriyetin taraftarı da çok olur. Yeryüzünün öncüendüstriülkesidenilenİngiltere’decumhuriyetfikrihiçbirzamanbugünkükadarkuvvetlideğildi.Mutlakaçoğunluğunteşkiletmesigerekmez.KaldıkiHollandagibi bir ülkede cumhuriyetçiler oldukça kalabalık, fakat mevcut hükümdarı(KraliçeBeatrix)seviyorlar.Osmanlı’da böyle bir iklim olamaz. İnsanlar neden cumhuriyet istesinler?

Nedir cumhuriyet? Kaldı ki tabii bunu öne sürecek unsurlar yok. Ortadaadaletsizlikvar,kabauygulamalarvaramakimseçıkıpdabuböyledirdemiyor.Avrupa’daLord cezalandırılsa, bazı ülkelerde,meselaFransakrallığındakiliseçıkar ve derdi ki “Düzen budur.”Yahut İngiltere’de bir dönem de “Böyle şeyolmaz;kralilemagnat’lararasındakisözleşmeyeaykırı,”derdi.Böylebirdurumyok ortada. Bu düzeni consolide (teyid ve tahkim) edecek, legalize(yasalaştıracak)edecekbirsosyalyapıvehiyerarşiyok.Meşrulaştıracak,makulgösterecek mekanizmalar olur, hiç birisi yok. Karşınızdaki idareci sınıfınınkendisi de köylülükten geliyor. Devlet böyle kurulmuş; aristokrasisi yok.Padişahın eşleri ve gelecek padişahın annesi bile halktan geliyor. İnsanlarınarasındaotipbirsınıflaşmasözkonusudeğil.Toprağıkontroledenler,yönetimikontroledenler,üretimikontroledenlervar.Yani temelsosyolojikayrımlarvarama bu ayrıma dayalı sınıfsal ayrışma kültürü yok. O tip kültürün olmadığıyerde,ona“cumhuriyet”diyekarşıçıkanreaksiyonerkültürdeolmaz.Onuniçincumhuriyet bizde bir takım yolsuzluklara, kötü idareye karşı idarenin dahahakça, dahameşru, daha akıllıca olacağına inanan bir uygulama. Bu inanç da

cumhuriyet fikriyle temellendiriliyor. Onun için böyle telaffuz edilmeyen bircumhuriyetçilik var. İlerici geçinen kim varsa, mesela “Batı Medeniyeti” der,“Mutlak idareye karşıyız,” der ama bunun için cumhuriyet olması şart değil.Nitekimortaya çıkmıştır.Atatürk’lemücadeleye giren arkadaşları bile kademekademe önce Cumhuriyet safhasında, ikincisi Hilafet safhasında onu mutlakdesteklemeyi bıraktılar, uzaklaştılar. Atatürk’ün karşı cephesine geçtiler. Bu,şunugösterir:Kuvvetlibircumhuriyetfikriyoktu.İnsanlarpadişahçıdır.1914’ekadar ne burada, neAvrupa’da devlet katmanını, gazeteyi bırak; bir orta sınıfmekânında dahi hükümdarlık aleyhinde konuşana surat ekşiterek bakarlardı.Ama çok kuvvetli bir monarşiye sadakat var mıydı? Hayır. Kavga sokağadökülmedi. Türk hayatında devlet ve düzen monarşi ve cumhuriyet gibitasniflerinüzerindedir.Onuniçinmühimolandevlettir.Cumhuriyetde,devletesadakatyorumunuelegeçirdi.Orduyuveidareyikimgötürüyorsasözonundur.

AslındaAtatürk’üyeterinceiyitanımıyoruz.OnunkafasındaCumhuriyetfikrininyeşermesitipiktir.CumhuriyetiHamidiye

dönemine, mutlak idareye, Osmanlı yönetimindeki aksaklıklara deva olarakgören birisi. Bunun teferruatlı öyküsünü bilen yok.Araştırılmış da değil. Çoktuhaftır. Atatürk’ün şahsi notları, şahsi kitapları daha yeni yeni sistematiktaramaya tabi tutulmaktadır. Bugüne kadar Atatürk kendi ne demişse onu nottutmuşlarveherkesgörmekistediğigibigörmüş.Bugörmekistediğindebüyükbir hakikat payı var ama teferruat yok. Oysa teferruat olmayınca tarihianlamıyorsun. Tarihî gerçekleri ortaya çıkaran, tarihî resmi tamamlayan unsurteferruattır. O teferruatı da tarihçi, Atatürk’ün kendinden öğrenmek zorunda.Yanionundemeçlerinden,şahsinotlarından,kitapkenarınotlarından.Oçizerekokurdu. İyi bir huydur tarihçi açısından.Oralardanedemiş, bunlarabaktığınızzaman,bildiğindendahaayrıntılı,daharenklibirAtatürkportresiçıkıyor.

Aydınlanma düşünürlerinin etkisini görüyoruz. Devlet yapılanmasına bubakışhâkimoluyor.Peki,nasılbircumhuriyetidealinesahip?Atatürk’ün kafasında tam manasıyla Jean-Jacques Rousseau tipi bir

cumhuriyetvardı.1924Anayasası’ndaocumhuriyetortayaçıkıyor.Dikkatedin,oradaTürkler diyor. Ben onun kalmasını istiyordum. Türklerden kasıt Türklerfalan değil. O espriyi, o ruhu, o vatandaşlığı kaybettiğiniz için 1961’de oanayasayıkaldırarakatmışsınız.BugünortayaTürkiyelidiyebirlafçıktı.Abuksubuk, ne olduğu bilinmeyen, hiç tutar bir tarafı olmayan bir laf. 1924Anayasası’nı iyi korumalıydık. İhtiyaca göre tadil etmeliydik, tabii kanuniyollardan.Bunuyapamadıkmaalesef.

Cumhuriyetrejimindeuluskavramıönplanaçıkıyor...Evet, ulus çok önemli. Atatürk ulusun üzerinde durmuş. Arapça ve İslâmi

anlamda hatta İbranca, bu yeni Türkler, genç Türkler “millet”i başka türlükullanıyor. Hakikaten Türk etnisi. Başka etniler ona entegre olmuş ve onayamanmış. Hepsini kapsıyor. Türkleşmiş Arnavut, Türkleşmiş Çerkez,TürkleşmişKürt,dahadoğrususesiniçıkarmayanlarTürk tarifinegiriyor.Türkderken Rum’u, Ermeni’yi ne kadar kastediyor? Bu tartışmaya açık; geneldegayrimüslim dışlanır. Cumhuriyet Karamanlı Türk Hıristiyanları mübadele ileYunanistan’a gönderdi.Genelde böyle birTürk kafası vardır, oTürk’tür. Türkçerçevesiiçindekonuşur.Buçokönemli.

Peki“cumhuriyetindevleti”nasılolacak,nedüşünüyordu?CumhuriyetindevletitamanlamıylaFransagibimerkeziyetçibirdevlet.Ama

tekrarlana geldiği gibi tümüyle Fransa’ya bakılarak alınmış değildir. ZatenOsmanlı’nınananesiöyledir;“merkezîdevlet”vetabiitekparti.Devletinbüyükaygıtıveorganlarıtekpartinin,onuyönetenkadronunvemillîşefinemrinde.

Atatürk’ünuyguladığıbusistemnasıloldudahemensonrasındaaşınmayabaşladı,takipçilerineyiyanlışyaptılaryadaeksikbıraktılar?Karizmanız kuvvetliyse, Harbiye’yi bitirmişseniz, İstiklâl Harbi’ni yöneten

kumandansanız bu ameliye yürür gider. Sorun çıkmaz. Ama memlekettekidurumçok zorsa, imkanyoksave zatendünyadada şartlar ağırsao zamanbupolitikaçokzorgider,yürümez.Bununyanısıra,dünyadadadurumdeğişmeyebaşlıyorsa,buişlemez.BirkereAtatürk’ünyerineİsmetİnönügeliyor.Kadrolarüç aşağı beş yukarı aynı amabir kısmı gitmiş.Kaldı ki 1938 sonrasını birçokyönüyleCumhuriyetinilkdönemindenfarklıbiçimdeelealmakgerekli.Savaşoldu,oradadakayıplarvar.Tarafsızdurmanızavemuharibolmamanıza

rağmenosavaşıçokzoryürütmüşsünüz.Amasavaştansonrao sistemgitmez.Karizma yok. Ne yaptı o zaman? İsmet Paşa kendisi döndü ve diktatoryayıdağıttı.Kendisidiktatörlerediluzattı.Gitti,kendipartisininkurultayında“Millîşeflikartıkyok,”dedi.“EbedişefAtatürk’tür,”dedi.“Değişmezgenelbaşkanlıkdagider,”dedi.Bunlarıkendisi istedi.ErtesigünAmerikalıgazeteci“Amasiziyibirdiktatördünüzdeğilmi?”diyesoruyor.Cevap:“Sizgençsiniz,diktatörlükgörmedinizki,diktatörüniyisiolmaz.”

İçvedışkonjonktürdeğişiyor.Yenibiriklimdoğuyor…Sonraİnönühayatıboyunca1961Anayasasıdahil,hepanayasalarıngetirdiği

müesseseleri yerleştirmeye çalışıyor. Burada Atatürk’ün döneminin başka bir

dönem olduğunu unutmayalım. Atatürk’ün döneminde demokrasiler iflas ettideniliyor. Yani moda demokrat olmak değil, anti-demokrat olmak. Bütündünyadaeğilimbuydu.Almanyabuydu,İtalyabuydu,çoğulcuFransa’dadahibuzihniyet hakim oldu; ciddi bir akım vardı. Herhalde Vichy rejimi tamamenAlmanişgalcilerinzayıflamasıylayerleşmedi.Hattaİngiltere’debilebunudiyenveyapan insanlarküçükbirazınlıkdeğildi.Marjinalbirazınlıktıamaortalıktabarbarbağırıyorlardı.

Atatürk zamanın ruhuna uygun mu hareket etti. Bu sonucu muçıkarmalıyız?Hayır,Atatürk zamanın ruhuna uygun hareket etmedi.O demokrasiyi istedi.

Ama gerçekleşmesi mümkün olmadı. Tek unsur liderde ve partide değildi;toplumveçevredesorunoldu.Çünküderhalkarşısınaçıkanblokçokilginçtir,tarihteazgörülür,aşırısolcularlasağcılaraynısaftaydı.SerbestFırkaböylebirdenemeydi. Fethi (Okyar) Bey hakikaten liberaldi. Laikti, mürteci değildi,komünisthiçdeğildi.Önderiarkadaşıamapartisinekimlerkatılıyor?Ozamansayılarıazolansolcularveehl-itarikgericiler.KızkardeşiMakbuleAtadanbileopartidenadayoluyor,gidipköylerdelaiklikaleyhinekonuşuyor.Çokilginçveçok tehlikeli. Sonunda ne yaptılar? Halk Partisi’nin alışılmış tipleri vardı, AliÇetinkaya gibi. Bunlar bir hücum ettiler. Zavallı Fethi Bey hiç hak etmediğikadarhücumauğradı. İzmirnümayişinden sonradönemingazeteleriniokuyun,tecavüz halindeler. Her ne kadar Atatürk istese de, bu şartlar altındaki birmemleket henüz demokrasiye geçiş dengelerini taşımaktan uzaktı. Çünkü omemleket1930’lardaüretmeyenbirmemleketti.Ekonomi incir,üzüm,buğday,tütün üzerinden gidiyor. Kendi giyeceği bezi, kendi tüketeceği şekeri zorkarşılıyor. Öyle bir ülke ki nüfusun % 85’i köylü. Otarşik düzendenkurtulamayanbirkalabalıkkitlevar,pazaraaçılamayanköylervar.Buköylerdenaşarvergisikaldırılmışamayolvergisivar.“Yagitçalışyadayolvergisiver,”deniliyor. Vergi verecek nakit yok, elde kazma angaryaya sürülüyor. Kırsalkesimhalkıfelaketvaziyette.Buülkeharbegirecek.Buaradadadünyaiktisadibuhranolmuş.Böyleüretmeyentamamenilkelbirziraatabağlıbirülkebundannezarargöreceksegörmüş.Onuniçinburalardabuişyürümez.

SerbestFırka’nındışındadenemelerdeyapıldı...1924’ükastediyorsunuz.CumhuriyetçiTerakkiperverFırka.Bütün ittihatçılar

bu partiye girdiler. Yani Atatürk’ten hoşnut olmayan, Enver’in yerinekoyacaklarıbaşkaadamlarıgetirmekisteyenİttihatçılarorayasızdılar.İçlerindesolcupekyoktu.MeteTunçaybunahaklıolarakişaretettivetektekoinsanları

saydı. Daha henüz o sert inkılaplar başlamamıştı. O havayı hisseden bütün ogruplar bu partinin içindeler. Şimdi memleket onu kaldıramazdı. İstanbul ozaman 700 bin nüfuslu, Türkiye’nin en büyük şehri.Ne varsa İstanbul’da.Buarada İstanbul,KâzımKarabekir Paşa’yı göklere kaldırarak karşılıyor.Atatürkşehreküskünzaten.Karadenizgezisindendöndüğündegece,karanlıktageçiyorMarmara’ya.Şehrigörmeye tahammülüyok.BurasıAnkara’yamuhalif.Savaşkazanılmış ama hâlâ muhalefetteler. Yapılan inkılaplara katılmıyorlar. YaniAtatürk burayı kendinden görmüyor. İstanbul Ankara’ya her zaman katılmakzorunda mı; değil. Çünkü buranın kendine göre bir irfanı var, bir birikimi,“residue idéologique” denen bir tortusu var. Tabii ki tenkit edecek amaAnkara’nındaogününkoşullarındabunatahammülüyok,olamaz.

Amerikalı gazetecinin İnönü’ye sorduğu “Siz iyi bir diktatördünüz ama,”gibibircümleyeAtatürkneyanıtverirdi?Aslındaodayabancıgazetecilerememleketin “bir nevi diktatörlük” gibi görünmesinden rahatsız olduğunusöylemiştir.“İyi bir diktatördünüz,” lafına hiç itibar edeceğini zannetmiyorum. Onun

diktatörolmaniyetihiçyok.Batıdemokrasisiniistiyoramaotoriterbirliderdir.Diktatörle otoriter farklıdır. Zira totoliter bir rejim kuracak devlet ve toplumaygıtlarımevcutdeğilvezatenniyetvehedef totoliterdevletvetoplumolarakifadeedilmiyor.

Nedirfarkı?Diktatorya, yirminci yüzyılda bir nevi totaliteryanizme dayanır. Komünizm,

Nazizm ve Faşizm buydu. Burada öyle totaliter devleti kuracak vasıtalar yok.Her şeyden önce Atatürk istemiyordu. Buna meraklı değildi. Ama Atatürkotoriterdir. Yani Kayzer Almanya’sı gibi. Diyelim İttihat Terakki dönemi gibiotoriter. Bu otoriter ölçüler içinde bir çoğulcu parti istedi. Rejimin temellerinisorgulamayan. Bu mümkün olmadı. Olmayınca vazgeçti. Sizin bildiğinizanlamdadiktatörsevmiyor.AhmetZogu’nunArnavutluk’tacumhuriyetikaldırıpkrallık ilanına çok tepki gösterdi, sefiri geri çevirdi. Şurası bir gerçek; temelmüesseselerde muhalefet istemiyor. Tehlikeli görüyor; orası çok açık. BizearşivleriaçmıyorlaramaDışişleriarşivihariciyecilereaçık.BilalŞimşir;AtatürktarafındanRuşenEşrefÜnaydın’averilentalimatıokuduveburaporuyayınladı.Ünaydın Arnavutluk’a sefir gidiyordu. Arnavutluk’ta o zaman İtalya’nın vefaşizmin çok etkisi vardı. Talimat çok açık: “Faşistlerle görüşülmeyecek.Faşizmin methedildiği gruplara bile nazik davranılmayacak ve katılımsağlanmayacak.”Bukadaruzakduracaksınızdiyor.

Bir çağın cumhuriyetinin,gençbirdevletin adamıolduğunuzu,demokrasiylehesabınızın olmadığını, demokrasiyle hesaplaşmayacağınızı bilin demeyegetiriyor.Şurasıçokaçık:YeriniBatıdemokrasilerisafındagörüyor.Dahadünekadar çarpıştığı Batı demokrasilerinin iktisaden, (çok önemlidir iktisaden),kültürel bakımdan, hem de askerlik bakımından başta olduklarını biliyor.YaniAlmanın askerliği onu çok cezp etmiyor. Birinci Cihan Harbi’ndeki o grubunihtiyatıdır bu. İtalyanları zaten ciddiye almıyor. Sovyet Rusya ile KemalAtatürk’ündışpolitikadakitaktikberaberlikleridışındauyuşmayacağıçokaçık.Osmanlı zabiti, Osmanlı generali, o imparatorluğun adamı çok açıktır kisolculuğa öyle fazla itibar etmez. Onun cumhuriyetçiliği, onun pozitivistliği,sosyalist rejimi benimsemesine mahal vermez. Sloganı şu: Bizim öncezenginleşmemiz lâzım. Halen paylaşılacak bir zenginlik yok ortada; öncezenginleşmemizlâzım.

Cumhuriyet’inrejimini,devletinivemilletinikonuştuk.Peki,Cumhuriyetvelaiklik?Cumhuriyet’in laikliği Atatürk’ün kafasında değil, hareketlerinde; bunu

görebiliyoruz.Kesinbirşekildelaikdavranışiçindedir.MeselaKralAbdullah’ınziyaretine bakmalı. Ürdün Meliki geliyor, Cuma namazına giriyor, erkândışarıda.Resmî iftar ziyafeti söz konusu değil.Davranışlar ve protokol olarakbunlarındışındalar.Kalkıpdaateistbirdevletpolitikasımıgüdüldü?Haşa.Onubugünsöylemekisteyeninsanlarvar.YaniadetaStalinRusya’sındakigibiateistdevlet politikası güdüldüğünü söylüyorlar; alakası yok. Camiler zatenbakımsızdır. Allah versin, memleketin imkânı da yok. Topkapı Sarayı bileOsmanlı’nın son döneminde çok bakımsızdı, dökülüyordu.Atatürk dönemindeTopkapı Sarayı’ndaHırka-ı Saadet’te Kur’ân okutulmuştur ve ziyarete açıktır.Birtakım türbeler de kapatılmıştır. Diyânet İşleri tam kendi kontrolündedir.Tekkevezaviyelerdevletkontrolündeolmadığıiçinkapatılıyor.Otoriteninicabıkendi kontrolünüzde olmayan yeri kapatırsınız. Kaldı ki bir takım tarikatliderlerinin adeta “Kapatılmayı hak ettik,” gibi deyişleri vardır. Şunuunutmayalımyalnız;700binnüfuslu İstanbul’daüçyüzküsur tekkevezaviyevardı. Buradan görünüyor ki şehrin halkı oraya gitmiş. Tasavvuf öğrenmiş.Hiçbir şey öğrenmemişse tezhip öğrenmiş. Daha daha öğrenmese bunlarıyapanlara saygı göstermeyi öğrenmiş. Şimdi bunları kapattığın zaman hangiikincil grubu getireceksin? Halkevlerini denedik, bir müddet tuttuk. Amahalkevleriçokidealçalışmadımaalesef.Milletigenişölçüdekapsayamadı.Kaldıki Demokrat Parti gelip bunları kapatınca millet sokaklara kaldı. Uzun bir

süredirçocuklarsokaklardayetişiyor.Laiklik fevkalade önemlidir. Osmanlı zabitan zümresinin bir kesimi için

inanılmayacakkadarönemlidir.

Laikliğebukadarönematfetmelerininsebebi?Bunlar medreseyi sevmiyorlar. Zabit veya mülki memur olan Tanzimat

insanının,modern fenne intibakedenbiraskerinmedreseyleuğraşması, tatminolmasımümkündeğildir.Bukonudabirıslahatveyenidenkuruluşprogramınınciddi olarak ele alınmadığı açık. Yani Tanzimatçı zihniyetteki insanın, günlükyaşam kalıplarıyla bağdaşması mümkün değildir. Çok rahatsız oluyorlar.Rahatsız olmayanı da var. Şunu size söyleyeyim: Bugünkü Türk ordusu,İslâmiyet yani İslâmyaşamı ilemodern laiklik arasındaki uyumu sessizce çokdaha iyi bulmuştur. O konuda problemi hiçbir yoktur. Geçen asırlardamodernleşen ordu teknikleri ile ulemanın görüşleri arasında ihtilaf vardı; buasırdabuyok.Modernhayatın istediği askerîdüzen,oaskerinduruşu,24 saatseferehazıraskerinuyuşmadığıbirzümrevarsasorunbaşkaboyuttadır.Gündelik yaşamdaki kalıplar, medresenin ve bir ehl-i tarikin gündelik

yaşamdaki kalıpları, belirli deyimleri; bunları askerin kullanması mümkündeğildir. Fakat gerilimin nedenleri dinde de değil, onun adına konuşanlarlaaskerlerarasındadır.Nedeninebakmakgerekir.

Atatürk’ün İttihatçılığı meselesi, üzerinde çok durulan bir konu.İttihatçılarlayolununayrılmasınasıloluyor?Evet,bütünimparatorluğunzabitlerigibiİttihatveTerakki’yegirmiştir.Şunu

unutmayınız:ValiCemalBardakçı dermiş bunu: “Farmason locaları bizimherşeyi konuşacağımız ve hafiyelere yakalanmayacağımız tek yerdi.” Demek kiTürklerinozamanFarmasonluğudoğruolarakkavradığıpeksöylenemez.Kaldıki Dünya Masonluğu, Türk masonluğunu pek kabul etmiyordu; o bir parçaTürklerinkendisinegörebircemiyetti.İttihat Terakki’nin dayandığı ayakların birincisi sufilik. Ne hikmetse hepsi

Bektaşî ve Melâmi. Çok çok Mevlevî. Niye Nakşibendî değiller? Soru bu.Bununüzerindedüşünmeklâzım.MustafaKemalBeyİttihatçı.Buİttihatçılık31Mart Vakası’ndan sonra bitiyor. İttihat Terakki’nin particiliği, cemiyetçiliği vepartizanlığı her şeyin önüne koyduğunu görüyor. Mustafa Kemal bunu kabuledecek birisi değildir. Şiar dediğimiz, yani İttihatçıların esası olan, etrafındamutlakabağlanacaklarıbirdüsturvekimlikmeselesivar;obubağlılığınönünehiçbirşeykoymayacakbirisideğil,bazıprensipleronunönündegelir.Üçüncüsü,

politikacılık tasvip edilemez hale gelmiştir ve Mustafa Kemal bunu BalkanHarbi’ndegörmüştür.AverofzırhlısıMidilli’yialıyor.KuzeyEgeadalarınınasılalıyor? Gerçi bizim donanmamız da o zaman teknik bakımdan çok zayıfdurumdaamaoradagalibabüyükkabineyebusavaşınyaramamasıiçinicabındageri çekilmek bile var.Başka örnekler de var.Disiplin diye bir şey kalmamış.BunlarMustafaKemal Bey’in İkinciMeşrutiyet yıllarında ve hele 1920’lerdekabuledeceğidavranışhiçdeğil.

Sonraki süreçte ittihat liderleri Atatürk’le temas kurmaya çalışıyorlar,mektuplaryazılıyor,Anadolu’yageçmekiçinicazetarıyorlar.O zaman bitti, geride kaldı o safha; bu sefer iktidarı kimseyle paylaşmaz

MustafaKemalgibibirlider,helebaşarısızolmuşadamlarlahiçpaylaşmaz.Buzevatınmilletingözündekiintibaınabakınız;memleketin,imparatorluğuncenazenamazınıkılmışlar,topraklarımızgitmiş,insanlarımızgitmiş.Rumeli’dekivatanbilebunlarınyüzündengitmiş.Ondansonradaenkıymetlievlatlarımızmektepsıralarını boşaltıp yedek subay diye şehit düşmüşler, bunlarla bir kaderipaylaşmaz artık. Meclis hükümetini kurmuş, ordu kurulmuş; böyle bir adamkaderini artık bunlarla paylaşmaz.Hele daha ileriki safhada,Ankara devlet vemilletin başkenti olunca, bunlar sinirlenip birtakım laflar etmeye başladıktansonraİzmirSuikastıgibiolaylarınbedeliniöderler.OrtadaİzmirSuikastıvakasıvar. Bunu kabul edin. Cavit Bey ona katılmış birisi değil. Ama katılanlarlateması olmuştur. Sağda solda Paşa için iyi şeyler konuşmadığı belli.Maalesefistesede, istemesedeMehmedCavitBeygibideğerlibirmaliyeciyibuzamanvebutavırgötürür.Bedelödenir.Sözkonusuolaniktidarsavaşıdır.

CUMHURİYET;YENİVATAN,YENİCEMİYET

Sizin ifadelerinizle, Mustafa Kemal’in monarşiden cumhuriyete inkılapettirdiği yeni Türkiye Cumhuriyeti hangi ahval içerisinden devralınaraknasılbirnoktayagetirildi?Cumhuriyetcoğrafyası,imparatorluğunekonomikyöndenenzayıfkesimiama

halkı dayanaklı. Anadolu çok problemli. En büyük sorun nedir? BalkanSavaşları’yla başlayan Birinci Cihan Harbi’yle devam eden uzun harplerinsanlarıeritmiş.Bizsadeceeriyenentelektüelsınıfıgörüyoruz.Hâlbukioaradaen iyidemircivenalband,zanaatçıveçiftçigitmiş.Böylebirnüfuszayiatı ilebaşlıyorsunuz. En önemli maddi unsur nüfus, işgücüdür. Bugün aklımızagelmeyenhastalıklarvar.Sıtma,veremvekronikleşmiş frengivar.Cumhuriyetbunların hepsini halletmek zorunda kaldı. İşe buradan başlandı. Sağlık ordusubunlarıçözdü.Veremlesavaşabaşladı.Buçokönemlidir.Öyleki İkinciCihanHarbi’ndensonratıbbidevrimyaşandı.YeniCumhuriyet’leİkinciHarbsonrasıbeynelmilel teşebbüslerinmüdahalesine lüzumkalmadanbazı şeyler kökündenhalledilmişti.1950’lerdeTürkiye’de trahomartıkçokbarizbirhastalıkdeğildi.Cüzzam mesela, 1960’larda bu kalıntı da bitti. Türkân Saylan hoca bumuharebenin generallerinden biridir. Komşu ülke İran’da vardı. 1950’lerdeİran’a gidenler trahomdan şikâyet eder. Cumhuriyet önce bunları halletmiştir.TabiiTürkiyeMareşaliAtatürkordununteçhizininnoksanlığıpahasına,buçokönemlidir,millîeğitimmeselesineyüklendi.Busadeceharfdevrimideğildir.Oçapta bir memlekette okuma yazma sorunu büyüktü. İlerleme kaydedildi.Matbua donanımı iyi değildi ama Latin harflerinin oturmasına çalıştılar. Latinharfleri sadece Türkçenin imlasına ve ses uyumuna uygun olduğu içinbenimsedi; yoksa bazılarının ifade ettiği gibi birmedeniyet değişimi ve savaşıdeğildir.KaldıkiArabharflieskimetinleriyeninesillerbazıhaldeeskilerdeniyiokuyor.BugününEdebiyatFakültesimensupları,OsmanlıDarülfünunEdebiyatFakültesi mensuplarından daha ilmî ve geniş ölçüde epigrafik, paleografik vematbumetinçalışmasıyapıyor.Peki,bürokrasikendisiniyenilemeyebaşladımı?Hayır. Eski ananeye sadık kalarak çalışmayı da bilemediler. Bürokrasiyi zatendemokrasiveadilidariyargıdüzeltebilir.

Gençcumhuriyetbubüyükmücadeleyiverirkenelbettebazıciddisorunlarlakarşılaştı.

Evet, kolay olmamıştı.Maalesef iki vaka var ki Cumhuriyeti çok sarsmıştır.Mesela“Dünyaiktisadibuhranı”.Kapitalizmintarihindegörülmeyen,beklenenama vakti tespit edilemeyen bir krizdi. İlk büyük krizdir, halen sonuncusuolduğunukimsesöyleyemez.Literatürbahsediyorduoyüzdenbekleniyorduamaböylesigörülmemişti.BukrizmaalesefTürkköyününgirdileriylebirsınaigirdiyaratmaimkanınıortadankaldırdı.Türkiyetarımfazlasınısanayiyeaktaramadı.Aynışekildetarımdamekanizasyonuuygulayamadı.Birkerekendiihracatıparaetmedi. Ürününü pazarlayamadı; köylüden alınan vergi kalkmasına rağmenilerleme sağlanamadı, köyün ve köylünün yapısı değiştirilemedi. Oysa Türkköyü dışarıya açılabilirdi. Ortakçı düzeninden, yarıcılıktan modern üretimedönüşebilirdi. Bunu beceremedi. Daha da önemlisi, tarım reformu arazilerinsosyalleştirilmesi ilebecerilecekgibideğildi.Burada,Macaristan,RomanyaveBulgaristan modelini dikkate almayın. Çünkü Bulgaristan’da sosyalist çiftçipartilerinin bütün ideali toprak bölüşümüydü. Fakir çiftçiyi topraklandırmak.Burada böyle bir projeyi ateşli biçimde yürütemezdiniz. O dönemin köylünüfusuaçısından,burasızatenarazifazlasıolanbirmemleketti.Aslolanonlarınfennibiçimdeişletilmesiidi.Nitekim İkinci Cihan Harbi’nden sonra “Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu”

müzakerelerindeki Şevket Raşit Hatipoğlu’nun büyük atılımına rağmen karşıtarafın sözcüsü -kiAydınmilletvekiliAdnanMenderes’tibiliyorsunuz-“Pabuçfiyatına tarlalar satın alıyorsunuz. Böyle bir memlekette arazi bölüştürmeninmantığı nedir?Siz fenni bir gelişmeyi, ziraimakineleşmeyi teşvik edin,” dedi.Menderesbunuozamandasöylemişti.Amaparayıneredenbulacaksınvenasılyapacaksın? Dünya iktisadi buhranı ürünlerini değerlendirmene, ziraimekanizasyona fırsat vermiyor. Dikkat ediniz, sanayileşme doğrudan doğruyaacilüretimmaddelerineyöneliktir.Bez,şeker,undeğirmenindenibaret.Krediyleyaptırıldılar.

Atatürkköylününkalkınmasınaözelbirönemgösteriyor.Mecburdubuna.Ülkenin%85’iköylü.Köyüzenginleştirmekistiyor.Üretimi

artırmak ve çeşitlendirmek istiyor. Kaliteyi yükselterek köylüyü asri hayatahazırlamak istiyor. Köylerin böyle süratle boşalacağı gibi bir tanı var mızannetmiyorum. Köyden şehre göçü ne öngördüler ne de istediler. Doğrudandoğruyaköyüyerindekalkındırmakistiyorlardı.SonraKöyEnstitüleri’nibununiçin kurdular. Çok enteresan; YalçınKüçük’ün beklenmedik tahminleri vardır,doğrudur.KöyEnstitüleri’yle ilgili de çok güzel analizleri vardı. İsmailHakkıTonguç’unBulgaristan göçmeni olduğunu biliyor ve bunu 1981’deSofya’daki

birtebliğindesundu;KöyEnstitüleri’ninBulgarmodeliüzerindentahliliniyaptı.Bu yaklaşım doğruydu. Tonguç bunu biliyordu ve Hasan Âli Bey’i böyleetkilemiştibumodelle,çağdaşBulgaristan’ınmodeliyle.

Atatürk’ündevletçiliğinianlatırmısınız?İnönü’ylebukonudaayrışıyorlar.NasılbirdevletçilikanlayışınasahiptirAtatürk?MustafaKemalve İsmetPaşa,bukonuüzerindeçok tartışmışlar. İsmetPaşa

birkeresonderecetemkinlidir.Hiçbirzamanaçıkatılımagirmeyenbiri.Amaatılım yapılırsa da sonuna kadar götüren biri. Harf devrimi yapılıyor mesela,gönüllü değildir. Ama karar alındığı zaman hayatının sonuna kadar Latinharfinindışındabirşeyyazmazveyazdırmaz.Atatürközelsektörüngelişmesiniistiyor.İnönüdaima“Amanneolur,onumuyapalım,bunumuyapalım?”diyetemkinli yaklaşıyor. İkinci Cihan Harbi’ni düşünün. İhtikâr olmasın diyeküçücükköylününtahılınaelkonuluyor.Saklayanmahkemeyeveriliyor.Ondansonra toplananlar istasyonlarda çürütülüyor. Ne sevk yapılıyor, ne dedepolanabiliyor. Buna karşılık ensesi kalın köy ağası malı karaborsayagötürüyor.Yeni bir hacıağa sınıfı ortaya çıkıyor. İkinciCihanHarbi’ndeki facia buydu.

Demek ki dünya iktisadi buhranı nedeniyle yapamadığımız işler var. Kabahatsırf dünyada değil, bürokrasi de atıl. Üstüne patlayan CihanHarbi Türkiye’yimahvetti. Düşünün, limanlara hiç gemi gelmiyor. Gelenin içinden ne çıkarsatüccaronukapatıpsatacak.İhtikârınveiltimasınsınırıyok.

Atatürk’ün, en yakınları tarafından bile anlaşılamayan hamleleri var,kendisindensonradahakkıylasürdürülemiyor.Bilhassa kültürel konulardaki atılımlar. Bozkırda, o imkânsızlıklar içinde

Atatürk önemli atılımlar yapmıştı.Başbakanlıktan daha büyükvemaliyetli birbinaya Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ni yerleştiriyor. İstanbul’da EdebiyatFakültesi kuruyor. Gelen Alman hocalar bunu gerçekleştirmekte çok yardımcıoldular.Amaonlar daburada tutuluyorlar.ÜniversitelerimizArkeoloji veEskiÇağ Bilimi’ni o zaman gördü. Aslında Arkeoloji üniversitede değil, OsmanHamdiBey’inmüzesindebaşlamıştır.Şudavarkidünyanınşartlarıkötüydü.Birşeyleriyapamamanıziçinhertürlü

menfişeymevcut.Amaulaştırmaiçin,karayoluüzerindedeğildemiryolculuktaçalışıldı.Denizyollarındaiseatılımlaryapılamadı.Denizcilikkonusundakültürelbir değişme sağlanamadı. Elektrifikasyon söz konusu. Lenin bile diyor ki“Komünizm eşittir Sovyet iktidarı artı elektrifikasyon.” Buna rağmen, Rusya

bile elektrifikasyonu tamamlayamamış. Böyle bir dünyadasınız ve altyapınıtamamlayacaksınız.Kolayolmadıvetamamlanamadı.Atatürk’ün bir de üst yapısal reformlar denilen etkileyici atılımları var. Bu

uygarlık tarihiaçısındandeğişikyorumlarlaçokkerezıtdeğerlendirmelerleelealınır;amamutlakaönemlibirtarihçilikkonusudur.Farklıyorumnedir?Meselahukuki bünye,MedeniKanun’un kabulü ve uygulaması ilişkileri değiştirebilir.Kültürel bir yapı değişikliği, yeni bir dünya aşılamaya çalışıyor. Bunuanlayamıyorlar.Halefleribunuanlayamadılar.Mesela1947’dekihazinüniversiteolayları…Üniversitelerinsarsıntıgeçirmesi…Gelenyabancılarınbüyükölçektegeridönmeleri…Yavaşyavaşomüesseseleringünümüzdebilenasıldoğduğunuanlamadan eriyip gitmeleri... Edebiyat Fakültelerinin bugünkü hali bu erimeyigösteriyor.

O büyük ekip içinden Atatürk’ün sivrilmesini, atak yapmasını ve “TekAdam”olmasınısağlayanözelliğihangisidir?Dehasıdır. Ben zannetmiyorum ki İsmet Paşa kadar evrak ve vakıaların

üzerindeotursun.Ben zannetmiyorumkiFevziPaşakadar her şeyi sordursun.Atatürk’ündehasıfarkıdır.Meselelereçokçabuknüfuzediyor.Çokdüşünüyor.Meselelere çokçabukvakıf oluyor.Devlet idaresindedeöyledir.Kararı çabukveriyor.“Bizharfdevriminiüçaydayaparız,”diyor.İsmetPaşa“AmanPaşamolurmu,”diyor.Görünüştehaklıdırda. “Lütfenbirazuzatalım,”diyor. “Hayır,üçaydayabiter,yakonubiter.”Kararlıdır.Ondan sonrayapıldı.Alışmışlardırdeğilmi?Harf inkılabıyapıldığındaAtatürk48yaşındadır.Buyaştakibirkişi,alıştığıOsmanlıTürkçesinivekullandığıArapharflerinibirdenbireterkediyor.

CumhurbaşkanıolaraknasılbirAtatürkprofilisergiledi?MaalesefCumhurbaşkanlığınınbirdönemiçokağırbirhastalıklageçmiştir.Bu

hastalık sirozmudur, yoksa kansermidir, Allah biliyor.Hekimler dahi bir arafarklı şeyler söylemeye başladılar. Çünkü sinirli bir hasta, uzun doktormuayenesinevekonsültasyonunadayanamıyor.BirinciCihanHarbisubaylarınınçoğu gibi çok meşakkatli bir hayat yaşamıştır. Bunların hepsinin neticesi;1932’den sonra, nöbet defterine de bakınca artık sağlığını yitirmiş bir adamlakarşılaşıyoruz.

SizAtatürkvearkadaşlarına“gençihtiyarlar”diyorsunuz.Buhazinifadeyleneyianlatmakistiyorsunuz?O dönem bu kahraman insanlar genç ihtiyarlardır. Ordu gençleşti. Fakat

gençleşen ordu çok tecrübeliydi. Bunlar 1912 Balkan Harbi’yle başlıyorlar.

SonramuhtelifcephelerdeBirinciCihanHarbi’ndeçarpışıyorlar.Sonra İstiklâlHarbi.BuinsanlarBirinciCihanHarbi’ninortasındaherşeyiöğrenmişler.Birdeumumi harp olmayan zamanlarda da, dağda çetecileri kovalamışlar. KöydeBedevi isyancılarlauğraşıyorlar.Tanıdıklarıcoğrafyanın, insansimasınınhaddihesabı yok. Onun için bunlar kadar tecrübeli bir imparatorluk ordusu yoktur.Enver Paşa bunu anlamadı. Esasında bu komuta kadrosuyla her şeyedirenebilirdi. Tanımadı onları. Birine sığınarak kurtulmak gibi bir düşünceyesarıldı. Böyle bir panikle memleketi Alman blokuyla Birinci Cihan Harbi’nesoktu.

Profesör Alexander Rustow’a göre, Osmanlı İmparatorluğu’ndan TürkiyeCumhuriyeti’ne geçiş sürecinde Mustafa Kemal’in oynadığı rol, MaxWeber’interimiylekarizmatikniteliktir.Karizmanedir,Atatürk’ünkarizmasıneredengeliyor?Karizma kilise tabiridir. Weber kilise terminolojisinden almıştır. “Karizma”

yanılmaz, yanılması mümkün olmayan bir tiptir. Bir nevi bizde göktekitakımyıldızlarının güçlendirdiği “sahipkıran” gibidir. Bizdeki avam arası“karizma”deyimi isekepazebirsapmadan ibaret.Terimtutmuştur;karizmanızvar,sizeçokitimatedilir,karizmanızvar,önderlikyaparsınız.

Doğuştanmıgelirbuözellik?Biraz doğuştandır. Sizin peşinizden gitmeyi bir vazife ve fazilet sayarız.

Atatürk karizma sahibidir. Çünkü yenilmez. Bir kere en olmayacak şekildeaskerî başarılar kazandı. Yenilmez adamın eşsiz bir müzakere yeteneği var.Bütünoçevre içindeençokgözebatanadamdır,bukavramkullanılır.Rustowdagöçmenlerdendirbiliyorsunuz,Weberokuyupgelmiştir.

ATATÜRK’ÜNÖZELHAYATI“İNKILAPÇININÇOCUĞUOLMAZ”

Atatürk’ün özel hayatına yönelik ilginin son dönemde arttığını görüyoruz.Bununeyebağlıyorsunuz,doğalmıdırbu?Atatürk’ünözelhayatınıçokkonuşmanınhiçbirmanasıyoktur.Buyanlışbir

tutumdeğilamayetersizbirmeraktır.Böylesibüyük liderlerinözelhayatlarınıbilen bilmeyen konuşamaz. Türkler zaten tarihte ehemle mühimi birbirinekarıştırırlar.Tarihçiolmayanmilletlerinenbüyükvasfı,tarihyazımındaehemlemühimi birbirinden ayırt edememektir. İkincisi, bunu özel hayatlarında dagörürsünüz. Orada da karıştırırlar. Herkes, her millet dedikodu yapar fakatTürklerin dedikodu ahlakı, dedikodu sistemi çok ilkeldir ve bütün olay veunsurlarıbirbirinekarıştırarakrivayetikurarlar.

Dedikodugeleneğininilkelliğinedemek?Yaniherkesaklınageleniveduyduğunusöylediğigibi,uydurduğunudailave

eder. Bunun sorumluluğunu da duymazlar. Mesela Avrupa’da bunlarkonuşulurken dikkatli konuşulur. “Yanılmıyorsam”, “eğer doğru duyduysam”gibi ifadelerkullanılır.Çarşıdakipazardakikadınındedikodutarzıylabizimkinikarşılaştırın;ikisiçokfarkeder.ŞimdiAtatürk’ünetrafında,bütündevletreislerigibi efsaneler döner.Bu bir subaydır.BirinciCihanHarbi evvelinin subayıdır.Birkereonuniyietütedildiğinizannetmiyorum.BirinciCihanHarbi’ndenevvelTürksubayının,Avusturya-Macaristan,Rusya,İngiltere,Almanya-Prusya,İtalyasubayının, Fransa subayının hayatını iyi etüt edeceksiniz. Çünkü bunlargeleneksel hayatın dışında insanlar; ordu mensupları. Eski dünyada yirmiyaşında bir genç evlendirilirken, bunlar o saatte daha kurmay mektebinehazırlanıyorlardı.Ordularmodern dünyada çok hareketli, askerler zahmetli birhayatın içindeler.Akranlarınınevlenmeyehazırlandığıbirzamandabunlarhâlâkurmay mektebinde okuyorlar. Bilmem hangi çölde, hangi dağda isyancıkovalıyoryadahangisavaşıniçindeçarpışıyorlar.Buşartlarıngetirdiğibirtarz-ıhayat var. Yarı şövalyece; birazcık kışladaki disipline karşı bir reaksiyon. Birölçüde teşvik de edilir. Bu genç subaylar kutu gibi yaşayacak değildir. Bunungetirdiği sıkıntılar da vardır. Mesela içki bunlardan birisidir. Subay dediğiniziçer, şakasıyoktur.Atatürk’ünbenokadar incelenmesine rağmenyeterince iyideğerlendirildiği kanaatinde değilim. Hastalığı buna dâhildir. Mesela St.

Petersburg’taki kalabalık hassa alaylarını, Potsdam’daki benzer durumudüşünün.AmabizdeTolstoy’unAnnaKarenina’sıgibibuhayatıelealanyazar;başbakan Claus von Bülow gibi hatıratında bu hayatı tasvir eden bir devletadamıdahiyok…Lakin kahvehane dedikoduları nesilden nesile taşınır. Biyografi ile dedikodu

aynışeydeğildir.

KadınlarAtatürk’übeğeniyorlar...Tabii, kadınlarla alakasıvar.Güzelbir adam,yakışıklılığınötesinde.Odevir

içinortaboylubiradam.Duruşuçokiyi,giyimimükemmel.Öylebirzevkivar,yaradılıştanvekendinieğitmiş.Tavırlarsondereceçekici.İlkbakıştabakarsan,general veya devlet reisi olarak düşünmezseniz, hatta belki kendini çokbeğenmiş gibi görünür. Oysa muhtelif zevatla temasından belli ki, kendinibiliyor. Sonra cumhuriyetçi, neredeyse anadan doğma cumhuriyetçi.Atatürk’ünkimonarşiyleuzlaşmışbiryapıvekişilikdeğil.

DoğuştanCumhuriyetçiolunurmu?Olunur.Birterbiye.Otoritekarşısındakivaziyet.Duruş,cemiyethayatınabakış

tarzınlacumhuriyetçiolursunuz.Herkescumhuriyetçiolmaz.Cumhuriyetiteorikolarak benimsemeden önce fıtratında ve karakterinde benimsersin. Herkescumhuriyeti kabul eder, o başka, ama herkes cumhuriyetçi olmaz. Atatürkdoğuştancumhuriyetçi,besbelli.MeselaAlmanya’yagittiğizamanKayzer’lebirdiyalogu var. Orada bile belli Atatürk’ün cumhuriyete düşkünlüğü. MeselaEnver’idüşünün;monarşist.Enver’insaygıduymadığımonarkkendipadişahı.SultanVahdeddin tahta çıktığında başını biraz eğip gitti, bizim padişaha karşıderin saygısı yok.Kayzer’in karşısında hazır olda duruyor kiKayzerWilhelmkim Allah aşkına? Birçokları monarşiye karşı doğuştan saygılı olan subaylar.Atatürköyledeğil.Çokfarklıbirbakıştır.Bununbilinmesilâzım.Üzerinde çok durulmaz. Cumhuriyeti ilk kuran neslin içinde bazıları çocuk

yapmıyorlar.“İnkılapçınınçocuğuolmaz,”sözüyaygın.MeselarahmetliLemanHanım bunu söylemiştir. Yakup Kadri Bey de dermiş; inkılab, çocukla mıuğraşacak, umumi işlerlemi uğraşacak?Ayakbağıdır çocuko süreç sırasında.Evini görmeyeceksin, karını görmeyeceksin. Çocuk ne oluyor? Bu tip devletadamlarının çocukları çok talihsizdirler. Ana baba onlarla çokmeşgul olamazveyahutsırfanameşgulolur.Atatürkyaşamayıseviyor.Güzelliksevenbiradam,oçokaçık.Estetikzevki

gelişmiş.Saat09-17arasıçalışanbirReis-iCumhurolmadığıçokaçıktır.Hele

son zamanlarında belli ki hastalıktan uyku düzeni bozulmuştur. Bazen öğlenkalkıyor.Yemekdüzeniçokbozuktur.Kusuruiçkidendahaziyadesigaradır.Fecisigara içiyor.Bu iyi değil.Kaplıca kültürüne düşkün. Fırsat buldukça dinlendioralarda.Yaşayışbiçimi içindekahveve sigaraonuçokyoruyor.Buaradabirnot düşelim; Atatürk’ün hasta fotoğraflarının asılması iyi değildir. Onunportresini temsil edemez. Atatürk’ün Büyük Millet Meclisi Hükümeti Reisiolduğuzamankikalpaklı,müşirüniformalıfotoğrafıendoğrusudur.

Cephedebilekitapokuyor.Evet, bu kişiler çok okurlar. Türk Ordusu’nun en önemli vasfı, 19. asırda

büyük kara ordularıyla birlikte kurmay eğitimini geliştirmesidir. Çok doğru,gerekli bir eğitimdi bu.Yeniçerilik gibi çok özgün bir kurum dejenere olmuş.Kaldırılmış.Kurmayeğitiminedörtellesarıldılar.Osmanlı’nınsonasrındaTürkordusunun kurmay subayı okur ve yazar. Merakı olmayanı sevmezler. Lisanöğrenmeyemeraklıdırlar.Kurmaytakımıokurveyazar.İşlerigüçleriokumaktır.Ceplerindelügattaşırlar.Talimsırasındaekmektorbalarındakitapvardır.Hiçbirşey yapmasalar lügat ezberlerler. Zaten başka türlü o hayat geçmez. MareşalÇakmak zamanında okuma kontrol altındaydı ve subaylar kitaplardansoğumuştu. Şimdi Türk ordusunun genç subayları çok okuyorlar. Olmadıkkitapçılarda, sahaflarda genç zabitlere rastlıyorum. Lisan durumları çok iyi.Helikopter pilotu var, İspanyolca öğrenmiş; ne kadar ilginç. İngilizce zatenbiliyorlar.ÖbürüdilokulundaFarsçaöğreniyor.KeyifiçinOsmanlıcaöğreniyor.Bizimistediğimizbuzaten.Kültür(heritage)mirasınıdeğerlendirecekinsanlar.Kültür meselelerine kurmay subayının dalmasını mühim bulurum. Bu,ananemizindirilmesidemektir.Çokfaydalıgörüyorum.

Atatürk’ün portresi içinde onun evliliğini de değerlendirir misiniz? Sonyıllardasıksıkbukonugündemegeliyor.Atatürk’ün portresinin çok zor olan yanını çizmeye çalışıyoruz. Başarılı bir

evlilik yapamadı. Maalesef Atatürk kendi için evlenmedi. Artık devlet reisiolacak, İzmir’e girmiş, istiyor ki presentable bir zevceyle beraber olsun.OsmanlıSarayıreprezentasyonrolünüoynamıyordu.Okonudaçokhazinolaylarvardır. Son Avusturya İmparatoriçesi Zita 1917’de Kayzer Karl’la İstanbul’ageldi. Hareme giriyor ve haremde ziyaretlerde bulunuyor. Orada tesadüfenSultan Reşad’ın hanımefendilerinden birisi fevkalade Fransızca konuşuyordu.Çerkez prenseslerindendi. Konuşmayanı var, konuşanı var. Bu, aksansızkonuşuyor.SultanAbdülmecid’inharemindepiyanoçalıyor.Tablosuvar.Resimyapıyorharemde.Dışarıdareprezentasyonyok.Baloyok,resm-ikabuldeyok.

Atatürkvearkadaşlarıbundanrahatsız.Atatürk istiyorki temsilkabiliyetiolankültürlübirhanımolsun;yabancıdilleribilen,Avrupa’daokumuş,diplomalı…Lakin maalesef Latife Hanım’ın, Türkiye Mareşali’nin ve kurucuReisicumhur’unyanındaolabilecek, onu temsil edebilecekyeteneğibulunduğukanısında değilim. O dengeyi, o virtüöziteyi tutturamıyor. Atatürk’e üzüntüvermişvebiranevvelgitmiş.İstanbul’daeskirejiminmensuplarınınaileleriylegörüşmüştür. Bu davranış doğru olamaz. Onlar Atatürk’ün muarızıdır.Görüşmemesigerekirdi.Bentarihçiolarakbunundoğruolmadığınıgörüyorum.Bunlar Atatürk’ün düşmanıdırlar. Bu tip insanların yakınlarıyla görüşmektenhayırgelmemiştir.MeselabunlardanbirisiRızaNur’unkarısıdır.Oeskirejiminmüşirlerindenbirisininkızıdır.RızaNur’unhatıralarındandabellidirkiçokdasağlamkafalıbirkadındeğildir.Yurt gezisinde, istasyonda vagonun penceresinden “Kemal” diye bağırıyor.

Böylebirtavırkabuledilemez;dünyaosafhayayeniyenibugüngeliyor.MeselaFransa Cumhurbaşkanı’nın karısı böyle ön ismiyle hitap edebilir mi milletinönünde.Oasırdaböylebir şey tahayyüledilemez.Kalkacakbir reisicumhuruneşimilletinönündeprotokolde“Kemal”diyecek,olmaz.Büyükbiradamın,birTürkiye mareşalinin eşi olmak 1920’lerde bugünkü alışkanlıklarımızın vetasavvurumuzunötesindeolmalıdır.ZannediyorumbazıkonulardaikisiarasındabiruyumsuzlukolmuşveAtatürkdebubirlikteliğiçokçabukbitirmiştir.AtatürkBatılı olarak evlendi ve Doğulu usulü “boş ol” dedi. Bir daha da evlenmeyidüşünmedi.Zateninkılapçınınçolukçocuğudaolmaz.

DİNÎHAYATVEDÜZENLEMELER

Atatürk’ünİslâmileilişkisinianlatırmısınız?Bu,üzerindeçokkonuşulan,Atatürk’ehaksızlıkdayapılanbirhusus.Atatürk eğitimde pozitivist düşüncenin hâkim olduğu bir tarzın sahibidir.

Dünyayabakışıdabudur.Hiçşüphesizçokkoyubirdindar,sofubirzatdeğil.Buçokaçık.İslâmdünyasınınnasılgelişeceğinedeherhaldebuşekildebakıyor.Hilafeti niye kaldırdı? Hilafeti ruhani birmüessese olarak gördüğü için değil.Çünkü ruhani bir müessese değil. Muhtemelen, ki büyük ölçüde doğrudur;hilafet denen kurumun her şeyden evvel siyasi bakımdan kendi kurduğucumhuriyet rejimi için artık tehlikeli bir ikilemyaratacağını gördü.SonHalifeAbdülmecid,Ankarahükümetininbugibi düşünceve endişelerini yatıştıracak,onlarıiknaedecekbirkişilikdeğildi,böylebirpolitikadagütmedi.Aksineonlarıalarma sevk edecek, hilafeti kaldırmaya yani ilga etmeye yönelik politikalarıadeta teşvik eden bir tavır takip etti. Görüştüğü gruplar konusunda kontrollüolamadı; dış dünyaya karşı başka bir imaj verdi. Cuma namazında selamlıkalaylarını alayiş ile devam ettirdi. Bunları yapmaması gerekiyordu. Sakin birşekilde yaşaması, çok dikkatli olması gerekiyordu; Ankara’nın aleyhindekonuşmamasıgerekiyordu.Şuçokaçıkbirşey;özelsekreterininbileAnkara’nınadamı olduğu söyleniyor. Bu çok önemli bir nokta, o takdirde dikkatli olmasıgerekiyordu.HerhaldeAnkaraonunetrafınıboşbırakacakdeğil.Görüşmelerinedikkat etmesi gerekiyordu ve hatta Ankara’yı günü gününe haberdar etmesigerekiyordu.Bu çokönemli.Ankara’nın temsilcisiyle görüşmeleri vedostluğuAnkara’daki grubun aleyhinde yorumlanmıştır. Bunun çok üzerinde durmasıgerekiyordu. İstiklâl Harbi komutanları arasındaki çekişme veya birbirlerinekarşı endişeli tavırları varsa onların tamamen dışında kalması gerekiyordu.Bunlarıyapacakustalıktabirpolitikacıdeğil.Halifeçokönemlibirsanatçıbizimkültür tarihimiz açısından. Ressamlığına herkes hayran ama müzisyenliğiressamlığından da üstündü bence vemaalesef bütün Osmanlı şehzadeleri gibisiyasi kabiliyetten ve tecrübeden uzak yetiştirilmiş son devirde.Düşününüz kikendisiAbdülaziz’inküçükoğludur,yanisıradaYusufİzzettinEfendi’densonragelirvebunlarıngençliğiSultanAbdülhamiddevrindegeçti.SultanAbdülhamiddevrinde hanedan azalarına karşı son derece şüpheci ve onları son derecetarassut altında tutanbirhükümdardı.Bu sonderece açık; tahtayakınolanlarayetişme fırsatı vermedi. Daha gençleri var, Meşrutiyet devrinde iyi yetiştiler.

MeselaAbdülmecidEfendi’ninoğluŞehzadeÖmerFarukEfendiveyaOsmanFuadEfendiveyaSultanAbdülhamid’inkendişehzadeleri.Bunlarfevkaladeiyiyetişmişlerdir. Dışarıda, halka açık okullarda Galatasaray gibi, Harbiye gibi,hatta ondan sonra Viyana’da, Potsdam’da dünyaya açık, serbest ve sistemlişekildeyetişmişlerdir.

Tarikatlarınsosyalhayatüzerindekietkinliğinimikırmakistedi?O zaman durum çok açık ve tarikatlar Türk hayatına çok nüfuz etmişlerdi,

bugünkü gibi değildi. Bugün tarikatlar kırsal kökenli ve daha çok kasabalıkimseleriniltifatettiğidinîtopluluklar.Şehirhayatının,şehirkültürünündışındakalanlarışehirhayatınaveİslâmikültürebütünleştiriyor.Onedenlemetropolledevamlı bir uyuşmazlık var: Laik-dini; sofu-bînamaz anlamında değil. Yaşambiçimindedefarkvar.Geçmişasırlarıntarikatehlibüyükşehirliydiveelitsınıfınüyeleri de tarikat üyesiydi. Bu kimselerin zevkleri, bilgileri dergâhta sürer vegelenleri etkilerdi.Tarikat şeyhliğimühimdi; hatta bazenbabadanoğula geçenbu postnişinlik için padişah iradesiyle bir memurun erken emekliliği dahivakiydi.Bugün 19. asır devletinin aksine, hükümet tarikatları kontrol etmiyor,edemiyor; tarikatlar onu yönlendirmeye çalışıyor. Tabii muvaffak olamıyorlarpek,zira tarikatınsilsile-imeratibişeyhefendilerinortayaçıkışıvekabulüpekeski kurallara uymuyor.Bugünün tarikatı eskinin tarikatı değil; onların da çokyolalmalarılâzım.

Siyasallaşma?Siyasallaşma da o ölçüde gidiyor. Siyasallaşmadan evvel kültürel altyapısına

bakacaksınız. Dolayısıyla sırf siyasallaşma kendi başına yetmez. O bakımdantarikatlarüzerindekiyorumlarmuhteliftir.Birkısmıbunların,eğitimli,toplumdabirikincileğitimgrubuolarakroloynamasındahemfikirdi,birkısmıdabunlarınıslahındansözediyordu.(Bizzattarikatınmensuplarıdahi.)Dolayısıylaböylebirortamda bu yuvaların siyasi iktidar için mahzurlu olduğu açıktır. Yanicumhuriyetikurangrup,çokkısazamandabunlardanrahatsızolmuştur.1925’te,biliyorsunuz, doğudaki ayaklanma -ki onlar Nakşibendî’dir- fırsat bilinerek,hattafırsatdeğil,bizatihibudurumhükümetiendişeyesevkederekdergâhlarvetarikatmerkezlerikapatıldı.Ehl-itarikintoplanmasıdayasaklandı.Bazımodernaraştırmacılar Şeyh Said ayaklanmasını Nakşibendîler’in değil muasır Kürtmilliyetçilerininsürüklediğinisöyler;meselaHamitAlgarbugörüştedir.Bunlarveya karşı görüş sahipleri olsun her görüşün delili yeterli değil. Buayaklanmadan sonra toplanmalarına dahi müsaade edilmezdi, bazı istisnalarıvardı. Mesela, Özbekler Tekkesi mensupları... Bu tekke şeyhi ve etrafı güya

Nakşibendî ama çok liberal ve İstiklal Savaşı sırasında Ankara’nın itimadınısağlamışlar ve İngiliz otoriteleri de ikna etmişler ki Özbekler Tekkesi’ndengeçenhiçkimseyakalanmadı.Yaniİngilizistihbaratıhaberdarolmamışonlarda,okadariyigötürmüşlermeseleyi.Onlarherzamantoplanırdı;NecmettinEfendi,ÖzbeklerTekkesiŞeyhiolarakdostlarıylatoplanıpsohbetedevamediyordu;amaonundışında tarikat liderleri şiddetlede takipedilmişlerdir.Nezamanakadar?Ta İkinci CihanHarbi’nden sonra çok partili demokrasiye geçinceye kadar.Ozaman bir gevşeme başladı. Bütün o konudaki gevşeme, biliyorsunuz, 1946demokrasisi çerçevesinde olmuştur. Birtakım türbelerin, dergâhların ziyareteaçılması, imam-hatip okullarının başlaması, sonra Ankara’da İlahiyatFakültesi’nin kurulması... Başvekil Şemsettin Günaltay laik talebe gelsin diyetalebeleri tek tek seçtirmiş,MeselaNedaArmaner çok iyipiyanoçalıyor,Batıtarzı yetişmiş bir genç öğrenci, asistan. Yahut Devlet Opera Korosu’ndanBahriyeÜçokaslındaDTCF’deokuyor.Günümüze bakınca, böyle ısmarlama talebe ile iş yürümez. Şimdi merkezi

sistemle öğrenci alınıyor. Alakası var mı? Baktığınız zaman İlahiyatFakültesi’nde çok çeşit insan görüyorsunuz. Yani pozitivist, İslâm’ın selefigörüşünübenimsemişkimselerdevar.Cemaatleremensupolanveyaolmayan,karşısındaolandavar.Bunlarınbazımensuplarımeraklıdır,kendiokuduklarıişibilirler. Yazdıkları şeyde bir üslup, tutarlılık vardır. Dipnotlarına falan dikkatedilir; dipnot hırsızlığı yani intihal pek olmaz İlahiyat Fakültelerinde.Amabukadar kalabalık sayının mükemmele yakın olması beklenemez. BazılarınınTürkçe telaffuzu bozuk, bazılarınınArapça bilgisi tenkit ediliyor.Yayın yapanvar,elinekalemizarzoralanvar.

Atatürkdinvetoplumdenklemininasılkurmakistiyordu?Dinve toplumdenklemidiye ifadeedilenşey,din ile toplumunayrılmasıdır.

Bu pozitivist bir denklemdir. Bunu Yahudi dininde, İslâm dinindegerçekleştirmekçokzor.AtatürkonuniçinenbaştaDiyânet’ikaldırmamış.Yani,ŞeriyeVekaletimülgadır,ortadaşeyhülislâmgibibiriyoktur,kabineyegiremez,başbakanlığabağlıbirmemurdur.Örgütdeöyledir,amakaldıramamış,devletindışına itememiş.Olamaz.Örnek varmıydı; bunun için var.Koloniyal ülkeler,yaniBritanyakoloniyalülkeleri,Rusya.OradaMüslümandini idaresimüstakilve tabii kontrol altında. Ama İslâm ülkesinde koloniyal modeli tatbikedemezsiniz,sayısızproblemçıkar.

DevletindışındamıtutmakistiyorAtatürk?

Hayır,buradaolmaz.Oralardadevlettenayrı.BuradaAtatürkkaldırmazçünküonundevletindışına,kendiimkanlarıylaitildiğizamanneolacağıbelli.Kontroletmeklâzım.Buradalaikmodel,Batı’nınkigibigerçekleştirilemez.TıpkıYahudidevletinde olduğu gibi, İsrail’de olduğu gibi. Bizim, bize özgü modelimiziişletmemizlâzımdır.

Nedirobizeözgümodel,bugünkündenfarklıbiryapımı?Şimdiki gibi devletin içinde olması gerekir. Bunun tersini konuşan insanın

modeli koloniyalist ülkelerdeki İslâm cemaat modelidir. Geçerliliği yoktur veyürümez;başkatürlübirmodeldebulamazlar.

Toplumun din ihtiyacını karşılamada Cumhuriyet’in tutumu ne oldu?“Toplumunbüyükbirbölümüdininidoğrubilmiyordu,Cumhuriyetöğretti,”yorumlarıvar.Bunlara itibar etmek doğru değil. Din öğretimi konusunda da çok seçkin

müesseseler vardı. Mesela İslâm hukukunu Medreset’ün-Nüvvâb öğretiyorduveya Dârü’l-Hilâfetü’l-Aliyye Medreseleri açılmış İstanbul’da. Konya HukukMektebipekâlâiyibirbaşlangıçtı.Böyleşeylerkalmadı.İşperdearkasınagitti.Perde arkasına giden şeyde kuvvet olmaz. Seçkin eğitimden bahsedilemez.Eğitiminperdearkasınakaçmasıkötüdür.

AtatürkSaid-iNursî’yinasılalgılamıştır?Onu bilmiyorum. Said-i Nursî ile ilgili bir yorumuna rastlamadım. Said-i

Nursî’nin de Atatürk için esaslı bir yorumuna rastlamadım. Ama herhaldebirbirlerine muhabbet duymamışlardır. Yalnız Said-i Nursî 31 Mart Vakasısırasındaayaklananlarıhoşkarşılamamıştır.Çünkü“İslâmordusundafenbilgisiveteknikolacak,”demiştir.“Odamekteblisubaylarlaolur.”Alaylıdavranışını,isyanını hoş görmemiştir. Çok açıktır bu. Nur cemaatinde teknik bilgi,mühendislik çok önemli bir unsurdur. Metod yönünden eksikleri olmasınarağmen, Şerif Mardin Beddiüzzaman Said Nursi Olayı kitabında5 bunu doğruvurgulamıştır.Çünküsiyasetbilimiçevreleribununüzerindeçokdurmuyordu.Otarafıönemlidir.Nurcemaatihakikatenbirmühendiscemaatidir.Amaöbürtarafnedir? Nur cemaati tarikatları hoş karşılamaz. “Devir tarikat değil, hakikatdevridir,”derler.Cemaathareketi,tarikatdisipliniiçindeörgütlenmek,yürümekzorundadır.Bucemaathareketi,Türkiye’deçokpartilidemokrasiningeliştirdiğibirolaydır.Çünkü tarikatkültürününgerilediğiyerde ister istemezcemaatçilikbaşlar ve cemaatlere de kimlerin girdiğine bakmak lâzım. Bunlar şehirlihareketlerdeğildir.Pekibizdekişehirlihareketlernelergeliştirdi?Kendinegöre

birendüstriyelpozitivistkültürçevresindebirtakımkulüpler falangeliştirebildimi, orada şüphemvar.Türkiye’nin çok partili demokrasisinin zaafı budur.Bizbununsıkıntısınıçekiyoruz.

İsmetPaşadaFevziPaşagibidininebağlı birMüslümandı.HiçkuşkusuzMustafa Kemal bu iki generali komuta heyetinin başına ve kendisinin enyakınınagetirmekleçokakıllıbirişyapmıştı.Buyorumiçingörüşünüz?Doğrudur.Çokdoğrudur.FevziPaşa’nın,Müslümanlığı,müminliğidahafazla

gösterenbirtarafıvar.Amakesinliklecumhuriyetçilerin,laiklerincephesindedir.İsmetPaşa’nıneviMüslümaneviydi.Bunuherkesbilir.OradaRamazan’daoruçtutulur,kurbankesilir,gerekenherşeyyapılır.Tabiibağırabağırailanedilmez.Bunlarmüminadamlar.TürkiyeCumhuriyeti’ndekalkıpdabanakimseFransızİhtilâli’nin terör devrini, Robespierre devrini veya Stalin Rusyası’nın ateistpolitikalarını çizmeye kalkmasın; gerçek olmaz, kimse buna inanmaz.Tabii kibirtakım sert davranışlar olmuştur. Ama bu Cumhuriyet’te Müslümanlık var.KimseMüslümanlığakarşıdeğil.FevziPaşadadeğil.GerçiİsmetPaşanezdindelaik demonstration (gösteri), zaman zaman çok ağırlık kazanmıştır. Amaneticede Türkiye’de Müslümanlık yaşanıyor. Hem de iyi yaşanıyor. Birtakımkurumlar ortadan kaldırılmıştır. Tekke ve zaviyeler mesela. Ama bunların birkısmı zaten kendilerini ortadan kaldıracak durumdaydılar. CHP yerlerine“Halkevi”ni koymaya çalıştı. Bu öyle hemen birbirinin yerini alabilecek ikikurum değil. Lakin tarikatların dirilişindeki safahat ve görünüm, kurumun nekadarmahiyetdeğişikliğineuğradığınıgösterir.

KEMALİZM

Yakup Kadri Karaosmanoğlu; Birinci Dünya Savaşı sonunda vatanınıdüşman istilasından kurtaran bir Türk generalinin millî mücadelehareketine, Kemalizm adını, Batılıların verdiğini söylüyor. Ve BatılılarınKemalizm’e garplılaşmaya yeltenme nazarıyla baktıklarını öne sürüyor.Kemalizmnedir?Kemalizmteriminigerçektendeonlarçokkullanıyorlar.Bizdebellibirtarihten

sonrakullanılıyor.HalkPartisi’ninumdeleri içinde.AmaKemalcihareketdiyeFransa ve İngiltere bu terimi başından beri kullanıyor. Anadolu hareketiniKemalizm diye görüyorlar. Hareket Kemal Paşa’nın önderliğinde yürütülüyor.Parlamentovar,bubirprovizyonhükümeti.Seçicivekurucubirhükümet.Amabüyükbirmücadeleyürütüyor.Bununadınıoradankoyuyorlar.RejimeKemalistdemiyorlar. Kemalist Hareket diyorlar. Sonradan adı Kemalist rejim oldu. Nezaman? 1925’ten sonra, Türkler de kullandı. Bir kere Kemalizm denilince ozaman anlaşılan şey, cumhuriyettir. Onun üzerinde duruluyor. İkincisi; din iledevletinayrılmasıgibi,aslındamümkünolmayanvekesinlikleFransızİhtilâliveaydınlanma tipi laikliği tarif eder Kemalizm. Bunun üzerinde çok duruluyor.Bunun adı medeniyet savaşıdır. Bunu becereceksiniz. Yani fenni üretimyapacaksınız,sanayikuracaksınız,okumaseferberliğiyapacaksınız.İyitıbbınızolacak, ilaveten çok kişinin anlamadığı ama Mustafa Kemal’in çok ısrarlavurguladığı, yeryüzüne, coğrafyaya, olaylara, tarihe bakmasını bileceksiniz.Onun içindir ki çok önemli bir tarih, coğrafya anlama, öğrenme yöntem vemüessesesi geliştirmiştir Türkiye. Yani dünyaya kendi gözünüzle, gelişmişülkelerkulvarındanbakacaksınız.Bütüngayretlerbununiçindir.Tarihkendisinebirbakımayardımetmiştir.Bizdeolmayanı,dışarıdangelenlerle tamamlamayaçalıştık.TıpkıTanzimatçıların1849’daPolonya,Macargöçüilezenginleşmelerigibi, yani bize sığınanlarla 1930’larda da aynı şeyi yaşadık. HitlerAlmanya’sından ve Avusturya’dan kaçanlar oldu. Yalnız bunlar çok kısa süreburada çalışabildiler. Bir kısmı çok yararlı olmuştur. Şurası bir gerçek,Türkiye’debazışeylerideğiştirdiler.Belkibuartıkdemodebirsistemdi.

Kemalizm’inbirideolojikalgılamasıvar.Bununtarihselliğinedir?Atatürk’ün sağlığında başlamıştır. Kemalizm diye pozitivist bir yurtseverlik

çizgisidir bu. Sonra da devam etmiş, bir müddet sonra da unutturulmuştur.

Unutturulması Demokrat Parti döneminde değil, İsmet İnönü dönemindedir.BaşkatürlübirşeflikanlayışıöneçıkartılmıştırveonatepkiolarakDPtamamenKemalizm sloganını kullanmıştır. Biliyorsunuz para ve pulların üzerindebaşkasının resmi olamaz. Bu, DP’nin, 1950’de iktidara geldikten sonragösterdiği tepkidir. Aslında iki parti arasında büyük ideolojik farklar, dünyagörüşüfarklarıçizmekpekpratikdeğildir.DPzatenkökenitibariyleCHP’lidir.ZatenCHP’ninseçkinlerindenolduklarıve1946’damuvaffakolduklarıiçinöneçıkmışlardır.Yoksa ilk kurulan partiDP değildir biliyorsunuz;MillîKalkınmaPartisi’dir. Sonra birtakım sosyalist partiler kuruldu, hiçbiri yaşamadı ve zatenyaşatılmazdı. Millet Partisi, üçüncü derecede geldi çünkü onu da kuranlarCHP’nin elitleriydi. DP’nin yaptıkları, CHP’nin yaptıklarıdır. Mesela MuratBardakçı onu basında gösterdi, kimse dikkat etmiyor. Türkçe ezanınArapçalaştırılması(dahadoğrusuArapçaokumanıncezaitakibatdışıtutulması)CHP devrinde verilen bir kanun teklifidir. Demokratlar onu neticelendirmiştir.İmam-Hatip okullarını kiminkurduğunabakınca,CHP’nin başlattığını görürüzveanlarızkikitlegidiyor,kayıyorveiktidaristeyeninkitleyibuyollakazanmasılâzım.Buumumibirkanundur.SovyetlerBirliği savaşagirdiği zamankiliseyide kurduve kapalı bazı kilise vemanastırları da açtırdı.TıpkıBirinciHarb’teolduğu gibi Slav komiteleri kurdurdu ve Rus milliyetçiliğini vurguladı. İlyaEhrenburg Kızıl Ordu askerlerine “Mihail Kutuzov’un askerleri Almanlarıöldürün,”diyeşiiryazıyor.BunlarMarksist-Sosyalistterminolojiyeaitsözlerveduygular değil amamecbur, çünkü kurtaramaz kendini.Türkiye’de de iktidarayürümekayaktakalabilmekiçinCHPmecburdu.Tekpartidevrindekigibielindegarantileri yoktuvekitleyekarşı bir nevi taviz verecekti.Bu taviziDPdevamettirdi. DP’nin kurucularına, milletvekillerine baktığınız zaman hiçbirininmürtecilik denen tavır ve söylemle alakası yoktur. Hiçbirisi CHP’nin laiklikleyaşam biçimi konusundaki ilkelerine uzak düşmüş insanlar değil. Ama aynıpartinindevrindedebütünbuhareketleryaşayabildi,bukaçınılmazdıbelkide...

İmam-Hatipmeselesiyıllardırtartışılıyor,bugündahibitmişdeğil.Sistem aynıdır. İmam-Hatip okullarını CHP kurdu, DP devam ettirdi. Sonra

gelen CHP gene devam ettirdi. Sonra AP devam ettirdi, sonra Millî Cephedevrinde de, Ecevit devrinde de gene açıldı. Millet İmam-Hatip okullarına,taassubundan çocuk yolluyor değil. En önemlisi bu okullarda disiplin var.Gelenekseldisiplinvar.Yanidüzliselerindisiplinolarakdurumunabakın,birdebunlara.Ben bu disiplini tasvip ederimveya etmemonu bir yana bırakın amazavallıhalkneyapsın.Çocuğuokulagittiğizaman;çeteolmadan,okuliçianarşi

olmadangidipokuyupgelmesiniistiyor,başkaçaresiyok.Onuniçinorayailtifatediyor, bunu kimse görmüyor. Türkiye değişiyor; değişim her alanda müsbetdeğil,fevkaladesorunlualanlardavar.Okulbunlarınbaşında.Okullarımıztıpkıbütün dünyada, Amerika’da olduğu gibi aşırı bir laubalilik, disiplinsizlik,kontrolsüzlükiçinde.Amaimam-hatiplergelenekselyöntemlerlebunuönlüyor.Oradaçocuklar“etiseninkemiğibenim”esprisiiçindeteslimediliyor.Bunlarınüzerinde durmamız lâzım, bir şeyi anlamak lâzım. İmam-Hatip okullarınınsayıları arttığı zaman “Millet yobazlığa gidiyor,” diyenler önce rağbetinnedenleriniaraştırsınlar.

3.BÖLÜM/İSMETİNÖNÜDEVRİ

“İKİNCİADAM”

Atatürk’ten sonra İnönü dönemi başlıyor. Cumhuriyet’in o andan itibarenseyrinasıl?İsmetPaşanasılbirprofilsergiliyor?BukonudaAtatürkilegenelmanadabiruyuşması,uyumuvardır.Amabunun

ötesinde de tabii ki muhafazakâr bir davranış içerisine girmiştir. Birtakımhareketlerkarşısındaçekinir.Üçüncüdünyaülkesiliderlerindeolmayanbiranti-komünist tarafı da vardır. Vakıa bu tarzı bir misyon olarak ortaya koymuşdeğildir. Sovyetler’le hep iyi geçinirdi. Gerilimi örtmeyi tercih etti. Aslındaliberalpolitikayıisteramaokonudakiatılımlarıçokdacesurcadeğildir.Atatürkileçatışmasıdaoradanilerigelir.

İnönü’nündevletçiliğidahamıkoyu?Devletçidiyeadınıkoyuyorlar.Devletçiliklealakasıyok.Tipikbürokrat,yani

karşı tarafa güvenmiyor. Güvenmediği zaman da olmuyor. Çünkü verdiğinizkararda, daha doğrusu dünyanda sosyalizm yok, bunu istemiyorsunuz. İstediğiözel teşebbüsdüzeni istiyorsanız,ozamanözel teşebbüsegüveneceksiniz.Onagörebirkontrolmekanizmasıgeliştireceksiniz.İnönü’nüngeliştirdiği“Bunlarınher biri hırsız,” görüşüdür ve tabii bu tutumla bir gelişme olmuyor. Birtakımfırsatlar kaçırılıyor. Ama unutulmasın ki çok talihsiz bir dönemincumhurbaşkanıdır. Beşeriyetin o güne kadar görmediği, büyük, topyekûn birharbin, bir felaketin gölgesi ortaya çıktığı zaman cumhurbaşkanı seçilmiştir.Başbakanlığı da doğudaki isyanla başlamıştır. Daha kendini toparlamayakalmadanDünyaİktisadiBuhranıpatlamış,başbakanlığıdaböylegeçmiştir.

Bazıyerde“Atatürk’ünmirasınagerektiğigibisahipçıkamamıştır,”dersiniz.BazıkonulardaAtatürk’üanlamamıştır.Atılımlarıvecesaretiyoktur.Kültürel

konularda ise zaten daha kaba ve basit yorumludur. Tabii çok talihsiz birdönemin cumhurbaşkanıdır. Düşünebiliyor musunuz; Türkiye gibi üretimidüşük, sanayide geri kalmış bir ülke 1939–45 Harbi’ni yaşıyor. 1946’yagelindiğizamanzatençokpartilirejimegirilmiş.Budönemdealdığıtedbirlerdebile ipin ucu kaçmıştır. Çünkü organize bir cemiyet değildir. Karne ihdasediliyor,tatbiketmiyorlar.Suiistimalolmasındiyebazıürünleremüsaderekararıalınıyor, el konuluyor. Her şeyden önce mürtekîb (buldu mu yiyen, usulsüzçalışan) bir alt bürokrasi var. Bu sefer istifçiler çıkıyor. Köylünün büyük birkısmının bu tedbirlerden canı yanıyor. Bir kısmı da hacıağa olarak ortaya

çıkıyor.Buğdayın rengindendeğil,obuğdayınaltınetmesindenötürübirtakımadamlariçin“sarı”derlerdi.Tabiibudüşükorganizasyonlaböylezecribirdevletyönetmektotalitertedbirlergerektirir.Amaonuyapacakteknikaygıtlardayok.İşteozamanperişanoluyorsunuz.Yaniodevrinsavcısıdiyorki“Adamınevindebir teneke buğday bulduk diye mahkemeye veriyorum, ondan sonra buğdayistasyonda çürümeye terk ediliyor.” Sevk edecek, koyacak yer yok. Bununfaturası kime çıkıyor? Reis-i Cumhur, Millî Şef İsmet İnönü’ye, onunbaşbakanına ve onun bakanlarına. Varlık Vergisi çıkışı itibariyle despotik birvergidiramaonunaldığışekilbürokrasininaltkatmanındakikontrolsüzlüklerdenolmuştur.Bununlabirliktebirşeyiunutuyoruz:Türkiyebugünkündençokdahaazorandakipolisve jandarma ilehiçsavaşsız,ayaklanmasızbirbiçimdeharbigeçirmiş ve devlet olduğunu göstermiştir. İkinci Cihan Harbi sıkıntılarındansonra artık İsmet Paşa’ya ve etrafındakilere, gitmekten başka yol kalmıyordu.Kendisi de bunu ifade etmiş ve “Değişiklik bütün milletlerin en masumisteğidir,”demiştir.Odeğişikliğinolması lâzımgerekiyordu.Herkes,milletdeidareedendebunuistiyordu.

Atatürk’ün hatıratında ve Nutuk’ta gördüğümüz gibi, kendisi 1929’danitibarenCumhuriyetingeldiğigörüntüdenrahatsızoluyor.Neden?Çünkü Cumhuriyet Türk milleti ile birlikte özlenen portreyi çizemedi.

Cumhuriyetin ekonomisi iyi değil ve hatta Türkiye Cumhuriyeti’nin hizmetyeteneği eskisinden farklıydı. En kötüsü de kadroları yoktu. Trablusgarp,BalkanlarveCihanHarbiyaniyaklaşık10senedirdevamedensavaşlarülkeyibitirmiş; işçi, uzman, mühendis, hekim bulunamıyor. Hatta devleti yönetecekdoğrudüzgünbirkadrobilezorbulunuyor.Ankara’yahariciyecibilegelmiyorodönemde ki bu en önemli kademedir. Galatasaray Lisesi’ni bitirip hariciyeyegirilebiliyor.Kaçtanelisemezunubüyükelçimizvardıozamanlar.

Çankaya sofrasındaAtatürk sık sık “Bu vaziyetten hoşnut değilim, ben defanibirinsanımvebizcumhuriyetikendimiziçinkurmadıkamagörüntübirçeşitdiktatörlüktür!”diyor.Atatürkburadanedemekistiyor?Bu diktatörya konusunda, Atatürk’ün neredeyse eski Batı demokrasilerine

karşıbirmahcubiyetivargibi,yanibirdemokratiksistemkurmakzorundaymışgibi görüyor kendini. Atatürk kesinlikle Hitler, Mussolini ve muadillerininsöylemve sloganlarını benimsemiyor.BilalŞimşir yayınlamıştı; 6RuşenEşrefBey’e Arnavutluk’a yola çıkarken şöyle bir talimat veriyor: “Arnavutluk’takimevcut ortamda faşistleri dinlemeyin, onların bulunduğu ortamda oturmayın,sözlerini tasvip etmeyin ve onları alkışlamayın!” Bu siyasal mücadelelerin

ötesindebirayrılıkgöstergesidir.YaniMussoliniileAkdenizkonusundaçatışmaiçindeolduğu içindeğil,Türkiyedevletinin sefaretinin,diplomasisinin faşizmekarşıolduğununaltınıçizmekiçinbutalimatıveriyor.

Cumhuriyet, kurucusunu 15. yılında kaybediyor. Peki, bunu kolaycaatlatabiliyormu?Evet, Cumhuriyet bunu kolayca atlatarak devlet olduğunu göstermiştir.

İnönü’ye rakip olarak, Şükrü Kaya vardı, fakat Fevzi Çakmak derhal İsmetİnönü’den yana olmaya karar verdi ve onun seçilmesini sağladı ki bu çokönemlidir. Hiçbir sıkıntı yaşamadan, anonim bir tehlike karşısında derhalgerekeninyapılmasıbirdevletananesidirvedevletolmanıngöstergesidir.

Atatürkbellibirnoktayakadarİsmetİnönüilehareketederken,bazenCelalBayar’ı tercih ediyor. Burada daha liberal ekonomik politikalar ve dahayumuşakbirdevletyapısıkurmaçabasımıetkili?Celal Bayar ve İsmet İnönü tercihlerinde katı devletçilik ve özel sektör

uygulamaları üzerinden yapılan tasniflere pek inanmıyorum.Elimizde bununlailgili bir delil de yok. Zira o zamanki Türkiye, sermayenin son derece zayıfolduğuveişadamımahiyetindekiinsanlarınbirelinparmaklarınıgeçmediğibirülke. Bu işadamlarının sermayeleri de sabit ve tüccar hüviyetinde kimseler.Ziraatta da önemli bir makineleşme yok. İspanya’da Franco’nun zaferindensonrabir iflas hikâyesi anlatılır.Bir tüccar evlerdebüyükproblemolduğu içinfare zehri satıyormuş.Ama hem fakirlikten hem de herkes farelerle yaşamayaalıştığıiçinadamiflasetmiş.Belkievlerdefarelerinyiyebileceğikadartahılbileyok çünkü. Türkiye’de de manzara buna benzerdi. Bizim zamanımızda bile,işadamlarıkazandıklarıilkparaylaevalır,döşerveeğlenceyegider,yaniyatırımyapmazlardı.Tüketimodaklı,dahadoğrusuteşebbüsünolmadığıbirtoplum.İsmetPaşa,Atatürk’ünyakınsilaharkadaşıvekendisiyleeniyianlaşan,hatta

en güvendiği arkadaşıdır. Malûm, rütbe olarak müsait olmadığı haldegenelkurmay başkanı olmuş, hatta kabineye girmiştir. Hâlbuki genelkurmaybaşkanı kabinede neden yer alsın? Bunun sebebi, askere düşkünlük yahutOsmanlı ananesinin devamı değildir.Bilindiği gibi, daha sonra da sivil hayatageçiyor.FethiBeybaşbakankenbirarabiranlaşmazlıkoluyorvederhalsıradançıkarılıyor,çünküanlaşılıyorkibumühimmevkiancakonunladoldurulur.

BazıolaylarAtatürküzerindetesiryapıyor.Kırılmayanedenoluyor…Burada 1935 Trakya Olayları ön plana çıkar. Trakya’da Yahudilerin malları

yağmalanmış ve çok sayıdaYahudi İstanbul’a kaçmıştır. Bu olaylarAtatürk’ü

çoksarsmıştırveasılmesele,asayişinsağlanamayışıdır;yoksaTrakya’damüthişbir antisemitizm var demek mümkün değildir. Bu konuda KudüsÜniversitesi’nden İzmirli Avner Levy ile konuştuğumda, Nazi Almanya’sınınkışkırtmasının etkisi ve tertibi olduğunu kabul ediyor.Bu konudamakalesi devar.AmaherhalükardaumumimüfettişİbrahimTalivebaşvekilİsmetPaşabukonudayeterinceetkindavranamamıştır.HattaİbrahimTaliBeybazışeyleregözyummuşgibigörünüyor.BuolayAvrupa’daelbettesert tepkilerdoğurdukibuAvrupabugünküAvrupagibidedeğildir.Hitler’inAlmanya’daiktidarageldiği,Fransa’dabileyavaşyavaşantisemit eylemlerinarttığıbirAvrupa sözkonusu.Diğeryandan,ilginçtir,İkinciDünyaHarbibaşladığındaFranco’nunİspanya’sıYahudi mültecileri kabul ediyor. Böyle karışık bir ideolojik toplumsal yapıortasındaAvrupa’dabazıkesimler,Atatürk’übuolaylardandolayısuçladılarveAtatürk de çok rahatsız oldu. İsmet Paşa ile bağlarının koptuğu bir safha. Buesasen devletin bir politikası değil, derin bir nefretin açığa çıkmasıdır. Çünküortada bir devlet yoktur ki asıl sorun da budur. Bu dönemde özel sektör deyoktur. Devlet çelik fabrikası kurarsa, özel sektör onun ürünlerini alıp satar,yapacağıdaenfazlaodur.Sankiözelsektörçokgelişmişde,İsmetPaşatakımıonun önüne set çekiyormuş gibi bir durum yok. Özel sektörün dağıtım yönüküçümseniyoramadağıtımözelsektörünönemlibirkademesidir.İştebuşekildegeçinenbirsınıfvar,kendisiüretemiyoramaaracı.CelalBayariseozamaniçiniktisadikonulardaçokmahirbiradamdır.İttihat

veTerakkizamanından,yaniTürkiye’debankacılıksistemininçokzayıfolduğuzamanlardan beri bankacılık, sigortacılık gibi sektörlerde çalışmıştır. İttihat veTerakki’nin İzmir mesul kâtibi (yani bölge sekreteri) iken böyle konulardatecrübeler edinmiştir. Bankacılığı bu şekilde uygulamalı olarak tanıması çokönemlidir.Fakatmesele,kapitalistruhluolmakfalandeğil,işibilmektir.Ziraodönemdeki bir sürü kapitalist ruhlu kişi işi bilmez; bütçeden, parahareketlerindenhaberiyokturkibirbankacınınbunlarıbilmesilâzım.CelalBeysakindebiradamdırvehırçındeğildir.Meselakabineyikurarkenbirkişihariç,İsmet Paşa kabinesini aynen almıştır. O tek kişi de (Refik Saydam) kendisiistememiştir kabineye girmeyi. Refik Saydam sadece İsmet Paşa ileçalışabileceğinisöyleyerek,kabineyegirmeyireddetmiştir.

Atatürk,CelalBayar’agüvenirmiydi?İyibir idareciolarakgörürmüydü?Yabancı sermayeli bankadan çektiği 100 bin lirasını veriyor, bankakurduruyor.Elbette. İttihatçı diye ona düşman değil, hatta tanıyor da onu. İşleri doğru

şekildeyürütüyorkikendisine idare-imaslahatçıdeniyor.Bukötübiranlamdasöylenmiyor,maslahatauygunhareketettiğiifadeediliyorkimeselakintuttuğugörülmemiştirCelalBayar’ın.Bayarsadeceişinebakar,yaniişineyarayanıyanıbaşındatutar,işineyaramayanıdauzaklaştırırkiiktidarolduğudönemdebuhepböyledir. Çevresine, dostlarına ve asıl partisi İttihat ve Terakki’ye vefalı dabiridir;İttihatçıliderlerineveüyeliğinesadakativardır.Butippartilerde,meselakomünist partilerde, ezcümle SSCB Komünist Partisi’nde İkinci CihanHarbi’ndekiAlman istilasıboyuncabirüyeninpartiye ihanetetmişolması içinmutlaka faşistlerle anlaşması gerekmez. Almanlar ile işbirliği yapması, bazıüyelerielevermesinegerekyoktur.EğerAlmanlargeldiğindeölmektenkorkupkimliğinigizlerse,bununadıihanettir,cezalandırmakiçinbukadarıyeter.İkinciolarak,butürpartilerdeverilengörevireddetmehakkıyoktur.Öteyandanaynıgörevbilinciiçerisindediğermensuplarlaiyigeçinmezorunluluğuvardır.Bunuşahsi sempati veya duygular değil, görevin icabı tayin eder. Sanki birtakımİttihatçılardadabuvasıflarvardır.BubakımdanAtatürkherkonuda,hemsırdaşolarakhemdebaşarınoktasında

CelalBayar’aitimatediyor.Evet,İsmetPaşaAtatürk’üsever,sonuçtahemsilahhem dava arkadaşıdır ama Celal Bayar’da da müthiş bir Atatürk sevgisiolduğuna inanıyorum. Nitekim muhafazakâr reyleri alan bir devlet adamının,Türkiye’nin dönemdeki şartlarında Atatürk için “Seni sevmek bir ibadettir!”demesi kolay bir iş değil.Bunu söylerken amacıAtatürk’ü ilahlaştırmak değilherhalde, onu sevmenin önemli ve değerli bir şey olduğunu belli etmeyeçalışıyor.

Atatürk,İsmetİnönü’nünRefetBele’yehazırlattığıbirraporugörünce,“Budüpedüz İtalya faşizmidir!” diyerek sert bir tepki gösteriyor. Burada birgörüşayrılığımıvar?Gayet tabii.Atatürk’ünbir şeylerindeğişmesini istediğikesin.Zaten ikikere

çokpartilihayatageçmeyideniyorveartıkcesaretikalmıyorbukonuda.İkincideneme daha da kötü oldu: Solcular ve onların mürteci dedikleri gruplar birarayageldi.Aslında,terimolarakboşandığıkadınlayenidenevlenene“mürteci”denir. Tabii en ön anlamı da “cahiliyye” devrini özleyip dönmek isteyendir.Bizimyakıntarihimizdebuterimşeriatözleyenlereverildi.Birtakımkimselerdecevaben “Şeriatı özlemekve dönmek irtica isemürteciyiz,” dediler.Ama tabiisiyaset bilimindeki kullanma şekli daha farklı. Şu bir gerçek ki Atatürkdemokrasisizdevametmeyiistemiyor.

MuhalefetpartisiniCHP’niniçindençıkararakkurmakgibibirdüşünceleri

de var. Ama İsmet Paşa’nın partide hizip istememesinden ötürü bugerçekleşmiyor. Belki bir muhalefet partisi için bölünme yaşansa, İsmetPaşa’nınpartiiçimücadeleyledevrilmesisözkonusuolabilirmiydi?İsmetPaşabunuistememişamadahasonraaynısınıkendisiyapıyor.Birsürü

parti çıktıktan sonra, çok ilginçbiçimdeDemokratParti ilebirlikte sistemdışıpartileriyokediyorlar.CHPtekpartidirve“diktatörlük”sistemininyönetimörgütüdürdeniyor,doğru

tarafları var ama tam değil. Naziler ve komünistlerin aksine, devlet CHP’ninüstündedir ama CHP devleti yönlendirecek bir parti olamaz. CHP’yi veideolojisini totaliter rejimlerde olan Nazi, Faşist ve hatta Falanjist partilerindünya görüşü ve devlet üzerindeki şekillendirmesiyle mukayese etmek doğrudeğil. Toplumun inşası, dünya görüşünün tespiti ve devletin kuruculuğubakımından SSCB Komünist Partisi ile hiç mukayese edemeyiz. CumhuriyetHalk Partisi’nin cumhuriyetçilik, laiklik gibi saikleri vardır. Cumhuriyetçilikprensibidışındalaikliğinbilezamanzamanuygulamasıtartışmalarıgörünümlerverir. Bir kere parlamentodaki parti meclis grubu haliyle milletvekillerinintümünü kapsar. Ancak birisi istifa ederse, kendisine göz yumulduğu ölçüdebağımsızolarakbugrubundışındakalabilir.GrupTBMMSalonu’ndaöğledenönce toplanır; aynı kimseler, aynı yerde öğleden sonra meclis umumi heyetiolarak toplanırlar. Öğleden sonra tasarılar ne kadar tartışmasız ve ekseriya oybirliği ile geçerse (oy çokluğu haline de rastlanır) sabahki oturumlarda farklıgörüşlerinyanyanaoturduğutartışmalarortayaçıkar.ButartışmalıoturumlardaCHP’lilerin sağ milliyetçi düşünceden sola yakın görüşlere kadar her tavrıbarındırdığını görürüz. Umumi sloganlar şefe sadakat ve tabii örgütlenmemedışındabugibifarklılıklaracevazdaverilir.HerşeydenöncebupartideTahsinBanguoğlu,AydınBolakgibisağayakınmilliyetçilerveyasolayakınmebuslardaolmuştur.Maalesef CHP grup toplantı zabıtlarının iyi muhafaza edilmediği görülüyor.

Ferruh Bozbeyli’nin7 başkanlığı sırasında bu zabıtlar çuvallar içinde TBMMBaşkanlığı’na teslim edilmiş ve zamanla herkes parça parça bu zabıtları alıpgitmiş.BizzatCHP’ninkendiarşivlerinikoruyamadığıaçıktır.Budiğerpartileriçindegeçerlibirdurumdur.CHPgrup toplantılarınaaitzabıtlarınparçaparçabazı neşriyata yansıdığı biliniyor. Bunlarsız yakın siyasi tarihimizin her türlüyorumununkaranlıktakalacağıaçıktır.

Atatürk öldüğünde içinde kalan bir ukde var mıydı? Mesela çok partiliyaşam,hürdemokratikrejim…

Demokrasi bir hayal olarak içinde kalmışmıdır, bilmiyoruz.Çünkü dünyadadoğru düzgün bir demokrasi kalmamıştı. Mesela 1938’de Avusturya’nınsistemindeki sıkıntıyı gördü. Kendi ölümünden bir gece önce de dükkânlaryağmalanmış, insanlar sokaklarda dövülüp öldürülmüş, Nazi kamplarınatoplamalarbaşlamış.Benimogünlerinkahrınıçeken,DachautoplamakampındakalanAvusturyalıbirYahudidostumvardı.Tevkifedildiğigünükastederek;“10Kasım1938itibariyleAvusturyalıolarakaddetmiyorumkendimi!”demişti.Öylebir dünyada kimsenin Atatürk’ün demokrasisine laf söyleyecek bir durumuyoktur.DüşününkiVIII.Edward’ınmüstakbeleşidahi,Nazi ilerigelenleri ilefazla samimiydi. Kendisi de bu ideolojiye yatkındı. Kıta Avrupa’sında zatendemokrasiçokzayıflamıştı.Onun içinbu işinolmayacağınadairbirdüşüncesivardı ve o zaman için bu doğruydu.NihayetindeTürkiye demokrasiye şartlarıoluşturmadan giren bir memlekettir, çünkü bir yandan kalkınma, yapılanma,sistemsel gelişimle uğraşırken, diğer yandan siyasi rejimin yenilenmesi çokzordur.Oyüzden,enazından1960’larınsonunakadarTürkiye’dedemokrasininoturduğunusöylemekmümkündeğildir.

Atatürk’tensonraarkasıgelmeyenşeynedir?Eksikkalanneoldu?Bentarihselsüreçeksikliğinedayananteorilerehiçitibaretmem.Kimileriköy

enstitülerini devam ettirmemesi, kimileri yobazlığa karşı savaşı durdurmasıdiyor. Yobazlık(!) denen davranış, hareket ve yaşam biçimine karşı mücadeleetmesimümkündeğil.Mesela içlerindeYusufHikmetBayur’undabulunduğuparti heyeti Anadolu’yu geziyor, her yerde Kur’ân dersleri veriliyor veOsmanlıca öğretiliyor. Gelip Recep Peker’e söylüyorlar, o da “Ben neyapayım?”diyecevapveriyor.Doğudakigizliköymedreselerindeyetişenlerdenileride yazarlar ve hattaDiyânet İşleriBaşkanı çıktı.Böyle çıkan bir yazar daTuran Dursun, İslâmcılarla (!) mücadele ederken suikasta kurban gitti. Heryerden her türlü düşünce çıkar. Tarikatler dahi baba-oğul, usta-çırak, mürşid-müridilişkisiiçindedevametti.

İsmetİnönüdeyinceaklınızanegeliyor?“İkinciAdam”nasıltanımlanır?İsmetİnönücumhuriyetçibirkomutandır.Karizmatikbirkişilikdeğil,otoritesi

olanbirdevletadamıdır,fakatbuotoriteçoğukişininalakagösterdiğibirotoritedeğil.Zamanlamuhalefetinbabası,sevimlibirihtiyaradönüşüyor.Amaazınlıktakalan bir dönüş bu. İnönü öldükten sonra daha çok kabul gören bir tarihîkişiliktir.Millet,butarihîkişiliğeyaşarkenilgigöstermemiştir,çünküİnönüçokkötübircumhurbaşkanlıkdönemigeçirdi.

Türkiyeharbegirmemişolmasınarağmen,(nonbelligerent)ülkeçokkötübiriktisadi duruma geldi. İlginçtir, aynı anda hem öyle zor bir dönemigöğüsleyebilenhemdebunudevamettiremeyenbirbürokrasivardı.Odönemdeçekilensıkıntıyıhalkİsmetİnönü’yemaletti.AyrıcaCHP’liprofiliöyleüsttenbakanveukalabirgörünümarzediyordukihalkbundanhoşlanmadı.İnönü’nünenzayıftarafı,dinamizmiküçükveüretmeyenbirTürkiye’yitemsil

etmesiydi. Üretmeyen bir ülke her zaman için sıkıntılıdır. Bununla birlikte,İnönü ciddi bir kanun adamı ve bir komutandı, herhangi bir diktatör değildi.İkinciCihanHarbidiktatörleriarasındadurumauyumsağlayanbirtekovardır.Fakathalkıanlamakzordur;halkındaonunyaşadığısıkıntıyıanlamasızordur.

İnönü için başarısız bir devlet adamı profili çizilmesinin sebebi nedir?Bugündahiçokfazlaeleştirilmiyormu?ÖnceliklebelirtmekgerekirkiİsmetPaşaikinciadamdır.İkinciadamındabazı

görevleri vardır. İnönü aslında devrimci değildir; harf devrimini istememiş vehaklı olduğunu düşünerek itiraz etmiştir. Fakat kanun çıktıktan sonra dakesinlikleeskiharfleyazmamıştır.Diğertaraftan,kanunavenizamaçokdikkatedenbirliderdir.OdönemdeTürkiye’dehırsızlık,yolsuzlukolsabileusulsüzlükolmazdı. Türk siyasetçisi, karakteri dolayısıyla, hazineyi boşaltarak başkaülkelere götürmek gibi bir şey düşünemez. Mesela Adnan Menderes’inoğullarındanbirialışverişyapmakiçin,borçalmakyerineyurtdışındabirhesapaçtırmak istemiş.BunuöğrenenMenderes herkesin içinde çocuğunu azarlamışve “Bir başvekilin çocuğunun yabancı bankada hesabı olamaz!” demiş.Türklerde bu zihniyet hâkimdir. Böyle bir yapı içinde yüksek devlet adamlarıarasındakanunamugayirişpekolamazdı,bünyebunauygundeğildir.Diğer yandan da o dönemde üretim yapılmıyordu. Bazıları İsmet İnönü’nün

değil,CelalBayar’ınüretimisağladığınıiddiaederfakatbudoğrudeğildir.Asılmesele memlekette imkân olmamasıdır. Ne insan gücü, ne teknisyen, nesermaye,nedekadrovardı.ÜstelikbuhaldeykenCihanHarbibaşladı.Türkiyedoğrudan harbe katılmıyor ama durumdan da istifade edemiyor. İthalatkısıtlaması altında, Avrupa dışarı bir şey verecek durumda değil; Akdeniz’deseyrüsefaînsivilgemileriçintehlikearzediyor.Mevcutihracatgelişemez,çünküharbin taleplerini karşılayacak yatırımlar yapılamıyor. Buna karşın anormalderecedebirtalepartışıvar.Bunoktadaaşırıspekülasyonvekaraborsatehdidinekarşı-budüşüncesindeBirinciCihanHarbi’ndekikötüanılaretkendir-hükümetbuğdayı müsadere etmeye başlıyor. Üretici kendisi dolduramasa bile depoyumüsadereye devam eder ki bu da köylüye zulümdür. Yol yapılacak, maden

işletilecek diye köylünün üzerine angarya yıkılıyor. Bunların hepsini hesabakatmakgerekir.

İsmetİnönü’nünekonomikonusundaaşırıdevletçiolduğudoğrumu?Kesinlikle değil. 1930-1940’lı yıllarda kim tuğla üretimi dışında bir sanayi

alanı yaratabilir ki? O zamanın zenginleri de belliydi. Mesela İstanbul’un enzenginvegözdeadamlarındanbiri,Tuzla’datuğlaharmanlarıolanbirgirişimci,inşaat sektöründeolmasına rağmen işi çeşitlendiripbugünkügibi süslü fayans,klima sistemi ya da cam işleri yapmıyordu, kolay değil yapamazdı. İnönüyatırımyapmak vaadiylemuafiyet talep ederek kazanç elde etmeye çalışanlarıönlemeye özen gösterdi. Bu arada belki birkaç iyi niyetli yatırımcıyı daengellemiş olabilir. Bazı şikâyetler o kadar küstahça oluyordu ki mesela birsoyguncukendinihaksahibiolarakgösteriyordu.Bunungibişeyleriayırtetmekçokzor.Mimarı,kimyageri,mühendisiolmayandevletadamlarınınişihakikatençok zordur. Üçüncü Cumhurbaşkanımız Celal Bayar bankacı olduğu içingörünüştekapitalizminbabasısayılıyor.Oysatekbaşınaneyapabilirki?1950–1960arasındakorumateminedilenözelsektörneyapabilmiştir?

İnönü dönemi icraatlarını Cumhuriyet’in diğer liderleriyle karşılaştırabilirmisiniz?Devlethayatındakanunaitaatde,ciddiyetdeönemlidir.Fakatİnönükesinlikle

bizim alıştığımız enerjik başbakan tiplemesinde değildir. Genel olarak asayiş,kanun,sükûnetveasılönemlisi,borçlanmayaolabildiğincedeğilmutlaksurettekarşı duran mali bir denge gözetiliyordu. Tabii böyle bir memlekette malidengeyi tutturmak bürokrasi için fevkalade kolaydır, fakat bunun vatandaşaçısındanokadardakolayolmadığıgözeçarpar.Yolvergisi,angaryalar,çeşitlivergiler mutlak suretle alınırdı ki onların alınması esnasında hiç hoş olmayanmanzaralar ortaya çıkardı.AdnanMenderes döneminde o vergiler kaldırılıyor;insanların ne kadar rahatladığını düşünsenize.KöylülerMenderes’i karşılamakiçinyollaraakınederdi.Bubakımdan,vergiindirmeçokönemli,çünkümalınalınıpsatılması,ticaretin

teşvik edilmesi gerek. Oysa vergiler insanları zora sokuyordu. Köylü zatenüretemiyor, ürettiğini de satamıyordu; çünkü yol yok, pazarlama yok.MeselaToprakMahsulleriOfisi’nin yaygın olarak kurulmasıMenderes’in işidir. 1950yol haritasıyla 1951 haritasını karşılaştırın, 1952-1953’ün haritalarına bakın;yolların ve yol ağının şose ve asfalt olarak genişlediğini net biçimdegöreceksiniz.Bazıları“Yolyapıldıamabenzinnereden teminedilecekti?”diye

itiraz ediyor ama demiryolu ağı da Anadolu’ya yayılmamış daha önce. Yaniköylüistediğigibiürününütaşıyamıyordu.Fransa’nın bile İkinci Cihan Harbi’ne katılırken % 55’i köylüydü. Afrika

haritasının yarısını mor renkle belirlenen Fransız kolonileri kapladığı halde,anavatandadurumböyleyken,ozavallıkolonilerinnedurumdaolduğunuvarınsizdüşünün.Diğeryandan,İngiltere’ninkırsalnüfusoranıise%3’tür.Aradakifarkıgörebiliyormusunuz?KıtadaAlmanyaçokçabuktoparlıyorkendini,hattasanayiülkesiolmuş.Atatürkbudoğrultudailerlemeyeçalışıyoramaikiönemliunsur eksik: Birincisi nüfus yok. Eğitimli nüfus çok az. İkincisi ise, ideolojinoksanlığımevcut.Bizeilkokuldaöğretilenşeylerdoğrudeğil.DiyorlarkiTürkköylüsü açılıp modernleşmek istemiyormuş. Böyle bir şey söz konusu değil.Nitekim 1960’larda Mübeccel Kıray Çukurova’da üç köyün mukayesesinedayanan bir araştırma yaptı. En kapalı köyde bile üçmisli daha iyi bir hayattasavvurediliyorveköylüdahailerisiniistiyor.Çokevvelce1940’lardaManisaköylerindeBehiceBoranbir araştırmayapmıştı fakato zamanlarpekçok şeyisoramıyor.Oyüzden,MübeccelKıray’ınsorusorarkendahacesurolmasıonunaraştırmasını ön plana çıkarıyor ve bize köyün değişim özlemiyle birliktebaşlayanatılımınaklediyor.

Olayınekonomikvesosyalboyutununyanısıra,birdesiyasalboyutuvar.Busiyasal boyut nasıldı? Dönüşümler ve devrim ile ilgili İnönü’nün tutumunasıldı?İnönü’nündevrimgibibir tutumu,hattahiçbir tutumuyok.Aslındakonunun

İnönü’nüntutumuileilgisideyok.Asılmeselememleketinzenginleşememesi.

GünümüzdedesıklıklakonuşulanVarlıkVergisimeselesivar.Cumhuriyetinbiryanlışuygulaması…Savaşdolayısıylaithalatveihracattaönemlideğişmelergörülüyor.Türkiye’nin

sanayileşmesinden vazgeçelim, uygar yaşamını sağlayacak ithalat bileyapılamıyor. İhracatta ise taş toprağa kadar her şeyin sevki söz konusu. Savaşsanayiiikamehammaddearıyor;bunedenleyenibitkitürleri,madençeşitleriveyatakları ele geçirilmek isteniyor ve bunların örneklerinin toplaması ve ihracıbazı işadamlarına yükleniyor. 1942 yılında bütçe gelirleri nerdeyse üç misliartmıştır, tabii giderler de buna göre... Bütçe açık vermektedir. Savaşekonomisininyarattığızorluklarmalum;enbaştaüretkennüfussilâhaltındadır.Zirai vergiler köylüyü ezmektedir. Bu durumda kurtuluş maalesef moderndevlete yakışmayacak Varlık Vergisi ihdasında görülmektedir. Maliye

bürokrasininçokyenikaynaklaryarattığınıveyaratabileceğinisöyleyemeyiz.Varlık Vergisi, üzerinde ezbere konuştuğumuz gibi ön planda Hitlerist bir

eğilimin yönlendirmesi midir? Bu bir kolay hüküm; muhtelif kademelerdeözellikle alt kademelerde bürokrasinin ırkçı hınzırlıklara giriştiği görülür. Esasgörüş ise belki onun kadar ağır ama bununla alakasız bir devlet tavrıdır: “Zorgünleryaşıyoruz,bumasrafıveyüküköylülerimizkaldıramıyor,kaldıkionlarıda üretimin dışına çektik, cephededirler. Devlet gücümüz ve bizim düzenimizsayesindezenginolaninsanlarbuyükükarşılamalıdır.”CahitKayra’nınSavaş-Türkiye-VarlıkVergisi kitabıdaokunmalıdır.8VarlıkVergisi’ni koyan ve kabuledenyüksekheyettenbirtekohayattakaldı.Bu görüşle 435 milyon lira vergi tahakkuk ettirildi ve 109 milyonu zaten

ödenemeden affedildi. 1943’te geç kalan bir Toprak Mahsulleri Vergisi belkidahaağırbiruygulamaveutanılacakbir tasarruftuamabütçeaçığınıdaancakköylüyümahveden bu vergi kapatabildi. Üstelik de yurtdışında Varlık Vergisikadarkötübirintibayaratmadığıaçıktır.VarlıkVergisiolağanüstüsavaşvergisiydi.Maliadaletbeklenemez,birzaruret

sonucuydu. Maliyenin zavallı aciz bir uygulamasıydı, sonuçları ise devlet vecumhuriyetiçinağırbiryükvemeşumşöhretyaratmakoldu.Uygulamada,yerelkomisyonlarda rüşvet mekanizması, kayırmalar ve maliye bürokrasisinin bazımükellefe yönelik şahsi kiniyle trajik boyutlara ulaştı. Konan vergiyiödeyemeyenlerin bir süre için Aşkale’ye sürgünü Türkiye’nin Yahudimeselesinde malum ülkeler kategorisine sokulmasına neden olmuştur ve hiçşüphesiz cumhuriyetin kurucu partisi için hem yurtta hem dünyada uzun yılardevam edecek kötü bir intiba getirdi. İsmet Paşa, Elza Niyego olayından vebilhassa1934Trakyapogromundanberiantisemitolarakşöhretyapmıştı.VarlıkVergisi’nde Ankara’da maliye vekâletinin müdahalelerinden uzakta mahallikomisyonlar en ağır vergiyiYahudi tüccara uygulardı. Sayılar belli değil fakatAşkale’ye sürgün uygulamasında da en çok Yahudiler mağdur oldu. 1943’tekonanbuvergilerindahauzunsüreliuygulanmasımümkündeğildi.Maliyöndendebirfiyaskoolduğunuherkeskabuletmektedir.

Bugünün CHP’si ile Tek Parti Devri CHP’si sıklıkla karşılaştırılıyor? Nedüşüyorsunuzbukonuda?Haksızlıkdeğilmi?Türkiye’de tek parti yönetimi, Avrupa’nın diktatörlükler dönemine paralel

olarak yaşadı. Yolsuz ve okulsuz, sanayi tesislerini ve insan kaynaklarınıkaybetmişbirülkenin27yıllıkrejimiydi.Odevrinbaşbakanlarıarasındaİnönügibi Celal Bayar da vardı. Demokrat Parti’nin kurucuları o CHP’nin

milletvekilleriydi.İkinci Cihan Harbi henüz sona ermemişti fakat zaferi kimin kazanacağı

belliydi; dolayısıyla Almanya’ya savaş ilan edenler -ki son aylarda bunlaraTürkiye de dâhildi- San Francisco Konferansı’na katıldılar. Bu toplantı ileBirleşmiş Milletler Örgütü ortaya çıkacaktı ve yeni kurulan dünyada aslolandemokrasinin var olmasıydı. 1945 Nisan sonlarında San Francisco’ya BMAnayasası’nı imza için giden Türk delegasyonunun başkanı Hasan Saka;Türkiye’dedemokrasiyegidildiğinivesavaştansonrahertürlüdemokratikakımvedüşünceningelişmesinemüsaadeedileceğiyolundabirdemeçvermişti.Türkçüleri mahkûm ettiği ünlü 19 Mayıs nutkunda da İnönü bu geçişi

tekrarlamıştır. O kadar ki, bunu takip eden zaman içinde Türkiye çok partilihayatageçti.1946seçimleriseçimusulübakımındanpekparlakolmasadaçokpartilibirseçimdiveMeclisdeoşekildeoluştu.BizzatherkesinsaygıduyduğuKâzım Karabekir Paşa’nın Meclis reisliğine seçilmesi bile bu yeni havayaCHP’ninuyduğunugösterir.Gelişmeler hız kazanmıştı; ilk CHP kurultayında Cumhurbaşkanı İsmet

İnönü’nün“millîşef”sıfatıkaldırıldı.Dahadaönemlisipaşanın“değişmezgenelbaşkanlığı” da kaldırılmıştır. İsmet Paşa hızla yeni dünyanın ve yeni düzeninşartlarına intibak ediyordu. Dönüşüm partinin yapısında, mecliste ve siyasalsöylemde hızla gerçekleştiriliyor; İsmet Paşa dâhil kalpten inanılmayan sözlertekrarlanıyor ve bir müddet sonra inanılıyordu. Bu yeni dünyanın şartlarınauyumbabındaisabetlibirdavranıştı.BugünTekPartidevrini şuurlayaşayıpmuhatapolanlar80yaşınınüzerinde,

Türkiye’yiyönetennesiller,memurvepolitikacılarbudönemihatırlamıyorlarvesorumludadeğiller.CHP’lilerekarşıtekpartidevrindenbahsetmek,alkolekarşıkampanya açan birine “Sen içki düşmanı geçiniyorsun ama pederini biliriz,akşamcıydı, içki sofralarından eksik olmazdı,” demeye benziyor. BugünküCHP’nin70yaşveüstükuşağıdahi1970seçimlerindeDemokratPartimodelinibenimseyerek seçim kazanan, ondan evvel dünyanın değiştiğini anlayan, onagörepolitikayöneten,İsmetPaşa’yıbaşkanlıktanseçimleuzaklaştırantakımdır.1950 öncesinin tek partisinden bahsetmek artık politika kürsülerinin değil, 20.yüzyıl tarihçiliğinin işi olmalıdır. Tarih öğrenilmeli; devamlı öğrenereksaplantılarımızdan kurtulabiliriz.Tarihin yakasına yapışarak hesaplaşmak çıkaryoldeğildir.Tarihinbilançosuçıkarılır.1AltanDeliorman,MustafaKemalBalkanlarda,TürkiyeYayınevi,1959.2MülteciProfesörDr.AlbertEckstein’inçalışmalarınınanlatımıiçinşukitabıokuyunuz:BozkırÇocuklarınaBirUmut,Haz.NejatAkar,GürerYayınları,2008.

3İsmailHakkıOkday,Yanya’danAnkara’ya,SebilYayınevi,1975.

4MeteTunçay,Heyet-iMahsusalar,Cumhuriyet’eGeçişteOsmanlıAskerveSivilBürokrasininAyıklanması(1923-1938),Armağan:Kanun-uEsasînin100.Yılı,AnkaraÜniversitesiSiyasalBilgilerFakültesiYayınları,1978.

5ŞerifMardin,BediüzzamanSaidNursiOlayı/ModernTürkiye´deDinveToplumsalDeğişim,İletişim,1992.

6BilalN.Şimşir,“Atatürk’tenElçiRuşenEşrefÜnaydın’aYönerge(Türk–ArnavutİlişkileriÜzerine)”Prof.Dr.AhmetŞükrüEsmer’eArmağan,A.Ü.SiyasalBilgilerFakültesi,1981.

7Hatıralarıyakınzamandaneşredildi.FerruhBozbeyli,YalnızDemokrat,TimaşYayınları,2009.8CahitKayra,Savaş-Türkiye-VarlıkVergisi,TarihçiKitabevi,2011.

4.BÖLÜM/ADNANMENDERESDEVRİ

CUMHURİYETTARİHİNİNALTINYILLARIMI?

Cumhuriyet döneminin ekonomik kalkınma süreçleri arasında Menderesgünlerinianlatmakiçinbirifadekullanılıyor.“AtatürksonrasıCumhuriyettarihininenparlak10yıllıksüreci”…Bu deyimi DP’liler değil, DP devrinde partiye ve hükümete muhalif olan

Forum dergisinden Profesör Aydın Yalçın’ın 1960’dan sonra kullandığınıgöreceğiz. Herkesin bakış açısı değişiktir. DP Türkiye’yi yeniden inşa etmekistedi, yol aldı bu arada ama eski Türkiye’nin birtakım sağlıklı yönlerini degereksizcetahripetti.Atatürk sonrası gelişmenin en parlak dönemi, dünyanın çeşitli yerlerinde

olduğugibibizdedeİkinciCihanHarbisonrasıdır.Ziraat,sanayigibikonulardageliştik. Savaş boyu planlı ve bol ithalatmümkün değildi; İstanbul Limanı’naulaşacak kadar cesur gemilerin malları birkaç aç ithalatçı tüccar tarafındananındayağmalanıyordu.Gerçi“limandançıkma”dedikodularınaparalelolarak,gereksizalımlarındaepeyfazlaolduğubellidir.İhtiyaçolmayanürünündevletesatılmasısözkonusudur.İhracatnoktasındaise,incirileüzümbiryerekadarbizigötürebilir ki onlar da sahiplidir zaten.Bir noktadan sonra da taş-toprak, bitkisatılmaya başlanıyor.Almanlar,Amerikalılar hep hammadde peşindedir. Savaşsanayisi için kıt ve ithali imkânsız maddeleri ikame edecek yeni hammaddearıyorlardı. Otlar, taşlar, madenler, tetkikat yapılmaları için götürülüyor velazımsa geniş partiler halinde ısmarlanıyor. Aslında diğer ülkelerin tetkikatınıyapansanayiülkelerivaramahiçkimseTürkiye’ningenelbirtetkikatharitasınıyapamamıştır. Hafız Esad döneminde Suriye’ninmuhtelif yönlerinden tetkikatharitasını bileAlmanlarınTübingerAtlas grubu çıkarmıştır. Türkiye’nin böylebir haritası henüz çıkmamıştır. SadeceTübingerAtlas grubundanPeterAlfordAndrewsetnikharitasıiçinbazıgözlemvehattaöğrenciödevlerinikullanmıştır.9

Menderes’in 10 yıllık dönemi, Cumhuriyet tarihi içinde nasıl bir görüntüçiziyor,nasılbirdönüşümbaşlıyor?Öncelikle halkın üzerinden jandarma ve kaymakambaskısı kalkıyor. Şikâyet

durumundakaymakamhaksızbulununcacezalandırılıyor.TurgutGöle,AnkaracivarındakaymakamikensırforadanDP’yeoyçıktıdiyeköylülerinsırtınapalanvurdurmuştu. Adnan Menderes’ten sonra böyle bir vaka olamaz amabürokrasinineşrafıkoruduğunayönelik iddialarvardırkidoğrudur.Buradaara

bir zümre var; devletin önüne geçip “biz devletiz” diyerek halka kafa tutan,halkın önüne geçip “biz halkız” diyerek devlete kafa tutan bir zümre. BuDPdevrinde hakikaten olmuştur ama şimdi AKP döneminde de var, ondanöncekilerde de vardı, CHP döneminde de vardı. Türk demokrasisinde bu hepolur; birileri kendini halkın temsilcisi yerine koyar ve ona göre hareket eder.Mesela bazı Mülkiyeli kaymakamlar “Ne işiniz varsa yaparım ama banakendiniz gelin!” derlermiş. Çünkü aracılar buradan çıkar ediniyor. Devletinyavaş yavaş parası olmaya başladığı için, Toprak Mahsulleri Ofisi’ningarantisiyle, köylü artık para kazanmaya başlıyor, artık ayağına ayakkabıalabiliyor. Ankara’da bazı mağazalar açılıyor. Tarımda modernleşme içinsayılara bakmak, artan traktör sayısını incelemek gerek. İkinci Cihan Harbiyıllarınınithalat-ihracatdengesiadetazorunlubirtasarrufuverezervbirikimineneden olmuştur. Savaş boyunca düşük ithalat ve bol ihracat döviz birikimi desağlamıştır ve bu rezervler eritilene kadar bir bolluk olmuştur. Muhalefetinhücumu, “Paşanın biriktirdiği döviz, daha akıllıca mesela yatırımakazanmalıydı,”tarzındaydı.Muhalefetinmakultenkitleriekserihırçınhücumvetenkitlerinarasındakayboluyordu.

Dışarıdangelenbirsiyasibaskıdansözediliyor?Hayır, biz Nazi Almanya’sının müttefiki gibi görünüyoruz ama savaşa

girmemişiz.BuyüzdenSovyetlerBirliğiveİngiltere’yeyaklaşımımızsonderecetemkinli ve bu durum şüpheyle karşılanıyor. Zaten onlar biz nasıl bir tutumalırsakalalımhoşnutolmazlar.BöylebirortamdabizBirleşmişMilletler’egittikvebununiçingerekliolançoğulcupartiyisağladık.

Hep vurgu yapılan bir husus var.Menderes döneminde bir hilafet arayışı,mürtecilik,gericilikgibibirtehditvarmı?Böyle bir tehlike her zaman vardır. Ticaniler Ulus Meydanı’nda yeni moda

kolsuz japone elbiseyle geçen hanımlara ustura ile saldırmıştır. O zamanlarTicaniifadesiçokkullanılırolmuştuveTicanihareketibüyüyor.10BaşkabirileriAtatürk heykelinin kolunu baltayla kırıyor. Derhal hepsini içeri almak üzereoperasyonbaşlatılıyor.Şahsibirhatıramızikredeyim.OzamanlarmeselababamannemeparktaRusçakitapokumamasınıtembihlerdi,çünkühükümetinsağcılarıiçeri alıp solcuları dışarıdabırakmasıpekmümkündeğildi.Solcuvekomünistavı başladıydı. Rusya tehlikesi sembollerle abartılıyordu. İşte bu CHPzihniyetidir ve DP ile devam eder. DP olmasına rağmen kaynak yine aynıdırçünküDP de onların içinden çıkmıştır. DP’linin biri camilerin az olduğundandemvururken,biryandandaİstanbul’daVatanCaddesi’ndeMimarSinaneseri

camileryıkılıvermiştir.DP’inmillîtarihevesanatasaygısıdabukadardır.

1950-1960’lı yıllarda Anadolu’da yavaş yavaş küçük bir girişimci sınıfortayaçıkıyor,osıradaİstanbulneyapıyor?Onlar da en fazla salça fabrikası kuruyor. Hatta şöyle yapıyorlar: İstanbul’a

gelipbüyükfabrikalardanbozuksalçakonservesialıyor,sonraonuAnadolu’dadomates suyuolarakşişeliyorlar.Bugibikimselerciddiparalarkazanıyoramagörgüsüzcedeharcıyorlar.Anadolu’daböylegörgüsüzrefahmanzaralarıvarken,İstanbul ne yapıyordu? Korumacılık tedbirleri sayesinde sanayicilik ön planaçıkıyordu.OtarihlerdesanayicilikleilgilenenlerinçoğuMahmutpaşa,Tahtakalecivarındameselaplastikişiylemeşguloluyordu.Hammaddeolarakplastiğialıpkalıbadöküyor,ilaçfabrikalarınakapakyapıyorveyatenekeyialıpüzerineboyabasarak satıyorlardı. Düşünün, böyle insanlar sanayici olduklarını sanıyor. Buaşamadan sonra, 1950’lerin ortalarında Türkiye’de mühendisliğin istihdamedildiği ve giderek işbaşına geçtiği, patenti yabancı olan ama uygulayıcı birsanayicilik yayılmaya başladı. Korumacılık bunu kolaylaştırdı, sıkıntısını isehalkçekti.Bizimnesilgiyimdede,çocukkenoyuncakisterkendebudöküntülüdöneminürünleriyleyetinmiştir.

O dönemin Avrupa ve Türkiye karşılaştırması nasıl bir tablo ortayaçıkarıyor?İkinci Cihan Harbi’ne kadar yerkürenin çok küçük kısmı sanayi toplumu

kimliğine sahipti: Hatta bu sanayi toplumlarının kendi aralarında da çarpıcıbünye farklılıkları vardı. Mesela Britanya adalarında tarımla ve hayvancılıklageçinenler nüfusun% 10 kadarını teşkil ederken; Fransa’da bu oran% 50’yigeçiyordu. İspanya feodalitenin kalıntılarıyla, hem de okkalıca kalıntılarıylahükümfermaolduğubirülkeydi.Kanlıiçsavaş;sayıcakalabalıkgibigörünselerdesolcularınarasındabirbirliğinolmadığınıgösterdi.ÜstelikdesanayiBaskveKatalonya’da yani kuzeybatı ve kuzeydoğuda temerküz etmişti. Solun içkargaşasına bütün dünyadan gelen rengârenk solcu gönüllüler de tuz biberoluyordu.Çünkü işçi sınıfıve şehirlinüfusuazdı.Sololabildiğince fantezilereaçık bir yelpazeydi.Hiçbir solcu lider sağdakiGeneral Franco kadar toplayıcıolamadı. İspanya, Falanjist örgütlenmeye açıktı; bombalanan Bask bölgesi veMadrid’le yıldızı bir türlü barışmayan Katalonya dışında; sanayi ve şehirlilikoranı düşük bir ülkeydi. İtalya’nın kuzeyi ve güneyi yapısal bakımdan çokfarklıydıveortaİtalyadahikuzeydenfarklıydı.SovyetRusyatrajikyöntemlerlesanayileşiyordu. İskandinavlar ve Almanya dışında ve tabii ABD veUzakdoğu’dakiJaponyadışındasanayiülkesindensözetmekmümkündeğildi.

Türkiye’deoyıllarda1milyonuancakbulanİstanbuldışındaAnkaraveİzmiraslında önemli iki küçük şehirdi.Ülkemiz kasabalar ve köylerden oluşuyordu.Böyle bir toplumda devlet desteği de vız gelir; yüksek sınıfın yükselmesimümkün değildi. Dünyaya açık yaşamı bir-iki sanayici tüccar aile (amahakikaten bir-iki tane) ve devlet bürokrasinin Hariciye Vekâleti kesimisürdürmeye çalışıyordu. Avrupa ürünleri herkesin üstünde parça parçabulunurdu; ya ayakkabı, ya çanta, ya blucin, ya bluz vs. Yaşamda Avrupazahmetleveistisnaiolarakulaşılabilenbirbölgeydi.Dahaçokmutfakolarakvebelirli mekânlarda vardı. Siz herkesin “falan yerde yer içerdik” dediğinebakmayın.AnılarınıanlatanlarabaksakontaneDegüstasyon,ontaneKarpiçazgelir.Sadecebir-ikiailedışındahiçkimseninticaretvesanayihanedanıkurmayıhayaldahiedemeyeceğiaçıktı.Birdevirdeismigeçenin,sonranam-ınişanıbileduyulmazdı;görülmezdi...1950’lerde dünya değişti; Türkiye daha da değişti... Traktör kırsal bölgeyi

altüstetti;gelenekselköyağalığıbazıbölgelerdeyeriniçiftlikzenginliğineterketti. Kasabalarda tüketim arttıkça yeni bir taşra burjuvası ortaya çıkar oldu.İmparatorluk eğitiminden gelme teknisyen birikimi yeni zenginliğin hizmetinegirince Türkiye sanayileşmeye başladı. Tüketim artmaya, bilinçli tüketim deyerleşmeyebaşladı.Bugünİstanbuldünyanınkültürmerkezlerinden;eskikitapve antika pazarı hatırı sayılır büyüme gösterdi. İkinci, hatta üçüncü kuşaksanayicivetüccarlarınsayısıarttı.

Demokratik talep ve değerleri taşıyan unsur olarak yükselen orta sınıftanbahsedelimbiraz?Dahaönceortasınıfsadeceazsayıdakidevletmemurları,özelsektörünsayılı

menajeri ve bunun gibi büyük şehirlerdeki az sayıda esnaf ve serbest meslekerbabındanoluşurdu.Ortaboyçiftçiazsayılmazdıamatoprakmiktarıveyamalbirikimiherzaman içinortasınıfıoluşturmak içinyeterlikıstasdeğildir,başkaunsurlardagerekiyor.Yaşambiçimivesiyasalkatılımiçin;kültürelbirikimveoluşan sınıf şuuru ve tüketim eğilimleri de gereklidir. Kalabalık bir küçüksermayedar grubu, hukukçu, mühendis vs. bulunmuyordu. Bazı vilayetlerdebirkaç hekim, büyük kentlerde üniversite hocaları başta gelmek üzere dar birhekim grubu muayenehanelerde hasta bakardı. Bunların “Karun malı” denenservetleribugününölçüsüyleservetsayılmaz.Derken traktörle zenginleşen toprak sahipleri, büyüyen şehirlerde her çeşit

kazançla zenginleşen ticari orta sınıfları şişirmeye başladı. Görgüsüzlük “hacıağalık” diye nitelendirildi ve hayatın içinde göze batıyordu. Taksitle alınan

çamaşır makinesi, elektrik süpürgesi ne yapılır edilir, evin görünür bir yerinekonurdu; buzdolabı haydi haydi teşhirdeydi. “Ne zaman isterseniz buz alın”denen komşular ikinci defa hatta üçüncü defa gelse dahi buz alırdı. Hermahallenin buzhane gibi buzdolaplı bir evi vardı. Orta sınıf çocuklarınıokutuyordu.Kızınıüniversitedeokutmayanlaradünyadahiçbirülkeinsanı(hattaAvrupa ülkelerinin orta sınıfı dâhil) bu kadar tepki göstermezdi. HerkesAvrupalıydı ve Avrupa’yı methederdi. Yabancı dil bilmeyenler ve Avrupagörmeyenler kasidecilerin başında gelirdi. Esnafın düzenbazlığı ve falanınhırsızlığındansözedenler,“İsviçre’deparktaunutulancüzdanlarınmutlakagerigeldiğini”ilaveederdi.Öteyandantahsilinenâlâsıverilenkızlarevlenenekadaröyletekbaşınabırakılmazdı.Fakatortasınıfınmuhafazakârlıkkalıplarınısüratledeğiştirdiğinisöylemekgerekir.Zamanla Amerikalıların “üst orta sınıf” dediği zümre de türedi. Genelde iş

yapanserbestmeslekerbabı,bilhassakararvericimakamlardaoturanbürokrasi,imtiyazlarını suiistimal ederek, olmayacak arazilere kurdukları yazlık ve kışlıkkooperatif evlerle Türkiye tabiatının her tarafını tıraşlıyorlar, Boğazlardaki-Akdeniz kıyılarındaki kendi yuvalarına girince de “Etrafı berbat edenlerden”şikâyet ediyorlardı. İster alt olsun ister üst, memleketimiz orta sınıfınınmuhterem üyeleri herkesin kanun ve kurala uymasını ister ama kendisi kolaytarafındanyaşamak ister.Arabasınıkaldırımlara,hatta insanlarıngiripçıkacağıkapının önüne park eder. Hatta biri arabasını park edecek yer bulamayınca,“mezarlıkları otopark yapalım” diye fetva dahi verdi. Böylece ölülerimizinyaşayanlarayeşilsahabahşetme imkânıdaellerindenalınacakgibi.Vahhâbilikortasınıfaçgözlülüğüileçokbağdaşanbir tavırdır.Henüzortasınıfımızulusalkültürelmirasasahipçıkacakdüzeydedeğil.Ama felaket anında Türkiye orta sınıfı geleneksel değerlerine henüz sahip

olduğunugösteriyor.Birçoktoplumlaranazarandahakolayörgütlenipbirarayageliyor. Bunu Kızılay’ın bile döküldüğü 17 Ağustos 1999 deprem felaketindegördük.Bireylerüçerbeşerbirarayageldiler.Hergündepremalanınakoştular.

1950ile1960arasındakisürecinasıltasviredersiniz?Türkiye kapitalizminin ısmarlamaya dayalı gelişen “altın çağı” olarak tasvir

edebilirim.ButabirbirazöncesöylediğimizgibiAydınYalçın’aaittir.Yalçın’ınbu ifadeyi Demirel’e yaklaşmak için uydurduğu söylense bile, bence samimiolarakbunudüşünüyordu.İlginçolanşey,aynıkişinin1950–1960arasındaFethiOkyar, Şerif Mardin ve sonradan sola geçen bazı simalarla birlikte Forumdergisini çıkararak, DP’ye karşı inanılmaz bir akademisyenler muhalefeti

yürütmesidir.ÜstelikbukişilerCHP’lidedeğillerdi.Nihayetinde o dönemde akıllı bir devlet siyaseti yürütülmüştür. Söz konusu

kadroüçüncüdünyaülkesikadrosudeğildir.Belçika’daeğitimbursuylamektepbitirip, Ruanda’ya veya Kongo gibi bir ülkeye dönüp birdenbire millî eğitimbakanı olan insanların ülkesi değildir burası. Mesela Celal Bayar İttihat veTerakki çıkışlı, saltanatı görüp yaşamış, ilk TBMM’de mebus olarak İstiklâlHarbi’ne katılmıştır. Keza İsmet Paşa da Balkan Savaşları’ndan beri vatanısavunan,devletindirenişveyıkılışınıgörmüş,MustafaKemalPaşa’nınyanındayer almış bir kişidir.Odönemdedevletin ileri gelen siyasilerine baktığımızda,hepsinindonanımlıinsanlarolduklarınıgörürüz.Türkiye’de siyaset biliminin hatalarından biri yaklaşımdandır. Kim başa

geçersegeçsin, sağcıyada solcu, ehil yadagayri ehil, kadrosuveTürkiye’yiidaresi üçüncü dünya sosyolojisi kalıpları içerisinde değerlendirilmektedir. Buçokyanlışbiryaklaşımveapaçıkbirkusurdur.ÖncelikleBalkanlarveOrtadoğutarihi öğrenmeden, eski metinleri okuma alışkanlığını edinmeden stratejikdüşünme anlamında isabet oranı çok düşer. Türk ordusunu Latin Amerikaordularıyla mukayese etme hatası bile var. Mesela, 1950-1960’larda LatinAmerikaülkelerindeordumensupları toprak sahibi, İngilizceyi güzel konuşan,gösterişliveyaşamayıbilenadamlardır.BizimsubayımıziseAnadoluinsanıdır,köylü veya kasaba ailesinden gelirdi. Yakın zamanlarda ordu mensuplarıeğitiminrağbetkazanmasınedeniyleyeniyükselenortasınıfiçindençıkıyorvehatta subay çocuklarının da bumesleğe talebi artıyor.Bu eğilim çok ilginçtir;buradakültürveyaşambiçimiinsanlarıncephesinitayineder;sınıfhepaynıdır.Şimdi böyle bir düzlemde Latin Amerika ordularıyla mukayese yapmanınanlamı nedir! Kendi tarihî ve kültürel değerlerine, hatta icap ederse yakınkültürlerin değerlerine göre siyasal kurumları değerlendirmek ve örgütlenmemodelleriönermekgerekir.MeselabizimyasamasistemimizdeaslabirLordlarkamarasıolmaz,senatoolamaz.İmtiyazsız,sınıfsıztoplumidealinegelecekolursak,insanlarınsınıfdeğiştirme

imkânlarıbelkiyakındönemdefazlaydıamaimtiyazsıztoplumgibibirşeyekiminanabilirki?Milletmeclisidenilenşey,hergünbüyükkalabalıklar tarafındanziyaretediliyor.Meclislokantasıogününihtiyaçlarınagöre,mebuslarınyemekyerken,bürokrasidenveyayargıdanbiriniyemeğedavetedipakılsoracağıveyayabancıbirparlamenteridavetedeceğibiryerolarakdüşünülmüştür.Fakatbizdememleketlerinden gelen delegeler akın ediyorlar. Parlamento dediğimiz şeybaşkenttetaşranınlobicilikfaaliyetleriniyapmakzorundadır.Bununtaşraiçinnekadarbüyükbirnimetolduğunu,Anadoluhalkınınekadaroyaladığını,kalıpları

nekadardeğiştirdiğini,amaaynızamandamerkezdeparlamentonunnedenböylegarip biçimde işlediğini anlayabiliyoruz. Öyleyse lobby denen faaliyetinvarlığını tanıyıp onumeşru zeminde örgütlemeyi ve yasal sınır ve nitelikleriniçizmeliyiz.

Dış politika bakımından,Menderes’in İnönü’den farkı neydi? Radikal birkırılmayaşandımı?Hiçbir fark yoktu. NATO konusunda, Sovyetler karşıtı olma konusunda,

bırakın CHP ile DP’yi, bütün Türkiye hemfikirdi. O konularda kalemoynatılmazdı; oynatan da 1952 tevkifatında olduğu gibi kendini İstanbul-Harbiye’deki koğuşta bulurdu. Hâkim zihniyet şuydu; Türkiye’nin tavrı fazladeğişkenolamaz,çünküdışpolitikamillîbirhususturveoradatenkitolmaz.

Menderes döneminde dünya ile entegrasyon adınaABD ile yakınlaşmamısözkonusuoldu?OgündenbugüneABDileilişkiüstdüzeydesürüyor.Dünya zaten kendiliğinden iki kanatla bütünleşiyordu. İkinci Dünya

Harbi’nden sonra Avrupa’da öyle bir tahribat yaşandı ki neredeyse tümmüesseseler yıkıma uğradı. Mesela Alman ve Avusturyalı Yahudi elitlerAmerika’yagöçedipdönmediler.Kamplardaölenlerinçoğuelitsınıftandeğildi;zavallıhalktı.MeselaAuschwitzKampı’ndaöldürülenkişilerinayakkabılarınınçıkarıldığı yerde, ayakkabı türlerinden, desenlerinden kimlerin öldürüldüğünüanlayabilirsiniz. Parası olanlar veyamesleki becerisi olanlar ise büyük ölçektekurtulur.HattaTürkiye’yedahigeldiler.GerçiTürkiye’yegelenlergeridöndülerama Amerika’ya gidenler dönmediler; bu da Avrupa’yı sarstı. Kendi uzmankadrosunukullanamayanbirsisteminişizordur,devametmesimümkündeğildir.Nitekim Nazizmden sonra başat Avrupa medeniyetinden söz edilemez.Avrupa’nınkendinikoruyantarafıAnglo-Saksonkanat,yaniBritanyaoldu.

Peki,bizodönüşendünyanıniçindeyeralabildikmi?Evet, o dünyanın içinde herkes yer aldı. ABD işte bu noktada dünyayı

düzenleme vazifesini eline aldı ve fakat bu düzenleme farklı şekilde oldu.Düzenleme iktisadi teşviklerle, anlaşmalarla, yatırımlarla gerçekleşti. Fakat buuygulamaetkisiniheryerdeaynışekildegöstermedi.AlmanyayıkımiçindeydiamaAlmanya’nınkadrolarıyenidünyadüzeninedahaçabukuyumsağladığıiçinkalkınmalarıhızlıoldu.Odönemdeçıkankitaplarçokkaliteliveorijinalişletmekitaplarıdır. Ama harp öncesi Alman kültürü, felsefesi, tarihçiliği, sanatı,edebiyatıeridigitti.Bizim kadrolar ise sıfırdan başladıkları için,Amerika üzerine yüklendiler ve

1950’lerdemüthişbir işletmedöngüsüoluştu.1950’lerinbaşında, lisanbilmekbile bir çalışan için şirkette yükselme nedeniydi. Yugoslavya’dan, SSCB’dengöçmen olarak gelmiş, alelade vasıfsız biri bile bundan faydalanabildi. Birkaçsene içinde küçük bir şirkete ortak olabiliyorlardı, çünkü mesela Almancabiliyorlardı ve şirketlerle temas edebiliyorlardı. Bunu gören akıllı kimselerçocuklarını okuttular. Çocuklarını Türk okuluna gönderen kapitalistlerin sayısıçok azdır. Biraz sermayesi olan kişi, ne yapıp edip çocuğunu Robert Kolej’e,Saint Benoit Fransız Lisesi’ne, İtalyan Lisesi’ne veya Alman mekteplerinegönderirdi. Bugün dahimilletvekilinin biri “Çocuklarımız artık İmam-Hatip’teokuyacak,”diyesözdemüjdeveriyor,kenditorunuFransızLisesi’ndeymiş.Lise,meslek lisesi, dinî öğretim veren lise hepsinin seçkin ve kalitelerinikoruyamazsakpekumutluufuklaragidemeyiz.1960’larınbaşındaçoğukişiningözdenkaçırdığışey,eğitiminençabukmeyveverenşeyolmasıdır.Yeterkiiyiörgütle, gayretli ol…Eğitim inkılabı hurma ağacı gibi değildir, yüzlerce senebeklemek gerekmez. Eğitim başka bir kültürdür, şeftali ağacı gibi birkaç yıliçindemeyveveriramadikkatveyenilikyoksaçabukyozlaşır.

Ve Türkler eğitimi keşfediyor. Osmanlı’nın son döneminde başlayan,Cumhuriyet’le tırmanan yeni bir zenginlik, yeni bir imkan, nesilleringeleceğehazırlanması…Türkiye zaten imparatorluktan gelen bir altyapısı olan, mühendislik ve tıp

dışındakialanlaradasüratleadımatmayabaşlayanbirülkehalinegelmiştir.Birdebakıyoruzkikendiniyenileyemeyen,yenilemektegeçkalmışİngiltere-Fransabloğunagöre, taze tazedimağlar fışkırmayabaşlamıştır.Söyleneni anlayan,neisterse yapabilen adamlar ortaya çıktı ve Türkiye kabuk değiştirdi. Ben kendihayatımda bile bunu hissettim. İlk zamanlar Türkiye’de, Ankara’nın etrafındabileyolyoktuama1960’lardahertarafagidebiliyorduk.Elektrikyoktu,vilayetvekazalarjeneratörlerleaydınlatılıyorduama10senesonra1970’lerdeköylerebile elektrik geldi. Bunu ancak mühendisleriniz varsa yapabilirsiniz. MeselaDemirelgibibirininkadrolarıbaşarabilirbunuvedeöyleoldu.1965’tedemokratikdüzen şekilolarakda tamamlanmıştır, çünkü1946’dave

1950’de tek partinin içinden çıkan bu kimseler komünizm ve irticaya karşıbirleşmişlerdir. 1965 seçimlerinde bu mevzu halledilmiştir. Türkiye BüyükMilletMeclisi’neMarksist-Sosyalistpartidegirmiştir(TİP).BehiceBorangibiisimler Marksist-Leninist olarak anılmaktan çekinmeyen fakat görüş olarakkomünist olmadıklarını, sosyalist olduklarını iddia eden politikacılardır. Buinsanlar meclise girmiş, sorunlara el atmıştır. Hatta sonradan bazı partiler

aracılığıyla gerici diye tasvir edilen kimseler de meclise girmeye başlamıştır.GerçiNecmettinErbakangibi bazı isimleri almadılar amaodakendi partisinikurdu.Açıkçası,Türkiye’deeğilimkendisineİslâmcıdiyenpartilerdenyanadır.Bu zihniyet büyük bir patlama yapmıştır, çünkü millet özel mülkiyetinedüşkündür.Halkhayat tarzındadeğişiklikyapmayakesinliklegönüllüdeğildir,hatta gayet muhafazakâr kalıplar içerisinde yaşamak ister. Bu durum, küçüktoprak ve küçük sermaye sahibi toplumların başlıca özelliğidir. Meselaİspanya’daKastilyaköylüleriAvrupaBirliği’ninProtestanolduğunudüşünmüş,endişeli ve soğuk davranmış; sonradanAvrupaBirliği’nin tarım ürünlerine iyibirsübvansiyonoranıverdiğinigörüncedahaılımlıdavranmışlardı.

Pekitoplumdakibugeriliminçözümümümkünmü?Hemlaikhemdebutarzbirihtiyacıçözümlemeyemuktedirbiriradebugünkü

Türkiye’devarmıdırbilmiyorum.Hemlaikhemdemuhafazakârbirdüzenibiraradayürütmeyeçalışmanınyadabukonudabiriktidarmücadelesiyürütmeninbir gereği yok.Burada nihai bir çözümevarmakmümkündeğildir; bu gerilimhepdevameder.

Bugerilimintoplumumuzaetkilerinasılolur?Bu gerilim ister istemez gündelik yaşama da sirayet eder, çünkü bu tip

uyuşmazlıklar ancak çok büyük kavgalarla sona erer. 1980’lerin başında,İsrail’deYahudiler arasında “Cumaakşamları sinemalar gösterimdeolsunmu”diye kavga çıkardı.Günümüzde kavga olmuyor ve sinemalar çalışıyor. Bu biruzlaşmadıramabirproblembitincediğeribaşlıyor.Nitekimbugibigerilimlerinnihai olarak önünü alamazsınız. Hele bizimki gibi din ile devletin ayrımçizgisininkesinolmadığıyapılarda.Müslümanlık ve Yahudilikte böyle kesin bir ayrım çizgisi yoktur, çünkü

müstakilbirkiliseyahutruhbanyoktur.Buradalaisizmdediğimizbirkavramsözkonusu olmaktan daha çok bir konvansiyon vardır. (İki kelimeyi “kavram” ve“uzlaşma” ittifakı diye çevirirsek de yeterli olmayabilir). Bu yüzdengerçekleşmesizordurvebuzorlukölçüsündedetartışmaçıkar.Çoksıkıcı,uzunvedevamlıbirsüreçtirveçatışmanedenlerinintektekhalledilmesiveuzlaşmagerekir.Birgünsinemaiçintartışmaçıkar,öbürgünmektebegelişkıyafetisorunolur ve sıkıntılar bitmez. Fakat bazı prensipleri geliştirmek için denge kurmakgerekir.Başkasınınyaşamtarzınamüdahaleedenkişiyehaddinibildirirlervebu,herikitarafiçindegeçerlidir.Tahran’dabirolayaşahitolmuştum:Kadınınbiribaşını hafifçe açtı diye pasdaran (erkek ve kadın zabıta) laf ettiğinde, kadının

kocasıyalvardı,kadıncağızçokçekindi.Bizdeolsa,kocaböylebirdurumatepkigösterir. Her milletin bünyesi farklıdır. Bizimki gibi ülkelere gelince, meselaörtünmekonusundafarklıdüşüneninsanlarbirbirinigörmezdengelmelidirkiengüzelsistemgörmezdengelipkendiişinebakmaktır.Bubirtarzdırvebunagörebirsistemveüslupgeliştirmekgerekir.Sopanızdanevvelüslubunuzönemlidir.

AdnanMenderesneredehatayaptı?Bazıgerilimnoktalarınıgöremedimi?Menderes zeki bir adamdır. Bu sadece benim fikrim değildir, hiçbir zaman

DP’li veyaAP’li olmayanTahsinBekirBeygibiCHP’liler, ondan “gayet aklıbaşındabirgenç”diyebahsederdi.Yabancısermayekanunukendisiticaretvekiliikençıktı.Menderesdekomisyondaüyeolarakbulunuyordu;Menderes’ioradantanır.Menderes’in nerede hata yaptığına gelirsek, kendisi hakkında çok çabuk

hükmüedilen“yanılmazlığınveilahiseçimin”gerçekliğinevedevamedeceğineşark toplumlarındaki ekseri politikacılar gibi inanmasıdır.Demek istediğim şu,karizma bir kilise tabiridir. Batılılar sosyoloji ve felsefede, bütün orijinaldüşünen toplumlar gibi laik görünen birimler de ruhani tabirleri kullanırlar.Mesela Max Weber “karizma” tabirini kiliseden ödünç alarak sosyolojidekullanmaya başlar. Karizma, bizdeki “kut” veya “sahipkıran” ifadesi gibiTanrı’danlütfedilenilahibirşeydir.Sahipkırankelimesinibizdeaklıevvelinbiri“mülk sahiplerini kırıp topraklarını alan” diye uydurmuştur amabununla ilgisiyok. Bu, gökteki bir takım yıldızıyla alakalı bir terimdir. Orijinal düşünenfelsefecilerbugibitabirlerialır,böyleterimlerifikirleriniyansıtırkenkullanırlar.Tüm bu tabirleri, teolojik terminolojiye kısmen de olsa hâkim oldukları içinmahalleimamlarıdabilir.Menderes’inkarizmaileilgiliözyanılgısıbaşkadır;etrafıiyianlamakyetişme

meselesidir. Çiftçilikle uğraşan, çiftçinin problemlerini, devletin sıkıntılarınıbilen, Serbest Fırka’ya girdiği zaman bunu iyi ifade ederek Atatürk’ü bileetkileyen, aklı başında bir gencin doğal olarak karizması oluşur. İşte bu akıllıadam zaman içinde değişti. “İstanbul’un trafik problemini halledeceğim,”diyerekbeş tane “SinanMescidi”yıktı.Budünyadabeş tane “SinanMescidi”yıkacakbirşehirligörmüyorumben.BöylebirşeyineParisli,neLondralıyapar;hattaBerlinliböylebirdurumdasavaşçıkarır.Mesela Saraçhane’deki Belediye Sarayı tam bir rezalettir. Evvela basit bir

taklittir. Binanın inşaatıyla bölgedeki tarih tahrip edildi; geç Roma devrikalıntıları gömüldü. Ankaravi Medresesi ve asıl önemlisi Şehzade MehmetCamii’ni gölgeleyecek bir ucube ortaya çıktı. Yeniçeri Acemi Oğlan Kışlası

yıkıldı, 16 Mart 1920’de İngilizlerin baskınına tanıklık eden ŞehzadebaşıKarakolu ortadan kaldırıldı. Etraftaki konakların her birinin üzerinden tek tekgeçildi. Eski konaklarda bazen onların ilk sahipleri ve daha çok dar gelirlilerbirer veya ikişer odaya sığınmış olarak mütevazı bir yaşam sürerlerdi. Eskiİstanbul’un orta sınıfları o zamanlar Laleli, Fatih ve Şehzadebaşı’ndadireniyorlardı. Konuştukları dil İstanbul lehçesiydi; hafif bir abartıyla “olmor,yapor”veya“hemşiremçamaşıryıkayor,amelelerduvarıyıkıyor”veya“gelecakpenşenbe” gibi deyişleri hatırlıyorum. Yıkım başlayınca bu ince tavırlı, temizdilli, mütevazı İstanbullular bir yerlere dağıldı. Ardından bugünkü çirkinBelediye Sarayı yükseldi. İstanbul’da aşırı mesken sıkıntısı vardı. Yüzlerceaileninhepsibuçirkinbinayüzündenharapoldu.17AğustosDepremi’ndebinaçatladı;çokbilmişkurulunüyesihocalarbuucubeyibirdemillîmimarieser(!)diye tescil ettiler,Bir yığın restorasyonla bu kişiliksiz binaya paralar döküldü.Merakediyorum;hangisidahaçokdayanacakacaba;buheyulamıyoksayanıbaşındaezilipkalanAnkaraviMedresesimi?Menderes imarı hızını alamadı. Caterpillar markalı inşaat makineleri 2 bin

yıllık dünya başkentinde avcılığa çıktılar. Beyazıt’ta Kemankeş KaraMustafaPaşakülliyesi yıkıldı; yıktıranı anladık, seyredenulemayanedemeli.Rölövesidahiyoktur.AksarayVatan-MilletCaddelerindefotoğrafıbileçekilmeyenSinanmescitleri meçhule karıştı; evet Semavi Eyice hocanın sözünü ettiği Sinanmescitleribunlar.İkisiTurgutÖzaltarafındanyenideninşaettirildi.Tabiiaslıilealakası olmadığını ben bile görüyorum. İşte Menderes bu gibi sebeplerdenmazisiyle ilgilenenmuzdarib seçkinlerin gözünden düşmüştür. Günümüzde bukonudakonuştuğunuzzamandatersliyorlar.TabiiMenderes’inarkasındaSedatHakkıEldemvaramailginçtirCumhuriyetgazetesidevar.Menderes’ihergüntenkit eden gazete, cami yıkacağını görünce alkışlıyor, hatta akıl da veriyor“Şurasıgereksiz,”diye.Menderesfarkındaolmadanbugüruhunönünedüşüyor.Bugüruhun içindeDP’liler var ama ilâve takımdan adamlar da var ve başlıcavasıfları çok yüksek sesle her şey hakkında kesin konuşmaları ve çok bilmişolmalarıydı.GalibaMenderesoandanitibarenerimeyebaşladı.Benbunuanlayabiliyorumamaaffetmemmümkündeğil.Ogüruhunetkisine

kapılan yanlış yapmaya başlar. Dolayısıyla, bizim 1952’de gördüğümüz,köylülerin haline ağlayan, onların hayatlarını değiştiren, onları gerçek birvatandaşlığadoğrugötüren,ceplerineparagirmesinisağlayan,çarıktankurtaran,yatırım yolu açan adam, bir noktadan sonra milletin asli unsurlarına zararvermeye başladı. İnşaat makineleri ile millî abidelerimizi, İstanbul’u yıkmayabaşladı, şehirleri altüst etti ve hakkında kötü bir spekülasyon başladı. İstanbul

elbette imar görecek ama böyle değil. Lizbon da İstanbul gibiydi ama böyleyapmadılar. Onlar da fakirdi. Lizbon hakikaten Avrupa’nın en uç ve en fakiryerlerinden biridir ve hatta şu anda bizden daha fakirdir. Fakat bambaşka birimargörmüştür.

Buyetenekliadam1960darbesiniöngöremedimi?Darbeyi kimse öngöremez.Maalesef sivil bürokrasiye bırakılanMİT’in bazı

vakaları öğrenemediği anlaşılıyor. Ordunun içinde hava kuvvetlerinden TekinArıburun Paşa gibi iktidara bağlı olan komutanlar var. Bir kısmı da başkaoluşumlariçerisinde.Amaasılilginçolanbudarbeyiordununüstkademelerindeyeriolmayansubayların tertipetmesidir.MillîBirlikKomitesi’nin ilkoluşumutamamen bu şekildedir. Sonradan, hatta son dakikada rütbelileri içlerinealmışlardır. Onları da içlerine almalarının sebebi, üst kademenin kendine hasağırlığını arkalarına almayı hedeflemeleridir. Aslında 27 Mayıs, ordunun dakorktuğubirşeyinbaşlangıcıoldu.“Bundansonraböyleküçükrütbelilerdarbeyapamaz; icap ederse biz yaparız,” mantığı yerleşti. Türk ordusunun 12Mart1971’deki mukabil muhtırası tamamen orduya komünizm girme endişesindendolayı gerçekleşmiştir. Yani askerîmektepteki akşam yoklamasında sol ellerinhavayakalkmasıüstkomutakademelerindebardağıtaşıransondamlaolduvebuaradadahaçoksolbireğilimgösterenaltkademekomutanlardabertarafoldular.12 Mart günü müdahalecilerin kompozisyonu başkaydı; hemen ertesinde okomutanlar da sivil yandaşları da üst kademe tarafından bertaraf edildi.Tümgeneral Celil Gürkan ve Orgeneral Faruk Gürler biyografileri okunmalı.Orduda sol büyük bir tehlike arz ediyordu. 1971’de sol sağ eğilim arasındakigerilim sokaktan çok ordudaydı. 1980 ise değişik bir ortamda oldu. 1980meselesimalum;Türkiye ideolojik bir iç savaşa sürükleniyordu.Aslındabunuistememek değil, hazırlıklı olmak düşüncesi vardı. 1980 olaylarını basitprovokasyonlar, intikamlar olarak görmek çok yanlıştır. Öğretmenler, polisler,doktorlar,ülkedekiherkesikiyeayrılmışdurumdaydı.

Kimleriniçsavaşıydıbu?Görünüşte sağcılar ve solcuların. Sol deyince Marx’ın geleceğe dair

spekülasyonlarını yorumlayan sol partiler, sağ deyince entelektüelmuhafazakârlaranlaşılmasın.Türkiye’deetnikgruplarvardırveetnikgruplarınetrafında oluşan, özellikle kasabalarda aktif olan bir sağ ve sol vardır. EvliyaÇelebi’denberikasabadaüretimyoktur.Köylüüretir,köylütabiatıbilir;toprağıtanır, şehirli ise modern sanayi ve ticari hayatın sorumlusudur, ama kasabalıböyle şeyler bilmez ve yapmaz; siyaseti de dedikodudan ibarettir. Çünkü

yapacakfazlaişideyoktur.Kasabalarıdeğiştirmekiçinbüyükmerkezlerdeyatılıokullar açılması lâzımdı ve kasaba seçkinleri ancak böyle yetiştirilebilir veulusalhayatabütünleştirilebilirdi.SonOsmanlıveilkCumhuriyetasrındaböylebir eğilimve faaliyetdevardı amabununönükesildi.Çokpartili döneminenbüyük hastalığı, öğrencileri yerinde okutmaktır. Ben buna şiddetle karşıyım,çünkü bir münevver böyle yetişmez. Kasabalı olmak ayıp bir şey değildir.Rusya’nınenbüyüktarihçilerininçoğukasabalıdırvebunlarsırfRusyatarihiyledeğil,meselâRomatarihiyledeilgilenmişler,dünyaçapındaeserlervermişlerdir.Ama Çar devrinden beri eğitim kurumları başka merkezlerden örgütlenir,yönlendirilirdi,buhattadinîeğitimkurumlarıiçindeböyleydi.Osmanlıeğitimsistemi de bunun gibiydi. Maalesef genelde halka inmek değil; kolaycılık veucuzculuktercihedilmiştir.

NedenAvrupa’dadahaiyitarihçiler,dahasahihaydıntabakayetişiyor?Çünküöğrencilerinidoğrudürüstokullardaokutuyorlarveokutmuşlar.Şimdi

kötü okuldan, yetişmiş insan çıkar mı? 1950’lerin başında dahi elli tane lisevardıvebunlarınhepsiaynıayardaydı.YaniİstanbulKabataşveyaVefaLisesimezunuyla,AfyonveyaKastamonuLisesimezunuaynıayardaydı.KorkutÖzal,Süleyman Demirel İTÜ’ye nereden girdiler? Hepsi zeki insanlar ama şimdidüzenzekiolanlarıhasıraltınaiteliyoryahutdershaneyeyönlendiriyor.OzamanİTÜ Mühendislik’e, Mülkiye’ye veya Cerrahpaşa’ya girebilirlerdi ama şimdiöyle bir başarı çok nadir gerçekleşebilir. Okulların seviyesini düşürdüler veinsanları kasabada tutmaya odaklandılar. Bunu düşman bile yapmaz. “Benbunları kasabada tutayım da, gözleri hayata kapalı kalsın,” diye bir düşünce,kolonici zihniyetin bile aklından geçmez. Bunu kim düşünür? Kasabainsanlarının basit mantığına hitap etmeyi hedefleyen politikacılar düşünür.Ailelerin “Çocuk uzağa gitmesin, gözümüzün önünde bulunsun,” gibi isteklerimasum olabilir ama bu sefer de o çocuk yetişemez. Maalesef bu algının, buzihniyetinvebusistemindeğişmesigerek.1980öncesindekasabalarıniçerisindeçok büyük kavgalar oldu ve bu, şehirde de gecekondu mıntıkalarına aksetti.ÇatışmalarınyapısıMarksizm,Faşizm,Leninizm,Liberalizmmücadelesideğil,etnikçatışma,dinîgruplaşmavesaplantılardı.

Peki,1960darbesinintemelsebebinedir?27 Mayıs 1960 darbesi, Türkiye’de maaşlı sınıfın hayatından memnun

olmamasının bir sonucudur. Sivil olsun, asker olsun tüm memurlarıngayrimemnunolmasındankaynaklananbirhuzursuzlukvardı.

İnönü bu konuda hangi tarafta yer alıyor? Darbeyi gerçekten önleyemezmiydi?İnönü’nün nerede durduğu halen ve her zaman sır.Kendisine bakarsanız, bu

gibikonulardahepitidaltavsiyeettiğinigörürsünüz.İtidaltavsiyeetmeyineredebıraktı,bunubilmiyoruz.Ayrıcaihtilaliyapanlarİnönü’yüdinledilermiacaba?Türkeş zaten İnönü’yü sevmezdi. Türkeş’in tırnaklarında teğmenlikten kalmaişkence izleri olduğunu kendi de, etrafı da söylermiş. 1944’te Tabutluk olayı,milliyetçidenengrubuCHP’ninonulmazdüşmanıyaptı.Amabunatakılmamakgerek, çünkü orada işkence gören adam daha sonra kurmay mektebine girdi,hattaneredeysegeneraloluyordu.Demekkioradaokadarhaşindavranılmamış;bu bir gerçektir. Gerçi Orhan Şaik Gökyay ve Nihal Atsız gibi bir kısıminsanlara akademik düzeyde mevkileri geri verilmedi, çünkü öyle parlakuzmanlarıherkestenöncesağentelektüellerinkendileriistemediveçekemedi.

YassıadaMahkemelerisiyasi-hukukitarihimiziniçindenereyekonulabilir?Yassıada Mahkemeleri hukuk tarihimizde menfi bir hadisedir ve maalesef

adliye camiası bu gibi olayları tekrarlamaya teşnedir.Maalesef şu bir gerçek;Türkiyehukukçuyetiştiremiyor.Yeryüzününenenteresanhukukreformlarındanbiriniyaparaksistemdeğiştirdik.MehmedEminÂliPaşa’dan,yaniTanzimat’tanberi Fransız ve İsviçre hukuklarından hareketle Türkiye’nin yeni bir hukuksistemiuygulamaarzusugündemdeydi.Fakatmaalesef Japonya’nın aksine,busisteme uygun hukukçu yetiştiremedik. Yakın zamana kadar hukuk fakültelerisistemin en seçkin fakülteleri olmaktan uzaktı ve şurası çok ilginç ki busöylediğim, hocalar itibariyle değil, ön planda talebeler itibariyle geçerlidir.Lisan eğitimi ve seminer imkânı olmadan bu kadar çok talebeyetiştirilemeyeceği de mütemadiyen söylenmiştir. Hukukçu seçkin olmakzorundadır;enazındanbelirlibirkısmıöyleolmakzorundadır.BelkiABD’dekigibi, iktisat veya sosyal bilimler okuyanların içinden alıp hukukçu yetiştirmekgerek.Oradasiyasetbilimi,iktisat,sosyolojigibibölümlerdeokuyanöğrencilersınavagirervealdıklarıpuanagöreYale,Harvardgibieniyihukukfakültelerineyerleşirler. Onun için, Amerikan hukukçuları hakikaten kaliteli insanlardır vekarar verirken hukukçu olmaya dikkat ederler, önyargıya mahkûm değillerdir.Yargıçlasuçluarasındadinvedünyagörüşügibiunsurlarroloynamaz.Yargıçoandelillerebakarakonları suçlubuluyor.Hukukyanılgısındabilekendilerincebir haklılığa istinad eden kimselerdir. Hukukçunun her şeyden evvel hukukçuolması, tarafsız düşünmesi önemlidir. Bizdeki bazı kişiler memleketmenfaatlerinin önemli olduğunu düşünüyor ama hukuk daha önemlidir.

Muhakeme tarzları ve normları çok önemlidir. Sen bugün bunu kendi açındanihlaledersen,yarınöbürgünbaşkasıdakendiaçısındanihlaleder.Yassıada’da maalesef hukukçuların iki şey bilmediği açıkça görülmüştür.

Öncelikle bazı hususlarda hukuku açıkça ihlal ettiler, ama daha da kötüsü,muhakemeüslubunuihlalettiler.Çünkühâkimdemekzanlıyıcezalandırankişidemek değildir. Öncelikle hukukçunun karşısındaki sanık kendine karşı saygıduyulduğunu hissetmeli o zaman sanık da yargıca karşı saygı duyar ve itimateder.Sanıkdemekhakarete şayanmahlûkdemekdeğildir.Yargıçve savcı herzaman için karşısındaki “insanı” yargıladığını, dikkat etmesi gerektiğinibilmelidir.Sanığa,cezasıölçüsündeidamcezasıbileverilebiliramaoanakadarokişiyesaygıduymakzorunluluğuvardırkiodasizinkararınızasaygıduysun.Bizimhukukçularımızüslupbilmiyor;halendeöncelikleilkokulöğretmeniveyaAvusturya’daki veyaFransız taşrasındaki köy papazı gibiler. Sanık haşlıyorlar.Dahabeterisanıklarakintutanlarvar.Entehlikelieğilimdesanıklarınifadeleridinlenip kaale alınmıyor, dosyalar zamanında tetkik edilmiyor. İddianamelerciddivevakitlihazırlanmalıdır.Adaletitimadedilirliğinikaybetmemelidir.YassıadaMahkemeleri’ndeenkötüşey,Türkiye’ninseçimleişbaşınagetirdiği

insanların korkunç biçimde yargılanması, salona hassaten zanlı aleyhindetaraftarların getirilmesidir. Vatandaşın mahkeme izleme hakkı sabittir, fakatorada yargıca gülmek, ses çıkarmak, sanığa sempatizanlık yapmak olmazdı,doğru; ama sanıklar aleyhinde küçümseyici alayiş ve gülüşme serbestti.Mahkemedeilkeolarakdinleyiciyargılamayanümayişlekatılamazçünküoradataraf değildir. Bu durum pek çok kimseyi üzmüştür, hatta Menderes’i veyaDemokrat Parti’yi desteklemeyen insanlar bile hoşnutsuzluklarını bellietmişlerdir. Bu durum maalesef zaman zaman da olsa halen tekrarlanıyor.Görünenokiaradangeçenoncaseneyerağmen,hukukçularımızdabazıtavırlardeğişmemiştir.Tümbunlarınnedeniniteliklieğitiminolmayışıdır,şimdilerde50-100 kişilik hukuk sınıfları tespit ediliyor çünkü bu bir ihtiyaçtır.Mesela 1000kişiyle tıp eğitimiyapılabilirmi?Mümkündeğil.Türkiye’dehukuk fakültelerigenel anlamda diğer sınavlarda başarısız olmuş, sınav kültürü oturmamışinsanların girdiği bir yerdi. Bunun değişmeye başladığını mutlulukla tesbitediyorum.Büyükelçi Coşkun Kırca ve arkadaşlarının Galatasaray Üniversitesi Hukuk

Fakültesi’ni ustaca bir hukuki statü hazırlayarak az öğrenciyle kuruşununardından, İhsan Doğramacı’nın aynı şeyi Bilkent Üniversitesi’nde HukukFakültesi kurarak gerçekleştirmesini şükranla karşılamalıyız. Bu hukukeğitiminde nitelik yükselmesi için bir başlangıç oldu. Şimdi ikinci safhaya

geçmeli ve hızla öğretim üyesi açığını kapatmalı; iç ve dış eğitim burslarınıcömertçevermeli;hattagençöğretimüyelerinibirkaçyıllık(postdoktora)deneneğitime yollamalıyız. Ardından barolar ve Adliye’de sınav ve staj sürelerinizorlaştırarak muhtevayı yoğunlaştırmalı ve süreleri uzatmalıyız. Bu ciddiyetinyönteminiAnglo-SaksonveBatıAvrupaadliye camiasındanöğrenmeliyiz.Birkere daha tekrarlayalım; bu ülkede bürokrasinin düzelmesi Avrupa Birliği’negirereksihirlideğneklegerçekleşecekdeğildir.Doğrudandoğruyaidariyargınınetkinliğivenitelikdeğişikliğiylemümkündür.

5.BÖLÜM/KARIŞIKLIKLARDEVRİ

1960’LARDAN1980’LERE

1961 Anayasası’nın anayasa tarihçiliğimizin içinde özel bir konumu var.Kimisi özgürlükçü buluyor, kimisi de “o bedene çok boldu” diyor. 1961Anayasası’nınasıldeğerlendirebiliriz?1961 Anayasası 27 Mayıs hareketinin yapısına uygundu. Demokrat

Partililerden başka herkes kurucu meclisteydi ve Demokrat Parti’nin yankuruluşlarıolmadığı için (zatenyoktu)ogörüşünanayasahazırlanırken temsilidesözkonusuolmamıştır.Fakat1961Anayasasıherşeyerağmentartışmasızvedayatma ile geçmiş değildir. Bizzat anayasayı hazırlayan komisyon iki keredeğişti.İkincikomisyonSiyasalBilgilerFakültesiağırlıklıdır.Gönüllühazırlığagiriştiler ve kendilerini kabul ettirdiler.Çünkü üyeler arasında uyumvardı, önhazırlıklarıvardı.1950’lerin sonunda Kilyos’ta bir hafta süren sayfiye toplantısında Ankara

SiyasalBilgiler ileHukukFakülteleri, İstanbulHukukFakültesimensuplarıvediğerhukukçularınkatılımıylayapılanseminerlerbirönhazırlıkmahiyetindeydi.İstanbul komisyonu ileMillîBirlikKomitesi arasındahoşnutsuzlukbaşlayıncaAnkara ekibi (özellikle SBF) kendiliğinden devreye girdi ve müstakil olaraktoplantılarabaşladılar.SiyasalBilgilerFakültesi’ninFakülteKurulusalonuçokcanlıvekalabalıkbirtaslaktartışmasınasahneoluyordu.DeğerlihocamızTahsinBekir Balta’nın, 1924 Anayasası’nın bazı değişikliklerle muhafazası teklifinisadecedinleyip fazla itibar etmediler.Bubir talihsizliktir ama1961AnayasasıAnkara’daSBF,HukukveYargıtayçevreleriningörüşbirliğininhâkimolduğu,genişbirgrubunuzuncatartıştığıveKurucuMeclis’ehâkimolarakyönverdiğibiryasamafaaliyetidir.1961AnayasasıAvrupaanayasalarınınenbellibaşlılarından(Alman,İtalyan,

Fransız 5. Cumhuriyet) tümünden en özel şekilde alınmıştır. Mümtaz SoysalCezayir’den Hindistan’a kadar birçok metni gözden geçirdi. Dili bakımındanşahane bir edebiyat barındırır, maddeleri çok Batı Avrupalıdır. Fakat o elbisebizebolgeldi.Tabiibazımaddeleride iyidüzenleyememişlerçünküanayasacıolmak için her şeyden evvel tarihçi, hukuk sosyoloğu, hukuk tarihçisi olmakgerekir.KonuyuRomaHukuku’ndan itibarenele almalı; idealiyakalamak içinkaidebudur.Yanimüesseseleriizahetmekiçinkökleriylebilmekgereklidir.Birtedbir olarak anayasa hazırlandı ama bir anayasa romantizmine kapıldıklarınıfarketmediler.Senatogibiçoklüzumsuzmüesseselergetirdilerveoanayasayı

yapanzevat1980’detekrarbiranayasataslağıhazırladı.

Peki,AnayasaMahkemesi?Anayasa Mahkemesi gerekli idi ama maalesef kuruluş bakımından iyi

düşünülmemiş olmasından dolayı, üniversitelerden hiç kimse küçümseyerekburayaadayolmamıştır(MuammerAksoydışındatabii).ŞimdibirsürüprofesörvarAnkara’davebu,iyibireğilimsayılıyoramaozamanlardurumöyledeğildi.Anayasa Mahkemesi’nin bir yüce mahkeme olması gerekir, bunun içinAmerikanhukukeğitimigibibirhukukeğitiminin teşkilatlanmasıgerekir.Lisemezunu on binlerce çocuğu hukuk fakültelerine alarak, gereken hukukçununüretilemeyeceğiniolaylarzatengösteriyor.

1960 Darbesi’nden sonra literatüre 147’likler meselesi olarak geçen, bazıüniversiteprofesörlerininişlerindençıkartılmasınasılcereyanetti?O dönemde faydalanamayacaklarını düşündükleri bazı profesörleri

üniversiteden attılar. Bunların hangileri faydalı olabilir, hangileri olamazdı,bilemiyorum ama bu konudaki kriterler gülünçtü.Nihayetinde böyle bir işlemüniversiteninkendi iç işidir.Bir insanınaçıkhırsızlığıveyayolsuzluğuvarsaozaten 147 kararına ihtiyaç duyulmaksızın işinden uzaklaştırılır. Bu hadiselerdarbeninenantipatikyönlerindenbirioldu.Ayrıcaprofesörleriişlerindenatarakancak onları kahraman haline getirirsiniz. Kimileri 147 ile atılanları görerek“Keşkebizdeatılsak,”dediler.Hatırladığımkadarıyla,TarıkZaferTunayagibihocalar ruhenzedelendileramahocalarayurtdışındagörevlerverildi.Sonradanöğrenciler hem de o yıl üniversite kapılarına akın edince, daha öncegönderdikleri hocaları onları eğitmek üzere geri aldılar. Geriye kalan şey,gereksizbirmeseledendolayıbirbirinedişbileyenüniversitekadrolarıolduvehiçhoşolmayanbudurumo süreçle sınırlı kalmayarak, uzun süredevametti.Mağdurhocalar,kendilerinimağdurettiklerinidüşündüklerikişilerekarşıkendiasistanlarını kışkırttı. Diğerleri de o asistanlara yönelmeye başlayınca, kandavasıgibituhafbirdurumoluştu.1970’lerdeiçlerinegirmemerağmenbenbilebudurumunkalıntılarınıgördüm.Dahası,maalesefhalenbuçatışmabirşekildedevam ediyor. Nihayetinde hiç istenmeyen sonuçlar ortaya çıktı. Bu gibidurumlarda hep istenmeyen kahramanlar ortaya çıkar ki bu da meselenin entatsıztarafıdır.

Siyasi tarihimizde Adalet Partisi ve Doğru Yol Partisi ile devam eden birDemokratPartigeleneğivar.Nasılbirçizgiizledibugelenek?EsasenDemokratPartigeleneğiadıaltında,sınırlarıkeskinbirşekildeçizilmiş

ayrı bir ekol, bir siyaset, bir ideoloji, bir hareketten söz etmek doğru değil.DemokratPartililer,DemokratPartiprogramınıyazan insanlarHalkPartisi’niniçindençıkmışlardır.Hatta içlerindeCelalBayargibi İttihatveTerakki’ninüstkademesinde yer alan isimler de bulunur. Zaten İttihat Terakki’nin iktisadiprogramıhazırlanmışbirdüsturdeğil,zamanlagündemegelenuygulamalardır.BirinciCihanHarbi’ndenevvel,dünyadaBolşevikPartisiyadaFaşistPartigibibütün hayatı kapsayacak totaliter programlı bir parti yoktur. Bu nedenle, tekpartininiçindededeğişikgörüşlermevcuttur.MeselaCHP’deAdnanBey’içokseverve takdir ederlerdi;DP’liler zatenbupartidençıktı.Cumhuriyetpartileriolmalarısebebiyle,bunlarınortakyanları,komünizmveirticayısevmemeleridir.Bunatavizvermekisebaşkabirşeydir,fakatotavizideDPyalnızbaşınavermişdeğildir.TavizCHPilebaşlamıştır.Öteyandan,bupartileraskerkonusundaçokhassastırlar ve bugünkü partilerin tutumunu benimseyemezler. Bu uzun zamanböylegitmiştir.Peki,AdaletPartisiniyeöylebirpolitikagüttü?Sadeceordudançekindiği için değil, Türkiye’de mevcut olan, asker konusundaki bazıhassasiyetleri, bazı dengeleri gördükleri için. Bunu görmeden, neticeyi hesabakatmadananti-militaristbirpolitikatakipetmekkolaydıramaneticeneolurdu?Adalet Partisi şüphesiz DP’lilerin içinde durumu kavrayan ve “kaide-i tedric”prensibiileyolalanbirharekettir.TekParti yönetimi altında ise, yöneticilerde rakipsizliğin ve kontrolsüzlüğün

getirdiğibirküstahlık,birrahatlıkolabilir.Çiftpartiyegeçildiğindeisebudurumdeğişiyor. Çift partili ya da çok partili demokrasilerde alışageldiğimizkontrolcülük, denetimcilik, protestoculuk gibi fonksiyonları Türkiye’debeklemeyin.

Bu bağlamda İdris Küçükömer’in “Türkiye’nin sol partileri sağ, sağpartilerideaslındasoldur,”tezihakkındanedersiniz?Böylebirtasnifyapmakokadarkolayolmaz.Türkiye’desolpartilerdevardır

ve sözünü ettiğimiz iki parti de sol partileri dışlar. Bu sol partilerden kastım,Komünist Parti ve İşçi Partisi.Kanaatimce, bu partilerin başındaki insanlar vebazı üyeler de değerli insanlardı. Mesela Burhan Oğuz Türkiye’yi madenciolarak gezmiş,memleketi çok iyi tanıyan biriydi.Müthiş raporları, son derecebaşarılıkitaplarıvardır.1961Anayasası’nınyarattığıortamıdabubakımdaniyideğerlendirmek lâzım. 61 anayasası müthiş bir örgütlenme, müthiş bir eleştiriserbestisi getirmişti. Eski solcular ortaya çıkıp yazı yazmaya, konuşabilmeyebaşladılar,örgütlenebildiler.Sendikakuruldukibuçokönemlidir.

Menderes’tensonra,SüleymanDemireliktidarageliyor.

Süleyman Demirel bir Anadolu çocuğudur. Türkiye’deki Anadolu elitininilklerinden biridir. Böyle başarılı Batı Anadolu köy çocukları vardır; meselaAsım Kocabıyık gibi…Demirel gayretli, zeki ve mühendis olan bir Anadoluçocuğu.Anadoluinsanlarızamaniçindesubay,devletmemuru,mühendis,hekimoldular.Demirel de çok zeki ve kendini iyi yetiştirmiş biri ve Su İşleriGenelMüdürüoldu.AdnanMenderesöncülüğündeyapılanbarajlarlabirlikte“BarajlarKralı” ünvanını aldı. Bu barajlar bugünkülerle ve sonrakilerle mukayeseedilemezsedahi,Türkiye’ninziraatına ilknefesiveren,Anadolu’ya ilkelektriküreten barajlardır. Menderes’in öncü rolü, Anadolu’yu karanlıktan, toprağıçatlamaktankurtarmasıdır.Demirel de bunu iyi kavramış ve devamettirmiştir.Zatenbuinsanlartoprakinsanları;biriköylü,öbürüçiftlikağası.BiriIsparta’nınköylüsü, öbürü Aydın’ın çiftlik ağası. Çok ilginçtir, aynı bölgenin insanlarısayılırlar. İşte Anadolu eliti bunlardır. Bu elitler eliyle, artık Cumhuriyet’inyönetimi klasik yargıç ve general devrinden uzaklaşacaktır. Bir nevi Rumelieğitimikarşısında,Anadoluinsanlarıortayaçıkmayabaşlayacaktır.İlkbaştabu isimlervardıamaböylebir ideolojibenimseyemediler.RızaNur

da bu şekilde bir Anadoluculuk anlayışı geliştirmeye çalışmış amabaşaramamıştır. İlmî hayatımızda, tarihçilikte böyle bir Anadoluculuk akımıvardır, fakat bunların hepsi kapalı kalmıştır. Demirel gibi insanlarla Anadoluartık tatbikata geçiyor. Anadolu çocuğunu doktor, mühendis, bürokrat olarakhayata sokuyor ve bunlar önce bürokrasiyi, devlet politikasını, bir yandan daözel sektörü ele geçiriyorlar. İlginç bir örnektir: 70’lerde, 80’lerde İstanbulÜniversitesi’nde solcu hocalar vardı. Birkaç asistanla konuşurlardı ama hiçbirzaman ebedî bir ittifak kuramazlardı, çünkü bir şiarları yoktu. Hâlbuki aynımüessesede, hemen yanı başındaki diğer hoca talebesini, asistanını yetiştirir,kendinebağlıbirgrubuolur.Bu insanlaryavaşyavaş siyasihayatıda, iktisadihayatı da ele geçirdiler ve bugünlere geldiler. Bunun yolu da budur zaten.İstediğinizkadardinci,cemaatçideyiniz.

Demireliçiniyidevletadamlarıseçmişdiyebilirmiyiz?Fevkaladebaşarılıdırbukonuda. İyiadamseçervedeçokvefalıbir liderdir.

Ayrıcaçokkorkunçbirhafızasıvardır.İnsanlarıçokiyitanır.SüleymanBey’inkendi açısından tek yanılgısı Tansu Çiller’dir. Karizması da çok yüksektir.Köyün kanaat önderlerini tek tek isimleriyle biliyor, şaşılacak şey. Kafadadevamlıherşeyyerliyerindedir.Cumhuriyetdönemindedoğan,Cumhuriyet’inyetiştirdiğienönemliliderlerdendir.AmaKöşk’ümüşavirlerledoldurdu.Bunlarneyaptılarbilmiyorum.Fakatulusuncumhurbaşkanırolünüiyioynadı.Burada

hiçbir kusur yoktur. Nitekim bugün insanlar ona eskisinden çok daha fazlasempatiduyuyor.

SüleymanDemirel’inyakındönemsiyasitarihimizaçısındanöneminedir?Demirel 1963 yılında birdenbire genel başkan olarak ortaya çıktı. Halkın

kendisiyleilgilibirçokfarklıkanaativar.BirkısımMasonolduğunudüşünüyor;hatta bir dönemöyle bir vesikayı yayımladılar. Fakat loncanınmaşrık-ı azamıNejdetEgeran,Demirel’inmasonloncasıüyesiolmadığınadairbirbelgeverdi.Bu belge üzerine, loncanın içindeki sol pozitivist eğilimliler bir tartışmabaşlattılar ve ayrı bir lonca kurdular. Türkiye garip bir Mason örgütlenmesitarzınagirdi.Ogünbugündürikiayrıgrupturlar.HerkesDemirel’inmazisinebakıyorveİTÜ’lüolduğunu,SuİşleriMüdürlüğü

ve müteahhitlik yaptığını vurguluyor. Hâlbuki 1960 Darbesi olduktan sonrayaptığıönemli işlervar.YadameselaMorrisonfirması temsilciliğinigündemegetiriyor ve muhalif basın ve üniversite çevrelerinde “Morrison Süleyman”adıyla anılıyordu. Fakat bunlar arasında kendisinin “Barajlar Kralı” lakabıunutuluyor.Kendisi20’liyıllardadoğmuşturkibukuşağınköylüsüyleşehirlisieşittir. Çünkü Türkiye her yerde eşit ölçüde kıtlık içindedir. Dolayısıyla,toplumda garip bir fırsat eşitliği var, çünkü bütün toplum fakir. DemirelAnadolu’da önce ortaokula, sonra liseye devam ediyor. O zamanki liselerdematematikde, edebiyat daher okulda eşit derecedeöğrenilirdi.Demirel debuşekildeİTÜ’yükazanıyor.Kendisi barajlar hamlesinin teknisyenidir. Bu çok önemlidir, çünkü

Türkiye’ninelektrifikasyonunu, sulamameselelerinibarajlarolmaksızın çözmeimkânıyoktu.Sulamatekniklerideodönemdedünyadadaçokgelişmişdeğildi.Debisi fevkalade yüksek olan, ulaşımın mümkün olmadığı Türkiyecoğrafyasında bunu başarmak önemli bir iştir. Fakat Türkiye’nin 1950’lerdenberi enflasyonist ekonomiye girmesinin en büyük nedeni baraj yatırımıdır.TarihtekiMezopotamyadevletlerininenbüyüksorunuda,enbüyükbaşarısıdabarajyapmakolmuştur.Çünküsu,bucoğrafyadaçokönemlidirvedevletinbumeseleyikontrolaltınaalmasıgerekir.Milattanönce5000’dede,milattansonra2000’de de durum aynıdır. 1950’lerin Türkiyesi’nde devlet baraj yapmakzorundaydı.CHPbubakımdan inandırıcılığınıyitirmişti.ÇünküSeyhanBarajı’nın inşaatı

sırasında barajın köstebekler tarafından delineceği ve barajın patlayacağı gibiilginç(!)iddialarilerisürdüler.Bir de Demirel’in farklı bir davranış tarzı vardı. Bazen insanların bilmediği

kadarlügatlibirTürkçekonuşur,“fuzulişagil(işgalci)”der;bazende“Eyisiniz,eyisiniz” diye halk ağzıyla konuşurdu. Onun Türkiye’si karayolu uzunluğu,elektrikkilovatı,millîgelirartışıgibişeylerihedeflerdi.Hemkonuşmatarzıhemde bu hedefleri milletin hoşuna gitmiştir. Çünkü Demirel onlara öğretmeyekalkmaz, milletin diliyle konuşur. Başkaları gibi halkı keşfetmesine gerekyoktur.Bu,siyasetteçokönemlidir,çünküsiyasetadamınınbaşlıcailginoktasıinsanlar ve çevreyi değerlendirmek olmalıdır. Bizim iki başbakanımız, TansuÇiller veMesutYılmaz bu dünyayla değil, kendileriyle ilgiliydiler ve ikisi demuvaffakolamadıveunutuldu.Demirel sabırlıbirkişidir; tenkitveprotestoyasert tepki göstermez. Şaka ve nükteyle iğneler, soğukkanlı da olur. Tek partipolitikacıları,zamanzamanhaşinolanMenderes’tensonraDemirelüslubuolanefendi bir politikacı ve devlet adamı tipi çizdi; zaman zaman sert çıkışlarınarağmennazikdevlet adamı tipini tamamlayandiğer politikacı rakibiEcevit’tir.BualandaTürkhayatıbuikilidereçokşeyborçludur.

Siyasalİslâmtartışmalarındaheponunadıgeçmiştir.NecmettinErbakan’ınTürkiyesiyasetindekiyerinedir?Sur içinde büyüyen insanlarda belirli bir ölçüdeMüslüman İstanbul’un, eski

konservatif İstanbul’un havası vardır. Erbakan, fıtraten zeki bir insandı.MatematikzekâsıvardıveeskiTürkiye’ninzekiçocukları, tekniküniversiteyegiderlerdi.OdönemdesivilsektördedeMülkiye’yitercihederlerdi.Oradaklasikusulle imtihan yapılırdı. İTÜ’de de öyle imtihan yapılırdı. Bugünkü liselerdeolsalar, bu çocuklar oraları kazanamazlar.YaniKorkut, TurgutÖzal,Demirel,ErbakanHocabuliselerdeyetişti.Buliselerdekiöğretmenleraynızamandaçokiyi edebiyatçılardı.PertevNailBoratav,OrhanŞaikGökyayveHüseyinNihalAtsız gibi… Mesela Abdülbâki Gölpınarlı Balıkesir’deydi. Orada NecatiÖğretim Enstitüsü denilen, sonradan öğretmen okulunda Halil İnalcık’ı oyetiştirdi. O önemli hoca, değişen Türkiye fotoğrafında taşrada da etkisinisürdürdüvetaşradaönemliinsanlaryetiştirdi.Erbakan zeki ve çalışkan biri ve makine işini çok iyi biliyor. Almanya’da

kalmışveasistanlıkyapmışbirisi.AyrıcafevkalâdeMüslüman,dindarbirinsan.İdeolojisi de son derece kabuklaşmış. Mühendislerde çok derinlemesine birsosyalbilimyadafilolojieğitimiyoktur.Benimüzerindedurduğumnitelikise,metin takip etme, filozofik bir temellendirme ve önemli bir tarih kültürüdür.Mukayeseli olarak ve sanatla beslenmiyorsa, müzikle alakalı olmazsa bu birsorundur. Maalesef bu simalar sadece problem çözmeye yöneliktir. Yanimühendisin en büyük sorunu budur. Çok zeki insanlardır ve problemleri hızlı

şekildeçözerler.Busimalarıniçindeistisnaîolankişi,benceDemirel’dir.Şöyle bir sorun da var: “Meseleleri İslâm çözer,” deniyor. Fakat şu soruya

cevap verilmesi gerek: Hangi İslâm Dünyası? Resul-i Ekrem Efendimiz mi,etrafındakiSahabetü’l-kirammı,Emeviyye,Abbasiyedevrimi,yoksabugünküİslâm dünyası mı? Bugün İslâm dünyasının kimlerden müteşekkil olduğunudeğerlendirmekgerekir.Elhamdülillâh sayı kalabalık amanitelik?Sonra hangiİslâm’ın problemini nasıl çözeceğiz? Hangi tefekkürle? Bu asırda, İslâmâlemindeŞahrastanîgibizamanlarıvemekânlarıkavramışbirHorasanlıvarmı?Bugünün İdrisî’si varmı?Necmettin Erbakan büyük bir inançla ve büyük birretorikleAvrupa’nınmatematiğininde,biliminindebizdenolduğunusöylüyorduamabusorularınyanıtıyoktu.MaalesefbuzekiadamlarciddişekildeArapçadahibilmiyorlar. İslâmtarihi,

coğrafya ve fıkhının, felsefesinin künhüne vâkıf olanı çok az. Bir diyânetteolojisiyok, tarihîmetinleriyokveodünyayı tanımıyorlar.Arapdünyasıpekçokaçıdansıkıntılı.TürkDünyasıiseözgürlüğütatmışbirdünyaolsadaöyleyadaböyleprotokol,hiyerarşibilir.MeselaSüleymanBey’ehakikatenbirsaygılarıvardıvebunuusulüncegösteriyorlardı.

MillîGörüşgeleneğininhayalineydi?Herkes gibi “büyük, onurlu Türkiye ve mutlu halk”. Ama mühim olan

gerisidir. İlkolarakkendilerini şöyle ifadeettiler:“Dinsizinhakkından imansızgelmez, biz imanlılar geliriz.” Yani “Biz iktidara geliriz,” demek istediler.Gelebilirler de ama kasabalı oldukları, dünyayı iyi tanımadıkları anlaşıldı. Buinsanlar içinde, Arap dünyasından, İran dünyasından, Pakistan ve HintMüslümandünyasındantanıdığımıztürdemütefekkirlerdeyoktu.AralarındabirHamidullah, bir Fazlurrahman yoktu. Dolayısıyla bu hareket kendi gücü vekendi güçsüzlüğü içinde eriyip gitmedi. Erimeye maruz kaldı, kapatıldı vemağdurdurumadüştü.Sonradayerinibaşkasıaldı.

Erbakan’ınİslâmBirliğikurmahedefibirhayalmiydi?Evet. Örnek olarak söylüyorum; Kaddafi’yle teşkilat olur mu? Onun nerede

samimi, nerede hakikaten inanmış, nerede küçük hesaplarla hareket eden biriolduğunubilemezsinizvebusırfonunözelliğideğil.Özellikleriitibariyleobirdünyayaaittir.Bunlarıtanımaklâzımkidahagüçlüidealbirülkücüolunabilsin.Demirel ise çok zeki ve etrafa dikkat etmeyi bilen bir adam. En önemlisiinsanları tanıyor. İnsanları yüzünden okuma kabiliyeti var. Bu yetenek RecepTayyipErdoğan’dadavar.Bu,uluslararası ilişkilerdedeönemlibir şey.Fakat

Demirel daha sakin bir adam. Düşünün, biri İslamköylü, diğeri Kasımpaşalı.Bunlar iki ayrı dünya. Mesela Erdoğan futbol oynuyor değil mi? Futboloynamakkolayişdeğildir.Odabirzekâvehızlıdüşüncegerektirir.Buvasıflarönemliamabazıçıkmazlarıdavar.Bu kuşağın içinde Necmettin Erbakan halka has bir üslupla, bir kürsü vâizi

edasıyla kariyerini sürdürmüştür. Taraftarları büyük meselelerde onu dinleyip,anlamak zevkine varmışlardır. Diğerleri ise kötüleme, karalama üzerinekurmuşlarsözlerini.Erbakaniseyanlışbulsanızbileciddibirşeyanlatıyor.İştebunun için, 1974 Kıbrıs Çıkartması’nı ancak ve ancak Ecevit’le Erbakanyapabilirdi. Çünkü bütün orta ve orta sağ cephe bu radikal karardan vemaliyetindençekinirdi.Sağcılarda,solculardabunugözealamazdı.

Solu, seçimle iktidara taşıyan bir lider; Ecevit. Karaoğlan nasıl birsiyasetçidir?Ecevit’in kendine göre karizması vardı. Bazı saldırılarda, talihsiz olaylarda

adamyaraalmıyor.Çoknamusluolduğuiçinyaraalmıyor.Ecevit’inkabahatiiyiadam tanımamaktı. Listeye ve makama iyi adam koyamazdı. İkincisi; Ecevitnoktası, virgülü ile düzgün konuşanlardı.MeselaMesut Yılmaz öyle değildir.Tansu Çiller hiç değildir. Süleyman Bey de Türkçeye hâkimdir. Demirel’inkendinehasüslubuvardır.GünümüzdenRecepTayyipErdoğandaiyikonuşur,hitabetigüçlüdür.EcevitRobertKolej’inyetiştirdiğienhasTürkiyetipiadamdır.Kendi kendinedir, bu topluma göre bir tiptir. Bazı hataları vardır, kadrolarıkurarkenadam tanımadığı için, iyi adamseçemediği içindaimi suretle ihaneteuğramıştır veya nazik olalım, yakın çevresiyle yolları ayrılmıştır. Demirelmodern Türkiye’nin altyapısını kurdu; bir özelliği daha var, sabırlı ve üslubuağırbaşlıydı. Demirel ve Ecevit birbirleriyle sert kapışırdı ama vatandaşlailişkide “efendi tipli devlet adamı”ydılar. Tek Parti’nin Olimpos’ta gezinenpolitikacılarından sonra Menderes’in zaman zaman kibar, bazen duygusal vesaldırgan kişiliğini, hatta bugünkü politikacıların sert ve belirsiz tavrını gözönüne alırsak, bu iki politikacının demokratik düzenin şekil şartını yerinegetirdiklerinisöylemeliyiz.Ecevitçokiyibirçalışmabakanıydı.Hazırlattığıvemüdahaleettiğikanunların

ne kadar mükemmel olduğunu bugünkü iş hukukçuları da söyler. Ayrıcafevkaladeçalışkanbirkişiydi;idealbirdevletmemuruvepolitikacıydı.Herkesleçokiyikonuşurdu.Herkese“sayın”diyehitapetmeyioöğretmiştir.Çokdüzgünçalışan biriydi. Etrafında bir bozulma olduysa, ondan habersiz olmuştur diyedüşünüyorum. Fakat takıldığı bazı noktalar vardı;Köy-Kent projesi bunlardan

biridir.BumeseleEcevit’içoksoruniçindebıraktıama“Buhayaldir,”diyenler,yaböyleşeyleriakıledemeyensağtarafyadakendipartisininiçindekibilgisizkimselerdi. Maalesef bizim sosyalistlerimiz hayal kuramaz, kaba ve yuvarlaksloganlarla konuşurlar. Köy-Kent gibi projeler aslında dünya sosyalistlerininortakprogramlarıdır.MeselaSiyonistlerküçükyapılanmalarkurdularvededilerki;“İsrailbüyükşehirlerderantıntekmerkezdeolduğu,yatayveyadikeyolarakeşitsiz bir toplum olmayacak. Biz burada herkese, her şeyi eşit dağıtacağız.”Fakatbuyürümediveoyapılanmalardağıldı. İnsanlar zamanla işsizveküçükyerleşmelerdemektepsizkaldıvetabiisağpartilereoylarçıkmayabaşladıkibukaçınılmazdır.Ecevit’inKöy-KentProjesideböylebirprojeydi.Yinedebunuyanlış olduğu için eleştirmek başka, küçümsemek başka bir şeydir. Ecevitmaalesef eleştirilmemiş, küçümsenmiştir. Küçümseyen kişiler ise, kendiütopyalarıolmayanvehiçbirşeydüşünemeyeninsanlardır.

Ecevit’inrakiplerindenayrışmasınınsolunoyoranınıarttırdığıdoğrumu?Kendisinin, 12 Eylül’den sonra “Benim seçmenimMHP’lidir!” şeklinde bir

görüşü vardı ve isabetliydi. Bunu kapalı gruplara söyledi ve çok doğru birteşhisti. Kendisi o yolu seçti diye değil; seçmenlerin dünyasını ve taleplerinidoğruteşhisetmiş,tahliletmişti.Gerçektendeocenahtanoyalmıştır.Bunubazıbasitakılılargibi,“faşizmekayma”olarakniteleyemeyiz.Oseçmenkitlelerineyaklaşma, onları anlamak demektir. İnsandan anlamayan ve onlara ilgiduymayanın zaten politikacı olamayacağı açık.Amabizde bu tutarsız adamlarbazen politikaya çekilir ve baş dahi olur. Ecevit çeşitli cemaatlerle de ilişkikurdu, çünkü onların içinden çıkan organizatör nitelikli kişilerden istifadeetmiştir.Sosyalistlerörgütleyicikişileriseverler.Türkiye’ninHalkPartisiisebuörgütleyici özelliğe sahip değildi; yani ilk kurulduğu dönemdeki özelliğinikaybetmişti.1960’lardabilehalkeviveköyenstitüleriiçinüzüleninsanlarvardı.Hâlbuki bu eski örgütlenme biçimi mazide kaldı. O dönemde faydalarınınolduğu doğrudur ama örgütçülük iddiası olan kişinin yeni bir şeyler yapmasılâzım.

Peki,Demirel’leEcevitarasındahayliuzunsürençatışmanınsebebinedir?Ecevit’in karşı tarafta olması çok normaldir. Ecevit çocukluğunda son

sadrazamTevfikPaşa’nınyanındaoturmuşbiri.Sankibirenkarnasyondurumuvar. Yani Ecevit bir şehir çocuğu, Osmanlı’nın şehir çocuğu. Ona göre birkültürüvar,onagörebirokuldaokumuş.Meselaİngilizcesiçokiyidir.Kendinegöre bir öz Türkçeciliği, bir zarafeti vardır ki onu ailesinden almıştır. TabiiEcevit’ingerçeğeuzakprojeleridevardı.İkiliderarasındaçokciddiçatışmalar

yaşanması tabiidir. Demirel’in projeleriyle Ecevit’in dünyasının hiçbir ilgisiyoktur.Mesela,Demirel’eKöy-Kentprojesindenbahsedebilirmisiniz?Mümkündeğil.Köylekentarasındabireşitsizlikolmasıonufazlaalakadaretmez.“Köyükalkındırmayabakalım,”der.Dahagerçekçiyaklaşımdır.

Cumhuriyet’inmilliyetçilerisiyasalalanaTürkeşkanalıylagiriyorlar…Türkeş’in partisindeki en bariz özellik şudur: Meclise 11 kişi girdiler ve

zannedildi ki büyük bir kavga çıkacak, birtakım milliyetçi sloganlar ortayaatılacak. Fakat böyle bir şey olmadı, eriyip gitti. Başka bir örnek: TİP nedeneridi?ÇünküTİP,Marksist açıdan 1960’larınTürkiyesi’ne uygun bir programöneremedi ve içinde birtakım fraksiyonlar türedi. Bu noktada YÖN’e kızarlaramahâlbukiTİP’iöldürenzihniyetYÖNdeğildir.SolçatışmadaTİP’ideviren,parlamentocusosyalizmi,Marksisthareketiyıkanlar,YÖNtipihareketdeğildir.BunuyapanlarYÖN’ünetrafındaoorganıkullanması içinkalemoynatan eskiMarksistlerdir.Nihayetinde,Türksolununteorikbirikimibiryana,aksiyontarafıçokzayıftır.Teoridedeçokgüçlümüdür,odakuşkulu.TürkKomünistPartisiiseenternasyonelhareketleriniçinde,maalesefseçkinyeriolanbirpartideğildi.Buçokönemlibirkonudur.Milliyetçilerin ise ne insanı sürükleyen bir söylemi, ne de buna uygun

kadrolarıvar.Devamlıbiryüzyüzeeğitimvebir teşkilatlanmaolmasıdikkatedeğerdir. Kısa sürede, kısa yoldan yüz yüze eğitimle partinin gençleriniyetiştirmeleri, 1970-1980 arası çatışmalarda da rol oynuyor. Bu dar kadromilliyetçiliğidirvekitleyehitapeden,yolaçanbirpartininörgütmodelideğildi.Hâlbuki parlamenter metotlarla kitleleri etkileyecek, onlara ümit verecek biryapılanma yok. Türkiye’de ne parlamentodan böyle bir beklenti var, ne de buekipler parlamentodaki çalışma ve kişilikleriyle toplumu kendilerineçekebiliyorlar. İkinci Cihan Harbi sonrasında, İngiltere’nin en önemli solmütefekkiriHaroldLaski’yidüşünün.SöyledikleriBolşeviklereçokyakınamamuteberbirfarkıvar:çokpartiyeveparlamentoyainanıyor.Buçokönemlibirnokta.

Türkiyetoplumununmilliyetçibirtoplumolduğunusöylüyoruzamabuhâlâköylü milliyetçiliği görüntüsü veriyor. Kent milliyetçiliği Türkiye’de nedenyeşeremedi?Çünkü bu milliyetçilik, çoğu insanın zannettiğinin aksine, parochial mind

denenkasaba,mahallezihniyetindenbeslenir.“Parochial”kelimesi,“parish”ten,yani kiliseden gelir ve kilise mahallesi, kilise çevresi, mahalle anlamındadır.

Balkanlar bu zihniyetten kurtulamıyor. Çünkü milliyetçilik en azındansosyalistler kadar enternasyonal olmayı, dünyayı tanımayı, başka milletlerletemasınolmasınıgerektirir.Milliyetçiliğinduygusaltarafınınbile,sadecekendiülkemizdeki edebiyat, sloganlar, hareketler değil, başka ülkelerinmilliyetçilerinden etkilenmesi, beslenmesi gerekir. Başka bir ülkenin ulusalcıcenahını dinleyerek, anlayarak, tenkit ederek bu konular anlaşılabilir. Tıpkısosyalistlergibi,Türkiyemilliyetçileridedışdünyaylatanışmış,onlarıdinlemiş,etkinbirşekildetahlilveeleştirisüzgecindengeçirmişdeğiller.Budurumhâlâdeğişmişdeğil.

1960’larile1970’lerinarasınabaktığımızda,köydenkentedoğruçokyüksekbirgöçoranıolduğunugörüyoruz.Bugöçtoplumunasıldeğiştirdi?Göç kaçınılmaz bir şeydir ve evrensel bir durumdur. Sanayi devrimine,

Neolitik devrimden bu yana insan yaşamındaki en büyük devrimdir diyoruz.Sanayi devrimi kısmen biliniyor ama Neolitik devrim, yani tarım devrimininneticelerini tamolarakbilmiyoruz.Bazı tahminlervehipotezlervar ama şöylebir sonuç ortaya çıkıyor: Göç her yerde aynı sebeplerle gerçekleşmiyordu.Birincisi,makineleşmeartıncainsanlarköydeyetersizarazikalmasındandolayıgöçetmişler.Fakatbütünaile,hepbirlikteşehregelmişlerkibudurumİngiltereve Avusturya hatta Rusya’da görülür. Doğu Avrupa Yahudilerinin, PolonyagöçmenlerininveİtalyanlarınAmerika’yabirlikhalindegöçettiklerisöylenirkiorada en dayanıklı unsurlar olarak onlar kaldılar. Burada ise önceliklemuhafazakârlaşmaoluyorvegöçmenamayeriylebağıntısınıkoparmıyor,hattaköyde toprağıekenakrabalarıyla,aileüyeleriylebağıdevamediyor.Budurumsosyologlarımızın hiç tahmin edemeyeceği bir şeydi. Köylüler şehirdegecekondukavramıveyaşambiçiminiyarattı.Şehirlihanımlaronlarıacınacakhaldegörürlerdiamaonlarsadeceköydekiyaşamlarınışehirdesürdürüyorlardı:Evlerininbahçelerivar,akşamlarıeşdostilesohbetediyorlar.Psikolojikolarakcemaatruhuayakta;düğündernekonlarıbiraradatutuyor.Öteyandan,meselahastanelerdeşehirlivevarlıklıkimseleretanınanöncelikler

onlarasağlanmıyordudiyedüşünülüramahemşerilikdesteğiyleşehirliolandandahaiyibirhizmetalabiliyorlardı.Dolayısıylagecekondupopülasyonuciddibirmuhafazakâr oy deposuna dönüştü. Ama artık hiçbir politikacı bunagüvenmesin;çünküozamandanbuyanaçokşeydeğişti.Bugüngecekondununşeklideğişmiştir.Tekkatlımüstakilevdençokkatlıbinayageçişolduvebununestetikvemedeniyetanlamındayarattığı tahribatdabarizdir.Artıkvaroşhayattarzı ve kültüründen söz ediliyor. Bu yeni yerleşimler eski gecekondu

mahalleleriyle mukayese edilmeyecek kadar ruhsuz yerleşim yerleri halinegelmiştir. Bunların yanı sıra, bütün dünyada baş gösteren gençliğin ümitsizlikhali de müthiş bir gerilimi beraberinde getirdi. Bunun siyasal sonucunun neolacağını bilemeyiz ama dikkatli olmazsak bizi çok iyi şeylerin beklediğinisöyleyemeyiz.

Gecekonduyuküçümseyenbirtavırgelişiyor…1960’lardakigecekondulardaoturanzengininsanlardavardıvebunukültürel

bir alışkanlık olarak tercih ediyorlardı. Burjuva insanının problem olarakgördüğü, sıkıntılı bir yaşantı vardı ama o insanlar umutluydu ve belirli ahlakkurallarını, dünya görüşünü devam ettirirlerdi. Elbette arada sırada sorunlarolurdu ama gecekondu halkını gereksiz, hatta zararlı görmek gibi kültürel birküçümsemeçokyanlıştır.Anadolu insanları İstanbul’a göç ettiklerinde niyetleri temizdi, kendi

bulunduklarıyerdeçokmemnunlardı.Lakindevletinarazisini işgal ediyorlardıki bu durum dünyada başka hiçbir yerdemümkün değildir. Gecekondu insanıyavaşyavaşzenginleşti;meşruveyagayrimeşruolarakhizmetsektörünegirdi.Odönemdeki 30 yıllık şehirleşme serüveni, bizim klasik eğitimde öğrendiğimizAvrupa’dakişehirleşmeyeveonunkalıplarınabenzemiyordu.Bugünşehirleşmeçok daha kötü hale geldi, çünkü insanlar ekmeye, biçmeye, üretmeye uygunaltyapılı kırsal arazileri terk etmeye başladı. Öyle bir hayatı bırakarak şehrinsözdevaatkârdünyasınageliyorlar.FakateğerTürkiyemirîarazikonusunu,arkaplandaki rant kavgası yüzünden çözemezse, bu durum çok kötü sonuçlardoğurur. İktidarpartileribukavgayıkendisaflarındaki rantkavgasındandolayıönleyemiyor.Nüfuzgrupları arasındaki paylaşım sorununu çözemediklerinden,kanuni ve adil müzayedelerle hazine adına arazileri satışa sunamıyorlar.Maalesef İstanbul, İzmir; köyündeki arazisini ve mesleğini bırakıp geleninsanlarla doldu ve bu değişik ve sapmalı bir şehirleşme yarattı. Buşehirleşmenin ortasında şüphelerden doğan varoş sosyal yapısı çok ilginç vekorkunç boyutlara ulaşmıştır. Sema Erder’in Ümraniye üzerine yaptığı özgünçalışma11 maalesef halen akademik dünyada dahi az okunmuştur amaproblemleri15yılöncesindenhabervermiştir.

Buraya kadar Türkiye’de köyden kente göç üzerinde konuştuk. Bir deyurtdışınaişçigöçüvar.Şimdi3.Kuşaksahnede.Bir yandan işçi göçü, diğer yandan da beyin göçü var.Aslında işçi göçüyle,

beyin göçü kadar önemli bir unsuru kaybettik. Okumamış kesim olsa bile,

çalışmaya yetenekli ve intibaklı bir nüfusu gönderdik.Ne yazık ki bu konudaeşgüdümlü ciddi saha araştırmaları yok. Herkes Amerika’yı kendi başınakeşfediyor. Bulgularını kendi amaçlarına göre değiştirenler bile var. Oysa göçedenler, onların geri dönüşleri, geri döndüklerinde nelerin değiştiği, buunsurların Türkiye’ye neler getirdiği, onların gidişinin ne tür kayıplara sebepolduğuaraştırılmışdeğil.Meselabukitledengençlerinlinguistiksorunlarıciddiraporlaradökülmüşdeğil.

Peki,1968kuşağı?Marksistmuhalefetin1965’teparlamentoyagirmesiönemlibirgelişmedir.Bu

hareketi Türkiye burjuvazisinin parçaladığını söylüyorlar ki bu doğru değildir.Türkiye burjuvazisi dediğimiz kalabalık öyle becerikli rafine yöntemlerleörgütlenebilecek bir takım değildir. Başlangıçta parlamenter platformda ortayaçıkansınıfçatışmasıçokçabukparlamentodışınavepartisaflarıdışınataştıveetniktalepleredönüştü.Türkiye’ninneyöneticileri,neaydınlarıbuülkeninetnikproblemini teorik olarak evvelden tanıyordu, çünkü böyle bir tetkikmeraklarıyoktu. Mesela Kürtleri şahsi tecrübeleriyle, askerlik anılarıyla tanıyorlardı;konuyu ayrıca irdeleme yoluna girmediler. En önemlisi merak etmediler. Birkısmı da çekindi. Bu konudaki tek istisna, muhtemelen Alman profesörlerinetkisiyle, İstanbul Edebiyat ve Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ndekiAntropoloji kürsülerinin öğrencilere verdikleri ödevlerdir.Ödeve göre, öğrenciyaşadığı vilayette bir köy seçer, oraya gider ve o köyün ahalisi hangi dilikonuşuyor,neredengöçetmiş,adetlerinelerdir,gibisorularıyanıtlamayaçalışır.Tabii bu ödevler uzun süre raflarda kaldı ve kimse bunlarla ilgilenmedi.Dahaönceki sayfalarda bahsettiğimiz gibi ilk defaPeterAlfordAndrews etnisite ileilgili rehberyazdı.Tabii bilgi eksikleri vekavramsalhataları var;üstelikbunueksikveberbatbirbiçimdeTürkçeyeçevirdiler.Sol siyasete dönecek olursak, sınıf savaşı, iktisadi savaşım bir yana, bu tür

konular siyasetin içine girdi. Böyle bir ideolojiyle ve düşünceyle ilgisiolmayanlardabuekiplerekatıldılar.Üniversalizmkisvesialtında,etnikpolitikagütmekamacındaydılar.Buhemçoktehlikelihemdeçokkolaybiryoldurvebukonuda verilen tavizler de vardır. Sol partiler üyelerinin niteliğini ve amacınıbilmelidir. Bunun antidemokratik tutumla ilgisi yoktur. Maalesef Türkiyesosyalizmini güçsüz düşüren yaklaşım budur. 1965 parlamenter sosyalisthareketi, muhalefet hareketi neden dağıldı denildiğinde, bunun üzerindedurulmalıdır.1968kuşağı,parlamentonundışındakiher türsolcudanmüteşekkilsayılabilir.

Bukuşakneüretmiştir,bilemiyorumamamilletebirhareketgeldiğidoğrudur.Orduonlardan çekinmiştir ve bunundarbe üzerinde bir etkisi olmuştur. Şurasıbir gerçektir ki 1971Darbesi, yanimuhtıranın ardındabirtakım sosyal taleplervar.Yinedeburadaenteresanbir şeyvardır:ordu sistememüdahaleetti, fakatsistem onu yendi. Çünkü bizim ordumuzda bir tane belkemiği vardır: terfi vehiyerarşi. Kimse mevcut hiyerarşi ve terfiyi bozamaz. Cunta oturduğu yerdekalamaz. Sivil hayata dönmek zorundadır ama her zaman için de “Bizburadayız,” der, şimdi bu tanımım ne olur, nasıl gelişir henüz kesinkonuşmayalım.Bir önemli yanılgı da; Demirel hükümetlerini bire bir ABD kuklası diye

tanımlamaktı. Oysa dönemin Varşova Paktı’nda yer alan ülkelerdeki kanaatDemirel’in ABD’nin üslerini kontrole başladığı, Doğu blokuna yanaştığı veuyumlu, barışçı politika güttüğüydü. 1960’ların ikinci yarısındaki Türkiye’yi1950’lergibideğerlendirmekdemekkipekisabetlideğil.

Budönemdeki bir diğer önemli olay daKıbrısÇıkartması.Genellikle aşırıtemkinliyürüyendışpolitikanıneniddialıçıkışı,ensertmüdahalesi.Ben bu olayın çok tayin edici olduğunu düşünmüyorum. O bir neticedir.

Türkiyeordusumekanizeolmayavekendialtyapısınıüretmeyebaşladı.KıbrısÇıkartması’nınilkgöstergesibu.Çıkartmagemileriburadaüretildi,iaşesistemitayin edildi. Eski kurmay sınıfı hazırdı. Bu kişiler çalışmayı, örgütlemeyibiliyorlar. Sadece üniformalısı değil, üniformasızı da orada bir teşkilat kurdu.Bunlar önemli, fakat Kıbrıs başka bir şeyi de gösterdi. “Türkler burayı eldetutamazlar,çünküasayişisağlayamazlar,”dendiğihalde,asayişisağladılar.BunudöneminİngilizdevletadamıolarakJamesCallaghanitirafetmiştir.Kuşatmanınilkhaftasındaİngiltere’ninfikrideğiştiveTürkiye’yiciddiyealmayabaşladılar.Zatendışdünyadaproblemondansonraortayaçıktı.Biliyorsunuz,“Verkurtul,”diyenlervar.Şimdiyavaşyavaşofikirdenvazgeçmekzorundalar.Çünkügazlapetrolünkokusununolduğuyerdekimseveripkurtulmaz.Sonuç olarak, Kıbrıs Harekâtı başarılı bir operasyondur ve bu yönde alınan

karardadoğrudur.Çünküçokyakınımızda,anlaşmalarlaalınmışbiryükümlülükve korumakla görevli olduğumuz bir cemaat var. En fazla tetkik edilen, hattaetnolojisi vesikaya en çok dökülen, gerçek etnik yapısını bilinen TürklerKıbrıslılardır. Sadece 16. asra ait mühimme defterleri dahi Kıbrıs halkınınKaraman eyaleti dağlılarının adaya sürgünüyle oluştuğunu gösterir. Hiçbir yerhakkında bu kadar sarih bilgi yoktur. TorosDağlarındaki Türkmenlerin kimisidevlete vergi yükünden ve tahrirden dolayı, serkeşlik yapan hatta isyan eden,

kimisi komşu oymaklarla arbedeye girip eyalet yönetiminin başını ağrıtangruplardır.Nizam-ıâlemintesisiiçinburayasürülmüşlerdir.

Pekiotarihîkarardoğrumuydu?Hiçbir zaman savaş kararları doğru olmaz. Ama alınmamasında da yanlış

olduğunubilemezsiniz.Çünküyokilemalûlbiristemüzerindefikiryürütülmez.Fakat Türkiye orada bir şey olduğunu gösterdi. Çıkarmadan sonra topoğrafyaçıkardığımızı, tespitler yaptığımızı, kurmaylarımızı gördüler. Sonra orada birdüzen kurulduğunu, asayişin sağlandığını gördüler. İkincisi, Türkiye bir şeyyapabildiğini gösterdi. Çünkü artık “50 senedir bunlar bir şey yapmadılar,”düşüncesi vardı. Üçüncüsü, bir koordinasyon olacağını gördük.Yani Ecevit’inTürkiye’ye yabancı bir unsur olmadığını anladık. O döneme kadar Ecevityurtdışındaki şehit mezarlıklarına dahi çok ilgi göstermezdi. HâlbukiGenelkurmay şehit mezarlıkları ziyaretlerine ondan sonra başladı. DolayısıylaTürkiye mahiyet değiştirdi ve Türkiye çıkarmadan sonra empoze edilensıkıntılaradadirendi.

Millî davamız uğruna bir bedel de ödedik. Peki, Kıbrıs konusundakiduruşumuzusürdürebildikmi?Maalesef yürütemedik, yanlış işler yaptık. Ada’ya yerleştirilmemesi gereken

unsurları getirdik. Oraya yerleşecek insanlar, anavatanda belli bir yeri olaninsanlar değil, meskeni olmayan Türkler olmalıydı. Diyelim, Bulgaristan’dangelenler gibi.Buunsurlar hemorayadahauyumluolur, hemdedaha çalışkanolduklarındanişgörürlerdi.ÇünküŞarklılar,BulgaristanTürklerikadarçalışkandeğillerdir.BubiziKıbrıs’taçokkötübirdurumadüşürdü.MaalesefbukonudaErbakanveEcevit’inideolojik,pragmatizmdenuzaktutumusuyüzüneçıkıyor.Biri “Müslüman olsun da kim olursa olsun,” diğeri “Doğuluları doyurmakgerekir,” anlayışıyla hareket etti.Kıbrıs doğuluların doyacağı değil, çalışılarakkalkındırılacakbirekonomidir.Adanınçokeksikliklerivardı,halenvar.

1980’lere doğru yaklaşırken tırmanan sokak gösterileri hakkında nedüşünüyorsunuz?Türkiye’dehemsoldahemdesağda,ortayolculardapekolmayanbirteatralite

merakıvar.Çokilginçtir,böylebirteatraliteDP’liyadaCHP’lilerdegörülmez.Birtarafkızılbayraktaşır,yumruklarınıhavayakaldırır,diğertaraftekbirgetirir,yeşil bayrak açar.Mesela Konyamitingi. Bumitingler çok sakıncalı değildir;demokrasilerde öyle mitingler olur. Ama o günün Türkiye’sinde olmaz. Ogünün,osaatin,oşartlarınTürkiye’sindebunlaruygundüşmez.

Türkiye’deki sağ partilerin içinde bir çekirdek vardır. Bu çekirdeği İsviçreKalvinistlerine, Amerikan Quakerlarına benzetemeyiz. Belki onlarTürkiye’dekileregöredahadamüstakilgruplarolabiliramabutürmukayeseleryanlıştır.Bizdebugruplarıniçindedarbirkesiminbirgösteri, teatralitemerakıdavar.Anadolu’nundurağanhayatının içinde, insanlarınkendilerini ifadeediştarzlarında bir jest, bir mizansen arayışıdır. İran Şiiliği bu meseleyi çözmüş,1000 yıldır teşkilatlanan bir gösteri kültürüyle, mükerreren 10 Muharrem’detaziye merasimlerinde mükemmel bir gösteri örneği sunmuştur. Humeynizamanında bile bu sürmüştür. Polis o toplantıları takip edebilir ama dağıtmaz.BöylebirşeyTürkiye’deyok.DSP ve ardından Refah Partisi, kadrolarını iyi sevk edemedi. Bu kadrolara

bakıldığında son derece provokatif konuşan kişiler olduğu, apayrı bir üslupkullanankişilerolduğugörülür.NecmettinErbakançoksayıdainsanınhürmetinikazanmış olabilir ama herkesin sevgisini kazandığını söyleyemeyiz. Her şeyerağmen, Necmettin Erbakan Türkiye’ye inanan bir insandır ve Türkiye’nininsanıdır.

Babıâli baskınıyla başlayan darbeler tarihini tasnif ederken neden 1980müdahalesiniayrıtutuyorsunuz?Çünkü1980DarbesiTürkiye’degerçekanlamdabiriçsavaşbaşlangıcıüzerine

geldi.İçsavaşlarherzamaniktisadizarurettendoğmaz.Türkiye’ninozamankitıkanmaları belliydi. İktisadi politikalar değişmeye başlamıştı. Fakat teröriktisadi politikaları takip etmez. Banker sıkıntılarının yanı sıra, sağ-solçatışmaları başlamıştı. Fakat bunun sosyalist sınıf çatışmasıyla hiçbir alakasıyoktu. Savaşanlar aynı sınıfın mensuplarıydı. Orduda da çatışma unsurlarıhâkimdiveTürkiyebirfelaketegidiyordu.Kimileribunuaskerlerinkışkırttığınısöylüyor. Ben hiçbir ordunun bu kadar etkin ve başarılı bir kışkırtma ağıkurabileceğine inanmıyorum.Türkiye toplumu kontrolden çıkmıştı. Çatışmalardadarbedensonrasonaerdi,çünkübelirliodaknoktalarıtutuklandı.Dahaevveltutuklanamazlardı, çünkü partiler her iki tarafa dağılmıştı. 12 Eylül evvelindeMHPde,CHPde kendilerine göre birtakımkimselere göz yumuyordu.AdaletPartisiiseteşkilatkontrolüolanbirpartideğil,çokenteresanbirkitlepartisiydi.Oportünizmi değil, ancak susmayı tercih edebilirdi. Acizdi ve öyle de yaptı.Ordudurumukontrolaltınaaldı.

6.BÖLÜM/ÖZAL’DANERDOĞAN’A

1980’LERDEN2000’LERE

Cumhuriyettarihindeönemlibirdönümnoktası;1982Anayasası?1876’danbuyanaençoktartışılananayasametni?1982 Anayasası’nı yapan grup eski anayasacılarla uyuşamazdı; ikincisi dil

bakımından sorunlu bir metindi, nitekim kısa zamanda fire verdi. 1982Anayasasıbaşarısızbir taklittir;bozukTürkçe ilegetirilenhükümlerinkolaycaanti-demokratik diye nitelenmesi kolaycılık olur, fakat birtakım ciddisınırlamalar koymuştur. Metin kendi içinde de tutarlı değildir; başkaanayasalardantoplamabirkarakterarzeder.Maalesefbizimanayasacılarımızınekseriyetibaşkaanayasalarıokumayıdabilmezler;metninarkasındaki tarihvefelsefeyi bilip yorumlamadıkları görülür. Batıdaki anayasa hukukçularının enönemli özelliği, Roma hukukundan başlayarak, Cermanik hukuka kadarbilmeleridir.Kilisehukukubilir,şehirleriiyitanırlar.Birtarihtebirileri,nasılbirmantıksa,1809Sened-iİttifakıile1215MagnaCartası’nıbirbirinebenzetiyorvebu hikmet (!) tekrarlanıyor. Böyle bir şey olabilir mi? Bir diğeri TanzimatFermanı’nı incelemiştir. Bu 1940’da çıkan 100. yıl kitabında (Tanzimat I)görülür.12Hukukukavramışbir hocamızınyaklaşımıdır amaçokyetersizkalır.Dönemin vesikalarına inerek metin yazarının (Vâz’iul kanun) ruhunukavramadan yaratıcı olunmaz. Tarık Zafer Tunaya gibi isimler bu nedenleatmosferi sorgulamak için Osmanlı Arşivi’ne girdiler ve gene de TanzimatFermanı içinenuygunyorumu idare tarihçisiHalil İnalcıkHocayaptı.13 Fakatbu hukuk tarihçisi geleneği hemen kırılmıştır, çünkü hukukçular bu geleneğidevam ettirmemiştir. Bizim anayasamızı yapanlar İtalya’ya, Almanya’yabakıyor,Batınıniyiişleyenanayasalarınıtaklitediyorlar.Temelyaklaşımlarıise,faşizmiyoketmek…Gerçibugereklibireğilim,amasihirlideğnekdeğil.

Halk82Anayasası’nanasıl%92oyveriyor?Tabii anayasayı okuyarak vermiyor. Ortama bakıyor ve durumun daha fazla

karışmaması için böyle bir karar alıyor. Çok sağduyulu; âlimane değil amaakilânebiryaklaşım.Benniyebuanayasayıreddettim?Referandumdabireylerinkontrol edilip korktuğu abartmasını yapmak doğru değil. Aslında Türk halkıanayasaiçeriğiilefazlauğraşmaz.1961’deolduğugibi“boşvercanım”edasıylabu anayasalar kabul edilir. Yalnız bu kadar zamandan sonra darbekomutanlarının yargılanması fikri bana gülünç geliyor. Yani bir toplumun her

şeyi affedilebilir ama çocukluğunu affetmek mümkün değil. Dünkü alayişibugünaksineçevirmekolguntoplumlarayakışmıyor.

1980’lerde yeni bir toplum tasavvuru ortaya çıkıyor ve bu tasarım TurgutÖzal’ın şahsında simgeleşiyor. Bir tarihçi olarak sizin için Özal ne ifadeediyor?Turgut Özal Teknik Üniversite geleneğinden gelen, fevkalade zeki bir

mühendis.Partiiçindeenöndegelen,enbüyükkararlarıalan,dahibiryöneticideğilamaçoktanberitartışılan,çoktanberiistenenliberalpazarpolitikalarınıvepiyasa kurallarını uygulamaya koyan kişi. Döviz mevzuatını düzelten kişi neÖzal’ınbizzatkendisidir, nede etrafındakikişilerdir.BunuyapanHasanCelâlGüzel’dir. Çok çalışkan bir insandır. O ağır mevzuatı ayıklamayı başarmıştır.TOKİ,VahitErdemveHasanCelâlGüzeletrafındakibeşkişidenmüteşekkildi.KimilerininbeğenmediğiMülkiyelilerekseriyettedir.TOKİMülkiyeliveTeknikÜniversiteli işbirliğine dayanır. Sanılanın aksine başarılı oldu ve dürüstçeçalışıldı. Fakat TOKİ’nin artık Türkiye şehirciliğine ters ve zararlı bir kurumhalinegeldiğiaçık.

Seçimler TurgutÖzal’ı başbakanlığa taşıyor.Halk onu neden seçti, nedensevdi?O dönemde iflas etmiş bir sistem var. Darbeyi yaşamış, siyasi partilerin

çalışmadığı,bürokrasininkülliyeniflasettiğibirortamsözkonusu.Kasabalardahuzurun kaçtığı bir ortamda bir darbe yapıldı ve askerî darbeler kaçınılmazolarakkendihatalarınıdaiçlerindebarındırırlar.Sonundaseçimegidildiveçokşaşırtıcı olmayan bir sonuç ortaya çıktı. Özal zaten Demirel’in en güveniliradamıydı.Politikasınıdarbecikomutanlardevamettirdiveonu işbaşında tuttu.O işe de onu Demirel getirmişti ve 28 Şubat 1979 kararlarını uygulamayakoymaya onun başkanlığında başlandı. Halk da Özal’ı sevdi, çünkü HalkPartililerin aksine, milletin mülkünü iyi değerlendirdi. Maliyecilik kaynakyaratmaktan önce, kaynağı iyi kullanmaktır.Maliye bürokrasisi, içinde dahilerde, beceriksizler de barındıran çok önemli bir müessesedir. Özal buradakibeceriksiz adamlardan kurtuldu. Çünkü kendisi de bürokraside çalışmış biriolarakdurumubiliyordu.Fakat Cumhurbaşkanlığı adaylığı konusunda bir hata yapıldı. Maalesef

Türkiye’yi başbakanın yönettiğini Türkiye’de pek çokları anlayamadı.Türkiye’nin tarihini, anayasal gelişimini bilmiyormuş gibi davranıyorlar.Belkigençlikte hayalini kurduklarındandır, Reisicumhurlukmakamını mutlak olarak

hedefliyorlar.Oysabizimmevcutanayasalsistemimizde,Türkiye’yiyönetenkişireisicumhur olamaz, geleneğimizde de her zaman devlet (sâhib-i devlet)yönetimiveziriazam’ınelindeydi.Özal’ın İslâmcı cepheden geldiği pek doğru sayılmaz. Öte yandan, katiyyen

Türkçüdeğildir.Fakatdünyayaaçıldıktansonra,zamanaintibakedebilmekiçinTürkçü olmuştur. Turgut Bey’in dış politikasında çok başarılı bir yönü var.Türkiye’yi Asya’ya ve Balkanlara açtı, Türkiye’nin imajını değiştirdi. Fakathayalperestbiryanıdavardıvemaalesefbasındandakendisinikışkırtanlaroldu.Kürt meselesi konusundaki yaklaşımdan söz ediyorum. Federatif olmak veKuzey Irak’ın da bize bağlanması gibi projeler besledi. Avusturya-MacaristanbenzeribirmodelinhayalikurulduamanebizAvusturya’yız,nedeonlarMacar.AdnanKahveciçokkısabir süremaliyebakanlığıyapsadabaşarılıolmuştu.

Kendisinevişahsınamünhasır,mucitzekâsınasahipveçokdüzenlibirinsandı.Devletinlojmanınabileoturmaz,kiradaotururdu.FakatmaalesefTurgutBey’inmaliyeciseçimindekiyaklaşımıbaşarılıdeğildi.

Peki,Özal’ınayırtediciözelliklerinelerdir?Özal çok sevilen, ekip çalışmasını bilen bir insan. Fakat ne yazık ki onun

zamanındaTürkiyeyatırımlarındaraldığı bir ülkehalinegeldi.Demirel sanayiyatırımlarını teşvik etmiştir ki bu çok önemli bir şeydir. Özal dönemindenitibaren Türkiye para politikalarını takip etti; bu gereklidir. Fakat Türkiyeyatırımların azaldığı bir ülke haline geldi.Temel sorunolan enerji noksanı iseçözülmedi.Türkiye’deki temel problemi çözecek büyük yatırımlar ve atılımlaryapılması gerekirdi. Adnan Menderes her şeye rağmen çölün ortasında barajkurmuştu ve karayolu politikasına devam etmişti. Bugünkü gibi ekspres yolyapmaya benzemez. Köylere elektrik götürme işini Demirel halletmişti. Ben1960’lardaTürkiye’yigezmeyebaşladığımda,burası jeneratörlerülkesiydi.Onseneiçindeelektrikköylerekadargirdi.Fakatenerjikonusuvetoprakmülkiyeti,hazine arazisi meselesi çözülemedi. Hâlâ Türkiye hazine arazileriyle, miritopraklarıylaboğuşan,buyüzdendeköyden şehregöçüyanlışyönlendirenbirülke. İstanbul gibi bir yerde bile, hâlâ yağmalanan araziler var. İngiltere’dekiinsanlarköydenLondra,ManchesteryadaBirminghamgibiendüstrişehirlerinegelip, birtakım arazilerin üstüne gecekondu mu kurdular? Avusturyaİmparatorluğu’nda Viyana’da gecekondular mı türedi? Bizde insanlar devletarazisiniyağmalıyor.Böylebirmülkiyetdüzeniveböylebirşehirleşmeolmaz.Pekiniyeçözülmüyorbusorun?Çünküarkasındarantkavgasıvar.Çünküçokradikaldavranmaklâzım.Oradikalizm,okuvvet,odirençyok.

Özal, bir zengin sınıf yaratma peşindeydi. Özlediği, eksikliğini hissettiğiburjuvaziyekavuşuyormu?Onun özlediği bir burjuvazi ortaya çıkmıyor, çünkü bu burjuvazi

Amerikancadan başka bir şey bilmiyor. Çok basit bir tüketici. İnsanlar obeklenen metoda uymuyor. Şimdi yeni sınıf arasında ikinci evlilikler (kuma),belki de imparatorluk döneminden daha yaygın bir şekilde devam ediyor.Devamlılık henüz oturmadı; Koç ve Sabancı gibi aileler ancak üçüncü nesleyetişti. Bundan sonra ne olacağını göreceğiz. Bu 10-15 ailede ne kadar servetbirikecek?Hintli zenginler şu anda çok daha ilerimizde. Endüstriyel zenginlerolmamaklabirlikte,Rusya’nındazenginlerivar.

1990’lıyıllardahayatımızayaygınolarakyolsuzluklargiriyor.Neden?Yolsuzlukartanzenginliklebirliktebüyür.Pastabüyükse,onatalipolandaçok

olur. Bu, her yerde kontrol edilir ve bu kontrol doğrudan doğruya halkınuyanıklığıyla ilgili bir şeydir. Bizim milletimiz bununla ilgilenmiyor. Dahadoğrusu,milletimizinçoktuhafbirhırsızlıkanlayışıvar.Birisibirinincebindenaltınçalarsaohırsızlıktır,kötüdür.Böylesiniasmayakalksantasdikedilir.Amaortada olanmaldan hırsızlık yapana biraz söylenirler ve öyle kalır. Bu, bütünAkdeniz dünyasının, Rusya dâhil Avrasya denen bölgenin hastalığıdır. Fakatelbettekültürlerdetörpülenir.Bizhenüzgaripbirtoplumuz.Kamumalınıçalankişi, sonradan hayrat yapar.Hayratmeselesi bu topraklarda çok yaygındır.Bircemaat kurulduğunda, hemenparayıAmerika veriyor diye gürültü koparılıyor.Amerikaparaniyeversin?Milletveriyor.Vergikaçırdığındankazandığıdaolsaveriyor. Çok ilginçtir; kamu malının çalınması umursanmaz, kamuharcamalarına itimat edilmez, fakat bazı grupların bazı işleri yapabileceğineinanılırsaderhalparabulunur.Yolsuzluk yapanların, vatandaş olarak karakterleri oturmamıştı. Yani doğru

dürüst bir devlet eğitiminden geçmemişlerdi. Bu çok önemlidir. SultanVahdeddin’inTürkiye’denayrılırkennasıldavrandığınıdüşünün.Diğertaraftan,denebilirkimerkezsağıçökertenyolsuzluklarÖzal’ındönemiylebaşladı.Çünküodönemdemüthişbirkaynakkullanımıbaşlamıştı.Özal’dahemgirişimcibirişadamı zekası hem de mühendis zekası vardı ve bu şekilde Türkiye’yideğerlendirdi. Fakat yolsuzluklar bahsinde, bu olumlu gelişmelerin, niteliksizinsanlarınelindefarklıbiryolizlediğinigörüyoruz.

Belediyeleriçindeyolsuzlukiddialarıvar.Bu,1983’tensonraortayaçıktı,çünkübelediyelerinvaridatıarttı.Ondanevvel

belediyevaridatıyoktuvebelediyelermüteahhitparasıödemedikleriiçindemalvarlıklarını gizli tutarlardı. Mesela İstanbul Belediyesi mal varlığını bilmezdi.Ahmetİsvanbunlarıtespitetmişti.BizMülkiye’deokurkenbukonularüzerindedurulmazdı. Kanun ve yönetmeliklerle ilgilenirlerdi. Hâlbuki bir idarecininbilmesi gereken budur. Dünyanın bu tarafında, Ortadoğu’da, Akdeniz’demuhteşem şehirler, muhteşem medeniyet eserleri yapılmıştır. Ama bucoğrafyadakibelediyelerbatıdakilerenazaranniyezayıftır?Batıdakibelediyelerdoğal olarak gelişen köy gibidir aslında. Ama orada kamu malı az veyainsanların cebinden çıkar ve insanlar verdikleri paranın nasıl kullanıldığınıgörürler.

“BatıAvrupademokrasisiveburjuvazisibilebelediyelerdençıkmıştır,”diyebirsözünüzvar.Evet. Mesela Viyana belediye reisleri birkaç sefer reisicumhur oldu. Fakat

ilginçtir,enbüyükbelediyelerdebilegözlerhepmaliyededir.BizdeTurgutÖzalbir kanun değişikliğiyle belediyelerin varidatını artırdı. Özal’ın en büyüközelliği,acımasızcavetereddütsüzcekanunveyönetmelikdeğiştirmekti.Onlarıdakendisiyapmıyor,HasanCelalGüzelgibiMülkiyelilereyaptırıyordu.HasanCelalGüzelbirincisınıfbirdevletsekreteridir.Çokokur,süratletetkikedervemüthişhızlıanlar.Zatenöyleçalışmazsapaslanır.Bugibi insanlar filinyemekyemesigibiçalışırlar.Bu,TürklereveRuslarahasbirdevletadamıdır.Etraftakiyolsuzlar ve alt bürokrasideki işe yaramazlarla boğuşarak kendi kendisineharikalaryaratır.Fakat ben Turgut Özal’ın birtakım yerlere çok doğru insanları bulmakla

birlikte, bu insanları sonuna kadar kullanabildiğine kani değilim. Hatta yanlışseçimler de yapmıştır veANAP’ın felaketi de o olmuştur.ANAP bir birikimikullanmıştır. Başlangıçta bu iyi kullanılmış, sonunda tükenmiştir. Yatırımınolmadığı bir yerde, üretimin gerçek anlamda artmadığı bir yerde eskiyikullanabilmek, kanalize etmek de bir nevi istihsaldir. Yani iktisadın bugünkütarifinde fizyokratlardan farklıyız; artık tek gerçek üretim toprakta olurdemiyoruz.Üretimulaştırma ilede,depolamaylada,kullanmayladaolur.Çekkullanıldığızaman,mevcutparavealtınüzerindeçoğaltanetkisiyaratıyor.Birşeykullanırkenidareedebilmek,birvizyonyaratabilmeküretimdir.Banakalırsa,Özal’ın döneminde bu Türkiye’de iyi yapıldı. Mevcut stoklar, rezervler,donanımlar fevkalade esaslı bir şekilde atılım yaptı. Belki Demirel bunuyapamadıamaoTürkiye’ninenönemlişeyinitamamladı:üretimiçingerekenaltyapıyı,yanielektrifikasyonveyolsorununutamamladı.Özaliseokaynaklarıiyi

kullanmayıbildi.Bubirçoğaltanetkisiolduğuiçin,zatenfazlauzunsüremezdi.Çünkü Türkiye gibi bir toplum, yatırım yapmadan, üretim kapasitesini gerçekanlamdaartırmadandevamedemez.Hiçbircemiyetdevamedemez.Türkiyeilkanda enerji kaynaklarını barajcılıkla buldu ama artık yeni enerji kaynaklarıbulmamızgerek.

Vederken2000’liyıllarageliyoruz.MillîGörüşiçinden“Yenilikçiler”olarakortayaçıkanvesonraAKP’yikuranhareketnasılşekillendi?Öncelikle “Millî Görüş gömleğini çıkardık,” dediler. Aslında bu insanların

kökeniMillîTürkTalebeBirliği’diramaTürkparticilerininumumihastalığıdır,gençlere fırsat vermediler. Türkiye’de eski grubu “makosenliler” diye ifadeettiler. Biliyorsunuz,makosen, hareket kabiliyeti azalan yaştaki adamları ifadeedenbirdeyiş.İştebumakosenlilergençlerefırsatvermezler.Bu,çoktuhafbirşekildeçok-partilidönemedesirayetetmiştir.Tek-partirejimindebuanlaşılabilirama çok-partili rejimlerde bunun olması kabul edilemez. Bizde Avrupa’dakipartilerin kadro yenilemesi, dinamik gençlik unsurumaalesef yoktu.Hatta bu,kanunlarla yasaklandı ve gençlik teşkilatları kaldırılmaya çalışıldı. Bu tabii kiçokhatalıbirtedbirdi.Sonuçolarak,yenihareketMillîGörüş’tenayrılırken,büyüklerininyaptıkları

hatayı,eksikbıraktıklarınoktalarıgörmüşolabilir.Bunedenle,ilköncesiyaseteuluslararası sahnedebaşladılar.Amerika’yaveAvrupa’yagittiler.Zatenhemenhemen bütün Türkler Amerika’ya bayılırlar. Amerika, yaşam biçimi, kültürkalıpları itibariyle Türkiye’deki orta sınıfların dünyasıyla fevkalâde uyumlu,onlara tesir edenbirmemlekettir.Türkiye’deki orta sınıflarınAmerika’da, batımüziğini,Rönesans’ı,batı felsefesiniarama ihtiyaçlarıyok,çünkükendileridebilmiyorlar. Öte yandan, Amerika’nın lüksüne, kolay tüketimine de hayranoluyorlarveohayattarzıylabütünleşiyorlar.

“Yenilikçiler”dahabaşlangıçta,Amerika’yla,Avrupaülkeleriyleiyibirilişkigeliştirdiler.Nasılmümkünolabildi?Bu daha ileri safhalarda ortaya çıktı. Ama bu tür görüşmeleri komplo

teorileriyle değerlendirmemek gerekir. Amerika herkesi tanımak ister. RecepTayyip Erdoğan bir yana, bazı yazarları bile çağırır, tanımak isterler. Bu çokilginçtir.Herkesibirşekildetanımaya,dosyalamayaçalışırlar.Şunudasöylemekgerekir ki bu işi onlardandaha iyi yapanlardavar.Yalnızdediğimgibi bu tipkomploteorileriniabartmayalım.2000’liyıllardaTürksağpolitikacılarıarasındabaşbakanolmaniteliğinesahip,RecepTayyipErdoğan’danbaşkabirkişiyoktu.

Erdoğan hâlâ partisindeki en iyi hatip, insanları en iyi tanıyan kişi. Belki tekzayıfnoktası,zor iknaolması.Amabelkideomekanizmada iknaolmasınadagerekyoktur.Türksiyasihayatındalidernederseoolur.Bu,diğerpartileriçindegeçerli.Busorunçözülse,çokfarklıbirnoktayagelebiliriz.BuinsanlarmuhafazakârlaramaparadoksalbirşekildeAvrupaBirliğiyanlısı

olarak ortaya çıktılar. Galiba kendi isteklerini bu şartlarda daha kolaygerçekleştireceklerini düşünerek böyle bir yola girdiler. Fakat Avrupa Birliğiartık yapısal bakımdan kendini yenilemesi, değiştirmesi gereken bir siyasi veekonomik birlik halinde. Bu siyasi birliğin içinde uyuşmaların yanı sıra,uyuşmazlıklar da var. Ben en problemli ülke olarak Romanya’yı görüyordumamaoradakisorunçözüldü.Erdel’deAlman-Macar-Romenunsurfevkaladeiyidevam ediyor. Ama mesela ekonomik bakımdan aynı şey söz konusu değil.Şimdi orada yapısal bir değişim olacak. Bugünkü Avrupa Birliği’ne girmekTürkiye için bir kazanç değil, bunu hep söyledik. Hiçbir zaman AvrupaBirliği’yle kültürümüz uyuşmaz gibi bir şey demiyorum; bu bir itiraz noktasıolamaz.Amayapısal olarak, ekonomik bakımdan uyuşamayız.Birincisi, insanunsurubakımındanuyuşmuyoruz.Etniksorunlarıçözdüğütakdirde,Türkiye’nindemografik yapısı fevkalade sağlıklıdır.Geleceği deparlaktır, çünkü rezervlerivardır.

SözünburasındaAvrupaBirliği’ne vegenel anlamdaBatı ile ilişkilerimizedeğinelim. Bir teziniz var, “Her kültür ve medeniyet gibi Batı dünyası daduraklayacakvegerileyecektir.”Medeniyetinyönünereyeçevrilecek?Tabii geriler, Avrupa da geriler. Fransa başladı. 20. asır başındaki Fransa’yı

artık bulamazsınız. 100 sene evvel Fransa dünyaya ışık tutan, Nobel’ler alan,tıptaöncüolanbirülkeydi.RakiplerigeneAvrupa’nıniçindeydiamabugünöylebir durum söz konusu değil. Fransa kimsenin ciddi rakibi değil. İngiltere eskimirasını götüren bir ülke… Fransa’nın sözü geçmez;meselâWashington’dakiFransız büyükelçisinin konumu Türk büyükelçisinden daha iyi değildir.Britanya;Rusya,Çinkadaritibaredilmeyenbirtemsilcidir.

Özellikle ekonomik kriz sonrasında Avrupa Birliği’nin geleceği çok daparlakgörünmüyor.Küreselsiyasetdeüretemiyorlar.Avrupa, nüfusu yaşlı ve az, reprodüksiyonunu yapamayan, yani nüfusunu

yeniden üretemeyen, eğitemeyen bir toplumdur. Onun için üretim ve tüketimuçurumları başlamıştır ve daha da artacaktır. Bunları lütfen hesaba katın.İnsanlığın nihai hedefi diyerek, yanlış bir Hegelyen yorumla Avrupa’yı

değerlendirmeyin.Şuanakadaröyleyapılmış. İnsanlarınkafasınabununnihaihedef olduğu, insanlığın en yüksek noktası olduğu yerleştirilmiş.Öyle bir şeyyok.Beşeriyet istikbalde dahamı iyiye gidecek, dahamı kötüye gidecek, onudüşünenyok.

Amerikaiçinde“Duraklamadöneminegirdi,”deniliyor.HattaOsmanlı’nınsondönemiylekarşılaştırılıyor.Amerika için de aynı şey geçerli. Bugünkü Amerika, Avrupa ile mukayese

edilmeyecek kadar üretken, dinamik, örgütlenme kapasitesi yüksek bir ülke.Ama yarın ne olur bilmek mümkün değildir. ABD-Osmanlı mukayeseleri isedoğruyöntemli,zenginmuhtevalıifadelerdeğildir.

Avrupailemüzakerelerağıraksakdaolsadevamediyor.Neöngörüyorsunuzilerisiiçin?Fazla abartıyoruz. Herkesle birleşilebilir, herkesle ittifaka girilebilir ama

abartmak yanlış. AB meselesi Türkiye ortamında fazlasıyla abartılmış birkonudur.

TÜRKİYE’DESİYASİDEĞİŞİM

AKP’ye dönelim. Nasıl oldu da kuruluşundan kısa zaman sonra iktidaragelebildi?Halk Partisi kurucu bir partidir, devlet partisidir, fakat kendini zamana ve

zemineuyduramamış.Denemelerioldu,ilkönceortanınsoluçıktı.Bubirdönemiçinbaşarılı bir çıkıştı amayolundan saptı, çünkü esasları iyi tespit edilemedi.Edilemez de. Çünkü sanayi sınıfına, işçilere hesap vermeyen bir parti nasılsosyaldemokratolacak?Hiçbirininişçisınıfıylaneorganikbağıvar,nedehesapveriyor. CHP, 1970’lerden sonra kerameti kendinden menkul birtakım solcumilletvekilleri ile ilerlemeyeçalışıyor.Onuniçindebuparti ilerigidemiyoryadabölünüyor.Diğer yandan, işçi sınıfının, sendikanınmı sorununu ele alacak,etnik sorunu mu, yoksa mezhep sorununu mu vurgulayacak? Bu sorunlarınhiçbiriküçümsenemez.Amabirpartibunlarınhepsinesahipçıkarkenyaönceliksırasınakoymalıyadabirarmonisağlamalıdır.Bütünproblemleriiçeren,hepsiniçözmeye yönelik program nasıl olacak?CHP bunu yapamadı.MHP ise hiçbirşekilde üniversal bir parti değil. Zannediliyor ki milliyetçilik kasaba işidir.Türkiyegibibiryerdekasabanıngörgüsü,dünyabakışıvedüşüncesiyleulusçubirpartisürdürülemez.AKP ise halka hitap ediyor. İktisadi bakımdan bir birikimi kullandılar.

Kendilerindenevvelbaşlamışbazışeyleri,meselaözelleştirmelerisürdürdüler.Okaynakbittiktensonra,sağlıkhizmetinegeçtiler.Dahaöncekilerinhiçbirisibunuyapmamıştı.MeselaÖzaldadöviziyolunakoymuştu.Şurasıbirgerçek;devlethastanesine gittiğiniz zamanyapılan iş görülüyor.Budevamedermi bilinmezama her halükârda oy toplar. Şimdi İstanbul’da ulaşımla ilgili yatırımlaryapılıyor. Sao Paulo’da, New Mexico’da, Kahire’de böyle yatırımlar yok.DemekkiAKPbirtakımbirikimleriiyikullanıyor.Bupartininbirdiğerözelliğiüyelerinikullanması.Türkiye’deAKPdışındakadınüyelerietkinolaraksiyasetesokanpartiyoktur.Amahâlâbaşörtüsorununuçözememesiokadrolarırahatsızediyor.AKPzamanzamanTürkiye’yiyenidenkuruyoruziddiasınıdilegetiriyor.Fakat

Türkiye onlardan çok daha önce her bakımdan kurulmuştu. Yapılan iyi şeylertakdirle karşılanmalıdır ama geçmişimizden miras aldığımız şeyleri de inkaredemeyiz.Onlardan önceki bir yönetici altyapıyı geliştirmiş, bir diğeri asayişisağlamış,birdiğeriyollar,barajlaryapmıştır.

Demiryollarımeselesinebakacakolsak,şunuteslimetmemizgerekir:BugünküTürkiye30’larınTürkiye’sininherbakımdanyüzlercemislibüyüklükte.Nüfusu,ekonomisi, bilgi birikimi itibariyle bu dönemde çok daha büyük hamleleryapılması beklenir. Bunları yapmadan, 30’ları yargılamayız. Mühim olan şey,kaynağın kullanılmasıdır. Bu bakımdan Ali Babacan önemli bir isim. Eğerhazinesine sahip çıkan, kaynakları yaratmak ve düzenlemeklemeşgul olan birkişiyegörevverilirse,buohükümetinhanesineyazılır.

Halkınkoalisyonistememesidebiretkenolabilirmi?Hiç kimse koalisyon istemez. Avrupa’da da böyledir. Hiçbir memlekette

koalisyon hükümetleri ideal değildir. Bizde de değildir. Biz 1961’den sonrakoalisyonlaraalıştık.

RecepTayyipErdoğannasılbirsiyasetçi,nasılbirliderprofilidir?Recep Tayyip Erdoğan İstanbul’un fakir mahallesinde yetişip yükselen genç

tipidir.Kasımpaşa gibi çeşitli sınıfların, farklı unsurların, orta hallinin, fakirin,Yahudi’nin, Müslüman’ın, Karadenizlinin, İstanbullunun bir araya geldiği biryerdeyetişmiştir.Liderpolitikacılarıniçindeçokönemlibiryanıvardır.Bence,Türkçe bilmesi bakımından Ecevit-Demirel kategorisindedir. Hitabet dili içinkendisini iyi yetiştirmiş, şiir okumuş. Türkçesi çok düzgün. Bu çok önemli.İnsanlarla müthiş bir diyalog kurdu ki bu Türkiye’de az bulunan siyasikarakterdir. Çünkü bizim siyasiler hepsi gökten zembille indirilmişlerdir.ErdoğaniseçocukluktanberiMillîNizamPartisiçevrelerindeyetişmiş.GençlikKolu Başkanı, il başkanı, belediye başkanı olmuş ve buraya kadar gelmiş.MehmedZahidKotku’ya,yaniNakşîbenditarikatıçevrelerinebirölçüdeintisabetmiş. Onun için cemaatlerle sıcak ilişkileri olduğu da pek söylenemiyor. Herzaman için görünüşüne dikkat etmiş bir kişi. Etrafındaki insanlar da öyledir.Diğer taraftan, kendisinde vefa unsuru var ki politikacıda bu özellik çokönemlidir. Bir yandan da çatışmacı bir kişiliği var. Bu olumsuz da olabilir,olumluda.Bu,bazıinsanlarınhoşunagider,bazılarıise,kendipartilisidâhilçokürkerbundan.

Erdoğan’ıngücüvekarizmasıneredenkaynaklanıyor?En önemli vasfı, partisine sahip olmasıdır. İnsanlar partide ona karşı

çıkamazlar. Bu, daha önce hiçbir liderde olmadığı kadar böyledir. Bu otoritenasılkuruluyorbilmiyorum,amaopartiyehâkim.Üstelikbupartihacimceçokbüyükbirparti.Böylelerinehâkimolmakçokzordur.Diğer liderlerbuölçüdebaşaramamışlardır. Ayrıca hem kendisi hem de partisi çok çalışkan; mahalle

düzeyinekadarçokçalışıyorlar.Buçalışkanlıkonlaraimkânhazırlıyor.

Abdullah Gül, Recep Tayyip Erdoğan’a göre farklı bir tarza sahip. Gül’ünasılyorumlarsınız?Gül çatışma yönünü, tansiyonunu gösteren biri değil. Onunmeziyeti de bu.

Abdullah Bey açılıma müsait, konuşması ve üslup yapısı fevkalâde geniş birsiyasetçi. Samimi ve konsensusa açık bir üslubu var ve dünyayı yakındantanıyor.Öteyandançokdiribiryönetici.Cumhurbaşkanlığıiçinidealbiremsalteşkil ediyor. Başbakanlığı sırasında da sorunsuz bir dönem yaşandı. Bukabiliyetleriyledikkatedeğerbirsimadır.

Kürt sorunu ve teröre rağmen milliyetçi partiler yükseliş sağlayamıyor.Siyasetsosyolojisiaçısındantuhafdeğilmi?Maalesef onlar kasabadan kurtulup dünyaya açılamadılar. Milliyetçiliğin

kasabalı değerlerinden, büyüklerin öğrettikleri kurallardan dışarı çıkmamakolduğu düşünülüyor. Bu çok yanlış bir yaklaşım. Milliyetçiler başkamilliyetçilikleri de tanımalı ve hissetmeli. Bugün bile Ruslar İkinci CihanHarbi’nin askerî marşlarını keyifle dinliyor. Komünist oldukları için değil,mukaddes Rusya’yı savunan insanları dinliyorlar. Ama aynı zamanda Alman,Fransız milliyetçiliğini de tanıyor, okuyorlar. II. Meşrutiyet zamanında, JönTürkler Fransızlara özenir, Almanları takdir ederlerdi; vakıa bunun arkasıkesildi. Ama bu gülünç durumdan bir uçtan öbür uca çekildi Türk milliyetçiakımı. Kasabalı olduk. Kasabalı insanın dünyayı tanıması, dünya görüşükazanmasımümkündeğildir.Cihanşumulbakışkazanamayankişiisemilliyetçiolamaz.Kasabalıdeğerleriylemilliyetçibirpartikuramazsınız.Sonuçolarak,butür bir milliyetçilik şehre, şehir toplumuna hitap edemiyor. Şehrin başkaproblemleri var. Asayiş, istihdam, altyapı, ekonomi, ulaşım gibi problemleryanındakültürelvekentselyabancılaşmagibisorunlarvar.

Gelelim eğitime. Bizi geleceğe taşıyacak yegâne kaynağımız. Cumhuriyetdönemindenasılbirseyirizledik?Yakın gelecekte Türkiye nüfusunun en kalabalık kesimi bebek ve okul

çocukları değil, orta öğretim ve yükseköğrenim gençliği olacak. Artık doğumoranıdüşüyor.Bunoktadaüçüncüdünyadenenproblemliülkelerindışındayız.Ama genç nüfusumuz dolayısıyla da Avrupa’dan, özellikle AB’ye yeni girenDoğuAvrupaülkelerindençokfarklıbiryerdeyiz.BuasrınortalarındadinamiknüfuslubirülkeolarakihtiyarAvrupa’nıngıptaedeceğikonumageçiyoruz.Pektelaffuzetmiyoruzamaavantajlıbirdurumdayız:Nüfuszenginliktir,enönemli

üretim aracıdır ve bu asli zenginliğe sahibiz. Oysa biz bunu bir sorun olarakgörüyoruz.Hersene2milyonayakıngencimizüniversitegirişsınavlarıdenencendereye

sokuluyor.Maalesefbüyükçoğunluğuüniversiteyekabuledilemiyor,edilenlerinde önemli bölümü istemediği yerde ömür törpülüyor. Bu işin tatsız yönü.GençliğinazınlığıiseAvrupagençliğindendahafarklı,küçüksınıflı,bolimkânlıbirkaç üniversitede okuyacak. Şu kadarını söyleyelim: Bu gruba girenler,paralarından çok yetenekleri olan gençlerdir. Tanzimat’tan beri Türkiyeeğitiminde yetenekli gencin elinden hep tutulmuştur. Tahsil görecekleri birkaçüniversitemiz, ister devlet ister vakıf üniversitesi olsun, Avrupa kıtasınınötesinde ABD ve İngiltere, doğuda İsrail ve Japonya’daki üniversiteler ilekıyaslanacak durumdadır. Diğer üniversiteler ile aradaki uçurum kaçınılmaz.Bunusilmekmümkündeğil,düzeltmeyolunagitmeliyiz.Yeniüniversiteyasasıetrafındaki kavgalar seçkin eğitimin korunması, mevcutların bir parçadüzenlenmesi ile ilgili değil. Türkiye’yi yönetenler, hatta birçok üniversiteöğretim üyesi üniversitenin ne olduğunu pek anlamış değil; ama şüküranlayanlar var ve bu az sayıdaki insanın etkili oldukları ve bizzatgerçekleştirdiklerieserlerdevar.Avrupa’nınüniversitelerineredeysebizdekiekseriyüksekeğitimkurumlarıyla

paralel giden bir yapıda; kalabalık öğrenci, az sayıda öğretim üyesi velaboratuarsız, kütüphanesiz, sağlıksız yemekhaneli görünümleriyle yaşamasavaşıveriyor.Birinci görünümle tam bir tezat teşkil eden ikinci bir sorunumuz var:

Üniversitelerimiz birkaçı hariç üstün yetenekli gençlerini değerlendiremiyor.Hattabugibikurumlarındoğmaktaolanananesiniyıkmışlar.EnhazinörneğiDilTarih Coğrafya Fakültesi’dir. Tıp fakülteleri, mühendislik fakülteleri bilhassa1980’den sonra aralarında hiçbir hiyerarşi olmadan kalabalık sayıda öğrencialıyor ve bunlar maalesef kıt kaynaklı eğitimle bilimden soğutuluyor. İyi bireğitim ağı, iyi öğrencileri, yani geleceğin bilim adamlarını kayırır, yaşama veçalışmaşartlarınıenmükemmeliylehazırlar.Onadünyayıkavramasıiçinsınırsızseçenek sunar. Bu imkânları her öğrenciye sağlayamayız ama hak edenesağlamak zorundayız. Türkiye üniversitelerinin sosyal bilimler alanında başarısağlaması zor; zira buna yönelik lise eğitimi yok.Küçük yaştan itibaren dillereğitimini alamayan bir gençlik üniversitede iyi bir tarih, filoloji, hukuk, hattailahiyat eğitimi alamaz. Ne şiş yansın ne kebap oportünizmi ile sekiz yıllıkeğitime geçen millî eğitimimiz imam-hatipleri kaldırma programıylakonservatuar, sanayi, hatta yabancı okulların yabancı dil eğitimini de

baltalamıştır. Hazırlıksız ve samimiyetsiz bir düşünceden tutarlı bir eylembekleyemeyiz.Önemli bir sorun, üniversite öğrencisinin geleceğin aydını olarak

düşünülmemesidir. Küçük vilayetlerin küçük merkezleri, hatta kasabalarıüniversite istiyor. Bunun ilim irfan aşkından çok alışveriş ve kira gelirleriniartırmak için istendiği açıktır. Yurttaşlarımız birtakım çokbilmişler tarafından“Çocuğunuzsizinyanınızdaokuyupbüyükşehirdehederolmayacak,”vaadiylesürükleniyor. Oysa sayılar ortada: Taşralı çocuk baba ocağında okumayı peksevmiyor.Büyükşehrikazananhemengidiyor.Aydınsınıfımızınüyeleribüyükşehirdekiüniversitelerdeyetişmelidir.Budoğalvesağlıklıbirgelişmedir.Şu anda bize Avrupa eğitimine göre üstünlük veren ve dış dünyayla

yarışmamızı sağlayan genç teknisyenler ordusu az öğrencili bol imkanlıüniversitelerimizdeyetişmiştir.Bunlarındördüdevletin,birveyaikisivakıflarınkurduğuüniversitelerdir.Bukurumlareşitsizliğitemsiletmiyor,çünküyeteneklivezekiçocuknadiryetişiyorvedikkatleeğitilmesigerekiyor.

DIŞPOLİTİKA

Birazdışpolitikakonuşalım.Komşularımızkaotikbirdurumda.Bubizideetkiliyor.Kimisiiçsavaşyaşıyor.Suriye,İran,Irak…Irakdenencoğrafibölge,bugünküIrak’ınküçükbirparçası.TarihteIrakdiye

tekbaşınaveözgürbirülkeyok.KocaOsmanlı,Doğu(Maşrık)Arabistan’ındaüçgündeçökünceBirinciCihanHarbisonundaİngilizlerincetvelleçiziptespitettiğiyerlerdenbiriIrak,birideÜrdün’dür;KörfezcivarıveSuudiArabistandaböyledir.BugünküSuriyedetarihtekiSuriyedeğil.Halepvilayetigibifazlalıklarvar.KimkimdenHatay’ıisterveyaHalep’iistemesigerekirbellideğil.NihayetSuriye’ningençyönetimiaklıselimeulaştı.Bölgedekibazıçöküntüleri

önlemek için birlikte hareket etmenin ve anlamsız talep ve iddialardanvazgeçmenin daha makul olduğunu anladı. Son ziyaretler bu bakımdan ümitvericiydi derken, Arap Baharı’nın yansımasıyla bölgede isyan başladı. Esadhanedanından en çok canı yanan Sünniler, İhvan-ı Müslimin esasını teşkilediyordu. Cezalandırmaları da ağır oldu. Nusayriye (Alevi) takımı ise canhavliyleBeşşarEsadrejiminidestekliyor.Hıristiyanlardaonlarlabirlikoluyor.Dürzîler bir kenarda duruyor. Zaten kavgaya karışırlarsa iyi savaşçıolduklarından ortalık toz duman olur. Dürzîler malum; İsrail’de ama ağırlıklıolarakCebel-iLübnan (burayaCebeliDürzüdedenirdi)veSuriye’deyaşarlar.Arapça konuşmanın ötesinde Arap kavmiyle gündelik ilişkileri bile çokkopuktur. Üç devletin yurttaşı olmalarına rağmen aralarında çok sıkı iktisadi,kültürel ilişkiler vardır ve “ukkal” dediğimiz ki aralarında kadın üyeler debulunur,yüksekdinadamlarızirvesibumilletinilişkilerinivetoplumsaldüzenisağlar.Lider(yaniCanbolat)Lübnan’daamabunlarınbaşındamutlakdiktatördeğil,“ukkal”zümresinebazıkonulardaitaatetmekzorundaveDürzîler’indiğerOrtadoğukavimlerinegörebirüstünlüğübudur.PekiTürkmenlerindurumuneolacak; güya bizim himayemizdeler. Ulusal bir azınlık olan Kürtler BeşşarEsad’ıdestekliyorve federasyon istiyorlar.Nusayriler iseayrıdevlet istiyorvebazı aşırı gruplar onlara Samandağı’ndan bile destek veriyor. Suriye Arapçakonuşan insanların birbirini din değeri üzerinden boğazladığı bir yer oldu.Türkiyebilgisizcegiriştiğiittifaklardolayısıylazordurumda.Birdebasındabazıgülünçkalemlervar;“Karışmayalım,”diyorlar.Senkarışmazsan,onlarkarışırlar.Onlarınkarışmasınakarşıetkinamakavgadanuzaktedbirleralmakzorundasın.Irak tarihte olmayan bir siyasi birlik ve onun için birlik değil... Barzani ve

Talabani’nin etrafındaki Kürt grupların birbirleriyle çatışması şimdilik sadecetatil edilmişe benziyor. Daha geçen seferki Amerikan müdahalesi esnasındaaralarında bir uzlaşma olabilseydi, o zamanki başkan Bush bu bölgeyebağımsızlık verecekti.Ama kan banyosundan çekindi.Onun yerine,Bağdat’ınkontrolünden çıkan bu bölgeyi kendi haline bıraktı. Derhal dünyanın heryerindenfakatözellikleBatıAvrupa,KuzeybatıAvrupaveABD’deniyiniyetli,kötüniyetli;karıştırıcı, toplayıcı,nekadarsivil(!)olduğubelirsizbiralayyarıaskerî örgüt oraya doluştu. Bazılarının zannettiği gibi kuzeye sadece Türkiyedeğil,şöyleveyaböyleherkesmüdahaleediyordu;edemeyensadeceSaddam’ınkendisiydi. Burası önemli; Saddam’ın baskısı bitmişti; bu nedenle o bölgedeartık hiçbir Arap liderin hâkimiyeti kurulamaz. Her etnik grubun üzerindebirleşeceğitekdirenişçiasgarimüşterekbudur.Bugünortadatarihi,coğrafikimliğibelirsizbirülkevar;buülkedeherdinve

mezhepten, hatta tarihte kaybolan inançlardan zümreler var. Mesela Hz.İbrahim’e bağlı olan Sabiiler böyle bir zümre. Sayıları az ve ArapçakonuşuyorlaramaibadetdilleriAramca.Onubilekendilerineözgübiralfabeileyazıyorlar.Batılılarbunlara“Mandaen”diyor.BölgedeHıristiyanlıkhemenhermezhebiiletemsilediliyor,Müslümanlıkdaöyle.Türkler,Kürtler,Araplar,çokazalansayıdaYahudilervarveşimdipetrolbölgesindeIrak’ınikitemelazınlıkgrubu karşı karşıya gelmiş vaziyette. Çatışma patlarsa ucu nereye uzanır bellideğil.Herhaldeengeçersizpolitika“bizene”ciliktir.Çünküböylebirlüksümüzmaalesef yok; yukarıda da belirttiğimiz üzere biz karışmasak da birileri bizekarışacakgibi.

BöylebirOrtadoğuiçindeTürkiyeneyapmalı?Bölgedeki Türk yükümlülüğü bizi bataktan koruyacak düstur olmalıdır.

İmparatorluğumuz tarihe karıştı ama onun kalıntısı olan Türkmenleri göz ardıedemiyoruz. Çatışmayı barışsever girişimlerimizle yatıştıramazsak, hiçbir şeyekarışmamanın da her şeye karışmak kadar tatsız sonuçlar doğurmasındankorkulur.Arapdünyasınıtanımıyoruz.Dahadünterkettiğimizbirsahayı,birkavmive

bölgenindillerinibilmemek,uzmanlarasahipolmamak,olanlardabudünyadangittikçe yerine yenisini yetiştirememek bizim ayıbımız. Batı dillerinde çifterçifter tercümesi olan, ortaçağlarda kaleme alınan her kavimden MüslümanınArapçaveAraplar hakkındaki eserlerinin çoğunuTürkçeden izlemekmümkündeğil.ModernAraptetkiklerininzatendışındakalmışız,yönveremiyoruz,hattaizleyemiyoruz. Arapça, Diyânet’te çalışanlara bırakılmış, bilgisizlikle

övünüyoruz. Petrolümüzü temin ettiğimiz bu bölge hakkında bilgisizliğimizsürüyor. Politikasının karmaşıklığından korktuğumuzArapmilletlerinden uzakdurmayı marifet addediyoruz. Oysa Araplara belki çok karışmadan onlarlabirlikte olmayı bilmeliyiz; bunu yapmak zorundayız çünkü bu dünya ile içiçeyiz... Oradan üzerimize ateş de gelebilir, barış rüzgârlarının serinliği de.Marifetbilgilivebecerikliolmaktır.Ortadoğudünyasıromantizmleveyabuluğçağıbebesininkinciliğiyleyanaşılacakbirsahadeğil.Çünkübilsekdebilmesekde;istesekdeistemesekdeOrtadoğu’dayız.

Ortadoğu’da son 100-150 yıldır önemli değişiklikler yaşanıyor. Batınınsanayi devrimiyle birlikte ortaya çıkan gelişmeler ışığında belki de dünyasahnesinearmağanettiği;Doğu-Batı, İslâm-Hıristiyançatışmasının,kültürçatışmasının temellerinin atıldığı bir coğrafya. Ortadoğu nedir İlberOrtaylı’nıngözünde?Ortadoğu,maalesefharitasıyanlışçizilmişbircoğrafyadır.Birimparatorluğun

temel,ananoktasıikenortadakalmış.Ortadoğu’daBatı’nınpaylaşımplanlarınıngeçerliliği kalmadı. Bu bölüşmenin hiçbir anlamı kalmadı. Suni bir coğrafyaortaya çıktı. Renkli etnik gruplar, bu etnik gruplar da külliyen dinî ve ırki.KürtlerleAraplar var -kiKürtler çok kalabalık- ve Irak’ta ne ararsan var.Hz.İbrahim’in taraftarları var,Hanifleri belirttim. Şiiler var, Türkler var, her çeşitDoğulu Hristiyan mezheplerden cemaatler var (İng. Mandaeism). Bunlarınpaylaştırılması mümkün olmayacağı için hepsi Irak’a doldurulmuş. Haritayıçizen Gertrude Bell tıkıştırmış.14 Ortadoğu’nun siyasal ve coğrafi yapısı çokaceleyegelmişbirkurgu.BugünIrak,kaynayankazan.Bukadarbirbirindenfarklıdin,mezhepvefarklı ırkgruplarıküçücükIrak’ta

nasıl bir arada tutulur?Çokönemli birTürk azınlık var, belirli bir coğrafyadaçokönemlibirKürtgrupvar.Ve tabiiYahudiler. Irak’taYahudilikçokönemlibir unsurdur. Güneye gidiyorsun; Arap ama Şii. Ta Hz. Ali devrinden beriöbürleriyle kavga halindeler.Ve Sünniler.Kültür olarak bunların farklılığı çokaçık.ŞiilerIraklıamatamamenİraniletemashalinde.Birneviİranlılaşmışbirkültür görünüyor orada. Burayı Osmanlı üç eyaletle idare ediyordu. Hatta üçbuçuk;Basra,Bağdat,MusuleyaletlerivemerkezebağlıŞehr-iZorsancağı.Çok huzursuzluk ortaya çıktı. Bir kere böyle bir memlekette parlamenter

demokrasiçok farklıydı,mümkündeğildi,yürümezdi.Yürümedi.Yakın tarihteçokkanlıolaylarbeklenir.Ama şunu unutmayalım; Ortadoğu dünyanın en güzel, en renkli ve insanlık

medeniyetinin en muhteşem bölgesi. Bizim vatanımız da bu coğrafyada; onu

sevmek,sahiplenmekzorundayız.Zatenilgilensekseveceğizde…Tabiibilmekdezorundayız.Egzotikbiryaklaşımladeğil,kendimedeniyetimizinbirunsuruolarak…

OhaldebugünOrtadoğu’dayaşananlaraçokdasürprizgözüylebakamayız.Belki150-160yıldırsürenpaylaşımhesaplarıvar…Hayır, hayır. 1517Ridaniye’yi hatırlayınız...YavuzSultanSelimHanbir yıl

altıaygibibirsüreiçerisindebütünbubölgeyi;Güneydoğu’nunbirkısmındanbaşlayarak bütünMemlukDevleti arazisini Osmanlımülkü içine kattı. BugünIrakdenenyerinfethiKanuniSultanSüleyman’aaittir.Bukadarsüreiçindeelegeçen yer dört asır boyu sükûnet içinde. Yani Arapmilliyetçi hareketleri biledaha çok böyle kulüp düzeyinde, kendiliğinden oluşan gruplar halindeydi.Kesinliklebağımsızlıksözkonusudeğil.Enönemli istek;“HilafetAraplaraaitolsun”.Saltanatiçinprogramlarıyok.BöylebirortamdaBirinciCihanHarbi’negiriyorsunuz. Harp’te Cemal Paşa çok amansız davranmıştır. Harp sonrasısınırlar dünyada görülmemiş cinsten; cetvelle çizilmiş. Alışılmadık yeni biridare.Irak’tadevletananesiyok.BalfourDeklarasyonu’nagöreYahudi,FilistinliArap’la eşit tutuluyor diyemeyiz, ama unsur olarakmütalaa ediliyor.15 Hâlâ otarihtegerçekçibirprojedeğil.Birdönemegiriyorsunuz,20.yüzyılınilkyarısı.1918–1948arasıFransa30seneboyuSuriyeveLübnan’da...Bu30–40seneniniçinde İngiltere ve Fransa şaşılacak kadar acemi, koloniyalistler. AraplarlaYahudiler birbirlerine karşı silahlı mücadele ettiler. Kolonizatör, yerleşimci,yatırımcıSiyonizm,savaşçıSiyonizm’ebenzemiştir.Terörpolitikasınagitmiştir.Ticari politikada müthiş bir dengesizlik vardır. Fransa mesela Suriye’ye veLübnan’a epey bir yatırım yapmıştır. Fakat aynı şeyi İngilizler için söylemekyatırımaçısındansözkonusudeğildir.İngilizler70seneyeyakınyönetimlerindeKıbrıs’ta da öyleydiler. Son derece eli sıkı bir koloniyal idare kurdu İngiltere.YaniBritanyasömürgelerindeheryerdeHindistan’dakiyatırımlarınbenzeriçokyoktur. Bunu Şükrü Sina Gürel’in Kıbrıs Tarihi (1878-1960)16 kitabındaayrıntılarıylagörebilirsiniz.

ButarihselarkaplanıbilerekyorumyapıncaOrtadoğu’dabağımsızbirKürtdevletininoluşmasıyadayaşamasıpekmümküngörünmüyor?Çok zor deniyordu. Mahabad Cumhuriyeti İkinci Cihan Harbi’nde İran’ın

işgali sırasında Sovyetler’in kurduğu kukla bir devletçikti. ABD Irakmüdahalesinden önce Kürdistan kurmaya çekindi, iç bünyeye güvenemedi.Bugünartıkbirdevletlerivar.Bugelişirmi;onuniçinbirkereKürtlerinkendiiçyapıları sağlam mı, onu düşünmek lâzım. Herkesin onu bilmesi lâzım. İlk

müdahaledeABDböylebirdevleti ilanettiremedi,Barzani-Talabanigüçlerininoranı 50-50’ydi. Talabani ve Barzani’nin birbirini boğazlayacağı düşünüldü.İkincimüdahaleyekaldı.FakatİsrailKürdistan’ınortayaçıkmasındanmemnun.Çünkü o bölgede Arap olmayan herhangi bir kuvvet İsrail’de çok hoşkarşılanıyor.Amaonekadaroturabilecek,etrafıylanasılbirbağıntıkurabilecek;çokönemli.Sonrapetrolkaynaklarıvar.Onlarnekadarpaylaştırılacak?Bütünbunlar üzerinde düşünülmesi gereken şeylerdir. Galiba en çok da o bölgedekiKürtlerinkendilerinindüşünmesigerekiyor.Irakbambaşkabirmuamma.İran’ınise bir mazisi var; Kürtlerin İran’da öbür unsurlarla bir arada yaşamakalışkanlığı, geleneği var. Herkes bir yeri tutmuş. İlginç bir oturmuşluk. İrantoplumunda askerden aşçıya kadar kimin hangi toplumdan geldiği, ne olacağıbellidir. Kanunla, nizamla, anlaşmayla değil; gelenekle öyledir. Teşkilatlanmaböyledir.

Irak’tabunlarınhiçbirisiyok.Hiçbirisiyok.Çünkügelenekyok.Şimdiböylebiryerdedengebozuklukları

çok büyük problemler yaratacak. Ve o problemler herkesi çok etkiler.Amerika’yıdaetkiler.

Şimdi yaşadığımız sorunlar için “Bunlar geçmişin çözümleriydi,” denir.Geçmişteçözümolarakortayakonulan,hayatageçirilendüşünceler,projelerbugün karşımıza sorun olarak çıkıyor. Tüm bu konuların Birinci DünyaSavaşı’ylailgisivar.BusavaşbazıprojeleregöreOsmanlı’nınpaylaşımıiçinçıkmıştı.Doğrumu?Ontaneprojedenbirtanesidir.Osmanlı’nınReval’depaylaşılmasıdışında8–9

ayrıprojedahavardır.Çünkü“Mısır’dansonraMezopotamya’yıveSuriye’yidealacağız,” diyorlar. Fransa, Almanya ve İngiltere bunu düşünmüştür zaten.Almanyada“Bizdealacağız,”diyor.RusyaBoğazları ister.OrtadagizliRevalAntlaşması var. Lakin Birinci Cihan Harbi her şeyden evvel Avrupa’nınsavaşıdır. O zaman bir Sırbistan konusu vardı. Sırbistan’ın Bosna’da gözü,Adriyatik’te gözü vardı. Bulgaristan Balkanlı kardeşleriyle, Sırplarla,Yunanlılarla kavgalıydı. Romanya vardı. Rusya’nın kendi içinde problemlerivardı.Huzursuzluk vardı ve Polonya sorunu söz konusuydu. Polonya gibi, birzamanların büyük cumhuriyetinin bağımlı hale geldiğini, topraklarınınbölündüğünü düşünebiliyor musunuz? Böyle büyük-küçük devletler arasındabüyükçatışmalaryaşamışlardır.Kıtaylaİngilterearasındamünasebetvardı.YaniFransa İngiltere’nin yanında yer aldıysa, şartlar öyle icap ettirmiştir. ÇünküFransa İngiltere’ye göre geri bir ülkeydi. Sanayide, tarımda bazı Avrupa

ülkelerine göre de geriydi ve büyük sorunları vardı. Bunlar sömürgelerdeİngiltereileçekişiyordu.Paylaşılmayanbirkozvar.Birdeyenirakip,güçlenenAlmanya var.Öbür tarafta ise Rusya.Almanya veRusya ittifak platformundaiken,karşıkamplaradüştüler.ZiraAvusturyaAlmanya’nınyanındaiseRusyaveİtalyakarşıkampageçer.Bunlarınaralarındabüyükrekabetvardıvehiçkimseistedikleriharbinneyemalolacağınıiyihesaplamamıştı.

Böyle bir dönemdeOrtadoğu ise Osmanlı barışı altında huzurluydu. Sihrinedir?Demek ki dengeli bir idare, çok fazla sömürü yok. Yöntemleri son derece

ilginç,benokudukçaşaşırıyorum.Ortadoğubölgesi,Balkanlar’ınaksineoldukçahuzurluveohuzurBirinciCihanHarbi’ndeanibirbiçimdebitti.Arkasındanasılbirkaosortamınıbıraktığını1917’denberibiliyoruz.

Osmanlı barışını anlatırken imparatorluk benzeri yapılarda herhangi birbarış şemsiyesinin iyi açılabilmesi için asıl etnik grubun diğer gruplarüzerinebaskıkurmadanyönetimmodeli sergilemesiniönemsiyorsunuz.Bir“TürkBarışı”konseptiarıyormuyuz?Ordu daima çok önemlidir. Roma İmparatorluğu’nun ordusu Romalılarındır.

Bizans’ın ordusu da imparatorluk ordusudur.AmaOsmanlı İmparatorluğu’nunordusuTürk’tür.DevşirmedevartabiiamaTürkleşmiş.Hemdeçokorijinalbirşekilde. Bu devşirme, acemi oğlanlar hemenMarmara, Trakya köylerine sevkediliyor ve köyde din ve dil öğreniyor. En büyük asimilasyon köy ortamındaoluyor.Köylü,onuasimileediyor.Süreçgerçektençokilginçtir;ordudaTürkçekomuta ediliyor, Türkçe konuşuluyor. Bunu yapan bir orduyu düşünün.Avusturya-MacaristanordusuAlmancabiliyorduveAlmancaoradadamümkünolduğu kadar komuta diliydi. Ama maalesef etnik kümelenmeleri, etnikkayırmalarıortadankaldıramamışlardı,aksinebunlararttı.Butipgruplaşmalarlaordu olmaz, o çok önemli. İmparatorlukta bazı müesseseler temeldir.Bürokrasidekullanılandilönemlidir.MeselabenimbulduğumBulgarca,Sırpçadilekçeler var. Köylünün verdiği dilekçe sorun değil. Ama nasıl işler? Türkçeişler.Buöylegidervebiryerden sonrabizdedeyapılmıştır. 19. asırdan sonraHristiyan okullarında, eğitim hangi kavmin eğitimi olursa olsun, Türkçeprograma sokulur ve en çok ona benzeyen kavmin yükselme şansı vardır.Osmanlı Musevileri okullarında Türkçeyi çok iyi öğrendiler ve o yüzdenimparatorluğunhayatına sondönemdeçokaktif olarakkatılabildiler.AraplarınArapçaeğitimmeselesiiseaçıkçasıimparatorlukdağılanakadarresmençözülüpörgütlenemedi; fakat bu demek değildir ki Araplar ilkokul düzeyinden

başlayarak medrese düzeyine kadar Arapça öğrenip okuyamıyordular. AksineArap vilayetleri belki anadillerini en iyi muhafaza eden Osmanlı uyruklarınınbölgesiydi. Hayatları eskisi gibi gidiyor, edebiyat ve adetlerini gururlataşıyorlardı.ModerneğitimkurumlarınaiseHristiyanArapların,yabancıKatolikveAmerikanmisyonerlerinkurduğuokullar sayesindegirdilervebuokullardaArapçayabancıdillebirlikteonlaraverildi.Türkçeeğitimdendışlanmıştı,ancakSultan Abdülhamid dönemindeki eğitim reformlarıyla birlikte Galatasaray,Mülkiye, İstanbul’dakiTıbbiyeveaşiretmektepleri sayesindeTürkçebilenbirArapelitiyetişmeyebaşlamıştır.

Osmanlıbarışınınacabagünümüzeuyarlanması,21.yüzyıldayeniden inşaedilmesi ve Türkiye’nin bu bölgede olup bitenler karşısında etkinliğinikullanmasınekadarmümkünolur?Türkiye’nin olayların dışında kalması, seyirci olması, savaşmayan ülkeler

kategorisine girmesi mümkün değildir. Bu istesek de istemesek de olacak.Zamanıvemüdahalenispetinivetaktikvestratejileriiyisaptamaklâzım.Askervepolitikacıkanatarasındamükemmelbiruyumşart.Çünküohususçokzayıf,çok kuvvetsiz devletlere has bir tutumdur. Bilhassa Birinci Cihan Harbi’ningetirdiği yıkımlarından sonra, savaştan çok iç ve dış politikasını kapatıp ülkeinşa etmek zorundaydı. Kara yoluyla, demiryoluyla, sağlık hizmetiyle tümbunlarıbaşardıTürkiye.Birtakımhastalıkları sildi süpürdü, eğitimdebir takımyolları açtı; çok şaşılacak bir icraat o zamanki şartlarda. Zira halkın % 90’ıcahildi ve çaresi yoktu. Bunu hallettiler ve sanayii atılımlarını yaptılar. Şimdiböyle bir ülke zaman zamandışarıya karışıyor.Amao dönemkoşulları içinde(1930-1950’ler) beynelmilel sahalarda top oynamaya kalkması çok tehlikeliolurduveverimsizsonuçlanırdı.Bugününkoşullarındakamuoyunuoyalamakatiyendoğrudeğil.Artıkolmaz.

Eğerçizgidışındakalırsanız,tutarlıbirçizgininiçinegiremezsiniz.Zannetmeyinkiböylebirdurumdazararziyandışındakalırsınız.Bumümkündeğil.Birkereoradaki bir takım azınlıklarınız anlaşmalarla sizin kefaletiniz veyükümlülüğünüz altındadır. İran’da, Azerbaycan’da böyle yükümlülükler yok.Onlardakültürelbakımdanböyle tarifedilmişbirazınlığımızyok.Bulgaristan,Yunanistan,Sırbistan,RomanyaveUkraynakurulduktansonra,bütünOsmanlısınırlarıböylelikleTürkiyeCumhuriyeti sınırlarınınkültürel azınlıklarınagirdi.Bu tabii birtakım hak ve görevler veriyor, yükümlülükler getiriyor; onukullanmakiseayrıbirhusus.

7.BÖLÜM/2023’EDOĞRUTÜRKİYEYÜZÜNCÜYILINDACUMHURİYET

NASILBİRTÜRKİYE?

Şuandadünyanınenbüyük16.ekonomisiyiz.2023’te,hedeflendiğigibiilk10’agirebilirmiyizsizce?Butempoveörgütlegiremeyiz.Çünküyükselmekgittikçegüçleşiyor.Zirveye

doğru ilerledikçe, yükselmek güçleşiyor. Ben 10 sene sonra bu yapıyaulaşabileceğimizizannetmiyorum.Çünkübununiçinhakikatenbaşarılıkadrolaryaratmak gerekir. Özal bunu yapıyordu. Şimdi ise yapılmıyor ve başka türlüyakınlıklar, başka türlü vasıflar aranıyor. Liyakat çok önemlidir. Dünyadainşaatla belli bir noktaya kadar geliniyor. Mesela İspanya böyleydi ama birnoktadan sonra tıkandı. Büyük bir sıçrama için kalitenin, niteliğin, eğitimindeğişmesi gerekir. Ben bu 10 sene içinde arazi meselesinin halledileceğiniumuyordum.Enerjideçokkesinkararlarverilmesini,dahaönemlisieğitimdebirdüzen sağlanmasını umuyordum. Kadro dediğimiz, mensup olduğun aşiret,tarikat veya okuldan değil; Osmanlı gibi geniş ve renkli bir alandan adamdevşirerek sağlanır.Buyapıdeğişmedenneaynı şekildedevamedebilir,nededaha iyi hale gelebiliriz. Yatırımların artması ve üretimin nitelik değiştirmesigerekiyor.İlkondayeralanülkeler,ikinciondançokfarklıülkeler.

AvrupaBirliği’nin,Türkiye’yeçekincelibakmasınınhaklısebepleriolabilirmi?BatıAvrupaülkelerininTürkiye’yiortakpazaraalmamasıfevkaladegülünçbir

durum.Avrupa’nınciddibirekonomisi,ciddiuzmanlarıolsa idi,kiöyledeğil,Brüksel bürokrasisi vaziyetin vahametini gösteriyor, Türkiye gibi bir ülkeyleilişkilerini bu şekilde tutmazlardı. Alternatifler üreterek, bir takım baskıgruplarının seslerini yükseltmelerine fırsat vermezlerdi ki bu tutumu başkadurum ve mekânlarda gayet güzel yapabiliyorlar. Mesela, Hıristiyanların sesibirazfazlaçıkınca,laiklerveateistlerbunumanipüleediyor.Amaburadaböylebirtutumlarıyokvegülünçbirhaledüşüyorlar.Aslındahaklıolduklarıyönlerdeyokdeğil.Bunlarınbaşında,Türkiye’mizin

etniksorunugeliyor.Kendimizionlarınyerinekoyarakdüşünelim.SizTürkiyegibi bir ülkeyi aranızda ister misiniz? İstikrarı olmayan ve parçaları arasındabarış emaresi olmayanbir ülkeyi istermisiniz?Mesela,Kuzey İtalya,Güney’itammanasıyla kabul etmiyor. Hâlbuki onlar da İtalyanca konuşuyor, onlar daKatoliklervedolayısıylaokültürünayrılmazbirparçasılar.İtalya’nınneismini,

ne edebiyatını, ne medeniyetini, hatta ne de mutfağını, Sicilya’yı dışarıdabırakarak tamamlayamazsınız. Güney’in mafyası olduğundan şikâyet ediliyor.Fakat Güney ayrılsa, Kuzey’in kendi mafyası ortaya çıkar. Bir boşluk ortayaçıkarsa,oboşlukmutlakadolar.Fakat İtalya’dabarışvar.Belçika’dabarışvar.İspanya’daBaskhâkimçevreleribirliktenyanaveKatalanlarınçoğu;bizönceİspanyolsonraKatalan’ızhavasında.

Bubakımdanbizimdeçözmemizgerekensorunlarımızvar.Sizceönceliğimizneolmalı?Bizim esas olarak kendi sorunlarımızla ilgilenmemiz gerekiyor. Bizim

ülkemizdebuetnikbölünmeninyanısıra,başkanetürsorunlarvar?Birleştiriciolmaktanziyade,çokkesinayrılıknoktalarıvar.Mesela,birdinbirliğindensözedemeyiz. Çünkü açıktır ki aslında İslâm’da mezhep yoktur; çünkü ruhaniteşkilat,birkiliseyoktur.Amabir takımfıkıhmezheplerisözkonusudurvebufıkıhmezheplerifarklıyaşamtarzlarınıberaberindegetirir.Aslındabunlaritikadiaçıdanmezhepler değildir. Bunlar hiçbir şekilde itikadımızla ilgili bölünmelerdeğildir. Ayrıca bu yapılanmalar içerisindeki insanlar çok farklı tarihkatmanlarındangelmişlerdir.Türkler,butopraklaraİranüzerinden12.asırdagelmişlerdir.1000yılcivarıbir

süredir bu topraklardayız ve bunlar bambaşka bir yapılanmadan gelmişlerdir.Dolayısıyla bu yapıların hitap ettiği katmanlar farklıdır.Burada 10., 11. asırdabaşka bir tarih ve uygarlık katmanında yaşayan insanlar da var. O uygarlıkkatmanının periferisinde, marjında yaşayan insanlar, yani İslâmize olmuş birOrtadoğumedeniyeti var.Bununmarjında yaşayanKürtler veHıristiyanlık dadâhilolmaküzere,çeşitli ırkvedinlervar.BuradakiayrımlarhiçbirşekildeneKuzeyneGüneyİtalya’ya,nedeİspanya’nınfarklıbölgelerinebenzer.Bizdekiayrımlarçokdahaderindir.Buradamaalesefartıkpolitikmünaferetdebaşlamış.Belkibunuöncekendimizkışkırtmışız,belkikendimizdenkaynaklanıyor.Fakatçokkısazamandabudışarıdadakarşılıkbulmuş.Bunuanlamasıçokgüç

veöylegizlibirşeydedeğil.MeselabirGermanistikprofesörü,Germanistikledeğil de Kürtçülükle ilgileniyor. Ömrünün yarısını Diyarbakır’da geçirmiş vediyor ki; “Kütüphanelere gitmek, eskimetinlere bakmak bir şey kazandırmaz,çünkü Germanistik tükenmiş.” Bu entelektüalizmin bittiğini ve yetiştirdikleriöğrencilerden de çok bir şey çıkmayacağını düşünüyor. “Çünkü onlarınmesaisinezaten ihtiyaçyok,”diyor.Kürtçülükkonusunda ise,kendinibirnevimisyonergibihissediyorvekendisinibukonuyaadıyor.Belkiglobalbirsafhadaböylelerinikullanıyorolabilirler.Sonuçtabu insanlarbirölçüdemilitankişiler.

Bir toplumdüşünün ki entelektüellerini kendi toplumlarında kendileri dışlıyor.Toplumlarbuinsanlarıdikkatealmıyor.Buakademisyenlerdesaygıgörecekleribiryerarıyorvebuluyor.BuBolivyadaolabilir,Irakda.Devletlerebağlıaskerî,sivil,mülkikuruluşlarınyanısıra,birtakımsivilkuruluşlardamüşteribuluyor.Kilise de, kilisenin karşıtları da o ülkelere gidiyor. Bunun için de bu bölgelerkışkırtmabakımındanyadaaltörgütlenmelerbakımındankaynıyor.

Bukonudasizikaramsargörüyorum,neden?Aslında benim karamsarlığımı hükümetlerin tutumu da tayin ediyor. Hem o

kadarnaifhemdeokadarradikalüslubkullanıyorlarkibenbunuanlamıyorum.Zannediyorumkiyaklaşımınböyleolmamasılâzım.

Türkiyeiçin,geleceğimiziçinsiziençokendişeyesevkedensorunumuz?Etniksorundur.Türkiye’nintekciddisorunudur.Eskidenböylebirmeselesöz

konusudeğildi.İslâmizebircemiyetti.İmparatorluğunazınlıklarıeskiHıristiyanmemleketlerdi.Bunlarmüstakilvatanparçalarıydıo imparatorluğun içinde.Buayaklanmalar imparatorluğu sarssa, çöküntüye götürse ve Birinci DünyaHarbi’ne zorlasa da, içeride Müslüman milletler arasında bir vahdet vardı.LawrenceveArabayaklanmasıBirinciDünyaHarbi’ninfelaketivezaafıiçindeortayaçıkmıştır.BirArabayaklanmasıBirinciDünyaHarbi’nekatılmasakveyaBritanya tarafında olsak ayaklanma söz konusu olmazdı. Şimdi 30 yıldır ilkdefadırkibirçatışmaçıkıyor.Bununasılhalledeceğiz?Buçokmühim.Halletmeyollarıbiryana,bazengerçeğinbiledoğrusunusöylemeyeçekiniyoruz.Nedir bu çatışma; konuşalım, açıklayalım ilk önce. Doğru dürüst teşhis

koyalım.Buyapılmıyor.Amaalışıldığıgibibirtarafıkastetmeden,BDPvederindevleti analiz eden tekerlemeleri değil, bazı kavramları ele alalım.Herkes içingeçerli bu.MeselaTürkiyemozaikdenir; niyemozaik?Değil.Mozaiğin rengiolur, sağlamlığı olur. Eğer bu sizin kültürel azınlık dediğiniz gruplar içinde,bunların dili ve edebiyatını işleyenbir öncü elit grubuyoksa,muasır döneminmozaikkültürüpek sözkonusudeğil.Eğitimdiyorlar; ohalkın istediği eğitimkurumlarınıversenizöğrencileriokutacakaltyapısıhazırdurumdadeğil.Buradamozaik söz konusu değildir. Demek ki kusur ve noksan bir tarafa ait değil.Sürekli“faşistTürkler”denbahsederekprobleminçözümüneyaklaşılmaz.

Son iki yüzyılı inceleyince tarihsel perspektif bize, gelecek için sağlıklıöngörüşansısunmuyormu?Tarihsel perspektif fazla bir şey söylemiyor. Günümüzde “Demokrasi içinde

çoğulcubirtoplumolarakgelişelim,”gibibirslogankullanılıyor.Fakatbunları

nasıl yapacağız?Tarihsel perspektif çoğulcu olmasa da, çoğul bir toplumolanOsmanlı’nınortadankalkması bizenumunelikmiras bırakmıyor.Mevcut etnikrenkliliğinotipçoğulculuklailgisiyok.Bugününçoğulundagayrimüslimazveeriyor.“İslâm”diyetanımlananunsurlardabirkıpırdanmavar.Buazınlıkgruplarokul, edebiyat, cemaat idaresi gibi temel yapısal unsurlara sahip değil; asılönemlisi, bunların okumuşu kendi dil ve tarihini merak edip kendinigeliştirmemiş.GeçmişinortavedoğuAvrupa’dakiazınlıkhareketlerinegöreenzayıf ve desteksiz yönleri budur ve kendi içlerindeki zaaftan kaynaklanıyor.Atatürk, imparatorluk parçalandıktan sonra Türklerin devletini kuruyor. Yenivatan,yenicemiyetdediğio.Cemaatdeğilartıkcemiyet, toplum(societéveyaGesellschaft).Butoplumlarotarihekadargeçmişasırlardabumodernkalıpları,yaşamvedavranışbiçimlerini,vatandaşlıkkültürünübenimsemektegecikmişvetoparlanamamış.

Etnik sorun açısından tarih buralarda nasıl akar bu noktadan sonra?Bölünmelermibeklenir?Bu bir sorun tabii. Tahmin bile edilemez. Tahmin edemiyorum. Çünkü

davranış biçimlerini tahmin edemiyorum. Ama bunu bir sorun olarak kabuletmek durumundayız. Nasıl burada oturacak mı, bu olgunluk var mı, nasıloturacak?

Büyükdevletlernekertedemüdahiller?Büyükdevletlerböylemeselelerdeolanbirkıvılcımıalevlendirir.Biryerdebir

ısınma,kaşınmaveçatışmavarsaonutabiikikışkırtırlar.

Peki, büyük devletin kendisinde böyle bir sorun olursa, nasıl davranır?Büyükdevletrefleksinedir?İspanya’yı ele alalım. Ülkenin azınlıkları olan Katalanlar ve Basklar, en

şehirsel, en endüstriyel, en progressive bölümü oluşturur. Yani Katalonya’ya,Barcelona’yabakınız,zatengelişmişsanayiorada.Basklaraynışekilde,sanayibölgesisayılır.Bizdetamtersibirdurumvar.Fransa’dakiazınlıklar,yaniulusalgruplar iseçokminyatürdür.ErmeniveYahudigibiazınlıkgruplarınınherbiriöbürlerinisayıcageçer.Fransa’nınproblemiotantikveotokton,yerelazınlıklardeğil; sorun gelen göçmenlerdir. Koloni imparatorluğunun tasfiyesinden sonragelenler,yanimağribiAraplar,Afrika’dangelenazınlıklardır.Çokbüyükyaşamproblemivar.Gelir farkıvar, eğitimfarkıvar.Devletvebelediyelerhizmetleriiyisunamıyor;hattaasayişisağlayamıyor.

Dahafazlaözgürlükveyadahafazlaekonomikkalkınmabutarzproblemleriçözecekreçetemidir?Ekonomik kalkınma sözü hep tekrarlanır. Fevzi Çakmak Paşa’nın “Doğuya

çivi çakmayın,” talimatı tekrarlanır.OysaDoğu’dan vergi alınmamış; alınacakhal yok zaten. Osmanlı Devleti’nin bazı Doğu vilayetlerindeki yatırımı, vergigelirinikatbekatgeçmekteydi.YineCumhuriyetdönemindeDoğuvilayetlerineyapılan yatırımlarla ilgili Sait Aşgın’ın Cumhuriyet Döneminde DoğuAnadolu’yaYapılanKamuHarcamaları (1946-1960) adlı tezli çalışmasındabuçarpıcı tablo ortaya çıkar. Cumhuriyetin başından beri insanlar o zorcoğrafyalarda hizmet götürmeye çalışırlar. O uçurumlarda yol yapmak içindinamitler patlatırlar… 1930’larda dahi uçurumların ortasında tek arabanıngeçeceği yol yapılır. Demiryolu uzatılır. Bugünlerin Türkiye’sinin 1930’ların“demirağlar” ören Türkiyesi’ni geçmek için, Ankara-İstanbul, İstanbul-İzmir,İzmir-Ankara, Ankara-Adana-Gaziantep hattını ve de Ankara-Samsun veAnkara-Kayseri hızlı tren hattını tamamlamış olması gerek. O zaman belkigeçmişe laf edebiliriz. Şimdi bir cumhuriyetin kapasitesi vardır. Yatırım içinşartlarmevzu bahistir. DoğuAnadolu’dan vergi alınamamış, çok fazlamasrafyapılmış.Varidatıkatkatgeçenyatırımlarıdüşününüz,biryerdekifayetüstüdür.Fakat yatırımın karşılığı nedir? Karşılıksız yatırım. Semeresi kolay alınmayanyatırım.İktisattabirsınırlılıkvardır.Amabaşkasorunlardavar.İstanbul’daiki-üçseneevvelekadaronbinnüfuslu

mahallevardı,amaokuluyoktu.Doğudaüç-beşokuluolmayanonbindeğil,beşbin nüfuslu yer bulamazdınız. Hatta böyle yerlere şimdi üniversite şubelerikurmayaçalışıyorlar.Buekonomiknedenler,yatırımyaratmaktaçokönemlidir.Bunu maalesef teşviklere rağmen yapamıyorlar. Teşvikler mahalli sakinlertarafından yağmalanıyor. Sıfır faizli krediyi Batı’daki tefeci piyasasınaaktarıyorlar. Bu bir problem. Biz 21. yüzyılın ilk çeyreğinde bu sorununüstesinden gelmek zorundayız. Örneğimiz yok; İtalya’nın Napoli’ningüneyindekibölgeyleçözemediğisorunlardağgibiduruyor.Problemleriaçıkçaortaya koyup basında tartışmaya gerek yok ama konuşarak çözüm üretmekzorundayız.Taraflarıniyiniyetliolmasılâzım.

Belkiyüzyıldırtezgâhta.Amason20yıldaprojetekrarısıtıldı.GerçektenbubölgedebağımsızbirKürtdevletioluşabilirmi,yaşayabilirmi?Bu,Amerika’nınveİsrail’inçokistediğibirşeydir.Arapolmayanherhangibir

unsura “hoş geldin” diyorlar. Ortadoğu’da Arap olmayan ne kadar çok çeşitliunsur varsa, İsrail bakımından stratejik olarak çok önemlidir. Ama onlar

açısındandakolaydeğildir.Türkiyebuişenediyecektir?

Türkiye’yidekaybetmekistemezler,dengeyinasılkuracaklar?NeTürkiye’yihattanedeİran’ı...İranilelebetfundamentalistkalacakdeğilya.

Çeşitlilik olarak bakıyorlar meseleye. Kürdistan’ı istiyorlar. Amerika ve İsrailöteden beri bu stratejiyi uyguluyor. ABD niye istiyor? Yahudi’nin dümensuyundan gittiği için (!) diyorlar. Hayır, enerjiye ihtiyaçları var. Enerjikoridorunun güvenliği için böyle bir plan uyguluyorlar. Yani Amerika’nınyurttaşlarınakişibaşı50bindolarmillîgelirsağlamakiçin,dahaçokenerjiyevegüvenliğeihtiyacıvar.

Amerika istiyor, İsrail de öyle. Türkiye’nin içinde Kürt kökenlivatandaşlarımızvar.Türkiye’ninsorunuaynızamandabirOrtadoğusorunu.Olayın bize etkisi bakımından ne söyleyebiliriz? Asıl hak ve sorumlulukTürkiye’dedeğilmi?Bu popülasyonun en kalabalığı bizde. Bir de Irak Kürdistan’ı var. Oradaki

Kürtler bizimkileri zaten pek istemiyorlar.Zihniyetlerini farklı görüyor, yaşambiçimini, görüşlerini değişik buluyorlar. Barzani “Türkiye bunları tembelalıştırmış,”dedi.Bukendincebirmazeretbularakdışlamadır.Amabellikibazışeyleri bir arada götüremiyorlar. Şimdilik götüremeyecekler de. Bu da birgerçek.Türkiyene istiyor, istediğinihangiaraçlarlagerçekleştirecekyadaneyinasıl

önleyecek? Takdir edersiniz ki bu, hükümet ve devleti yöneten insanlarındehasıdır. Stratejisidir. Bunun akademik tavsiyesi olmaz. Medya yoluylatavsiyesi hiç olmaz. Devlet adamlığı bu gibi kurgular ve projeler, bunlarınetrafındadönen taktikvestratejilerlegerçekleşir.Şuandabueylemve tasarımcihanpolitikasınınbirparçasıdır.Cihanpolitikasındakiaktörlüğünüzünekadarakıllı ve ne kadar etkili kullandığınıza bakılır. Gösterişten çok başarıylagötürebiliyormusunuz?Meselebudur.Politikacının bir inancı olması lâzım. Onu misyon diye ifade eder. Kendini

geliştirmesi lâzım.Ucuz, kısa vadelimenfaatler, kısa vadeli başarılarla sorunuhalledemezsiniz. Uzun vadeli bir görüşünüz, uzun vadede bir planınız vehedefleriniz olursa, bir misyon sahibiyseniz, bilge bir politikacıysanız, dahafarklı şeyleri gerçekleştirebilirsiniz. Maalesef politikacıların çoğu birincigruptadırlar. Kısa vadeye bakarlar. Küçük hesapların ve küçük başarılarıninsanlarıdır.Yöneteninbilgeliğiçokönemlidir.

21.yüzyılındünyasındaTürkiye’ninrolü,fırsatlarvetehditlernelerdir?

Ortadoğu dünyasında Türkiye öncü ve belirleyicidir. Bazı beklenmedikdurumlar vardır; istemezseniz de olur. “Ben karışmayacağım,” deseniz de budurumlarolur.HiçkimseninTürkiye’ninyapısınıdeğiştirmeye,ciddibirşekildedeğiştirmeye yelteneceğini düşünmüyorum. Bu mümkün değil fakat aynınedenlerdendolayı,caydırıcınedenlerdolayısıyladakonuşmaktanvazgeçemez.Askerî teknik yapılanma da bunun başında gelir. Bu olmadan olmaz. Ancakvarlık caydırıcı nedenlerle korunamaz. Çok renkli ve hadiseli bir coğrafyaetrafındaki güçlerle geçim iyi sağlanmalı.Bu bazen istenmeyen politikaları dagerektirebilir. Ama yapmak zorundasınız. Kafkaslar’daki ilişkiler gözdengeçirilmeli.Nihayetbizimkonumumuzdaolanülkelerinkardeşlerivardır.PolitikolarakSırbistan,Rusyaiçinkardeştir.Bundanvazgeçemez.Bizimiçinaynışeydoğuya doğru gidiyor. O cumhuriyetler bizim kardeşimizdir. Bunlarla olanstratejimiziseçimetabitutamayız.Onlarlabirlikmiolacağız?Haşa,aksineçoklubir dünya olarak kalacağız. İktisadimenfaatlerimiz, kültürel devamımız hiçbirzaman birbirinden kopmayacak. Onlarla iyiyiz diye başkalarına cephe mialacağız? Hayır. Kafkaslar bizim için vazgeçilmez müttefiktir. Hepsi ilekomşuyuz.Menfaatlerimizibiruyumiçindetaşımakzorundayız.Buçokaçıktır.

Zaman zaman gündeme taşınan ve tartışılan federatif sistem Türkiye’debaşarılıolabilirmi?Tekrarlayalım; Avrupa ve Ortadoğu’da federasyonlar 1918’de Avusturya-

Macaristan ve Osmanlı monarşilerinin dağılmasıyla bitti. Rusya’nın mirasçısıSSCBdezorlamavepahalıbirgeciktirmedir.Akıbetibelli.Gecikmeninbedelinien pahalı ödeyen de Yugoslavya oldu. Federasyon fantezidir. Türkiye’defederatif sistem olmaz. Her şeyden önce bunun ekonomik maliyetini kimkarşılayacak?Bellikikendilerikarşılayamaz.BizDoğu’danvergialmıyor,herzaman daha fazla yatırım yapıyoruz. Burada da ortaya çıkacak yeni taleplerinmaliyetini kimödeyecek?Hangi federasyon olacak?Öte yandan, büyük çoğulfederasyonlarda denge olur. Doğudaki Kürt unsura karşı bu federasyonusağlamakta, korumakta üç ve dördüncü unsur olarak kim ayrı bir denge teşkiledecek.Benböylebirihtimalgörmüyorum.

OhaldeABDmodeliTürkcoğrafyasına,Türkkültürüneuymaz.Amerikanfederalizmi,İngilizcekonuşankıtadangelmişbirtakıminsanlardan

oluşuyor. Elbette bunun temeli Britanya’dır, Britanya’nın kendi renkliliğidir.Bütünfederasyonlargibioradadadağılmaistenmezvebunamüsaadeedilmez.Amadiyelimbirgrupböylebirşeyyaptı.Sistemdevameder.Buradaiseöylebirşeyyok.Ayrıbirdavasözkonusu.Bizimkurucubabalarımız,burayıAmerikalı

göçmenlergibikurmadılar.Gramertavsifindenbaşka,bununhiçbirbenzeryanıyok.Memleketin adı dahi Kaptan AmerigoVespucci’den geliyor. Bumahiyetolarak aynı mı? Bu tür şeylere bakmak gerekir. Nihayetinde, üniter sistemibenimseyenbenimser,benimsemeyenedenecekbirşeyyok.

YüzüncüyılagidenyoldagelecekCumhurbaşkanlığıseçimlerihakkındanedersiniz?Tartışmalıgeçeceğianlaşılıyorveheyecanlı…% 50 küsur rey alan AKP’de böyle sıkıntıların yaşanması enteresan.

Çözülemeyen başka bir problem de, Türkiye Cumhuriyeti’ndecumhurbaşkanının temsilî yetkinin ötesinde bazı yetkilere sahip olması. Buyetkiler hem var hem yok. Devlet-i Aliyye’yi ve memleketi başbakan idareediyor.Sistemimizinbuolduğunukabulediyoruz.Şimdihemreisicumhurolma,hem de başbakan gibi yetkilere sahip olma gibi bir model öne sürülüyor. Bumodelin ayrıntısını sorduğunuzda ise cevap alamıyorsunuz.Model Fransa mı,ABDmi,Rusyamı?Zatenmodelinmükemmelolacağını söyleyenlerkendilerisarih bilgi edinmemişler ve modellerini iyi tetkik etmemişler. ABD zaten birmodelolamaz.ÇünkübutopraklardaAmerikanbünyesi,hukuku,usulanlayışı,federalizmiyok.Busistemburadayürümez.Burasıçokdahakarmaşıkbiryer.Fransa isesonsömürgeleri tasfiyeederkenyaşadığıkargaşadandolayıkuvvetlibaşkan istedi. General de Gaulle’den sonra da kuvvetli başkan gelmedi.Politikacı dediğiniz, fıtratında yoksa anayasametniyle kuvvetli lider olamıyorzaten.

“Yeni anayasa yapmalı,” sesleri yükseliyor. Sorunlara köklü çözümgetireceğineinanılıyor.Dahauzun süreyeni anayasa istenecek.Çünküyürütmedekimağırlık sahibi

olsun tartışması ve benzer kördüğüm duruyor. Bir de başkanlık sistemitartışmaları var. Eminim ki başkanlık sisteminin tarihî yapısını, gelişimini,nerede nasıl uygulandığını ve bizim ne şekilde idare edildiğimizi hiç kimseyeterince bilmiyor.Yani söyledikleri gibi tarih cahili olan sadece solcularmı?Sağcılarneredenbiliyorkendilerininherşeyidahaiyibildiğini?

Yeni anayasa taslaklarını ve Başkanlık Sistemi tartışmalarını nasılkarşılıyorsunuz?Bireyler ve gruplar heyecanla anayasa taslakları hazırlıyor. Bu gayrete

girişmeyen vakıf, üniversite çevresi hatta küçük dernek yok gibi. Münferitanayasataslaklarıylabirliktesayılarulaşılmayacakdüzeyde.Bütünbutasarılarınciddiyetle okunabileceğine inanmak güç. TBMM Başkanlığı’na, ilgili

komisyonlara, Cumhurbaşkanlığı’na, hükümete tasarılarını takdim edip dikkatiçekenler gene de eski bakanlar, milletvekilleri veya iktidar ve ana muhalefetpartisinin yönetici çevreleri... Son aylarda belirli kesim başkanlık sistemietrafındakenetleniyorgibi.Dahaevvelbusistemitenkitedenlerdahibaşkanlıksistemilehindekonuşmayavetekliflergetirmeyebaşladı.Demokrasinin beşiği Britanya’da anayasa metni olmadığını biliyoruz.

İngiltere’de temel haklarla ilgili kanunlar, yönetmelikler devlet teşkilatı vemeclisin işleyişi ile ilgili gelenekleşmiş kurallar olup sadece yazıyla ve sözledeğil; tavırla vaziyet almalar dahi anayasal sistemi oluşturur. 19. yüzyıl Türkdüşüncesinin en orijinal kişiliği Ahmet Cevdet Paşa bu dünyanın takdirkârı,hattahayranıydı.Fransızİhtilali’ne,onunyöntemlerinekarşıolduğuçokaçıktır.Metne dökülen bir anayasaya hiç sıcak bakmadığı da bilinir. Buna karşılıkanayasaromantizmininbabasısayılan(tabirbenimdeğildir,merhumTarıkZaferTunaya’nındır)MidhadPaşa’nınteklifettiğimetindeanayasametniolacakgibibirniteliktençokuzaktır.Bununlabirliktekavgalıkomisyonoturumlarıylahazırlanan1293(yaniAralık

1876) Kanuni Esasi’si bir anayasadan beklenen kişisel hürriyetler, yargı veyasama organı arasındaki işleyişi güvenlik altına alan usul meselelerinihalletmedenortayaçıktığı,dahabeteribasınhürriyetinibile teminetmediğivesiyasipartilerdensözetmediğihaldehalenenuzunyaşayananayasamızolmaközelliğinimuhafazaediyor.1908 Meşrutiyeti’nden sonra siyasetçiler kabinenin düzenlenmesi, basın

hürriyeti, mebus seçimleri gibi kurumları yani yasama ve yargı organınınbillurlaşmasınıteminataltınaaldı.VebuanayasaldeğişiklikbütünKanuniEsasimetninin ilgilimaddelerinin tadili ve ilavesi ile gerçekleşti. Talebesi olmaktaniftihar ettiğim hocam Tahsin Bekir Balta, 1924 Anayasası’nın da (kicumhuriyetimizin en uzun ömürlü anayasası) bazı kurumlarının açıklığakavuşturulması ve tadilatın yeterli olduğunu ifade etmişti. 1961 Anayasasıbirçok şeyleri değiştirdi ama uzun ömürlü olmadı.Uzun ömürlü olmamasındagüzelTürkçesininötesindeolumluyapılanmalarkadarnoksanlıklarınındatesirivardır.1982bir tepkidir.Bu tepkianayasasının30yılıbulmadannekadarçoktadilatgeçirdiğiherkesinmalumudur.Yeni anayasa tekliflerinde gene aşırılıkların olması kaçınılmaz; merkezi

bürokrasive iktidardançokşikâyetediliyor.“Merkezîsiyaset, idareve iktisadihayata müdahale ediyor” deniyor. Hatta bu alanda iktisadi hayata merkezinmüdahalesi sayesinde refaha eren bölgeler bile ölçüyü kaçıran önerilergetiriyorlar. Türkiye’deki tekelcilik hassaten devlet tekelciliği, öngörülen ve

özlenen anayasal sistemle hiç bağdaşmaz. Yetiştirdiğiniz çay bitkisini gümrükduvarlarıylavetekelsayesindemilletezorlasatargeliredinirkenmerkeziyetçilikve devlet monopolünden memnun olacaksınız, sonra her safhada Ankarabürokrasisindenveyürütmedenşikâyetçikesileceksiniz.Bupektutarlıolmayanbirtavırdır.Başkanlıksistemininetkindenetimisağlayacağını ifadeediyorlar.Bununiçin

fevkalade yetişmiş bir yargıç ve hukukçular grubu gerekir; baroya girmekgerçekten birtakım zor imtihanlara ve staja, hukuk diploması almakAvrupa’yıbırakınİngiltereveABD’dekigibisosyalbilimlerdalındakademeli,uzunvezorbir eğitime dayanmalıdır. Kimseyi küçümsemek için söylemiyorum, ABD’dehissedilebilir bir yargıçlar hakimiyeti yoktur ama yargıçların ağırlığı vardır veyargıçlar seçkin insanlardır. Bu bilhassa denetim yetkisine sahip olan yüksekyargıkuruluşunda(SupremeCourt)pekaçıkseçiktir.Başkanlık sisteminin kuvvetle yürüdüğü ve diktatöryal mahzurların bertaraf

edildiği denebilir ki tek ülke ABD’dir. Zira yasama organını oluşturanpolitikacılar her şeyden evvel çok iyi seçilmiş, iyi yetişmiş insanlardır. Halkdalkavukluğu, hukuktan sapma gayretleri yok değildir; lakin genel kuralsayılamaz.Yasamayımeydanagetirenelemanlarvemekanizmalarınoluşmadığıülkelerde başkanlık sistemi ancak Güney Amerika’yı yaratır. “Bu padişahlıkyaratıyor”diyorlar; hiç alakası yok, hele II.Meşrutiyet’inpadişahlarınınböylebirbetimlemeyihaketmediğiaçıktır.Taşralardakuvvetlipolitikacıyetiştirecekmekanizmalaryoktur.Bazılarınınbir

acıgerçeğihatırlamasıgerekir;kurulanpartilerinikisineüçüneadetahatırgönülzorlamasıylaüyeyapılanlarvardır.Taşralardabelediyeseçimlerinde,meclislerinteşekkülünde demokratik katılımcılığın yaygın olduğunu kimse söyleyemez.Taşrada politikacı yetiştiremeyen bir toplumun başkanlık sisteminde idealdenetimden söz etmesi ve bunu beklemesi hayal kırıklığı ile sonuçlanabilir.Galibabualandahiçdeğilsemutedilbiryarıbaşkanlıksistemineiltifatedilmesidahagerçekçiolacaktır.Çağımızdademokratik temsilvekatılımve sadecemeclisve siyasipartilerle

olmuyor.MaalesefTürkiye’desiviltoplumkuruluşlarısonderecegüçsüzdür.Bukuruluşların en büyük zaafı üye sayısı ve aidat toplayamamalarıdır. Batı’dakiparlamento, varlığını ve zamanını bu gibi kuruluşlara harcayan geniş vatandaşkitlesi Türkiye’de hayaldir. Sivil toplum kuruluşlarımız devlet desteğinden vevarlığından geçinmek hevesindedir. Böyle bir mekanizmayı Batıdemokrasilerinde pek bulamazsınız. Sivil toplum kuruluşçuluğu maalesefanayasametinleriilegerçekleştirilemiyor.

1982 Anayasası’ndan Türkiye’de hiçbir zümre ve ferdin memnun olmadığıaçıktır. O takdirde o anayasanın en büyük zaafını teşkil eden “Bizim gibidüşünenler,bizler”tutumundankurtulmakgerekir.Aceleileyasanananayasalarçok kısa zamanda da işlemez hale gelir. Türkiye toplumu kadar sık anayasadeğiştirenbirulusyoktur;bunakısşöhretimizidüşünerekdavranmalıyız.

BiziCumhuriyet’inbirinciasrınagötürecekanayasanasılolmalı?Birinci asra götürmesine lüzumyok. 1924Anayasası’nı devamettirebilirdik.

Onu yapmadık. Şimdi yine aynı sistem tarzında bir şey yapabiliriz. Ama buanayasa artık tadil edilir olmaktan çıkmıştır. Bence esas olarak 1924Anayasası’nınmüesseselerinigeliştirmektenbaşkaçareyoktur.

Peki 90 yıl öncesinin anayasası bizi 21. yüzyılın dünyasına gerçektentaşıyabilirmi?Neden olmasın? Anayasa dediğimiz şey hukuktur, bir hukukîmetindir, belli

hukukî normlara dayanır. 20. ya da 21. asır fark etmez. Yeter ki kısa veözgürlükçü olsun. Unutmayalım, zaman kavramını hukuk normları eskitmez.Hukukçununkendisieskir.

Cumhuriyet’inhenüztamamlanmamışbirprojeolduğunusöylüyorsunuz.Cumhuriyet maalesef büyük savaşların (Balkan Harbi, Birinci Cihan Harbi)

yıkımının yarattığı bir ortamda kuruldu ki daha kötü de olabilirdi. Her şeyerağmen Kemalist deha, yani Atatürk kendi dehasıyla bazı şeyleri kurtardı.BugünküTürkiyeCumhuriyeti,BatıTürkiye’yesahipolmadankurulabilirdi.Budurumda, bunun hiçbir anlamı kalmayacaktı. Bunları rövanşist amaçlarlasöylemiyorum, amabuunsurların coğrafyasıTürk’tür.BuradaTürkler yaşardı.Eğerkomutaheyetininbaşındakibaşkomutanıninadıolmasa,bizbugünküBatıTürkiye’yedesahipolamazdıkveonsuzbirTürkiyeCumhuriyetiortayaçıkardı.Böylebircumhuriyet,neölçüdeTürkiyeCumhuriyetiolurdu?Onuniçin,ulusalCumhuriyetiçinelbettebazışartlargerekli.Bu aşamadan sonrasını tahmin etmemiz fevkalade zor. Hâlâ Türkiye’de,

ülkenin sürekli yeni çıkan politikacılar tarafından yönetilmesi, tecrübelikadroların bulunmaması ya da mevcut tecrübeli kadroların dinlenmemesiyüzünden çok garip projeler ortaya çıkıyor. Şöyle bir bakıldığında, şu anki üçpartideortakpolitikagötürecekbirinsanyok.

“ModelülkeTürkiye”sloganınısıkkullanırız.BöylesinekaotikbirdünyadaTürkiye’nin özellikleri nelerdir? Özellikle de halkının Müslüman olması

amasisteminindemokratikvelaikolmasıbakımından.Türkiye demokrasi, seçim sistemi ve laiklik konusunda ciddi bir yol aldı.

BugünTürkiye’de kalabalık bir laik kitle var ki bu çok önemli.Bu bakımdanülke 1920’lerdeki gibi değil. Maalesef her zümrenin her zaman çok olumludavranışları daolmuyor.Kaba, provokatif yönleri var.Laikler artık1930’lardaAtatürkBulvarı’nda yahut İstiklalCaddesi’nde yürüyen, şık insanlardan ibaretdeğil. Yakın geçmişte kavga çıkaran öğretmenleri, birbirini vuran insanlarıdüşünün.Ama şurası da bir gerçekki bugün laiklik var.Bu ideoloji, buhayattarzı, bu düşünce insanlara verilmiş. Ayrıca özünde laik anlayışa girmemeklebirlikte,Türkiye’dekikalabalıkİslâmimezhepyaklaşımıda-kibunlarınarasındada ortak ruhani bir sınıf yoktur- bu politikayı benimsedi. Mesela, Tunceli(Dersimliler)yıllarboyuncaKemalistpartiyeoyverdiler.Demekkibazışeyleribenimsemişler.Bütün bunlar, sözünü ettiğiniz o üçlü istikbali vaat ediyor ama çok kuvvetli

çatışmalarındagerçekleşebileceğinigösteriyor.Birülkeiçinenbüyüktalihsizlikiç harptir. Rusya, Çin, İspanya ve Yunanistan örneklerini düşünün. Bunlarınortakbilançosu,utanılacakdeneyimlerdir.70’lerde,80’lerdeİspanya’yıgördüm.Herkesbirbirine şüpheve temkinlebakıyordu.Düşünün, JoséOrtegayGassetgibibirinsaniçsavaşöncesiiçin;“İspanyaomurgasıolmayanbirülkedir,”dedi.Bu doğrudur ve bu iç savaş İspanya’nın çok değerli evlatlarını bir hiç uğrunakurban etmiştir. Mesela büyük şair Federico García Lorca’yı solcu diye yoketmiştir. Ünlü İspanyol düşünürü ve yazarı, Salamanca Üniversitesi RektörüProfesörMiguel de Unamuno ise sağ cephededir ve onlarla nasıl bir diyalogkurmuş, anlaşılmaz. Bir konferans sırasında aynı salonda bulunan GeneralMillan Astray; “Kahrolsun aydınlar! Yaşasın ölüm!” demiş: “Muera lainteligencia!Viva lamuerte!”Adamın üstüne saldırıyorlar,muhtemelen linçtenGeneral Franco’nun eşi siper olarak kurtarıyor. Unamuno çok geçmeden, evhapsinde ye’sinden ölüyor. Rusya “sosyalizmin en ıstıraplı biçimini;kapitalizmdenkapitalizmegeçişi”yaşadı.Kuşkusuzkaydadeğersahifelerdevarama devrimin sonu ortada. Yunanistan İç Savaşı bunlarla dahi mukayeseedilemeyecekbirfaciadır.

Türkiye’deböylebirtehlikevarmı,içsavaşriskigörüyormusunuz?Böylebirtehlikeolabilir.Buinançtemelindeolursa,çokdahafazlautanılacak

veçokhazinsonuçlarıolacakbirsorunolur.Etnikbakımdanböylebirdurumunortaya çıkması, maalesef ona göre biraz daha anlaşılır, izah edilir bir şeydir.İnşallahikisideyaşanmaz.

Bunuönlemeninyoluiseakıldır.Sadedegelerekdaima,itidallevekeskinliktenkaçınarak hareket etmek gerekir. Hiçbir dâhili harp geçiren ülke kendisiniaklayamaz. Yunanistan’ın durumu ortada. İç Harp’te ünlü devrimci bir annebabanınçocuğuolanDimitriKitsikisbirtoplantıyaçağırılmışvenutukatanlarasinirlenerek “Bütün korkaklar gibi, ürkmüş canavarlar gibiydik,” demiş.İnsanoğlu korktuğunda yapmayacağı şey yoktur. İnsanlara yapılan eziyetleri,katliamları, şüphesiz asil davranışlar yanında utanmazca hareketleri bilmekgerekir... Başka zaman tımarhaneye atılacak insanlar ciddiye alınırlar. MeselaİspanyaİçHarbi’ndeCumhuriyetçilercüzzamlılarasilahvermiştir.Ozamanlartedavi imkânları iyi değildi ve cüzzamlılar tecrit edilirdi. Onlar ise günışığınaçıkarılıyor ama ellerine tüfek veriliyor. Yunanistan’da bir sürü çocuğuÇekoslavakya’ya gönderiyorlar. Çekler bugün bu çocukları kabul etmişolmaktan ötürü utanıyor. Bu çocuklar bir daha dönemediler. Yunan dilindenkoptular. Düşünebiliyor musunuz, Yunanlılık gibi bir imtiyazlı doğumdankopartılıyorlarvegüyaÇekya’dakomünistliderlerolarakyetişeceklermiş.

Halkımız binlerce yıldır süren gündelik yaşam pratikleriyle bu meseleyiçözmüşdeğilmi?Bunlar, bu sorunları yaşayan her memlekette söylenir. Denir ki “Biz iyi

geçinirdik.” Bunlar güzel şeyler. Zaten 6–7 Eylül’de mahalledeki komşularRum-Ermeni komşularının malını yağmaladı ve yaktı diyemeyiz. Ama orayabirtakım serseriler geliyor ve Beyoğlu’ndaki bir dükkânı yağmalıyorlar. Bunuyapan kişiler bu işi başlatan insanlar değiller. Gösterileri başlatanlar yağmacıdeğil, gösteri yapıyorlar, niçin yapıyorlar? Bir hınçları var. Oysa hınçduyacakları insanlar bu unsurlar değil. Aslında Balkanlar’da başkalarınahınçlanarakgelmişler.Devlettekabahatliyok;kimisaysanız,başbakan,dâhiliyevekili, hariciyevekili kabahatsiz,herkeskabahatsizdiyebilirmiyiz?Kimyaptıbunu o zaman? Kimler bu işe göz yumdu? Altı asırlık imparatorluğumuzdaböylebirşeyyok.OVarlıkVergisinedir?Açıklamasıdaşu:“Köylüdenbukadarağır vergiler aldık, angarya tatbik ettik, üstüne de dört yıl boyunca askereyolladık. Bu insanlar da vergi versin.” Bu ilkel bir devlet anlayışıdır. Altkademedebazıberbatbürokratlarbuvergiyitamamıylaolmasada,büyükölçüdeYahudilere tatbik etmişler. Belli ki alt komisyondaki bazı iş bilmez ve kötüniyetlibürokratlarınişibu.Öylegörünüyorkiellerindebirdosyayok,kiminnekadarparasıolduğunuvesikaylabilmiyorvededikoduyla (onabubürokrasininiçinde nasılsa karîne deniyor) hareket ediyor. Bunlar, hiçbir sebepsiz, ispatsız,delilsiz şekilde ağır vergiler koymanın mazereti olamaz. Bu tür hadiseler

imparatorluktaolmamıştır. İşte tamburada,Osmanlılıkburadabitmiştir.Çünkübuikipartiaynıpartidir.YaniDPdeasılındabuiklimdenvezümredençıkar.

2015,1915’inüzücüolaylarınınyüzüncüyıldönümü.ErmeniTehciriüzerinenesöylersiniz?HasanCemal’inkonuüzerineyenibirkitabıçıktı:“ErmeniSoykırımı”ifadesinikullanıyor.1915 tehciri kendine göre bir takım sebeplere dayanıyor. Hasan Cemal bu

konuyubaşkabiraçıdanelealıyor,onun tercihidir.“Dedembu işekarışmadı,”demek, Cemal Paşa’yı bu karar ve işlemin dışına çıkarmıyor. Kaldı ki“genocide” lafı geçen yerde şahıslar değil, toplumlar suçlanır. Üç sene sonra,2015’tetehcirin100.yılımeselesigündemegelecek.100.yıltörenleriErmenilertarafındansürüklenecekamaPapalıkbaştaolmaküzerebütünHıristiyandünyabunu destekleyecek. Kimse buna komünist kışkırtması diyemez, artık ortadaöyle bir şey yok. Bu Amerikan kışkırtması, Amerikan çevrelerinindüzenlemesiyle ilerliyor. Ama kimse buna da bir şey diyemeyecek. MaviMarmara’dansonraYahudilobisinideyanımızdabulamayacağız.Neyapacağızpeki?Hiçbirşeyyapamayacağıztabiiki.Bubilgisizlikleçokzor.Neşriyatımız,lobi faaliyetimiz, müttefikimiz yok. Olan neşriyatları da “Türkler paraylayazdırıyor,” iddiasındalar. Tamamen yalan. Guenter Lewy,17 Justin A.McCarthy18tamamenkendiistekleriylehareketetmiştir.Birkaçtanetarihçi,Batıdüşüncesinin verdiği eleştirel yaklaşım dolayısıyla, her zaman Türkler lehindetezleregirerler,amabunlarbirkaçkişidir.Çoğunlukise, romantikyaklaşımıveHıristiyanlığıdolayısıylaErmenitezinisavunur.Sonuçtabunlarınhiçbirijenositdeğil,jenositdenenşeyintarifiyok.Otarifimaalesefbuinsanlarınbilmediğinigörüyoruz. Dışarıda belki bilmezlikten geliyorlar ama buradaki Türk-Ermenisavunucuların,yanibizimkilerindebuişihakikatenbilmediğinisöyleyebilirim.Çünkü çok naif bir eğitimleri var.Hukuk ve tarih terimlerininmukayeselerinegirebilecekbilgileriyok.Bukonuyüzündenmahkûmedilirsekde,aldırışetmemek,reddetmekgerekir.

Ermenistan’la da doğru ilişkiler kurulmalıdır. Çünkü bu çevrede YahudilerleErmenilerdenbaşkaişyapacağımız,birşeylerinşaedeceğimizbirunsuryok.

Ortadoğu’da100–150yılöncekigibipaylaşımkavgalarınınolduğuvebugünyenidenhareketlenerek,biçimdeğiştirereksürdüğütezidoğrumu?Bubirpaylaşımkavgasıdeğil.Öylegörmekistiyorlaramadeğil.“Amerikalılar

gelip bizi bu hale getirdiler. Daha evvel İngilizler bunu yaptılar. Türkleryüzünden geri kaldık,” iddiaları tamamen gülünçtür. Ama şurası bir gerçek:

Ortadoğu artık bir arada yaşamasımümkün olmayan insanların toprağı halinegeldi.Bu toprakların sahibi kim?Araplarmı?Suriyeliler çölArabı gibi değil,Aramilerdir. Yani milattan önce 2. asırdan itibaren orada hâkim olan grupAramiler.Bir kısmıHıristiyan, başkabir kısmı iseMüslümanolmuş.BunlarınArapçakonuştuklarıaçık,amahiçbirininbilincibudeğil.Onlarayrı.Artıkayrıbircumhuriyetkuracaklarınıdasöylüyorlar.BirdeKürtlervar.Iraklı,Türkiyeli,Suriyeli Kürt ne kadar iyi geçinir, üzerinde düşünülür. İran Kürtleri zatendiğerlerine katılmaya pek niyetli değil. Çünkü onlar bambaşka bir gruptur veonların entelektüelleri çok zariftir. Benim hayatımda mesleki bakımındanrastladığım İran Kürtleri çok mükemmel insanlardı. Bir tanesi TahranMüzesi’nin müdürüydü. Bu kadar zeki, anlayışlı ve rafine kişilik az görülür.Avrupa’da bile o kadar dinamik ve çalışkan bir müzemüdürü görmedim. Birbaşkası da, daha önce Kültür Bakanı iken Hatemi’ninmaiyyetindeydi. Farsçaöğretmeniydi. Bu insanların, Müslümanlıklarına rağmen, seküler bir kafalarıvardır.Bu bakımdan Ortadoğu henüz haritası tamamlanmamış bir coğrafya. Ama

hedeflertamamıylaetnisiteyedayanırsabutopraklarçokbedelöder.Bu,İsrail’inhoşuna gider, çünkü parçalanmış bir dünya onlar için güvenlik unsurudur. NekadarArapolmayanolursa, İsrail içinokadar iyidir.Amerika içindeaynışeygeçerlidir.Yani İsrail’in veYahudiliğinAmerika’yı idare ettiği gibi bir fanteziçokbasitbiraçıklama.Türkiye’ninOrtadoğu’daaktifbirrolistemesiiseyanlışbirşeydeğil,amabunuzücaciyedükkânınagirenfilgibiyaparsaçokyanlışolur.

ModernTürkiye’ninuluslararasışöhretiaçısındanbazıiddialıprojelerivar.Önümüzdeki on yıl içerisinde Türkiye, Olimpiyatlar gibi büyükenternasyonal organizasyonlara talip. 2020’de olursa yüzüncü yılınarifesinde,2024’deolursahemensonrasında.Nedersiniz?Bubenimsahamdeğil,amaiyihazırlanırsak,buhembirdüzengetirir,hemde

ekonomik katkısı olur. Bu konuda en beceriksiz şehir Atina’ydı. Son andadurumukurtardılar.Bu,AtinaBelediyeBaşkanlığıyapmışDoraBakoyanni’ninbaşarısıdırbüyükölçüde…Metrosudüzeldi,yenitesislerioldu.BenTürkiye’ninböyle bir imkâna sahipolmasını isterim.Amayapılabilecekmi, emindeğilim.“Buihaleyibenimadamlarımalacak,illabenimhemşehrilerimolacak,”denilirsemuvaffak olunamaz.Maalesef 2010KültürBaşkenti organizasyonu bu şekildeoldu.KültürBakanlığıilekomitekavgaetti.Buaradabudurumdanrahatsızbirgrupistifaetti.

Kentleşme konusunu konuşmuştuk. Peki kentlerimizin ruhu hakkında ne

söylersiniz?Estetikkaygıdanniyeböylesineuzağız?Böyle bir kentleşmede ruh olmaz. Ankara gençken bir nevi bozkırdaki bir

Balkanşehriydi.BugünAnkara’dageceleriinsanınruhukararır.Bekârbirinsanorada yaşayamaz. Oysa Paris’in % 49’u bekârdır. Şu bakımdan söylüyorum:Öyle bir şehirdir ki bekâr insan Paris’te sıkılmaz. Sokaklarda içi açılır. Aşağıyukarı bütün Avrupa böyledir. İstanbul’da belki yaşanabilir ama orada da birkatliambaşladı.İstanbul sonderecebüyümüşbir şehir.Nüfus çokartıyor.Pekibunun sebebi

nedir? Çünkü insanlar artık köylerden nefret ediyor. Köylüler artık toprağaeğilmek istemiyor ve ekili biçili, altyapısı olan toprakları bırakıp, İstanbul’ageliyor. Bir işleri, toprakları yok amamafya aracılığıyla bir yeri çeviripmülkediniyor.Hayalideorayıkirayaveripgelireldeetmek.Avrupatarihindebutipbir şehircilik düşünebiliyormusunuz?NeViyana, ne Paris, ne deManchesterböylebüyüdü.Böylebirşeydünyadayok.

“Türk vatanının ziyneti, Türk tarihinin serveti, Türk milletinin gözbebeğiİstanbul”…100.yılda,birdünyakentiolaraknasılbirİstanbulveonuniçinnasılyönetimbeklersiniz?Evvela, cebi dolu olmasa bile gözü tok olmalı. Şahsi namus eğilimi yetmez;

partigenelmerkezindekilerinİstanbullularınsırtındangenelmerkezmasraflarınakarşı (!) talep ettiğimeblağa da “hayır” diyebilmeli... Geçmişte “hayır” diyenbir-iki kişi oldu; onlarla birlikte hemşehriler de kaybetti ama zaman en iyihekimdir.Bugibimağdurlarınbaşıgenetaçlanır;hemşehrilermutluyönetilenlerve onlar da iyi yöneticiler olarak tarihe geçer. Çünkü İstanbul arşınlaölçülemeyecek kadar dağınık ve büyük, kendine has gelişmesi olan bir dünyaşehridir. İstanbulyarımakıllakavranmaz.Herşeydenönce İstanbul’a inanmakgerekir. Onun geleceğine inanan, onu seven ve bu dünyada İstanbullu olduğuiçin yaşamına şükreden insanlar bu şehri yönetebilir. İstanbul’un belediyebaşkanı olmak, İstanbullu olmaya yetmez. İstanbul belediye başkanı bu şehriyönetmeninçilelibirimtiyazvebirmisyonolduğunuanlamalıdır.İstanbul’uhergüngezdiğiyerleriinceleyenvetespitedenadamlaryönetebilir.

İstanbul belediye başkanı güzellikten anlayan değil, ona adeta tapınan biriolmalıdır. Belediye başkanı paraya, mevkie değil, muhteşem şehrin vereceğihazza tırmanmaya çalışan biri olmalıdır. İstanbul’un belediye başkanıavamfiribane(popülist)tavırlarlaşehridolduran,arazileriniyağmalayanhattasukaynaklarınınüstüneyayılankitlelerideğil;şehrinsağlığına,oradayaşayancanlıcansız bütün İstanbulluların yani sadece insanların değil, kuşların ve ağaçların

hukukunu da koruyan adam olmalıdır. Bu keyfiyeti havsalası almayan vekendine ait olmayan tapuları dağıtarak oy satın almayı düşünen adamlara buşehirreyvermemelidir.İstanbul belediye başkanı en çok İstanbul’u sevmelidir. İstanbul’u kendi

bölgesininhemşehrilerinevesülalesiningönencinekurbanedenlerinveyaonundünyanın en güzel şehri olduğuna inanmayan, aklı ermeyenlerin bu şehriyönetemeyeceği açıktır. Bol muhafazakârlık nutukları atıp, Süleymaniye-Fatihcamileriarasındakitarihikültürelzenginlikdolualanı,biralayacayipliklereveyağmacılığa terk edenlerden olmamalıdır. İstanbul’un güzelliğiniumursamayanlara, sınıfları ve ekonomik durumları önemli değil, devlet adınagudubetbinalardikenbürokratlardadahilolabilirler.Miriarazileregecekonduvebetonbloklardiken,İstanbul’uneskieserlerini tahripeden,ağaçlarınıkesenhaydutlardaolabilirler.Onungüzelliğine inanmayanlar iseakıllarıncabu şehrigüzelleştirmeye kalkıştılar; manasız yollar ve çarpık meydanlar açtılar; imardüzeninialtüstettiler.1500yıldırİstanbul’uİstanbulyapanRomalıseleflerimizivekendimuhteşemecdadımızıgörgüsüzvezevksizadamlarolarakdüşündüler.Onlarınkubbeli,şahnişinlieserlerindenmezbelediyeiğrendiler.Dünyanın2binyıllıkanameydanıSultanahmet’tebinyıllıksarnıçlarıntemeliüzerineçokkatlıbinalardiktiler.NewYorkkendiçevresindegörkemiyleherkesiçarpabilir.Bizimgörgüsüzler ise İstanbul’u New York yapmaya kalktılar. Biz dünyayı tanıyan,İstanbul’u da İstanbul olarak seven, kadın veya erkek, partili veya partisiz biryönetimbekliyoruz.

BirdeEge’ninincisiİzmir.Sononyılıntartışmalarındahepvar.İzmir’indurumudaçokkötü.TOKİevleriyleorayabirnüfusyığılıyor.Şehiro

nüfusukaldırmaz,çünküİzmir’deyatırımçokgenişdeğil.İzmir’inbeceriklivedinamikbirgirişimcisınıfıyok.BunüfusDoğu’dangeliyor.EnçokgöçeğilimiDoğudavar.BirnebzeKastamonu’danveGiresun’dangöçvar.Şehrin kültürel hayatındaAnkara’nın aksine son 20 yıl içinde kıpırdanmalar

başlamıştır.İnsanlartiyatrovemüziğedüşkün.Kitapfuarlarıcanlanıyor.Okumaseansları yapıyorlar. Resim ve heykel kursları gençleri celbediyor.Üniversitelerde kültürel faaliyetler ve konferans tertipleri artmaktadır. TürkÜniversitelerinde görülmeyen ilk branşlar burada doğdu. Modern Yunanistantetkikleri bunun başında gelir. Su ürünleri üzerinde tetkikler yapıldığını fenadamları söylüyor.Tıp fakülteleri hamleler yaptı.Bütünbuolumlugelişmelerirayında tutabilmek için aşırı nüfus hücumunu getiren politik amaçlıoperasyonlardanvazgeçmekgerekir.

Modern ve güçlü bir devlet olmanın gereklerinden sağlıklı üniversiteleşmemeselesi…Busorun,benimiçinhiçbirzamanhalledilmemişbirsorundur.Kendiliğinden

bir düzelme ihtimali ortaya çıktı.BatıAvrupa’dabile olmayanbir kurumolanvakıf üniversiteleri ortaya çıktı. Vakıf üniversiteleri durumu biraz düzeltecek,ortalamayıyükseltecektir.Toplumenazındanşunuanlayacak:Eğitimpahalıbirşeydir. İyi eğitimdahapahalı bir şeydir.Ayrıcahâlâ sanayi eğitimibaşlamadı.4+4+4’tesanayici,sanayiişçisieğitimiplanlanmışdeğil.MidhatPaşaişesanayieğitimiylebaşlamıştı.Cumhuriyetdönemindehenüzortadasanayiyokamakız-erkek zanaat mektepleri hazırlanıyor. Şimdi ise çeşit artıyor. Bunun güzelörnekleri de var istisnai olarak. Mesela turizm-otelcilik okulları. Bütünproblemlere rağmen, Türkiye’deki otellerdeki hizmet kalitesinin farkındamısınız? Çünkü oradaki çalışan okuldan geliyor, staj görüyor. Belki halen eniyisini yapamıyoruz ama iyiyiz. Peki, bunu niye elektrikçi, bilgisayarcı,marangoz, tornacı içindeyapamıyorsun?Ortalıkbilgisayarmezarlığı, dahadabeteri tıbbî cihaz makine mezarlığı halinde. Üstelik de sanayi bünyeni ıslahetmekzorundasın.Bizimbirdesanayimizinbünyesinideğiştirmemizgerek;yaniikinci sanayi toplumu olmak durumundayız. Nitelik değiştireceğiz. Ben bubakımdan,4+4+4gibiprojeleriçokihtiyatlakarşılıyorum.

Türk toplumunu, çok yüksek bir iç göç olgusu, kabuk değiştiren birtoplumsal yapı, yüksek bir sınıfsal geçişkenlik ifade ediyordu. Peki, biz şuandanasılbirtoplumhalinegeldik?Türktoplumu19.asragörebüyükbirkabukdeğişimigeçirmektedir.İdeallerini

büyük ölçüde gerçekleştirmeye doğru yürüyor. Bir sanayi ülkesi olmuştur vedaha bu yolda gelişecektir. Kırsal nüfus süratle azalıyor, daha da azalacak;vatandaşlık toplumunun şartları hazırlanıyor. 19. asırda insanlar kendine sahipbilinçlibirtebaatoplumuniteliğiarzuediyorlardı.Bugünvatandaşlıktoplumunagidiyoruz ama en önemli sorun etnik yapı ve bu yapıdaki biçimlenmeler…Tanzimat döneminin esas özlemi gerçekleşiyor ve Türkiye’nin ordusu geçenasırdandahakuvvetli.Çünkügeçenasırdabeynelmileldüzeydekomutanlarıvekurmayları vardı, fakat silah sanayimiz bu orduyu doyuramazdı. Fakir birorduydu bu, imkânları dardı, bu eksikliğin sıkıntısını çekti girdiği harplerde.Bugünküordununkomutakademelerinineğitimifevkaladeyükseldivedünyadaeğitimverenordulardanbirihalinde.İşidaresialanındabüyükbirdevrimyaptıkama yeterli değil.O yüzdendir ki şirketler büyüyor ve tıkanıyor. Tıkandığındabatmatehlikesivardır,satılıyor.Satışmecburi,ideolojikbirtercihdeğil.Menajer

yok. Yetiştiremiyorsunuz. Dışarıda yetişip gelen genç menajerleri üstkademedekiler yeterince değerlendiremiyorlar. Bu neye dayanıyor? Kültüreldevrime.Kültüreldevriminivedeğişiminigüçlüolarakgeçiremeyenbirtoplum,kültürelmirasınıdamuhafazaedemiyorvedünyayakültürlübir toplumolarakkendisinigösteremiyor.Sanatlaralanındakendisiniifadeedemiyor.Birucuzluk,birkalitesizlikhâkim.Şöhretvereklamdüşkünlüğüvaramageçerli,kaliteliveustacabirreklamdeğil.Kalitesizliğiteşvikedenbiryapısözkonusu.Şarlatanlıkhâkim. Bilim alanındamesela intihal çok yaygın. Bilgi hırsızlığı çok. Bunlarıtemizlemek gerekiyor. Kısa dönemde Türkiye hümanist devrimini yapamazsa,yaniBatıkültürününköküolanklasikdilleri,Doğukültürününköküolanklasikşarkdillerini -ki eskidenbuvardı-yenidenhareketegeçirip filolojikdevriminiyapamazsa tarihçi de olamaz, hukukçu da olamaz, içtimai ilimlerde de atılımyapamaz. Tıp ve mühendislikle bir toplumun ilanihaye gitmesi, ilerlemesimümkündeğildir.Bunuhalletmesilâzım.Türkçeyekarşıhoyratlığımız,eskiesertahribatımız da bundan ileri geliyor. Çok açık görebilirsiniz bunu. Bu,ahlaksızlıklaizahedilemez.İtalyanlardahertoplumkadaryolsuzluğaverüşvetemeraklılar.Bunarağmenhiçbirzamanoturupdaeskieserlerinitahripetmiyorlar,onlara hoyrat davranmıyorlar. Bu, Türkiye için çok önemlidir. Bugün Türkiyekasabaları Beypazarı gibi bir-iki örnek hariç -MuratKatoğlu’nun nüktesindekigibidir; “Ankara’da Dışkapı’ya, yani Yıldırım Beyazıt Meydanı’na git bak,bütünTürkiyebuhalegelmiştir,”der.Biryandasözdekalıntıeskieserler,onunyanında gecekondular ve gecekondu gibi apartmanlar. Görgüsüz bir refah.Maalesef bu bütün Türkiye’nin manzarası haline gelmiştir. Özellikle Anadolukasabaları hepböyledir.Büyükşehirler de öyle.Bu, hızlı şehirleşmedediğimizsürecinyansıması.Aileyavaşyavaşyapısıparçalanıyor;belkiAvrupa’dandahaiyi durumdayız ama boşanmalar artıyor, başarısız evlilikler artıyor, çocuklarperişan oluyor ve nesiller arasındaki ilişki kopuyor. Dinî kurumlarabakıyorsunuz,ananeyisavunan,götürenbirdinîyapılaşmadançok,aşırılığavemilitanlığa kayıyor, yeni bir politik katılıma ve kasabalı tipi liderliğin hâkimolduğu hızlı iktidar kavgası, hızlı sınıf değiştirmeye yönelik örgütlenmelerbunlar.Dahakabatabirlebiryağmasistemi(spoil/patronagesystem)…Çok kısa zamanda, yani 50 yıl içinde kırsal Türkiye, sanayileşmiş Türkiye

oldu, kentsel oldu. Bu çok kısa bir dönem. Bizim hayatımız ve bir milletintoplumun hayatı için çok kısa bir süre. Bunu taşıyabilmek kolay değildir. Birtoplum,bugibideğişimlerdeçokbüyüksarsıntılargeçirir,çokbüyükacemiliklersergilerkibugünküTürkiye’dedebunugörüyorsunuz.Eğer eğitimkonusundaciddi bir elitist politika izleyip, zeki ve akıllı çocukları tespit edip, bunların

eğitimine yönelmezsek sonumuz iyi değil. Bugünkü üniversiteye giriş sistemiadildir fakat deha sahibi çocukları değerlendirecek bir sistem değildir. Üstünzekalıları tespit edip, bunların yetiştirilmesini temin edemeyen bir toplumsistemiayaktakalamaz.DolayısıylaTürkeğitimindeikiamaçolmalı:Birincisi,düzgünveniteliklibirproletersınıfyetiştirmekkibunuyapamıyoruz.19.asırda“SanayiMektebi”ilebaşlayansanatokulu-endüstrimekteplerimizhenüzyeterlinitelikte değil. İkincisi de, üstün zekâlı çocuklarımızı tespit edip, bunların iyiyetiştirilmesini sağlamak.Bunu da pek yapamıyoruz.Durumumuz o açıdan içaçıcıdeğil.Sadeceiyikullanamadığımızgençbirmenajersınıfıyetiştirdik.Bundanbaşka, 50 yıl içinde sanayileştik, enerji kaynakları yarattık ki yeterli

değil diye düşünmemiz lâzım. Çevremizi çok tahrip ettik. Bunu düzeltmemizlâzım.BarajlarlaTürkiyeenerjisağlayamaz.Yenienerjipolitikasıve teknikleriuygulamalıyız.Boyuna,olurolmazvadileridoldurupdurmayalım.BütünÇoruhVadisigidiyorvebunusöylemiyorinsanlar.Ayrıcagörünenokiovadidekiinsanunsurudahilehçesiveadetleriylekaybolacak.Buradadagaripideolojiktercihlervar insanlarda, bunun halledilmesi lâzım. Çevre kirleniyor bunun üzerindedurmuyoruz. Orman tahribi üzerinde durmuyoruz. Şehirlerin yapılaşmasıgittikçebetervaziyetalıyor.

Cumhuriyetşuandabizihanginoktayataşıdı?Şurasıbirgerçek;Türkiye19.asırdandahamüreffehtir,nispetolarak19.asır

imparatorluğundan daha kuvvetlidir. Müesseseleri daha güçlüdür. Ordusu,endüstrileşmesi, kırsal yapının değişimi, eğitimi, tıbbı, mühendisliği çok dahaöndedir.Amamaalesefgerekenkültüreltransformasyonu,yanibüyükdünyaya,kuvvetli bir cemiyete yakışan kültürel dönüşümü ve asıl önemlisi hukuk veadalet devrimini tamamlayamamıştır. Bunları halledecek diyoruz, gelecek içinçokümitvarız.

“18.yüzyıldabaşlayan,19.yüzyıldaOsmanlı İmparatorluğu’nuateşyerineçevirenmilliyetçilikdalgalarınınbugünbile söndüğünüsöylemekmümkündeğildir,”diyordunuz.Balkanlar’da ve Ortadoğu’da o süreç devam ediyor. Halledilmiş değil.

İmparatorluğuyıktı,dahaçokşeyleryıkılacak.Hâlâdevletleryıkılıyor,devletlerkuruluyor.BirYugoslavarayışınabakın.İşteogünbaşlayanateşinkıvılcımlarıbunlar.

İç dünyamızı yansıtarak, bize uygun duygu olarak nasıl bir milliyetçilikdesem?

Dünyada bu yenimilliyetçiliğinBalkanlar’da, bilhassaOrtadoğu’da uğradığışu değişim devrinde bizim ağırlığı olması gereken toplumumuzda hadiseleriyönlendirecek, hâkimolacak birmillî anlayış vemilliyetçi düşünce ve tutumasahip olamadığımız görülüyor. Bizim milliyetçiliğimiz maalesef kasabamilliyetçiliğidir. Balkanlar’da da öyledir, Ortadoğu’da da öyledir. Avrupa veOrtaAvrupamilliyetçiliğigibigümrahfikriniteliklikaynaklardanbeslenemiyor.Osmanlı İmparatorluğu’nun sınırlarındaki milliyetçilikler de yüksek niteliklikaynaklardanbeslenemiyor.Sorunbuveonuniçingayetyavanvegülünçtarihtezleri,gayetgülünçsanateserleriçıkıyor.Siyasiideolojiyi,stratejiyibesleyecekbir literatürkalabalığıyokbuülkelerdekimilliyetçiliklerinarkasında.Bubütünhavalideböylevebirnevigerilik.YaniöbürününHegel’ivar.Balkanlar’da iseHegel’in taklitleri var. Slavlarda Hegel tartışmaları ve uygulamaları üzerineyapılan incelemeler var; Slavlar Hegel’i anladıklarını sanıyorlar ama yanlışanlıyorlar.VakıaHegel debugünküdünyaya ışık tutabilecekbir düşünür değilzaten.Mezkûrtoplumlardaçokkötüvesapmalıbirfelsefevar;şiarlı, ideolojilivehedeflimilliyetçiliklervar.Teleolojik(gai)yorumunkendineözgüsapmalarıbunlar. Üniversal milliyetçilik değil. Üniversal, filolojik, tarihî kaynaklaradayananoniteliktekibirmilliyetçilikyokburadavebumilliyetçilikonun içindoğrudan doğruya insanların birbirini kesmesine ve etnik sınıflandırmayadayanıyorvehiçbirşeyindeğişmediğinigördük.Bosnaolaylarının10senesonratekrarlanmayacağınıkimteminedebilir?Milliyetçilik denen, nasyonalizm denen düşünce ve politika ne olabilir, neye

yaslanır? Evvela millet olur; o toplumun kendi zihninin sübjektif olarak onukapsama durumudur. Böyle bir milliyetçilik olduğundan şüphem var. Buimparatorlukta milliyetçilik konusunda en geç uyananlar Türkler veArnavutlardır. Arnavutlara sorsanız Arnavutluk’a ve Arnavut kimliğine tozkondurmaz,amaonunmodernanlamdauyanışıdageçtir.İlginçbirşey,ArnavutmilliyetçiliğiönderlerindenolanŞemsettinSami(Fraşeri),Türkmilliyetçiliğininde öncülerindendir. Bizim ansiklopedimizi yazmış. (Kamusu’l A’lâm) Bunu,aldığı yabancı eğitimle yapıyor. Birtakım kelimelerin etimolojisini aynıyöntemle izah ediyor. Tercihan her şeyArnavutça veya Türkçe kökenlidir. (!)Yazdıkları da böyle. Mamafih Türkiye’de milliyetçiliği mektep, basın değil,yaşanan tarihin bizzat kendisi öğretmiştir. Ne zaman ki 1912-1913’teBalkanlar’da, 1914’te Birinci Dünya Harbi’nde insanlar perişan olarakyerlerindenedilmiş,ölmüşveöldürülmüştür;nezamankiinsanlarÇanakkale’yisavunmak zorunda kalmıştır, işte orada o vesileyle öğrendiler. Bu öğretildi.Onun için hâlâmilliyetçilik bir yaşanan tarih ürünü…Türk edebiyatının bunu

getirdiğini söylemek mümkün değil, son derece zayıftır. Milliyetçilik zor birşeydir, sanıldığı gibi öyle kasaba hayatıyla edinilecek bir dünya görüşü veideolojideğildir.Genişbirgözlem,tecrübeolacak,yaygınolacak.Üniversalbirgörüş, tecrübe gerekir. Bunu yapanlar ancak farklı milliyetçilik getirirler. Onagörebilgibirikimiylekonuşacaktır.Bazılarıdiyorki,“MilliyetçiliğiTürkiye’debirtakım solcular yapıyor.” Elbette onlar yaparlar. Çünkü bu vasıfların çoğuyaklaşık olarak onlarda, onun için öyledir. Milliyetçilik zayıftır ama bunarağmen kendini Türk olarak görenler kalabalıktır. Ne demek bu toplumdaTürkiyelilik, neyi ifade ediyor? Gariptir bu. Bunlar belirli hazırlık neticesidir.Olmayan şeyleri arzu edilen, özlenen şeklinde getirmenin bir mânası yoktur.Arzu edilen, istenen şu da olabilir; “Bir eski Anadolu kültürü vardır, bizimİyonyalılarlabağımızvardır.”Hayıryok.İnsanınüretiminitayinedenenönemlişey,lisandır.Hoşunagitsingitmesin,oraylabağyok.Kültürelkalıntıları,kültürelmirası kısmendevralmaolabilir.Amaobaşkabir renkveunsur.Türk etnie’siüzerinde en ilginç felsefî antropolojik denemeyi Yalçın Koç Anadolu Mayasıkitabında kaleme aldı.19 Ne kadar etki yaptı bilmiyorum, ama bugün olmasayarınyapar.

Dünyaüzerindeözellikle17.yüzyıldanitibarentebarüzedenbirBatıKültürümevcut.Bukültüründeğişimdinamiklerinineleroluşturuyorvebusüreçtesiziençoketkileyenülkehangisidir?Avrupa kültürü benim kişisel dünyamın önemli bir bölümüdür.BirisiAlman

kültürü, diğeri Rus kültürü. Bu ikisine çok düşkünümdür ama Rusya’yıAlmanya’dan daha çok severim. Rus kültürü benim uykusuz geceleriminkazancıdır.Ruskültürünedairçokkitapokudum.Rusyatıpkıbizimgibideğişen,modernleşen bir toplumdur. Ama mazide Batılılaşma konusunda bizden dahabaşarılıdırlarveözgünolmayıbilmişlerdir.BizimküreselkültürelnoksanlığımızRusya’dayoktur.Batılılaşmanınkültürelboyutunudaihmaletmemişlerdir.Amaşu kadarını söyleyeyim; muasır Avrupa’nın kökeni Yunan-Roma, Batı kadarİslâm ve Yahudi dünyasında da yer sahibidir. Bundan maada Doğu’nunedebiyatını, hele Fars edebiyatını geçecek bir Batı şiiri düşünülmez. Doğukültürü için Türk kültürü bakirdir. Bunu bilmek için, Osmanlıca ve belirginölçüdeArab-Farsdünyasınagirmeklâzımdır.Uzunyıllarboyubuanlayışbizdenuzaktı; yeni gençlik bu alanlara da giriyor. Birçok Türk gibi ben de Batı’yayöneltildim; ama çevremizde Şark kültürü de yaşadı ve birçok Türk dün vebugünDoğu’yayöneliyor,bukaçınılmaz.TürklerDoğu-Batı sentezini izlemekzorundadır.DoğudaAllah’ın,BatıdaAllah’ın…

Kültürümüzü hem evrenselleştirirken hem de millileştirmenin yolunubulmamızgerekir.Modernleşmedebu,çokönemlibirkonudur.

Edebiyatvekültüradamlarıtoplumsaldönüşümiçindenekadarönemlidir?Sankimodernleşmemizineksikyanıburası…Büyük edebiyat adamları toplumun vicdanıdır, namusudur ve Aristotalyen

anlamda söylersek, bir toplumun “katarsisi”dir, boşalımıdır.Yani bir toplumdagüzelliklerin,estetikunsurlarınönplanaçıkmasıiçinedebiyatadamlarıkötüveçirkin şeyleri söyler, altını çizer, ortaya koyar. İnsanların beyinlerine vevicdanlarınabunlarıkazırlarkiortayagüzelşeylerçıksın.Bunuyapanlarhakikiedebiyatadamlarıdır.Türk edebiyatında siyasette büyük insanlar vardır;MehmedÂkifErsoy gibi,

Nazım Hikmet gibi, dil ve edebî sanat olarak Ahmet Haşim, Necip FazılKısakürek gibileri vardır amameselaRusya’da Puşkin’in yaptığı gibi bir ekolyaratmak, başkaları tarafından izlenmek, edebiyatı doğrudan yönlendirmek veetkilemekbizdegerçekleşmemiştir.Türkçehoyratkullanılıyor,budabirgerçek.Edebiyattaucuzluğunhâkimolduğudagerçektir.Amabunlarıaşabiliriz.Modernleşmemizde bu eksikliği gidermemiz gerekir. Bu tamamlanmadan

modernleşmelayıkıylagerçekleşemez.

“Bugünkü Türk aydınını bilmek için Osmanlı aydınını tanımak gerekir,”demiştiniz bir kitabınızda. Aydın portresi çıkarmak... Bununla neyikastediyorsunuz?Bugünkü Türk aydını, Osmanlı aydınından birtakım şeyleri tevarüs

edememiştir.İyibirmirasyediolamamakdurumusözkonusu.Amaunutmayın;bunlaraynıdilikonuşuyorlar.Aynıkavramlarıkullanıyorlar.SondevrinOsmanlıaydınları arasında klasik şark kültürü dediğimiz kültürün içinden çıkan vesaniyen bununla geçinen, buradan türeme meselelere bu zaviyeden yaklaşanadam çok azdır. Cevdet Paşa, Elmalılı Ahmed Hamdi Efendi gibi, belki birdereceye kadar Şehbenderzâde Ahmed Hilmi Bey sayılabilir. 19. ve 20. asırbaşındaki Türk aydını da Osmanlıca okumayı bilmesine rağmen, klasik şarkdünyasıyla ilgilenmektençokBatı tercümeleriniveBatıyorumlarınıdinlemeyitercihetmiştir;özellikleFransız literatürünü.Binaenaleyhbugünküylearasındaçokbirfarkyokturvebundadaçokyayadır.ÇünküBatıkültürünüihataedecekbirgenişliğe sahipdeğildir.MeselaFransızcaokusa,Almancaokuyamaz,oysafelsefe bakımından çok önemli. İngilizce bileni azdır. Bunlar Batı dili bilirleramaBatımedeniyetinintemeliolanYunanveLatinkültürüneinememişlerdir.O

lezzeti alamamışlardır.Gördüğünüzgibihastalıkaynıdır.BugünküTürkaydınıileOsmanlıaydınınınBatıkarşısındakihastalığıaynıdır,herikisideyüzeyseldir.AydınımızınbirdiğereksikliğideDoğudünyasıylahiçbiralakasıolmamasıdır.

Alakası olanvardır amaonada aydındemeye şahit ister.Arapçabilir,Kur’ântefsiriyapar,amaİbranca,Aramcabilmez.Türkiye’dedileğitimiçokkötü.Dildenanladığımızşeybaşkaşey.“Yanibiraz

İngilizce öğren”. Rahmetli Vehbi Koç’un verdiği düstur: “Otomobil öğrenin,daktilo öğrenin ve dil öğrenin.” Bu tamamen bir firmanın satış sorumlusunagerekenbirvasıfvenitelik.Butarifentelektüelintarifideğil.Butarifhattaüstünbir menajer sınıf üyesinin tarifi de değil; akademik bir uygarlık yaratmapeşindekikadrolarıntarifihiçdeğil;dolayısıylaTürklerlisanöğrenmiyorlar.Bukonuda son derece laubaliler. Günümüz aydınları ne klasik Batı dillerini(Yunanca,Latince)nedeklasikŞarkdilleriniartıköğrenmiyorlar.Ticaretyapanadamın diliyle münevverin dil bilgisi farklı olmalıdır. Aydınlarımız dargörüşlüler ve zamanları ve mekânları fetheden bir toplum olamayan, gerçekanlamdaAtatürk politikasının ne olduğunu anlamamış zümreler. Bu çok açık.Yerküreyianlamak,oanlamdafethetmekuzakbuanlayıştan.

Kültür, edebiyat derken, siz medeniyet gelişimi ve günlük hayat kalitesibakımındansporudaönemsersiniz...Benim zamanıma göre çok arttı ama yeterli mi? Değil. Niye 70 milyonluk

ülkeden kimse buz pateni şampiyonasına katılmıyor? Niye kayakşampiyonalarınakimsekatılmıyor?BuradakidağlarAvrupa’dakindençokdahayüksek. Niye yüzme şampiyonlarımız, sutopu şampiyonlarımız, takımlarımızyok?Çünküyeterlitesisyok,yeterligençsporcutespitiyokvegelişmeolmasınarağmen yetersizlik hâkim. Niye ata binilmiyor? Bu millet mazide süvari birmillettir.Türkçedemüthişbiratvokabülerivardır.BellikiatlaAsya’yıgeçtik,atla devlet kurduk, at organizasyonu ile askerlik oldu bizde ve öldü bu.Arabistan’da deveciliğin ve deve kültürünün öldüğünü düşünebilir misiniz?Türkiye’debuölmüş.

Türklerin zengin bir sınıf oluşturmaları sanat ve kültür alanına katkıyapacakherhalde…Sanatla ve diğer alanlarla esaslı biçimde ilgilenmeleri için üçüncü neslin

yetişmesi lâzım.Bismark’ın deyimiyle “Birinci nesil kurar, ikincisi idare eder,üçüncüsüsanat tarihiokur,dördüncüsübatırır,”demiş.Dahayolunbaşındayız.Türk sanayicisi ve tüccar sınıfı üçüncü nesle yeni ulaşıyor. Bundan sonra

gelişmelerigöreceğiz.

Kültürel dünyamızın hali hazır yapısının siyasal yaşamımıza etkileri deyüksek. “Millet olarak vatandaş toplumu tarif ve çerçevesinegiremediğimizin en açık göstergesi siyasi partilerimizin yapısı vevatandaşlarımızınsiyasipartilerleolanilişkisidir,”demiştiniz...Evet.Maalesefoyönçokaçıktır.DiyelimAvusturya’dabiradamdoktorveya

avukat, beş nesildir sosyal demokrat partiye üye. Batı’da böyledir. Adamnesillerdirişçisınıfınınüyesi.Artıkkendisiişçiolmasabile,oideolojiyesahip.Bunu görüyoruz. Ve parti değiştirmek söz konusu olmaz. Bu çok ama çoknadirdir. Bunların kendileri rahatladıkları ölçüde o partilerin ideolojilerirahatlıyor.Elbette1920’ninAvusturyasosyalistiilebugünküsosyalistaynıadamdeğildir ama iki tip de o sınıfın kendi rahatlaması ve serencamı içindedir.Memleketleri işgal ediliyor, Nazizm geliyor, cumhuriyet yeniden kuruluyor,neler yaşamıyorlar ki... Partileri aynı. Liderler birbirlerini hapishanede bulupcompromise(uzlaşmaya)giriyor.Niye?Çünküarkasındabirdünyavar,devbirkitle var. Bunu yapmaya mecbur. Burada öyle bir şey yok. Bizim liderlerHamzakoy’agirdiler,dedimki;“BugalibaAvusturya’dakigibibirşeyolacak.”Hiçbir şey olmadı. Bir parçaDenizBaykal ileDemirel takımı daha bir selamsabahteatiederoldular;okadar.Hiçbirşeydeğişmedi.Çünküarkalarındazatenhesapverecekkitleyok.Bu tip sağlam,nesildennesileaynıpartidekalmışbirkitleyok.

Buna dair; “Partililik, insanın hayatını kapsayan ve Batı toplumundadededentorunageçenbirkimliktir,”tespitinizvar.Bununüzerinde çokdurulması lâzım.Maalesefburadaböylebir kimlikyok,

bugüne kadar oluşmamış. Partiler geçici, insanlar arasında konjonktürelkoalisyonlar.Birtakımadamlarınsıksıkgiripçıktıklarıyerler.Birnesliniçinde50 defa adam değiştiriyor bizde partiler. İsim değiştiriyorlar. Sonunda sözügeçmez kasabalılar milletvekili diye geliyorlar. O zaman o milletvekili deolmuyor,belediyereisideolmuyor.Arkasındabirkitleyok.Çokaçıksöylemeklâzım; Mussolini devrinde İtalyan taşrasındaki yerel yönetim bizimbugünkünden çok daha işlektir.Çok daha fonksiyonel ve temsil kabiliyeti çokdahayüksektir.doğruolsa,zenginkasabalarınbelediyereisleriAnkara’daparabulmak için ne arıyorlar? Bakanların kapılarında neden bekliyorlar? Çünküetrafında o parayı ona verecek vatandaş, hemşeri yok. Adam gerçek anlamdamahalli bir önder değil, (deus ex machina) yani yukarıdan zembille geleninseveniveitibarıdaokadarolur.

Mahalliidarelerdenbahsediyorsunuz.Bubağlamda“Avrupademokrasisininçekirdeği güçlü mahalli idare geleneğinde yatar,” görüşündesiniz. Bizimsiyasalkültürümüzüneksikliğiböylebirkökesahipolmayışı.Bu gelenek batıda hep güçlüdür. Hep vardır. Yani onu bir ölçekte Nazizm

silmeye çalıştı ama o dahi tam silemedi.Harpten sonraSolingen denen küçükzanaatçılarınkentinde,Almanyakıntarihinintekkomünistbelediyesivardı.12yıl boyu ideolojiyi içlerinde tutmuşlar. İtalya’daMussolini faşizmi o geleneğisarstıamaokadar;gelenekdevametti.Bizdeyereldemokrasiyok,kurulamıyor.Merkezdenemiralmaküzerinekuruludüzenvar.Mahallişahsiyetyok.Oradakigibiyerelanlamdaşahsiyetolan,arkasındabelirligruplarıtoplayaninsanlaryok.Bunlaryoksademokrasiiştebukadaroluyor.Ozamanlidersultasıdeniliyor,iyikilidersultasıvar.Lidersultasıdaolmasahiçpartiolmayacak.Karşısındahiçbirkuvvetolmadığıiçinlidersultasımecburenvaroluyor.

Türkiye150yıllıkkabukdeğişiminde,yapısaldönüşümiçinde.Sizegörebudeğişimin etraflı ve derin bir tasvirini yapacak edebiyatımız ve düşüncemiznedenolmamış?Kendinibilmeniçinbuönemlidir.Kendinitanımadan,kendinitasviretmeden

olurmu?Kendinitanımanlâzım.Herşeydenönceedebiyatbunuyapacak.Sonrabilimsel ve fikri eserlerini verecek.Ama asıl önemlisi edebiyattır. Fransa niyekendinibilir?Edebiyatısayesinde.Balzacgibibiradamvarodeğişimianlatan.

Rusya’daPuşkingibi…Evet,Puşkindeöyledir.Ruslarınköylüdenaristokratahepsininyazarıdır.Hatta

Rusya’nınasılbüyükadamlarıTolstoy’dur,Çehov’dur.

DostoyevskideRusya’nınbüyükadamı?Dostoyevski Rusya’nın büyük adamı değil, toptan büyük adam. Dünyanın

büyükadamı.Obambaşkabirolay.TataristanCumhuriyeti’nin,(Kazan)KültürBakanı hanım, çok ilginç bir şey söyledi: “Tolstoy her şeye rağmen Rusluğuyükseltmiştir. Dostoyevski’nin öyle bir derdi yoktu, o insanın dramınıyazıyordu,” dedi.Doğru.DostoyevskiRus amaher yerin adamıdır, çokbüyükadamdır. Mühim olan nedir? Bu edebiyatla Rusya kendini tanıyor. İyisiylekötüsüyle.Değişiminivedeğişmezliğinitanıyor.BugünRusedebiyatınıokuyankişiRusya’yı tanır,bir takımkokularalır.Çokönemlibirolay.Sizbunubizimiçin söyleyebilirmisiniz?Mazideki bir iki başarılı yazarımız dışındamaalesefhayır.

“OsmanlıülkesindeİslâmcılıkbilebatıkurumlarınavebatıkültürünekarşıHint Müslümanları ve Rusya Müslümanları gibi şüpheci, itici bir eğilimiçindedeğildir,”diyorsunuz.Bunda,Avrupadiline,bilimine,tekniğinekarşıbütüncül ve tartışmacı olmaktan çok pragmatik bir yaklaşımın söz konusuolmasınınetkisivarmı?Bu,Türkiye’ninBatılılaşmasınınözetidir.Çünkü çokpragmatist birmillettir.

Türkiye’ninanti-Batıcılığıbilehiçbirşekilderahatsızedicideğildir,tamtersinetutarlıdır. Ne demiş şair Tyutçev; “Akılla Rusya’yı anlayamazsın, arşınla daölçemezsin.BuRusyakendineözgübir şeydir.Onasadece imanedilir.”BunuRusya için söylüyor.Bizde, bu kuvvette ülkesini tasvir edebilen bir kimse varmı?

Yaşadığımızdeğişiminsancılarıdeğilmibunlar?Bakın,Türklerbiryandandaçokakıllıveçokdinamikbircemiyetesahiptir.

Onu da söylemek lâzım. Zamanın gereklerini anlamıştır. Değişimin sancılarıvardır.AmaTürkiyeneolursaolsunyaşadığıbüyükdeğişimiçinbüyükbirkandiyeti ödememiştir. Bunu ödetmemek de lâzım. Bir şekilde bundan kaçınmaklâzım.Türkiye’yiiçharbegötürecekeğilimlerinkarşısındadurmaklâzım.

NASILBİRCUMHURİYET?

Cumhuriyet’in100.yılıhakkındanedüşünüyorsunuz?Evet, böyle bir 100. yıl tutkusu başladı. Yıldönümleri çok şey ifade etmez.

Fakatmademkibirhedeftutturdular,bilançonasılolacak?100.yılınTürkiye’sihemnüfus,hemmillîgelir,hemaltyapı,hemdeköylü-şehirlioranıbakımındançok farklı olacak. Cumhuriyet kurulduğunda % 90’a yakın nüfus köylüydü.2023’te % 90’a yakın şehirli nüfusu olacağını zannetmiyorum. İnşallah daolmaz. Fakat çok dengesiz bir şehirleşme var. İstanbul’un bu kadar sayıyıtaşımasımümkündeğil.Onuniçin,devletin,hükümetinaraziveenerjisorununuradikal ve süratli bir şekilde tespit etmesi ve çözmesi lâzım. Sanayinin OrtaAnadolu’ya kayması lâzım. Sonraki düzenlemeler daha kolay olacak.Cumhuriyet’inyüzüncüyılvizyonundabusondereceönemli.

Cumhuriyet’inyüzyıllıkhikâyesinebirbaşarıöyküsüdiyebilirmiyiz?Kaçınılmazolarakbüyükbirimparatorlukyıkılacaktı.Bu,bizeöğretildiğigibi

bir facia değil; imparatorluklar yıkılır.Ama 1912’de elden giden imparatorlukdeğil, Rumeli’deki anavatandır. Birinci Dünya Harbi’nin asıl büyük kaybı,eğitimliaydınlarveniteliklizenaatçıveköylügençlerdir.Türkiyebukaybıçokuzun zamanda telafi edebildi. Çünkü imparatorluk olarak zaten hiçbir siyasiheyetin kadrosu kalmadı, ama Türk imparatorluğunun ana vatanın insanlarıhayata devam ettiler ve kendilerini yenilemeyi bildiler. Bu yenilemede bazıaksaklıklarolabilir.Amadevametmeyi,intibaketmeyi,aramayıbildiler.Eğer SovyetlerBirliği 1960’larda yıkılsaydı, Türkiye Sovyetlerdeki halklarla

bugünkü kadar rahat ve aktif bir ilişki kuramazdı. Çaresiz, fakir bir partnerolurdu.Bugelişme90’lardaolduğuiçindahaaktifbirbağkuruldu.1960’lardabir takım insanlar Sovyetlerin yıkılacağını düşünüyorlardı. Oradan gelenler,muhalif entelektüeller, Sovyet uzmanları bu görüşteydi ve çok yakın bir tarihveriyorlardı. Bu daha geç bir tarih oldu ama sonuçta yıkıldı. Sovyetler1960’lardayıkılsaydı,90’lardaböyleheryeregiren,aktif,okullaraçan,sanayideatılımlar yapanbir kitle olabilirmiydi?Öyle zamanlar oldukiOrtaAsya’dakisefirler her hafta bir açılışa koşuyorlardı. İnşaat sektörü muazzam gelişti.Yüzlerceöğrenciokumakiçinoralaragitti.

Cumhuriyetbizenelerkattı?Cumhuriyetimiz çok şey başardı. Tarihte aktif rolünü kaybetmeyen ordu,

modernleşmesinedevametti.Geçirdiğisonsıkıntılıdurumlararağmen,kuvvetlibir ordumuz var ve her zaman kendini yeniliyor ve yenilemeye açık.Cumhuriyet, insanlarını eksik ya da zor şartlarda olsa da eğitti. Cumhuriyetsanayikurdu,tarımyapısınıdeğiştirdivememleketindüzeninisağladı.Fakat Cumhuriyet köylülüğü maalesef çok kötü bitirdi. Bu 1980’lerin

hoyratlığıdır.Yapılanbüyükhukukreformunarağmenhukukçuyetiştiremedivehukukçularımız zayıf kaldı. Cumhuriyet yaptığı doğru reformlara rağmen(alfabe,Türkçegibi) edebi bakımdan, tarihçilikve felsefi düşüncebakımındanzayıfbirentelijansiyayetiştirdi.Türkentelijansiyasıbirkültürortamıyaratacakbir muhit değil maalesef. Bir dönem solcular “Ne varsa bizde var,” derlerdi.Şimdi sağcılar öyle olduklarını zannediyorlar. Evvelâ her iki taraf dadonanımsız.Bunun düzeltilmesi, hatta yenilenmesi gerekiyor.Dünyaya açılan,dünyayı tetkik eden, kendine bakmayı bilen, değerlerine sahip çıkan, maziyebakan insanlara ihtiyacımız var. Maalesef Türk halkı için, büyük babasınınkullandığı yazı Çince gibi. İnsanlar dedelerinin, ninelerininmektuplaşmalarınıokuyamıyorlar.Artıkbukopukluğugidermemizlâzım.Bu,birJaponyadaRusailesindetasavvuredilemez.

ArtıkmilletCumhuriyet’le,devletlebarıştıdiyebilirmiyiz?MilletimizinneimparatorluklanedeCumhuriyetleproblemivardı.Amahâlâ

buikisiüzerindennemalanmakisteyenler,gürültüçıkartanlarvar.İstiklâlHarbikomutanlarını sıralamaya çalışanlar, abartılı bir Cumhuriyet tarihi yazmayaçalışanlarvar.Bunlarıngeçerliliğiyok.Türkhalkıbilgisayarbaşındankalkmıyorve internette ciddi bir bilgi kirliliği var ama birmüddet sonra bunların kaydadeğerolmadığıanlaşılacak.

“Cumhuriyetinsanıyetiştiremedikmaalesef,bizimeksikliğimizbu,”şeklindebirsözünüzvar.Bununlanekastediyorsunuz?Evet, Cumhuriyet’in insanını ve hukukçusunu yetiştiremedik. Cumhuriyet’in

hukukçusunun fevkalade bilgin, entelektüel, hukukun kurallarına, tekniğinesahip ve fevkalade bağımsız aydın niteliğinde kişiler olmalarını isterdik. BuAmerika’da,Fransa’da,faşistbirgeçmiştengelmesinerağmenAlmanya’dadahivardır.İsrail’devardıramaburadayoktur.EzcümleTürkhukukçusuçoğunluğuitibariyleiyibirhukukşinasveetkinbiraydıngrupdeğildir.

PekiTürkinsanıCumhuriyetşinasmı?Hayır, Türk halkı Cumhuriyet’i anlamadı. Çünkü tarih ve toplum şuurunda

noksanlar var. Ama buna karşılık, Türk insanının bir sağduyusu vardır,

çalışkandır, yaratıcıdır ve her zaman daha değişik bir hayatı özler. Bu çokilginçtir. Ama muhafazakârı da, sağcısı da, solcusu da Cumhuriyet’in içindeyaşıyorverejimolarakbundanbaşkabirözlemiyok,çaresideyok.

Cumhuriyeti sıralama gayretleri görüyoruz. “1923 Cumhuriyeti bitti,”diyorlar.Gerçektenöylemi,bizimCumhuriyetimiznumaralandırılabilirmi?1920’lerin Türkiye’si başka bir dünyadaydı. O dünyada demokrasiler iflas

ediyorduveiflasedendemokrasilerinortasındaçokaçıkbirşey,KemalAtatürkve yakın arkadaşları ki onlar da birkaç kişiyi geçmez, Fransız laikliğine veAnglo-Sakson demokrasisine saygıyı muhafaza ediyorlardı. Çok ilginç biryaklaşım; bunlar demokrasi istiyorlar. Şüphesiz ki o cumhuriyetin modeliFransızmodelidir ve buna gayret ediyorlar ama bunun olmasımümkün değil.ÇünkübuCumhuriyetdahakurulurkenikiakımakarşı,bunlardanbirisiMarksistsolculuk.SovyetlerinBolşevizm’iileittifakyapmışlar,müttefikedinmişler,fakatonların ideolojisini ve yürüyüşünü tasvip etmeyen Mustafa Kemal Paşa vearkadaşı Kâzım Karabekir Paşa gibi elenen takım dahi iltifat etmiyor, hiç budeğerlereyanaşıkdeğiller.Karabekirzatenmonarşininvehilafetin tasfiyesindeçok ölçülü davranıyor. Mürteci katiyyen değil ama bütün imparatorluktadoğanlar gibi belirli değerleri var. İkincisi, şedid bir şekilde, tarikatlara,Müslüman fundamentalizmine, adı konmamış bir akıma, irtica diye ifadeettikleri bir dünya düzenine, görüşüne karşılar. Bunu tasvip etmeleri, yapılarıicabı mümkün değil. Asıl mücadele de bu. Çünkü 1920’lerde, 1930’lardaTürkiye’desolfantezidir.Bircidditehliketeşkiletmediğişuradanbelliki,devletsolakarşıhakikaten“haylazlıkyapançocuğa”davrananbabapozisyonundadır.Pekâlâ, gördüğünüz gibi, içeri girip çıkan, mahkûm edilen, komünist denenkimseleri alıp istihdam da ediyor, genel müdür de yapıyor. Bunu hep biliriz;Şevket Süreyya ortada, Vedat Nedim Bey ortada. Sola sempatik görüneninsanlar,yazarlararasıratevkifedilsedegenedevletiniçinde.Kadrohareketinekatılanlar,BurhanBelgegibi,hiçbirzamangözdençıkmışdeğilvedahabaşkamarjinal sol, İsmailHüsrevBeygibileridebenzerdurumda.Çekindikleri ehl-itarik ve aksi yönde İttihatçılar da var. 1920’lerde muhtelif grupların direnişidemokrasinin tehirini gerektirdi; zaten Osmanlı zabit ve mülkî sınıfındademokrasiarzulanıramabunuyürütecekusulebağlılıkvesabır içindahauzunzaman isterdi. Demokrasi usule riayet rejimidir. Grupların kendi kolayınakanunsuzkuralvehukuksuzkanunihdasettiğibugündahibirgerçektir.

Kuruluşundanbuyanaikibüyükmücadelealanıvar,birietnikayrılıkçılık,diğeriirtica.Tehditalgılamasınekadargerçektir?

Cumhuriyet daha çok irticadan çekiniyor.Menemen hadisesindeki reaksiyonbunugösteriyor.Birarasoldünyadakuvvetliydi;bugünsolunvaziyetimalum.İrticadenilenikameiseiktidarageldideniyor;peköyledeğil.Niyedeğil?Çünküzamanlardeğişti.Türkiyeartıküretenkapitalistdünyasistemininiçinderolalanen önemli aktör değilse de, sahnede adı geçenlerden, dünya dış ticarethacmindeki payı artmış, dış dünya ile bağlantıları büyümüş ve mahiyetdeğiştirmiş bir ülke. Bu tür ülkelerde hiçbir zaman bu gibi akımların, ifratçıdenen akımların taraftar bulması ve hatta idareyi ele geçiren insanların bilesürekli uç davranışlar göstermesi mümkün değil. Uyum (consensus) içindeolmakzorunda.Buçokönemlibirnoktave ikincisi şunuunutmayınız;biz işehepmenfiaçıdanbakıyoruz,amakonununbirdebaşka türlüdeğerlendirilmesilâzım. Bu memleketin insanları, bu memlekette fundamentalist denen takım,İran’daki gibi bir zümre yetiştirebilmişmi?Bu çok önemli; İran sağı yazıyor,çiziyor,entelektüelbirçevreyaratabiliyor,kendinegöre(herentelektüelinsolcuolması, laik olması şart değil) kitleleri etkileyebiliyor, içlerinde hatipleri var.Etkilihukukçularıvar,kendi içindesiyasetiyapabiliyor.BizzatHumeyniböylebiriydiveonungibibaşkalarıdavar.HiçşüphesizşehitMutahhari,Behiştigibimüçtehitler vardı. Orada felaket solcuların hazırcı, hazırlıksız olarak ittifakagirmeleriydi;kendiaçılarındanbedelinideödediler.

İran’dan sözü açmışken; Türkiye’nin İran’dan en önemli farkı, ciddi birparlamentergeleneğininolmasımıdırgerçekten?İran parlamenter geleneği Türkiye’den aşağı kalmaz. 1876 hariç, Türkiye

Rusya ve İran’a göre erkencidir. 1905’te bir inkılap yaptılar. Tebriz veAzerbaycan başı çekti. Biliyorsunuz tutunamadı; İngiliz, Rus müdahalesi ilebitti. Evet, doğrudur, 1920’lerde onların da parlamentosu vardı ve her zamanvardı.İran’daolmayanşey,TUDEH’indışındadoğrudürüstpartiolmamasıydı.Mollalarınpartileridemollaoldukları içinvardı.İran’ınTürkiye’denenbüyükfarkı bunlar değildir; İran’ın entelektüeli buradakini katlar. Bugün bile İran’ınyıllıkkitapbasımıvetercümesayısıbizimkindenfazladır.Neyok?Oradaüretimyok.Petrolündışındakikalemlerlistedemiktarvenitelikolarakbirdenbireaşağıiniyor. Maalesef, Sovyetler Birliği’nin kalıntısı olan Rusya’da da böyle bireğilim var; bu çok daha keskin bir paradoks. Çünkü ilmî ve fennî bilgisi vegeleneğivarRusya’nınamaaltyapısını tahripetmiş.Petrolzenginliğininneleresebep olacağını görüyorsunuz. SSCB Bilimler Akademisi’nin yaptığı bütünicatların hepsi raflarda ve kasalarda. Oysa bazılarını hayata geçirse, sanayidepatlamayapar.İrandaböyle;petrolünübenzineçeviremez,petro-kimyasanayii

felaket.Tümen tümenmühendisi uzmanı var, hayata geçen endüstri dalları iseyok.

Peki,“İkinciCumhuriyet”tanımlamasıyapanlaranasılyanıtverirsiniz?Bunlarboşunatasniflerdir.İnsanlardahaevvelsolcuydu,ohareketleriçıkmaza

girincebaşka sloganlarıbaşkahedefleribenimsediler.Bunlarınhiçbirininciddiolarak benimsendiği kanısında değilim. Politika, çalışmak ister ve disiplinliçalışmak ister; bunu yapamayan insanlar cumhuriyeti sıralarlar. Öyle birinci,ikinci, üçüncü cumhuriyet olmaz. Fransa’da bir ve üç cumhuriyet arasındamonarşiler vardır. Onun için birinci, ikinci, üçüncü oluyor. Yoksa numaralıcumhuriyetçilerin genel seçim, genel oy, parlamenter örgütlenme veyasendikalizme bakış gibi zamanla gelen değişiklikler dışında önemli dünyagörüşü değişiklikleri olduğunu söyleyemeyiz. Dördüncü cumhuriyet dediğiniz,işgalveVichyrejimindensonragelmiştir.Fransa’dabirkesintivardır,memleketişgale uğramıştır. Bütün devlet mekanizması boşalmıştır, gitmişlerdir. AradagelenişbirlikçirejiminadıVichy’dir.Paris’ibileterketmişlerdirbaşkentolarakveayrıbirrejimkurarlar,işgaldönemidir.1945’tekiABDdesteklizaferlegelenyeniFransakidirenenGeneralDeGaulle,Fransatarihininmutlakaeninatçı,enkabiliyetli,duygularıitibariyleenFransızbaşkanıdırveyönetimdençekildiğiveöldüğü zaman arkasından solcuların bile ağladığı bir adamdır; Fransa’yı birölçüdeyenilemiştir.Tabii general geldi ve 4.CumhuriyetAnayasası’nı radikalolarak değiştirdi. Sokaktaki Fransız diyor ki “Bıktık partilerin politikasından,Generalingeldiğiiyioldu,”veGeneralakıllıcabirgirişimlesömürgeleritasfiyeediyor. Herhalde Fransa’nın haritadaki sömürgeleriyle evvela o da öbür sağcıFransızlarkadariftiharediyordu,amaaklınıkullananlardandı.Bu numaralanan cumhuriyetler önemli olaylar silsilerine tekabül eder.

Türkiye’deöylebirşeyyok.Türkiye’ninolayı,“BirinciCumhuriyet”lebitmiştir.Ankara Meclis Hükümeti ve 1923 ilanı ile biter. Arada siz cumhuriyetinumaralayacak hangi büyük olayı gerçekleştirdiniz? Efendim, çok partilidemokrasiyegeçtik.Geçtikdenedeğişti?İdarecilermideğişti,coğrafiyapımıdeğişti,sömürgelermitasfiyeedildi?Hatay’ınkatılmasıyla1939’dasonşeklinialan bir Türkiye vardı, hepsi bu. 1960’da anayasa ile devrim yapmışlar; neolmuş? Evet, hayatımızda değişiklikler oldu ama ne değişiyor, temelstrüktürünüzne?Banasorarsanız,1961Anayasası’ndandahaönemlibirdevrim,1970’lerde tamamlanan Türkiye’nin elektrifikasyonudur. İnsanlar uzakköylerdentelevizyonlarla,telefonladünyayaaçıldı,matbuatdeğişti.DolayısıylaTürkiye’dekideğişimler,cumhuriyetnumaralamasıylaalakasıolanşeylerdeğil.

Anayasalaryaptık;dahadayaparız.Oişindetadınıkaçırdık.Anayasayapmakyakında neredeyse herhangi bir değerlimüzik kompozisyonu yapmaktan dahakolayveyaygınhalegelecek.İnsanlarbasittadilatı,maalesefbüyükgürültülerlebütünanayasametninideğiştirerekyapıyorlar.Türkiye’ninbukonudaki faciasıaslında 1924 Anayasası’na sahip çıkamamaktan ileri gelir. Rahmetli TahsinBekir Balta Hoca, o anayasa çalışmaları sırasında bunu açıkça söyledi.“Değişiklikleri yaparsınız,” dedi; “Ne diye 1924’ü değiştiriyorsunuz, üslubuharika, felsefesi harika.” Orada Türkler dendiği zaman o ırkçı görüşle çizilenTürkler değil, vatandaşlık anlamında Türkler kastediliyor. Bunu düzenlemekyerine yeni bir anayasa getirdiler. 1924 Anayasası’nın güzel bir dili, güzelmaddeleri var, yenimüesseseler getirdi amaneoldu?1981’degitti.Dahahâlâdeğişiklikten bahsediliyor. Bu anayasaların üçü de bir cumhurbaşkanlığıseçiminihalledemedi.Demekkiozamanyaptığınızişçoktakdireşayanolsadahukukşinasabidelerdeğil.

Cumhuriyetin kurucu ilkeleri temelinde de böyle değerlendiriyorlar. Odönemin kendine özgü koşullarındaki Cumhuriyet’in kurucu değerleri veilkeleriylebugünküarasındafarkvardemeyegetiriyorlar.Hiçbir fark yok. Hepimiz Türk vatandaşıyız anlamında Türk’üz. Sistem

değişikliği söz konusu değil. İnsanlar aynen devam ediyor. İdareci kadrolardevam ediyor. Yaş ve ölüm dışında devam ediyor. Hangi cumhuriyetinumaralıyorsun; tekgerçekvar, odamonarşiden cumhuriyetegeçerkenbüyükbirrejimdeğişikliğiyaşadığımız...

Cumhuriyetprojesitamamlanmış,başarılmışbirprojemidir?Hayat devam ediyor, Türkiye değişiyor ve çok büyük sorunları var.

Cumhuriyet’inbaşındavarolanetniksorunbugünbambaşkabirhalalmış.Genemilletlerarası bir problem haline dönüştürülmüş, orada problemin çözümündetaviz vermemek lâzım. Federasyon modeli 1918’de Avusturya-Macaristan veOsmanlıİmparatorluklarınınçöküşüylebitti.Bugünküdünyadagerçekfederatifyapıların yaşama şansı yok.Milliyetçi tutumdan ötürü söylemiyorum; içindençıkamazsınız, çözümüzorlaştırır, nitekimzorlaştırıyorda.Türkiye20.yüzyılınsononyıllarınakadarköylübirmemleketti.Birsürüülkeköylüydü.20.yüzyılınilkyarısında İngilterevebirnebzeAlmanyave tabiiAmerikaharicindeşehirlicemiyet yoktu. Fransa bile İkinci Dünya Harbi’ne % 55’i köylü olarak girdi.Bütün mahrumiyetiyle köy hayatı yaşarlardı. Motorize ordusu olan, önemlisanayiülkelerindenbiriolanFransakırsalniteliklerideiçindebarındırdı.Bizdebu oran çok daha yüksekti.Bu değişti, yaniTürkiye artık köylü toplumumu?

Değil.Köylülergeldi,yerleşti,odediğinizkasabalılaronlar.Kendilerini,moderndünyaya,yenihayataayarlayamayan;görsede,bilsedeyapamayanadamlar.Obaşkabirşey.Onutenkitedebilirsiniz.Amaböylesınıflamayapamazsınız,köytoplumu diye. Hiçbir şey ifade etmez. Artık Türkiye köy toplumu değil, köytoplumunundakendinegöredayanıklılıklarıvardır.Oysaortadakasabadeğerlerigeziyor.Sorunbu…

89yıl,birCumhuriyetiçinnasılbirömürtelakkiedilebilir?89yılı,Cumhuriyetiçinömürtelakkietmeyegerekyok.Türkiye89yıldaçok

şeyyaptı.Busürezarfındailksafhadaikiönemlidemokrasidenemesiyaşandı,becerilemedi bu demokrasi girişimi ve öyle bildiğimiz dünya ülkelerindekidemokrasilergibi değil; yanibayağı tabanıolan, kimisi eski tarikatlara, kimisiİttihatçılar gibi ciddi örgüte dayanan, kimisi illegal komünist partiye dayananbirtakım muhalif gruplar oluşmuş, (bunlar birçok üçüncü dünya ülkesindeolmayanörgütler)içindeyarımdaolsabirfikiryapısıylaortayaçıkmışlar.Bunarağmen1946’daçokpartilisistemegeçildi.Dıştesirlerbunuçabuklaştırdı.İkinciHarpsonrası,demokrasilerinzaferidir.Budemokrasilerinzaferininoluşturduğubloğagirmekşart.ÇünküSovyettehlikesivar.OnuniçinherşeyiyaparTürkiye.Biranevvelçokpartilirejimegirdik.Eleştirelbakışlardavar.“MustafaKemalbuCumhuriyet’i ittihatçıkadrolarlakurdu,” tezinidayanakgöstererekbirtakımeleştirilergetiriyorlar.Birazbunlarıkonuşalım...İttihatçıların, temelde Atatürk’ün yanında olduğu, Atatürk’ün kendisinin de

İttihatçıolduğuküskün,kopanittihatçıolduğu,İsmetİnönü’nündeöyleolduğuaçıkbirdurum.DahasıBayargibi,MemduhŞevketEsendalgibiİttihatçılardabu tarafageçmiş.CelalBayarDPgenelbaşkanıolmuş, cumhurbaşkanıolmuş;hâlâ “benim partim” diye İttihat Terakki’den bahsediyor. Mete Tunçay’la birmülakatındabunuvurguluyor. İnkılapyapılmış,27Mayıshareketimahkemelikolmuş,Yassıada’lık...“Benkomitacıyım,”diyor.AmaAtatürk’ünvehâkimgrupolan etrafının İttihatçılardan nerede ve nasıl ayrıldığını bilmeden bu yorumlarıyapanlaraitibaretmeyin.

“Çöken bir imparatorluğun ve ona son darbeyi vuran kadroların bütünhastalıkları,olduğugibiCumhuriyet’egeçti,”yorumlarınıgetiriyorlar.ŞüphesizokadrolarCumhuriyet’ikuruyorlar.AmaFransa’nınİstanbul’agiren

işgalkomutanıFranchetd’Espèrey’nindediğinideunutmayalım;“NevarsabuJön Türklerde var. Bütün dinamizm bunlardadır,” diyor. Beyaz atla İstanbul’agiriyoramaokadardaTürkdüşmanıdeğil.Bütünaskerlergibi,BirinciCihan

HarbikomutanlarınınhepsindeolduğugibiTürklerekarşıbirsaygısıvar.

“NeBatıneOsmanlı,nedinnedeKürtlerkonusundaCumhuriyet’innetbirtavrıvardı,”teziniişliyorlar...Kürtler konusunda çok net bir tavrı ve politikası vardı. “Siz bizden

ayrılamazsınız,” diyor. Atatürk’ün İzmit mülakatı bunu gösteriyor. “Kürtlerayrılmaz,”diyor.Türklüktanımınıdönemiiçinçokgüzelyapıyor,kapsayıcıvekucaklayıcı;çokFransızbenzeri…DersimHarekâtı’ndaezildiler.Dünyaozamanöyledeğildi.MeselaMilletler

Cemiyeti, küçükdevletlerin ezilmesine, onlara hücumedilmesinekarşı çıkıyorama siyasi birliğin içindeki azınlık veya halk grubunun direnmesinidesteklemiyor. O zamanki dünya öyleydi. Polonya Cumhuriyeti’nin içindeGaliçya vardı yani Batı Ukrayna... Onların hiçbir hareketi desteklenmezdi,terörist denirdi. Onun için böyle bir dünyada kimse kalkıp da onlara,özgürlüklerini desteklemedi diyemez. Türkiye’nin tutumu çok açıktır. “Orasıbizimdir,”diyor.Bunlarimparatorluğungeneralleri,oralarıkolaycabırakmazlar.

Dinkonusundabelirsizlikvarmıydıpeki?Din konusunda belirleyici model Rusya mı olacak? Önce manastırları

kapatacaksın, rahip ve rahibeleri ya süreceksin ya öldüreceksin, sonra NaziAlmanya’sısaldırmayakalkıncaSlavlıkveOrtodokslukdiyeortayaçıkacaksın.Oeskimanastırları toparlayacaksın,birkaçpartikomiserinidemetropolit tayinedeceksin ve yeniden bu işi götüreceksin.KızılMeydan’daki zafer törenindensonra, Rusya’nın “bir autocephal (özerk) patriklik oluşunun 500. Yılını”kutlayacaksın;yanibumututarlıtutumoluyor?İnsanlarıönceateistpolitikalarlaezeceksin,sonraki illüzyonistyanaşmantutarlı tutummuoluyor?Tutarlı tutumşudur, Gazi Paşa “Bu din bilginleri veya din görevlileri zümresinin ruhbanniteliği yok, binaenaleyh bunlardan bazılarının halkın önüne geçip hükümetinönüneçıkmasınacevazvermeyiz,”görüşündedir,bunuaçıkçayapmış.“Diyânetişlerinidebırakmayız,kontroledeceğiz,”diyor.Oaniçintutarlıdır,dinkontroledilir.Hiçbirzamandaayrılmayacak.Bunutartışanlarındatutarlıvegeçerlibirmodelönerdiklerinigörmedim.

Batıkonusundakipolitikadatutarlılıkvarmıdır?Çok tutarlıdır. Batı dediğiniz zaman anlaşılan Fransa’dır; “kültürümüzün

anası”diyorlarona.AbdullahCevdet“ruhumuzunanası”demişti. İngiltere’nindemokrasisine son derece saygımız vardır, hayranızdır. Bunun tutarsızlıkneresinde? Cumhuriyetin Alman kültürüne hiçbir şekilde yakınlığı yoktur.

Almankültürüneyakınlıkduyanfrankafonbildiğimikimünevvergrubuvar;birtanesiMehmetAliHaşmetKırca,Almanya’datarihdoktorasıyaptı.İkincigrupiseBekirBalta,MuammerAksoy,YavuzAbadangibihukukçulardır.Sonrabuadetdebitti.Hitler’denkaçaninsanlarıgetirerek,üniversitesinikurdurarakbirazAtatürk diriltmeye çalışmıştır ama anlaşılmamıştır. Yani Batı’nın temeli olanfiloloji ve müzik. Bunlar maalesef Atatürk ile sınırlı olan iki şeydir. Onunarkasından anlaşılmamıştır. Ondan sonrası maskaralığa dönüşmüştür ama yapıbudur.HiçbirzamandainsanlarAlmanyaileçoksıkıfıkıolmamışlardır.BirinciCihanHarbi’ninhataları,onlarıbukonudaçoktedbirliolmayasevketti.Hiçbirzamandizginlerionlarınelineverecekleribirittifaksözkonusudeğildir.

BirOsmanlıtipivardır.PekibirCumhuriyettipiyaratabildikmi?Maalesef Cumhuriyet tipi yaratamadık. Şöyle bir şey oldu. Kendisine

“Cumhuriyetçiyim”diyenbellibirgörüşüveyasloganlarısavunanbirgrupvarama bunun cumhuriyet tipiyle ne kadar uyuştuğu çok su götürür. Cumhuriyetkendi tipini etraflıca tarif etmiş mi? Hayır. Kendi adamını yetiştirmiş miyeterince? Hayır. Bu bir maarif, bir okullaşma meselesiydi. Atatürk’ün ömrübuna yetmedi. Bazı örnekler koydu ama arkadan gelenler bunu doğru devamettiremedi.Ettirselerdibu“cumhuriyet tipi”okullardanyetişecekti.Veonlardabaşkalarını bu okullardan yetiştirecekti. Bu iş oldukça gecikti. En azındanbundansonradikkatetmeliyiz.Hakikatenyemeyi,içmeyi,sporyapmayı,serbestyaşamayı,okumayıveenazbunlarkadarmillîdeğerlerebağlı,dünyayıtanıyaninsanların yetişmesi gerek.Bu çocukların yetişeceği okullar kurmak lâzım.Nekadarkurulup,başarıgösterildiğiortada.Sıfırdüzeydedeğilizamahedefsaptı.Bunu müfrit bir cumhuriyetçilik ve laiklik tutumu olarak görmeyin. Moderndünyada dindar ve muhafazakârlar da kendilerini bu ortamda geliştirip ifadeedebilirler ancak. Son zamanlarda Mümtaz’er Türköne ki ilginç düşünceli vemüdekkikbiryazar,AliBulaçarasındabirtartışmagidiyor.Bulaçaksinisavunsada; Türköne, İslamcı akımın ezcümle muhafazakâr bir modernleşmeyedönüşmekteolduğunuvedönüşeceğinisöylüyordiyebiliriz.Türkmodernleşmesive gençleşmesi Doğu-İslam dünyasındaki bazı kalıp ve eğilimlerinfarklılaşmasınanedenoluyor.

Kitabımız Cumhuriyetimiz hakkında. “Tarihimizin gür sesi” olarak sizdenCumhuriyetimiz’edairsonbirdeğerlendirmealabilirmiyiz?Estağfurullah,“TarihimizinGürSesi”değil,sadece“tarihçihocamız”derseniz

dahamünasipolurkanaatindeyim. İslâmdünyasının ilkcumhuriyetikronolojikolarak Azerbaycan’dır. Azerbaycan Cumhuriyeti kendini öyle takdim eder;

Fransızca, Rusça yazdığı broşürlerde bile. Biz ikinci oluyoruz. Ama gerçekCumhuriyet biziz. Hilafet müessesesinin kaldırılışı diyorlar, aslında bencemahiyet değiştirişidir. Modernleşmemiz, reformlarımızdır. Türkiye bircumhuriyettir. Ve İslâm dünyasının en önemli cumhuriyetidir. En sağlammüessesedir.Cumhuriyetinkurumlarıonunteminatıdır.9PeterAlfordAndrews,EthnicGroupsintheRepublicofTurkey,TübingerAtlasdesVorderenOrients,LudwigReichertVerlag,1989.İstanbulEdebiyatFakültesiveAnkaraDilveTarih-CoğrafyaFakültesi’ninAntropolojibölümüöğrencilerinemezuniyetöncesiödevverirlerdi.Bunlarçokkıymetliçalışmalardır.Yabancılarsabuköylerekolaykolaygiremezlerçünküköyeecnebibirigelirsemuhtarderhalkonuyaelatar.YaniTürkiye’deçalışmakSuriye’yebenzemez.

10MağribkökenliŞeyhAhmedTicanîtarikatıadetaKemalPilavoğluönderliğindeyenidendirilmişti.11SemaErder,İstanbul’aBirKentKondu:Ümraniye,İletişim,1996.12TanzimatI,YüzüncüYıldönümüMünasebetiyle,MaarifMatbaası,1940.13Halilİnalcık,Tanzimat’ınUygulanmasıveSosyalTepkiler,BELLETEN,Cilt28,Sayı112,1964.14GertrudeBell(1868–1926)Durhamkentininyönetiminedekatılansanayicibiraileninkızı.ArabistanlıLawrenceilebirlikteBritinyaİmparatorluğu’naOrtadoğu’daönemlihizmetlerdebulunancasus.TıpkıLawrencegibiiyibirtahsilgördü.OrtadoğuvehattaTürkiye’ninarkeolojisiüzerindeönemligözlemveyayınlaryaptı.KendiparasıylaçöldekervanlayaptığıtetkiklerdolayısıylaAraplarınsaygısınıkazanmıştır.“Çölünkızı”denirdi.TıpkıLawrencegibiAraplarakarşıbüyükbirtutkusuvardır.OnlarıTürklerekarşıkışkırttı.SavaştansonraIrak’ıncoğrafyaveyönetiminindüzenlenmesineönemliölçüdekatıldı.

15JonathanSchneer,BalfourDeklarasyonu/Arap-İsrailÇatışmasınınKökenleri,KırmızıKedi,2012.16ŞükrüSinaGürel,KıbrısTarihi(1878-1960),Kolonyalizm,UlusçulukveUluslararasıPolitika2,KaynakYayınları,1985.

17GuenterLewy,1915-OsmanlıErmenilerineNeOldu?,TimaşYayınları,2011.18JustinMcCarthy,ÖlümveSürgün,OsmanlıMüslümanlarınaKarşıYürütülenUlusOlarakTemizlemeİşlemi,1821-1922,İnkılapKitabevi,1995.

19YalçınKoç,AnadoluMayası,CeditNeşriyat,2007.