italyada rönesans kültürü

8/13/2019 italyada rnesans kltr

1/895

JACOB BURCKHARDT

T A L Y A ' D A R N E S A N S

K L T R

evirenBekir Stk BAYKAL

DEVLET KTAPLARI


2/895

JACOB BURCKHARDT

TALYA'DA RNESANS

KLTR

I

(Die KuItur der Renaissance in Itallen)

Bu eseri Prof. Bekir Stk BAYKAL dilimize evirmitir.


3/895

kinci Bask zerine Birka Sz

Asl dil ve slp bakmlarndan olduka ar olan, ko-

nu bakmndan da eitli bilim dallarna ait ok sayda so-

yut kavramlar kapsayan TALYA'DA RENASSANCE KLTR'nn ikinci basks hazrlanrken metinde esasl dei-

iklikler yaplmasna gerek bulunmamtr. Ancak kitap batan

baa yeniden incelenerek ve asl ile de karlatrlarak yaplan

ufak tefek deiiklikler, sadece ilk baskda gzden kam olan

baz basm kusurlar ile eviride grlen birtakm aksaklkla-

rn dzeltilmesi, atlanm yerlerin tamamlanmas ve slp

bakmndan yer yer ifade yumuatmalar tesine gememekte-

dir. Butlunla beraber, birinci eviriden beri geen yirmi y ka-

dar bir zaman boyunca dilimizin geirmi olduu evrimin gz

nnde tutulmas zorunlu grlmtr. Bylece, yeni kuak-

larca artk anlatlamayacak ya da glkle anlalabilecek ka-dar eskimi bulunan Osmanlca sz ve deyimlerin yerine el-

den geldii kadar Trke karlklarnn konmasna dikkat

olunmutur. Ancak, bu hususta da byk bir titizlikle davra

nlm, Trke karlklarn sadece dilimize yerlemi gibi g-rnenlerine yer verilmee allmtr.

Ankara, 30 Mays 1973

Bekir Stk BAYKAL


4/895

NSZ

Bat dnyasnn dn hayatnda Romantizmile balayan; bir inancn geree uygun veya hayatafaydal olup olmadna gre deil, fakat bunun este-

tik deerine gre hkm yrten dinsel bir akm, dev-rin tarih yazclnda da etkisini gstermekte gecik-memitir. Bylece, zellikle XIX uncu yzyln ikinci

yarsnda, bedi duygular n plnda tutan tarih yaz-clarna, estetik tarihiler denilmektedir. Onlara g-re tarih olaylarn, hatta dn akmlar ve kltr g-rntlerini deerlendirmenin balca ls, bunlarn

bir insan zerinde braktklar izlenimlerdir. Byle ol-makla beraber estetik tarih yazclar, Romantiklerdendaha gereki bir gre sahiptirler ve, bunlarn tam

tersine olarak, gzel olan bir eyin, bir inancn srf g-zel olduu iin mutlaka doru olmas gerektii eklin-de bir sonu karmaktan saknmaktadrlar; gzelliin,ok kez, temel eden fedakrlk yapmak bahas-na elde edilebileceine inanmaktadrlar. Dolaysyle,gzel olan bir eyin, tarih ve siyasal nem bakmlarn-dan arka plnda kalabilecei karandadrlar. Byle-ce estetik akma bal tarih yazclar, tarih konulankarsnda daha serbest ve herhangi bir bilimseliddialar olmakszn davranabilmekte, dier okullar-

dan farkl olarak, gnn sorunlar ile gemiin olay-lar arasnda birtakm ilikiler aramak veya zamanmsiyasetini etkilemek gibi bir ihtiya duymamakta


5/895

VIII NSZ

drlar. Ksacas bunlar, srf zevk duyduklar iin tarihikonularla uramakta ve bu nedenle, greneksel an-lamda tarihilii meslek edinenler tarafndan zerin-de durulmam, nemsiz saylarak bir kenara atlmolan karmak problemleri ele almay ilgin bulmak-tadrlar.

Burada biz, byle tek yanl bi r tari h grnneletirisine girierek kuvvetli ve zaif taraflarn belirt-mee alacak deiliz. Maksadmz, sadece, eviri-sini sunduumuz talya'da Renaissance Klt-r adl eseri vcuda getiren Jacob Burckhardt'in, ta-nnm Fransz tarihisi Ernest Renan ile birlikte, enbata gelen bir temsilcisi olduu estetik tarih yazcl- akm hakknda ksa bir fikir vermekten ibarettir.Bunlara gre bir kltr n deeri hakkmda yargya va-rrken, balca, bu kltrn estetik deerini gz nn-

de bulundurmak gerekir. Bunun iin, sadece sanatalannda yaratlm olan eserler yeterli deildir; bi rbtn olarak devrin sanat damgasn tamas ve budevri inceleyen kimsede ai ran e duygular uyandrabilmesi esastr, ite talya'da Renaissance Klt-r, tam anlamyla byle bir anlaytan domu bireserdir.

Aslen svire'li olan Jacob Burckhardt'in XIX uncuyzyl Alman dnrleri arasnda mstesna bir yerivardr. nk o, Goethe'nin dn leminden ayr-larak, kendini iktisad ve siyas faaliyetlere adamakeKinde ksaca ifade edebileceimiz, zamann geneleilimine kaplmadan Alman hmanizmas geleneinisrdrm ve bylece XVIII inci asrla gelecekteki ge-limeler arasnda bir kpr vazifesini grmtr. Ken-

disi 1818 tarihinde Basel (Bale) ehrinde bir papaznl l k d l i ti B b i t i il


6/895

NSZ IX

efe derslerine ynelmitir. Asl bilimsel formasyonu-

nu, beinci smestirden sonra yl sre ile okuduuBerlin niversitesinde kazanmtr. O tarihlerde Leopold von Ranke, Berlin niversitesinde btn dnya-ca tannm seminerlerinde tarih biliminin son yllar-da eritii ileri yntemleri ile alyor, modern tarihanlayn neredeyse btn dnyaya retiyordu. GenBurckhardt, Ranke'nin, Boeck'n ve Jacob Grimm'inderslerine devam etti. Kendi eilimlerine en yakn

bulduu hocas, sanatkr taraf ar basan FranzKugler oluyordu. Bu arada bir smestrini geirmekzere Bonn niversitesine gittii zaman burada nlbir Sanat Tarihi Doenti olan Gottfried Kinkel iledost oldu ve bunun evresinde kmelenmi bulunan sa-natkr ruhlu insanlarn neeli topluluuna katld. Ber-lin'e dndkten sonra da bu toplulukla ilikilerini kes

miyerek arkadalarnn iir yarlarna fiilen katlmak-tan geri kalmad. Burckhardt aslnda sosyete hayatn-dan holanmazd. Bu itibarla salonlardan uzak kalm,sadece tiyatroya sk sk gitmitir. Almanya'da geenrenci hayat, Burckhardt'a, daha nce kmsediiAlman kltrne derin bir sayg duymay retmi veonda, kendisinin de dorudan ayn kltrn bir ocu-u olduu bilincini gelitirmitir. Almanya'da hazrla-

d bir tez ile Basel'e dnerek 1849 Maysnda henzyirmibe yanda olduu halde doktorasn verdiktensonra Burckhardt'i, Ranke'nin alkan bir rencisiolarak Paris'te grmekteyiz. Burada gnn bir ikisaatim Louvre Mzesinde, akamlarn tiyatrolarda,fakat esas alma vaktini Bibliotheque Royale'da ge-irmekte, KarReform devrinde svire tarihi ile il-gili malzeme toplamaktadr. Burckhardt bu almala-r sonucunda nemli bir eser verememitir. nk

i b l d d ildi D h 1843


7/895

X NSZ

alanda g muvaffak oluyorum. Figrlerim sadece ikin-

ci derecede bir ssten ibaret kalyor. Tarih aratr-malarm da ayn durumdadr. Benim iin asi olan,problemlerin arka yzdr ve bunu da kltr tarihin-de bulmak mmkndr, ite bu nedenle btn gc-m, esas itibariyle kltr tarihine vereceim. Paris'-teki almalarnn rn olarak ortaya koyduu Andreas von Krain adl kk bir kitapla Burckhardt'm

birinci faaliyet dnemi kapanm oluyordu.

1844 te Basel'e dnp habilitasyonunu yaptktansonra Burckhardt niversitede haftada iki saatlik ta-rih ve yine iki saatlik Sanat Tarihi derslerine ekolarak her dinleyiciye ak olmak zere ayrca serbestkonferanslar da vermee balamtr. Bu faaliyeti iledikkati ekerek svire hkmeti tarafndan kendisi-ne Profesrlk unvan tevcih edilmitir. Ancak, kad-

rosuz bir Profesr sfatyla kazand para geiminekfi gelmiyordu. Bu nedenle ertesi yl hocas FranzKugler'in daveti zerine Berlin'e gitti ve burada aynhocas tarafndan kendisine emanet olunan SanatTarihi ve Resim Tarihi adl eserlerinin yeni birer

basmn hazrlamakla megul oldu.

Fakat btn bunlar onu tatmin etmiyordu. Burck

hardt'in doduu ehri ok sevdii ve ancak orada hu-zur iinde yaayabildii anlalyor. Nitekim, FranzKugler'in dostluundan ve nfuzundan faydalanarakBerlin'de iyi bir mevki elde etmesi kolaylkla mm-kn iken 1848 de kendisine teklif olunan mtevazi

bir lise hocaln derhal kabul ederek Basel'e dnmve ayn zamanda kadrosuz bir Profesr sfatyla ni-versitede de yine dersler vermeye balamtr. Bura-

dan talya'ya gitmek ve bu memleketteki sanat eser-lerini doya doya grp incelemek ok daha kolay ol-


8/895

NSZ X

iinden syrlmtr. Bundan byle btn varl il

kendini tarih ve sanat aratrmalarna vererek tarihive sanatn byk simalarnda ve bunlarn yarattklareserlerde tesellisini aramtr. Tarihin zenginliini vsanatn gzelliini btn derinlii ile yaayaraengin ruhunu avutmutur. Artk, dahiyane bir aratrclk ve kavray gc ile byk problemlere dalmtrGoethe'nin etkisi altnda kalarak srf barbarlk ve kltr sorunlarna ilgi gstermi, bu ikisi arasnda kalan dar anlamda bir milli tarih anlayndan yznevirmitir. Onu kendine eken, bsbtn kendinbalayan balca sorun, bir btn olarak ele alnmasgereken insanlk kltrnn doruklardr. Kltr, uveya bu milletin deil, tm insanln ortak maldr vkendi doruklarnda en parlak ifadesini bulmaktadrKlsik lka dnyas hangi nedenlerle kp gitmi

tir? gibi Friedrich Schiller tarafndan ortaya atlanbir soru ve modern kltrn meydana gelmesi iinyaplan uramalar, Burckhardt'in aratrmalarna yonizen belli bal sorunlar olmu ve bu problemleri ik

byk eserinde zmlemitir. Bunlardan biri, BykKonstantin ve Zaman (1853), tekisi de talya'dRenaissance Kltr (1860) dr. Bu iki kitaplBurckhardt, kltr tarihi alannda iki aheser ya

ratarak dnya lsnde bir n kazanmtr.

Yazar her iki eseri de birer deneme olarak sunmakta olup bunlarda herhangi bir ynden mkemmellik iddiasnda deildir. Konular belli bir gr asndan ilenmi ve aydnlatlmtr. Her yerde yaratcsanatnn sbjektiflii gze arpmaktadr. BykKonstantin ve Zaman, Paganlk ile Hristiyanlk ara

sndaki mcadelenin bir tarihi olmad gibi talya'daRenaissance Kltr de talya'nn XIII XVI mc


9/895

XII NSZ

bulur. Buna paralel olarak Hristiyanln gelimesini

izlemek ii ise konusunun dnda kalr. ok daha olgunbir "eser olan talya'da Renaissance Kltr nde deOrtaan yaama gcnn devam ve etkileri zerindedurulmamtr. Bunda tam anlam ile aydnlatlan ko-nu, sadece yeni kltrn kendisidir. Btn tarihselayrntlar, esas itibariyle tek bir dnsel enin ka-rakterini izmee hizmet etmektedir; bu ama iin

kullanlamayacak olanlarnn hi sz edilmemitir.talyanlar, ilk modern halk olarak gsterilmekte vebunlarn eitli balarn silkip atarak Yenian birey-ciliine nasl kavutuklar tasvir olunmaktadr; mo-dern kltrn, deerli bir hazinesi olan zgrl buendividalizmaya borlu bulunduu anlatlmaktadr.Bylece Burckhardt, Renaissance dnyas ve insannkef etmitir. Renaissance devrini ok iyi tanyan s-

tatlardan Kari Brandi'nin szleri ile Burckhardt, mey-dan okurcasna bir plstik ile, byleyiciliin mavi ve

yeil klar iinde btn sertlii ve keskinlii ile n-mze karlm Renaissence insann gzlerimiz n-ne sermektedir: Akln hesap soukkanlna sahipve her arac pervaszca kul'anan insan; cesur deil,fakat sonsuz derecede maharetli, her eyi kendi istei-

ne boyun edirmeye dkn insan; hak etmeksizin,herhangi bir din sevgisi duymakszn, gnn gnetmee bakan ve tm davranlarn srf buna uydu-ran, stelik grkemli bir atalar gururu besleyen veateli bir hret ihtiras ile yanan insan; Serbest d-nr, yldzlara inanr, buna ramen, sakngan bir din-darlk gden ve Tanrya salt bir itaat gsteren insan;zevk ve safaya doymaz, fakat bilgi ve sanata da ayni

derecede tutkun, her gzel ekle vurgun ve her gzelkarsnda kendinden geen bizzat kendisi bitmez


10/895

NSZ XIII

Kitapta yer alan siyasal tarih ve dn tarihiile ilgili blmler ancak ikinci derecede bir nem ta-dklar gibi Grenek ve Din blm de ana kav-ramlar bakmndan yeteri kadar ak deildir. Bunun-la beraber, bu eserinde Burckhardt, sanatca sl-bun doruuna erimi bulunmaktadr. Nekadar geniaratrmalar yapt, ettleri srasnda ne gibi sorunlar-

la karlat ve bulduu verileri nasl ruhuyle benim-sedii aka grlmektedir. kinci faaliyet dneminikapsayan bu eseriyle Burckhardt, karakterinin kalcizgilerini kazanm bulunmaktadr. Giderek artanbir hzla zamann ve ilgisini gzel'e veren bu insandasanatn yeri, sadece bilgisinde deil, fakat kalbinde

ve ruhunun derinliklerindedir. Burckhardt'i nceliklesivrilten zellik, ayrntlar btn kaplam ve derinlii

ile kavramak ve dnyada baka hibir ey yokmua-sna, kendini btn varl ile bir probleme verebil-mek vasfnn yansra, analiz yolu ile sonular kara-

bilmek ve bu sonulan genelletirebilmek, tipik olangrebilmek yeteneidir. Bu hususlar, italya'da Renaissance Kltr nn balca kaynaklann tekileden ada edeb eserleri kullan ve bunlardan fay-dalan tarznda gayet ak olarak grlmektedir.

1848 de Basel'de kendisine verilmi olan lise ret-menlii, birka yl sonra bir eitim reformu dolaysiyle elinden alnnca madd skntya den Burckhardt,

bir sre iin hastalanan bir profesre veklet etmeksuretiyle geim parasn salamaya alt. BykKonstantin ve Zaman ile Cicerone adl eserleri k-tktan sonra Zrich'teki Yksek Mhendis Okulu onu

Sanat Tarihi Profesrlne ard. Fakat 1858 Nisa-nnda Tarih Ordinarys Profesr olarak Basel'e dn


11/895

XIV ONSOZ

tan sonra da, aylnn yarsndan vazgemek suretiyle,Sanat Tarihi derslerini vermee devam etti ve 1893 te

bsbtn ihtiyarlaymcya kadar bu dersleri okuttu.

Dikkati ekecek bir nokta da udur ki Burckhardt,hayatnn son otuz yl boyunca (18671897) hibireser yaynlamamtr. 1880 de yazmaa balad Yu-nan Kltr ve daha baz eserleri, ancak lmndensonra yaynlanmtr. Faaliyetinin bu son dneminde

yayn alannda hibir ihtiras kalmamtr. Anlald-na gre o vakte kadar edebiyat ve bilim alanlarndakazand n kendisini tamamiyle tatmin etmi bulun-maktadr. Hatta daha nceki eserlerinin yeni basklaryaplmak gerektike kendisi hibir ilgi gstermiyerekbu ii bakalarna brakmtr. Buna karlk btnvarln derslerine adam ve bundan sonraki g-revini dinleyicileri zerinde etki yapmakta grmtr.Tarih derslerinde Yunan, Ortaa ve Yenia kltr-lerini. Sanat Tarihi derslerinde ise Eskiadan XVIIIinci yzyla kadar her konuyu okutmutur.

Burckhardt, hayatta insanlarla dp kalkarkenbirok ac tecrbeler edinmiti. Bunun sonucu olacakki o, son zamanlarda kendisi ile evresi arasnda ak

bir mesafe brakarak hemen hemen kimseyi yanmayaklatrmad. Hatta kendisiyle denk dzeyde olankimselerle bile dp kalkmyordu. Temas ettii pekaz insanlardan biri, 1869 tarihinden beri Klsik Filolo-

ji Profesr olarak, on yl sre ile Basel'de yaamaktaolan nl filozuf Frriedrich Nietzsche olmutur.Burckhardt'in Nietztsche zerinde kuvvetli bir etki

yapm olduuna phe yoktur. Gerekten de Nietz-

sche, 1886 da Burckhardt'a yle yazyordu:Si i k d b i l t k l d h k t


12/895

NSZ XV

byk bir iddetle davranyor, daha derinlere gidiyor-sunuz, nk Siz benden daha suskunsunuz.

1897 tarihinde mrn tamamlayncaya kadarBurckhardt, Basel'de son derece gsterisiz bir evdetek bana, zengin sanat eserleri kolleksiyonlar arasn-da kitaplar ile babaa yaamtr. Hayat her trlgsteri ve alayiten uzak olarak gemi, fakat yaratt- eserlerle dn tarihinde lmsz bir yer al-mtr.

italya'da Renaissance Kltr, Burckhardt he-nz hayatta iken birok defalar baslmtr. Fakat

bunlardan, biri 1860 ve tekisi 1869 da olmak zere,sadece iki basmn kendisi yapmtr. tekileri ise,

yazarnn msaadesi ile Ludwig Geiger tarafndan ya-ynlanmtr. Burckhardt'in lmnden sonra da bir-

ok basmlarn yapan Ludwig Geiger, eserin zgnmetnini vermekle kalmayarak her defasnda yeni yenimetin ve notlar iine ilemitir, yle ki 1919 da kardii 12 inci bask, orjinal kitabn hemen hemen ikikatm bulmu ve bylece yazar metninin karakterigeni lde kaybolmutur. 1922 de VValter Goetz 13nc basksn yaparken, Geiger'in ekledii notlaradokunmamakla beraber, hi olmazsa metin ksmnayklyarak asln geri getirmitir.

Bizim evirisini verdiimiz metin ise bunlardanhibiri deildir. Burckhardt, eserinin italyanca terc-mesi iin birtakm dzeltme ve eklemelerle yeni birnsha hazrlayarak Mantua'da evirmen Diego Vabusa'ya yollamt. Uzun aratrmalardan sonra 1929 ta-rihinde ele geen bu metin, 1930 da yaynlanan Burck-hardt Klliyatna ayniyle girmitir, ite nmzdeki

i i d VV K i' i l d b ti d


13/895

XVI NSZ

n yntemi ve slbu bulunan bir yazar tarafndanvcuda getirilmi byle bir eserin Trkeye evirilmesi srasnda birtakm etin problemler kar-snda kalnmtr. Bunlarn zmlenmesinde her an

yardmma koan meslekdalarmdan zellikle saymProfesr Nusret Hzr'a burada kranlarm sunma-y ve bu arada ne yazk ki gen yata aramzdan ebe-diyen ayrlan aziz arkadam rahmetli Samim Sinan

olu'yu minnet ve sayg ile anmay bor bilirim.

Bekir Stk BAYKAL


14/895

T A L Y A ' D A R N E S A N S K L T R

B R D E N E M E

I


15/895

B R N C B L M

SANAT ESER OLARAK DEVLET

Bu kitap, szn gerek anlamyla, sadecebir deneme baln tayor. Yazar, ok snrlolanak ve aralarla ok ar bir devi zerine al-dnn tamamiyle bilinci iindedir. Fakat aratr-malarna daha byk bir gvenle bakabilse bile,yine de iin ehli olanlarn onaylarn kazanmakolana oalm olmazd. Bir kltr devrinin d-

n bakmndan ana izgileri belki de her gzeayr ayr biimlerde grnr. Hele bugnk me-deniyetimizin en yakn anas olarak hl etkileri-ni srdrmekte olan bir kltr sz konusu oluncagerek yazan ve gerekse okuyanlarda her an iinsbjektif birtakm hkm ve duygularn yer bulma-

s zorunludur. Almaya cesaret ettiimiz engindenizde gidilebilecek yollar ve ynler pek oktur.O halde bu eseri vcuda getirebilmek iin yap-lan almalardan, baka biri, kolaylkla baka tr-l faydalanabilir, bunlar baka trl kullanabilir,hatt bu kadar ile de kalmyarak esasla ilgili ol-mak zere bsbtn baka sonular karabilirdi.

Aslnda konu, birok defalar ilenilmesini, ayr


16/895

4 TALYA'DA RNESANS KLTR

bulunulur ve bu kitap bir btn olarak dnlr-

se, imdilik memnun kalacaz. Bir kltr tarihiyazmakta karlalan glklerin en bata gele-ni, byk bir fikr btnn herhangi bir ekildederli toplu bir tasvirini meydana getirebilmekiin bu btn ayr ayr grnte ok kez key-f birtakm kategorilere ayrmak zorunda kaln

masdr. Bir zamanlar, bu kitabn en byk gedi-ini, yazacamz Rnesans Sanat adl ayr bireserle doldurmay dnyorduk. Fakat bu niyeti-mizi ancak ksmen gerekletirebildik1.

Papalarla Hohenstaufen hanedan arasndakikavgalar sonuncunda talya, teki Bat lkelerin-den en esasl noktalarda tamamiyle ayr bir siya-si ekil alyordu. Fransa, spanya ve ngiltere'defeodal sistem, yaps bakmndan, mrn ta-mamladktan sonra mutlak hkmdarlarn topar-ladklar modern devletler iinde erimek zorun-

da kalacak bir tarzda gelimiti. Almanya'da m-paratorluun birl iin i, hi olmazsa grnte,muhafaza etmesine yardm etmiti. talya'da isebu nitelikte bir feodal sistemden hemen hementamamiyle uzak kalnmt. XV. yzyln impara-torlar en elverili hallerde bile, artk en yk-

sek feodal makam olarak deil, ancak zaten


17/895

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET 5

mevcut bulunan devletlerin mmkn gr-nen balar ve destekleri olarak kabul olu-nuyor ve sayg gryorlard. Fakat Papalk,kendi eliyle yarattt uydular ve dayanak nokta-lar ile, gelecekte herhangi bir siyasi birliinmeydana gelmesini nliyebilecek kadar bir kuv-

vet gsteriyor, buna karlk kendisinin bir birlik

vcuda getirecek gc bulunmuyordu2. mparator-luk ile Papalk arasnda birok siyasi kurulular,ehirler ve zorba hkmdarlar (tiranlar) yer al-makta idi. Bunlarn bazlar nceden vard. Baz-lar ise son zamanlarda meydana gelmi olup

varlklar dpedz bir oluntu idi3. Avrupa'l mo-

dern devlet anlay, kendi ihtiras ve emelleriurunda hibir kayda bal kalmakszn tamamiyle serbest hareket eder haliyle, ilk kez itebu siyasi kurulularda grlmektedir. ok kerebunlar, her eit hukuk kurallarn hafifseyerek

ve her trl salam kurulular daha doduuanda boarak, en korkun grntleriyle snr-sz ve basz bir bencill ii temsil etmilerdir.Fakat bu bencilliin hakkndan gelindii ya daherhangi bir ekilde karlanarak bir dengemeydana getirildii yerlerde tarihe yepyenibir hayat girmitir. Bu da, inceden ince

2 Macchiavelli, Discorsi L. I. c. 12.3 Y t l l til l b b l d


18/895

TALYA'DA RNESANS KLTR

ye hesaplanm, dnlm bir eser, bir sa-nat eseri olarak devlet'tir. ehir cumhuriyet-lerinde olduu gibi tiranlarn elinde bulunanblgelerde de bu yeni hayat, yzlerce eitekliyle kendini gstermi, gerek i yaay vegerekse d siyaseti tyin etmitir. Biz bu tiran

devletleri arasnda olgunluk ve grn bakmn-dan en ilerde olan tipik bir tanesini ele ala-rak incelemekle yetineceiz.

Zorba hkmdarlar eliyle ynetilen bl-gelerin i durumlar iin ok tannm bir r-nek vard. Bu, Aatalya ve Sicilya'da mpa-

rator II. Friedrich'in yaratm bulunduu NormanDevletiydi4. slamlarn (Sarazen*) yanbandaihanetler ve tehlikeler iinde bym olan Friedrich, daha gen yata sorunlar zerinde tamamiyle objektif olarak dnp yargya varmaya

ve eylem yapmaya almt. Bu zellii ile o, tave taht sahibi ilk modern insand. stelik de s-

lm devletlerinin i durumlariyle ynetim rgt-lerini yakndan tanyordu; ayn zamanda bunla-rn Papalarla yaptklar ve her iki taraf da btnara ve gleri seferber ederek cepheye gtr-meye zorlayan lm kalm savan btn ayrnt

4 Hfler, Kaiser Friedr ich II . , s. 39 vd.* Sarrasin, Sarazin: Arapa arkyyn dan bozma ol-


19/895


lariyle biliyordu. Friedrich'in buyruklarnda, zel-likle 1231 den beri, feodal devleti tamamiyleparalamak, halk iradesiz, silhsz ve son derecefazla vergi verebilmek yeteneinde bir kitle ha-line getirmek amac gdlmektedir. mparator,tm adalet ve ynetim rgtlerini, o vakte kadarBat dnyasnn hi grmedii, hi duymad birbiimde merkeziletiriyordu. Artk hibir memur-luk makam, halkn seimi ile igal edilemez ol-mutu. Bu, kesin olarak yasak edilmiti. Aykrhareket eden bir yer, tamamiyle tahribedilmek

ve halk kle yaplmak cezasna arptrlrd. Ver-gi sistemi geni lde bir kadastro esasna ve

slm detlerine dayanmakta olup, vergiler Doumemleketlerine zg ikence ve zulme bavur-mak suretiyle toplanrd (Gerekten de arkl'nnelinden baka trl para almann imkn yoktur).Burada artk halk yoktur; ancak batanbaa denetlenebilen bir tebaa kitlesi vardr; yle ki me-

sel hi kimse zel msaade almakszn dardanevlenemez, kaytsz ve artsz olarak darda ei-tim gremezdi. Bugne kadar bilindiine gre ilkkez renim zorunluluunu koyan, Napoli niver-sitesi olmutur. Halbuki o sralarda Dou mem-leketlerinde ahali, hi olmazsa bu gibi hususlar-

da serbest braklyordu. Buna karlk Friedrich,yine tamamiyle slm detlerine uygun olarak,


20/895


Gizli imanszlk inanlar besleyen Fatim ha-lifeleri, hi olmazsa ilk zamanlarda, tebaalarnndinlerine kar hogr gsteriyorlard. Buna kar-lk Friedrich, hkmet sistemini, ok tanryainananlara kar uygulad engizisyon ikence-leri ile tamamlamtr. Kovuturmaya uratlanok tanrya inananlarn serbest dnl

ehir hayatnn temsilcileri olduklar kabuledil irse, bu su bir kat daha ar grnr.Memleket iinde polis kuvvetleri ve ayn zaman-da darya kar ordunun ekirdei olarak Friedrich'e hizmet edenler, Sicilyadan g ederekLuceria ve Nocera'da yerleen Mslmanlar idi-

ler. Bunlar her trl inleme ve szlamalara karsar, kilisenin aforozlarna kar kaytsz kal-yorlard. Silh kullanmasn unutmu olan tebaasonradan Manfred'in drlmesi ve Anjou hanennn Sicilya'ya gelip yerlemesi karsnda ira-desiz bir kitle halinde uzaktan seyirci kalmtr.Fakat Anjou hanedan, bu hkmet sistemini mi-ras olarak kendine mal etmi ve bundan faydalan-maya devam etmitir.

Merkezletirici imparatorun yanbanda,zorbalkla i bana gelen bir hkmdar, tamamiyle kendine zg bir tarzda ortaya k-mtr. Bu, imparatorun vekili (Vicarius) vedamad olan Ezzelino da Romano'dur. Ezzelino


21/895


da harcamtr. Bununla beraber o, daha sonrakizamanlar iin siyasi bir rnek tekil etmek bak-mndan, koruyucusu bulunan imparatordan dahaaz nemli deildir. Ortaan o zamana kadarkibtn fetihleri ve zorbalklar, ya gerek ya dauydurma miras hakkna, veya baka bir hak iddia-sna dayanlarak, yahut da imanszlara veya kilise

dna atlm olan Hristiyanlk dmanlarnakar yaplmt. Kitle halinde insan ldrmeye

ve sonsuz iren davranlara dayanmak sure-tiyle, yani srf ama gz nnde tutularak, buuurda her arac pervaszca kullanmak suretiy-le bir hkmdarlk kurmak deneyini ilk kez ya-

pan, Ezzelino olmutur. Daha sonraki zorba h-kmdarlarn hibiri, hatt Cesare Borgia bile,cinayetler ilemekte onun katna erimi deil-dir. Fakat bu rnek bir kere verilmi bulunmak-tadr. Ezzelino'nun drlmesi ise ne halk iinadaletin yeniden kuruluu demek oluyor ne degelecekteki cinayetler iin bir uyarma tekilediyordu.

mparator Friedrich'in tebaas olarak do-mu olan Aquino'lu Aziz Thomas'n byle bir za-manda merut bir hkmdarlk teorisini ortayaat bo yere olmutur. Bu teoriye gre hkm-dar, yelerini kendisinin atayaca bir ayan mec-lisiyle halkn seecei temsilcilerden oluacak


22/895


lino, talya iin XIII. yzyln en byk siyasi ah-siyetleri idiler ve byle olarak kalyorlard. Herikisinin de daha o zamanlar yar masal eklindeyanstlan simalar, ilk ekliyle ayn yzylda ya-zlm olduu phe gtrmeyen Yz Eski Hi-kye nin balca konusunu tekil etmektedir5.Burada bile Ezzelino, her defasnda olduu gibi

derin bir izlenimin brakt etki altnda, rkekbir sayg ile tasvir olunmaktadr. Gz tanklarnnkroniklerinden tutunuz da yar mitolojik trajedile-re kadar birok edeb eserler onun ahsn konuolarak ele almlardr6.

Bu iki hkmdardan hemen sonra, balca

Guelfler'le Ghibellin'ler* arasndaki parti kavga-larndan doarak, ok sayda tiranlar ortaya k-mlardr. Hemen hemen her zaman Ghibellin'lerin ba olarak grlen bu tiranlar, o kadar eitliolaylar ve koullar iinde meydana gelmilerdirki, genel ve kanlmaz bir zorunluun onlar ye-

titirmi olduu asla inkr kabul etmez. Kullan-dklar aralara gelince, sadece partilerin ba

5 Cento novelle antiche, Nov. 1. 6. 20. 21. 22 . 23 . 29 .

30. 45. 56. 83, 88. 98.

6 Scardeonius, de urbis Patav, antiq ue: Graevius, The

saurus, VI, III, p. 259.

* Guelf'ler (Almancas Vel fen, bir Alman hane dan):

Ortaa italya'snda papa taraftar olanlara verilen addr.


23/895

I. BOLUM. SANAT ESER OLARAK DEVLET 11

lam olduklar ileri devam ettirmekten, yanidmanlar yok etmek veya srgne gnderme-ye ve evlerini yakp ykmaya devam etmektenbaka bir araca bavurmaya ihtiyalar yoktur.

XV. yzyln bykl kkl btn zorba h-kmdarlklarnda bu eit etkilerin kaybolmu bu-lunmadn gsteren kantlara ok kez raslanmaktadr. lenen cinayetler btn plakl ilemeydandadr ve tarih bunlar ayrntl bir ekildekaydetmitir. Srf kendi kuvvet ve vastalarnadayanan, ona gre dzenlenmi bulunan bu tiran

lklar, ilgimizi olduka yksek derecede kendisi-ne ekecek bir nitelik gsterirler.

O vakitler talya dndaki hkmdarlardanhibirinin, eldeki btn aralar bilinli bir ekil-de hesaplama iinden haberi bile yoktu. Btnaralarn bilinli bir ekilde hesaplanmas ve

bunun, devlet snrlar iinde hemen hemen mut-lak denebilecek bir egemenlik kuvvetiyle birle-mesi, talya'da tamamiyle zel tipte insan ve ha-yat ekillerinin meydana gelmesini salyordu1.

Yetenekli tiranlar iin hkmdarln balca srr,vergileri bulduklar ekilde veya kendilerinin ba-langta koyduklar haliyle brakmaktan ibaretti.Bunlar, kadastroya dayanan bir toprak vergisi,


24/895


lt ile ihracat gmrkleri, bir de hkmdar hane-danna ait maliknelerin getirdii gelirlerdi.Gelirlerin ykselmesi, ancak genel refah ve ihayatnn artmasiyle mmknd. ehirlerde g-rld gibi istikrazlar, tiranlklarda sz konu-su deildi. Daha ziyade, inceden inceye hesaplan-m bir tertiple zengin kiilerin mal ve mlkneel koyma yolu tercih olunuyordu. Ancak bu yz-den, mesel Doulu hkmdarlara zg bir usul-le en yksek maliye memurunun iinden atlarakbtn servetine el konmas halinde olduu gibi,genel itibarn sarslmamas artt.

Ufak saray, muhafz ktas, cretli asker, in-aat, hkmdarn evresindeki soytarlar ve en-te lekteller iin gerekli harcamalar, bu gelirkaynaklaryle karlanmaya allrd. Her zamaniin tehlikelerle dolu bir hl olan gayrimeruluk,hkmdar desteksiz, tek bana brakmakta idi.Herhangi bir ekilde yapabilecei en erefli ba-

lama, kkeni hi gz nnde tutulmakszn, yk-sek yetenee sahip kiilerle mmkn olabilirdi.

XIII. yzylda kuzey lkeleri hkmdarlarnncmertliklerinden faydalananlar, yalnz valye-lerle grev yapan ve rlayan soylu kiilerden iba-ret ti. talyan tiranlarnda ise durum bsbtn

baka idi. hrete, kalc nitelikte byk ileryapmaya dkn olan bu tiranlarn muhta olduk-


25/895

I. BLM . SANAT ESE R OLARAK DEVLET 13

gryor, nerdeyse yeni bir meruluk kazanmbulunuyorlard2.

Verona zorba hkmdar Can Grande dellaScala bu bakmdan dnyaca tannm olup talya'-nn eitl i blgelerinden srlerek gelen deersahibi kimseleri saraynda besliyordu. Yazarlar

ona kran borlu idiler. Bu gibi saraylara yapt- ziyaretler dolaysiyle birok kimseler tarafn-dan knanan Petrarca, bir XIV. yzyl hkmdar-nn ideal tipini tasvir etmektedir3. Muhatab olanPadua hkmdarndan yksek deerde birokeyler beklemekte, hem de onun btn bunlaryapmaya gc yettiine inanmj bir tarzda

istemektedir: Sen kendi tebaann efendisi de-il, vatann babas olmalsn ve tebaan kendiocuklarn gibi4, hatta vcudunun bir organ gibisevmelisin. Silh, kiisel koruyucu ve cretli as-kerini dmanlara kar kullanmalsn. Tebaanakar yalnz iyi niyetini gstermen kfi gelir. p-

hesiz ki mevcut dzeni seven tebaay kastediyo-rum. Zira her gn bir deiiklik yapmak isteiyle

2 Franeo Sacchetti, Novelle. 61 ., 62.

3 Petrarca, de rep. Optime administranda, ad Fra nce .

Carraram. (Opera, p. 372 s.)

4 Anca k yzyl daha sonradr ki h kmdar n ei de

memleketin annesi olmaktadr. Kars . Hieron. CriveUi'ninBianca Maria Visconti'nin cenazesi basnda verdii sylev:


26/895


harekete geen bir kimse, si ve devlet dma-

ndr!. Bundan sonraki szlerde tamamiyle mo-dern anlamda bir devlet gc fikri etrafl bir e-kilde aklanmaktadr: Hkmdar her eyle ah-sen yakndan ilgilenmelidir. Kiliseler, kamuya ya-rarl binalar yaptrmal ve bunlarn bakmn sa-lamaldr. ehir polisine nem vermeli5, bataklk-

lar kurutmal, arap ve hububat deneti altndatutmaldr. Vergiler koyarken tebaas arasndatam bir adalet gzetmeli, kimsesizlere ve hasta-lara yardmda bulunmaldr. Sivrilmi bilginlerihimaye etmeli ve kendi evresine almaldr. Ziragelecek alarda hkmdarn hretini yaatabi-lecek ancak bu bilginlerdir.

Fakat genel olarak bu sistemin baz taraflarne kadar parlak ve tek tk kimi hkmdarlarnhizmetleri ne kadar deerli olursa olsun, XIV.yzyl insanlar, bu tiranlklardan ounun ksamrl ve garantisiz olduklarn anlam veya sez-mi bulunmaktadrlar. Bu gibi siyasi kurulularn

tutunabilmeleri, i nedenler yznden memleke-tin bykl ile artan bir oranda mmkn oldu-undan, kuvvetli tiranlklar daima kkleriniyutmak eilimini beslemilerdir. O zamanlar yal-nz Visconti'lere kurban giden nice kk hkm-darlar vardr! phesiz ki hemen her defasnda

d tehlike ile birlikte i karklklar da kendini


27/895


gstermi ve hkmdarn ruh haletinde bu duru-

mun uyandrd tepki, ou hallerde son dere-

ce uursuz sonular dourmutur. Bir yandan

sahte mutlak iktidar, zevk ve safa ile eitli ben-

cillik kkrtlar, te yandan dman ve suikast

tehlikeleri, hkmdarn kt anlamda tiran haline

gelmesini nerdeyse kanlmaz bir zorunluk hali-ne getiriyordu. Hi olmazsa en yakn kan akraba-

larna gvenebilseydi, yine de iyi idi. Ancak her

eyin gayrimeru olduu bir yerde ne hkmdara

ardl olmak, ne de malikneleri blmek husus-

larn dzenliyecek bir miras yasasnn meydana

gelmesine olanak vard. Tehlikeli zamanlarda, he-nz erginlik ana gelmemi veya zayf yarad-

ll olan bir prens, enerjik bir kuzeni veya amca-

s tarafndan, hanedann yararna olmak zere

bertaraf edilirdi. Gayrimeru evltlarn hkmda-

ra miras olarak tannmas veya tannmamaszerinde de kavga hi eksik olmuyordu. Bylece

hanedanlarn birouna, memnun olmayan veya

calmak duygusuyla hareket eden akrabalar mu-

sallat kesiliyorlard. Bu hl, ok kere aktan a-

a ihanet ve vahi aile cinayetleri eklinde ken-

dini gsteriyordu. Darda kaak olarak yaayanb t ht i l i i b l b kli b d


28/895


geiren Visconti, bylelerinden biridir6. Dma-

nn habercisi ondan dorudan doruya Milano'yadnmeyi dnp dnmediini sordu ve ylecevap ald: Onun iledii cinayetler benimkileriglgede brakaca bir zaman gelmeden nce,dnmeye niyetim yok! Kimi kez i banda bulu-nan hkmdar, ar derecede hakarete urayan

kamu vicdanna, btn hanedann selmeti adnaakrabalar tarafndan kurban verilmektedir7. An-cak sayl yerlerdedir ki hkmdarlk, hanedannbtnne dayanmakta, aile yelerinden hepsibata bulunan desteklemektedir. Fakat bu haldede mal ile mlkn ve nfuzun bllmesi gibi

sorunlar kolayca en korkun kavgalara nedenolabilmektedir.

O zamanki Floransa'l yazarlarn eserlerindebu sisteme kar duyulan derin, koyu bir kineraslanmaktadr. Zorba hkmdarlarn, belki dekendi gururlarn okamaktan ok halkn imge-

lemi zerinde kuvvetli bir etki brakabilmekamaciyle, gsterdikleri debdebe ve tadklargsterili elbiseler bile, ayn yazarlarn en keskinsurette alaya almak duygularn gcklamaktadr.Hele yeni iktidara gemi bulunan Doc Pisa'l

Agnello (1364) gibi bir tredi dillerine derse

6 Petrarca, Re rum memorandar. Liber I I I . p. 460. I.Matteo Visconti ile o zamanlar Milano'da hk m sren


29/895

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVL ET 17

vay onun haline! Gerekten de bu adam, elindealtn as ile ata biner ve tpk bir lnn kalnt-s gibi halya ve altn ilemeli, kuma kapl biryasta yaslanm olduu halde evinin pencere-sinden kendini seyrettirirdi. Bir papa veya impara-tor gibi nnde diz ktrerek kendine hizmetgrdrrd8. Fakat bu eski Floransa'llar, ok kez

saygya deer bir ciddilikle de sz sylemekte-dirler. Dante9, yeni hkmdarlarn mal ve mlkedinmek ve hkm srmek ihtiraslarn gayet iyibir ekilde grmekte ve bu hali soysuzluka, an-cak aa halk tabakalarnda bulunur baya bir

vasf diye adlandrmaktadr. Onlarn trampet,

boru ve flavta sesleri: ey celllatlar, ey yrtc ku-lar, bize gelin! demekten baka ne ifade ederlerki. Tirann atosu, yksek ve kenar ke bir yer-de batan baa zindanlar ve dinleme dehlizleri10

ile dolu olan bir ktlk ve sefalet yata olarak

8 Filippo Villan Istorie XI,1(TJ Petrarca da tiranlar)

bayram gnlerinde mihraplar gibi tertemiz bulmaktadr.Lcca'da Castracane'nin klsik ilka tarznda dzenledii

zafer alay, onun Tegrimo tarafndan kaleme alman biyo-

grafisinde ayrntl olarak tasvir edilmektedir. Murat. XI. Col.

1340.

9 De vulgari eloquio, I, c, 12:.. qui non heroico more,

sed plebeo sequuntur superbiam ete.

10 Geri bu ancak XV. yzylda meydana gelen yaz-larda grlmektedir; fakat hi kuku yoktur ki daha nceki


30/895

18 TALYA'DA RNESANS K LT R

tasarmlanmaktadr. Bz kimseler, tirann hiz-metine giren herkese felkete urayaca keha-netinde bulunmaktadrlar11; tirana da, her trliyilik ve abann kanlmaz dman, hi kimse-ye gveni olmayan ve tebaasnn yzndeki ifa-deden kendisinin dmesi beklendiini anlayabi-len bir insan olarak, acmaktadrlar. Naslki ti-

ranlar meydana gelir, byr ve kuvvetlenirlerse,kendilerini mutlaka zlmee ve kmee gt-recek olan ilerindeki gizli maya da ayn zaman-da geliir12. En derin kartl k ak bir surettebelirtilmemektedir: O zaman Floransa, bireylik-lerin gelimesi bakmndan en zengin an

yayordu. Halbuki ayn sralarda zorba hkm-darlar, kendileri ve en yakn hizmetkrlarndanbaka kimsede bireyliin mevcut bulunmasna veolumasna msaade etmiyorlard. Gerektende pasaport usulne varncaya kadar her ey-de birey, gayet sk bir denet altnda tutuluyor-du13.

Byle bir varln uursuzluu ve kargml, ada insanlarn kafalarnda, baz hkm-darlarn o bilinen yldzlara inan ve imanszlkla

11 Fran co Sacchetti, Nov. 61 .

12 Matteo Villani, VI 1.

13 XIV. yzyl ortalarna doru Pad ua'daki pasaport b-rosu quelli delle bullete olarak vasflandrlyordu Franco


31/895


r yznden zel bir renk alyordu. Carrara hane-dannn son hkmdar, Venedikliler ehri kua-tnca bombo kalan Padua'da (1405) sur ve ka-plar bekletecek asker bulamad zaman kii-sel koruyucu askerleri, hkmdarn, geceleri okkere kendisini ldrmesi iin eytan ardnduyuyorlard.

XIV. yzylda tiranlk sisteminin en ileri de-recede gelitii ve en ok ibret verici bir biimald yer, muhakkak ki, bapiskopos Giovanni'nin lmnden (1354) beri Viskonti hanedannn

hkm srmekte bulunduu Milano olmutur.Daha Bernabo'nun kiilii ile, en korkun Romaimparatorlarna ok yakn bir benzerlik, asla in-kr edilemiyecek bir ekilde kendini gstermi-tir1: Devlette en nemli i g, hkmdarn yaba-ni domuz avdr. Bu ite ona mdahale edenler,

korkun ikencelerle idam olunmaktadrlar. Kor-kudan titreyen halk, hkmdarnn 5000 av kpe-ini beslemek zorundadr. Halk bunlarn en m-kemmel bir ekilde bakmndan en sert cezalarlasorumludur. Vergiler, akla gelebilecek en kor-kun zor aralarna ba vurularak toplanmakta-

dr. Yedi kzna, her birine 100.000 altn Guldenolmak zere eyiz yaplm, ok zengin bir hazi-


32/895

ya bir bildiri karlmtr. Buna gre ahali, ba-ka zamanlarda sevincini olduu gibi imdi de h-kmdarnn matemini paylamak ve bir yl sreile yas tutmak zorundadr. Hele Bernabo'yu elegeirmek iin yeeni Giangaleazzo'nun dzenle-dii suikast (1385), son derece karakteristiktir.Bu, sonradan ayn olaylar tasvir ederlerken, ta-

rihilerin kalplerini heyecana getiren baarl sui-kastlardan biri olmutur2. Giangaleazzo'nun ah-snda, kk tiranlar iin tipik olan byklk veheybet dknl, btn grkem ve atafatiyle kendini gstermektedir. stedii zaman Mantua'dan Mincio ayn ve Padua'dan Brenta su-

yunu evirip baka ynlere aktabilmek ve byle-ce ad geen'her iki kenti kendilerini savunamazbir duruma drebilmek iin3 300.000 altn Gul-den harcyarak dev su bentleri inasna girimi-tir. Hatt Venedik'teki s glleri (Legun) kurut-ma bile aklndan geirmi olduu olaslktanuzak deildir. Btn manastrlarn en grkemli-si olan Pavia'daki Certosa manastrn ve ge-rek byklk, gerekse gsteri bakmndan Hris-tiyan leminin btn kiliselerine stn olan Mi-lano Katedralini bina ettirmitir4. Hatt denebilirki babas Galeazzo'nun balayp kendisinin ta-mamlad Pavia saray, o vakitki Avrupann belki

2 Ayn ekilde mesel Paolo Giovo: Viri illustres Jo


33/895

I. BOLUM. SANAT ESE R OLARAK DEV LET 21

de en grkemli saray olmutur. nl kitaplnve zel bir inanla bal bulunduu Aziz vcutla-rnn kalntlarndan meydana gelen_zengin kolleksiyonunu bu saraya nakl etmitir. Bu anlaytabir hkmdarn, siyas alanda da en yksek h-kmdarlk tacn elde etmee almam ol-masn akla getirmek, herhalde garip der.

Kral VVenzel* ona 1395 te duka payesini tev-cih etmitir. Fakat 1402 de hastalanp ld s-ralarda Giangaleazzo'nn asl dnd ey,talya kralhn5 veya mparatorluk tacn ele ge-irmekti. Egemenlii altna toplam bulunduu

* Kral TC'enzel (1 36 1 141 9) ; Kutsal Roma Germen

mpa ratoru : mparator IV. Ka rl 'n olu 'UP 1364 te Bo-

hemya kira l (I V. Wenzeslaus) ve 1376 da Roma kira l ol-

mutur. 1378 de babasnn yerine Germanya imparatorluuna

gemitir. Sert hareket leri dolaysiyle 1400 de drt Semen

Prens tarafndan mparatorluktan atlmlr (eviren).

5 Corio, Fol. 286 ve Poggio, Hist Florent. VI : M urat .

XX, Col. 290. mparatorlua il ikin plnla rndan Cangola

baka bir yerde bahs etm ekle olduu gibi Trucchi, Poesie ital.inedite II , p. 118 deki sonet'de de ayn plnlarn sz edil-

mektedir:

Stan le citt lombarde con le chiave

in man per darle a voi.. ete.

Roma vi chiamoa: Cesar mio novello

Io sono ignuda* et Tanima pur vive:

Or mi coprite col vostro mantello ete.

(Lombardia ehirleri, ellerinde anahtar olduu haldeona teslim olmaa hazrdlar ve ilah Roma diyor ki:


34/895

2 2 TALYA'DA RNESANS KULTURU

lkeler, sylendiine gre, tek bir ylda belli1.200.000 altn Guldenlik di vergilerden bakaolaanst vergi olarak 800.000 altn Gulden

vermilerdir. Zor aralarn pervaszca kullanmaksuretiyle genilettii devleti, lmnden sonraparalanm, hatt devletin eski toprak paralarbile ancak g halle korunabilmitir. Eer oullar

Giovan Maria (lm 1412) ile Filippo Maria (l-m 1447) baka bir memlekette ve ailelerindenkalma miras olmakszn yaam olsalard, kimbilir ne olurlard? Fakat Visconti hanedannnmiraslar olarak onlara, kuaktan kuaa gee-rek birikmi bulunan lsz gaddarlk ve korkak-

lk sermayesi intikal etmitir.

Giovan Maria da yine kpekleri ile n sal-mtr. Fakat bunlar artk av kpekleri deil, in-san paralamak iin yetitirilmi baka cins hay-

vanlard. Tpk mparator I. Valentinian'n aylargibi bu kpeklerin de zel adlar vardr6. 1409 Ma-

ysnda sava hal devam ederken a halk so-kaklarda bar! bar! diye bart zaman,cretli askerini halkn zerine saldrtm ve biranda 200 insan ldrtmtr. Bunun zerine ba-r ve sava szcklerinin aza alnmaslm cezasyla yasak edilmi, papaslar bile dua-

da dona nobis pacem = bize bar ver szyerine dona nobis tranquilitatem = bize dur-


35/895


da birka suikast, Deli Dukann ba condottiere'si Facino Cane'nin can ekiir derecede hastaolmas anndan yararlanarak, hkmdar Milano'-da San Gottardo kilisesi nnde ldrmlerdir.Fakat lm deinde yatan Facino, efendisininbu sonunu duyunca hemen o gn subaylarn ya-nna ararak bunlara devletin mirass Filippo

Maria'ya yardm etmeleri iin yemin ettirmi vekendiside, lmnden sonra Filippo Maria ile ev-lenmesini eine salk vermitir7. Gerekten deba condottiere'nin bu vasiyeti, ok gemeden ye-rine getiri lmitir. Bu kadn, Beatrice di Tendaidi. Filippo Maria'dan ileride ayrca sz edece-

iz.te byle bir zamanda idi ki Cola Rien

zi soysuzlam Roma ahalisinin zayf heyecan-na dayanarak talya'da yen bir hkmdarlk kur-mak cesaretini kendinde buluyordu. Biraz ncetasvir ettiimiz trden hkmdarlarn yannda

Cola Rienzi, daha bata zavall, kendini yitirmibir sapktan ibaret kalmaktadr.

XV. yzyln zorba hkmdarl ise deiikbir nitelik gstermektedir. Kk tiranlardan bir

ou ve Scala ile Carrara gibi byklerden baz-lar gp gitmilerdir. Gl tiranlar memleket-


36/895


ha karakteristik bir biimde rgtlenmilerdir.Yeni gelen Aragon hanedan elinde Napoli, dahagl bir devlet olmak yoluna girmitir. Fakat buyzylda zellikle karakteristik olan nokta, condottiere'lerin bamsz hkmdarlk, hatt tapeinde komalar olmutur. Bu ise salt gerekyolunda ileri bir adm, hem yetenek ve hemde

yzszlk iin yksek bir dldr. Kk tiranlar,kendilerine bir dayanak salamak iin, imdi seveseve byk devletlerin hizmetlerine girmekte,bunlarn condottiere'leri olmaktadrlar. Condottiere'lik sanat kendilerine biraz para ve ayn za-manda yapacaklar fenalklardan dolay ceza ba-

kl, hatt topraklarn geniletme frsat sa-lamaktadr. Topuna birden baklrsa gerek byk

ve gerekse kk tiranlar daha ok aba harca-mak, daha dnceli ve daha hesapl hareket et-mek, ok fazla kitle halinde zulm yapmaktan sa-knmak zorunda kalmaktadrlar. Fenal, ancak

amalarna ulamak iin gzle grlr ekildefaydalar dokunacak derecede yapabilmektedirler.in dnda kalanlar da fenaln ancak bu kada-rn ho grmektedirler. Avrupa lkelerin-deki meru hkmdar hanedanlarnn balca da-yanan tekil eden din hazinesinden burada enufak bir eser bile yoktur. Olsa olsa bakent hal-

knn bir tr yaknlk duygusuna dayanabilmek-t di t l hk d l b l d t k


37/895


akmndan pratik olmyan amalar uruna ken-dini harcyan Cesur Kari gibi hkmdar karakter-leri, talyanlar iin gerek anlamda bir bilmece-dir. svireliler dpedz kyldrler. Hepsi ldrlse de, savata can verecek olan Burgundya'l bir soylunun yerini dolduracak bir karlkolamaz; Duka svire'ye hibir direnme ile

karlamakszn sahip olsa bile, yinede bu yz-den yllk geliri 5000 Dukat kadar bile artm ol-maz ilah...1. Karl'n karakterinde grlen ortaa-a zg duyu, dn ve davran tarzlar,onun valyece emelleri veya lkleri, talyanlariin oktan beri anlalmaz eylerdi. Onun, buy-

ruu altmdaki subaylara tokat atmas2

ve on-lar yine de hizmetinde kullanmaa devametmesi, bir yenilginin cezas olarak askeri-ne ar muamele etmesi ve bundan sonrayine de gizli danmanlarn ayn asker bir-likleri nne kararak utandrmas gibi hareket-leri, gneyli diplomatlarca bir trl anlalamyordu. Bu hali gren gneyli diplomatlar, Karl' kaybolmu bir hkmdar olarak sayyorlard. te yan-dan, bizzat talyan hkmdarlarna zg siyasettarznda bunlarn bile stne kan ve her eydennce Francesco Sforza'nn hayran olduunu gizlemiyen Fransa kiral XI, Louis ise, bir zellii bu-

lunmayan yaradl ile, kltr ve incelik bakmn


38/895


dan talyan hkmdarlarnn ok gerisinde gel-mektedir.

XV. yzyln talyan devletlerinde iyilik ile fe-nalk, ok dikkate deer ekilde birbirine kar-m bir haldedir. Hkmdarlarda kiilik o kadargelimi, ok kere o kadar nemli, durum ve g-

revleri iin o kadar karakteristik bir hale gelmi-tir ki3 isabetli bir ahlk yargsna varmak g-tr.

Egemenliin temeli ve alt yaps yasa dkurulmutur ve byle kalmaktadr; ona bir uur-suzluk musallat olmutur ve bir trl peini b-

rakmak istememektedir. mparatorun onaylama-s ve dirlik tevcihleri gibi merulatrma giriim-leri durumu deitirmemektedir; nk halk,hkmdarnn herhangi bir yabanc lkede ya dageici bir yabancdan bir parmen paras sa-tn alm olmasndan haber bile .alamamakta-dr4. in iyzn bilmiyen insan yle birmantk yrtmektedir: eer imparatorlar bi-raz olsun faydal olsalard, zorba beylerin ortaya

3 Maechiavelli'de v i r t deni len ve ayni zamanda

s c e l e r a t e z z a ile badatrlmas olana vardr diye

dnlen ey, ite bu kuvvet ile istidadn bileimidir:

Discorsi I, 10, Septimus Severus mnasebeiyle.

4 Bu sorun hak kn da: F ran e. Vettori. Arch. stor. VI, p.


39/895


kmalarna hibir zaman meydan vermezlerdi.IV. Karl'n Roma seferinden beri imparatorlar,talya'da kendilerinin hibir pay olmakszn zorlameydana getirilen durumlar sadece onaylam-lardr fakat verdikleri resm belgeler dndahibir eyle bunlar gvence altna alamamlar-dr. talya'da Karl'n hareketleri, tmyle en aa-

lk siyas komedilerden biridir. mparatoru Visconti'lerin nasl oynattklar ve sonunda toprak-larndan nasl attklar, onun bir panayr tecimcisi gibi mal (yani verdii ayrcalk beratlar) kar-l olarak para almak zere teye beriye naslkoutuu, Roma'da ne kadar snk bir ekilde or-

taya kt ve en sonunda tek bir kl darbesibile vurmakszn doldurduu kesesiyle tekrar

Alpleri nasl at5, Matteo Villannin eserinde

5 IV. Ka rl' n kuts al toprak lara bir Hal Seferi yap-

masn isteyen bir ita lya n, Fazio degli Uberti idi (Ditta

mondo, L. VI , cap. 5, 1360 tarihl er in de ). Bu pasaj, sz

konusu olan iirde en gzel ve en karakteri stik olan par-alardan biridir. air inat bir Trkmen tarafndan sa pey-

gamberin mezarndan kovulmak tadr :

Coi passi lunghi e con la testa bassa

Olthe passai e dissi: ecco vergogna

Del chrislian cle'l saracin qui lassa!

Poscia al pastor (papa'y) n volsi per rampogna:

E tu ti stai, che sei vicar di CristoCo' frati tuoi a ingrassar la carogna?


40/895


okunabilir6. mparator Sigismund ise, hi de-ilse ilk defasnda (1414), Papa XXIII. Johannes'i konsile katlmaa tevik etmek gibi iyibir niyetle talya'ya gelmiti. mparator ile Papa-nn, Cremona'daki yksek kuleden Lombardia'nn panoramasn seyr ettikleri srada idi kiev sahibi olan ehrin tiran Gabrino Fondo

lo, her ikisini de kuleden aa atmak he-vesine dyordu. kinci defasnda Sigis-mund, tamamiyle bir macerac olarak talya'da g-rnmektedir. Alt aydan daha uzun bir zaman Sie

Cesari d' Roman, e che non segui,

Dico, gli Ot ti, i Corrndi, i Feelcrichi?

E che pr tieni crtesto imperio in tregui?

E se non hai lo cuor d'esser Augusto,

Che nol rifiuti? o che non ti dilegui? ete.

(Uzun admlarla ve bam eik

Geip gittim ve dedim ki: ite Sarazet'i (slm)

Burada brakan Hristiyanln yz karas

Sonra azarlamak iin papa'ya dnerek:

Sen de sa'nn vekili olduun baldeNe diye kardelerinle durup leini semirtiyorsun!

Benzer ekilde Bohemya'da asma ve incir diken

Ve bu aziz fethi umursamayan

O Sofiste (IV. Karla) dedim ki:

Ne yapyorsun? Neden Romal'larn ilk eski

Sezar'larn rnek almyorsun? Soruyorum sana,

Neden Otto'la, Konrad'lar, Federik'leri rnek almyorsun?

Ne diye bu imparatorluu hl savaa srmyorsun?

E d A (i ) l k k k


41/895


na'da sanki bir ceza evinde imi gibi oturmu vesonra ta giymek zere ancak g halle Roma'yavarabilmistir. mparator III. Friedrich hakknda dane dnlebilir ki? Onun talya'y ziyaretleri,haklarn mparatorun beratlar ile pekitirmekisteyenlerin ya da bir mparatoru gerekli debdebe

ve ihtiam ile arlayabilmekten vnen kimsele-

rin paralar ile yaplm tatil veya hava deiimigezileri niteliini tamaktadr. Napoli kiral

Alfons, mparatorun kendisini ziyaretinde 150.000altn Gulden harcamtr7. kinci kez Roma'dandnnde (1469) Friedrich, Ferrara'da8 birgnsabahtan akama kadar hi odadan kmakszn

80 tane ykseltme berat datmtr. Burada m-parator, valyeler, kontlar, doktorlar, noterlertyin etmitir. Tevcih olunan kontluk payeleri de-rece derece idi: Conte palatino (saray kontlar),be taneye kadar doktor tyin edebilmek hakknasahip kontlar, gayrmeru ocuklar meru yap-mak, noter atamak, yasa d noterleri meruyapmak ve ilh.. haklarna sahip kontlar. Ancak m-paratorun ktibi, sz geen belgelerin yazlmaskarl olarak cret istemi, fakat istenen fiyat-lar Ferrara'da biraz ar grlmtr9, mparatorbyle tevcihler datr ve o kk saray batan

7 Bu hususta daha esasl bilgi iin bak: VespasianoFiorent P 54 kar 150


42/895


baa rtbelere boarken, Ferrara Dukas Borso'

nun ne dnd kaynaklarda aklanmamakta-dr. O vakitler yksekten konuan hmanistler,karlarna gre bir takm gruplara ayrlmlar-d. Bir ksm10, imparatoru Roma airlerinin bas-makalp alklar ile selmlarken, Poggio11, tagiymenin artk ne anlam tadn anlayama-

maktadr. Eskilerde yalnz muzaffer bir impara-tora ta giydiril irdi ve hem de bu ta defne da-lndan rlm olurdu.

Sonra imparator I. Maximilien ile, talya'yakar, genel olarak yabanc uluslarn bu lke-ye mdahaleleri ile ilgili olarak, yeni bir impa-

ratorluk siyaseti balamtr. Balang, ynimutsuz yeeninin bertaraf edilmesi ile LodovicoMoro'ya Milano dukalnn tevcihi, hayr getire-cek bir tarzda olmamtr. Modern mdahele teo-risine gre, eer iki kii bir memleketi parala-mak istiyorsa bir nc ahs da gelip ie kar-

abilirdi. Bylece imparator da imdi kendi pay-n isteyebilirdi. Fakat hak veya buna benzer ey-lerden artk bahs etmemek gerekir. XII. Louis(1502) Genova'da beklendii srada, byk impa-ratorluk kartal Doc saraynn byk salonu cep-hesinden kaldrlr ve her taraf zanbaklarla* ss

10 Annales Estenses: Murat: XX, Col. 41.


43/895


lenirken tarihi Senarega12, bunca ihtilllerde dai-ma korunan o kartaln aslnda ne anlama gel-diini ve imparatorun Genova zerinde ne gibiistekleri bulunduunu herkese sorup durmaktadr.Fakat u eski szden baka bir ey bilen kimseyoktur: Genova, camera imperii (imparatorlu-un kubbesi)dir. Btn talya'da hi kimse bu gi-

bi sorular ak olarak cevaplandracak bilgiye sa-hip deildi. Ancak V. Kari, spanya ile Kutsal Ro-ma Germen mparatorluunu birletirdii zaman,spanyol askerine dayanarak imparatorluuntalya zerindeki haklarn geerli yapabilmitir.Fakat bilindii gibi V. Karl'n bu suretle elde et-

tii kazanlar, mparatorlua deil, spanya dev-letine yaramtr.

Meru ocuklara kar genel olarak gsterilenkaytszlk da, XV. yzyln siyas bakmdan gayrmeru hanedanlariyle ilgili bir nesne idi. Buhal yanbanclarn, mesel Fransz tarihisi Philip

pe de Comines'in gzne arpyordu. Yani me-ruluk ile gayrimesrluk arasnda nerdeyse farkkalmamt. Kuzey memleketlerinde, mesel Burgundya'da, gayr meru ocuklara belli surettesnrlandrlm apanajlar, piskoposluklar ve bu-na benzer dirl ikler veri li r; Portekiz'de haneda-

nn gayr meru bir kolu, ancak son derece bykabalar harcamak suretiyle tahtn muhafaza et-


44/895


ana kolunda herhangi bir ekilde gayr meru

domu bir atas bulunmyan ve buna sknetletahamml olunmyan hibir hkmdar artk kal-mamtr. Napoli'de hkm sren Aragon'lar, buhanedann gayr meru bir kolu idiler. Esasen

Aragon lkesi, I. Alfonso'nun kardeine mi-ras yoluyla intikal etmit i. Urbino hkmdar

Byk Federiogo'nn soy bakmndan Montefeltrohanedan ile belki de hibir ilgisi yoktur. Papa II.Pius 1459 da Mantua kongresine gittii zaman,Este hanedannn nikhsz kadnlardan domuocuklarndan sekizi kendisini karlamak zereFerrara'ya varmlard13. O zamann hkmdar

olan Duka Borso ile bunun ayn ekilde gayrimeru' kardei ve nceli olan Leonello'nm yinegayri meru iki olu da bunlar arasnda bulunu-yordu. Geri Leonello'nm ayrca meru olaraknikhland bir zevcesi de vard. Fakat bu kadnNapoli hkmdar I. Alfonso'nun Afrika'l birmetresinden domu gayri meru kz idi14. Gayri

meru' evltlara, ok kere meru miraslarn he-nz erginlik ana girmemi olmalar dolaysiyleyer veriliyordu. Veliahtlarn meru veya gayrimeru olup olmadklarna baklmakszn bir eiten byk evldn tahta gemesi usul kabul olun-mutu. Btn talya'da uzlua, kiilik ve yete

13 Diario Ferrares'de bunlarn adlar saylmaktadr:


45/895


46/895


kadar ykselen Condottiere'ler tarafndan temsiledilmektedir. Daha XI. yzylda Normanlar tara-fndan Gney talya'nn istil edilmesi de ayn ni-telikte bir olayd. Bu eit giriimler, imdi b-tn talya yarmadasn srekli olarak karklk-lar iinde tutmaa balyordu.

cretli askerin banda bulunan komutannhkmdar olarak bir yere yerlemesi, kendisinihizmetine alm olan bein para darl yzndentoprak ve ahali vermek suretiyle borcunu deme-si hallerinde, zor kullanmak yoluyla olmaksznda mmknd17. Her ne olursa olsun Condottie

re, buyruu altndaki askerin ouna yol vermibulunduu zamanlarda da k kararghn kura-bilecek ve en zorunlu ihtiyalarn karlayabile-cek gvenli bir yere muhtat. Bu eit bir etebann ilk rnei John Havvkvvood'dr. Papa XI.Gregor ona Bagnacavallo ile Cotignola'y vermi-ti. Fakat Alberigo da Barybiano ile talyan ordu-

lar ve komutanlar sahneye ktklar zaman, h-kmdarlklar elde etmek veya, Condottiere'ninherhangi bir yerde tiran olmas halinde, eldekitopraklar geniletmek frsat ele gemi oldu.Bu eit asker ihtirasn ilk byk zaferi, 1402tarihinde Giangaleazzo'nn lmnden sonra

Milano Dukalnda kutland. Her iki olu-nun da hkmdarlk dnemleri (s 22 vd )


47/895

I. BLM. SANAT ESE R OLARAK DEVLET 35

esas itibariyle sava tiranlarn ortadan kal-drlmasna uralmakla geti. Bu tiranlarnen by olan Facino Cane, en sonunda,hkmdarn dul kalan ei, birok ehirler ve400.000 altn Gulden ile birlikte, bu hanedannmirass oldu. stelik Beatrice di Tenda, ynil dukann imdi Facino ile evlenen dul ei,

ilk kocasnn askerlerini de kendi tarafna ek-ti"'. te bu zamandan beridir ki hkmetlerleCondottiere'leri arasnda hibir lye smaya-cak derecede ahlka aykr ilikiler meydana gel-di. XV. yzyl iin karakteristik olan bu hal, eskibir fkrada19bu eit fkralar hibir yerde asl

olmamasna ramen her yerde gerei ifade ederleraa yukar yle tasvir olunmaktadr: Birzamanlar bir ehir halknn (Siena'llar kasd edil-mi olsa gerektir) kendilerini dman basksn-dan kurtarm olan bir komutanlar vard. Halkbu komutan dllendirmek iin ne yaplmasgerektii hakknda her gn mzakerelerde bulu-nup dururdu. Kendi glerinin yetecei hibir e-yi, hatt onu ehrin hkmdar yapmay bile, ona

18 Cagnola, Archiv, stor. I I I . p. 28 : et (Filippo Mari a)

da le (Beatr.) molto texoro e diuari, e tutte le giente d'arme

del dicto Facino, che obedivano a lei = ve (Filip po Mar ia)

ondan (Beatrice) ok miktarda mcevher ve para ald ve yu-

karda ad geen Faciono'nn askerleri olup ona (Beatrice)

i d l d ( ld l )


48/895

lyk bir dl bulmuyorlard. En sonunda birisiayaa kalkt ve komutan ldrerek ehrin azizkorucusu yaplmas ve bu sfatla ona tapnlmasfikrini ileri srd. Bylece, aa yukar Roma Se-natosunun vaktiyle Romulus hakknda vermi bu-lunduu karara uyularak, bu komutana da aynmuamele yapld. Gerekte Condottiere'lerin ken-dilerine cret veren belerden baka saknacakkimseleri yoktu. Savata baarl olduklar tak-dirde tehlikeli grlerek ortadan kaldrlrlard.Roberto Malatesta, Papa IV. Sixtus adna kazan-d bir zaferden (1482) hemen sonra byle birbahtszla uramt. Savata baar gsterme-

dikleri takdirde ise hemen ilk yenilgiden sonrakendilerinden c alnrd. Nitekim Venedikli'ler,Carmagnola'ya 1432 de byle muamele etmiler-di20. Condottierelerin ok kere kar ve ocuklarnrehine olarak vermek zorunda kalmalar, bunakarn gven kazanamamalar ve kendilerinin

de gvenememeleri, ahlk bakmndan durumuaka gstermektedir. Bu koullar iindeCondottiere'lerin, kalpleri derin bir kin ile dolma

20 Onlarn 1516 da Alviano'yu da zehirlemi olduklar

ve bu hususta gsterilen sebeplerin doruluu pheli kal-

maktadr, kar. Prato: Archiv. (Stor. III, p. 348, Venedik

Cum huriyeti, kendisin i Colleoni'ye miras tyin ettirdi veonun lm nden sonra ancak 1575 de mallarn n devlete


49/895

I. BLM . SANAT ESER OLARAK DEVL ET 37

mas iin, feragat kahraman olmalar, Belisar'n*karakterine sahip bulunmalar gerekiyordu. Ancakkeml derecesini bulmu erdemliktir ki onlarmutlak surette cani olmaktan alkoyabilirdi. Ger-ekten de Condottiere'ler arasnda kutsallklarhafifseyen, insanlara kar zalim ve cani olan bir

takm kimselere raslamaktayz. Bunlar yle adam-lardr ki, papa tarafndan aforoz edilmi durumdalmekte bile hi bir saknca grmemektedirler.Fakat ayn zamanda bazlarnda kiilik ve yetenekkeml derecesine gelmi ve bylece asker-lerin takdir ve hayranln kazanmlardr. Yeni-a tarihinde bunlar, komutannn srf ahs iti-barnn, baka hibir ey dnlmekslzin, tekbana drtc kuvvet olduu ilk ordulardr. Me-sel Fransesco Sforza'nn hayatnda bu zellik

* Belisar: Dou Roma mpar atoru I. Jus tin ian' n ko-

muta nd r (50556 5). 532 de stanbu l'da kan Nika ayak-

lanmasn bastrm, 53334 te Afrika'da Vandal Devletiniykm, 536 da Gneytalya ve Roma'y, 540 ta Ravenna'y

alm, fakat baz hareketleri imparatoru endieye drd-

nden geri arlmtr. 54142 de Pers'Iere kar, 544 ten

beri de talya'da Dou Got'la rna kar savam ve 549

da yeniden iten uzaklatrlmtr. 559 da stanbul'u tehdid

eden Hu n' lara kar baarl bir sava yaparak bun lar geri

atm olan nl asker, bir suikasta dahil bulunduu iddiasiyle habs edilmise de iki yl kadar sonra serbest braklm-


50/895

38 TALYA'DA RNESANS K LTR

parlak bir ekilde kendini gstermektedir21. Top-

lumsal snfa dayanan hibir pein yarg yokturki. Francesco Sforza'y her ferdin ayr ayr sevgi-sini kazanmaktan ve g anlarda bu sevgiden ge-rei gibi faydalanmaktan alkoyabilsin. Onu gr-dkleri zaman dmanlarn silhlarn braktkla-r ve balarn aarak selmladklar olmutur.

nk herkes onu savalarn babas saymak-tadr. Bu Sforza ailesinin bir hkmdar hanedankurmaa hazrland daha batanberi sezilmekte

ve bylece ilgi ekmektedir22. Bu mutlu talihin te-melini ailenin fazla derecede dleklii tekil et-mektedir. Francesco'nn ok tannm olan baba-s Jacopo'nun tam yirmi kardei vard. Hepsi deFaenza yaknlarndaki Cotignola'da kendi aileleriile Papolini ailesi arasnda hkm sren ve Romagna blgesine zg olan o sonsuz kan gtmedvalarnn etkisi altnda gayet sert yaam koul-lar iinde yetimilerdi. Evleri batan baa silhdeposu ve karakol odalar halindeydi. Anne ve

kzlar da tam anlamiyle savakan kimselerdi.Jacopo, henz on yanda iken gizlice evindenkaarak nce Papann Condottiere'si olan Boldrino'nun maiyetinde almak zere Panicale'yegitt i. Bu, o Boldrino'dur ki , ldkten sonra da,

21 Cagnola: Archiv. Stor. I I I , p. 121.22 Hi deilse bu, Paul. Jovianus'un Vita magni


51/895


kendisine lyk bir ardl bulununcaya kadar aske-rine komuta etmekte devam etmitir: Tahnit edil-mi cesedi, drt yanna bayraklar dikilmi biradra konmu ve komutlar bu adrdan verilmi-ti r. eitli hizmetlerde sivrilen Jacopo, kendiadamlarn yanna ekti ve bunlardan, hanedanyeleri kalabalk olan bir hkmdar gibi faydalan-

d. Tutsak olarak Castel deli Uovo'da bulunduusralarda ordusunu dalmadan bir arada tutan,onun bu akrabalar olmutur. Kzkardei kendieliyle kiraln murahhaslarn esir etti ve bu rehi-neler karlnda Jacopo'yu lmden kurtard. Ja-copo, para ilerinde gayet salamd ve bu saye-

de yenilgiye urad zamanlarda da bankerlerdenkredi bulabiliyordu. Her yerde kyly askerinsarkntlklarndan koruyor ve zapt ettii ehirle-ri yakp ykmaktan holanmyordu. Sadece bun-lar bile onun uzun vadeli niyetler beslediine, ge-ni plnlara sahip bulunduuna birer iaretti. He-le nemli bir kiilie sahip olan odal Lucia'y(Francesco'nn annesidir), kendisi hkmdar ha-nedanndan olan bir prensesle evlenebilmek iinserbest kalmak amac ile, baka birisi ile evlen-dirmesi, onun ne gibi niyetler beslediini bsb-tn aa vurmaktadr. yle anlalyor ki akra-balarnn evlenmeleri de bir plna gre yaplyor-

du. Meslekdalarnn srmekte olduklar tanrsz,di i l k d k di i i k t t


52/895


rsna dokunma; adamlarndan kimseye dayak at-ma veya, eer bir defa bunu yapmsan, onu ya-nndan uzaklatr; sert bal ve naln kaybetmek-ten holanan bir ata binme. Hereyden nce Jacopo, byk bir komutan deilse bile byk birasker kiiliine, gl ve her bakmdan id-manl bir vcuda, popler bir kyl yzne sa-

hipti. Hayret edilecek derecede kuvvetli bir bel-lei olup btn atlarn, askerlerini tanr ve bun-larn yllardan beri aldklar denek durumlarnayr ayr bil irdi. Btn bo zamanlarn tarihrenmee adar, Yunan ve Ltin yazarlarnkendi ihtiyac iin tercme et tir irdi. Daha b-

yk bir hkmdarlk elde etmee urat veazametli Milano'yu, parlak ordu komutanlve hi ekinmeden pervaszca ihanetleri saye-sinde ele geirdi (14471450).

Francesco'nun verdii rnek ok ekici idi.C zamanlarda Aeneas Sylvius23 yle yazyor:Bizim deiiklik heveslisi, hibir eyin sabit kal-

mad ve hibir eski hkmdarln mevcut bu-lunmad talya'da kleler kolaylkla kral olabi-lirler. Fakat kendi kendini talihin adam di-ye adlandran baka birisi, o zamanlar tal-yanlarn zihnini herkesten ok megul ediyor-du. Bu adam, Nicolo'nun olu Giacomo Piccinino'

dr. Onun bir hkmdarlk kurmaa muvaffak olupolamyaca zerinde hararetle ve aktan a


53/895


a tartlan bir sorun idi. talya'daki byk dev-letlerin byle bir eye engel olmakta, anlalma-s kolay nedenler dolaysiyle karlar vard.Francesco Sforza da, hkmdarla ykselmiolan etebalarnn sonuncusu olmaktan faydagryordu. Fakat, mesel Siena'y ele geirmekteebbsnde bulunduu zaman Piccinino'ya kar- gnderilen birlikler ve balarndaki subaylar,kendi karlarn onu tutmakta gryorlard24.Eer o ortadan kalkarsa biz tekrar tarlalarmz-da ift bana dnebiliriz diyorlard. Piccinino'yuOrbetello'da kuattklar halde ayn zamandaona yiyecek gnderiyorlard. En sonunda ona, bu

sargdan erefli bir ekilde kurtulmak olananverdiler. Bununla beraber Piccinino felkettenkurtulamad. 1465 de Milano'da Sforza'lara yapt- bir ziyaretten sonra Napoli kiral Ferrante'ninyanna varmak zere yola koyulduu zaman iinsonu zerinde btn talya bahse tutuuyordu.

Verilen btn gvencelere ve kendisinin yksekkimselerle kurmu bulunduu ilikilere karnCastel nuovo'da kral Ferrante tarafndan ldrtld25. Miras yoluyla ele geirdikleri devletlere

24 Pi i I I . Comment. I, p. 46. kar . 69.

25 Sismondi X, p. 258 . Corio, Fol . 412. Burada Sforza

sua dahil saylmaktadr. nk o, Piccinino'mn sava hre-


54/895


sahip bulunan condottire'ler de hibir zaman du-rumlarndan emin deillerdi. Roma'da RobertoMalatesta ve Bologna'da Federigo ayn gnde l-dkleri zaman (1482) grld ki, her ikisi de sonnefeslerinde devletlerini birbirlerine vasiyet et-milerdir2*! Bu kadar kt ilere girimekte hibirsaknca grmiyen bir snfa kar ne yaplsa ye-

rinde grlyordu. Francesco Sforza, henz pekgen yata iken, Kalabria'l zengin bir ailenin mi-rass ve Montalto kontesi olan Palissena Ruffa ile evlendirilmi ve bu kadndan bir kz ocu-u dnyaya gelmiti. Halas bu kadn ve ocuu-nu zehirledi ve mirasa kendisi kondu27.

Piccinino'nun ortadan kaldrlmasndan sonrayeni Condottiere devletlerinin meydana gelmele-ri anlalan, artk tahamml edilmez bir iskandalolarak grlmtr. talya'nn drt byk devle-ti, yni Napoli, Milano, Papalk ve Venedik, bugibi rahatszlk verici olaylara gz yummayan bir

denge sistemi kurmu grnmektedirler. KsmenCondottiere'lik yapm veya hl yapmakta olankk tiranlarn kaynatklar Kilise DevletindeIV. Sixtus zamanndan beri papalarn akrabalar,bu gibi teebbslere girimek inhisarn elde et-milerdi. Fakat iler biraz aprak gitmee ba-

lad anda hemen Condottiere'ler de ortaya k


55/895


veriyorlard. Papa VIII. nnocent'in beceriksiz y-netimi altnda, eskiden Burgunidya hizmetindealm bulunan Boccalino, kendisi iin zapt et-mi olduu Ossimo kenti ile birlikte nerdeyseTrklere teslim oluyordu28. Lorenzo Magnifico'nnaracl ile onun paraya kanarak ekilip gitmesi,derin bir ferahlk yaratt. 1495 te Fransa kiral

VIII. Charles'in giritii sava yznden btn i-ler alt st olduu zaman Brescia Condottiere'si

Videvero29, bir hkmdarlk ele geirmek girii-minde bulundu. Videvero daha nce soylu ve aha-liden birok kiileri ldrmek suretiyle Cesenakentini zapt etmiti. Fakat ehrin kalesi kendi-

ni savunmada direnmeyi baardndan, buradanekilip gitmek zorunda kalmt. imdi ise, yukar-da ad geen Roberto ile Venedik Condottieresinin olu olan Pandolfo Malatesta da Rimini'ninkendisine verdii bir asker ktas ile harekete ge-erek Ravenna Bapiskoposunun elinden Cactel

nuovo kentini ald. Daha byk iler kacandankukulanan ve papa tarafndan sktrlan Vene-dikliler, iyi niyetle, Pandolfo'ya bir frsat k-tnda dostunu tutuklamak emrini verdiler. Ger-ekten de Pandolfo, yrek acs ile olmakla be-raber, Videvero'yu tutuklad. Fakat arkasndanonu dar aacna ekmek emrini ald. Pandolfo ih-tiyatl davranarak tutsan nce hapishanede


56/895


bodurdu ve sonra halka tehir etti. Bu eitgasplarn son nemli rnei, nl Castellan deMusso olmutur. Bu adam da, 1525 Pavia meydansavandan sonra Milano'da kan karklklar s-rasnda Comer glnde ni olarak bir hkm-darlk kurmutur.

XV. yzyln zorba hkmdarlar hakknda ge-nel olarak denebilir ki en byk fenalklar, kk

ve ok kk devletlerde toplanmaktadr. Ger-ekten de her bireyi kendi mevkiine uygun bir ha-yat srmek isteyen birok aileler arasnda kalt-sal dmanlklar, bu gibi yerlerde daha fazladr.

1434 te Bernardo Varano de Camerino, iki karde-ini ortadan kaldrmtr30. nk Bernardo'nunoullar bu amcalarnn mirasna konmak stemi-lerdi. Her nerede bir ehrin beyi pratik, lml vekansz ynetimi ile, ayn zamanda kltre yapthizmetlerle sivrilmi ise, genel olarak bu adam,byk bir hanedana mensup veya byk bir hane-

dann siyasetine bal kimsedir. Mesel Pesaroprensi, Byk Francesco'nun kardei ve Urbinohkmdar Federigo (lm 1473)'nun kayn ba-bas olan Alessandro Sforza31, bu eitten bir h-kmdard. yi bir idare adam, dil ve anlaylbir hkmdar olarak, uzun bir sava hayatndan

sonra sakin bir saltanat devri idrak etmi, muaz-zam bir kitaplk vcuda getirmi bo zamanlar


57/895


n bilim ve din zerinde konumalarla geirmitir.Siyasetinde tamamiyle Este ve Sforza hanedan-larna bal olan Bologna hkmdar II. GiovanniBentivoglio (14621506) da bu eit hkmdarlararasnda saylabilir. Buna karlk Camerino'da

Vurani, Rimini'de Malatesta, Farenza'da Manfreddi ve zellikle Perugia'da Baglioni ailelerinde pekok kanl karklklara tank oluyoruz. Baglioni ai-lesi iinde XV. yzyln sonlarna doru cereyaneden olaylar hakknda mkemmel tarih kaynakla-rmz vardr, yani Graziani ile Matarazzo'nn kro-nikleri32 bu konuda bize gayet ayrntl ve canlbilgiler vermektedir.

Baglione'ler, hkmdarlklar eklen birprenslik olarak deil, fakat daha ziyade bir ehrinba olarak gelien kuvvet ve iktidarlar byk ai-le servetine ve memur atanmalarnda fiil nfuzadayanan ailelerden biri idiler. Aile yelerinden bi-ri genel bakan olarak tannrd. Bununla beraberailenin ayr ayr kollarndan olan bireyleri arasn-da gizli olarak derin bir kin ve garaz hkm sr-mekteydi. Karlarnda Oddi ailesinin bakanlaltnda bir soylular partisi vard. 1487 tarihinedoru hepsi silha sarldlar ve btn byklerinevleri kabadaylarla (bravi) doldu. Zorbalk hare-

ketleri yaplmayan gn gemezdi. ldrlen birAlman rencisinin gmlmesi esilesi le iki ta


58/895

46 TALYA'DA RNESANS KULTURU

zan baka baka ailelere mensup bravo'lar akalanda birbirlerine kar meydan sava verdiler.Esnaf ve kk zanaatla uraanlar bo yere ya-knmalarda bulunuyorlard. Papa'nn valileri veakrabalar susuyorlar veya ilk frsatta savaa gi-diyorlard. En sonunda Oddi'ler Perugia'dan -kp gitmek zorunda kaldlar. Bundan sonra ehir,

Baglione'lerin tam anlam ile zor ve bask yneti-mi altnda kuatlm bir kale halini ald. Bykkatedral, Baglione'lerin klas olarak kullanlrd.Komplolara ve basknlara kar korkun c almaeylemleri ile karlk veriliyordu. 1491 tarihin-de ehre sokulmay baaran dman partiden 130

kii yakalanarak belediye saray (Palazzo Comunale) nnde idam olunduktan sonra ehir mey-dannda 35 tane sunak kuruldu ve kentin zerineken uursuzluu def etmek amac ile gnboyunca yinler yapld, dinsel alaylar halindedolald. Papa VIII. nnocent'in bir yeeni de g-pegndz sokakta hanerlenerek ldrld. Papa

Alexandr'n ara bulmak iin gnderdii yeeniise, aktan aa alay edilmekten baka hibirsonu elde edemedi. Hkmdarlk sren aileniniki reisi olan Guido ile Ridolfo, mucizeler gste-ren Dominiken rahibesi Suor Colomba de Rietiile sk sk gryorlard. Rahibe, gelecek gnler-

de yaanacak byk felket haberleri ile onlart hdit d k b tl i d b l d F k t


59/895


Perugia ahalisinden iyi kimselerin dua ve dindar-lklarna dikkati ekmekten geri kalmamaktadr.1494'te Fransa kiral VIII. Charles talya zerineyrd sralarda Bagiione'ler ile Assisi ve ev-resinde yerlemi bulunan srgnler arasnda okadar iddetli savalar oluyordu ki, vadideki b-tn binalar yerle bir olmu, tarlalar bombo kal-

mt; kyller vahileerek cretli haydut vekatiller haline gelmiler, azp byyen allklargeyik ve kurtlarla dolmutu. Buralarda kurtlar, ar-pmalarda lenlerin leleri (hristiyan eti) ile ge-iniyorlard. Papa II. Alexandr, Napoli'den dn-mekte olan VIII. Charles'in nnden kaarak Um

bria'ya snd zaman, Perugia da artk bundanbyle kesin olarak Baglione'lerin elinden kurtu-labilecei umuduna dt. Papa, Guido'ya bir en-lik, bir gezinti veya buna benzer bir ey dzenlen-mesini nererek hepsini bir araya toplamakistedi. Fakat Guido, Perugia'nn btn silhlkuvvetlerini bir arada grmenin en gzel bir sah-ne olaca fikrini ileri srd. Bunun zerine Pa-pa, plnn gerekletirmekten vazgeti. ok ge-meden srgnler, yeniden bir baskn yaptlar. Buarpmalarda ancak Baglione'lerin kiisel cesa-retleri sayesinde zafer kazanlabildi: $ehir mey-dannda 18 yandaki Simonetto Baglione, yann-

daki pek az sayda kimselerle birka yz d-k iit d t irmiden fa la


60/895

O vakitler henz on iki yanda bir ocukolan Rafael, Pietro Perugino'nun yannda renim

gryordu. O gnlerin ilemleri belki de, Rafael'in ilk zamanlarna ait Aziz Georg'n ve Aziz Michael'in kk tablolarnda ebedilemitir. Belkide ayn izlenimlerden bz izgiler de Aziz Michael'in byk tablosunda lmsz bir ekilde ya-ayp durmaktadr. Hatt, Heliodor'da Gksel At-

l > tablosunda Astorre Baglione, bir tanr biimi-ne sokulmutur.

Dmanlarn bir ksm ldrlm bir ksmda panie urayarak kamlard. Bundan sonrada artk bu gibi saldrlar yapacak gleri kalma-mt. Bir sre sonra onlara ksm bir barla

yurtlarna dnmek msaadesi verildi. Fakat byle-ce Perugia'da gven artm olmad. Hkmdarlksren ailede i kavgalar, tyler rpertici olaylar-la patlak verdi. Guido, Ridolfo ve bunlarn oulla-r Gianpaolo, Simonetto, Ast orre , Guismondo,Gentile, Marcantonio ve dierlerine kar, buailenin iki kk yeeni olan Grifone ile Carlo

Barciglia birletiler. Carlo Barciglia, ayn zaman-


61/895


Simonetto, amcasnn dizlerine kapanarak Penna'y ldrmee msaade etmesini istedi. FakatGuido bu istei reddetti. 1500 yl yaznn ortasn-da Astorre ile Lavinan Colonna'nn dnleriolurken komplo, birdenbire olgun bir hale geli-

verdi. Dn enlii balad ve uursuzlua be-lirti saylan olaylarla birka gn devam etti. Uur-

suzluk belirtilerinin gnden gne nasl oald-n Matarazzo gayet gzel bir ekilde tasvir et-mektedir. Hazr bulunan Varano, tert ipi leri biraraya toplad. eytanca bir tarzda Grifone'ye tekbana hkmdar yaplaca vaad olundu ve tamamiyle uydurma olarak, ei Zenobia ile Gianpao

\n arasnda bir il iki bulunduu kendisine sylen-di. En sonunda komploya dahil bulunanlarn herbirine ayr ayr kurbanlar tyin olundu (Baglione'lerin evleri ayr ayr yerlerde ve ou imdiki kale-nin bulunduu mevkide idi). Mevcut bravo'lardanherbirine onbe adam ver ildi . Geri kalanlar danbeti dikildi. Hazirann 15 inci gecesi kapularkrlarak evlere girildi ve Guido, Astorre, Simo-netto ve Gismonde ldrldler. tekiler ise s-

vmay baardlar.

Astorre'nin naam Simonetto'nunki ile yanyana sokakta gren seyirciler, zellikle yabancrenciler, onu eski bir Roma'lya benzettiler.Manzara bu kadar vekarl ve muhteemdi. Simo-


62/895

SO TALYA'DA RNESANS KLTR

salk vermek istiyorlard. Fakat herkesin gz yadktn ve kylere g etmek iin hazrlklaryaplmakta olduunu grdler. Bu arada, suikast-tan kurtulmaa muvaffak olmu bulunan Baglione'ler, darda adamlarn topladlar ve, balarn-da Gianpaolo olduu halde, ertesi gn ehre gir-diler. Barciglia tarafndan lmle tehdit edilenehirdeki taraftarlar da arabuk onlara katld-lar. San Ecolano yaknnda Grifone eline dt- zaman Gianpaolo, onu ldrmei adamlarnabrakt. Fakat Barciglia ile Penna, Camparino'yafelketin asl sorumlusu olan Varano'nn yannakatlar. Bir an iinde ve hemen hemen hibir

kayba uramakszn Gianpaolo, ehrin efendisioluvermiti.

Grifone'nin hl gen ve gzel olan annesiAtalanta, bir gn nce Grifone'nin ei Zenobia ve Gianpaolo'nun iki ocuu ile birlikte biriftlie gitmi bulunuyordu. Arkalarndan koan

olunu, defalarca anne bedduas ile reddetmiti.imdi gelini ile birlikte ehre gelerek lmek ze-re bulunan olunu arad. Bu iki kadnn nndenherkes kayor, kimse Grifone'nin katili olarakortaya kp annenin bedduasn zerine ekmekistemiyordu. Fakat bunda aldanyordu. Annenin

bizzat kendisi, olunun ba ucunda, ona lmdarbesini indireni af edeceine dair yemin ede-


63/895


iki kadn seyr edenler, onlara derin bir saygduyuyordu. Rafael'in sonradan dnyaca nlMezara Konu tablosunu yapt kadn, ite bu

Atalanta'dr. Burada Atalanta, aclarn, en yceve en kutsal annelik ztrab duyan Meryem Ana'nn ayaklar nne seriyordu.

Bu trajedinin byk bir ksm yaknnda cere-yan edip birok sahnelerine tank olan Katedral,arap ile ykand ve yeniden takdis edildi. Dnerefine dikilmi olan zafer tak hl orada duru-yordu. zerinde, Astorrre'nin grd ileri tasvireden resimler ve bize btn bu olaylar anlatan

saygdeer Matarazzo'nun vg msra'lar gr-lyordu.

Baglione ailesinin ilk devirleri zerine tamamiyle efsane niteliinde bir tarihe ortaya k-mtr. Gerekte bu, vuku'bulan vahice olaylarnyansmasndan baka bir ey deildir. Ayn efsa-

neye gre bu ailenin bireyleri gya teden beriuursuz bir ekilde lmlerdir; bir zamanlaryirmi yedisi birden br dnyaya gmtr. Dahe nce de bir defa daha evleri yklm vetulalarndan sokaklara kaldrm denmitir

ve ilah... Gerekten de Papa III. Paul zamannda

Baglione ailesinin saraylar yklmtr. Fakatyle grnyor ki Baglione'ler, bir zaman iin


64/895

uursuzluk sadece grnte sindirilmi bir yan-gn gibi, sonradan tekrar alevlenmitir. Papa X.Leo zamannda Gianpaolo, kandrlarak Roma'yagetirilmi (1520) ve burada ba kesilmitir. Bu-nun oullarndan biri olup ancak zaman zaman veen sert zor aralarna ba vurmak suretiyle aynekilde papalarn tehdidi karsnda kalan Urbino

dukasnn bala olarak, Perugia'ya hakim ola-bilen Orazio, kendi ailesi iinde bir defa dahadehet salmtr. Orazio, bir amcas ile kuze-nini ldrtmtr. Bunun zerine duka, yaptklar-nn artk kfi olduunu ona ihtar etmitir.33 Orazio'nun kardei Malatesta Baglione, Floransa hiz-

metinde ordu komutan olup 1530 ihaneti ile adnebediletirmitir. Malatesta'nn olu Ridolfo,Baglione ailesinin Perugia'da, papann temsilcisi-ni ve memurlar ldrmek suretiyle, 1534 te ksabir zaman iin ve fakat korkun bir ekilde h-km sren son ferdidir.

Rimini'de hkm sren zorba hkmdarlarnda adlarna arasra rastlamaktayz. SigismondoMalatesta (lm 1467)'nn kiil iinde bir arayatoplanan canilik, Tanr tanmazlk, asker yetenek

ve yksek dzeyde bir kltr gibi zellikler,ancak ok nadir hallerde tek bir insanda birle-

mi bulunabilir. Fakat bu ailede grld gibi,cinayetler st ste ylrsa bunlar her trl me-


65/895


larsa olsunlar, tiranlar uuruma srklemektenalkoyamaz. Sigismondo'nun yukarda ad ge-en torunu Pandolfo, ancak, Condottiere olarakhizmetinde bulunduu Venedik Cumhuriyetinin,btn cinayetlerine ramen bu komutann dr-mek istemeyii sayesindedir ki tutunabilmitir.

1497 de Pandolfo, yeterince hakl nedenlerle34

tebaas tarafndan Rimini'deki burcunda bom-bardmana tutulduu ve sonra buradan kamas-na msaade olunduu zaman, Venedik komiseri,Cumhuriyetin bu karde katili ve daha birok ci-nayetlerin faili olan Condottiere'sini tekrar getir-

terek yerine oturttu. Otuz yl kadar sonra Malatesta'lar, fakir dm srgnler durumuna gel-milerdir. 1527 tarihi de, tpk Cesare Borgia'nnzaman gibi, kk tiranlar iin deta amanszbir salgn hastalk donemi olmutur. Ancak pekaz bundan kurtulabilmilerdir. Hatt kurtulula-

ra bile kendileri iin iyi bir ey olmamtr. Picoailesinden gelen kk prenslerin hkmdar-lk srdkleri Mirandola'da 1533 sralarnda LilioGregorio Giraldi adl fakir bir bilgin yayordu.O. Romann tahribi zerine kaarak ya ok iler-lemi bulunan Giovan Francesco Pico (mehur

Giovanni'nin yeeni)'nin konukseverliine sn-mt ve Giovan Francesco'nun kendisi iin hazr-


66/895


numalar vesilesiyle bir eser

35

kaleme ald. Bueserin sunu ksm Nisan 1533 tarihini tamakta-dr. Fakat son blmndeki satrlar ne kadar ack-ldr: Ayni yln Ekim aynda mutsuz prens kar-deinin olu tarafndan bir gece ldrlerek dev-leti elinden alnd. Kendim ise perian bir haldeancak canm kurtarabildim denmektedir.

1490 yllarndan beri siyas kavgalarla para-lanm bir halde olan Siena'da Pandolfo Petrucci'nin yaatt soysuzlam bir yar tiranlk, zerin-de durulacak bir deerde bile deildir. Bu adam,snk ve fena bir tiran olarak, bir hukuk profes-r ve bir mneccim yardm ile hkm sryor,yer yer vahice adam ldrmelerle dehet sa-yordu. Yaz mevsiminde en byk elencesi,Amiata dandaki kayalar, neye ve kime arpt-na hi aldrmakszn, aa yuvarlamakt. En kur-naz tiranlarn bile beceremedikleri bir ii baar-masna, yani Cesare Borgia'nn hiylelerine kurban

gitmekten kendini korumay baarmasna karnyine de sonunda yalnz braklm ve hakir gr-len bir adam olarak lmtr. Fakat oullar, dahauzun zaman, bir eit yar tiranlklarda tutun-maa muvaffak olmulardr.

talya'nn nemli hkmdar aileleri irdelenir-

ken Aragon hanedannn ayr olarak ele alnmas


67/895


gerektir. Norman'lar zamanndan beri burada ba-ronlar egemenlii biiminde srp giden feodaltoprak sistemi, tek bana gz nnde tutulsabile, bu devlete zel bir grn vermektedir.talya'nn geri kalan ksmlarnda ise, yalnz KiliseDevleti'nin gney taraflar ile baka birka blgemstesna, hemen hemen batan baa alelade

toprak mlkiyeti sistemi yrrlktedir; buralar-da devlet, hi bir hak ve yetkinin kaltsal olma-sna msaade etmemektedir. Bylece, 1435 denberi Napoli'yi elinde bulunduran Byk Alfonson(lm 1458), gerek veya szde ardardllarndanbsbtn baka tarzda bir hkmdardr. Alfonso

her bakmdan parlak bir yaam srm, tebaasarasnda korku ekmeksizin yaam, insanlarladp kalkmada son derece tatl ve sevimli kal-m, sonradan Lucrezia d'Alagna'ya gsterdii tut-kunluk da ho grlmtr. Btn bunlara ramenonun fena bir huyu da vard: srafc idi36 Bununise birtakm kanlmaz sonular olmutur: Ktniyetli maliye memurlar nce her eye hakim ola-cak derecede byk bir nfuz kazandlar ve son-ra iflas etmi duruma den kiraln elinden b-tn servetini aldlar. Bir Hal seferi propaganda-s yapld. Bu vesileyle ruhbandan verqi almakamac gdlyordu. Abruzi dalar blgesinde vu-

ku bulan iddetli bir yer depreminden sonra sak l h lk l l i d il i i d k


68/895

56 TALYA'DA RNESANS K LTR

runda brakld. Bu koullar altnda Alfonso, yk-sek misafirler iin zamann en parlak ve en c-mert ev sahibi idi (S. 66); herkese, hatt dman-larna bile durmakszn ikramlarda bulunmaktanbyk zevk duyard. Edeb eserler meydana getir-mek yolunda gsterilen gayretleri dllendirmek-te, szn tam anlam ile, lszd. Mesel Pog

gio'ya Xenophon'nun Cyropaedeia'sn Ltinceyeevirdii iin 500 altn dl vermiti.

lmnden sonra yerine geen Ferrante37, Alfonso'nun bir spanyol kadndan domu gayrmeru olu saylyordu. Fakat o, belki de Valansiya'l bir dnmenin [marran) sulhundan dnyaya

gelmiti. Ferrante'yi karanlk ve zalim yapan, is-ter daha ziyade soyu olsun, ister kendi varlntehdid eden baron komplolar olsun, her halde o,devrinin hkmdarlar arasnda en korkuncu idi.Hi durmadan faaliyet gsteren, en gl siyasetadamlarndan biri olarak tannan, ayn zamanda

mazbut mizal da olan bu kral, btn kuvvetleri-ni, bu arada amansz belleini ve duygularn as-la belli etmemek yeteneini, dmanlarn orta-dan kaldrmaa yneltmitir. Baronlarn eleba-lar, kars tarafndan kralla akraba olmalarna

37 Tristano Caracciolo: de veritate fortunae: Mu rat.

XXTI. Jovian. Pontanus: de prudentia, I. IV: de magnan imi tate 1 I; de liberalitate de immaitate Cam Porzio


69/895


karn, btn d dmanlar ile balak idiler.Bir hkmdara kar hakaret saylabilecek hertrden davranlar kendisine reva grldnden,en sert tedbirler almaa baya gnlk olaylargibi almtr. Bu mcadele ve d savalar iinaralar bulmakta aa yukar II. Friedrich gibi islm tarzda tedbirlere ba vurmutur: Zahire ve

zeytin ya ticaretini hkmetin kendisi yapmak-tadr; btn ticareti byk bir tccar olan Franc'esco Coppola'nn elinde toplamtr. Coppolakazanc kralla paylayor ve btn armatrlerihizmetine alyordu. Zoraki istikrazlar, zengin-lerin kati edilerek mallarna el konulmas, ruhan

memurluklarn satlmas ve ruhan korporasyonlarn sava ykmlerine tabi tutulmas gibi ted-birler de Ferrantenin geri kalan tm ihtiyalarnkarlyordu. Kiraln son derecede dkn olduuavlanmadan baka iki elencesi daha vard: D-manlarn, ya canl olarak zenle muhafaza altnaalnm zindanlarda ya da l ve tahnit edilmiolarak, hayatta iken tadklar elbiseyi giymi ol-duklar halde38 yaknnda bulundururdu. Hapistekidmanlar hakknda gvenini kazanm kimse-lerle konuurken ks ks glerdi. Mumyalar kolleksiyonunu gizli tutmaa gerek bile duymuyordu.Kurbanlar, hemen hemen hepsini ihanetle, hat-

t kendi krallk sofrasnda otururlarken yakala


70/895


m olduu adamlard. Hizmetinde aaran ve has-talanan babakan Antonello Petrucci'ye yaptmuamele gerekten cehennem azabna benze-mektedir. Onun gnden gne artan lm korku-sundan faydalanarak, babakandan durmadan he-diyeler kopanyordu. En sonunda, son defaki ba-ronlar komplosuna katlm bulunduunu bahane

ederek onu da tutuklayp hapse attrd ve Coppolaile birlikte idam ettirdi. Caracciola ile Porzio'nuneserlerinde btn bu olaylarn tasviri okunduuzaman insann tyleri rpermektedir.

Ferrante'nin byk olu olan Calabria DukasAlfonso, son zamanlarnda babasiyle bir eit

ortaklaa hkmdarlk srmtr. Bu Alfonso,vahi ve zalim bir keyif adam idi. Babasna oran-la daha ak yrekli olup dini ve dinsel trelerikmsemei aa vurmaktan ekinmezdi. Odnem tiranlarnn olumlu ve canl taraflarn buhkmdarlarda aramamak zorundayz. Zamann

kltr ve sanatndan kendilerine ne mal etmiler-se hepsi lks ya da gsteriten ibarettir. Ar kanspanyollar bile talya'da hemen daima soysuzlam olarak sahneye kmaktadrlar. Fakat bu ka-rk kanl hanedann sonu (1494 ve 1503), soysaliyi huylarn noksanln ak bir ekilde gster-mektedir; Ferrante, i kayglar ve iztraplar iindelyor. Alfonso, btn ailenin biricik iyi insan


71/895


ordu komutanlarndan biri olarak saylan Federigo, arm bir halde Sicilya'ya firar ediyor veolu Ferrante'yi Fransz'lara ve allagelmi bi-imde bir ihanete kurban veriyor, Aragon'lar tar-znda hkmdarlk srm olan bir hanedan, o-cuklar ve torunlarn gnn birinde hkmdarl- yeniden kurmak umudu iinde yaatabilmekiin, en azndan hayatn pahalya satmak zorun-da idi. Fakat, bu vesileyle Comines'in biraz tekyanl ama genellikle doru olarak syledii gibi,zalim insan hibir zaman cesur olmamtr (Jamais homme cruel ne fut hardi).

XV. yzyl anlamnda talya'ya zg tipik h-kmdar kiiliine sahip kimseler, Giangaleazzo'dan beri her bakmdan olgun bir mutlak hkm-darlk tarz vcuda getirmi olan Milano dkalanarasnda grlmektedir. Birinci derecede, Visconti hanedannn son hkmdar Filippo Maria(14121447), hakknda son derece dikkate deer

ve byk bir talih eseri olarak mkemmel bilgi-ler verilen39 bir kiilie sahiptir. Korkunun, bykyeteneklere sahip bulunan yksek mevkideki birinsan ne hle getirebilecei, burada, denebilirki matematik bir kesinlikle kendini gstermekte-dir. Devletin btn ara ve amalar kiisel g-

venin salanmas noktasnda toplanmaktadr. An-cak Filippo Maria'nn zalim bencillii kana susa


72/895


mlk derecesinde ileri gitmemitir. Hkmdar,

iinde muhteem bahelerle hyabanlar ve manajalanlar bulunan Milano kalesinde oturmaktadr.

Yllardan beri kente ayak bile basmamtr. Gezin-tilerini, gsterili atolarnn bulunduu kasabala-ra yapmaktadr. Hzl atlar tarafndan ekilen altdz nehir sandallar, btn alay iine alabilecek

bir lde hazrlanmtr ve hkmdar, kendisi-nin yaptrd kanallardan geirerek oralara gtr-mektedir. Kalenin iine giren herkes, yzlerceinsan tarafndan gzetlenmektedir. Darya her-hangi bir iaret verilmesinin nne gemek iinpencerelerin nnde durulmas bile yasak edil-mitir. Hkmdarn evresine alnmalar gerekenkimseler, gayet sk birtakm imtihanlardan gei-rilmektedir. Sonra bu adamlara en byk siyasgrevler verilmekte ve hkmdar maiyetinde hiz-mete alnmaktadrlar. nk her iki eit grevde ayn derecede ereflidir. te bu hkmdardrki uzun ve etin savalar yapm, srekli bir e-

kilde byk siyas ileri elinde tutmu, hi dinmeksizin geni yetkilerle adamlarn darya yol-lamtr. Hizmetindeki adamlardan hibirinin te-kine gveni yoktu; Condottiere'ler casuslar vastasiyle, eliler ve yksek memurlar da aralarn-da sun olarak geimsizlikler yaratmak, yani bir

iyinin yannda bir kty altrmak suretiyle a-rtlyor ve birbirinden uzak tutuluyorlard; bu


73/895

. I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVL ET 61

iinde dnya grnn birbirine kart iki kutbuyaamakta id i. Yldzlara, aln ya

italyada rönesans kültürü

Documents

Transcript of italyada rönesans kültürü