i.Tabl ngBangin

8IYBU

MAYNILA

€W '&RAP

PU 4oS5"#49l

4655- £J StA4l

.£*? C5fcbl2C02-

S8>|9I0

E,uHP-

Av.^ffT0^V^

<^RA^

\

u

pn inbt $gfcj,iu\in

V <r

AKL^ATANG BAYAN— III AKLAT

--f '

fc *fr *jt» v 'i " V

£3

i—niii

B

msealoSKaial^Tagalog

-3-000

—

Aywan kung -sino ang nagsa-

hing: "ang pilipino ay di rna-

runong tumangVilik sa. kalaknl ng

kalahi"; sa s'no man, ay d sasalang

siya'y kaaway ng bayahg tagalog,

sipagka't ayon sa mga pangya-

yari ay napagkitang tsane hibus

na kasinungalingan ang gayong

kasabikaei.

Na#pipangjusap na katibayan

•ng «irmasasaligan ng ganitong pa-

r»iwalav at isa na rito'y ang

"BAKAL", Sto. Gristo, blg. 80

Mayniia, Ahnaeen ng Oomonto,

J*ierro galv, Alambra, Petrotao,*

ar.iro at il p. na, totoong mahi-

s< >jgt, at ang kalusugang ito'y <U

utang sa kanino man Mmgdi sa

pa^ amakabayan ng kany.-uig in^a

manannngkilik at sa mgi iya'y

walang nabibilang na isa mangtaya ibaig hipa..

J< TV4 bat-is ng k lik'l&n na ang

lat £ri-* ay han'pin ang^kaaw* la-

Bgis at ang tubig ay sa karrwa tubig.

Joe©Marla Rlveram

Sf\ TflBl NO BANOIN....

KASAYSAYANG TAGAI.OG

UNANG PAGKALIMHAG

Maynllo,

1910

UatatMt 'MAPAOPl^Ar'4aaat Santlai* 4« Vera Blf 10

Bagtaaaa oi Moriooes «t Atata,

TUNDO,

:5 7

/: /- ARIKG TUNAY NO KUMATHA

MOA KATHANl J. M.o RIVKRA

KA0ALUKUYANG MNIUMBAO

Dolawang L.IH*.

Tomis at F>«*icUt..

IPALILIMBAG

Luh* of P«90. (Mga Tula.)

Etagong Magetelena.Hiyaw 0f Dlw». (Mga Tuk.

)

I4tfpl»!

Sa babasa-

\

C0Q

Mangbabasang guiliw:

Bago siyasatin ang pinakalamin

ng akUt na ito, ay pagkaabala-

hang tungh-.iyan sandali ang mgapang-unang titik, na siydng mag*hahatid 8a inyong tunghayan ngmga larawan ng maykatha at ngkaniyang k-ttha.

iKung sino si J<we Maria Ri*

vera? Anik sa bayan ng Tund6,li.ilaman na nagiug punlaan ngmga ZorriHa, Jo.*eng Sisiw, ....at mga iba pang laki sa alo ngtula; si Jo.se Man'a Rivera ay

Uang kaluluwang busog sa mgapangarap. Batang bata. pa giya

hg mabilang ea hanay ng mgamamamahayag: lalabing pitong

ta<5n Hindi nalaunan at ang ma-aunulat ay naging masikap nakampon ni Minerva pagkatapos* namapabilang sa mgi manghihimag-*ik ... Panulat at baril, sa kamay

I

niya, ay iieang bagay: panananggdl

ng buti, panggiba Dg sara^.

Sa gulang na dalawangpuong

taon, ang manghihimagsik, ay tu-

raahak na naman ng bagong lan-

dasin: nanulat ng dulang tagalog

At mangdudula na at manghi-

himagaik at mamahayag, ay ini-

hig pa riog kumita ng lalong

dangal. Kaya't pinilit pang ina-

kapag "Baehiller en Artes ,,f

MPe*

rito Mereantil" at "Lieeneiado en

Derecho )'

.

Makatas na likha ng talinong

ito ang:

"SA TABI Nft BAN(5lN ,f—Tatlong personahe ang lumilikha

ng mga pangyayari: Ernesto, bi-

nat&; ^rmando at Magdalena,

mag asawa. Si Ernesto ay is&ng

bant6g, dakila, at matalinong ma-kata at mangdudula—kaluluwa ng

kadakilaan, pusong bakal. Mag-

dalena "Pusong Babae", mahina,

II

yuko at tiklop ang tuhod sa ma-hiwagang kapangyarihan ng puso.

Don Armando—mayamang manga-ngalakal, punong ganid, pusong

nadadarang sa kinang ng pilak,

ai sumasagot lamang sa panRa^

ngailangan ng ginto.

Ang pagkamuhi ni Magdalenasa kaniyang asawa, at paghanga

nito sa bantog na makata at

mangdudulang si Krnesto, ay si-

yang nagbulid sa kaniya sa ma-kamandag na kamay ng mahiwa-gang kapangyarihan ng puso. Ipi-

nahiwatig niy£ at ipinakilala kay

Krnesto ang kanyang pag ibig, ba-

gay na tinanggap ni Ernesto ng)H>ong galak at pagdiriwang mt

tulad sa usok na pumapaitaas at

kusang napaparam sa himpapawid—isang panagi.npan; pagka't ngsi Ernesto ay srrmapit sa kani-

yang tahanan, at muling suriin

sa kaniyang isip ang mga nang.

yari, ay isang ma-akaa na IHin.di . . . t ang narinig niyang ipi-

III

naghihiyawan ng boong lalr&s ng

kaniyangOconciencia ,

'— ginamit

ni Ernesto ang kaniyang pagka-

pusong bakal, kinuha ang pani-

tikat inakdaangdulang "SATABlN<5 BAfiGlN'\ dulang naglakra-

wan ng buhay nilani Magdalena.

Sa araw ng unang pagtatanhal

ng bant<5g na duk, ay inaniya-

yahan ang mag asawang Armandoat Loleng. Di natapus ang dula,

at si Loleng ay niyapos ng ta«

kot, siya'y nanglamig, nangalisag

ang kaniyang buWk, nangatal ang

kaniyang katawan, at sandaling

pinanawan ng pagkatao ....Sina'al

ng takot ang kaluluwa ni Loleng

sa harap ng gayong pigkakasala.

Matapus ang gayong pangya-

yari, ay nagsadya *i Ernesto sa ba«

hay ng kaibigan niyang mag asawa,

at nagpaliwanag ng bagay na

nag-udyo* sa kaniya ng pagakda

ng gayong dula; si Loleng ay

nagsisi, si Armando ay pinatawad

"»iya, at si Ernesto ay nakatupad

IV

sa hiya*w ng kaniyang "eoneien-

eia".

"KASAY3*YAN NG TSANGHALIK", sa'aysaying pinagaa-

rawanan ng isang Dariong dali-

pay umibig, ng isang Angela na

bago namatay ay hinigkas munaang pangalang I Dario ....!, pa-

ngalan ng sinta na sa kan'yang

puso, ay hindi nakatkat, ni ng

matuling panahon, ni ng matagal

na pagkakalayo; at isang Araa

lia, in*ng sa hirap ng anak ay

nakaliraotsa kaniyang sarili upang

wala i g mithiin kundi ang ili-

ligaya noon.

Ang lahat ng mga naunangtalata ay eiyang laman ng atlat

ng kaibi^ang I epe Maria Rivera,

aklat na dahil sa kaniyang mai-

nam at kalugodlugod na pangya-

yari, ay ina-asshan \ ong babasa-

hin ng tanang mahiligin sa ma-bubuting babasahin.

Sa kahulihulihan, na aalan'a ko

ngayon ang isang pangyayari ng

kaibigang Rivera, ng kaealukuyang

kami ay nagtatapos ng pag-aaral

sa "Lieeo d<) Manila, na, saman.

talang kaming l*hat ay nag-aaral

ng papgawa ng "eomposieion" at

pagdingig sa aming Profesor (ang

namatay na D. Juar Basa), ang

kaibigang Rivera naman ay wa-

lang pinagkakaabalahan kundi ang

pagsulat ng mga tula at tuluyaug ili-

nalathala sa pahayagang "I a Patria"

Perfecto del Rosario.

Tujid6, Disiyembre ng ta6ng 1910.

VI

c o o c

l^angit ria maulap

l'maga.

Ang araw ay maliwanag na su-

misikat, at tinatanglawan ang la-

liatng pinagharian ng gabi; ang la-

ng it ay walang mga panganorin na

nakadudungis 8a kulay niyang azul

;

ang mga sampagang nangag tikum

ang dahon matapos na matangap

ng kanyang talulod ang bango ea

isang mahiwagang gabi, ay para-

parang ilinalahad at pinahahali-

muyak ang bango niyang na im-

pok ng sakdal lwat.

Si D. Armando, matapos na

makapagbihis at makakain 1 g aga-

J. M.A RIVERA .

han, ay dagling tumungo sa sa-

bitan ng sumbaliio at matapos

kunin ang kailangan ay nagsabi ea

iBang babayeng nakaupo pa ea

kakan^n, ng:

—Hangang mamaya, Magdalena.

—Hintay ka muna Armando at

maaga pang-lubh&>-anang babaye

na may halong lambing.

—Namamali ka nang pagsasabi

ng gayon. Alamin mo Magda-

lena na ang' tatlo nating vapor

ay mangagsisialis sa umagang ito,

at marami s* mga kinakailangan

ay wala pa. Bawa't saglit naikabalam ko, bawa't isang "ini-

nuto", ay libo-libong piso ang

mawawala sa atin at ito'y di

marapat na mangyari.

—Mahal pa sa iyo ang ofici-

na kay sa akin, Iniibig mopaang ''negoeio" mokay saakin...

SA TiBI NG BAN6IN .

—At di mo dapat ipagtaka,

pagka't ang kualta ay kailangan

at ng di natin abutin ang paghi-

hikahos. Diyan ka na.

At noon din ay nanaog si D.

Armando at sumakay sa kanyang

carruaje.

Samantala, ang naiwan niya ay

mangiak-ngiak halos kaya*t sa bibig

ay pinapamumulas ang mga sa-

litang:

— Gaya din ng mga traw na

nagdaan. Inibig ko siya sa pag

sasapantahang, sa kaniyang puso

ay walang ibang sasambahin kun-

di ako lamang, nguni't ako pala

ay nagkamali: sa puso pala niya

ay may tangi pang nasusulat ng

higit sa ngalan ko ^Saan mata-

tagpuan ang isang pusong maka-

pagdudulot Ba aking mga pinipit-

haya?

— 3 —

J. M.A IIKERA.

Matapos iia sabihin ito, ay big.

lang tumiiulig sa kinakanang la-

mesa at pumasok ga kanyang silkl.

^^P

^4^

«

60O&09&0CS<0C&09a0'3<^'> &OCt^> &0Cb0930'9£<?3oeooo oooooo oo

II

Aog mig-asawa ni D. Armando

Bago ipatuloy ang pagsasalaysay

ng mga bagay na nangyari, san-

dali kong tuturan sa mga nanas&,

kung sino si D. Armando at si

Magda'ena.

Si Dn. Armando ay isang gi-

noong pagka husto na ng isip ay

kinamatayan ng kaniyang mga ma-

gulang na naiwanan ng di ka-

kaunting "mana "] Palibhasa't

siya'y mauilihin sa paugangalakal,

ay itinuloy ang bahay kalakalan ng

kaniyang ama. Kaiguihan ang

taas at pangangatawan, at ang

gulang ay sasakay na marahil sa 4").

J. M.A IUVEBA.

Si Magdalena naman, ay dili

iba kundi ang asaw* ni D Ar-

niando; siya ay magandang lubha

at masaaabi ngang sa Bayan

ng M. ay walang mangunguna.

Sa taglay na puso na uhawat kailan man ay di maaa-

sapatan ang mga kahilingan,

ay walang ninanasa kun di

ang samyuin ang pag ibig. Da-

tapwa't sa isang pagkakataon

ang napangasaua ay m«y pagka

mahilig sa pangangalakal at di

na halos naaalaala ang kabiak ng

kanyang puso, bagay itong ipinag-

dadalamhating labisl Ang gulang

niya'y 26 6 27 na.

— 6 —

n a n a n aqa « gane

irr

SUMANDAUNG LANGIT

leang umaga na bilang pangatlo

na nang mga nangyaring pagpa-

paalam ni Dn. Armando kay

Magdalena, ay niay kumatog sa

pintuan ng tahanang iyon na ng

patignan sa isang alagad ay nakitang

iyon pala'y si Ernesto del Ko.

Palibhasa't ang tumawag ay ipi-

nalalagay ni D. Armaudo na ma-

talik niyang kaibigan, kaya't na-

naring kahit anong oras ay na-

kaparoroon.

Binuksan na nga ang pintuan

sa daan at makaraan ang ilang

sandali ay tuluyang umakiat ang

binatang Ernesto.

— 7 —

J. M.A RIYRRA.

Mamalas ng dumating ang ayo§

m Magdalena, ay nagturing na:

— Ma-.dalena, ibaWt at sa p^g-

mumukha mo'y nalalarawan ang

hapis? iBakit ang sungit ng ya-

mot ay lumululan ea iyong puso?

Tinitigan suraandali ng kinaka»

usap ang katatepos na tumanong,

bago sinundan ng isang buntong

hiningang sumasatsing mabigat na

lubha ang pagbabakang nangya-

yari sa kanyang puso, at pagka-

tapos ay nagsabing:

— Ernesto, tunay ang iyong si-

nabi, pagka't . . •

^iAng alin?—ang sambot ng

kausap.

—Ako'y di ini ibig ng aking

asawa.

^Bulaan ang sapantaha mongiyan, Magdaleaa, pagka't ang di

SA TABI yq BANGIN.

umibig sa iyo, ay walang pu«o,

tt »i Armando ay pinatunayang,

lalaki eiyang marunong umibig

pagka4

t hinirang ka niyang ma-

guing asawa na pipintuhuin

—NagkakatLali ka Ernesto, pag-

ka't sa puso ni Armando ay di

ako ang sinasamb* kundi...

*-<£Sino? ^May iba pa siyang

iniibig?

-*Oo, mayroon.

—Maaari ko kayang makilala?

•—Bakit hindi

—Turan mo, Magdalena.

—Ang "kualta," ang "ginto."

Hindi nakakibo ea gayon si Er-

neato, at ang pagkatao'y waring

lumayo ea kaniya, ng saglit.

— iDi ba totoo Ernesto na kung

sa iyo mangyayari ang gayon, kung

ikaw ay magkaka asawa ng isang

maruuong umibig, ay gagantihin

— U —

]. M.A RIYEKA.

mo naman ng pag-ibig din?~ang

dugtong m Magdalena.

—Magdalena,.. .gayon nga ang

aking gagawin, gayon ang maaa*

8ahan sa akin, datapwa't... tanto

mo marahil na ako mandin ang ta-

nging linikha ni Bathala upang

pahirapan na lamang.

— Ah, Magdalena,^ang patuloy

na sabi ni Ernesto,*-«kung ako

ang palaring magkaroon ng isang

tulad mo na magiging kabiak ng

puso, kung ako ang magkakaroon

ng pag-ibig ng ieang Magdalena.

marahil, ang aking mga tula ay

'along pupurihin, at kaiingitan

ng mga may maruruming puso.

-«Ernesto, ako man ay gayon

din. Ako ay nagsapantahang hi

Armando ay mapapalitan ng ka-

pua pag-ibig ang aking pueo, da

— 10 —

3A TABI yq »ANOIf>T

tapua ako ay nagkamdi: Tkawat <li pala siya ang makapagdu-

dulot ea akin ng gayon.

— Magdalena, Magdalena, ikaw

noan ay aking iniitrg, ang .sulit ni

Ernesto.

—Salamat Krnesto; ito ang

uaang p«g\ a-mapalad ko.

IV

Pag aalinlAtii^on.

Sakbibi ng isang pagkatwa, ay

linisan ni Ernesto del Rio, ng

makatang laging tinatakhan ng

tanan ang mga ilinalathala sa

mga pahayagan, ang marikit na

tahanan ni ¥>. Armando

Datapwa't, nang siya'y na sa ba-

hay na, at anyong eusulat, ay

isang pag aalinlangan ang puina-

ibabaw sa keniyang isip, pag-

aalinlangang pumutol sa nais ni-

yang yariin ang tulang ipinanga-

ko sa pahayagang "Ang Haw,"

Umulik-ulik ang kaniyang patr.

iisip na tulad ng dahon ng ka-

hoy na linalagas ng masidhiog

— 12 —

SA TARI X(i BANf;iy_

hihio ng 'nangin at pinagwiwindang-windang bago pasapitin sa lupa,

bagay itong ibinitiw ng panu-

lat at pagsapupo ng dalawang ka-

may sa kaniyang ulo na wari ay

(U makayang dalhin ng dalawang

balikat-

At ang gayo'y, waring aiyang

ina antay lamang ng pinagbubu-

hatan na pag iisip niyang hina-

hangaan, pagka't bahagya pa la-

mang na nakararaan ang isang

saglit, ay pinagharian na siya

ni,4Morfeo. n

S-_X£t

— 13 —

* * ******* ****************** *********

Pangarap.

Mga iiang sandali aog na-

karaan ng ang Pangarap ay na*

kuhang magambala ang katahi*

mi*ang dulot ni Morfeo.

Nangarap nga si Ernesto ng

mga Bumusunod;

"Umano, si Dn. Arm*ndo aj

nabalitaan ang paglililo sa kaniya

ni Magdalena at Ernesto, na ei.

yang nagigiog sanhi ng panunubok

ng tinurang D. Armando, panu-

nubok na pinagkasanhian ng pag-

kakatutop sa kanilang dalawa,

na ang naguing wakas ay ang

pagpatay ni Armando kay Mag-

dalena".

— 14 —

gA TABI NG BAKgiN ,

—Patawad!—ang pabulalas ni-

yang turing, na siya tuloy ikina-

untol ng pagtulog.

Datapwa't bahagya pa lamar.g

nakapagpapahinga, ay siya na-

mang pagdapo uli ng isang pa-

naguinip na gayari:

*'Nang matapos mapatay ni D.

Armando ang kaniyang taksil naasawa, ay siya naman ang hina-

rap at pinagsabihan nang:— "Ernesto, ang ginawa mong

iyan sa aVin ay walang ibang

ngalan kundi kataksilan.

— "Linabag mo ang aking mgapaglingap sa iyo, —ang isinn-

nod ni D. Armando, —at dahil

sa bagay na ito, ikaw ay tumatag.

•-"Patawarin mo ako! ~ang pa-

luhod na sarao ni Erne.to.

—Hindi kita mapatatawad. Saguinawa mong iyan *ay labis na

— 15 —

J. M.A RIYEBA.

sana kitang mapatay, «latapwa't

di ko magagawa ang gayon. Isa sa

atin ay labis sa lupa at . . .

—Hindi ako makalalaban sa iyo.

—Kung gayon,— ito »ng noa-

rapat ea iyo, at noon din ay

iniakma sa kanya ang isang Re»

volvers, datapwa, ng dumati* gna dito ang panaguinip ay siya

niyang pagkagising na pupungas-

pungas, tt ang mga naunang sa-

Htang pumulas sa kanyang bibig

ay ang:

—Huag, huag mong kitlin ang

aking hininga.

Datapwa't ng masiyahan na si-

yaBg di pala kaharap si D. Ar-

mando at ang nangyaring yaon ay

panaginip lamang, dinapuan siya

ng i ang kalungkutang na ikinalug-

mok tu'oy fa isang panig ng tahanan.

— 16 —

SA TABI SG BASGiy.

Sumandaling napalagak la gayong

anyo ai Ernesto, at pagkatapoi

ay nagturing na:

— Hindi, hindi nga nararapat

na ako'y mangibig at sangayunan

ang ea a^i'y idinudulot ni Mag-dalena. Di ko dapat gantihin

ng pagsusukab ang raabuting pa-

lagay «a akin ni Armandt. Si

Magdalena'y nagkasala, at kina-

kailangang ang gayon ay p»gsisi-

han niya.

At noon din ay kumuha aiya

n6 papel at sinimulan ang pag-

soiat ng ieasg DuU.

$>&>%>

— 17 —

gBBBB P fl PHBHHB

VI

Any«yaIlang araw na ang yumaonSa lahat ng tanyag na kinaka-

bitan ng mga Cartel ng Teatro,

ay walang nakikita kundi ang

nagpuputiang papel na kinalilim-

bangan ng mga titie na pula

na ang msasabi'y ang sumusunoi:

Driaang Makata

/Unanf pagtatanahal nf Dnlang

titlonf yngto, nf kilalani

Makatanf Erneito del Rlo

tit pinamigataog:

SA TABI NG BANGlNSOALiaANt 2PANOORIN

Jk.9t& MAINAN 9TA.

DULANO ITOT

— 18 —

SA TABT XQ BAXC.TN.

Hapon ng liogo noon.

Sa magandang langit ay wa-lang isa man lamang n'ap na

nakatatabing baga 6 nakadudungis.

Si Ernesto, ay tinungo ang

bihay ni D. Armando, na ng

mamasdan ng dinatnan, ang tuang

nalalarawan sa mu^ha ng duona-

ting ay big'ang nagsabi na:

»— Ernesio, anong saya mo nga"

yon.

•-Oo n~a, pag-a't....nguni't,

hindi, hindi ko tuturan hangang

di mo ipangako sa akin na ako'y

di hihiyain,*-ang tugon ni Er-

nesto.

-«Sa ano yaon?—«Di mo ako hihiyain?

-Hindi.— Kung gayon, mamayang gabi,

ay itatanghal sa "Tangha'ang Maka-

ta" ang Lsang bago kong dula na

— 19-

J. M.A R1VEKA.

ang pamagat ay SA TABI $GbanGin.

•—Bagong dula mo na naman?—'Oo, at iya'y ika limangpuo't

lima na:

—Wala kang pagod na tao!

—Paparoon ka?

~0o, asahan mo,'-•Kung gayon ay naito ang

Paleo presideneial. Ibig kong ikao

ang mangulo sa aking palabas.

-Napaka labis naman yata iyan.

— Labis? kulang pa ang sabi-

hin mo sa isang gaya mong ba-

gong Meeenas.

-«Salamat sa papuri mong iyan,

Krnesto» at inaasahan ko na, nSa-

yon pa, ang tagumpay mo mamaya.~Tunay

fat sa dulang iyan ay

inaasahan kong lalong lalaki angaking nfalan sa malawak na lara-

nganan ng panunulat.

— 20 —

SA TARI Sii BASGTN ,

—«Gayon din ang haka ko,

~Siya, hangang ika S 1[4

2: isa-

ma mo ang iyong asawa.'— Oo. Hwag kang mabahala.

At noon din ay nagkamayan

sila, at pagkatapoa ay yumaonna si Ernesto.

Si D. Armando naman ay ibi-

nalita kaagad kay Magdalena ang

anyayaya ni Ernesto, at noon din

ay sinimulan ang paglalabas

ng damit niyang gngamitin >a

Dulaan.

— 21 —

vCK UK>VCKvOQ *OQ 20»K&, t0St^> vOG*0Q»» ZO*ooooo o o o o o o oo%©c*Qnvonoe*UK*Oe9C»qo*&o* *o*vCK*OQao*

VII.

"S* t*fc>l ng bangln."

Ika walo't kalahati ng gabi.

Ang madlang tao ay nan|ag-

tayo «a tapat ng "Dulaang Ma-kata', na wari ay nangag aantay

6 inaabangan ang pagpasok ng

niga binibining dadalo sa Dulaan

ng gabing iyon, n&ng mariagig ang

pangalawang tugtog ng isang ma-liit na batingaw ay dagling na-ng-g sipasok sa Dulaan, na noo'y

punu na ng mga magsisipanood,

samantalang ang mga mahihirap

na di makaupo sa isang "bu-

taka," ay nanga sa "entrada ga*

neral."

Ang mga binatang mawilihin

*a mga binibining may magagan-

— 22 —

SA TABl S(i UAS( TN\

dang ayos ay payak na nakapako

ang paningin sa asawa ni D.

Armando, na nang gabing iyon

ay lalo pang gumanda sanhi ea

mga suot niya.

Ika tdyam na g.-tnap ng gabi, nang

ang paugatlong "eampinada" ay

nadingig ng lahat ng dumalo sa

dtilaan na sinundan pagkatapos ng

pag-aangat ng "Telon d« boea."

Sinimulan ang unang yugto at

gayon din ang pangalawa ea di

magkaraayaw na palakpak n* na-

nganonood at ng matapos ang

pangalawang yuglo, ay hindi nag,

patantan ang mga iyon kundi ma-

kita ang makatang Ernesto del

Rio, na kung tunay mang kilala

nanila, ay ibig na purihing muli.

Nang uliting iangat ang "Telon

de boea'' at simulan na ang "ter*

eer aelo" ay lalo pa ding nagtamo

— 23 —

J. M.A RIVEKA.

ng maraming palakpak at mu-ling hiniling aug "Autor" noon.

Datapwa't ng dumating na sa

"eseenang" mahuhuli ni D. Mar-

tin (protogonista ng Dula) ang

aaawa niya sa piling ng kaibigang

matalik na ito'y siyang "argu-

mento" ng dulang iyon, si Mag-dalenang asawa ni D. Armando,

ng makita ang bala*aw na tangan

?a kamay ng "aetor" at itatarak

sa nagpapapel na asawa, ay su-

migaw ng:

—Ang Dramang iyan,... Ar-

mando ... Patawad! at noon din

ay hinimatay.

Sa gayon ay nagkagulo sa Du«laan, at pagdaka si D. Armandoay linisan ang inuupau at inaowi

sa kanilang bahay si Maglalena,

na lubhang di ma-alaman ang

nangyaring iyon.

— 24 —

SA TAKI N<. i:AV<iiy

l)i din nimau lubha nang nag-

luat at matapos ang pagtatangha*

ng Drama, si Erneato, ay kaaga«i

na tumungo ** bahay ni D. Ar-

uiahdo na ng kaniyang datnan

ay mabuti ng lubha si Mag«ia-

lena.

c c c c c c c o c o o o o

VIII

Poiftatcipat«

—-Kaibigang Emesto,—ang sa-

iubong sa kaniya ni D. Armandong siya'y makita.—Ang dula mo'y

uaainam, dinaramdam ko lamang

na hindi nakita ang lahat da-

hil sa paghihimatay ni Magdalena.

—Dinaramdam ko din,—ang tu-

gon ni Ernesto, datapwa't kina-

kailangan mong matanto ang

iaang lihim na napapaloob ea

katha kong hinahangaan mo.

—Tantoin mo kaibigan—ang pa-

tuloy ni Ernesto—na sanhi sa

kalamigan mo sa pag ibig, ang

paningin ng iyong asawa ay ipi-

uako sa akin.

— 26 —

SA TABI NG BANATN .

—Gayon pala! Tampalasan,

—

ang tinurang bigla ni D. Ar-

mando at dadaluhungin na sana

si Magdalena, datapwa't napigilang

agad ni Eraestoat pinagsabihan ng:

—Maghintay ka muna,—at saka

itinuloy ang pagsusulit ng;

—Datapwa't sapagka't tanto ko

na kung iyon ay aking bayaan

ay lalabagin ko ang ating pag-

kakaibigan, ay ginawa ko ang

Dramang itinanghal rg gabing ito

ng upang makapagbalik loob ang

asawa mong namali ea daan ng

katahimikan.

—At di ka namali, Ernesto....

ang tugon ni Magdalenang ka agad

na lumuhod sa harap ni D. Ar-

mando na umi-iyak,—ako'y iyong

patawarin.

—Magdalena, pagtindig, at ki-

ta'y pinatatawad—ang sulit ni D,

1. M.A JUVKKA.

Armando.—At ikaw Ernesto, ang

ginawa mong ito'y pinatunayan

ang iyong mabuti at tapat na

pakikisama, hinahandugan kita

ng walang hangang pasasalamat,

at makaaasa ka sa kapalagayang

matalik ca kaibigan, Buhat

ngayon, ikaw ay aking kapatid.

At ang tatlong iyong sa paraa-

maguitan ng isang mahigpit na ya~

kap ay napagisa ang mga dam-damin at puso.

- 28 -

ee c,

e oooeoooeeoooeooooopo o.o

aO? <^> &y* vQG <^> •<c/~''4jr* >4?* ~jcs* %4f* *-&* -— ^ -*

StmrTmnS^aT'eh «Te'o' e'"e"o e e o^o o~e~e © o

Kasaysayan ng

isang halik

Sa matalik na kaibi-

gang Mareos de los San-

tos, lumikha ng tugtu-

tuguing "Los Literaton

Tondeftos'\

Gabi noon.

Ang bowan na ng mga nakaraang

araw ay waring ikinakait ang ka-

niyang magandang kulay, ng ga-

blng iyon ay maliwanag at ba-

hid mang dungis ay wala.

Ang mga bitwin na tila alitap-

tap, ay tuluyang nangawala »a

himpapawid dahil sa liwanag ng

buwan,

J. M.A RIVERA>

Hanging mahinhin at mabanayad

ang sa alanganin ay pumapaguitna

na nakikisunod at sumasaliw sa

gayong kagandahan.

Ang dagat man na sa tuina'y

nagbalang gunawin ang sangkapu-

luan at guhuin ang mga nagta-

tayugang tahanan na wari bagang

hinahamon ang kapangyarihan ni

Bathala, ay mapanatag na lubha

ng gabing iyon : sa kaniya'y wala

man kahit munting bulalas

ng gahasang alon.

Lahat ay tiwasay at tahimik.

Samantalang ganap ang katahi-

kan, sa isang malaking bayang

nasasakop ng Maynila at sa tapat

ng isang tindahang tagalog, na-

nSakaupo ang maraming binata

at ilang matatanda.

Sapagka't kaugalian na ng la-

hing La^andula na ang njga bi-

nata't dalaga ay mangagliliwuliw

sa liwag ng bowan ang karamihan ng

binata na nag upo sa tapat ngtinda-

hing nabanguit ay nangagyayaang

innglakad sa liwanag ng bowan.

Yumaon ang mga iyon at doon

ay walang nangalabi kung hindi

ang isang bioata at ang lahat ng

mga matanda,

Sa di kawasa'y nangagusapan

ang mga matatanda ng natutung-

kol 8a pagtugtog ng violin.

—Dine ea atin— ang sabi ng isa

doon na wawalungpuin ang gu

lang, ay may sumipot na isang

violiniatang hanga ngayon ay hi

nahangaan ng tanang makaringig

*a kaniya.

—Ah, si Dario: siya nga; tu-

nay ang tinuran mo,—ang sabi

naman ng isa pa dia «a nanga-

roroon.

— 31 —

J. M.A WTVKR*.

—DatapWa't sa aking wari,

—

ang kabubayan ng taong iyan ay

nababalot ng isang malaking

hiwaga,—anang na unang nagsalita.

—At bakit naman? —ang tanong

i:g isa doon.

—Bakit nga naman?»-ang ma-piling usisa ng isa pa rin.

— Mangyari, si Dario na ngayonay magkakaroon na marahil ng

65 tatfn, waring di nakiki-

lala ang gawang umibig.

— At bakit po, tio?— ang maga-

lang na tanong ng binatang sa-

pul ng sitnul&n ng mga matatanda ang usapan, ang booag pa-

kiuig niya'y doon na lamang ili*

nagak.

—Gayon ang sabi ko, pagka't na-

kapanggigilalas ang siaspit niyang

guiang na 65 ta<$n ay bagong tao

pa, at . . .

— 32 -

TSANO HALIK.

Nguni't ang kaniyang iduduk-

tong ay nawala, sa pagkakataong

noon din ay dumating sa tinda-

hangpinaglilipunan nang isang ma-

tandang kaiguihan ang taas, su-

nod sa moda ang suot na damit

at kahit sa raukha niya nagsisi-

mula na ang pangungulubot nang

balat, ay di pa din yumayaon

ang mga badha nang kaniyang

kapanahunan: isa sa mga" Ma-OANDANG L.ALAKE.

Bitbit niya sa kaliwang kamayang isang kaha ng violin.

—• iMagandang gabi po sa in-

yong lahatl— ang sabi niya,

—'iAba, Dariot iSaan ka ba

nangalin?^ang tanong ng isa4

t

i&a sa nangaroroon, sa dumating,

*-Diyan lamang mga ka-

ibigan sa bahay ng isa kong

— 83-

j . M.A RIVEBA.

pamanking la'aki na ikinasal ka-

nginang umaga.— Ang pamankin mo'y napag-

kiklialang hindi mawi ihin sa pag-

kabagong tawo na tulad mo 1-

anang matandang naunang nagsalita.

>-Tunay nga ang tinuran nin-

yo^-ani Dario;*-Datapwa*t kungaking inabot ang gulang na ito

sa pagkabagongtawo, ay dahil la-

mang sa isang malaking hiwagang

hanga ngayon ay bumabalot ia

aking kabuhayan.

—iHiwaga?—ang pamaang na

tanong ng nangaroroon.

—£At alin ang hiwagang iyan?

—ang tanong ng isa naman—iDi baga maaring aming ma-

alaman?—ang sal6 ng iaang ma-tanda pa din.

—Kung hindi kayo mangaiinip

ay aking isasalaysay sa inyo.

— 34 —

ISANG HALIK.

Sa gayon, ang lahat ay nag-

sipag-igue ng upo; nangaguna-

han ang bawa't isa na mapalapit

sa magsasalaysay ng kariij-ang ka-

buhayaa.

Ang may ari ng tiiuLihan pati,

sa gayong nangyari ay nahawa naat nang matapos mabigyan ng isang

luklukan si Dario, ay dalidalinB

isinari ang kaniyang tindahan,

ng upang hwag magambala ang

gayong salaysayin.

** *

Sumandaling tinutop ni Dario

ang noo ng kaniyang kamay at

pagkatapos ay sinimulan na ani?

pagtuturing ng gayari:

"©i na kaila sa inyo na ang

aking kabataan ay isa ea mguinahele ng kapighatian Apat na

taon pa lamang ang aking gulang

— 35 —

J. M.A RIVERA .

ng ang sinisinta kor.g , Ira ay

tinawag ni Bathala sa kaniyang

ainapupunan . Ang aking Ama na

tapat magmahal, ng makijalang

ang aking hilig ay sa pagtugtoS

ng violin, ay pinatuiuan ako t»a

isang bantog na guro. Sa pag.

aarimuhanan ng aking Ama, ako

na ang pinatutungo sa bahay ng

aking guro, nguni't, di naman nag-

lipat buwan at ang Ama ko ang

sumunod na nalunod sa ilog Ertigia.

"Simula na noon ay nadanas ko

ang hirap ng maulila, h^rap pa

di nakuhang maalia, ng mgapaing paunlak ng karamihan, na

aanhi sa kahuaayan kong tumug»

tog ng violin, ang bawa na ay

nagaeiwalat.

"Isang araw ng Lingo, dalawa

sa aking pinakamatalik na kaibi-

— 36 —

ISANG HALTK.

gan, matapos kaming makasimba,

ay niyaya ako sa bahay ng isang

mayaman, na ng araw na iyon ay

ipinagpipista ang kaarawan ng ka-

panganakan sa kaniyang anak.

Marami ng panauhin ang inabot

namin doon, at sa tanan, ay

ipinakikilala ako ng aking dala-

wang kaibigan, tangi nga lamang

sa pinipista na di namin inabot

doon at sinundo ang kanyang mgakalapit-loob.

"Datapwa't hindi ko matanto at

kung bakit simul& sa mga unang

sandali p& lamang ng aking pag-

datal sa bahay na iyon, ang aking

pag-iisip ay umulik-ulik na, at

ang puso ko ay nanibago sa pag-

tibok. Sa gayong anyo, ay na-

paupo ako sa isang luklukan, at

halos di pa man nagluluwat, ay

eiy* namang pogdating ng pi-

— 37 —

J. M.A RIVE11A.

nipista, na matapos mabiguiang

upuan ang kanyang mga kakilala

ay tinungo ang dalawa kong kai-

bigan at pinagsabihang:

'-•"Asa ko'y hindi kayo magsi-

sidal6, ah ..•-at sinabayan ngisang

ngiti.

—'"Mali ang sapantaha mo,

—

ang tugon ni Oarlos.

—"Siya nga,—kaya't pinasaBala»

matan ko ang gayon.

—"Angela,— ang sabi ng kaibi-

gan kong AndrdB—ipinakikilala ko

sa iyo ang aming kaibigang Da-

rio Reye*, !binatang eompositor

at balitang YioHnista,— at sinaba-

yan ng pagtuturo sa akin.

Naragdagang lalo ang aking di-

naoodam, at sa gayon ay wala

akong nasabi ng abutin ang kan'

yang kamay kung hindi:

— 88 —

t*\m HAt/g.

—"Aling Angela, pag-utusan mopo . . .—"Ikinagagalak ko po ang pag.

kakilala sa bantog na violinista f

—ang tugon niya sa akin na si •

nabayan nang ising titig na ki-

napapalooban ng boong kabuha-

yan at pag-giliw.

"Matapos ang pananghalian, at

»a mga sandaling nangagpapahinga

ang mga masambahin kay Tersp-

deore, ang tanang panauhin ay

nangagkaisa ng paghingi nila na

tugtugin ko ang isa sa aking

maririkit na tugtuguin. Noon na-

rrian ay kasalukuyang ang tanang

mawilihin sa "musicaM ay wa-

lang tinutugtog kung hindi ang

kayayari ko pa lamang na ang

pamagat ay Aoonias, at sa pag.

uanasa ko ngang makasunod sa

pinipita sa akin ng tanan, ay

— 19 —

.T. M.A RIVERA.

hiniram ko ang violin ng isang

orquesta at kaagad ngang tinug-

tog ang Agonias na sinaliwan na-

mau b» piano ni An&ela. Di pa

man halos natatapos ang aking

pagtugtog, ng pumulas sa bibig

ng labat Tang salitang: IMaga*

ung! Isa't isa ay yumakap sa

akin at ako naman sa kanila, ka-

hit na sa mga labi ay namumu-tawi ang ngiti, sa aking puso na*

man ay isang kalumbayan ang

kaagad na pumaloob.

Sutiaandaling tumiguil si Dario

na waring nahahapo, « at pagkata-

pos na ininom ang isang vasong

tubig fta kaniyang hiningi, ay iti*

nnloy ang pagsaysay:

"Ganap na iaang lingo ang na-

karaan, buhat ng pistabin si An-

gela. Isang hapon n* magtata

kip silim na, ay napadaan ako

— 40 —

tsan<; H ai ik;

sa tagiliran ng hardin ni Angela.

Akay palibhasa ng pagnanasang

mailuhog sa kaniya ang aking

pag ibig na buhat pa ng mga unang

nandaling magkatamang mata ay

namahay na sa puso, ay sina-

mantala ko ang kaniyang pamu-

mupol ng sampaguita, at karaka*

rakang binati eiya; sumagot na-

man *a akin ng malumanoy at

inanyayahan akong pumasok: an-

yayang kaagad kong tinupad, at

mga ilang sandali kong ilinuhog

sa kanya ang aking pakay. Pa-

libhasa'y talaga na nga yata ng

Diyos na ako'y palarin, si An-

gela ay tinangap ang aking pag-

luhog at binitawan sa akin ang ma-hiwaga, matamis at mahalaga ni-

yang 'Oo".'

' 1 Kaylan man ay di ko malili-

— 41 —

J . M.A RIVERA.

mot ang mga sandaling iyon na

i&inaginhawa ko!

"Sa di kawasa, ng akoy'y nag-

paalam na kay Angela, at sagu-

tin na niya ng: "Hangang sa Jue-

ves irog ko"; siyang paglapit sa

amin ng ina ng guiliw ko at nangli-

Hsik ang matang nagturing na:—"Angela, hindi ka na narima-

rim na tawaging irog mo ang da-

yupay na iyan?

"Sa gayong pag alipusta sa aking

kahirapan, sa dibdib kong mapagbata, ay waring naringig ang

piping hiyaw ng aking puso na

anya*y* i Tpagsangalang mo ang

iyong karalitaanT' at dahil ea

bagay na ito'y itinaas ko ang aking

ulong nakayuko at nagsabi nang:—"D.a Amalia, magpakarahan

po naman ng pag-alipusta sa aking

karalitaan.

— 42 —

ISANG HALIK.

—"Sasagot ka pa;—ang tugon

niya sa akin,~Naito ang mara-

pat sa iyo, at noon din nga ay

ipinalo sa akin ng walang patu-

nianga ang isang palasan na kani-

yang tinutungkod.

Sa gayong nangyari, niyakap ni

Angela ang kaniyang In&ng ka-

sabay ng pagsasabi sa a w in ng:

"Dario, yumaon ka nan .

"Sinunod kong dagli ang sabing

iyon ni Angela. Kinamakalawa-

han, nang pangyayaring iyon, ay

tinangap ko ang isarg liham ni

Angela na gayari ang nasasabi:

"Irog kong Dario:

"Buhat ng mangyari ang pana-

nampalasan sa iyo ni Ina, ako'y

nAhiga na at di tinitigilan ng

lagnat."

"Hindi hunang ikaw ang ntg-

durusa, irog ko; ako man ay sak-

— 4;\ —

J. M.A RIVERA

bibi din ng kapanglawan, ako manay ginigiyagia ng lungkot."

"Kung ako'y kapuin ng palad

at maputi ang aking hinin?a, ay

makaaasa kang ea mga huling ti-

bok ng aking puso, ang mga hu.

ling salitang pupulas sa aking

bibig, ay ang ngalan mo,

pagka't ang pag-ibig ko sa jyo

ay walang makakatulad at mala*

wak pa kay sa dagat at himpa-

pawid."

"Huwag mo ngang lilimutin

ang iyong iyo lamang na bi,"

'*A^*GELING. ,,

"Di masayod na lungkot ang su-

maakin ng ang gayon ay matanto

at palibhasa't simula ng gawin

sa akin ni Da. Amalia ang pag-

hiya, binuo ko na sa loob ang

pangingibang bayan.

iSASg HALIK.

Kinabukasan, at bago pa la-

mang ipinakikita ni Febo ang

mga unang anag-ag niya, ay ini-

wan ko na ang bayang ito at

tinungo ko ang Pangasiaan.

"Isang hapon na kasalukuyang

ang mga ibong naglalagalag ay

tinungong muli ang kaniiang pi-

nag-iwang mga pugad; liapong

hustong ikapitong araw ng pag-

sapit ko doon, walang ano ano'y

lumapit sa akin ang alila ko

at einabing may mga tawong hu-

mahanap sa akin; iniutos ko sa

kaniyang patuluyin ang mga iyon,

nguni't nang manSagsipasok na ang

mga bagong dating ay isang malaking

kamanghaan ang umabot sa akin.

Nalalaman ninyo kung bakit? Pag-

ka't ang isa sa mga iyon ay

an% in& ni Angela na nang ma-

J . M.A RIVOA.

kita ako, ay nagturing na kaia-

bay ang iyak at yakap sa akin;

-«"Dario, patawarin mo ako s\

pagkakalait sa iyo: iligtas mo ang

aking naahal na Angela.

"Nang maringig ko ang kanyang

pinabi ay itinanong ko ang sanhi ng

kaniyang, mga sinabi at noon din

nga ay issinalaysay ni Da. Amalia at

ng pinsan niyang Luisa na mula

Bg hapong ako'y kaniyang linait,

si Angela ay nagkasakit na at

ng ikatlong araw ay sinabi na

ng medieo na ang tanRing kaga-

mutan ng saHt ni Angela ay

na bsl kaniyang minainahal.

"Sa gayon nga ay isinamo sa

akin ni Da. Amalia na huwag

na di ako sumama sa kanila, at

dahil sa mapili nilang pag-an-

yaya ay sumang ayon na ako.

Samandaling huminto si Dario

— 10 -

ISANA TTALIK.

na waring ina-ala-ala ang tanang

pangyayari na isinasaysay niya.

Lumipas ang iiang saglit at,

pagkatapos na silang nangagkaka-

harap ay uminom sa dulot na

matamis at tubig nang raay tinda,

ay ipinatuloy ni Dario ang ka*

niyang pagsasalaysay.

"Kinabukasan, at dahil na wala

na nga akong iba pang nasa kun-

di ang mamalas ang aking ini-

Urig na Angela, matapos na ma-

kakain ng agahan, ay lumulan

na nga kami ea tren.

"Dalawang oras at kalahati ang

itinagal namin sa paglalakbay, at

pagkatapos ay dumating aa kami

sa bahay ng guiliw koog Angela.

"Nang ako'y anyong tutungo

na nga sa silid ng aking sinta

— 4T-

J . M.A RIVKRA.

na kasama si Da. Amalia, ay

«inalubong kami ng manggagamot,

na nang matantong ako ang Da-

ri<>, ay kaagad akong pinagsabi-

han, ng:- 4,

iKayo paia! . . . . iSi An~

gela'y walang patid ng tawag sa

inyo.<4Hindiako nakatugon ng kapu-

tok man laraang, kaya4

t ang man-

gagamot nang mamasdan ang ga-

yon ay nagturing na:

~-"Kayo ttanging kayo ang ma-

rahil ay makabubuti kay Angela.

"Nguni't nang kaming tatlo ay

anyo nangang papaaok, ay siya

naraan naming pagkadingig ng

hiyaw na;- 4<

Dario! Dario! . . Halika . . .

"Dagli na nga kaming tumuloy

sa kinalalagian ni Angela ng

nadingig ang gayon at kaagad

— 48 —

k«mg tinabanan sa kamay kasa-

bay ng pagga^abi nang:— 'M Angela, Angela!

— **l Daiiol —'ang l iglang sigaw

niya ng mak ta ako. — Asa ko'y

hintli na kita ma-akaus.tp; asa

kol

y nnmamatay ako ng hiudi ka

man lami->g mak'ik iab<4 sabi, ngu

ni t napagkikilalang diningig ng

Dios a»g aking hiling, .... ma-niainatay ako ngawn ng tahimik.

— "Ango^a, bakit mga kaisipang

*ak<lal papanelaw ang pinapamu-

nmlas sa iyong mga labi?~ang

sahi ko sa kaniya.

— "Ah, pagWt tanto ko na lu-

malapit na ang aking kamatayan.—"iKamatayan? I Ang bata

mong iyan? Ah, himli, hindi ka pa

mamatay.

"Tinitigm akong sumandali ng

— 49 -

J. M.A R1VEKA.

boong guiliw m Angela, at pag-

katapos ay nagturing na:

— 'Dinaramdam ko ngang lisa-

nin ka at lalo ko pang daram

damin kung magunitang ako'y

dagli mong malilhnot, sakaling

tumugpa na sa bayang payapa,

nguni't iano ang aking maga-

gawa? Wala na kundi sumang-

ayon sa pasya ng may Likha

sa ating iahat

Tumiguil sumandali, at pagka-

tapos na wari bagang ang kaunti

niyang lakas ay nakuhang nati-

pong lahat, umubong maka tatlo,

at pagkatapos na matabanan ang

kamay ko ng sakdal higpit, ay

nagturing na

:

—"Dario, ipangako mo ea akin

na, eakaling ako'y mamatay na,

ay hindi ka mag-aasawa kunii sa

babayeng higuit pa sa akin.

i-any; halek.

—"Hindi lamang iyan, Angela,

hindi laaiang iyan, kundi, saka-

ling ako*y lisanin mo, ay hindi

na ako mag aasawa,—ang tugon

ko sa kaniya.

— "^Tupdin mo kaya ang ga-

yon? illindi mo kaya pagsisihan?—"Bindi. Asahan nio.

"-"ilsinusumpa nW?-"Oo."Nang maitugon ko ang ga-

yon, hy ikinawit s»a aking liig

ang kaniyang mga hisig na sak-

dal papayat na, at pagkatap<H

yy hinagkan ako ng minsan, isang

halik na hanga ngayo'y nara-

ramdaman ko pa . .

"Ang ina ni Angela, na naki-

kita ang gayon, ay hindi umi

mik kaputok inan.4

'Isang sandali lamang ang yu-

maon at paglutapo.-, ay hinawiu*

— 51 -

J. M.A RfVKRA.

y.\ ang guiliw kong Angela ng

1 uhay ni Bathala

~£At, iyan pala ang sanhi ng

di mo pag aasawa?^-ang turing

ng isa ea mga kausap.

-<Oo, iyan ang sanhi ng kung

bakit hanga ngayo'y bagong tao

pa ako

At noon rtin ay nag paalam

i a si Dario <*a tanang mga kau-

aap, samantalang sa batingaw

naman ng sambahan ng X. ay na-

ringig ang sampung tunog.

JbX£t

— 52 —

Aklatang Bayan

I. Aklat "Mananayaw" ni Roi. Alnwrtt

n. ,,4<Du\TMgM ,,.G. ('kan'e»

III. ## "SaTabingBaniSin"

,,J. y!a RiT^ia

SOMBRERIANI

IWp Anl,,v.r:

c.j p mi „llikli4»M, iB ..o,n,rjr L*.

tul ^ Hul- _

40 o. I

10 «# *jt «fc *£ % BI3

Kahay Limbagang

"MAMPllYAr%Af»JtlUtXlJr ^VC5 M(>»A A»i*

Mapafpuyat nl J. N. ScvilU..„ 20(-

Ph-W* nf ***nt Oe»cr»1 28 „

Mfi Imbi (2 babtti) . W>. ;,

Aaf Baliw . .... «O ,.

I!aaf-i!aiia T". .10 „

Ka*a*ian ri Mix B. SeyiU .10 ..

Kodyapin* T*fiIoj 10 ..

P^nibugho ni Ro^ri* . . , . J ,t

Anf Paaonf Uabla .1 ft

Dalawig K«lan?i) . .... 3,

Tadhaaa ni D. P Aaioi • ; . . , 5 ,.

1*1AI -%** I AT*<£ IIA'MrA»

li. I .'.'» * i I'Aii VAW A> .

^t^. **.*..-**<»

UNIVERSITY OF MICHIGANIII

3 9015 05170 9692