Istorija Naroda Jugoistocne Evrope

ISTORIJA NARODA JUGOISTOČNE EVROPE U NOVOM VEKU 1521-1918

PREDAVANJA 2000/2001

PREPORUČENA LITERATURA

OPŠTA DELA1. Dragoljub Živojinović, Uspon Evrope 1450-1789, Matica srpska, NS, 1985, 581.p.2. Čedomir Popov, Građanska Evropa 1770-1871, I-II, Matica srpska, Novi Sad, 1989.g.3. Istorija naroda Jugoslavije knj.2., Beograd, 1960, 1335p.4. I.Božić-S.Ćirković- M.Ekmečić-V.Dedijer, Istorija Jugoslavije, Prosveta, Beograd, 1973, 605 str.5. D.Janković-M.Mirković, Državnopravna istorija Jugoslavije, Naučna knjiga, Beograd, 1987, 489 str.6. H.Siton-Vatson, Nacije i države. Ispitivanje porijekla nacija i politike nacionalizma, Zagreb, Globus,

1980, 465 str.7. Anderson M.A., The Eastern Question 1774-1923, New York, 1966.8. Berend T.Iván-Ránki György, Economic Development in East-Central Europe in the Nineteenth and

Twentieth Centuries, New York, 1974.9. Lampe, John R.- Jackson, Marvin R., Balkan Economic History 1550-1950, Bloomington, 1982.

HABSBURŠKO CARSTVO10. Tejlor, A.J.P., Habsburška monarhija 1809-1918, Zagreb, Znanje, 1990, 371 str. 11. Žan-Pol Bled, Franc Jozef, Banja Luka,1998, 663p.12. Dusán Kovács, Szlovákia története, Budapest, 2001, 382.13. Vaclav Tomek, Povijest Češke, Zagreb14. Kulturno-politički pokreti naroda habsburške monarhije u XIX veku : zbornik radova

Novi Sad : Matica srpska, Odeljenje za društvene nauke, 1983, 437 str. 15. Čubrilović Vasa, Srbija i Austrija u XIX veku, Velike sile i Srbija pred prvi svetski rat

(zbornik), Beograd, 1976, 1-3916. Đorđević, Dimitrije, Raspad Habsburške monarhije 1918 - slučajnost ili neizbežnost,

1968, Str. 25-41, 17. Jasi, Oskar - autor, Vicko, Arpad - prevodilac // Lošonc, Alpar - autor predgovora //

Pašćik, Laslo - autor pogovora, Budućnost Monarhije : propast Dvojne monarhije i sjedinjene podunavske zemlje Sremski Karlovci, Novi Sad, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, 1996, 174 str.

18. Andrović, Ivan, Habsburški dom i hrvatsko državno pravo, Sarajevo, Hrvatski dnevnik, 1907, 64 str.

19. Poganj Jožef, Balkanski rat i austro-ugarski imperijalizam, Budapest, 1913, 4820. Tapie, Victor, The Rise and fall of the Habsburg Monarchy, New York, 1971.21. Kann, Robert A., A History of the Habsburg Empire 1526-1918, Berkeley, 1974.22. McCartney, C.A., The Habsburg Empire 1790-1918, London, 1968.23. May Arthur, The Habsburg Monarchy 1867-1914, Cambridge (Mass), 1951, 53224. Bridge, Francis Roy, The Habsburg Monarchy among the great powers : 1815-1918,

Oxford, 1990, 417 str.25. The Multinational Empire : nationalism and national reforming the Habsburg

monarchy : 1848-1918. Vol. 1, Empire and Nationalities, New York : Octagon Books Inc., 1964, 444 p, Vol. 2, Empire Reform, New York : Octagon Books Inc., 1964, 423 str.

26. Slavko Gavrilović, Iz istorije Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj (XV-XIX vek), BGD, 1993, SGFF: I 20911

27. L.M.Kostić, Srpska Vojvodina i njene manjine, Toronto, 1962.

mr Zoltan Đere, Istorija naroda Jugoistočne Evrope, predavanja 2

BALKANSKI NARODI28. Stevan Pavlović, Istorija Balkana 1804-1945, Klio, BGD, 1999.29. Marija Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd, 1999, 444 str.30. Kicikis, Dimitri, Osmanlijsko carstvo Beograd, 1999. 127 str.31. Ćorović Vladimir, Borba za nezavisnost Balkana, Beograd, 1937, 20732. Đorđević Dimitrije, Nacionalne revolucije balkanskih zemalja 1804-1914, Beograd,

1995, 158.33. Popovic, Vasilj, Istocno pitanje : istorijski pregled borbe oko opstanka osmanlijske

carevine u Levantu i na Balkanu, Sarajevo : Zavod za izdavanje udžbenika, 1965.34. Jozef von Hammer, Historija turskog (osmanskog) carstva, I-III, Zagreb, 1979.35. Schierup, Carl-Ulrik – urednik, Scramble for the Balkans: nationalism,globalism and

the political economy of reconstruction, New York, St. Martin Press, 1999, 235 str.36. Kurjak, Jelica – urednik, Ruska politika na Balkanu, zbornik radova, Beograd, Institut za

međunarodnu politiku i privredu, 1999, 233 str. 37. Oraovac, Tomo P., Arbanaško pitanje i srpsko pravo, Reprint izd. Beograd, Prometej,

1999, 129 str.38. T.Džuvar, Sto projekata o podeli truske1281-1913, Pariz 1914.39. Balkan i Balkanci, Beograd, Izdanje Balkanskog instituta , 1937, 158 str. 40. Knjiga o Balkanu. 1., Beograd, Balkanski institut, 1936, 448 str. 41. Knjiga o Balkanu. 2, Beograd : izdanje Balkanskog instituta, 1937, 348 str.42. Cvijić Jovan, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje. Osnovi antropogeografije,

I-II, Beograd, 1966 (i izdanja iz 1922. i 1931.)43. Cvijić, Jovan, Balkansko poluostrvo 2. izd., Beograd, Srpska akademija nauka i

umetnosti; Zavod za udžbenike i nastavna sredstva; Književne novine, 1991, 550 str. 44. Đordevic, Dimitrije, Ogledi iz novije balkanske istorije, Beograd : Srpska knjizevna

zadruga, 1989, 229 str. 45. Đordević, Vladan, Evropa i Balkan : diplomatska istorija balkanskih hrišcanskih država

u XVIII i XIX veku. Knj. 2, Evropa i Crna Gora. Sv. 1, Crna Gora izmedu Turske, Rusije i Mletaka u XVIII veku, U Beogradu : Štamparija” Sv. Sava”, 1912, 210 str.

46. Đordević, Vladan, Evropa i Balkan : diplomatska istorija balkanskih hrišćanskih država u XVIII i XIX veku. Knj. 2, Evropa i Crna Gora. Crna Gora i Austrija : u XVIII veku, U Beogradu : Srpska kraljevska akademija, 1912, 179 str.

47. Đorđević, Vladan, Srbija i Grčka, Beograd, 1923. SG=Mi III 2048. F.Gestrin, V.Melik, Istorija Slovenaca, Sarajevo, 1979. 49. Gavrilovic, Slavko, Jakšic, Ivan, knj. 1 : Građa o balkanskim trgovcima u Ugarskoj

XVIII veka : carinarnice i kontumaci, Beograd : Srpska akademija nauka i umetnosti, 1985, 624 str.

50. Han, Verena - urednik, Gradska kultura na Balkanu : (XV - XIX vek). Beograd : Srpska akademija nauka i umetnosti, 1988, 206 str.

51. Marovic, Miodrag, Balkanski džoker : Albanija i Albanci : istorijska hronika nastajanja i razvoja albanskog pitanja, Bar, Kulturni centar, 1995, 687.

52. Altimari, Frančesko, Albanci, Ljubljani, 1984.53. Nikola Jorga, Istorija Rumuna i njihove civilizacije, Vršac, 1935, 406 str. 54. Petković, Ranko, Balkan: ni “bure baruta” ni “zona mira”, Ljubljana : Delo, Zagreb :

Globus, 1978, 212 str. 55. Popović, Dimitrije, Balkanski ratovi : 1912-1913, Beograd : Srpska knjizevna zadruga,

1993, 400 str. 56. Radonić, Jovan, Zapadna Evropa i balkanski narodi prema Turcima u prvoj polovini

XV. veka, U Novom Sadu : izdanje Matice srpske, 1905, 297.57. Sava Babić, Mađarska civilizacija, Beograd, Centar za geopolitiku, 1996, 135 str.

2


58. Skakun, Milan, Balkan i velike sile, 351 str.59. Slavenko Terzić, Srbija i Grčka (1856-1903). Borba za Balkan, Beograd, Istorijski

institut, 1992, 454 str.60. Slavić, Dušan, urednik, Ilustrovana istorija Balkanskog rata : 1912-1913. Knj. 2,

Beograd : Književni odbor, 1913, 190 str.61. Stojančević, Vladimir - urednik, Prvi balkanski rat : okrugli sto povodom 75., Beograd :

SANU, 1991, 148 str. 62. Stojančević, Vladimir , Srbija i oslobodilački pokret na Balkanskom poluostrvu u XIX

veku, Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1990.63. Stojanović, Trajan, Balkanska civilizacija, Beograd, Centar za geopoetiku, 1995, 191 str.64. Terzic, Slavenko, Srbija i Grcka : (1856-1903) : borba za Balkan, Beograd : Istorijski

institut, 1992, 454 str.65. Vekoslav Bučar, Politička istorija Slovenačke, Beograd, 1991. 66. Velikobugarske pretenzije od San Stefana do danas, 1. izd..., , Beograd.., “Vuk

Karadžić”, 1978, 291 str.67. Vladimir Stojančević, Srbi i Arbanasi, 1804-1912, Novi Sad , Prometej, 1994, 333 str. 68. Vladimir Stojančević, Srbija i Bugari 1804-1878, Istorijski institut, Prosveta, Beograd

1988, 448 str. 69. Jelavich, Charles - Jelavich, Barbara, The Establishment of the Balkan National States :

1804-1920, Seattle, London : University of Washington Press, 1977.

3


I HABZURЉKA MONARHIJA

POREKLO HABZBURGOVACA

Dinastija Habzburgovaca je nemačka kraljevska porodica koja je u period u od 15. do 20.veka bila jedna od vodećih vladalačkih kuća Evrope. Usled svog značaja i politike ona je imala presudan uticaj na novovekovnu istoriju naroda u jugoistočnoj Evropi. Porodično ime dinastije se izgovara još i kao Habsburg ili Hapspburg, a sama porodica je neko vreme koristila i oblik Habspurg. Pominju se i kao Austrijska Kuća, Austrijski Dom (HOUSE OF AUSTRIA).

Poreklo imena Habzburg. U kantonu Aargau u Švajcarskoj, sedamdesetak kilometara severoistočno od Berna, odnosno dvadesetak kilometara severozapadno od Ciriha, na mestu gde se reka Reuss uliva u reku Aar i dan danas se mogu videti ostaci utvrđenog zamka od kojeg potiče ime dinastije. Zamak se svojevremeno zvao Habichtsburg (“Sokolov zamak”) i sagrađen je 1020.g. Već 1090.g. njegov gospodar Oton naziva se grofom od Habzburga.

Prvi pouzdano utvrđeni predak dinastije bio je Guntram Bogati koji se istakao bogatim darivanjem crkve, čime je i zaslužio svoj nadimak i izašao iz tame istorije. Njegovi posedi nalazili su se raštrkani po Alzasu i teritoriji današnje Švajcarske. Postoje indicije da je on identičan sa grofom Guntramom, koji je digao pobunu protiv nemačkog kralja Ottona I 952 (ili 950) godine i od kojeg je kralj Oton oduzeo deo njegovih poseda zbog te izdaje. Ukoliko se zaista radi o istoj ličnosti, tada se porodica može dovesti u vezu sa alemanskim velikašem Etichom koji je umro 590. te godine.

Guntramov sin Lanthold (Lanzelin) imao je četiri sina od kojih je jedan, pod imenom Werner, uspeo da uđe u redove visokog sveštenstva kao biskup Strazburga. On je podigao zamak Habichtsburg. Njegov brat Ratbod je takođe bio uspešan: on je sklopio veoma povoljan brak sa ćerkom lotarinškog kneza (uzgred, tada je u Svetom rimskom carstvu nemačke narodnosti bilo svega pet kneževskih porodica). Po uzoru na svog dedu Guntrama on je takođe bogato darivao crkvu.

Genealogija. Uporedo sa uvećavanjem bogatstva i društvenog ugleda porodice, Habzburzi su počeli tragati za slavnijim i uglednijim pretkom od Guntrama Bogatog. U vreme vladavine Rudolfa I, krajem XIII veka već su mnogi savremenici smatrali da su Habsburzi zapravo potomci prastare i veoma značajne rimske porodice Colonna koja je svoje poreklo vezivala za porodicu Julija Cezara. Njihovi članovi igrali su prvorazrednu ulogu u istoriji grada Rima i okoline i porodica je dala više kardinala, državnika, vojskovođa i jednog papu - Martina IV. Kasnije, u XV veku, legenda je Habzburge počela vezivati za drugu poznatu rimsku porodicu, za porodicu Pierleoni. Međutim, to poreklo više nije bilo dovoljno ugledno - ispostavilo se da je pomenuta porodica svoje bogatstvo, ugled i moć stekla bankarskim poslovima, te je ovakvo poreklo svoje porodice, kao neadekvatno za status Habzburga car Maksimilijan odbacio. Njega je Rim manje interesovao, više je težio da dokaže ugledno i staro nemačko poreklo kuće Habzburgovaca. Naučnici i hroničari iz njegove okoline spremno su se posvetili izradi, nove, odgovarajuće genealogije. Oni su u svojim genealoškim tablicama pokazali da car Maksimilijan po očevoj liniji vuče korena od merovinške dinastije, po majci od Karla Velikog. Pošto se od Grgura Turskog, znači od VI. veka, smatralo da franačka dinastija potiče od Trojanaca, to je značilo da i Habzburzi u krajnjoj liniji potiču iz Troje. Neki previše revnosni naučnici tvrdili su da Habzburzi za svog dalekog pretka imaju Noja, a drugi da potiču od egipatskog boga Ozirisa. Te konstrukcije sam Maksimilijan glatko je odbacivao.

Pomenuli smo da se Guntramov unuk, Ratbod odlično oženio. Habzburzi su i u kasnijim razdobljima negovali praksu sklapanja brakova sa uglednim porodicama. Tako je i Wernerov unuk Albert III, grof Züricha i gospodar Gornjeg Alzasa, početkom XIII veka oženio Agnezu Štaufen i na taj način stupio u rodbinske veze sa tadašnjom vladalačkom kućom Hoenšaufa. Habzburzi su se u narednim decenijama borili na strani Hohaenšaufa, što je od strane papa rezultiralo ekskomunikacijama iz crkve, a od strane Štaufa dodeljivanjem zemljišnih poseda. Albertov sin, Rudolf II, (umro 1232.) borio se na strani Hoenštaufovca Filipa Švapskog, a kasnije Fridriha II Hoenštaufa.

Sinovi Rudolfa II podelili su porodične posede: Albert IV, stariji od braće, dobio je posede u Alzasu i severnoj Švajcarskoj, a Rudolf (III) srednješvajcarske posede. Rudolf je bio rodonačelnik laufenberške grane Habzburga, koja je izumrla do 1408. ili 1415.g.

Guntram BogatisinLanthold (Lanzelin) četiri sinasinoviWerner (biskup Strazburga, gradio Habichtsburg), Ratbod-Lotarinška kneževska porodicaunuk

4


Albert III- Agneza ŠtaufensinRudolf II (+1232)sinoviAlbert IV Mudri i Rudolf III (laufenberška grana, do 1415.)sinRudolf (IV) I (1218-1291)

USPON HABZBURGOVACA

RUDOLF I

Alberta IV je nasledio njegov sin Rudolf (IV, 1218-1291) koji se borivši na strani Fridriha II i Konrada IV Štaufena stekao velike posede na račun svojih rođaka grofova Kiburg, postavši na taj način najbogatiji grof u Švapskoj kneževini. Sa očeve strane nasledio je posede u Argau, Breisgau i Gornjem Alzasu. Rudolf je bio prvi Habzburg koji je postao kralj. Njegovo uzdizanje bilo je vezano za delatnost pape Grgura X i za specifične odnose između zemljišnih gospodara i kralja Nemačke.

Radi ukidanja interegnuma koji je trajao od smrti cara Fridriha II do 1272.godine, papa Grgur X je razvio široku akciju u cilju izbora cara u Nemačkoj (hteo je pokrenuti krstaški rat protiv Arapa, a za to je bio potreban mir i car u Nemačkoj). U to doba, kneževi izbornici su nemačkog kralja smatrali za prvog među jednakima i protivili su se rešenju u kojem bi za kralja bila izabrana jaka ličnost sa velikim posedima i velikom moći, jer bi to moglo značiti jačanje centralne vlasti i ugroziti njihovu samostalnost i vlast. Faktička vlast aktuelnog cara zavisila je od veličine njegovih porodičnih poseda. Oni su se radi što veće mogućnosti sprovođenja carske volje Zbog toga kneževi izbornici trudili da povećaju svoje posede. Razume se to su veoma dobro shvatali i kneževi i čim bi car stekao vlast koja bi mogla ugroziti njihove partikularne interese za cara su birali ličnost iz druge dinastije.

U takvim okolnostima češki kralj Otokar II Pšemisl je izrazio svoje pretenzije na presto (češkom vladaru, koji je ujedno bio i nemački izborni knez, car Fridrih II je darovao titulu naslednog kralja). Kneževi izbornici kao i sam papa bili su protivni izboru češkog kralja usled toga što je bio isuviše snažan: vladao je Češkom, Moravskom, Šleskom, a posle dobijanja babenberškog nasledstva i Štajerskom, Kranjskom, Karintijom i Istrom, sa izlaskom na Jadransko more, i kao takav, bio je najsnažniji knez u Svetom rimskom carstvu. Sem toga, zemlje kojima je on vladao bile su bogate, sa obiljem srebra i za razliku od Nemačke, u njima nije vladala feudalne anarhija, štoviše, Otokar II je čvrsto vladao nad svojim teritorijama. Protiv njegovog izbora govorila je i činjenica da nije bio Nemac.

U takvoj situaciji, nirnberški grof Fridrih Zollern (kasnije porodica je postala poznata kao Hohenzollern!) je agitovao za Rudolfa Habsburškog IV kao dovoljno uglednog i bogatog, sa već poznatim precima, dobrim rodbinskim vezama (verovatno nije bez značaja bila ni činjenica da se on na strani Štaufa borio protiv pape), te je 1.oktobra 1273. godine jednoglasno - usled nedolaska češkog kralja, nemačkog izbornog kneza - izabran u Frankfurtu za kralja Nemačke pod imenom Rudolf I i krunisan 24. oktobra. Njegov izbor je priznao i papa pod uslovom da se odrekne svih carskih prava u Rimu i papskim teritorijama i da se primi obaveze da će voditi krstaški rat protiv Arapa. Pod uticajem Francuske on je ipak odbio da Rudolfa kruniše za cara.

Kao što smo rekli, Rudolf I je bio prvi Habzburg koji je seo na kraljevski presto i ujedno prvi koji je na nirnberškom carevinskom veću progovorio nemački - ne bog zbog nekakve nemačke samosvesti, već zbog proste činjenice što nije poznavao latinski jezik. Za razliku od svojih prethdonika, a uviđajući svoju realnu moć, Rudolf nije ni pokušavao sa pohodom na Rim, hteo je biti samo nemački kralj. On je u saglasnosti sa pokrajinskim kneževima mnogo radio na postizanju zemaljskog mira u Nemačkoj (Landfriede) i reafirmisao je pravo Carevine da od gradova ubire poreze. Odgovarajući prilikama koje su vladale u tadašnjem Nemačkom carstvu, pokušao je radi jačanja svoje vlasti doći do novca i uvećanja porodičnih poseda. U tu svrhu, obnarodovao je da će povratiti krunske posede koji su tokom interegnuma došli u posed lokalnih gospodara. U tome je samo delimično usopeo, oduzevši posede samo manjim feudalnim gospodarima. Ni planirani krstaški pohod nije pokrenut, štoviše u godini njegove smrti pala je i poslednja hrišćanska utvrda u Svetoj zemlji - Akon, 1291.godine.

Što se tiče okolnosti vezane za njegov izbor za kralja Nemačke, treba znati da se protiv tog izbora naknadno žalio češki kralj Otokar II i izjavio da Rudolfa Habzburškog ne priznaje za kralja, misleći da će to biti sasvim dovoljno da se on povuče sa političke scene. Međutim, Rudolf se pokazao čvrstim i nije otstupio uprkos ovom direktnom izazovu. U međuvremenu je Otokar proširio svoju vlast na Austriju. Ali šta zapravo znači Austrija?

5


AUSTRIJA

U početku, nemačko carstvo se sastojalo od 5 kneževina čiji se broj tokom vremena povećavao. 811.g. unutar Bavarske kneževine osnovana je istočna, pogranična grofovija tzv. markgrofija pod imenom Ostmark koja je obuhvatala veći deo današnje Austrije i zapadne delove današnje Mađarske. Ostmark je 976. godinre došao u ruke porodice Babenberg. Značaj markgrofovije je znatno porastao dolaskom Mađara u Panonsku niziju i postala je istočna granična provincija Svetog rimskog carstva za odbranu od njih. 1156.g. Ostmark je izuzet ispod nadležnosti Kneževine Bavarske i postala je samostalna kneževina, darovana (darovnica poznata pod imenom privilegium minus) Babenbergovcu Henriku Jasomirgotu. Car Fridrih I je na ovaj način stekao jakog saveznika u borbi protiv Mađara. Pogibijom Ratobornog Fridriha Bebenberga u bici kod reke Lajte sa Mađarima 1246.godine, izumrla je muška linija Babenbergovaca i kao što smo več pomenuli, njihovim posedima je postepeno ovladao češki kralj Otokar.

Rudolf I je na osnovu kraljevskih prava zatražio da Otokar II preda te posede Kruni. Lokalno austrijsko plemstvo je podržalo Rudolfa. On je uspeo da dobije i podršku pokrajinskih kneževa, te je carevinski sabor u Regensburgu 1274.g. lišio Otokara prava na Austriju, Štajersku i Karintiju. Nastao je rat. Rudolf je 1276. godine prodro u Austriju i pomoću svojih saveznika pobedio Otokara II i primorao ga da mu se pokloni i odustane od svojih pretenzija na Austriju. Dve godine kasnije, kada je češki kralj pokušao da povrati izgubljeno, u odlučujućoj bici kod Dürnkrut-a (26. avgust 1278.) doživeo je poraz od od ujedinjene vojske Rudolfa I i mađarskog kralja Lasla Kumanskog (1272-1290) i sam poginuo u bici. Za kasniju istoriju Doma habzburškog je od presudnog značaja da je Rudolf 1282.g. uspeo dobiti dozvolu nemačkih kneževa da teritorije oduzete od Otokara II (obe Austrije, Karintiju, Štajersku i Kranjsku) daruje svojim sinovima, čime je udario temelj kasnijoj habzburškoj državi i moći.

Prostrane teritorije od Dunava do Jadrana, osigurale su Rudlofu jake osnove za povećanje vladalačkog autoriteta u Carevini, što su nemački izborni kneževi shvatili kao ugrožavanje njihovih partikularističkih interesa i bojeći se da bi carsko zvanje moglo postati nasledno u Domu Habzburškom posle njegove smrti za novog kralja izabrali su Adolfa od Nasaua, anulirajući na taj način Rudolfove akcije predvođene od 1287.g. da svom najstarijem sinu Albertu obezbedi kraljevsku titulu. Međutim, teritorije koje je Rudolf I tokom svoje vladavine stekao ostale su u posedu porodice Habsburga.

Njegov najstariji sin Albert, kao austrijski nadvojvoda težio je što jačoj povezanosti austrijskih pokrajina. Nije se odricao pretenzije da postane kralj. Kao rezultat njegove političke akcije usmerene u tom pravcu bilo je stvaranje koalicije izbornih kneževa protiv Adolfa od Nasaua, te je on posle izgubljene bitke svrgnut sa prestola i na njegovo mesto je izabran Albert Habzburški, koji je od 1282. godine stajao na čelu Austrije i Štajerske.

ALBERT I (1298-1308).

Izbornim kneževima se nije činio opasnim, s obzirom na činjenicu da je neposredno pre toga propao Albertov pokušaj za dobijanjem ugarskog trona. Posle izbora Albert je u carevinskim razmerama nastavljao politiku koju je pre toga vodio u Austriji: pokušavao je što više ograničiti privatne ratove, štitio je progonjene Jevreje, pomagao je kmetove i podržavao nemačke gradove protiv neposlušnih velikaša. Zajedno sa Francuskom formirao je koaliciju uperenu protiv pape Bonifacija VIII, pošto ga on nije hteo priznati za nemačkog kralja. Poput svog oca, svoj položaj je želeo ojačati zaposedanjem Holandije, Zelanda i Frizije kao opustelih carskih poseda. Preko tih oblasti bi pod svoju kontrolu stavio ušće Rajne. U tome međutim nije uspeo. Njegova pro-francuska politika i težnja da ovlada ušćem Rajne izazvali su izbornike u rajnskoj oblasti. Oni su međutim neuspešno pokušavali da ga liše prestola. Godine 1303. je potvrdio njegov izbor za cara. Njegovi pokušaji da se učvrsti na jugozapadu nemačkih zemalja takođe su ostali bez uspeha (preko zemalja koje je nasledio od Adolfa od Nasaua). Kada je Alberta 1308. godine ubio njegov rođak Jovan od Švabije (zvani »Parasid«), kneževi izbornici su brže bolje umesto sve moćnijih Habzburga izabrali vladara iz kuće Luxemburga, Henrika VII.

Posle Alberta su se na nemačkom prestolu gotovo 140 godina ređali carevi iz kuće Wittelsbacha i Luxemburga i savremenicima se sredinom XIV. veka moglo činiti da je uspon Rudolfa i Alberta do kraljevskog prestola bila samo epizoda. Izgledalo je da će Habzburzi živeti solidnim životom nemačkih velikaških porodica: imali su ugled i svoje veleposede, znatan uticaj na politička zbivanja zemlje, a na svojim posedima su poput drugih nemačkih velikaških porodica vladali suvereno, poput bilo kojeg evropskog samostalnog vladara.

Habzburzima je radi zaokruženja njihovog ugleda i moći bila potrebna još titula izbornog kneza, koju nisu imali, štoviše kada je car Karlo IV 1356. godine Zlatnom bulom regulisao izbor za cara (3 duhovna i 4 svetovna kneza) Habzburzima nije dao to zvanje. Tada je Rudolf IV Habzburški falsifikovao već pominjanu privilegiju minus proširivši njome samostalnost kneževine Austrije. Rudolf IV Austrijski je podneo 7 povelja na potvrđivanje. Car Karlo IV je proveru njihove autentičnosti poverio Franačesku Petrarki, koji je odbacio povelje iz rimskog doba, ali je prihvatio priložene privilegije iz doba Svetog rimskog carstva. Ipak, predostrožni Karlo IV nije overio podnete povelje. Overio ju je sto godina kasnije Fridrih III Habsburški.

6


ALBERT II (1438-1439)

Sledeći Habzburg na nmačkom tronu bio je austrijski nadvojvoda Albert V (nadvojvoda od 1404.). Posle smrti svog tasta nemačkog cara i mađarskog kralja Sigismunda Luksenburškog, Albert je 1437. izabran za kralja Mađarske (krunisan 1.januara 1438), za kralja Nemačke marta iste godine a za češkog kralja u junu. Na nirnberškoj carevinskoj sednici 1438. godine sproveo je uredbe protiv privatnih ratova i imenovao je sudije za rešavanje sporova među vlastelom. Radi lakše uprave Nemačku je podelio na administrativne okruge. Mada je 1439. umro u neuspešnom pohodu protiv Turaka, njegove mere su imal trajne vrednosti i omogućile su njegovim naslednicima da stabilizuju svoju vlast. Od njega pa do smrti Karla VI (1740) vladar Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti poticao je iz Habzburške dinastije (312 godine). Posle interegnuma 1740-1742 na carski presto došao je Karlo VII Bavarski iz dinastije Wittelsbach, od 1745. do 1765. godine car je bio muž Marije Terezije Franja I Lotarinški, a od 1765. godine carevi su poticali iz Habzburško-Lotarinške dinastije (41 godina). Za vreme Fridrihove vladavine se još teško moglo predvideti da će njegovi potomci toliko dugo monopolizovati titulu cara, kao što kasnije jesu. Činjenica da je za kralja Nemačke redovno biran član porodice Habzburga, objašnjava se time da je dinastija raspolagala sa dovoljno prostranim i bogatim naslednim zemljama da bi bila u stanju nametnuti svoje kandidate izbornim knezovima. Sami Habzburzi su pri izboru cara imali pravo glasa samo u svojstvu kralja Češke.

FRIDRIH III (1452-1492)

Posle Alberta II sledeći Habzburg na carskom prestolu bio je austrijski nadvojvoda Fridrih V, sin Ernesta od Austrije. Nasledio je posede Unutrašnje Austrijem (Kranjska, Štajerska, Karintija i Gorica) 1424. godine. Godine 1439 postao je starešina Habzburške porodice, a sledeće godine izabran je za nemačkog kralja. Bio je poslednji car Svete rimske imperije krunisan u Rimu (1452. godine - kao car Fridrih III). Tokom cele svoje vladavine morao je voditi borbe sa svojim rođacima i sa snažnim rebelnim plemstvom.

Kao staratelj Lasla Posthumnog (1440-1457), sina Alberta II pretendovao je na presto Češke i Mađarske međutim mađarsko plemstvo ga je 1452 nateralo da dete preda. Posle smrti Lasla 1457.g. Habzburzi su na 70 godina izgubili oba trona. U Češkoj je za kralja izabran Đorđe Pođebrad u Mađarskoj Matija Korvin. Pri kraju svoje vladavine Fridrih III doživeo je i gubitak većeg dela Austrije i samog Beča koje je zauzeo mađarski kralj Matija I. Teritorijalnih gubitaka imao je i u zapadnim Habzburškim domenima: od Švajcarskih teritorija, realno izgubljenih u morgartenskoj bici 1315. godine, Habzburzi su se odrekli 1474.godine. Takođe, Fridrihova vlast nad austrijskim nasleđem bila je dugo vremena nesigurna - ne samo zbog napada Mađara već i zbog njihove podele između Fridriha i drugih članova porodice Habzburga. Pošto su Osmanliuje 1453.g. zauzeli Carigrad vremenom su usledili njihovi napadi sve do habzburških poseda Štajerske i Karintije, koje vojno i finansijski slab vladar nije uspeo odbraniti. O pretenzijama dinastije svedoči i povremeno koriščenje mota A.E.I.O.U. Taj moto se obično interpretirao u smislu Austriae est imperare orbi universo (“Austriji je suđeno da upravlja svetom”), ili Alles Erdreich ist Österreich untertan (“Ceo svet je podređen Austriji”).

Sem pomenutih problema, Fridrih III se morao nositi i sa stalnim otporom aristokratije prema njegovoj težnji ka sprovođenju reforme carstva, morao se boriti protiv njihovih pobuna, zavera i sa raznim pretendentima na presto, što ga je posle izvesnog vremena toliko ozlojedilo, da se gotovo potpuno povukao iz nemačke unutrašnje politike.

Fridrihov najveći uspeh - kojim je ujedno položio temelj evropskom značaju svoje porodice - bila je zapravo ženidba njegovog sina Maksimilijana I sa ćerkom Karla Hrabrog Burgundskog 1477. godine, čime je došao u posed bogate Burgundske Kneževine koja je, nominalno, pripadala Nemačkom carstvu. Pošto je vladalačka kuća Burgundije poticala od francuske kraljevske dinastije Valois i sam francuski kralj je polagao prava na ruku Marije Burgundske, te je došlo do rata između Svetog rimskog carstva i Francuske. U tom ratu Francuska je 1479. doživela veliki poraz, ali bez obzira na tu činjenicu ipak je uspela sklopiti povoljan mir. Mirom u Arrasu 1482.g. Francuska je dobila samu Burgundsku kneževinu, dok je Maksimilijan zadržao Nizozemsku koja je na taj način postala vazalna kneževina Carstva i čiji je posed doprineo izrastanju Austrije u evropsku silu. Visoka kultura u nizozemskim oblastima osetno je uticala na umetnost, književnost, na rukovođenje politikom, vojskom i upravnu praksu u svim ostalim zemljama pod vlašću Habzburga.

Pomenimo, da su ratovi sa Francuskom i Nizozemskom uz savezništvo Engleske i Španije, nastavljeni sve do mira u Senlisu 1493.godine. Prema odredbama tog ugovora, Francuska je morala Habzburzima vratiti Burgundsku grofoviju (ostala je u njihovom posedu sledećih 185.g.).

Na insistiranje nemačkih kneževa Fridrihov sin Maksimilijan je 1486. godine krunisan za kralja Rima i na taj način postao savladar Fridriha III. Od tog vremena Fridrih III se u sve manjoj meri posvećivao državničkim poslovima i poput mnogih učenih ljudi srednjeg veka bavio se astrolgijom, alhemijom (pokušavao da od raznih metala stvori zlato), družio se sa humanistima, prikupljao je knjige, retke stene i putovao (npr. do Svete zemlje). Njegov istorijski značaj je u tome da je položio temelje značaju i ulozi Habzburga u evropskim događajima narednih vekova.

7


MAKSIMILIJAN I

Poslovima države se bavio njegov sin Maksimilijan, koji je svojom delatnošću osigurao habzburškom domu dominantnu poziciju u Evropi šesnaestog veka. Proširio je porodične posede Habzburga priključivanjem napuštenih zemljišta, vodio je seriju ratova sa Francuskom - pretežno u Italiji. Uspeo je da povrati i zaokruži austrijske posede porodice: 1490. godine Maksimilijan je preuzeo Tirol i donjoaustrijske zemlje i posle smrti Matije Korvina proterao je Mađare iz osvojenih autrijskih oblasti.

Mirom u Požunu 1491. godine obnovio je sa mađarsko-češkim kraljem ugovor o nasledstvu, ističičući na taj način stare težnje Habsburga za učvršćivanjem u srednjem Podunavlju. Nasledivši Goričke grofove 1500.godine u zaleđu Trsta, u dolini Soče i u Koruškoj, povezao je Tirol sa istočnoalpijskim pokrajinama, ali je zbog toga došao u sukob sa Venecijom: Mlečani su tražili te oblasti kao sastavne delove nekadašnje Furlanske marke. Njihov cilj je bio da otežaju jačanje položaja Habzburga u gornjem delu Jadrana.

Posle smrti Fridriha III 1493. godine, Maksimilijan je zavladao sam kao nemački kralj i “izabrani rimski kralj” prvi pod takvim naslovom. Mleci su se u borbi oko Severne Italije pridružili francuskom kralju Luju XII, ali su njihove preširoke aspiracije dovele do promene savezničkih odnosa formiranjem saveza Habzburga i Francuza. Kasnije francusko-habzburške borbe oko severne Italije se nastavljaju i završavaju se pobedom Karla V 1525. i učvršćivanjem habzburške vlasti u severnoj Italiji.

Poput svoga oca i Maksimilijan je sklopio politički veoma uspešne brakove: uspeo je postići da se njegov sin Filip Lepi 1496. oženi Johanom (Ludom), ćerkom španskog vladalačkog para Izabele Kastiljske i Ferdinanda Aragonskog, i da se njegova kćerka Margareta uda za naslednika španskog prestola. Ovi brakovi osigurali su nasleđivanje španske krune i vlast nad Španijom i njenim kolonijama. Deca koja su potekla iz braka Filipa i Johane vremenom su došla na kraljevske prestola raznih zemalja: sin Karlo postao je kralj Španije i car Svetog rimskog carstva pod imenom Karlo V, Ferdinand je postao kralj Češke i Ugarske, a kasnije i nemačko-rimski car; Eleonora bila je prvo žena Portugalskog, a kasnije francuskog kralja Fransoa I; Izabela je bila žena danskog kralja; Katalina portugalska kraljica. Posle raznih peripetija, Filip je postao kralj Kastilije 1506., kada je i umro. Sem pomenutih povoljnih brakova, Maksimilijan je 1515.g. aranžirao još dva, koja su za svega 11 godina rezultirala daljim značajnim teritorijalnog širenja habzburške vlasti: svog mlađeg unuka Ferdinanda je oženio Anom Jagelo, sestrom kasnijeg češkog i ugarskog kralja Lajoša II, a unuku Mariju je udala za Lajoša koji je 1516.g postao kralj. Kod ovog poslednjeg braka Jegelonci i Habsburzi su međusobno garantirali nasleđivanje prestola u slučaju izumiranja jedne od dinastija. Ovi brakovi su poslužili kao pravna osnova za pridobijanje vlasti nad Češkom, Mađarskom i Hrvatskom.

Kad je Maksimilijan umro veliki deo Evrope je bio pod vlašću Habzburga: Španija sa kolonijama u Novom Svetu, Nizozemska, Napuljska Kraljevina, stare Habsburške teritorije u današnjoj Švajcarskoj i Elzasu; Donja i Gornja Austrija, Štajerska, Karintija, Kranjska, Tirol i Foralberg.

Za istoriju porodice Habzburga od velikog značajna je 1522.godina, kada su se braća Karlo i Ferdinand sporazumeli o podeli nasledstva: po tom sporazumu austrijske zemlje su pripale Ferdinandu, a španski posedi Karlu i njegovim naslednicima. Posle bitke kod Mohača 1526.g. Ferdinand je na osnovu pominjanih dinastičkih ugovora postao kralj Češke i Mađarske - prihvatajući se borbe za nju, koja je završena tek 200 godina kasnije. Godine 1527. Ferdinand je izabran za kralja Hrvatske i Slavonije.

KARLO V

Karlo V (1500, Ghent--1558, manastir San Jerónimo de Yuste, Španija), bio je car svetog rimskog carstva (1519-56), kralj Španije (kao Karlo I, 1516-56), i nadvojvoda Austrije (kao Karlo I, 1519-21). On je nasledio špansku i Habzburšku imperiju koja se prostirala preko cele Evrope od Španije i Nizozemske do Napuljske kraljevine i Austrije dok je u prekomorskim posedima dosezala do Španske Amerike. On se borio da zadrži na okupu svoju imperiju naspram narastajućih snaga protestantizma, rastućeg pritiska Turske i Francuske i čak protiv neprijateljskog držanja od strane pape. Karlo je bio sin Filipa Lepog Habzburškog, kralja Kastilije i Jovanke Lude kao i unuk cara Maksimilijana I i Marije Burgundske, odnosno “katoličkih kraljeva Izabele I Kastiljske i Ferdinanda II Aragonskog.

Posle smrti deda po majci, Ferdinanda II Aragonskog 1516.godine, Karlo je proglašen za kralja Španije: Bilo je predviđeno da vlada sa svojom majkom, međutim ona je zbog nervne bolesti bila nesposobna za upravljanje državom. Septembra 1517. godine je stigao u Španiju, u zemlju čiji su mu običaji bili strani i čiji jezik jedva da je govorio. Pod burgundskim uticajem savetnika, njegova vladavina jedva da je bila bolje od strane vlasti. 1519.g. kada je umro njegov deda Maksimilijan, izabran je za kralja Nemačke. Ostavio je Španiju nezadovoljnu njegovom vladavinom i nemirnu. Njegov regent Adrian (pre njegov učitelj, a kasnije, 1522-1523 papa Hadrijan IV) nije bio dovoljno snažan da umiri nezadovoljne kastiljske gradove (comuneros). U međuvremenu, njegovi nemački privrženici su potkupili izborne knezove i progurali njegov izbor za cara naspram Fransoa I francuskog kralja. Karlo je istovremeno krunisan za kralja i izbornog cara u Ahenu 1520.godine.

8


Prvi izazov Karlu V pretstavljalo je učenje Martina Lutera, koje je on izložio 1521.g. pred carevinskom skupštinom u Wormsu. Karlo V čvrsti katolik, odbacio je ta učenja, objavljujući time rat protestantizmu.

Drugi zadatak njegove vladavine, takođe je bio nerazrešen: pitanje hegemonije u Evropi. Kao i njegovi burgundski preci morao je da se bori protiv francuske dinastije Valois, Luja XI. Mada je pretstojao rat sa Francuskom, Karlo je 1522. godine požurio u Španiju i u krvi ugušio bunu kastiljskih gadova. Bez obzira na njegov čvrst nastup, došlo je do brzog i potpunog zbližavanja između umirenog naroda i njihovog suverena. Taj proces se odigrao tokom drugog boravka Karla V u Španiji (1522-29). On je postao pravi španac i njegova emotivna veza sa podložnicima stalno se produbljivala U tome nemalu ulogu igrali su Značajni prihodi iz španskih prekookeanskih kolonija kao i hrabrost i odanost španskih vojnika dokazanih kroz seriju ratova koje je Karlo V vodio tokom svoje duge vladavine.

Ne uspevajući da mirnim putem izgladi sporove sa Fransoa I, on ga je 1525. godine kod Pavie teško porazio i čak zarobio. Pobeda je obezbedila špansku supremaciju u Italiji.

Usponom Sulejmana I Veličanstvenog na sultanski presto 1520. godine, ponovo je pojačn turski pritisak na Evropu. Osmansko carstvo nije pretilo samo Mađarskoj, već i naslednima habzburškim zemljama koje su od porodičnog dogovora 1522. pripadale mlađoj grani Habzburgovaca na čelu su Ferdinandom I. Posle bitke kod Mohača Turci su postali najveća opasnost za Habzbrge na kopnu, kao što su oni već od dolaska Karla na presto Španije, bili najveća opasnost za njih na moru. U vreme kada je Karlo shvatio da je njegov prvi zadatak kao cara, upravo borba protiv ove pretnje, bio je već toliko zapleten u zbivanja na zapadu Evrope, da mu je preostajalo malo vremena, energije i novca za borbu protiv Turaka. Umesto da povede rat protiv nevernika, on je 1527.godine sa svojim španskim trupama i nemačkim plaćenicima marširao na Rim, protiv svog neprijatelja pape. Tom prilikom Rim je neslavno opljačkan. Papa je posle toga bio spreman na svaki kompromis. Ponovo započeti rat između Francuske i Karla V doneo je još jednu pobedu Habzburga i mir u Kambreji, 1529. godine. Papa se sreo sa Karlom u Bolonji, gde ga je 1530. g. krunisao za cara. To je bio poslednji slučaj da je Sveti rimski car bio krunisan od strane pape.

Godine 1530. Karlo je sazivanjem crkvenog sabora pokušao da približi gledišta protestanata i katolika međutim u tome nije uspeo, te je došlo do zbijanja redova protestanata u Šmalkaldensku ligu. Zbog ponovne turske opasnosti, Car je darovao izvesne koncesije protestantima u zamenu za njihovu oružanu pomoć protiv Osmanlija. Velika armija pod ličnim carevim vođstvom pohitala je u odbranu Beča. Saznavši da je velika hrišćanska armija pod Bečom, Sulejman se nije odlučio na zauzimanje grada, slično tome ni Karlo V nije izdao naredbu za odlučujuću bitku. Umesto toga, vratio se u Španiju, ostavljajući svoga brata Ferdinanda I, kao opunomoćenog da se nosi sa Osmanlijama. Vladar jake pomorske sile, Karlo je po ugledu na svoga deda Ferdinanda, razmišljao o osvajanju severne Afrike i hteo je da preko mora zada udarac Sulejmanu - ono što je propustio da uradi na kopnu. Međutim ta operacija ni pored svog uspeha u uništavnju značajnih turskih pomorskih snaga nije imala bitnog uticaja na odnos snaga.

Posle te vojne akcije, imperator je otplovio za Napulj i ušao u Rim gde je papi Pavlu III i Svetom sinodu uputio svoju čuvenu političku adresu i izazavao francuskog kralja na lični dvoboj. Kada je to francuski kralj odbio on je napao Provansu, ali je na papino posredovanje zaključen mir u maju 1538. godine. Potom je pošao za Nizozemsku gde je sa uspehom smirio nezadovoljstvo nastalo protiv njegove sestre, Marije Ugarske.

Na carevinskom saboru u Regensburgu 1541. g. on je darovao velike koncesije protestantima, što kasnije ni protestanti ni papa nisu prihvatili.

Mada je Ferdinand izgubivši svoju prestonicu u Mađarskoj 1541. godine, tražio kopnenu ofanzivu protiv Sulejmana, Karlo V se ponovo odlučio za pomorsku akciju koja je ubrzo propala neuspešnim napadom na Alžir. Istovremeno na saboru u Regensburgu pokušava zalečiti razlaz katolika i protestanata, bez uspeha.

Zbog dominacije nad Milanom, Francuski kralj je 1542. godine objavio rat Carevini. Rat je izbio sledeće godine. Bez obzira što su se trupe sretale na bojištima, do odlučujuće bitke nije dolazilo, kao ni 1532 sa Turcima, te je mir u Krepiju 1544.g. zaključen uglavnom na osnovi status quo ante bellum. Tome je doprinela i permanentno loša Karlova finansijska situacija.

Napokon je crkveni sabor u Trentu otvoren decembra 1545, pre toga papa je Karlu V nudio ljude i novac za borbu protiv jeretika. Kada se protestantski kneževi nisu pojavili na carevinskom saboru 1546. godine, verska i politička situacija postala je kritična. Karlo V je u odlučujućoj bici kod Mühlberga aprila 1547. pobedio protetstantske snage. Međutim i dalje je pokušavao postići sporazum i izmirenje sa protestantima. On je u Augsburgu izdao odluke pod nazivom “Interim,” kojim je protestantima dao koncesije verujući da su one dalekosežne, a ustvarnosti nisu bile suštinske.

U međuvremenu, Francuski kralj je jedva čekao da obnovi staro rivalstvo između dinastije Valois i Burgundije, a protetstantski kneževi su hteli da se osvete za Mühlberg. Posle potpisivanja tajnog ugovora oktobra 1551.g. između francuskog kralja Anrija II i Albert II Alcibiadesa, brandenbur škog kneza i Mauricea, saskog izbornog kneza, Maurice je januara 1552. predao Francuzima gradove Metz, Toul, i Verdun – carevinska zemljišta. Štoviše, Maurice je pokušao da zarobi samog cara, koji je jedva uspeo da pobegne. On je brzo sakupio pojačanje, ali je u promenjenim političkim okolnostima bio primoran da ratifikuje sporazum

9


između svog brata Ferdinanda i pobunjenika na osnovu kojeg su se novoj protetsantskoj veri darivala ista prava kao i katoličkoj.

Karlov pokušaj da povrati Metz završio se potpunim neuspehom. Burgundija je kapitulirala Francuzima. Krajnji rezultat tih događaja je bio poraz Karla V u borbi za hegemoiju u zapadnoj Evropi. Posle neuspešne poslednje vojne kampanje protiv Francuske, spremao se za abdikaciju. Pre toga međutim od februara do septembra 1555. održan je Carevinski sabor u Augsburgu koji je proklamovao verski mir. Svaka pokrajina je dobila pravo da se odluči kojoj konfesiji će pripadati, katoličkoj ili protestantskoj (cuius regio, eius religio). Raspad nemačkog carstva na nekoliko stotina nezavisnih pokrajina se obično računa od ovog datuma.

U verskom pogledu augsburški verski mir zapečatio je Karlovu sudbinu, više nije imao snage da se bori, te se oktobra 1555. u svečanim okolnostima, u Briselu odrekao Nizozemske, a nešto kasnije u Španij, odrekao se i Španije i Napuljske kraljevine u korist sina Filipa, a carskih prava u korist svog brata Ferdinanda. Povukao se u manastir Yuste početkom februara 1557.godine.

Silaskom sa vlasti Karla V došlo je i do konačne podele habzburških poseda na dve grane porodice. Karlo V je i sam uvideo da se svetska imperija ne može održati u rukama jednog čoveka. Starija grana porodice, koju je on pretstavljao, dobila je veće, vrednije i uglednije posede: Španiju, Napuljsku Kraljevinu, Nizozemsku, a mlađa zvučnu, ali praznu carsku titulu, austrijske, češke i ugarske zemlje i Osmanlije u susedstvu. Obema granama preostalo je i francusko neprijateljstvo, kao i ogromni državni dugovi. Španska grana porodice je još dugo vremena savetovala, ponekad i pomagala austrijsku granu porodice, ali su vremenom sve više sledili politiku koju su im diktirali specifični uslovi na njihovim posedima.

Karakteristike Habsburških zemalja početkom XVI veka Habsburško carstvo - dinastička država HabsburgaHabzurzi su dobar deo svojih poseda stekli putem dinastičkih brakova (Ratbod sa lotarinškom

kneginjom, Albert III stupio je u rodbinske veze sa Hohenštufovcima, Maximilijanov brak sa Marijom Burgundskom, brak Filipa Lepog sa Johanom, dinastički ugovori sa Jageloncima, itd.). Oni su te posede najčešće morali potvrđivati i u oružanim sukobima. Putem tih brakova i ratova, Habzburzi su od feudalne porodice lokalnog značaja vremenom postali najuticajnija familija u Švapskoj kneževini, potom u Nemačkoj (putem babenberškog nasleđa) da bi kao rezultat politike Fridriha III, Maksimilijana I, u vreme Karla V izrasli u dominantnu evropsku porodicu.

Važno je istaknuti činjenicu da su Habzburzi preko dinastičkih brakova dolazili na čelo država sa viševekovnom istorijom: Španija, Napuljska Kraljevina, Češka, Mađarska. Radilo se o državama sa potpuno izgrađenim državnim uređenjem, sa svojim zakonima, staleškim ustavima, staležima koji su već raspolagali sa priznatim pravima i privilegijama, sa političkim sistemom koji je podrazumevao određenu raspodelu vlasti između kralja i staleža; sa izgrađenim zakonodavnim organima, sa formiranim upravnim i sudskim sistemom od najviših do najnižih instanci, sa sopstvenim jezikom, državnim tradicijama, svešću o zajedničkoj istoriji, sa izvesnim stepenom ekonomskog i društvenog razvitka. Međutim, ukazala se praktična potreba da dinastija tim svojim zemljama, koje su barem u početku među sobom bile povezane samo preko ličnosti kralja, upravlja iz zajedničkih centralnih (dinastičkih) ureda. Da bi svoju vlast nad pojedinim zemljama pojačao, a kasnije da bi uspeo objediniti snage svojih zemalja u borbi sa Turcima, habzburški vladari su se trudili da ograniče prava i kompetencije zatečenih državnih organa u pojedinim zemljama i da na taj način steknu direktan uticaj u upravljanju nad tim zemljama.

S druge strane, bila je izražena odlučna težnja zemalja koje su došle pod habzburšku vlast da svoju državnost očuvaju neokrnjenu. Češka i Ugarska su se već više puta nalazile pod vlašću iste dinastije (Jagelonci), istog vladara i pri tome nisu gubila svoju državnost, svoje institucije. Češki i ugarski staleži su smatrali da je i vlast Habzburga slična, a okupljanje više zemalja pod jednom dinastijom opravdana zbog turskog nadiranja. Mislili su da će posle savlađivanja Turaka, ili ako do toga ranije dođe, po izumiranju dinastije Habzburga birati drugu dinastiju kao i više puta pre toga kroz svoju istoriju.

RAZNOVRSNOST POSEDA

Pomenuta proširenja habzburške vlasti u pravcu istoka i zapada odredila su politiku Habsburga za nekoliko narednih vekova. Osvajanje Nizozemske i Burgundije postavilo je branu između jake Francuske kraljevine i Nemačke podeljene na kneževine. Na jugoistoku habzurške pokrajine imale su sličan zadatak: da brane Srednju Evropu od Turskog nadiranja koje više Ugarska i Češka nisu mogle braniti zbog slabljenja centralne vlasti i jačanja anarhističkih povlastica plemstva.

Za habzburške oblasti karakteristične su dve važne činjenice. Prva je da su se sastojale iz pokrajina različite veličine, nezavisnih jednih od drugih, sa posebnim staležima, staleškim skupštinama, sa svojim zakonima, različitim običajima nad kojima su Habsburzi vladali po veoma raznovrsnim pravnim osnovama i pod raznovrsnim titulama. Stanovništvo tih oblasti je bilo najrazličitijeg etničkog sastava: Španci, Italijani, Nemci, Slovenci, Mađari, Česi, Hrvati, Srbi, itd., - pri čemu nijedna etnička skupina nije činila dominantnu većinu.

10


Druga značajna karakteristika je da se stanovništvo tih zemalja i pokrajina nalazilo na veoma različitom nivou društvenog i kulturnog razvitka i da su se i same zemlje u velikoj meri razlikovale po prirodnom bogatstvu i svojoj materijalnoj moći. Setimo se, da je u severnoitalijanskim gradovima, u Nizozemskoj, u određenim nemačkim oblastima, do doba Karla V, razvoj manufaktura, bankarstva, trgovine i robno-novčanih odnosa dostigao relativno visok nivo ekonomske razvijenosti, dok se za južnoitalijanske, austrijske, mađarske i češke oblasti to ne može reći. Istočne oblasti Habzburške imperije pod vlašću Ferdinanda I bile su pre svega agrarne oblasti sa slabo razvijenim zanatstvom, što znači da su se u vreme početnog razvoja kapitalističkih odnosa u rukama istočnoevropske grane Habsburga nalazile teritorije koje su iz tog razvoja dugi niz godina, pa i vekova izostajale – velikim delom zbog stalnih ratovanja sa Osmanskom imperijom.

Važna je i činjenica da su se njihove teritorije - sem Nizozemske – nalazile u perifernim oblastima Evrope, međusobno odvojene, za Habzburge često neprijateljski raspoloženim teritorijama nemačkih pokrajinskih gospodara, Francuskom i da su usled te okolnosti bile veoma teško branjive. Tome su, naravno, pridonosili i teški saobraćajni uslovi koji su preovlađivali na početku XVI veka.

CENTRALIZACIJA

Pomenuli smo da je velika mana Habzburških poseda bila njihova raštrkanost, raznovrsnost, multietničnost. Zbog toga su habzburški vladari vrlo brzo počeli da čine pokušaje njihovog jačeg povezivanja, eventualnog upravnog ujednačenja. Tako, na primer, razdoblje Maksimilijanove vladavine ne znači samo uspon Habzburga do svetskog značaja već i početak novog političkog razvitka u habzburškim pokrajinama u pravcu centralizovane vladarske uprave, koja počiva na centralnim ustanovama i plaćenim službenicima.

Maksimilijan je prvo uveo centralne organe za Donje- i Gornjeaustrijske posede. Osnova ove centralizacije je bila odvajanje finansijskih od političkih i sudskih ustanova. Njena svrha je bila suprotstavljanje težnjama feudalaca da staleškom pokrajinskom upravom ustale podelu habzburških poseda u niz samostalnih pokrajina, kojima bi vladale staleške skupštine, dok bi udružene bile samo u nekom obliku personalne unije preko ličnosti habzburškog vladara. Suprotno tim težnjama, koje su već bile veoma izražene u vreme Fridriha III, Maksimilijan je hteo postići ujedinjenje pomoću centralnih ustanova u kojima bi on imao odlučujuću reč. Odgovarajući toj politici, formirani su zajednički uredi za sve habzburške pokrajine kao i za poslove čitave Nemačke. Posle Maksimilijanove smrti 1519.godine došlo je do reakcije, ali je centralizacija kasnije nastavljena. Sem pomenutog cilja, centraliazciju uprave na habzburškim posedima požurivala je i turska opasnot, kao i nasleđivanje poseda Jagelonaca. Međutim taj proces je trajao veoma dugo, odvijao se uz stalnu političku borbu sa staležima pojedinih pokrajina, država, ponekad je borba prerastala u ustanke, pobune čak i ratove, ali u suštini nikad nije završena u potpunosti.

U austrijskim zemljama početne, primetne uspehe u centralziaciji državne uprave postigao je Ferdinand 1527. godine, osnivanjem zajedničkih ureda za sve svoje pokrajine. Najvažniji upravni organi carevine, bez kojih vladar nije donosio nikavu važniju odluku bili su Dvorski savet (osnovan u XV.v.) i Tajni savet (osnovan početkom XVI.v.).

Dvorski savet (Hofrath) bio vrhovni upravnog organ i vrhovni apelacioni sud austrijskih zemalja.Tajni savet (Geheim Rath) je bio sastavljen od nemačkih i austrijskih aristokrata i profesionalnih

pravnika, a odlučivao je o spoljnim poslovima i značajnim pitanjima unutrašnje politike. Tokom 17.veka povećanjem broja članova saveta prerastao je u Tajnu konferenciju, refomama Marije Tereyije u Conferenz in Internis. Umesto nje 1761.g. osnovan je Staatsrat (Državni savet).

Dvorska kancelarija (Hofkanzlei) je prvobitno bio centralni ured vladara (u Beču), gde su koncipirali, redigovali i pečatirali zvanična akta i prepisku. Kasnije u XVI.v. je postao najvažniji ured za pripremanje raznih predmeta za raspravu. U njenu nadležnost spadali su i spoljni poslovi Podunavske monarhije kao i rukovođenje svim poslovima dinastije. Njome je rukovodio vicekancelar.

Dvorska komora (allgemeine Hofkammer) bila je najviša finansijska vlast Habzburške monarhije. Vršila je vrhovni nadzor nad svim prihodima od vladarskih poseda, regalnih prava i od poreza, kao i nad rashodima. Nadzirala je ubiranje državnih prihoda i ovaj ured je bio najviše savetodavno telo vladara u finansijskim pitanjima. Dvorskoj komori su podređeni i finansijski organi u pojedinim zemljama, odnosno pokrajinama.

Posebna kancelarija bavila se pitanjima vezanim za Sveto rimsko carstvo - Reichskanzlei.Centralizacija je u vojnim pitanjima išla sporije, te je Dvorski ratni savet (Hofkriegsrath)

organizovan tek 1556.godine, kao vrhovni koordinacioni organ za vojne poslove svih zemalja austrijske grane Habsburga. Dvorski ratni savet je bio zadužen za održavanje diplomatskih veza sa Turskom.

Moramo primetiti, da je čitav ovaj napredak u pravcu centralizacije uprave habzburških poseda u prvo vreme bio tek prividan, a ne suštinski. Otpor staleža težnjama ka centralizaciji uprave poduprle su mnoge okolnosti, pre svega teški ratovi nametmuti događajima u Podunavlju posle Mohačke bitke, koji su nemilosrdno crpili državnu blagajnu. Do reorganizacije centralnih ureda carevine i njihove prevlasti nad staleškim ustanovama došlo je za vreme vladavine kraljice Marije Terezije od 1742. godine.

11


REFORMACIJA

Za evropska zbivanja kao i za događaje na jugoistoku Evrope određujuću ulogu imala je pojava i širenje Reformacije. Kao centar protestantizma Nemačko carstvo privlačilo je najviše pažnje. U njoj je usled nepostojenja snažne centralne vlasti borba protiv protestantizma bila teška i protestantizam se širio sve do smrti Lutera i Kalvina. Od nemačkih oblasti protestantizam je čvrsto prihvatila severna Nemačka, širila se po Palatinatu, Virtembergu, Badenu, bavarskim gradovima, proširila se po Saksoniji, Porajnju, na Štajersku, Korušku, oko 1570.g. stekla je čvrste pozicije u Češkoj, Moravskoj. Van Nemačkog Carstva širila se na Poljsku, Mađarsku, Erdelj.

Odnos Habzburga prema protestantizmu odredili su njihovu dinastički interesi odnosno real-politička promišljanja pojedinih habzburških vladara u konkretnim istorijskim okolnostima. U tom smislu položaj i uloga Habzburga u evropskim političkim zbivanjima prelomnih godina sa kraja XV i početka XVI veka imali su je presudan uticaj na njihov odnos prema protestantizmu. Učvršivanje Habzburga u katoličkim zemljama poput Španije i Italije i dominantna uloga španske grane porodice u politici čitave dinastije u XVI veku, zahtevalo je od austrijske grane Habzburga da podupiru katoličku crkvu i da se suprotstavljaju protestantizmu. S druge strane, politika austrijskih Habsburga u mnogome je zavisila od pomoći južnonemačkih i italijanskih trgovačkih kuća zainteresovanih za očuvanje uloge Rima u katoličkom svetu, zbog koristi koje su one od toga imale. Dalje, troškove borbe protiv Turske važne za austrijsku granu Habzburškog doma, delimično je snosila Katolička crkva. Pored toga, već u XV veku u alpijskim habzburškim pokrajinama imanja prelata počela su se ubrajati u komorno imanje pokrajinskog kneza, pa im je ovaj mogao nametati vanredne poreze, ponekad i vrlo visoke. Sekularizacija ovih imanja od strane protestantskih kneževa u korist protestantskog plemstva direktno bi oštetila i pokrajinskog kneza te su se oni suprotstavljali širenju protestantizma u ove oblasti. Negativan stav Habzburga prema protestantizmu omogućio je pobedu protivreformacije u jednom delu srednje Evrope, a s druge strane, doprineo je zaoštravanju suprotnosti između nemačkih kneževa i pretvaranju nemačke države u formalan i neznačajan savez potpuno samostalnih kneževina.

Car Ferdinand I Habzburški (1556-1564), mada je bio prijatelj jezuita i dobar katolik, obezbedio je svojim protetstantskim vernicima verski mir. Njegov naslednik Maksimilijan II (1564-1576) ostao je uprkos naporima jezuita i protestanata, po strani od verskih sukoba, ali nije ni doprinosio njihovom rešenju, slično, ni ponašanje dosta povučenog Rudolfa II (1576-1602) nije pridonelo rešavanju ovog evropskog problema.

HABZBURŠKO CARSTVO U PRVOJ POLOVINI XVI VEKA

MOHAČKA BITKA

Sudbonosan događaj u istoriji zemalja srednje i istočne Evrope, ali pre svega Mađarske, Hrvatske, Češke, odnosno Habzburške dinastije, pretstavljala je Mohačka bitka. Taj događaj omogućio je Habzburzima da osvoje presto čeških i ugarskih zemalja, ali je ujedno značio direktan sukob sa Osmanskim carstvom kao i involviranost u zapletene političke Ugarske. Posle relativno brzog integrisanja Češke u okvire Habzburške monarhije proglašenjem Ferdinanda I za protivkralja Jovanu Zapolji Habzburzi su započeli stoosamdesetogodišnju borbu za ovladavanje Kraljevinom Mađarskom u kojoj su oni morali da se nose ne samo sa Osmanskim carstvon već i sa neretko neprijateljski raspoloženim ugarskim staležima i erdeljskim knezovima. Pri tome Habzburzi su u vođenju svoje spoljne politike prioritetnim smatrali događanja u Nemačkom carstvu i zapadu Evrope. Do okretanja ka istoku Evrope, Balkanu došlo je dobra dva veka kasnije.

Na izmaku srednjeg veka Kraljevina Mađarska je obuhvatala čitavu oblast Karpatske kotline i bila je jedna od najznačajnijih država Srednje Evrope. Prostirala se na nešto više od tristo hiljada kvadratnih kilometara sa 3-3,5 miliona stanovnika. Za mađarsku krunu su se takmičile slavne dinastije poput habzburške, luksenburške i dinastije Jagelo, koje su smatrale da bi ova zemlja mogla postati središte jake carevine. Takve njihove težnje su se međutim izjalovile, jer su u osmanskoj Turskoj naišle na jakog protivnika sa kakvim se dotad nisu susretale. Turci su granice Mađarske dostigli oko 1390. godine. Pohodi organizovani u saradnji sa hrišćanskim evropskim državama protiv njih 1396., 1444. g. doživeli su neuspehe. Sultan Mehmed II je 1453. godine zauzeo Carigrad, 1459. godine srušio ostatke Srbije, u dugom ratu porazio je pomorsku velesilu svog vremena Mletačku republiku i na despotskim osnovama reorganizovao svoju državu. Njegov unuk Selim I je proširio vlast Turske na Siriju i Egipat. Kada je Sulejman I Veličanstveni 1520. godine stupio na presto, Turska je obuhvatala preko 1,5 miliona kvadratnih kilometara, a broj stanovnika je dostizao 12-13 miliona, njena vojna snaga je nadmašivala ujedinjene vojne sile evropskih država.

Već je Mehmed II proklamovao obnovu Rimskog carstva, odnosno program osvajanja hrišćanske Evrope, međutim usled unutrašnjih i spoljnih okolnosti izvođenje ovog plana mogao je započeti tek Sulejman I - čime je po logici stvari njegov najveći neprijatelj postao Karlo V, a prvi na udaru turske sile našao se Karlov mlađi brat, Ferdinand Habzburški, pretendent na mađarski presto. Sulejman I je sa Karlom V - u težnji da osvoji Tunis i Italiju - ratovao prvenstveno na moru, s time da je 1532.godine zamalo došlo do sukoba dva imperatora i na kopnu: Dok je Sulejman Veličanstveni opsedao Sigetvar u Mađarskoj, nemačko-rimski car

12


Karlo V se sa svojom brojnom armijom ulogorio ispod Beča. Bitku koja je obećavala da će biti najkrvavija u stoleću, verovatno u bojazni da je suviše rizična, nije zapodenula ni jedna strana.

Pored činjenice da je za vreme vladavine Sulejmana I prestiž i moć osmanskog carstva dostigao kulminaciju, ofanzivu osmanlija protiv evropskih država potaknule se i izvesne crte političkog života evrope toga vremena. U borbi sa svojim velikim rivalom Karlom V, Turska se zbog geopolitičkih razloga francuskom kralju Fransoa učinila zgodnim saveznikom, te je uspeo navesti Sulejmana I da preduzme napad na Karla V. Fancuska je time postala jedan od prvih evropskih saveznika Turske. Tursko napredovanje olakšala je i okolnost da je otporna snaga evropskih država bila narušena i verskim razdorom izazvanim širenjem reformacije: pribojavajući se mogućnosti da bi uspešna protivturska borba mogla ojačati papstvo i katolike, protestantski kneževi nisu bili spremni da se pridruže jednoj jakoj protivturskoj koaliciji.

Prvi korak u ostvarivanju zamašnih turskih planova bilo je zauzimanje Mađarske, koja bi poslužila kao baza za napade na Nemačko carstvo. Godine 1521. turski sultan Sulejman I Veličanstveni (1520-1566) je zatražio od Lajoša II Jagelonca kralja Ugarske i Češke da mu za osiguranje mira plati godišnji tribut, danak. Kada je to Lajoš II odbio, Osmansko carstvo je peduzelo pohod na Mađarsku. Na juriš su zauzet Šabac, a posle dvomesečne opsade i Beograd 29.avgusta 1521. zaposedajući na taj način “kapiju Mađarske”. Njihov plan da prodru u unutrašnjost zemlje, propao je kada je 19.jula jedna oluja uništila pontonski most koji su sagradili preko Save. Posle postavljanja garnizona u zauzete tvrđave, Turci su se povukli. Do konačnog obračuna 1526.godine, lokalni turski komandanti su napadali pogranične oblasti. Tokom tih vojnih akcija zauzeli su Oršavu, Pet, Knin Ostrovicu i Szörény. Spremajući se za dalje ofanzive, u carigradskoj topolivnici je u periodu od 1522. do 1526. godine izliveno 1.027 topova različitog kalibra.

Mada svesni opasnosti, mađarski staleži nisu uspeli organizovati dovoljno snažnu odbranu granica, te 1526. nisu uspeli odoleti turskoj ofanzivi znatno jačoj od one pre pet godina. Bilo je pokušaja da se zemlja vojno ojača, ali zbog sve izražnijeg feudalnog partikularizma i opšteg opadanja političke, finansijske i vojne snage zemlje pod dinastijom Jagelonaca, ti pokušaji nisu dali pozitivne rezultate.

Dolazeći od Plovdiva, preko Niša i Beograda sa 100.000 vojnika i 300 topova, turski sultan Sulejman I Veličanstveni je polovinom jula 1526.g prodro u Srem. Posle dvonedeljne opsade (14-27.jula, vođe branioca Alapi György, Tomori Pál) turska vojska je zauzela Petrovaradin, nešto kasnje Ilok i Osijek, te je 26. avgusta na pontonskom mostu prešla Dravu i 28. avgusta izbila na 6 km južno od Mohača. Iako se već u proleće znalo za pripremanje turske ofanzive, kralj Lajoš II je tek 12. juna uputio poziv za rat protiv Turaka. Plemstvo se na taj poziv dosta slabo odazvao, te se na polju kraj Mohača 26.avgusta okupilo samo svega 14.000 pešaka i 14.000 konjanika sa 80 topova. Mada su u ugarskom vojnom taboru postojala mišljenja da zbog slabosti ne treba primiti bitku, već bi bilo celishodnije povući se prema Erdelju, odakle je nailazio erdeljski vojvoda Jovan Zapolja sa 12.000 vojnika, palatin István Werbőczy i glavni komandant Pál Tomori odlučili su da prime bitku.

Vojske su se do podneva 29.avgusta postrojile. Deo turske konjice pod Bali-begom je poslat da zaobiđe desno krilo ugarske vojske i napadne njihov tabor. Posle artiljerijske pripreme Mađari su oko 15.časova preduzeli napad na turske položaje. Uspeli su probiti prvi borbeni red turske vojske (rumelijska vojska) i nabaciti ga na drugi. Tada se drugi red turske vojske, sastavljen od Anadolaca razdvojio - ne zna se da li namerno ili pod pritiskom hrišćanske vojske, pa su kroz nastalu rupu turski topovi opalili na desno krilo i centar ugarskih bojnih redova koji su tada već došli do trećeg reda turskih snaga, do janjičara koji su štitili i samog sultana. Istovremeno mađarsko desno krilo je, ugroženo od strane Bali-begove konjice, počelo u neredu da se povlači. Kad je odbijen i napad mađarskog centra došlo je do panike i bekstva. Bitka je završena za nepuna dva sata sa potpunim porazom hrišćanskih snaga. Na bojištu je ostalo 24.000 vojnika. U bici su izginuli mnogi od crkvenih i svetovnih velikodostojnika: 7 prelata (i sam Pal Tomori) 28 barona kao i sam kralj Lajoš II.

Sulejman je ušao u nebranjeni Budim 9. septembra. Mesec dana kasnije pobednička Turska armija napustila je Mađarsku, odvodeći sa sobom više desetine hiljada (po nekim izveštajima čak 100.000) zarobljenika. Mada su se Turci povukli iz zemlje, ipak su bili u stanju da iz svojih garnizona postavljenih u sremske tvrđave nadziru unutrašnjepolitička zbivanja u Mađarskoj. Zauzimanjem Beograda, Šabca, Petrovaradina i sremskih utvrđenja, Turci su zapravo srušili južni odbrambeni sistem Mađarske. Pošto od Dunava i Drave do jezera Balaton i planine Bakonj, odnosno do planina na severu Mađarske nisu postojale prirodne prepreke koje bi se mogle iskoristiti za utvrđivanje, Turci nisu strepeli od izgradnje novih odbrambenih linija.

Mohačka bitka je u suštini značila kraj nezavisnosti Kraljevine Mađarske, početak građanskog rata i s time u vezi pojavu tendencija koja će sredinom veka dovesti do raspada zemlje na tri dela. U širem smislu, ishod Mohačke bitke i građanski rat značili su drobljenje i slabljenje jedinstvene, relativno snažne sile koja se dotad uspešno suprotstavljala turskom nadiranju. S druge strane pogibija kralja Ludovika postavila je pitanje njegovog naslednika u Mađarskoj, Češkoj i Hrvatskoj.

Posle izbora Ferdinanda habzburškog za kralja Mađarske Sulejman je promenio svoju politiku i umesto daljenjeg postepenog zauzimanja Mađarske, odlučio se da direktnim pohodima na Beč (1529. i 1532.

13


godine) porazi kralja Ugarske. Pokazalo se međutim da Sulejmanova država nije kadra da zauzme ni celu Mađarsku, a kamoli Evropu. Turska je postala određujući činioc evropske politike, međutim dalje tursko napredovanje ograničilo se na mukotrpna osvajanja po ugarskim oblastimao. On i njegovi naslednici su tokom brojnih narednih pohoda dalje proširivali osvojene teritorije u Mađarskoj i preduzimali pokušaje osvajanja Beča, ali suštinske promene u odnosu snaga nisu uspeli postići.

PRIKLJUČENJE ČEŠKE HABZBURŠKIM POSEDIMA

Smrću Ludviga II Jagelonca u Mohačkoj bici češki presto je postao upražnjen. Ferdinand je po istoj osnovi kao u slučaju mađarskog i hrvatskog prestola – na osnovu dinastičkih ugovora Habzburga i Jagelonaca – pretendovao i na češki presto. Procenjujući da realne šanse za odbranu od Turske imaju samo pod jakom dinastijom, češki staleži su 23. oktobra 1526.godine prihvatili Ferdinanda za kralja Češke (a stime i Moravske i Šleske). Ferdinand I nije bio prvi Habzburg na prestolu Češke: pre njega bili su Rudolf Austrijski (1306-1307), Albert Austrijski (1437-1439) kao i Ladislav Postumus 1453-1457. Prilikom krunisanja Ferdinand I je izjavio da je češku krunu primio na osnovu prava češkog državnog sabora da slobodno bira kralja i obavezao se da će poštovati stare privilegije i prava Češke, njene običaje i odnose koji u njemu vladaju, podrazumevajući tu i slobodu veroisposvesti. Na osnovu ovakve izjave, Kraljevina Češka je zadržala svoju unutrašnju autonomiju: opstale su staleške skupštine, češke upravne ustanove, na čelu čeških okruga stajali su tzv. hetmani, birani od strane češkog plemstva; plemstvo je zadržao svoj značaj i ulogu u društvu i upravnom sistemu zemlje.

Ipak, Ferdinand I je prihvaćene obaveze uskoro počeo kršiti. Kao i u drugim zemljama gde su 1526.godine Harbzburzi došli na vlast, ubrzo su se osetile i negativne posledice učinjenog izbora: Habzburzi su pokušali da razvijenu privredu, gradove i ostale materijalne i finansijske resurse Češke iskoriste u što većoj meri za potrebe borbe sa Osmanskom monarhijom, ali i za potporu interesa porodice Habzburg u brojnim političkim i vojnim zapletima na Zapadu Evrope. U tom cilju, često su na stanovništvo razrezivani vanredni porezi, pri čemu je korišćena osetno viša poreska stopa u Češkoj, od one u Austriji. Ponovo je došlo do doseljavanja sve većeg broja Nemaca: vlastele i građana. Habzburzi su u Češkoj preferisali katolike, dok su se protestanti našli u nepovoljnoj situaciji. Naročito odlučno su progonili udruženja češke braće. Ferdinand se prema Češkoj počeo ponašati kao prema zavisnoj, a ne slobodnoj zemlji. Da bi zemlju podredio pod jaču kontrolu, vladar je već 1528. godine zabranio sazivanje staleške skupštine i plemićkih skupština čeških okruga bez kraljevske dozvole. Gradske samouprave su stavljene pod nadzor nemačkih činovnika. Slično se dogodilo i sa cehovima. Da bi predupredio zajednički otpor gradova i plemstva, izazivao je raskol između njih.

Vremenom se socijalno nezadovoljstvo - pre svega seljaka ali i drugih siromašnih slojeva poput gradske sirotinje, sitnih plemića i slično - počelo vezivati za nezadovoljstvo habzburškom nacionalnom i verskom politikom, te je početkom tridesetih godina došlo do prvih nemira seljaštva i chodova (graničara). Pokušaji otpora čeških plemića i građana ugušivani su putem pogubljenja i oduzimanja imovine.

USTANAK U PRAGU 1547.GODINE

Nezadovoljstvo Čeha nacionalnom i verskom politikom Habzburga dovelo je do velikog češkog ustanka 1547.godine, sa centrom u Pragu. Neposredan povod događajima dao je Ferdinandov pokušaj da i Čehe iskoristi u ratovanju Habzburga i nemačkih protestanata: on je od čeških staleža zahtevao novac i ljudstvo za borbu protiv šmalkaldenskog saveza protestantskih nemačkih kneževa. Pretstavnici čeških staleža su odbili Ferdinandov zahtev i bez Ferdinandove dozvole, sazvali zasedanje staleške skupštine za 19.mart 1547.g. Na okupljenom saboru formulisane su žalbe u 57 tačaka koji su podneti kralju. Ove žalbe činile su ujedno i program ustanka. Najveći deo iznetih žalbi odnosilo se na zaštitu prava i privilegije plemstva i gradova kao i na pitanja vezana za političko uređenje zemlje. Zahtevalo se zadržavanje prava staleža na izbor kralja (nesumnjivo uperen protiv Habzburga); zahtevalo se poštovanje prastarih prava Češke od strane kralja; staleži su odlučno odbacivali zakone koji bi bili u suprotnosti sa starim pravima Čeha; zahtevalo se da kralj ne prihvati nikakve obaveze naspram rimskog pape. U žalbama je bilo reči i o pitanjima vezanim za staleške sabore, zemaljske sudove i plemićke okružne skupštine. Neposredni interesi seljaštva, gradske sirotinje nisu bili zastupljeni u zahtevima.

Martovski sabor je odlučio da radi zaštite svojih zahtevanja proglasi narodni ustanak (plemićki, gradski, narodni) i izvršio je izbor hetmana po okruzima. Međutim, posle poziva na ustanak nije se počelo sa sastavljanjem vojnih odreda, u nadi da će postavljene ciljeve postići i bez oružane borbe i masovnih pokreta. Ferdinand je obećao da će ispuniti zahteve staleža, te je plemstvo odustalo od daljih akcija. Kada je aprila 1547.g. došlo do preokreta u Šmalkaldenskom ratu u korist Karla V, vođstvo pokreta je palo u paniku i odlučilo da opozove češke vojne jedinice koje su se borile na strani protetsantskih kneževa i da pošalje izaslanstvo na pregovore sa Ferdinandom. Kada su se zbog ovih odluka praški stanovici (uglavnom niži slojevi) počeli buniti, gradska aristokratija je otvorili kapije Praga kraljevskoj vojsci. Ona je poharala predgrađe Paraga. Početkom jula 1547.g. stanovništvo Praga sukobilo se sa kraljevskom vojskom, a 5/6 jula izbio je ustanak Pražana protiv kralja i stranih vojnika. Tom ustanku se pridružilo nekoliko hiljada stanovnika susednih sela, ali je kraljevska vojska lako skršila ustanak.

14


Praški ustanak je pružio povod Ferdinandu I da proširi dinastička prava svoje porodice na štetu čeških autonomnih prava. Vlast Habzburga u Češkoj proglašena je naslednom. Posledice ustanka najteže su pogodile gradove: sem četiri grada (Prag, Plzen, Češke Budejovice, Ušti nad Labem) svim gradovima je oduzeto pravo da pošalju svoje pretstavnike u stalešku skupštinu, sem toga, u kraljevu korist morali su se odreći svojih zemljišnih poseda i platiti ogromni danak. Počelo se sa progonom pripadnika radikalnih verskih sekti, pre svega “češke braće” čije su skupove zabranili, a crkve oduzeli. Godina 1548. je objavljeno da češka braća moraju napustiti zemlju ukoliko se ne odreknu svoje vere. Posle poraza ustanka osetno se pojačalo useljavanje nemačkih zemljoposednika, velikih trgovaca i preduzimača. Ferdinand I nije dirao u prava plemstva.

Bez obzira na nepovoljan ishod ustanka 1547. godine, u drugoj polovini XVI veka i početkom XVII veka primetno je jačanje nacionalne samosvesti Čeha. Češki staleži su na saboru 1564.g. doneli odluku prema kojoj kralj nema prava darovati strancima status plemića u Češkoj. Međutim u kraljevskim uredima je pored češkog upotrebljavan i nemački jezik i uopšte nemački jezik je osvajao sve veći prostor u češkom društvu, što je izazvalo izrazito zaoštravanja borbe u vezi sa korišćenjem nemačkog i češkog jezika. Godine 1615. državni sabor je doneo poseban zakon o zaštiti češkog jezika. Po tom zakonu, status građana u gradovima je mogla dobiti samo osoba sa znanjem češkog jezika, određeno je i isključivo korišćenje češkog jezika u sudovima. Osnovane su štamparije u kojima su objavljivane samo knjige na češkom jeziku.

U istom periodu, žestoka borba je vođena i oko verskih pitanja. Habzburzi su odlučno štitili interese katoličke crkve i kontrareformacije. Pored umerene struje češke reformacije, koju su zastupale plemićko-građanski slojevi, postojala je i već pominjana skupina Češka braća koja je živo negovala nacionalne-verske tradicije, kao i sekta anabaptista koja je propagirala društvenu jednakost. Habzburzi su progonili sve protestante. Neretko su ih pod pretnjom oduzimanja imanja i progona prisiljavali na prelazak na katoličku veru. Dinastija je 1556. godine dopustili rad jezuita u Češkoj, koji su posle toga u Češkoj odlučno radili na učvršćivanju vlasti vladalačke kuće i na rekatolizaciji Čeha.

U borbi sa protivreformacijom, “češka braća” i luterani su 1575. godine izradili zajedničku češku veroispovest koja je zahtevala izvesnu unutrašnju samostalnost protestantske konfesije i pravo da osnuje svoj konzistorij koji bi rešavao opšta pitanja vezana za češku samostalnu protestantsku crkvu. Habzburzi nisu hteli priznati autonomiju češke protestantske crkve i Rudolf II (1576-1611) - koji se celog svog života nalazio pod uticajem španske grane porodice i jezuita - je odbio da izda edikt o verskoj toleranciji. Međutim, kada su češki staleži 1609. godine zapretili Rudolfu II oružjem, on je pristao i objavio vladarsko pismo kojom je priznao “veroispovest” iz 1575. godine. Time su Češki protestanti dobili pravo slobodnog ispovedanja vere, slobodu održavanja javnih bogosluženja, kao i osnivanja i držanja crkava i škola. Uprava nad praškim univerzitetom je došla u ruke protestanata. Omogućen je rad “defenzora”, odnosno zaštitnika vere. 1611. godine pod vođstvom protestantskog grofa Thurna osnovane su češke oružane snage. Radilo se o iznuđenim koncesijama koje je Rudolf II smatrao privremenim.

U prvoj dekadi 17. veka pojačale su se nesuglasice u samoj porodici Habzburga. Godine 1608. je došlo gotovo do oružanog sukoba između Rudolfa II i njegovog brata Matije. Plaćeničke vojske su na tlu Češke nastupale kao na osvojenoj teritoriji: pljačkali su i kinjili lokalno stanovništvo. Kao odgovor na takvo njihovo ponašanje, praške zanatlije su se latile oružja i sprečile da vojska uđe u Prag. Tokom ustanka, siromašnije stanovništvo se okrenulo i protiv katoličkog visokog sveštenstva, pa su ustanici opseli i uništili nekoliko samostana. Godine 1611. Rudolf II se odrekao češkog prestola. Njegov brat Matija (1611-1619) je bio prinuđen da prizna Rudolfovu proklamaciju o slobodi protetsantske vere, međutim on je pod raznim izgovorima kršio principe izložene u njoj, te je zapravo nastavio politiku kontrareformacije. U mnogim selima i gradovima jezuiti i katolički popovi su silom zatvarali protestantski crkve. 1617.g. Matija je za svog naslednika odredio Ferdinanda Štajerskog vaspitanog u jezuitskom duhu. Ova okolnost kao i jačanje kontrareformacije za vreme Matije bili su uzrok velikom protivhabzburškom revoltu 1618.g. koji je doveo do Tridesetogodišnjeg rata.

Odnos Češke i Ugarske prema centralnoj upravi.Proširenjem vlasti Habsburga na Češku i Mađarsku postavilo se i pitanje odnosa novih zemalja prema

centralnoj vladi. Obe zemlje su pridružene habsburškoj državi u obliku personalne unije, imale su svoje “vlade”, a uz to su dobile i svaka svoju dvorsku kancelariju i finansijsku komoru u Pragu, odnosno Požunu. Za razliku od staleža dotičnih država, dinastija je gledala na svoje posede kao na jedinstvenu državu i težila je da sve te zemlje putem zajedničkih institucija što jače poveže. U tome joj je išla na ruku Turska opasnost i raparčanost mađarske države, kao i veliki ugled i moć dinastije. Tako se, za vreme Ferdinanda I (1526-1564) personalna unija Češke i Mađarske sa austrijskim zemljama, raznim reformama počela do izvesne mere pretvarati u realnu uniju. U okviru tog procesa centralna habzburška vlast kočila je rad mađarskih i čeških tradicionalnih državnih ustanova, smanjujući na taj način njihov uticaj i značaj, i prebacujući njihove kompetencije na centralne, carevinske ustanove: primera radi 1533-1554 i 1561-1608 g. u Mađarskoj je ostajalo upražnjeno mesto palatina, glavnog pretstavnika staleške autonomije; ukinuta je funkcija kraljevskog rizničara, a Ugarska kancelarija i Komora podređene su odgovarajućim bečkim uredima koje nisu prisvajale samo pravo apelacije, već su donosile i samostalne odluke u ugarskim poslovima. Slično je bilo i sa češkim

15


najvišim uredima. Do izražaja je dolazio naročito uticaj Dvorskog ratnog saveta i Tajnog saveta koji su odlučivali o vojnim i spoljnim poslovima protežući svoje kompetencije na celu teritoriju austrijske grane Habsburgovaca. U drugoj polovini 16. veka u centralnim uredima je otvoreno promovisan princip da su pitanja u potpunosti podređena češkim i ugarskim organima vlasti jedino unutrašnji poslovi i staleška pitanja dok su spoljni poslovi, vojna i finansijska pitanja u nadležnosti centralnih carevinskih ureda u Beču. Ugarsko i češko plemstvo ogorčeno je protestovalo protiv navedenih promena, ali vrhovnu upravu nad svojim zemljama nisu uspevali zadržati.

Uključenje hrvatskih zemalja u Habsburšku monarhiju početkom XVI veka.Prema važećim zakonima Hrvatska i Slavonija su pripadale zemljama krune Sv. Stefana, odnosno

bile su sa Kraljevinom Mađarskom u realnoj uniji, uz uživanje široke upravne, zakonodavne i sudske autonomije. Pogibijom Lajoša II postavilo se pitanje izbora kralja i u Hrvatskoj. Slično događajima u Mađarskoj, plemstvo se u Hrvatskoj podelilo između dva pretendenta. Tom prilikom staleži u Slavoniji koji su se geografski nalazila u neposrednoj vezi i imale jače ekonomske i istorijske veze sa Mađarskom, opredelile su se za Jovana Zapolju. U toj orijentaciji znatnu ulogu imale su dve ugledne ličnosti: ban Krsto Frankopan, i zagrebački biskup Šimon Erdődy. Izvesnog uticaja imala je i činjenica da je sam Zapolja imao posede i rodbinu u Slavoniji.

Za razliku od slavonskog plemstva, posle dužih pregovora, hrvatsko plemstvo se uz posebne uslove sporazumelo o izboru Ferdinanda Habzburškog za hrvatskog kralja. Pošto je u datim okolnostima najvažnijim zadatkom smatrana odbrana zemlje od Turaka, plemstvo je od Ferdinanda zahtevalo da u tom pogledu preduzme sve potrebne mere kao i da potvrdi stare privilegije, prava i slobode kao i zakone kraljevine Hrvatske i njenih stanovnika. Krsto Frankopan je pokušao osujetiti ovakav ishod, ali nije uspeo, te je hrvatski sabor početkom 1527.g. u Cetinu izabrao za kralja Ferdinanda Habzburškog. Na saboru u Dubravi (6.I 1527.) kandidata Krste Frankopana, J.Zapolju, izabralo je samo plemstvo u Slavoniji. U nastalom sukobu između “nemačke” i “turske” stranke u Slavoniji, zapoljevci su vremenom sve više gubili, pogotovu kad je K.Frankopan bio smrtno ranjen kod Varaždina (1528.g.). Posle brojnih zapleta protivnici su 1530.g. sklopili “sporazum mira” u Novim Dvorima pod uslovom vraćanja otete imovine njihovim posednicima i obezbeđivanja slobode trgovine svim stanovnicima Slavonije. Primirje je međutim prekinuto 1532.g. u vezi sa Sulejmanovim drugim pohodom na Beč, da bi do konačnog smirivanja situacije u hrvatskim zemljama došlo posle Varadinskg mira 1538.godine.

Dok su se dve političke struje borile oko prvenstva u Hrvatskoj i Mađarskoj, Turci su pustošili i osvajali hrvatske zemlje: 1527.g. osvojili su Liku i Krbavu, Jajačku banovinu 1528. godine, veći deo Slavonije do 1543.godine, oblasti oko Virovitice i Čazme (bez same Čazme) do 1552.godine. Veliki gubitak u strategijskom smislu značio je gubitak Bihaća 1592. godine i Siska 1593. godine. Od 1579.g. kao središte odbrane čitave regije južno od Kupe izgrađivan je Karlovac. Tokom 16.v. nekadašnja državna teritorija Hrvatske i Slavonije se sa blizu 50.000 spala na nešto više od 20.000, a pri kraju veka na svega 16.800 kvadrtnih kilometara. Turska ratovanja su posebno teško padala seljaštvu severno od Zagreba koja su morala snositi teret izgradnje odbrambenih postrojenja i plaćanja teške ratne dažbine. Interesantno je da Turci nisu iskoristili ustanak Matije Gubca 1573.g. za svoje ciljeve, mada su pomagali u gušenju ustanka.

Državna zejednica u koju su ušle Hrvatska i Slavonija imala je karakter personalne, odnosno dinastičke unije, međutim slično kao i u Mađarskoj, usled turske opasnosti personalna autonomija je faktički prerasla u realnu uniju sa ostalim habzburškim zemljama. Pri tome Hrvatska je u velikoj meri zadržala svoje dotadašnje unutrašnje uređenje. Izvesne promene nastale usled prodora osmanskog carstva i priljučenja Habzburškoj monarhiji ogledale su se u promenjenom položaju bana i u odnosima Hrvatske i Slavonije.

Pošto je kralj boravio u “inostranstvu” i nije imao direktnog dodira sa Hrvatskom i s obzirom da više nije postojalo zvanje hercega - koji je tokom prethodnih vekova zamenjivao kralja u Hrvatskoj - ban je postao neposredni zamenik vladara - odnosno nosilac najviše političke vlasti u zemlji. Za razliku od predmohačkog doba kada je na čelu Hrvatske i Slavonije stajao po jedan ban imenovan od strane mađarskog kralja, u postmohačkom periodu usled smanjenja državnih teritorija, vrhovna uprava je prešla u ruke jednog bana. Ban je raspolagao širokim ovlastima na polju uprave, sudstva i vojnih poslova. Sazivao pokrajinske sabore, imenovao je vicebana, pod njegovom nadležnošću radili su državni poreznici, pozivao je u boj i predvodio plemićku vojsku, vodio je računa o plaćeničkoj vojsci i imao je vrhovnu sudsku vlast. Njegova važnost je usled koncentracije vlasti toliko porasla da se krajem 16. veka smatrao podkraljem (prorex, vicerex), što mu je vladar ponekad i sam priznavao. Upravo se prema obimu ove časti odlikovao gotovo samostalan položaj kraljevine u 16. veku - sve do vremena kada se zbog Krajine počela krnjiti banska vojna vlast. U zvaničnoj komunikaciji između bana i kralja posredovali su Mađarska dvorska komora i Mađarska dvorska kancelarija. Kancelarija je 1531.g. preseljena u Beč i ubrzo je kao i ostali uredi u sve većoj meri zavisila od Tajnog saveta.

Neposredno posle Mohačke bitke do posebnog značaja uzdigli su se sabori, jer je na njima hrvatsko, odnosno Slavonsko plemstvo suvereno odlučivalo o izboru novog kralja. Oni su tokom građanskog rata postali bezmalo stranački skupovi. Od 1538.g. kada se i Slavonija priklonila Ferdinandu, hrvatski i slavonski sabori su se sastajali skupno. Jedino se još 1558.g. sastao poseban hrvatski sabor u Steničnjaku, kada je trebalo većati o

16


odbrani prekokupske Hrvatske. Na saboru su se okupljali crkveni i svetovni velikodostojnici, pretstavnici županija, kaptola i gradova, uz prisustvo kraljevog izaslanika. U nadležnost sabora spadala je instalacija novoimenovanog bana, izbor činovničkog kadra županija, članova viših sudova i poslanika na mađarski državni sabor (njih 2-3). Hrvatski sabor je odlučivao o odbrambenim pitanjima, plemićkoj insurekciji, gradnji novih tvrđava, javnim radovima i porezima; ratifikovao je zakone donete na mađarskom saboru. Uz važnost zakona donetih na ugarskom saboru, hrvatski sabor je imao pravo da donese svoje zakone, a održali su se i običaji i propisi različiti od mađarskih.

Nosilac nacionalne svesti i državnog kontinuiteta bilo je plemstvo, koje je i u teškim političkim i ekonomskim prilikama isticalo samoupravna prava hrvatskih zemalja i sa time vezane staleške privilegije. Dok su se Hrvatske zemlje tokom 16. veka politički i ekonomski sve više oslanjale na slovenačke zemlje, menjao se i njihov stvarni odnos prema Mađarskoj. Iako su sa Mađarskom imale zajedničke urede najvišeg ranga (Ugarsku komora i Ugarsku kancelarija), krajem veka se pokazalo da je povezanost tih kraljevina u državno-pravnom pogledu sve više samo formalna. Uvođenjem centralnih dinastičkih ureda za hazburške zemlje, kompetencije sličnih mađarsko-hrvatskih ureda prenosile su se na nove bečke i gradačke urede. Sedište kralja se više nije nalazilo u Budimu, već u Beču, a mogućnosti samostalnog delovanja mađarskih državnih ustanova su usled te činjenice, građanskog rata i turske opasnosti bile sve skučenije. Razume, se sem državno-pravnih veza Mađarsku i Hrvatsku je povezivala i četirivekovna zajednička istorija, ekonomske i porodične veze, podudarni interesi u pogledu borbe protiv Turaka i apsolutističkih težnji Habzburga, te slabljenje mađarske političke vlasti u Hrvatskoj nije značio i prestanak saradnje na pitanjima od zajedničkog interesa niti ukidanje njihove državno-pravne veze.

PRIPAJANJE KRALJEVINE MAĐARSKE HABZBURŠKOJ MONARHIJI. DVA KRALJA

Mohačku katastrofu su savremenici shvatali kao božju kaznu koja je usledila zbog unutrašnje anarhije, stranačkog rivaliziranja, socijalne nepravde i moralnog opadanja zemlje. Sve to zaista je igralo ulogu u vojnom porazu Mađarske, međutim činjenica je bila i vojna i ekonomska superiornost Osmanskog carstva. Mađarska se protiv takve sile mogla uspešno odbraniti samo uz stranu pomoć.

Posle pogibije Lajoša Jagelonca, koji za sobom nije ostavio naslednika, češki staleži su izabrali za kralja Ferdinanda Habzburškog, a mađarski i hrvatski staleži su se podelili između dva pretendenta: Ferdinanda Habzburškog i Jovana Zapolje. Pri izboru naslednika Lajoša II, najveću težinu imale su međunarodne veze budućeg kralja, koje bi se mogle iskoristiti u borbi protiv Osmanskog carstva. Poštujući odluku sabora iz 1505.g. da se posle smrti Vladislava II ne bira strani kralj, ugarsko plemstvo je velikom većinom podržalo šogora poljskog kralja Sigismunda, jednog od najbogatijih barona Ugarske, erdeljskog vojvodu Jovana Zapolju (Szapolyai János). Poljska je u to vreme bila na vrhuncu svoje moći i bila je Mađarskoj susedna država iz koje je poticala dinastija Jegelonaca iz koje su poticala tri kralja Mađarske. Državni sabor je 11. novembra 1526. izabrao Zapolju za kralja (1526-1540).

Drugi pretendent na presto bio je Ferdinand Habzburški. On je polagao pravo na mađarski presto na osnovu mirovnog ugovora između Jagelonaca i Habzburga iz 1491., dinastičkih ugovora iz 1506. i 1515. godine, po kojima, u slučaju izumiranja muške loze jedne od te dve dinastije, njihove posede nasleđuje druga ugovorna strana. Pošto je Ferdinand u Češkoj već bio izabran za kralja, njegovi privrženici u Mađarskoj su smatrali da bi se njegovim izborom mogla uspostaviti već tradicionalna mađarsko-češka personalna unija, štoviše moglo se računati da će Ferdinandov brat, tada njamoćniji vladar Evrope – car Karlo V - preko Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti efektno pomoći Ferdinada kao ugarskog kralja u borbi protiv Turske. Polazeći od tih razmišljanja, manji broj barona predvođenih palatinom Ištvanom Batorijem je za protivkralja Jovanu Zapolji imenovao Ferdinanda.

U cilju razrešenja nastalog spora i predupređenja građanskog rata, Zapolja je ponudio ženidbu sa udovicom Lajoša II, habzburškom princezom Marijom i savez sa Habzburzima, ali je odbijen, te je manjina ugarskog plemstva 6.decembra 1526. godine za kralja izabrala Ferdinanda Habzburškog. U tom momentu se vlast Ferdinanda I ograničavala samo na nekolicinu gradova u zapadnoj Mađarskoj i na posede njegovih pristalica. U tim okolnostima veliku važnost je imala činjenica, da je Karlo V umesto pomoći protiv Osmanskog carstva, poslao vojsku Ferdinandu za borbu protiv legitimnog mađarskog kralja Jovana Zapolje. Uz podršku nemačkih carskih trupa Ferdinand je tokom 1527. i 1528. godine, uspeo proterati Zapolju u Erdelj, odnosno Poljsku i krunisao se za kralja (3.novembra 1527.g.). Sa svoje strane, Zapolja je pomoću poljske i francuske diplomacije zadobio podršku turskog sultana Sulejmana Veličanstvenog protiv Ferdinanda, te su 27. januara 1528.g. sklopili sporazum u Carigradu. Po odredbama ugovora Sulejman I Veličanstveni je priznao Jovana Zapolju za jedinog vladara njemu podložne Mađarske. Oružanom pomoći on je uspostavio vlast Zapolje nad Mađarskom i čak dva puta pokušao zauzeti Fredinandovu prestonicu (opsade Beča 1529. i 1532.g.).

Pomenuti događaji označili su početak dugotrajnog rata između dva kralja Mađarske. Građanski rat koji je sa promenljivim intenzitetom trajao do Varadskog mira 1538. godine štetio je obema stranama, a koristi je imalo samo Osmansko carstvo. Povoljnije političke okolnosti za svoje ekspanzionističke planove Turci nisu mogli ni poželeti. Oni su i prilikom osvajanja balkanskih zemalja sa uspehom koristili politiku zavade svojih

17


protivnika, a sad su im se u tom smislu pružale zaista široke mogućnosti. U takvim okolnostima i samo stanovništvo zemlje se moralo opredeliti između sukobljenih strana - što je bilo jako teško, usled nemogućnosti zainteresovanih strana da suprotnoj strani trajno nametnu svoje političku volju. Posledica svega toga je česta promena strane, potpuna politička zbrka i kriza.

Pri opredeljenju stanovništa određen uticaj imao je odnos glavnih aktera građanskog rata prema širenju protestanskih učenja koje je teklo paralelno sa političkim borbama. Ferdinand se s ciljem papskog priznavaja prava svoje dinastije na presto Ugarske, koristio svim sredstvima radi sprečavanja prihvatanja novih učenja. Suprotno njemu, Zapolja se prema protestantizmu odnosio tolerantno, čime je usled brzog širenja protestantizma u Mađarskoj, pridobio naklonost sve širih slojeva stanovništva. Na taj način sem turske podrške, svoje materijalne i vojne snage, i diplomatskih veza, na učvršćivanje Zapoljine vlasti uticalo je i povoljno javno mnenje. Vremenom se pokazalo, da je Zapolja u stanju da čvrsto drži pod svojom kontrolom veći deo kraljevine sa Budimom (pre svega Erdelj, severne oblasti Mađarske, ali je imao pristalice i u Zadunavlju i u Slavoniji) i da ga podržavaju svi oni koji se iz raznih pobuda protive Habzburškoj vlasti. S druge strane, Ferdinadove pristalice poticale su uglavnom iz zapadnih delova Mađarske i njemu su se priklanjale zbog nade da će ih zaštititi protiv turske opasnosti.

Svesni nastale opasne situacije, koja je pretila podelom državne teritorije i potpunom propašću zemlje, mađarski velikaši – pristalice i jednog i drugog kralja - su se 1531. i 1532.g. su se okupili na “saborima bez kralja” kako bi razrešili nastale suprotnosti. Međutim nisu uspeli pronaći rešenje koje bi zadovoljilo obe strane, te su se razišli bez postignutog dogovora, čime su faktički pridoneli političkoj konfuziji kojom se okoristila pre svega turska strana.Videti u kakvoj su vezi ovi događaji sa pokušajima sporazuma Habzburga i Zap – Varadski sporazum.

VARADSKI SPORAZUM

Sredinom tridesetih godina Jovan Zapolja i njemu bliski krugovi su uvideli da tursko savezništvo u borbi protiv Habzburga dovodi do gubitka sve većih teritorija u korist Turaka i da interesi zemlje zahtevaju njeno ujedinjenje pod žezlom moćnijeg od dva hrišćanska rivala koji bi imao realne šanse za borbu protiv Osmanlija. Sazrevala je ideja, da se Jovan odrekne svojih prava i da prizna Ferdinanda za jedinog kralja Mađarske. Ferdinandov brat Karlo V, je takođe podržavao ideju sklapanja mira, jer je mir i ujedinjenje mađarskih oblasti pod vlašću jednog kralja smatrao preduslovom šire protivturske akcije. Prema njegovim zamislima u poduhvatu bi pored Nemačkog carstva učestvovale i Francuska, papa i Mletačka republika. Karlo V je u cilju ostvarenja projekta, 1537.g. poslao u Mađarsku svog izaslanika Johanna Wesea na pregovore sa Jovanom Zapoljom. Ti pregovori tekli su gotovo pola godine bez znanja samog Ferdinanda. Kasnije su držani u tajnosti čak i pred Ferdinandovim savetnicima i pred erdeljskim staležima. Rezultat pregovora bio je Varadski mir iz 1538.g., koji je odredio da Jovan Zapolja, Ferdinad I i Karlo V, primaju jedni druge međusobno za braću; da Jovan Zapolja priznaje Ferdinada za jedinog kralja Mađarske, s time da do svoje smrti zadržava vlast nad teritorijama koje u trenutku sklapanja ugovora drži pod svojom kontrolom; po objavljivanju sklopljenog mira mađarski i erdeljski sabor se sazivaju na zajedničku sednicu, na kojem će biti izabran jedan palatin; posle Ferdinandove smrti na presto Mađarske dolazi njegov sin, ukoliko ne bude imao sina, nasleđivaće ga neko iz Karlovog roda, ukoliko ni on ne bi imao muškog naslednika, presto bi zauzeo Zapoljin naslednik, u slučaju da i on umre bez naslednika, mađarskim staležima se vraća pravo izbora kralja iz druge dinastije; porodica Zapolja biće materijalno potpuno obeštećena; zabranjuje se prelazak pristalicama obojice kraljeva na suprotnu stranu.

Zbog opasnosti od turske odmazde, Varadski mir držan je u tajnosti, javno je sklopljeno samo primirje. Ugovorne strane su se sporazumele da će mir proklamovati car Karlo V kada oceni da su vojne i političke prilike povoljne. Ukoliko to izazove rat, sve strane će morati učiniti maksimalan napor za borbu protiv Turaka. Bez obzira na duboku tajnost, Porta je saznala za pregovore, ali nije znala detalje sklopljenog mira. Spremala se na odmazdu. Povoljne okolnosti koje je Karlo V čekao za protivtursku akciju nisu se stekle stoga zaključenje mirovnog sporazuma do 1539. nije ni obnarodovao: zbog političkih zapleta u Evropi nije bio u mogućnosti da skupi veću vojsku, što je bio bitan preduslov planirane zajedničke akcije. Nadajući se da će stavljanjem pred svršeni čin, primorati Portu na svoje priznanje za jedinog kralja Mađarske, sam kralj Ferdinand I je 1539. informisao Portu o ugovoru. Ovaj čin kao i zapleti izazvani Zapoljinom smrću izazvali su sudbonosni turski pohod 1541.godine....

Mada se nisu stekli uslovi za stvaranje šire koalicije protiv Turske, Zapolja se nije odricao mira ni kad se oženio Izabelom, poljskom princezom. Zapolja je dve nedelje posle rođenja sina Janoša II (Žigmunda) umro 1540. Na svojoj samrti, Zapolja je zakleo svoje pristalice da neće sprovesti odredbe Varadskog mira već nasleđivanje njegovog sina. Posle Zapoljine smrti njegove pristalice su za kralja izabrale Zapoljinog novorđenčeta Janoša Žigmonda. Zapoljin najbliži savetnik (pregovarač pri stvaranju Varadskog mira) i glavna ličnost u političkom života Erdelja posle Zapoljine smrti, Đorđe Martinuzzi (Juraj Utješenović) je kod Porte uspeo isposlovati priznanje nasleđivanja kraljevske titule za Jovana II. Ferdinand to nije hteo prizati, te je opseo Budim. Staratelj Jovana II, Đorđe Martinuci je po svaku cenu želeo zaštititi prava Janoša Žigmonda te je u pomoć pozvao sultana Sulejmana I, što se ispostavilo kao velika greška, jer Sulejman posle pobede nad

18


Persijom više nije razmišljao o ujedinjenju Mađarske pod svojom vlašću, već o njenom potpunom zaposedanju i rasparčavanju. Sultan je zaista oterao nemačke trupe, ali je na godišnjicu Mohačke bitke 29.avgusta 1541. zauzeo Budim za sebe. Turska vojska okupirala je oblast oivičenu gradovima Pečuj-Estergom-Segedini i kao klin se zabila između zapadnog (habzburškog) i istočnog (zapoljinog) kraljevstva. Zemlja se za 150 godina raspala na tri dela. Sultan je Jovana Žigmunda primio za svoga sina, a potom ga je sa njegovom majkom Izabelom poslao u Erdelj. Sultan im je uz obavezu plaćanja danka darivao teritoriju Erdelja na upravljanje kao turski sandžak. Pristalica porodice Zapolja, baron Petar Petrović, dobio je od sultana na upravljanje Banat..

Martinuzzi je sa njima pošao u Erdelj i koncentrirajući u svojim rukama dostojanstva regenta, kraljevskog rizničara, vrhovnog sudije i biskupa Velikog Varada, upravljao unutrašnjim i spoljnim poslovima zemlje. U poslednjoj deceniji svog života pokušao je prema obema velikim silama voditi politiku kojom bi očuvao zemlju i izbegao vojnu akciju koja bi dovela do jačeg integrisanja Erdelja i Potisja u Osmansko cartsvo. Istovremeno, on se nadao da će Ferdinand nekako uspeti ujediniti Mađarsku pod svojim žezlom i da će u pomoć svog starijeg brata, cara Karla V uspeti proterati Turke.

Tursko zaposedanje Budima izazvalo je burne reakcije ne samo u zemlji već i u inostranstvu, tako da je 1542.g. vojska od 55.000 carevinskih i mađarskih vojnika pod vođstvom brandenburškog markgrofa Joachima krenula da je povrati, međutim doživela je fijasko, koji je sam kralj Ferdinand I prokomentarisao rečima: “Ne verujem da je Carevina ikad doživela ovako veliku sramotu i poniženje” . U pohodu 1543-1545.godine Turci su osvojili veći broj značajnih utvrda proširivši na taj način okupirane teritorije u Mađarskoj. Bez dovoljne finansijske i vojne potpore od Karla V, Ferdinand I nije ni pokušao povratiti izgubljene teritorije. Samo utvrđivanje i odbrana njemu još podložnih naselja i tvrđava pretstavljali su teret i zadatak kojem jedva da je mogao zadovoljiti. Uviđajući nedovoljnost svojih snaga za savlađivanje Turaka, Karlo V i Ferdinand I su 7.oktobra 1547.godine sklopili primirje na pet godina sa sultanom. Štoviše, Ferdinand I je prihvatio obavezu da Porti plaća redovni godišnji danak za posedovanje teritorija, odnosno za osiguranje od turskih napada. Ovu svoju obavezu, Habsburški vladari su ispunjavali sve do Žitvatoročkog mira 1608.godine. Turska strana je prihvatanje pomenute obaveze tumačila kao priznanje vazalnog odnosa mađarskog kralja sultanu. S obzirom pak, da je kralj Mađarske iuza 1556.g. bio ujedno i car Svete rimske imperije nemačke narodnosti, ovakva interpretacija obaveze plaćanja danka protezala se ujedno i na cara, odnosno na Sveto rimsko carstvo, što su Turci voleli da ističu, a Habzburzi verovatno ni sami sebi nisu priznavali.

Posle neuspešnog ratovanja i sklopljenog primirja, Ferdinand se ograničio isključivo na odbranu teritorija, s time više da je i Sultan promenio taktiku i umesto odlučujućeg pohoda i zauzeća Beča, težio postepenom zauzimanju ugarskih teritorija sve do Beča. Time je otpočeo period pograničnih ratovanja oko utvrda koji je trajao do 1566. godine, tokom čega je na nizinskoj oblasti Mađarske proširena turska vlast a granica između dve države fiksirana organizovanjem turske i ugarske odbrambene linije.

Pokušavajući da stvori uslove za povraćaj Budima i uspešnu borbu protiv Osmanskog carstva, Đorđe Matinuzzi se još 29.decembra 1541.godine sporazumeo sa Fredinandom, predao mu je krunu Sv. Stefana i izjavio da je uz materijalno zbrinjavanje Jovana Sigismunda spreman da mu preda i Erdelj. Mada je svoju ponudu više puta ponovio, Ferdinandu je bilo potrebno deset godina da pripremi ovaj poduhvat. Odgovarajući odredbama ugovora u Njirbatoru sklopljenog sa kraljem Ferdinandom 1549. godine, koji je predviđao odricanje Janoša Žigmonda mađarskog prestola uz kompenzaciju u vidu dve kneževine u Šleskoj, kraljica Izabela i Jovan II su se 1551.g. povukli povukli iz Erdelja. Vlast u Erdelju je u ime Ferdinanda I preuzeo general Gianbattista Castaldo na čelu carske plaćeničke vojske od 6-7.000 vojnika. U vezi sa brojnim stanjem poslatog kontingenta vojske jedan od savremenika je primetio da je za poslanstvo možda isuviše brojna, ali da je za odbranu sigurno preslaba. Martinuzzi je od Ferdinanda I tražio pojačanje i da bi dobio na vremenu, vodio je pregovore i sa Turcima. Bojeći se izdaje, carski general Castaldo je uz prećutnu saglasnost Ferdinanda dao da se Martinuzzi ubije. To ubistvo izazavao je revolt Papske kurije i evropskih vladarskih dvorova, te je Apostolska sveta stolica pokrenula istražni postupak protiv Ferdinanda, ali je donela oslobađajuću presudu.

Sporazum sa Ferdinandom i slanje habzburške vojske u Erdelj, izazavali su turski pohod protiv Erdelja, a kasnije i protiv drugih mađarskih oblasti. U ratovanjima koja su trajala od 1551. do 1556.godine i bila su teška, Turci su uspeli osvojiti nove teritorije u Mađarskoj i Erdelju, zauzete su teritorije između Tamiša i Tise, a od jakih tvrđava Temišvar i Solnok.

Bez obzira na određene, i u inostranstvu zapažene podvige (poput herojske odbrane tvrđave u Jegru od strane kapetana Iљtvana Dobo-koji je sa svojih 2.000 vojnika odbio 60-70 hiljada Turaka; tvrđave Sigetvara - kapetan Mark Horvat; odbrana tvrđave Dregelj od strane Đerđa Sondija), pokazalo se da kralj Ferdinand I ne raspolaže sa dovoljno moći da bi pod svojom kontrolom duže vremena zadržao Erdelj i njemu pripojene oblasti. Uviđajući tu činjenicu, erdeljski staleži su pristali na vraćanje pod tursko sizerenstvo, a pod vlašću kralja Jovana II, te su 1556.g. pozvali u zemlju kraljicu Izabelu i Jovana Sigismunda. Važno je primetiti da ratovanje koje je jeseni 1552.g. otpočelo kao odmazda protiv Erdelja, Sulejman I nije iskoristio za njeno potčinjavanje. Suprotno tome, pitanje Erdelja rešeno je uspostavljanjem vlasti Jovana Sigismunda i njegovim

19


priznanjem za kralja Erdelja i Mađarske 1555/6. godine. Tom prilikom Erdelju su garantovane veće slobode od onih za vreme Jovana Zapolje, te je vlast kralja Jovana Sigismunda više ličio nekom evropskom suverenu nego sultanovom namesniku. Usled pomenutih okolnosti, godinu 1556. mađarska istoriografija obično smatra kao početnu godinu samostalne, ali od Osmanlija zavisne, vazalne erdeljske kneževine kao i datum konačne faktičke (ali ne i formalno-pravne) podele Kraljevine Mađarske na tri dela.

Posle toga deset godina su trajale su borbe duž Tise za utvrđivanje granica dve mađarske države, međutim Habzburzi sve do Velikog bečkog rata nisu uspeli proširiti svoju vlast na Erdelj. Varadski kapetan Ištvan Batori je ovu bratoubilačku borbu bezuspešno pokušavao okončati pregovorima sa Habzburgovcima. Smatrao je da bi bila prihvatljiva i formalna podele Kraljevine Mađarske na dva dela, da bi se osigurao mir ratovima izmučenoj zemlji. Međutim dok je Batori vodio pegovore u Beču, Sulejman Veličanstveni se odlučio na intervenciju i 1566. godine je sa velikom armijom lično krenuo protiv Beča. Napad je izvršen u tri pravca: prema severu Mađarske, u pravcu Sigetvara - u toj vojsci se nalazio i sam sultan i na tvrđavu Đula, koja se predala posle 43. dana opsade. Nikola Zrinski je herojski branio Sigetvar i sa ostacima svoje vojske poginuo u jurišu na tursku opsadnu vojsku. Sam sultan umro je ispred Sigetvara, te je zbog njegove smrti i činjenice da se zbog duge opsade Sigetvara ratovanje suviše odužilo, pohod je morao biti prekinut. Beč se spasao još jednom. Za vreme vojnih operacija kod Sigetvara, nemački car i kralj mađarske Maksimilijan I (1564-1576) stajao je sa velikom plaćeničkom vojskom pod Đerom i, bez obzira na učestale vapaje za pomoć Zrinskog, nije intervenisao u cilju deblokad tvrđave. Tada je konačno postalo jasno da Habzburzi zapadne delove Mađarske koriste samo kao pretstražu svojim naslednim posedima i da ne pomišljaju na proterivanje Turaka sa osvojenih područja. Ferdinand je svojom mlitavim vojnim angažmanom je već u prethodnim decenijama razočarao sve one koji su smatrali da će uz pomoć dinastije Habzburga uspeti odbraniti još neosvojene ugarske teritorije ili da će eventunalo, osloboditi okupirane oblasti. Zapravo sve do 1566. nije oslobođena nijedna od značajnijih utvrđenja koje su Turci zauzeli. Sve dok je centar Habsburškog carstva bio u Madridu i dok se Ferdinand morao ravnati prema političkim akcijama i ciljevima svog starijeg brata Karla V, dotle pravih uspeha protiv Turaka i nije moglo biti, te su u tom razdoblju Osmanlije više kočila ratovanja u Persiji, nega otpor koji su mu hrišćani pružali. Kao jedini konkretan uspeh Ferdinandove vladavine u smislu borbe sa Osmanskim carstvom, možemo označiti formiranje Ratnog veća 1556.godine, što je u praksi značilo stavljanje graničnih oblasti pod jedinstvenu i stručnu komandu i početak izgrađivanja čvršćih organizacionih okvira odbrane granica.

JEDRENSKI MIR

Novi sultan (Selim II Pijanica, 1566-1574) nije bio kadar da ponovi vojne podvige svog oca, te je 17.februara 1568, u Jedrenu sklopio mir sa carom Maximilianom II. Prema njegovim odredbama Maksimilijan II je priznao turska osvajanja iz 1551-1556 i 1566. godine i obavezao se na plaćanje godišnjeg danka od 30.000 zlatnih forinti. Granične linije su se ustalile na duže vreme: na obe strane izgrađena je pogranična linija tvrđava (végvári rendszer) i umesto velikih pohoda i ratova usledilo je razdoblje stalnih pograničnih sukobljavanja: od čarki između manjih odreda do pohoda vođenih sa par hiljada ratnika, koji su 1593. godine prerasli u velik i dugotrajan rat.

ŠPEJERSKI SPORAZUM

Nedugo posle Jedrenskog mira Maksimilijan I i Jovan Sigismund potpisali su u Špejeru 16.avgusta 1570. godine ugovor kojim su trajnije rešeni državno-pravni odnosi dve mađarske države. Prema Špejerskom ugovoru, Jovan Sigismund priznaje Maksimilijana za starešinu hrišćanskog sveta i za zakonitog kralja cele Mađarske i odriče se prava korišćenja kraljevske titule - dobija titulu kneza; pod njegovom vlašću ostaju Erdelj i Parcijum, koje imaju pravo naslediti i njegovi muški potomci; Jovan Sigismund prihvata da se posle izumiranja dinastije Zapolja Erdelj vrati pod vlast kralja Mađarske; obećana je međusobna pomoć ugovornih strana u slučaju turskog napada; Jovan Zapolja dobija za ženu nećaku (unokahug) Maksimilijana I Mariju Bavarsku. Špejerski sporazum je bio prvi međunarodni diplomatski sporazum u kojem je Erdelj i njemu priključeni Parcijum tretiran kao posebna država…

Bez obzira na činjenicu da do ujedinjenja Erdelja i kraljevske Mađarske nije došlo ni posle smrti Jovana Sigismunda, i bez obzira na turski uticaj, erdeljski kneževi su spremno priznavali supremaciju ugarskog kralja i princip da njihova država pretstavlja neraskidivi deo teritorija krune Sv. Stefana. To ih međutim nije sprečavalo da s vremena na vreme - pozivajući se na pravo otpora staleža kralju, fiksiranoj u Zlatnoj buli Andrije II - ratuju protiv ugarskog kralja, tj. Habzburga. Tako je i naslednik Janoša Žigmonda, Ištvan Batori (1571-1586) odbranio Erdelj od habzburškog napada i čak uspešno konkurisao Maksimilijanu u osvajanju poljske krune, postavši kralj te zemlje 1576. godine.

Turski pohodi od 1551-1556 i 1566. i Špajerski sporazum iz 1570. g. su i u vojnom i u formalno-pravnom smislu okončali cepanje Mađarske na tri dela započetog zauzimanjem Budima 1541. godine: na zapadu i severu nekadašnje jedinstvene Kraljevine, od Jadrana do županije Satmar, nalazila se tzv. Kraljevska Mađarska, pod neposrednom habzburškom vlašću, sa administrativnim centrom u slobodnom kraljevskom gradu Požunu (Pozsony, Pressburg, Bratislava). Središnji deo države bio je pod turskom okupacijom, sa administrativnim i vojnim centrom u Budimu; na istočnom delu nekadašnje Kraljevine nalazio se Erdelj koji je

20


tokom perioda od 1526. do 1556., izrastao u posebnu državu pod turskom vrhovnom vlašću. Njen centar nalazio se u Đulafehervaru.

UREĐENJE ZAPADNE MAĐARSKE, DRŽAVNO-PRAVNI POLOŽAJ POSLE MOHAČKE BITKE

Govoriti o osnovnim karakteristikama habzburške države, njenoj veličini, raznovrsnosti, dinastičkom karakteru.Govoriti o tome da strana dinastijanije bila novost, ali koja je razlika u odnosu na njih. Zašto su Habzburzi težili centralizaciji. Pomenuti konrareformaciju.

Važno je istaći da Kraljevina Mađarska turskim osvajanjima nije bila uništena, već delimično osvojena. Ne male oblasti od preko 100.000 kvadratnih kilometara nalazile su se pod neposrednom habzburškom vlašću, a Erdelj, mada se formirao u zasebnu državu pod turskim sizerenstvom, posle špejerskog mira smatran je integralnim sastavnim delom krune svetog Stefana. Zapadna - odnosno kako se od druge polovine veka nazivala - kraljevska Mađarska je prema važećim državnopravnim aktima bila samostalna država i nije pretstavljala integralni deo habzbuških poseda. Njena veza sa naslednim Habzburškim posedima u početnim decenijama vlasti habzburške dinastije bila je veoma labava. U principu, jedina veza sa ostalim habzburškim zemljama bila je ličnost kralja. Presudan uticaj na promene političkog i upravnog sistema Mađarske imala je permanentna turska opasnost i izmeštaj rezidencije kralja van teritorije kraljevine. Mađarsko plemstvo je uvidelo da se ostaci Mađarske pod snažnim turskim pritiskom ne bi mogli održati ni kratko vreme bez habzburške dinastije, odnosno njene finansijske i vojne pomoći, te je njihov otpor vremenom slabio prema dinastiji. U takvoj situaciji mađarski staleži su nevoljno i pod jakim pritiskom, priznali da postoje izvesna zajednička pitanja (mixta negotia) od značaja kako za Mađarsku tako i za druge habzburške posede. Radilo se o pitanjima iz domena odbrane, finansija i spoljnih poslova.

Mada su Habzburzi od početka isticali da oni na mađarski presto nisu stupili putem izbora, već nasledstvom, ipak su se u praksi ponašali u skladu sa mađarskim shvatanjem da se njihova vlast može legalizovati preko izbora i da shodno tome habzburški vladari moraju poštovati mađarski ustav, stara prava i privilegije kako države, tako i ugarskih staleža. Sa svoje strane ugarski staleži su s ciljem regulisanja odnosa sa Habzburškom kućom i tražeći da se njihova prestonica preseli u Budim formulisali na saboru 5. zakonski članak od 1547. godine, kojim su priznali pravo nasleđivanja mađarskog prestola od strane Habzburga, s time da su zadržali svoje pravo da izaberu konkretnu ličnost od članova te porodice. Praksa je pokazala da su uvek birali najstarijeg muškog člana porodice. Zakon je ostavljao mogućnost, da po izumiranju muške loze Habzburga mađarski staleži izaberu kralja iz druge dinastije. Sa ciljem da se očuva samostalnost države kao i staleška prava i privilegije plemstva, pomenuti zakon iz 1547.godine je naglasio da se ličnost koja stupa na presto mora biti krunisana po zakonima Mađarske, što znači da se mora krunisati u granicama Mađarske od strane mađarskog staleškog sabora. Posebno je važno da je prema tom zakonu vladar prilikom krunisanja bio obavezan da izda svečanu inaguaralnu povelju (diploma inaugarale, hitlevél) kojom se obavezivao da će poštovati mađarski ustav i zakone. On je bio u obavezi da se na tu povelju zakune. To su tzv. staleške garantije (rendi biztosítékok). Bez njih vladaru se nisu priznavale kraljevske prerogative.

Iz odredaba ovog zakona je proisticalo da ostaju na snazi mađarski zakoni, da staleški sabor zadržava pravo donošenja zakona, da ostaju u životu centralni državni uredi, vekovni mađarski administrativni sistem, plemićke županije sa širokim samoupravnim pravima, kao i sudski sistem zemlje i da se Kraljevinom Mađarskom ne sme upravljati na osnovu zakona donetih od strane drugih sabora sem ugarskog. Međutim, usled prihvatanja koncepta da spoljni poslovi, odbrana i finansije pretstavljaju zajednički interes sa drugim habzburškim posedima, početna personalna unija je postepeno prerasla u realnu uniju, te su centralni habzburški uredi u sve većoj meri sticali uticaj nad najvišim organima mađarskog upravnog sistema. Pri tome, kompetencije habzburških ureda i mađarskih centralnih ureda (Királyi Tanács, Magyar Kancellária, Magyar Kamara, Királyi Kúria - sastavljen od Héteszemélyes Tábla i Kiályi Tábla) nisu bile jasno razgraničene, što više, često su se preplitale, a to je izazivalo stalno trvenje između tih ureda i habzburškog vladara sa jedne i mađarskog staleškog sabora i plemstva sa druge strane.

Stranci nisu učestvovali u radu upravnih organa Mađarske. Habzburzi su svoj uticaj i vlast ostvarivali putem centralnih ureda koje su osnovali kao zajedničke za sve svoje posede. Borba se vodila oko pitanja u kojoj meri mađarske ustanove mogu biti podređene ovim centralnim uredima. Da bi zobišli svoje obaveze koje su proisticale od položene zakletve prilikom krunisanja, habzburški kraljevi duže vremena nisu sazivali sabor ili nisu popunjavali mesto palatina.

Mađarski staleži zahtevali da im se obezbedi učešće u formiranju zajedničke vojne, spoljne i finansijske politike, međutim u tome uglavnom nisu uspevali. Tome je pridonelo shvatanje da u cilju očuvanja ugarskih državnih ustanova pretstavnici mađarskih staleža svoj uticaj ne treba da vrše ulaskom u sastav centralnih habzburških ureda, njenim transformisanjem u smeru zadovoljavanja mađarskih interesa iznutra, već putem istorijski nastalih mađarskih staleških ustanova verujući da na taj način najbolje štite svoje i državne interese. Pri tome u težnji da u što većoj meri očuvaju svoju samostalnost i verujući da Mađarska pretstavlja bedem protiv turskog prodora u zapadnu Evropu, mađarski staleži su sa toliko oštrine reagovale na apsolutističke i centralizatorske mere habzburške administracije kao da su bili ravnopravan partner, a ne strana koja je upućena na pomoć u borbi protiv Osmanlija. Reakcija vladara na takav stav bilo je ređe

21


sazivanje državnog sabora i nepopunjavanje položaja palatina. Međutim, pošto je izglašavanje poreza spadala u nadležnost Mađarskog sabora vladar je ipak morao sazivati njena zasedanja, koja su sa druge strane, pružala odličnu priliku za iznošenje mađarskih žalbi (gravamina). Staleži nisu bili spremni izglasati porez sve dok njihovim najvažnijim zahtevima nije udovoljeno. Razume, se u najvećem broju slučajeva oni su se morali povinovati željama kralja, ali u suštinskim pitanjima su bili spremni ići do kraja - kao što ćemo kasnije videti - i do oružane borbe protiv vladara. U takvoj situaciji nastao je svojevrstan kompromis, odnosno podela vlasti između vladara i staleža, uz veoma široku unutrašnju autonomiju Ugarske. Težnja dvora da Ugarsku u političkom, upravnom, sudskom, ekonomskom, finansijskom i verskom pogledu u moguće što većoj meri integriše u Habzburšku monarhiju, odnosno permanentna borba mađarskih staleža, odnosno politilara da očuvaju što veći broj elemenata svoje samostalnosti, karakteristična je crta habzburško-mađarskih odnosa sve do sloma Monarhije 1918. godine. Od sedamdesetih godina 16. veka do 1604. godine sučeljavanje interesa odvijalo se u ustavnim okvirima i formi, dok su u 17. veku suprotnosti nekoliko puta prerasle u teške oružane sukobe.

DRŽAVNA UPRAVA

Kada je Kraljevina Mađarska došla pod vlast habzburške dinastije, u Beču su već formirani centralni državni uredi, nezavisni od staleške administracije pojedinih habzburških zemalja. Oni su funkcionisali kao kolektivna tela sastavljena od plaćenih savetnika, radili su permanentno i svoje odluke donosili kolektivno. U njihov rad bili su sem pretstavnika aristokracije uključeni finansijski i pravni stručnjaci. Najvažnije savetodavno telo habzburškog vladara bilo je Tajno veće Geheimer Rat) sastavljen od nemačkih i austrijskih aristokrata i profesionalnih pravnika. Tajno veće je raspravljalo o najvažnijim unutrašnje- i spoljnopolitičkim pitanjima carstva. Takođe savetodavnog karaktera je bio Dvorski savet (Hofrat), ali ga je činio znato veći broj savetnika, a tokom 17. veka puno je izgubio od svog značaja. Bavio se pre svega pitanjima iz domena pravosuđa. Brigu o finansijskim poslovima habzburških domena vodila je Dvorska komora (Hofkammer), koji je ujedno nadzirao rad komora pojedinih habzburških zemalja. Pismeno formulisanje vladarskih naredaba i odluke gorepomenutih državnih organa vršila je Dvorska kancelarija (Hofkanzlei). Sem toga ona je imala izvesne kompetencije i na planu vođenja spoljnih poslova, i uterivanja poreza izglasanih od strane sabora raznih habzburških zemalja. Za potrebe organizacije odbrambenog sistema protiv Turske i za rukovođenje vojnim poslovima formirano je 1556. godine Dvorsko ratno veće (Hokriegsrat).

Izbor Ferdinanda I na presto Kraljevine Mađarske ujedno je značilo i priključenje carevini koja je u pogledu državne uprave pretstavljala moderne principe, što je uz promenu političkih odnosa u zemlji, činilo logičnim reformu državnih organa Mađarske. Pošto nije nameravao da se preseli u Mađarsku, kralj Ferdinand je formirao Namesničko veće sa zadatkom da ga u otsustvu pretstavlja u zemlji i da obavlja centrane upravne funkcije. Njeni članovi su bili zapravo isti magnati i crkveni velikodostojnici koji su se nalazili i unutar Mađarskog veća. Namesnik je dobio slična ovlaštenja kao palatin, ali bez njegovih vojnih i finansijskih kompetencija. Tokom 17. veka funkcija namesnika vezivala se za palatinsku, ukoliko palatin nije bio imenovan, namesnik je bio jedan od nadbiskupa ili biskupa. Pošto se na čelu namesništva uvek nalazio jedan od velikodostojnika ugarskih staleža, ovaj organ nije postao poslušni instrument za sprovođenje vladareve politike u Mađarskoj.

Srednjevekovni Kraljevski savet je reorganizovan pod nazivom Mađarsko veće, čije je članove iz redova ugarskih staleža imenovao vladar. Tokom 17. veka broj savetnika je rastao, ali je njihov značaj sve više opadao. Obično je zasedalo kada i staleška skupština i dosta je teško moglo donositi odluke i formulisati zajedničko mišljenje. Habzburški vladari su retko tražili savet ovog tela, te se redovno javljao zahtev ugarskih staleža da u pitanjima koja se tiču Kraljevine vladar konsultuje sa Mađarskim savetom. Formalno je funkcionisala i Mađarska kancelarija na čelu sa estergomskim nadbiskupom, ali je habzburška administracija i nju rado zaobilazila. Jedno njeno odeljenje izdavalo je vladareva uputstva, uredbe i naredbe formulisane u svojstvu mađarskog kralja.

Od srednjeg veka za zamenika kralja smatran je palatin. Njegove kompetencije definisane su zakonom iz 1486. godine: palatin zamenjuje kralja u otsustvu, raspolaže samostalnom sudskom nadležnošću, on je glavnokomandujući nad vojskom posle kralja, ima pravo darivati posede do veličine od 32 seljačke porte, glavni je sudija Jasa i Kuna. Od 1608. bira ga državni sabor od po dva katolika i protestanta imenovana od strane vladara.

Za potrebe finansijske, ali do izvesne mere i pravosudne uprave već 1528.godine kralj Ferdinand I je organizovao Mađarsku Komoru. Izbegavši iz Budima 1531. godine, Komora je svoj rad započela u Požunu. Sastojala se od savetnika i njen zadatak je bio da nadzire i administrira sve vrste kraljevskih prihoda: kraljevske posede, regalne prihode, itd. Zvanično je bila podređena direktno kralju, u stvarnosti Dvorskoj komori. U gornjoj Mađarskoj koja je od Požuna bila udaljena, ali je u privrednom pogledu bila od velikog značaja, organizovana je 1567. godine Sepeška komora sa sedištem u Košicama (Kassa), koja je nominalno bila podređena Požunskoj komori, a zaprava je užvala veliki stepen samostalnosti. Funkcionisala je kao državni organ koji sem finansijskih obavlja i poslove civilne i vojne uprave. Mada se sastojao od pretstavnika ugarskih staleža, ugarsko plemstvo je ovaj dikasterij uvek smatrao stranim telom i stalno ju je napadalo.

22


Mađarski državni uredi u principu nisu zavisili od centralnih dinastičkih ureda, ali su u praksi Mađarska komora, a do izvesne mere i Mađarska Kancelarija postali podređeni Hofkameru, odnosno Hofkanzlei-u, što je naravno izazivalo stalno negodovanje mađarskih staleža.

Uticaj centralne valadarske vlasti se jače osećao u tim oblastima u kojima je odgovarajuća mađarska državna organizacija bila neizgrađena. Treba međutim konstatovati da je gotovo celokupan ugarski staleški sistem preživeo podelu zemlje, duboke političke promene prouzrokovane turskim osvajanjima i habzburškom vlašću: počev od državnog sabora i palatina do županija gradskih i seoskih samouprava. Mesto okružnih vojnih glavnih kapetana redovno je bio popunjavan iz redova mađarskih krupnijih posednika, a viši oficirski kadar je vrbovan iz redova srednjeg plemstva, isto kao i činovnici u županijskoj upravi i sudstvu. Usled ovih preplitanja pogranična vojska – finansirana u velikoj meri od strane kralja - mogla je biti korišćena - povremeno i protiv samog kralja - kao oružana sila ugarskih staleža.

Staleški sabori su do Mohačke bitke održavani na otvorenom prostoru na Rakoškoj poljani (danas deo Pešte), a kasnije većinom u Požunu (nekoliko sabora je održano u Budimu (1527, 1528), Bestercebanji (1542, 1543), Nađsombatu (1545, 1547) i Šopronu (1553, 1622, 1635, 1681).

Ipak, najsnažnija uporišta mađarskih političkih težnji i zamisli pretstavljali su veleposedi. Njihovi gospodari popunjavali su najvažnije državne i vojne funkcije, na razne načine za njih je bio vezan dobar deo lokalnog srednjeg i nižeg plemstva, raspolagali su značajnim tvrđavama i privatnim vojskama. Bez njihove saglasnosti nisu mogle biti donošene važne odluke ni na zemaljskom ni na lokalnom nivou. Na svojim, gotovo kneževskim dvorovima svesno su pokušavali preuzeti određene državne, organizacijske poslove, za kojima se pokazala potreba usled premeštanja kraljevskog dvora iz Budima u Beč.

Srednji upravni nivo pretstavljale su županije i kraljevski gradovi. Period 16.-17. karakteriše jačanje samouprave županija, pošto centralna državna uprava sem ubiranja poreza na drugi način nije uspela da se umeša u njene poslove. Županijska skupština pretstavljala je najznačajniji forum lokalnog plemstva po pitanju javnih poslova i upravnih pitanja. Na skupštini su birani županijski činovnici, kao i poslanici na državni sabor. Skupština je donosila i statut županije. Najvažniji sudski organ županije bio je županijski sud sa kojeg se moglo apelirati na kraljevsku kuriju.

U postmohačkom razdoblju došlo je do promena i u sudstvu. Najviši sudski organ je bila Kraljevska kurija, ali pošto kralj više nije lično sudio, njegovu ulogu preuzeo je tzv. personalis koji je postao i pretsednik Kraljevske Table. Opstala je i praksa da palatin vrši sudske funkcije, štoviše pri kraju 17. veka njegov značaj je u tom pogledu porastao, što je kasnije postala osnova za organizovanje Sedmočlane table… Srednji nivo sudova kao što smo većpomenuli organizovan je u okviru županija. U trgovištima i selima u slučaju manjih prestupa sudio je sudija naselja, u težim slučajevima vlastelinski sud. Vlastelinski sudovi su proživljavali svoje zlatno doba tokom 16-17. veka. Raspolagali su neograničenim ovlastima u pitanjima građanskih parnica, urbarijalnih sporova i krivičnim parnicama, bez mogućnosti apelacije. Članovi vlastelinskih sudova su bili nameštenici vlastelina, činovnici županije, sam vlastelin, a pretstednik vlastelinskih sudova bio je plemić pozvan sa strane. U specijalnim slučajevima, kakvi su bili hutlensegi i felsegsertesi perek, kralja je izaslao delegirane sudove.

OrsagbiroBan*

Državno-pravni položaj Erdelja posle 1570.Odvajanje Erdelja od Kraljevine Mađarske bilo je neposredno uzrokovano uslovima nastalim posle

Mohačke bitke, građanskim ratom i turskim pohodima, ali je korene imala i u predmohačkom razdoblju. Mada je u srednjem veku pretstavljao integralni deo Mađarske, i mada su u njemu bili na snazi opšti mađarski zakoni, ipak je zbog velikih razdaljina i teže komunikacije uživao poseban status. Erdeljski staleži su držali posebne staleške skupštine čije su odluke priznavali i kralj Ferdinand I i kralj Jovan Zapolja. Posle konačnog odvajanja od matične države u drugoj polovini 16. veka, Erdelj (Transsylvania) je postao samostalni državnopravni subjekt u vazalnom statusu prema Otomanskoj imperiji. Kao i u kraljevini Mađarskoj, državna forma je bila staleška monarhija, sa izbornim knezom i mada su to moćnije porodice poput Rákoczi ili Bathory pokušavale, naslednost se mogla ostvariti samo privremeno.

Po turskom shvatanju “Erdelj je pronalazak i svojina veličanstvenog sultana Sulejmana”. Erdelj je tursko sizerenstvo priznavao putem plaćanja godišnjeg danka i prilagođavanjem spoljne politike Erdelja turskoj. Bez sultanovog odobrenja nije smeo započeti rat, niti sklapati savez sa drugim državama. Sultan je svečanom diplomom (athname) potvrđivao izbor kneza. Sultan se u početku mešao čak i u izbor kneževe supruge, ali je učvršivanjem državnosti Erdelja turska vlast postala manje teskobna a sloboda kretanja u spoljnoj politici veća. Erdeljski kneževi su održavali redovne - mada ne i prijateljske odnose - sa Bečom, a povremeno i sa drugim zapadnim zemljama: u 16. veku pre svega sa Francuskom, a u 17. veku sa protestantskim silama Engleskom, Nizozemskom i Švedskom. Od istočnih zemalja najviše kontakata imali su sa Poljskom. Na postepen porast ugleda i na jačanje međunarodnog položaja Erdelja ukazuje izbor kneza Ištvana Batorija 1576.g. za poljskog kralja kao i činjenica da je ona često sabotirala pozive Osmanske imperije

23


na učešće u ratu nanjenoj strani, odnosno nastojanje da u svojstvu pravnog naslednika Kraljevine Mađarske, primora dve susedne kneževine - Moldaviju i Vlašku - na priznavanje erdeljskog suvereniteta.

Odlomak iz pisma Đorđa Martinucija upućene Ferdinandu I ilustruju odnos erdeljskih kneževa prema Otomanskom carstvu: “Za Tursku mene ne vezuje, niti će u budućnosti išta vezivati; sa njom pregovaram samo prividno prijateljski da bih ovu zemlju okruženu neprijateljima sačuvao neokrnjenu, dok nas oružje vašeg Visočanstva ne oslobodi ropstva… “. Slično je o Turcima razmišljalo i stanovništvo Erdelja, s tom razlikom da su vremenom mogli zamisliti i rasplet u kojem bi se Kraljevska Mađarska priključila Erdelju, a ne obratno. U tom duhu nastao je i plan Ištvana Batorija, da posle smrti Rudolfa Habzburškog pod svojom vlašću ujedini sve ugarske teritorije.

Osamostaljenje od matične države i formiranje Erdelja u posebnu državu bilo je prouzrokovano spoljnim uzrocima. Priklještena između dve snažne imperije, njenu politiku je određivalo osećanje slabosti i ugroženosti, što je po logici stvari u prvi plan stavljao probleme vezane za odbranu: organizovanje vojske i državnih finansija, što je pogodovalo jačanju kneževske vlasti na štetu staleža. Mada je staleška skupština sazivana godišnje nekoliko puta, od nje se uglavnom očekivalo samo da potvrdi kneževe odluke. Jaka kneževska vlast se ogledala i u činjenici, da je za razliku od prakse razvijenih staleških sistema, gde su pretstavnici aristokratije i crkveni velikodostojnici automatski ulazili u najviše državne organe, erdeljski knez sam imenovao i smenjivao svoje savetnike. Kompetencije Kneževske kancelarije su takođe bile ograničene. Pri izboru saradnika knez se obično rukovodio kriterijem lojalnosti i pouzdaosti a manje stručnosti.

Važnu potporu kneževske vlasti pretstavljali su posedovni odnosi u Erdelju: najveći posednik u Erdelju bila je državna komora i nije postojala praksa slična onoj u kraljevskoj Mađarskoj da se državna zemljišta daruju zaslužnim pojedincima. Sem toga u Erdelju nisu postojali veleposedi poput drugih delova Ugarske što je sprečavalo nastajanje suviše jakih porodica sa njima podređenim privatnim vojskama i familijarima.

Drugi stub kneževe vlasti bio je turski athname, koja mu je garantovala vojnu i političku pomoć protiv spoljnih i unutrašnjih neprijatelja. Razume se to je imalo i svoje negativne posledice: nezadovoljnici sa aktuelnim knezom često su na Porti tražili podršku za svoje postavljanje. Mada su Turci retko udovoljavali takvim zahtevima, na ovaj način Porti se pružala povoljna prilika da vrši pritisak na kneza. Kada je na kneževskom prestolu sedela sposobna o odgovorna ličnost, poput Ištvana Batorija, Gabora Betlena, Đerđa Rakocija I, jaka kneževska vlast je odgovarala državnim interesima Erdelja, međutim za vreme vladavine manje sposobnih, neodlučnih vladara pokazale su se sve njene mane kao i nedostaci nesavremenog administrativnog sistema.

Pod turskim suverenitetom i kasnije pod Habzburzima, erdeljske županije su sačuvale svoju široku samoupravu, slično kao i tzv. sekeljske i saske stolice. Erdelj je u postmohačkom periodu obuhvatao i određene teritorije koje joj u prethodnom razdoblju nisu pripadale u upravnom smislu: tzv. Partium, odnosno županije koje su usled turskog prodora bile otcepljene od matične države (županije Krasna, Zarand, Középszolnok) i oblasti oko Kővár-a.

U Erdelju su postojale tri privilegovane nacije: mađarska, sekeljska i saksonska. Sve tri nacije su uživale autonomiju na svojim oblastima. Izvestan stepen opštinske autonomije posedovali su Rumuni u Erdelju, međutim, oni nisu pripadali privilegovanim nacijama, sem Rumuna-plemića, koji su učestvovali u političkom životu u županiji, odnosno stolici, u kojoj im se plemićki posed nalazio.

HABZBURŠKA MONARHIJA U DRUGOJ POLOVINI 16.VEKA

Istoriju Podunavske monarhije u drugoj polovini 16.veka određivalo je nakoliko značajnih faktora: na spoljnom planu turska ovajanja, na unutrašnjem reformacija, pokušaji centralizacije uprave, krah državnog budžeta, ali i podela habzburških poseda između članova porodice.

Smrt Ferdinanda I izazvala je ozbiljno slabljenje centralne vlasti usled podele habsburških poseda između njegova tri sina. Najstariji sin Maksimilijan je na osnovu oporuke iz 1543.g. dobio pored Češke i Ugarske, Gornju i Donju Austriju, sa carskom vlašću u nemačkoj državi (1564-1576), nadvojvoda Ferdinand je nasledio Tirol i prednjeaustrijske posede, koji su ponovo udruženi sa ostalim habsburškim posedima tek za 100 godina (1665.), a nadvojvoda Karlo (1564-1590) unutrašnju Austriju (Štajersku, Karintiju, Kranjsku). Čak i u međunarodnim odnosima u kojima su u smislu oporuke tri brata morali istupati jedinstveno, dolazilo je do međusobnih trvenja, pa je pretstavnik svake linije dinastije u suštini nastupao kao suveren.Usled slabljenja centralne vlasti, u sve tri skupine habzburških pokrajina, pod plaštom borbe za pravo plemstva da određuje veru svojih kmetova, otpočela je zapravo borba za načelno priznanje odlučujućeg uticaja plemstva u pojedinim pokrajinama. Stalna spoljna opasnost je u toj borbi bila od velike pomoći staležima.

MAKSIMILIJAN II (1564-1576)Posle smrti Ferdinanda I 1564.g. na presto Nemačkog carstva, Češke i Ugarske stupio je Maksimilijan

II, sin poljske princeze Ane Jagelo i Ferdinanda Austrijskog. On je odrastao na dvoru Karla V, dobio je

24


katoličko obrazovanje, ali se do šezdesetih godina držao protestantizma, kada je interese dinastije stavio ispred svog verskog ubeđenja. No i pored toga, on je tokom svoje vladavine dopuštao stanovništvu svojih zemalja da slobodno ispovedaju svoju veru. Interesantno je da je njegov pokušaj usmeren ka ukidanju celibata katoličkih sveštenika propao zbog protivljenja Španije, odnosno španskih Habzburga. Za razliku od svog oca Ferdinanda, bio protivan uticaju španskih Habzburga, a samog Filipa je mrzeo, jer ga je za malo odbio od carske titule. Za razliku od drugih članova svoje porodice, Maksimilijan se zanimao za prirodne nauke, imao je svoju biblioteku, mnogo je učinio za odomaćenje raznih biljaka uvezenih iz Turske, pored ostalog zalagao se za uzgoj krompira. On je u periodu 1549-1551.g. bio potkralj Španije, a od 1552. namesnik Mađarske. Za kralja Mađarske krunisan je jula 1563.g.

U pogledu unutrašnjepolitičkih odnosa najvažnije pitanje pretstavljali su odnosi između vladara i staleža i pitanje verskih sloboda. Turska opasnost, koja je zapravo dala smisao postojanju Habzburške monarhije, na različite načine je uticala na staleže u Monarhiji. Ona je u slučaju mađarskih i hrvatskih staleža, zbog njihove upućenosti na pomoć Habzburga, umenjila otpornu snagu plemstva, a u slučaju staleža drugih habzburških zemalja baš obratno: omogućila je pružanje jačeg otpora protiv centralizacije habzburške vlasti: u onim pokrajinama gde turska opasnost nije bila izražena, sam je habzburški vladar bio upućen na političku, vojnu i finansijsku pomoć staleža u odbrani od Turaka. Pominjani otpor čeških i austrijskih staleža je tokom reformacije dobio čvršću organizacionu formu.

Reformacija se već dvadesetih godina 16.v. širila po habzburškim zemljama. Tridesetih godina staleži su se u sve većoj meri postavljali na stranu reforme crkve u protestantskom duhu. Ferdinand je, nadajući se u izmirenje katoličke i protestantske crkve bio trpeljiv prema protestantskom plemtsvu. Ipak, on je još pre sklapanja Augsburškog verskog mira 1555.g. dozvolio rad jezuita (1551.g.) u svojim pokrajinama, udarajući time prve temelje za protivreformaciju. Po završetku Tridentskog sabora (1545-1563) i smrti Ferdinanda I u habzburškim oblastima koje nisu bile pod vlašću Maksimilijana, započele su i prve borbe katolika i protestanta. Ferdinand Tirolski je ubrzo slomio otpor i sproveo protivreformaciju u svojim pokrajinama. Za razliku od svog brata, Maksimilijan II je 1568. i 1571.g. priznao austrijskom plemstvu slobodu augsburške veroispovesti (luteranizam) i bogosluženja, dok je u Češkoj darovao slobodu verskog ubeđenja i izbora “defenzora” na koje su se mogli obratiti protestanti u svojim prigovorima. U Mađarskoj Maksimilijan II je u 28 zakonskih članaka garantovao prava plemstva, a trpeo je i širenje kalvinizma i luteranizma - od sredine veka tu je preovlađivao kalvinistički smer, koji se odomaćio osobito u Erdelju. Luterantstvo je preovladalo jedino u severnim rudarskim gradovima Mađarske sa pretežnim nemačkim stanovništvom. Karlo je unutrašnjeautrijskom plemstvu 1572. i 1578. podario potpunu versku slobodu, a gradovima samo slobodu savesti.

Po smrti poslednjeg Jagelonca u Poljskoj 1572. otvorila se mogućnost da se Habzburzi prošire na poljski presto, čime bi ojačali svoje pozicije u srednjoj i istočnoj Evropi, kao i u odnosu na špansku granu porodice. Međutim, poljski staleži su za kralja umesto nadvojvode Ernesta izabrali francuskog princa Anrija. Posle smrti svog brata Anri se vratio u Francusku i postao kralj pod imenom Anri III. Tada je Maksimilijan po drugi put ponudio Ernesta za kralja, međutim poljski staleži su izabrali erdeljskog kneza Ištvana Batorija. Smrt Maksimilijanova sprečila je planirani vojni pohod protiv Batorija. Maksimilijana je na prestolu nemačkog carstva, Češke i Ugarske nasledio njegov sin Rudolf.

RUDOLF II (1576-1612)Rudolf II je bio sin Maksimilijana II i španske princeze Marije. Rođen jula 1552. umro 1612.g. Za

kralja Mađarske krunisan je 1572. godine, stupio je na tron 1576. Vaspitavan je na madridskom dvoru Filipa II. Oboleo od depresije, on se povukao u Prag i najveći deo svog vremena provodio zabavljen alhemijom, astrologijom, tehnikom, i nerado je obavljao vladarske dužnosti. Voleo je satove i sam se njima bavio. U njegovom dvoru boravili su i naučnici poput Ticha de Brahe-a ili Johana Kepplera (oni su mu izrađivali horoskop, između ostalog). Okvir Rudolfovim političkim pogledima davalo je mišljenje da katoličanstvu po svaku cenu treba vratiti originalni dominantni položaj. Bio je uveren da njegova vlast potiče od boga i da kao takav političke odluke sme samo on donositi. Pri tome je smetnuo sa ume da to ni sam ne čini, jer se ne bavi državnim poslovima. U takvim prilikama zemljama pod njegovom vlašću upravljali su njegovi rođaci i činovnici carstva, odnosno podređenih zemalja. Njegova neaktivnost u prvih dvadeset godina vladavine, bolešljivost, nepopularnost i katoličko usmerenje su razlog što on nije uspeo preduzeti korake koji bi sprečili sve veći razlaz između raznih konfesija, koji su na kraju doveli do blokiranja političkih institucija nemačkog carstva i što je imalo nemalu ulogu u izbijanju Tridesetogodišnjeg rata.

Od 1598.g. duševno stenje Rudolfa se pogoršalo što je zajedno sa njegovom političkom neaktivnošću i vladarskom nekompetentnošću, a uz gomilanje spoljnopolitičkih u unutrašnjepolitičkih problema - protivreformacija, Petnaestogodišnji rat, nezadovoljsvto čeških i mađarskih staleža, Bočkaijev ustanak, finansijske teškoće - dovelo da akcije nadvojvoda. Tako je savet habzburških nadvojvoda 1606.g. odlučio da na mesto Rudolfa, za starešinu porodice izabere nadvojvodu Matiju. Toj odluci je doprinela i činjenica de je Rudolf II svojim protivljenjem ustupcima datim mađarskim staležima, doveo u pitanje ceo sklop izbalansiranih odnosa sa Mađarskom i Turskom, postignut u Bečkom i Žitvatoročkom miru, a to je

25


pretstavljalo opasnost za sam položaj dinastije. Rudolf je 1607. godine saznao za ovaj “dvorski puč”, ali je Matija uspeo da na svoju stranu pridobije većinu austrijske i mađarske aristokratije i na požunskom saboru od 1608.g. je sklopio politički savez sa njima. Samo su češki redovi istrajali uz Rudolfa II.

Matija je 1608. godine vojskom prodro u Češku i primorao Rudolfa II na ugovor u Liebenu (kraj Praga, 25.juna 1608.g.) kojim mu je prepustio Gornju i Donju Austriju, Moravsku i Ugarsku, a kasnije obećao i nasleđivanje češke krune. Period nesuglasica unutar dinastije, koji ovim događajima nije završen, iskoristili su češki, austrijski i mađarski saleži za učvršćenje svog položaja i jačanje državnosti Češke i Mađarske, načete u prethodnom periodu.

Rudolf II je u Češkoj posle ugovora iz Liebena okrenuo list: 1609. godine izdao je edikt u kojem je darovao potpunu versku slobodu u Češkoj, čak i za kmetove. Češki univerzitet je predao protestantima, dozvolio je izgradnju protestantskih crkava i na kraljevskim imanjima. Međutim, kredit koji je na ovaj način stekao kod Čeha, proigrao je u vezi sa izborom Matije za cara, kada je plaćnička vojska nadvojvode Leopolda (kojeg je Rudolf hteo postaviti za cara Svetog rimskog carstva) boravila u Pragu. Taj događaj je i Čehe, dotad uglavnom odane Rudolfu, okrenuo protiv njega, te je morao otstupiti, a Matija je 1611.g. krunisan za kralja Češke (Matijine trupe su Rudolfa držale u Pragu kao zarobljenika, dok nije predao Češku Matiji maja 1611.g.). U tom momentu Rudolf II je čak pomišljao da protiv svog brata pozove trupe Protestantske unije, saveza nemačkih protetstantskih kneževa, osnovane 1608.g., ali je umro januara 1612.g.

PROTIVREFORMACIJA

Pomenuli smo da je osnova Rudolfovog vladalačkog programa bila kontrareformacija. Zbog snažnog otpora čeških i mađarskih staleža, sa sprovođenjem te politike započeo je o austrijskim oblastima. Delatnost u tom pravcu bila je naročito izražena u unutrašnjeaustrijskim pokrajinama pod vlašću Karla, a još više za vreme nadvojvode Ferdinadna od 1596. godine. Tu se protivreformacija sprovodila otvorenim nasiljem. Ferdinand je izjavio da će radije vladati nad pustinjom nego nad jereticima. Glavno oruđe protivreformacije su bili jezuiti - u višim krugovima, dok su kapucinski redovnici bili aktivniji među nižim društvenim slojevima. Protivreformacija je tekla delom preko ubeđivanja, delom otvorenim nasiljem. U Gracu je 1586.g. pod vođstvom jezuita osnovan univerzitet, a u Klagenfurtu 1605. jezuitska gimnazija. Usled izražene politke kontrareformacije (ali i zbog povećanja feudalnih tereta, poreza, obaveze davanja vojnika, i iživljavanja plaćničke vojske nad stanovništvom) u gornjoj Austriji je došlo do izbijanja seljačkog ustanka 10. maja 1594.godine ustanak je bio snažan, dobro organizovan i bio je ugušen tek 1597.g. i to uz pomoć protesantskih staleža. Uprkos ustanku i otporu protestanata, protivreformacija je čak i uz privremena posustajanja i poraze, do 1628/29.g. u Gornjoj i Donj Austriji trijumfovala i protestanti koji nisu hteli napustiti svoju veru morali su otići iz zemlje.

Matija I (1612-1619)Matija I (1612-1619) bio je treći sin Maksimilijana II, koji od svog oca nije nasledio zemlje. Za

razliku od oca, podržavao je katolicizam i radio je na njegovom oživljavanju u Austriji. U periodu 1577-1581, pozvan od španskih Habzburga, Matija je u svojstvu guvernera Španije neuspešno pokušavao sklopiti kompromis između protestanata Španske Nizozemske i Španskog kralja. Rudolf ga je imenovao za svog guvernera u Austriji 1593. godine, gde je sledivši bratovljevu politiku radio na suzbijanju protestantizma. Bio je komandant carskih trupa protiv Turaka 1594-1595 i 1598-1601. Uspeo je sklopiti mir sa Turcima 1606, obnovljen 1615.g., koji je osigurao mir sledećih 50 godina. Sklopio je mir i sa Mađarima 1606. godine. Međutim, kada je došao na vlast u Češkoj i postao car, već je imao 54 godine, bio je bolestan, umoran i postojao je čak manje zainteresovan za politička zbivanja od svog brata Rudolfa, te su politički krugovi po njegovom dolasku na presto odmah počeli razmišljati o njegovom mogućen nasledniku .

U tom momentu se činilo, da će Habzburška monarhija slediti ili primer Nizozemske, gde je otvoreno proklamovana vlast staleža, ili Poljske, gde su pod nominalnom vlašću kralja zapravo vladali staleži. Češki redovi su već razmišljali o izboru saksonske dinastije na presto posle Matije. Staleži su se protivili ratu sa Turskom, jer bi to značilo rat i sa protetstantskim Erdeljem. Konfederisani staleži su se 1615.g sporazumeli sa erdeljskim knezom Gaborom Bethlenom: održaće se mir sa Turskom, a austrijski trgovci smeju slobodno da razviju svoju delatnost u Osmanskom carstvu. Ipak, kada se javila mogućnost da na Matijino mesto dođe Filip III Španski i da na taj način upropasti dotadašnje uspehe austrijskih, mađarskih, čeških i moravskih staleža, češki i mađarski redovi su 1617. odnosno 1618.godine, pod strogim uslovima prihvatili nasleđivanje prestola od strane nadvojvode Ferdinanda. Ferdinand je prilikom izbora položio zakletvu da će poštovati ustav, zakone, običaje obeju kraljevina, podrazumevajući u ovom slučaju i Rudolfovo vladarsko pismo iz 1609. Međutim, on je odmah po stupanju na presto otpočeo sa nasilnom rekatolizacijom. Matija i Klesl su mu savetovali da protestantima u Češkoj daruje verske slobode, međutim Ferdinand II je to odbio, što je dovelo do češkog revolta, koji je označio početak tridesetogodišnjeg rata. Matija je pomalo već zaboravljen umro marta 1619. godine.

26


ODNOSI SA TURCIMA U DRUGOJ POLOVINI XVI VEKA

PETNAESTOGODIŠNJI RAT 1593-1606.Dvadesetpetogodišnji period od mirovnog ugovora u Jedrenu 1568. do 1593.godine protekao je bez

rata sa Turcima. Ipak, pogranične borbe su bile stalne: primera radi, samo 1576.g. zabeleženo je šezdeset većih turskih upada. Napadi su u periodu 1580-1590. bili čak češći. Cilj tih prodora bila je pljačka materijalnih dobara, otimanje ljudi za robove i podvlašćivanje sela. Naravno, ni hrišćanska strana nije ostajala dužna - redovni su bili prodori duboko na tursku stranu, a dolazilo je i do pravih bitaka sa po nekoliko hiljade vojnika: 1587.g. grof Ferenc Nadašdi je sa mađarskom pograničnom vojskom zauzeo tvrđavu Terekopanj (Törökkoppány) zarobivši veliki broj Turaka zajedno sa begom. Iste godi ne pridruživši se trupama Đerđa Zrinjskog i Boldižara Baćanjija u otvorenoj bici pobeđena ujedinjena vojska zadunavskih turskih tvrđava. Na pobedu Žigmonda Rakocija u bici kod Siksoa (1588.) budimski paša je sledeće godine odgovorio podvlašćivanjem nekoliko sela.

Mada je 1590. godine car Rudolf II obnovio Jedrenski mir sa Portom, diplomatskim krugovima postajalo je sve jasnije da se stiču uslovi za novi veliki rat sa Osmanskim carstvom. Posle poraza turske flote u Lepantskoj bici 1571.g. u hrišćanskoj javnosti živo je opstajala misao o potrebi zajedničkog nastupa protiv “iskonskog neprijatelja”. Kao revnosni hrišćanin i car Rudolf II (1576-1608) je svojom najvažnijom državničkom dužnošću smatrao borbu protiv Osmanskog carstva, te je 1577.g. sazvao savetovanje vojnih i političkih prvaka u vezi sa tim pitanjem. Na savetovanju je umesto predloga glavnog kapetana Gornje Mađarske Johanna Ruebera - da bi prema Osmanskom carstvu u vojnom i političkom pogledu bilo opravdano zauzeti čvršći stav i da se s obzirom na specifičnosti načina ratovanja Turaka, moraju organizovati zimski pohodi protiv njih, dok tokom leta treba odbraniti prethodno zauzetih oblasti - usvojeno je mišljenje kapetana Gornje Mađarske, Lazarusa Schwendi-ja da se treba uzdržavati od izazivanja Turaka, te je u tom cilju nužno redovno plaćati godišnji danak i zabraniti pograničnoj vojsci napade na turske teritorije.

Za razliku od habzburškog dvora, kralj Poljske Ištvan Batori je požurivao rat protiv Osmanskog carstva i početkom osamdesetih godina započeo je diplomatske pripreme za stvaranje široke srednjeevropske protivturske koalicije u koju bi ušle Poljska, Češka, nemačke kneževine, austrijske nasledne pokrajine, Mletačka Republika, Mađarska, Erdelj i rumunske kneževine. Pošto je iznenadna Batorijeva smrt presekla dalje pripreme (1586.), Poljska je uz posredovanje Engleske 1591. godine sklopila mir sa Osmanskim carstvom. Turska je Mletačku republiku neutralisala pretnjama, a sa Španijom je ionako imala mirne odnose, te se uz dobre trgovačke odnose sa Engleskom i završen rat sa Persijom, Osmansko carstvo nalazilo u povoljnoj diplomatskoj situaciji za pokretanje rata. Odgovarajući ovakvim međunarodnim prilikama do rata je došlo inicijativom Osmanskog, a ne Habzburškog carstva. Porta je ratom pokušala rešiti svoje nagomilane unutrašnjopolitičke probleme uzrokovane demografskim rastom, niskim prinosom žitarica, međunarodnom ekonomskom krizom, inflacijom, prirodnim katastrofama, ustancima u provincijama, pobunama vojske i propašću državnih finansija usled dugotrajnog rata sa Persijom (1568-1590) i reforme vojske. Naraslu društvenu napetost Porta je pokušala kanalisati novim osvajanjima, a ujedno, želela je sprati ljagu lepanstkog poraza.

Habzburško carstvo je rat dočekalo nedeovljno pripremljeno: novčana pomoć koja joj je do Jedrenskog mira upućivana iz Nemačkog carstva, Španije i od rimskog pape već duže vremena nije pristizala. Zbog oskudice novca i formalnog mira tvrđave nisu održavane na pravi način, te je u trenutku izbijanja rata odbambeni sistem bio prilično oronuo i neadekvatno opremljen municijom i vojskom. Ipak, upravo u pogledu ratne tehnike i načina ratovanja sukob je doneo određene novosti: bio je prvi moderni rat na tlu Ugarske u kojem su korišćena zaista ozbiljna savremena borbena sredstva i to u velikim razmerama i sa savremenom organizacijom. Posledice revolucije ratovanja su se osetile i na bojištu: hrišćani su u pogledu tehničke opremljenosti vojske i taktike nadmašili tursku vojsku, međutim tu prednost Osmansko carstvo je još uvek uspevalo nadomestiti brojčanom snagom i dobrom snabdevenošću.

Do početka rata, koji je kasnije nazvan Petnaestogodišnjim ili Dugim ratom (1593-1606) došlo je gotovo neprimetno, prerastanjem dugogodišnjih pograničnih sukoba u rat međunarodnih razmera. Neposredan povod bila je serija napada bosanskog paše Hasana na Bihać (zauzet 1592.) i Sisak odnosno njihovu širu okolinu 1591-1592. godine. Tekom te dve godine Turci su u Hrvatskoj i Slavoniji osvojili 26 tvrđava i oteli 35.000 ljudi.Kada su hrišćani pod vođstvom Ferenca Nadašdija i carskih generala Eggenberga i Auersperga leta 1593.g. naneli težak poraz višestruko nadmoćnim turskim trupama, sultan Murat III je iskoristio priliku da objavi rat caru Rudolfu II. Sultanovi ciljevi su bili veoma široko zacrtani: osvajanje Beča, slamanje moći Nemačkog carstva kao i konačno osvajanje i prisjedinjenje Kraljevine Mađarske Osmanskom carstvu.

Početak ratnih operacija obeležen je značajnim turskim uspesima: pod vođstvom velikog vezira Sinana zauzeti su Sisak, Vesprem i Varpalota, međutim kada je napadnuto mesto i tvrđava Tata, hrišćanska vojska je kao kontrameru opsela Sekešfehervar – i mada sam grad nije uspela zauzeti, porazila je 3. novembra 1593. tursku vojsku koja je pohitala u deblokadu tvrđave. Ova pobeda, kao i već pomenuta kod Siska imala je veoma značajan psihološki efekat na dalje ratovanje, jer je razbijen mit o nepobedivosti Turaka. Tada se

27


Dvorski ratni savet vratio koncepciji Johanna Ruebera, te je hrišćanska vojska pod komandom zemaljskog sudije, grofa Mikloša Palfija povela ofanzivu zime 1593/1594 i potukla Turke kod Romhanja i Füleka što je izazvalo bežaniju turske vojske iz ostalih tvrđava u županiji Nograd. Mada se nije radilo o prostranoj oslobođenoj oblasti, ipak je zimsko ratovanje 1593/1594. godine označilo prekretnicu u istoriji habzburško-turskih ratova. Od vremena Mohačke bitke prvi put se dogodilo da je vojska sa teritorije Mađarske prešla u napad i da je uspela osloboditi celu jednu oblast od turske vlasti. Posle ove pobede ređali su se drugi: ugarska vojska je počela sa čišćenjem odbrambene oblasti pred Budimpeštom; kapetan rudarskih oblasti severne Mađarske Šimon Forgač je na čelu mađarske plemićke vojske 1. maja 1594. potukao budimskog pašu, a nadvojvoda Maksimilijan je sa slavonskom vojskom povratio Sisak i Petrinju. Turska vojska je ove godine kao svoju najveću pobedu zabeležila zauzeće Đera, pretstraže Beča.

Neočekivani hrišćanski uspesi oživeli su misao evropske protivturske akcije. Papa Kliment VIII (1592-1605) je od 1594. godine ustalio redovnu godišnju novčanu pomoć za rat protiv Osmanlija, a kasnije je poslao i italijanske pomoćne trupe na ratišta. Pokušao je oživeti Hrišćansku ligu, ali su Španija, Francuska, Poljska i Rusija zauzele samo stav dobronamerne neutralnosti. Staleži u Nemačkom carstvu, kao i austrijski, češki, ugarski staleži su osetno digli svoju novčanu pomoć. Mađarsko plemstvo se 1595. godine, privremeno, čak odreklo svoje oslobođenosti plaćanja poreza i platilo poreze u korist rata sa Turcima. Erdeljski knez Žigmond Batori je zauzeo protivturski stav i sklopio savez sa Rudolfom II, nameravajući da osmanski suverenitet zemeni habzburškim. Ta odluka je formalizovana Praškim ugovorom od 28.januara 1595.g. kojim je Batori priznao Rudolfa za svog zakonitog gospodara, a Rudolf II Batorija za pravosnažnog vladara Erdelja. Batori je savezu uspeo priključiti Moldaviji i Vlašku, a kao priznanje za svoju politiku za ženu je dobio habzburšku princezu Mariju Kristiernu.

Savez sa Erdeljom je potstakao dalje ratne napore. Glavnokomandujući ugarske vojske Karl Mansfeld je pri ponovnoj opsadi Estergoma razbio vojsku budimskog paše i nešto kasnije zauzeo Estergom. Erdeljska vojska je zauzela veći broj pograničnih tvrđava poput važnih tvrđava Lippa (Lipova), Arad, Čanad, Borosjenő, međutim neuspešno je opsedala Temišvar; vlaške trupe kneza Mihajla zauzele su Trgovište; svoj najveći poraz Turci su doživeli od ujedinjenih erdeljsko-vlaških trupa Ištvana Bočkaija i vlaškog vojvode Mihajla, kod Đurđeva 29.oktobra 1595. godine. Tom prilikom poražen je veliki vezir Sinan. grof Mikloš Palfi je započeo pripreme za opsadu Budima.

Osmanski vodeći političari su shvatili da je njihova vlast u Podunavlju došla u opasnost, te je sledeće godine pokrenuta ogromna armija od 170.000 ljudi pod ličnim vođstvom sultana Mehmed III. Planiran je pohod na Prag sedište cara Rudolfa, ali je glavni ratni cilj bilo zauzimanje Jegra i središta Gornje Mađarske, Košica. Turska vojska je uspela zauzeti Jegar, ali ne i Košice. Godine 1596. je kod Mezekeresteša došlo do najveće bitke Petnaestogodišnjeg rata i prve velike otvorene bitke posle Mohačke. Sa hrišćanske strane vojsku su predvodili nadvojvoda Maksimiljan i knez Batori, a osmansku sam sultan. Serija manjih bitaka otpočeta 22.oktobra kulminirala je u trodnevnoj bici 26-28. oktobra. Hrišćani su u početku prevladali nateravši tursku vojsku u bekstvo, međutim kad su se carski plaćenici bacili na pljačkanje turskog logora janjičari su prešli u snažan kontranapad i primorali hrišćansku vojsku na povlačenje. Na bojištu je ostalo 20.000 poginulih Turaka i 12.000 hrišćana.

U ratovanju koji je sledilo bilo je veoma mnogo obrta, opsada, osvajanja i gubljenja tvrđava i gradova po nekoliko puta, prelazaka pojedinih oblasti iz hrišćanskih u turske ruke i obratno. Veliki uspeh hrišćana je bio povraćaj Estergoma i Đera i odbrana Varada. Hrišćanske vojske su tri godine neuspešno opsađivale Budim: 1598, 1602. i 1603. godine. Godine 1602. osvojili su Peštu i zadržali je dve godine. Do 1598. godine rat je krajnje iscrpeo finansijsku i ekonomske resurse obe carevine i pretvorio se u stajaći rat bez smisla. Mada su ratne operacije nastavljene, postalo je jasno da sve slabije snabdevane hrišćanske vojske nisu u stanju naneti odlučujući poraz Osmanlijama. Pokušaji mađarskih, čeških i moravskih staleža da rat privedu kraju lomili su se na nekompetentnoj vladavini Rudolfa II i protivljenju ratne stranke na Dvoru. Ugarska se nalazila u sve težoj opštoj situaciji i po mišljenu savremenika pretila joj je potpuna propast.

Hrišćanski uspesi i još više, jačanje Persije pod talentovanim mladim šahom Abasom (1587-1629), odnosno njegove inicijative za sklapanje protivturskog saveza sa evropskim vladarima (1599), nagnali su Portu da tokom 1597-1598. godine zatraži primirje. Međutim Rudolfovi savetnici nisu želeli mir, jer je ratovanje za dvorske krugove i ljude bliske njima u materijalnim pogledu bilo izuzetno povoljno. Ogromne sume koje su proisticale od pomoći sa raznih strana, gubile su se u rukama vojne hijerahije i birokracije, liferanata, itd. Do samih vojnika je dolazio samo mali deo ukupnih sredstava. Tako se dogodilo, da je jedne godine čak 4 miliona talira nestalo na putu od davalaca do vojske! Osmansko carstvo je još nekoliko puta ponudilo mir, a od 1603. godine, kada je Persija pokrenula rat protiv nje, postala je naročito zainteresovana za okončanje rata u Ugarskoj.

Mirovni ugovor je i za hrišćansku stranu bio poželjan s obzirom da su od 1595/1596. godine uspešno ratovanje počeli kočiti razni spoljni i unutrašnji činioci: težnja Poljske da protegne svoj politički uticaj na rumunske kneževine (od 1595.g.); problemi koji su nastali u vezi sa neodlučnošću Žigmonda Batorija da preda Erdelj kralju Rudolfu i zapleti koji su iz toga proistekli, kao i sve manje novčanih sredstava za nastavak borbi

28


sa Turskom. Na bojnom polju je došlo do teške pat situacije: nedovoljno brojne carske trupe nisu smele ulaziti u ozbiljnije vojne operacije niti primiti odlučujuću bitku. Usled toga ratovanje je vremenom postalo besciljno, što je uvideo i nadvojvoda Matija, pišući svom starijem bratu Rudolfu II: “Moguće je, štoviše i sam smatram da su Turci u lošem stanju, ali i vaša visosti mora razmotriti sopstveno stanje. U svakom pogledu imaćete priliku primetiti da … sa vašim osiromašenim zemljama, sa nediscipinovanom vojskom, oronulim graničnim tvrđavama, sa velikom nestašicom municije i hrane, sa nagomilanim dugovima, usled kojih je svako poverenje izgubljeno, položaj Vaše visosti takođe nije baš najbolji.”

Porastu nezadovoljstva i želji za mirom doprinelo je stanje u kojem se stanovništvo Ugarske našlo usled odbijanja mirovnih ponuda: duge godine ratovanja donela su velika razaranja, veliki broj žrtava i ekonomski slom. Naročito teško su padale nebrojane zloupotrebe i zlodela slabo i neredovno plaćanih vojski, naročito carske vojske, koja je pljačkala stanovništvo i neretko mučila ljude do smrti ne bi li došla do plena. Nisu pošteđeni ni plemići, ni crkve, pa čak ni groblja. Sigurni su bili samo oni koji su se uspeli skloniti iza čvrstih zidina neke tvrđave ili grada. Strani plaćenici su tretirali lokalno stanovništvo kao svoje robove, te nije čudno što se širilo mišljenje, da su Turci milostiviji od hrišćanskih osloboditelja.

ERDELJ U PETNAESTOGODIŠNJEM RATU

Petnaestogodišnjem ratu su se pridružili i Erdelj i rumunske keževine Vlaška i Moldavija. Erdeljski knez Žigmond Batori (1588-1602) se 1593. godine uključio u protivturski rat i uspeo je povratiti brojne pogranične tvrđave pod vlast Erdelja poput važnih tvrđava Lippa (Lipova), Arad, Čanad, Borosjenő, međutim erdeljska vojska je neuspešno opsedala Temišvar. Uporedo sa vojnim akcijama Batori je bio prinuđen da vodi političku borbu sa erdeljskim staležima čiji mnogi pripadnici nisu podržavali ratnu politiku svog kneza. Pobornik ratne opcije bio je Batorijev ujak (nagybaty) i njegov najvažniji politički savetnik, odlični vojskovođa Ištvan Bočkai.

Najvažnija Batorijeva politička odluka je bila da se otarasi turskog suvereniteta i da preda Erdelj pod vlast Rudolfa II. Ta odluka je formalizovana Praškim ugovorom od 28.januara 1595.g. kojim je Batori priznao Rudolfa za svog zakonitog gospodara, a Rudolf II Batorija za pravosnažnog vladara Erdelja. Carski general Giorgo Basta i moldvanski knez Mihajlo su stigli u Erdelj radi preuzimanja vlasti. Knez Mihajlo je smatrao da je stvorena povoljna prilika da vlast u Erdelju prigrabi sebi, zbog čega je general Basta naredio njegovo ubistvo. Događaji iz više razloga nisu potekli željenim tokom, te se u zavisnosti od složene vojne i političke situacije knez Batori nekoliko puta odricao vlasti, pa se ponovo vraćao u zemlju, kako bi konačno 1602. godine napustio Erdelj i život završio na Rudolfovom dvoru.

Odnosi stanovnika Erdelja i nove kraljevske vlasti, nisu bili nimalo harmonični: pljačke i zulum Bastinih plaćenika u Erdelju prevršile su svaku meru i dovele su do krajnje ozlojeđenosti stanovništva i opšteg siromašenja Erdelja. …General Basta se sa svojom vojskom 1604 povukao iz Erdelja.

BOČKAIJEV USTANAK 1604-1606 – PRVI ORUŽANI POKRET MAĐARSKIH STALEŽA PROTIV HABZBURGA

Podršku koju je u Ugarskoj početkom rata imala habzburški dvor je iz gore pomenutih razloga izgubio. Razlozi nezadovoljstva su bili višestruki. Pored već pominjane teške situacije u kojoj su se široki slojevi stanovništva našli, dvor je rat pokušao iskoristiti i za sprovođenje kontrareformacije, te je došlo do sve težih oblika progona protestanata. Kraljeva zabrana da se na staleškim saborima ubuduće raspravlja o verskim pitanjima (čuveni 22. članak iz 1604.g. koji je Rudolf nezakonito priključio odlukama sabora) izazvala je veliki revolt i bitno je pridonela izbijanju ustanka. U velikoj besparici Dvor se odlučio na još jedan potez koji je od njega udaljio i više slojeve mađarskog plemstva: počeo je da preko iskonstruisanih izdajničkih parnica oduzima posede i tvrđave koje je založio kod plemstva. Zloupotrebe i diktatorski nastup carskih vojskovođa koji je - pre svega u Erdelju - povremeno prelazio u otvoreni teror nad stanovništvom, samo je dolio ulje na vatru.

Na čelo ustanka stao je dugogodišnji pristalica Habzburga, biharski veliki župan, najbliži savetnik erdeljskog kneza Ištvan Bočkai (1557-1606). On je revoltiran politikom rekatolizacije i nespremnošću Habzburškog dvora da efektivno pomogne Erdelj protiv Osmanskog carstva, krajnje ozlojeđen strahovladom carskog guvernera Baste u Erdelju, pozvao narod 1604.g. na ustanak pod geslom odbrane staleškog ustava i slobode veroispovesti. Napustivši carsku armiju njemu su se pridružili u prvi mah hajduci, pa kmetovi i plemstvo. Svojom vojskom brzo je osvojio teritorije gotovo cele Mađarske i došao do granica Austrije, Moravske i Šleske. Bočkaija su erdeljski (21.februara) i gornjougarski redovi (20.aprila 1605.g.) izabrali za svog kneza.

Razmišljajući o političkom ujedinjenju Erdelja i Kraljevske Mađarske pod svojom vlašću i osmanskim protektoratom Bočkai je zatražio kraljevsku krunu od Porte. Međutim, dok je veliki vezir Mehmed Lala stigao sa krunom Bočkai je promenio svoje političko usmerenje: videvši da su Turci zauzeli tvrđavu Estergom i da sultan zahteva za sebe sve tvrđave koje je on osvojio od Habzburga i sve koje će ubuduće osvojiti, primio je krunu kao poklon, a ne kao kraljevsku insignaciju, a u novembru je prihvatio ponudu cara Rudolfa II na sklapanje mira. Car i kralj Rudolf II je sa svoje strane takođe bio motivisan za pregovore, jer protiv Bočkaija nije uspeo dobiti pomoći ni sa koje strane. Pregovori su vođeni preko nadvojvode Matije.

29


BEČKI MIR IZ 1606. GODINE

Rezultat komplikovanih i dugotrajnih, pregovora bio je Bečki mir od 23.juna 1606. godine sklopljen između poverenika Rudolfa II i poverenika mađarskih staleža i erdeljskog kneza Bočkaija. Odredbe mira su zadovoljavale njavažnije zahteve mađarskih i erdeljskih staleža. Garantovale su slobodu protestantske veroispovesti (baronima, plemstvu, slobodnim kraljevskim gradovima i pograničnoj vojsci). Utvrđeno je da se Mađarskom sme upravljati samo preko palatina i Mađarskog Saveta u skladu sa mađarskim zakonima i da činovnička mesta popunjava domaće stanovništvo bez razlike na konfesionalnu pripadnost. Odlučeno je da se razdvoje finansijski poslovi Mađarske od finasija ostalih pokrajina dinastije. Ugovorom je određeno da će na sledećem staleškom saboru biti izabran palatin, koji će voditi poslove zemlje zajedno sa Mađarskim savetom; da Bočkai do svoje smrti dobija pod upravu četiri severnougarske županije, ali da te županije svoje poslanike šalju u mađarski a ne erdeljski staleški sabor; da će kruna Sv. Stefana biti vraćena iz Praga u Požun; da niko ne sme biti kažnjavan bez zakonitog postupka; da će biti obeštećeni svi koji su oštečeni tokom veleizdajničkih parnica; da treba sklopiti mir sa Turcima, a ukoliko do mira ne dođe, staleži će sa carskom vojskom poći na Turke; da se daje amnestija za učesnike ustanka, itd. Ugovor je de facto priznavao samostalnost Erdelja. Posle ratifikacije ugovora, mađarski staleži su stupili u savez sa austrisjkim, štajerskim, češkim, moravskim, šleskim, lužičkim staležima, koji su garantovali ispunjavanje odredaba mirovnog ugovora.

Bečki mir je imao izuzetan značaj za istoriju Mađara pošto je garantovao slobodu protestantske veroispovesti i poslužio kao pravna osnova ugarskim staležima za borbu protiv centralizacije i protivreformacije sprovođene od strane bečkog dvora u narednim decenijama. S obzirom da je slobode protestantske konfesije ozakonjena, odnosno inkorporirana u mađarski pravni sistem, otad je svaki napad Dvora na te slobode smatran kao atak na državno-pravne posebnosti i političke slobode Mađarske i izazivao jake reakcije koje su se u slučaju težih istupa protiv verskih sloboda završavale oružanim otporom mađarske strane.

ŽITVATOROČKI MIR IZ 1606.G.Odgovarajući odredbama Bečkog mira i uz značajnu ulogu kneza Bočkaija, sa uspehom su oživljeni

već nekoliko godina zamrli mirovni pregovori sa Turcima, te je između poslanika Rudolfa II, sultana Ahmeda I, Ištvana Bočkaija 11. novembra 1606., godine sklopljen Žitvatoročki mir koji je okončao teško petnaestogodišnje ratovanje. Ugovorne strane su se sporazumele da sultan prizna habazburškog vladara kao sebi ravnopravnog; da se ukida plaćanje danka sultanu (zuzvrat sultan dobija jednokratni poklon u vrednosti od 200.000 ft); biće obustavljena sva pogranična ratovanja, pa i upadi Tatara; zabranjuje se opsađivanje tvrđava i uzimanje robova; suprotnosti će rešavati pogranični kapetani, hrvatski ban i budimski paša, u krajnjem slučaju car i sultan; ne smeju se dizati nove tvrđave, ali se stare moraju popraviti; ugovorne strane će uzajamno izmenjati diplomatske poslanike; 11 tvrđava zajedno sa njima pripadajućim selima se oslobađaju od turske vlasti, tvrđave Estergom, Jegar, Kaniža ostaju u ruci Turaka; ugarsko plemstvo koje živi na turskim oblastima je slobodno i ne plaća poreze; spahije ne smeju lično obilaziti oblast prilikom ubiranja poreza; mirovni ugovor nije ograničio pravo ugarskog plemstva da ubire poreze od svojih podložnika na turskoj teritoriji. Sprovođenje Bečkog i Žitvartoročkog mira garantovali su češki, moravski, šleski, austrijski i lužički staleži. Veliku važnost ima činjenica da je kroz Bečki i Žitvatoročki mir habzurški dvor konačno priznao samostalnost Erdelja. Ubrzo posle sklapanja Žitvatoročkog mira, knez Bočkai je umro. Savremenici su bili ubeđeni da je bio otrovan.

Mada su i u vezi sa bečkim i u vezi sa žitvatoročkim mirom decenijama posle njihovog sklapanja vođene diskusje, ti ugovori su u datim okolnostima zadovoljavali osnovne zahteve sve tri strane. Obe carevine su sledećih godina težile očuvanju mira. Habzburšku carevinu je na takvu politiku upućivala i njena angažvanost u Tridesetogodišnjem ratu. Ratni savet je čak oslabio granicu prema Osmanskoj imperiji usmeravajući oko 6.000 vojnika na zapadna ratišta. Pošto turski upadi ni uprkos sklopljenom miru nisu prestajali, stanovništvo pograničnih oblasti bilo je prinuđeno na organizovanje samoodbrane. Trgovišta su opasana zidovima, a tornjevi crkava su pretvarane u stražarnice. Stanovnici naselja su u zauzvrat za izvesne privilegije prihvatale vojne obaveze pod komandom svojih vlastelina. Znatnija vlastela se uključivala u odbranu granica putem privatnih vojski.

U toku političkih i vojnih zbivanja Dugog rata došlo je pod znak pitanja i opravdanost postojanja Erdeljske kneževine. Neko vreme se činilo da će u osmansko-habzburškom ratu Austrija prevladati i da će Habzburzi zagospodariti i nad Erdeljom. Pokazalo se međutim, da Habzburška monarhija za to još nema dovoljno snage, te je opstala ravnoteža snaga koja je tokom 16. veka stvorila političke okvire formiranju Erdelja kao zasebne države. Nasuprot mađarskoj političkoj misli koja je tokom celog 16.veka bila zaokupljena idejom ujedinjenja kraljevske Mađarske i Erdelja, tokom završnih godina Dugog rata počelo je preovlađivati mišljenje, da je podela zemlje u izvesnom smislu i korisna: Kraljevska Mađarska putem Habzburga može za celu Ugarsku obezbediti neophodnu stranu finansijsku i vojnu pomoć, a Erdelj u slučaju potrebe sam ili čak sa turskom pomoći može vojnom silom ograničiti namere Habzburga lišavanja ugarskih staleža njene političke vlasti. Sličo tome, estergomski nadbiskup Peter Pazmanj je bio mišljenja da Habzburzi respektuju mađarske staleže samo dotle, dok je Erdelj samostalan i dok ima svog kneza koji može po potrebi i vojno intervenisati u njihovu korist. Ištvan Ilešhazi je postojanje dve mađarske države objašnjavao činjenicom da habzburška vlast

30


ne može vojno trajno zadržati Erdelj sve dok se Osmanlije ne proteraju iz središnjih delova zemlje jer Turci uvek mogu s lakoćom presresti hrišćanske vojske ili otseći njihove komunikacije.

POSLEDICE PETNAESTOGODIŠNJEG RATA

Posledice Petnaestogodišnjeg rata bile su teže i dalekosežnije od svih protivturskih ratova zajedno tokom 16. i 17.veka. Duboke etničke, demografske i ekonomske promene izazvane strašnim pustošenjima tokom ovog rata u velikoj meri su odredile ukupan razvoj Kraljevine Mađarske u narednim vekovima - a unutar nje, pre svega sudbinu Mađara. Do Petnaestogodišnjeg rata - da su Turci nekim čudom proterani - štete nanete do tog vremena mogle su biti sanirane, a zemlja je još mogla biti vraćena na stazu normalnog razvoja, međutim posle Petnaestogodišnjeg rata i samim savremenicima je postalo jasno da Mađarska više nikad neće moći da postane ono što je u normalnim prilikama mogla biti.

Za razliku od prethodnih ratova koji su trajali svega godinu-dve i pogađali samo određene delove zemlje, Dugi rat i Bočkaijev ustanak su se odvijali praktično na kompletnoj državnoj teritoriji, a na pojedinim oblastima pustošenja su se ponavljala svake godine. Naročito nepovoljan rezultat dala je nova praksa Porte da svoje trupe prezimi na bojištu. Od osmanskih snaga najveća razaranja izazvali su krimski Tatari: u bližoj okolini njihovih zimskih staništa zamro je svaki život. Na najpogđenijoj, središnjoj, oblasti ugarskih zemalja jedva da se moglo naći naselje čije se stanovništvo tokom Dugog rata nije bar jednom razbežalo pred naletom neprijateljske vojske.

O katastrofalnim razmerama uništenja govori činjenica da je od strane Tatara najviše poharana južna oblast zemlje i decenijama kasnije bila gotovo potpuno pusta, nekultivisana i da je na “srećnijim” oblastima u severnim delovima međurečja Dunava i Tise oživela samo jedna trećina sela iz 16. veka. Stanovništvo opustelih naselja se okupilo u veća trgovišta (Cegled, Kečkemet, Nađkereš), međutim broj njihovog stanovništva ni na taj način nije dostigao predratni nivo! Na oblastima kraljevske Mađarske je i po veoma opreznim proračunima opustelo blizu 25% kmetovskih porti. Naselja na kojima je život posle završetka rata obnovljen bila su manja, neotpornija i siromašnija od predratnih. Brojna dotad značajna trgovišta koja su igrala ulogu tržišnih centara, posle rata su oživela kao beznačajna mala sela, što je naravno uzrokovalo teškoće u privrednoj strukturi zemlje. Sumiruajući možemo konstatovati da je u nekim delovima Ugarske mreža naselja potpuno uništena, na drugim mestima je pretrpela nenadoknadive štete, a ni najpošteđenije oblasti nisu prošle bez teških razaranja. Pri tome je broj stanovnika i gustina stanovništva osetno opala.

Ratovanja koja su mahom pogađala središnje delove Ugarske i rečne doline, najteže gubitke nanosila su mađarskom življu koje je mahom nastanjivalo upravo te oblasti. Gubici Mađara bili su veći od drugih etničkih skupina i usled činjenice da su oni pretstavljali većinu sastava pogranične vojske i mobilnih trupa. Istovremeno Rumuni, Rusini, Slovaci, koji su pretežno nastanjivali planinske oblasti i bili u manjoj meri zastupljeni u vojsci, pretpeli su manje štete. Opustela naselja često su upravo pretstavnici tih naroda naseljavali - pomerajući time svoju etničku granicu prema središnjim delovima Mađarske.

Od svih nemađarskih stanovnika Ugarske najveće teritorijalno proširenje svog etničkog prostora imali su Srbi. Rado viđeni od strane Turaka, naseljavali su se prvenstveno na opustelim južnim oblastima pod turskom vlašću, a njihov broj se prilivom sunarodnika sa Balkana stalno uvećevao. Delovi Mađarske južno od linije Moriša su vremenom postali do te mere homogeno naseljeni Srbima, da su ove oblasti njihovi savremenici Mađari nazivali Racország - u prevodu Racka zemlja. Tokom 17. veka Srbi su napredovali i po Zadunavulju i u poslednjim dekadama 17. veka osnovali nekoliko naselja čak i severno od Budima.…

UGARSKA U PRVOJ POLOVINI XVII VEKA

Politička situacija posle sklapanja Bečkog i Žitvatoročkog mira bila je napeta i prilično konfuzna. Stanovništvo Erdelja je bilo nezadovoljno ponovnim odvajanjem od Mađarske a političku nesigurnost izazvala je i iznenadna smrt Ištvana Bočkaija. S time u vezi pogubljen je Mihalj Katai osumnjičen da je otrovao kneza Bočkaija. Višestruko težak problem pretstavljalo je odbijanje cara Rudolfa II da ratifikuje mirovni ugovor i njegova nespremnost da prihvati političke i verske ustupke date mađarskim staležima Bečkim mirom. Njegovo držanje dovelo je u pitanje ceo sklop izbalansiranih odnosa sa Mađarskom i Turskom, postignut u Bečkom i Žitvatoročkom miru, što to je pretstavljalo opasnost za položaj same dinastije. To je krajnje zaoštrilo odnose unutar porodice Habzburga. S time u vezi potrebno je znati da je u dvorskim krugovima već godinama postojalo nezadovoljstvo sa ličnošću vladara: oboleo od kronične depresije Rudolf II se nerado se posvećivao državničkim dužnostima, više se zanimao za alhemiju, astrologiju i tehniku, dok su se državnim poslovima bavile Habzburške nadvojvode i državni činovnici.

Sem pomenutih izvor napetosti pretstavljali su i mađarski hajduci koji su tokom Petnaestogodišnjeg rata i Bočakijevog ustanka izrasli u nezaobilazni politički faktor ugarske političke scene i značajnu vojnu snagu. Oni su bili nastrojeni protiv Habzburga, katoličkog klera, ali i protiv Turaka, a svojim slobodama i privilegijama snažno su privlačili kmetove. Nezadovoljni političkim razvojem i ugrožavanjem njihovih prava od strane plemstva i bečkog dvora, hajduci su 1607. godine digli ustanak.

31


Mađarsko plemstvo je stupilo u pregovore s njima. Na tim pregovorima hajdučki kapetani su zahtevali da se Rudolf II odrekne trona Ugarske. Erdeljski pretendent na presto Gabor Batori im je obećao zaštitu njihove vere i poštovane njihovih privilegija. Smatrajući da će moći iskoristiti njihovu vojnu snagu protiv svog brata Rudolfa II, nadvojvoda Matija je takođe potvrdio Bočkaijevu darovnicu hajducima i pozvao njihove pretstavnike na Požunski sabor pridobivajući ih ovim na svoju stranu. Rezultat toga političkog poteza bila je činjenica da su polovinu vojske od 20.000 ljudi nadvojvode Matije sa kojom je on 1608. g. krenuo na svog brata Rudolfa II činili mađarski hajduci. Pre pokretanja akcije protiv Rudolfa, nadvojvoda Matija je sklopio sporazum sa mađarskim staležima, a zatražio je saglasnost pape, kardinalskog kolegija, većine nemačkih kneževa i budimskog paše. Međutim do rata između braće ipak nije došlo, pošto se Rudolf II odrekao Ugarskog trona, bez borbe.

POŽUNSKI SABOR 1608. GODINE

Podršku mađarskih staleža u borbi protiv Rudolfa II, nadvojvoda Matija je prilikom svog izbora za kralja Mađarske morao bogato nadoknaditi. Na požunskom saboru 1608. godine došlo je do ratifikacije Bečkog i Žitvatoročkog mira i izglađivanja katoličko-protestantskih suprotnosti. Po duhu tih zakona Matija se morao odreći najvećeg dela uspeha svojih prethodnika vezanih za centralizaciju uprave nad Mađarskom i priznati njenu samostalnost i ustav.

Najvažniji zakoni usvojeni na pomenutom saboru – koji su u velikoj meri odredili fizionomiju mađarske države i društva sledeća dva veka i na koje su se ugarski staleži dugo vremena pozivali u svom otporu bečkom dvoru, regulisali su sledeća pitanja: umesto centralizovanih bečkih ureda ojačane su institucije staleške autonomije izborom palatina, kancelara i rizničara; finansijski poslovi Ugarske su odvojeni od austrijskih, proklamovan je princip da se u finasijske poslove Mađarske ne smeju mešati habzburški centralni uredi; zakonom je predviđeno da sve visoke i niske činovničke funkcije mogu zauzimati isključivo lica rođena u Mađarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji iz redova plemstva i da se u upravu nad Ugarskom ne smeju mešati stranci; donet je zakon o ravnopravnosti katoličke i protestantske veroispovesti. Verske slobode su se individualno odnosile na barone, plemstvo, stanovništvo slobodnih gradova, pograničnu vojsku, dok su kmetovi verske slobode dobili u okviru seoske opštine ili trgovišta, kolektivno. Određeno je da se iz zemlje, sem pograničnih tvrđava mora povući sva strana vojska i da sem tvrđave Đer u svim utvrdama komandanti moraju biti Mađari iz redova plemstva. Slične odredbe zahtevane su i za hrvatske zemlje. Formirana su dva saborska doma: u Gornjem domu sedeli su magnati i najviši crkveni velikodostojnici, u Donjem domu pretstavnici županija, gradova i niže sveštenstvo. Svi gradovi zajedno dobili su samo jedan glas. Po zakonima donetim na ovom saboru država se nije smela mešati u odnose feudalaca i kmetova, povećana su prava plemstva na vlastelinskim sudovima, ograničena su prava seoskih samouprava, pravo selidbe kmetova, ograničeno je pravo kralja u darovanju plemstva, što je preseklo dotadašnju praksu da su imućniji seljaci uz isplatu odgovarajuće takse mogli kupiti plemićku titulu. Izglasani su zakoni koji su štitili proizvodne uslove plemstva i povećavale njihove mogućnosti u trgovini na štetu građana i stanovnika trgovišta koji su pretstavljali ozbiljnog konkurenciju plemićkoj robnoj proizvodnji.

Zakoni su zapravo garantovali staleška prava ne samo u odnosu na Dvor već i u odnosu na kmetove. Ovim zakonima je ostvarena izvesna ravnoteža vlasti između vladara i staleža što znači da su upravi nad zemljom ravnopravno učestvovali vladar i ugarski staleži…Zakoni doneti na požusnkom saboru doveli su do jačanja staleških prava i na unutrašnjepolitičkom planu, kako u političkom tako u ekonomskom i društvenom pogledu. Bez obzira na sve to, pitanja spoljne politike, vojske i finansija i dalje su ostala u nadležnosti bečkih centralnih ureda.

KATOLIČKA RESTAURACIJA U MAĐARSKOJ

Sedamnaesti vek je doneo odlučujuće promene u konfesionalnoj strukturi pretežno kalvinističkih mađarskih oblasti. U tom smeru delovala su dva važna razloga. S jedne strane izglađivanjem političkih konflikta sa Dvorom i obezbeđenjem svojih staleških interesa mađarska aristokratija je postala spremna na prihvatanje vladajuće ideologije Habzburške monarhije. S druge strane Dvor je u okviru svoje politike centralizacije i rekatolizacije - sve izraženije poslednjih decenija 16. veka - uspeo da potisne protestantizam u Gornjoj i Donjoj Austriji, Vojnoj granici i Hrvatskoj, a dobre uspehe postigla je i u Češkoj. Videli smo da je na jedini ozbiljan otpor naišao u Mađarskoj, te je ovde morao da se odrekne nasilnih metoda. Za sprovođenje svojih zamisli želeo je iskoristiti mirno stanje i trenutne dobre odnose sa mađarskim staležima. Pri tom je računao na mađarske magnate kojima je ispunila najvažnije zahteve odnosno na njihov uticaj na niže društvene slojeve: verovalo se da će se plemstvo i kmetovi u okolini pojedinih veleposednika - povratnika na katoličku veru, ugledati na na njih, te da će na taj način ideja rekatolizacije postati primečiva za širi krug ljudi.

U pogledu rekatolizacije aristokratije događaji su opravdali očekivanja: od požunskog sabora 1608.g. sve veći broj pripadnika aristokratije prelazio je sa protestantske na katoličku veru. Dok je na saboru 1619. godine odnos protestantskih i katoličkih magnata bio isti, u kasnijem periodu broj katolika je znatno prevagnuo. Uporedo sa tim procesom, katoličkom kleru su vraćeni posedi oduzeti za vreme Bočkaijevog ustanka. S obzirom da prema zakonima iz 1608.godine u gornjem domu državnog sabora sede prelati i

32


magnati, usled prelaska magnata na katoličku veru mađarsko vodeći društveni krugovi su se počeli deliti ne samo teritorijalno (Kraljevska Mađarska i Erdelj) već i horizontalno na magnate katolike s jedne strane i niže plemstvo i kmetove koji su većinom ostali protestanti. Treba primetiti da bez obzira na činjenicu što mađarska katolička aristokratija u verskim pitanjima nije bila nimalo tolerantnija prema svojim protestantskim zemljacima od nemačkih i čeških carskih savetnika, oni ipak nisu bili spremni da sarađuju u politici centralizacije vlasti aktuelnoj u drugoj polovini 17.veka.

Vođa katoličke restauracije u Mađarskoj bio je kardinal Peter Pazmanj, estergomski nadbiskup, ličnost sa veoma visokim obrazovanjem, odličan govornik i književnik. Njegova osoba, odnosno njegov rad zaslužni su za prelazak brojnih magnatskih porodica sa kalvinizma na katolicizam. Pazmanjeva književna dela pretstavljaju veoma vredna ostvarenja barokne prozne književnosti. Oko sebe je okupio obrazovane ljude, dobre organizatore koji su preko jezuitskih škola, kolegija i misija širili shvatanje da je interes Mađara, odnosno Mađarske da u potpunosti sarađuje sa Habzburzima. Prema tom shvatanju vladavina strane dinastije je opravdana borbom protiv Turaka; Mađarska kao bastion hrišćanstva može samo uz pomoć dinastije izvršiti tu svoju istorijsku obavezu.

Pored kardinala Pazmanja značajnu ulogu u procesu rekatolizacije imao je palatin Mikloš Esterhazi, koji je putem izgradnje baroknih crkava, religijskih objekata privlačio vernike katoličkoj crkvi. Sem pomenute delatnosti i njihovog ličnog primera, oni su protiv protestanata upotrebljavali upravo njihove metode agitacije (intenzivna, dobro smišljena, ubedljiva agitacija preko predikacija i štampanih dela, često obraćanje vernicima, direktan i prijateljski nastup), što je protestante duže vremena ostavio zbunjenim. Na narodne mase povoljniji utisak ostavljale su impozantne, lepo dekorisane katoličke crkve i sveta mesta, dobro organiyovane procesije od jedva dekorisanih i rigidnih protestantskih crkava i običaja. Umanjenoj otpornoj snazi protestanata doprinele su i teološka i politička razmimoilaženja u njihovim redovima, što je sprečavalo njihov jedinstven nastup naspram jedinstvenog katoličkog fronta. Rekatolizaciji stanovništva Ugarske najenergičnije su sprovodili jezuiti koji su zaslužni i u jačanju i konsolidaciji katoličke hijerarhije na pomenutim prostorima. Oni su stvorili široku mrežu samostana po kraljevskoj Mađarskoj i uprkos ponovljenim proterivanjima uspeli da puste korene i u Erdelju. Uspešna delatnost jezuita dala je potstreka i drugim crkvenim redovima poput franjevaca, piarista, pavlinaca i kapucina.

Rekatolizacija se odvijala iz gornjih slojeva a u geografskom smislu išla je iz pravca Hrvatske i Zadunavlja prema zapadnim i severnim oblastima kraljevske Mađarske. Delatnost katoličkih velikodostojnika u Erdelju i na okupiranim teritorijama je bila zabranjena. U odbrani protestantizma u Mađarskjoj veliku ulogu odigrali su pohodi Gabora Betlena i Đerđa Rakocija I za vreme tridesetogodišnjeg rata, koji su na prostoru Kraljevske Mađarske rezultirali višetrukim garantovanjem pa i proširivanjem slobode veroispovesti protestanata - u vremenu kada je u svojim drugim zemljama dinastija uspela da završi proces kontrareformacije.

Stvorena ravnoteža je u promenjenim političkim odnosima posle Vešelenjijeve zavere poremećena, te je Dvor sa nenasilnih sredstava u poslednjim decenijama 17. veka prešla na agresivnu rekatolizaciju, koju su karakterisali progoni protestanata i oduzimanje njihovih crkava, škola, lišavanje protestanata sudelovanja u radu gradskih vlasti vlasti, itd. Nasilana kontrareformacija imala je veliku ulogu u nastanku pokreta kuruca i izražene protivhabzburške nastrojenosti mađarskih staleža i širih narodnh slojeva. Mada su protestanti u tom razdoblju u zapadnim predelima Ugarske izgubili više od 900 crkava, još uvek su imali preko 1.300 svojih crkava. Iako su rezultati kontrareformacije tokom 17. veka postali već veoma osetni, protestanti su u tom veku još zadržali svoju većinu u odnosu na druge konfesije. Do njihovog jačeg potiskivanja došlo je s kraja 17. i početka 18. veka, kada im je na teritorijama povraćenim od Osmanskog carstva zabranjeno javno bogosluženje i kada je počela masovna kolonizacija katoličkih Nemaca, i pravoslavnih Srba, odnosno spontano useljavanje i migracija pravoslavnih Rumuna i Rusina.

Habzburška dinastija i njihove zemlje u 17. veku

TRIDESETOGODIŠNJI RAT.

U desetogodišnjem periodu posle završetka Dugog rata i Bočkaijevog ustanka za habzburške vladare u Beču najveći izazov pretstavljalo je izuzetno izraženo jačanje staleža, kakvo se nigde drugde u Evropi toga doba nije zapažalo. Postojala je opasnost da se Dunavska monarhija pretvori u labavi savez članica, poput Nemačkog carstva. Štoviše u političkom razvoju posle 1606. godine osećala se tendencija da se neke od nezadovoljnih pokrajina odvoje od Habzburškog carstva. Ojačali austrijski, češki i ugarski staleži su sklopili međusobne saveze s ciljem zajedničkog nastupa protiv vladarevih političkih težnji usmerenih na oganičavanje prava i privilegija staleža i sprovođenje rekatolizacije. Mletački poslanik je iz Beča blizu 1618.g. izveštavao svoju vladu “…da su pravi ciljevi staleža da stupe u konfederaciju i da formiraju administraciju koja bi bila slična Nizozemskoj ili Švajcarskoj - na taj način što će se osloboditi vlasti austrijske kuće, ili da je [njenu vlast] u toj meri ograniče da ostane samo nominalna.”

U takvim okolnostima naročiti značaj dobila je verska politika Habzburške kuće. Oni su ostali katoličke vere bez obzira na činjenicu da je većina stanovništva Habzburške monarhije - sem Tirola, Štajerske,

33


Kranjske i Hrvatske, gde protestanti nisu činili većinu - sredinom 16. veka prihvatila protestantska učenja. Istina princip usvojen na augzburškom carevinskom saboru “čija je teritorija onoga je i vera” je značila da je vera vlastelina, odnosno kneza određivala i veru podložnog stanovništva, taj princip je na nivou zemalja poput Ugarske i Češke bio neprihvatljiv. S druge strane princip je važio i u suprotnom smeru: vladari koji su dolazili na presto zemlja čije je stanovništvo bilo različite vere prihvatali su preovladavajuću veroispovest. Primer za to je Anri IV u Francuskoj koji je prešao na katoličku veru, Sigismund Wasa koji je prešao u katoličku veru kako bio postao kralj Poljske (uzgred on je zbog toga u protestantskoj Švedskoj postao nepogodan za vladara, te je za kralja biran drugi pretstavnik dinastije Wasa).

Katolički Habzburzi kao vladari zemlje sa protestantskom većinom pretstavljali su izuzetak u Evropi - što se sem već pominjanih razloga objašnjava činjenicom da su austrijski Habzburzi održavali veoma tesne veze sa španskom rodbinom koja je ponekad poprimala i oblike zavisnosti, zbog čega trpeli noge kritike čak i od svojih pristalica u beču i Pragu. Situaciju je činilo složenijom činjenica da su habzburški vladari bili i carevi Nemačkog carstva, gde je većina severnih nemačkim pokrajina imala isključivo protestantsko stanovništvo. Verski mir iz 1555. u Nemačkom carstvo nije smirilo verske suprotnosti već je samo obezbedilo primirje. Augsburške odluke većinom nisu sprovođene u život. Pošto je u 16-17. vera pretstavljala jednu od najvažnijih određujućih činalaca u razmišljanju ljudi, nemačke kneževine, ali i druge države su svoju političku stabilnost pokušavale osigurati čuvanjem verskog jedinstva stanovništva ili njenim uspostavljanjem, što je dovodilo do ugnjetavanja verskih manjina, njihovog izgona, pa i do građanskih ratova širom Evrope. Progonjena je uvek manjina, samo je Habzburška dinastija pokušala svoju volju nametnuti većini, cenivši da će na taj način razbiti saradnju staleža sklonih separatizmu i oslabiti ih do te mere da će njihova prava moći osetno ograničiti. Uz političku napetost koja je postojala u nemačkom carstvo upravo je ovakva politika Ferdinanda II u Češkoj dovela ustanka i do izbijanja Tridesetogodišnjeg rata.

Pokretan gorepomenutim političkim ciljevima i ličnim motivima Ferdinanda II (1619-1637) je bez obzira na protivljenje nekih svojih bliskih savetnika počeo sprovoditi politiku rekatolizacije u Češkoj. U Pragu je oformljena vlada od 10 namesnika, protivnika Rudolfove diplome (Majestätsbrief) od 1609.godine. Došlo je do grubih kršenja verskih sloboda - do progona defenzora, zauzimanja protestantskih crkava, progona protestantskih vernika, između ostalih i samog grofa Thurna komandanta češke vojske. Ove mere Ferdinada i njegovih “namesnika” su izazvali veliko nezadovoljstvo u svim slojevima češkog društva. Protestantski članovi državnog sabora su se 5.maja 1618. godine okupili da bi odlučno protestovali kod cara Matije zbog povrede njegove diplome. Međutim, Matija ih je grubo odbio nazivajući okupljene ustanicima, koje treba kazniti. Negodovanje je dostiglo kulminaciju. U Pragu su se počele okupljati razne naoružane grupe koje su tražile stavljanje van snage kraljevih uredaba. Dok su pretstavnici protestantskog plemstva pregovarali sa članovima katoličke aristokracije, namesnicima i njihovim pristalicama naoružana masa okupljena u praškoj tvrđavi tražila je razračunavanje sa pristalicama Habzburga.

U takvim uslovima plemićki zaverenici su na osnovu ranijeg dogovora i organizacije, a posle improvizovanog suđenja, 23.maja 1618. godine kroz prozor praške tvrđave izbacili ( tzv. druga praška defenestracija) dva namesnika, Jaroslava Martinica i Viljema Slavatu zajedno sa njihovim sekretarom Fabricijem. Njih su smatrali najodgovornijim za pomenute događaje. Ovaj čin označavao je raskid Češke i Austrije. Martinic i Slavata su, doživeli samo minimalne povrede, pobegli i još godinama verno služili Habzburge.

Da je Ferdinand II bio nešto elastičniji ovaj incident se mogao okončati putem pregovora, kao što je to bio slučaj već mnogo puta u vezi sa mađarskim staležima. Međutim, pošto Ferdinand nije otstupao od svojih zamisli, češki sabor je pod vođstvom grofa Mathiasa Thurna formirao stalešku vladu od 30 direktora, počeo je sakupljati trupe za odbranu i uspostavio veze sa šleskim, lužičkim, mađarskim i austrijskim protestantima. U prvi mah moravski staleži su bili rezervisani prema događajima.

Smrt cara Matije marta 1619. godine je iz osnove promenio situciju. Češka vlada je odbila da pusti Ferdinanda u zemlju. U Moravskoj je borbena, protestantska struja smenila pokrajinsku vladu i izabrala tridesetočlanu vladu tzv. direktora i sklopila savez sa Češkom. Moravska staleška skupština je smenila sa položaja komandanta habzburške vojske u Moravskoj Albrechta Wallensteina, katoličkog magnata, pristalicu Austrije. Na skupštini pretstavnika Lužica, Moravske, Češke i Štajerske doneta je odluka o formiraju federacije ovih pokrajina. Češka vojska je posle toga lako prodrla u Moravsku.

Avgusta 1619. godine kratko vreme pre nego što je Ferdinand Štajerski izabran za cara Nemačke, došlo je do njegove detronizacije u Češkoj. Jezuiti su izagnani još ranije. Staleži su duže vremena razmišljali o mogućem novom kralju. U kombinaciju su ulazile mnoge ličnosti, kao na primer erdeljski knez Gabor Betlen, ili saksonski izborni knez Jovan Đorđe, ali su se na kraju odlučili za falačkog izbornog kneza Fridriha V iz dinastije Wittelsbach. Pri njegovom izboru pokazali su dobar taktički osećaj, jer je Fridrih bio jedan od vođa Protestantske unije i zet engleskog i škotskog kralja Jakova I Stuarta (1603-1625). Međutim, nisu znali da se Jakov I u to vreme već približavao katoličkim silama, i nije bio spreman da to svoje političko usmerenje izmeni zbog svog zeta.

34


Fridrih Falački inače nije bio popularan u Češkoj, a nije imao ni vojsku. Krunisan je za kralja Češke 26.avgusta 1619. u Pragu. Međutim ni ta činjenica nije potakla zapadnoevropske protestante da priteknu u pomoć Česima. Oni su jedino pružili svoju načelnu podršku. Ubrzo se pokazalo da su se Česi morali razočarati i u pomoć nemačkih protestantskih staleža. Pomenimo i činjenicu da ustanak među seljaštvom nije nailazio na znatniju podršku.

Česi su prodrli i u Donju Austriju, a zajedno sa trupama staleške konfederacije i kneza Gabora Betlena opseli su Beč. Ferdinand ni u ovim najtežim trenucima nije bio spreman na popuštanje. Međutim vojna pomoć erdeljskog kneza Gabora Betlena sama po sebi nije bila dovoljna protivteža za materijalnu pomoć Španije i Pape i vojnu pomoć katolika iz Nemačkog carstva, te su češki ustanici ubrzo bili potisnuti na svoje oblasti.

Bez obzira na nepovoljan obrt, u dvoru “zimskog kralja”, Fridriha Falačkog tekao je luksuzan život, a samo stanovništvo je više trpelo od neplaćenih najamnika Fridriha nego ranije od habzburške vlasti. U takvim okolnostima kraj pokušaja za odvajanjem od Habzburškog carstva značila je bitka kod Bele Gore 8.novembra 1620. godine, kada su trupe Katoličke lige i carskih trupa Habzburga za jedan čas nanele odlučujući poraz vojsci Fridriha – koji je zakasnio na bitku i zatekao samo plaćenike u bekstvu. Fridrih je zajedno sa brojnim pretstavnicima staleškog pokreta pobegao u Holandiju, gde su formirali svojevrsnu izbegličku vladu. Fridrih se nije mogao vreatiti u svoju zemlju jer je Španska vojska zaposela Falačku kneževinu.

Rat koji se činio da je završen bitkom kod Bele Gore, proširio se na teritoriju Nemačkog carstva 1623. godine, kada su španske i carske trupe napali Pfalc, kao odmazdu zbog učešća Fridriha falačkog u “češkoj avanturi”. Car je iz Falačke isterao Fridriha i umesto njega za izbornog kneza je proglasio bavarskog kneza. Ovaj opasan presedan alarmirao je nemačke protestantske kneževe, koji su brzo potražili podršku sa strane.

U to vreme već je tekao rat između Španije i Holandije, koji se automatski povezao sa ratom u Nemačkoj, s obzirom da su španski i austrijski Habzburzi činili prirodan akcioni savez. Još pre toga vođen je rat između Venecije i Štajerske, prethodnih godina bilo je bitaka između savojskog kneza i Španije, borba između protestanta i katolika je tekla permanetno, čas oružano, čas diplomatskim sredstvima; ekonomski razvoj u Evropi bio je u zastoju. Zapravo u celoj Evropi se pre defenestracije već osećala napetost, koja je eksplodirala češkim događajima. Događaje Tridesetogodišnjeg rata nećemo razmatrati, s obzirom da se oni detaljno obrađuju u okviru predmeta Opšta istorija novog veka.

VESTFALSKI MIR

Tridesetogodišnji rat zaključen je sa dva ugovora: mir između cara i protestanata Carevine sklopljen je u Münsteru, 24.oktobra 1648. godine, a između nemačkog cara sa jedne strane i Francuske i Švedske sa druge u Osnabrücku. Pošto se oba naselja nalaze u pokrajini Vestfaliji ugovori su nazvani Vestfalijskim.

Vestfalski mir je značio poraz Cara i postavio je načela koja su ostala na snazi u narednim vekovima. Istaknuto je načelo suvereniteta država na štetu univerzalnog carstva. Ugovori su potvrdili dezintegraciju carstva: priznali su suverenitet tristotinjak manjih i većih nemačkih kneževina, što je značilo da Nemačka zbog rasparčanosti više nije mogla igrati značajnu ulogu u evropskoj politici. Nemačke državice su stekle pravo da sklapaju saveze između sebe i sa stranim zemljama (kneževine u teškoj materijalnoj situaciji su otad cele armije davale u zakup onim svojim susedima koji su to mogli platiti); carska vlast Habzburga je postala u potpunosti nominalna, vojnu pomoć su nadalje i oni dobivali samo na osnovu bilateralnih ugovora. Vetsfalski mir potvrdio je i načelo verskih sloboda. Načela Augzburškog verskog mira postala su sastavni deo mirovnih ugovora, potvrđene su sve tekovine protestanta posle 1624. Mada ove tačke ugovora nagoveštavaju jačanje protestanta, u stvarnosti se u celoj Evropi osećalo jačanje protivreformacije. U većem delu Dunavske monarhije trijumfovala je kontrareformacija.

Nizozemska i Švajcarska su priznate za nezvisne države što je smanjilo teritorije Nemačkog carstva. Iz rata su Francuska, Švedska Brandenburg, Bavarska, Saksonija izašle sa uvećanim teritorijama. Francuska je dobila Mec, Tul, Verden i kontrolu nad Alzasom, Švedska je dobila zapadnu Pomeraniju, manje oblasti na Baltiku i biskupije Bremen i Verden. Brandenburg je dobio Magdeburg, biskupiju Halberštat, Minden, Kamin i istočnu Pomeraniju. Bavarska je dobila delove Palatinata, dok je veći deo Palatinata vraćen sinu Fridriha falačkog Karlu Luisu. Danska i Habzburzi su izgubili manje teritorije.

Tridesetogodišnji rat je doveo do slabljenja evropske moći Habzburga i do slabljenja povezanosti španske i austrijske grane porodice. Mir su garantovale Švedska i Francuska što je kasnije dalo povoda za brojna uplitanja u nemačke poslove. Papa je prvi put izostao iz jednog važnog mirovnog sporazuma, što je svedočilo o opadanju važnosti papstva u političkom životu Evrope.

U prvi plan evropske politike posle Vestfalskog mira došla je Francuska, Engleska i Nizozemska. Mirom u Münsteru Španija je priznala nezavisnost Holandije. Francusko-španski rat završen je tek Pirenejskim mirom 1659.g.

Nemačka je veoma postradala u ovom ratu, mada ne u tolikoj meri kao što se to pretpostavljalo u ranijoj historiografiji na osnovu onovremenih propagandnih publikacija. U političkom pogledu najteža posledica ratova je bilo je ustaljivanje rascepkanosti Nemačke.

35


Na privrednom planu ratovi su potakli one nepovoljne privredne tendencije koje su već u 16. veku počele potkopavati ekonomske temelje Nemačkog carstva. Rat je ojačao pozicije veleposednika ( junkera) koji su zahvaljujući ratnoj konjunkturi došli do znatnih profita. Ovaj proces se nije odigravao istim intenzitetom u zapadnim i istočnim delovima Nemačke. Rezultat toga je bio da su zapadne oblasti uspevale pratiti moderne evropske privredne i društvene tokove, a da je u istočnim oblastima sve više je jačalo tzv. “drugo kmetstvo”. Karakteristika ovog sistema je bio pretežan uticaj veleposeda u proizvodnji i unovčavanju robe. To je seljaštvo, koje se već nalazilo u procesu svog oslobođenja, prinudilo na povratak na zavistan položaj od svojih zemljišnih gospodara. Krajnja konsekvenca je bila činjenica da su istočne pokrajine Nemačkog carstva - poput ostalih zemalja Srednje i istočne Evrope - dobrim delom izostale iz industrijskog razvoja koji se opažao na zapadu Evrope - ali i Nemačke. Ne smemo smetnuti sa uma da osiguranje industrijske baze više nije bilo samo privredno, društveno pitanje već i pitanje moći.

U nemirima Tridesetogodišnjeg rata izrasla je država koja je od svih nemačkih kneževina imala najveću budućnost: Brandenburg, vojnički organizovana junkerska država. Mala svetovna kneževina nastala od ostataka teritorija Nemačkog viteškog reda, tiho je povećavala svoje teritorije, a vestfalski mir joj je osigurao izlaz na more. Njegov vladar Fridrih Vilhelm I (1640-1688) se iskorišćavajući slabljenje Poljske 1657.g. oslobodio već ionako nominalne zavisnosti od Poljske i počeo je sa izgradnjom sterilne, ali efikasne apsolutističke vladavine koja je vremenom učinila njegovu državu najvećim rivalom Habzburga u ovim oblastima.

ČEŠKA POSLE TRIDESETOGODIŠNJEG RATA

Posle bitke kod Bele Gore sledila je brutalna odmazda. Od učesnika ustanka oni koji nisu pobegli bili su uhapšeni. U pragu su 21.juna 1621. godine pogubljena dvadesetsedmorica vođa ustanka. Kontrareformacija se razvila bez ograničenja. Oni koji su istrajali uz svoju protestantsku veru bili su srećni ukoliko su uspeli napustiti zemlju, povećavajući na taj način reku izbeglica.

Posede protestantskog plemstva je vlast oduzela i darovala Česima odanim Habzburškoj dinastiji, a još više stranim aristokratama. Po nekim računim na ovaj način vlasnike je promenilo 45% poseda u Češkoj. Martinici i Slavate su došli do ogromnih poseda. Stara češka aristokracija – glavni nosilac političkih borbi za očuvanje državnosti Češke – zamenjena je novim, Habzburzima odanim plemstvom, nemačkim ili germanizovanim, poput carskog vojskovođe i preduzetnika Albrechta Wallentsteina. Iz zemlje su oterani prvo protestantski sveštenici, kasnije i njihova pastva.

Ferdinand II je 1627. godine objavio tzv. “novo zemaljsko uređenje” za Češku. Radilo se o zbirci temeljnih zakona koji su sa izvesnim modifikacijam ostali na snazi sve do 1848. godine. On je proklamovao sličan dokument i za Moravsku 1628.g. U ovim dokumentima Ferdinand je probleme koji su mučili češki politički život od 1526. godine, rešio u korist svoje dinastije. Kraljevina je proglašena naslednom u dinastiji Habzburga u muškoj i ženskoj liniji; kralj je dobio pravo da postavlja najviše državne činovnike; na staleškoj skupštini više sveštenstvo je promovisano u prvi stalež; sabor je izgubio pravo zakonske inicijative i mogao se sastati samo na vladarev saziv radi odobrenja kraljevog zahteva za ubiranjem poreza i drugih vrsta finasijske “pomoći”; svi gradovi zajedno dobili su samo jednog pretstavnika; kralj je imao pravo da dozvoli stalno naseljavanje stranaca u zemlji; pored češkog ozvaničena je i upotreba nemačkog jezika; bila je dozvoljena samo katolička vera.

Kraljevski dekreti su višim klasama dali pravo konverezije na katoličku veru ili emigraciju. Mnogi su se odlučili na emigraciju, pre svega u Saksoniju. Seljaci su napuštali Češku ilegalno, jer njima nije dato pravo emigracije. Naročito mnogo ih je izbeglo iz zemlje za vreme prostestanske okupacije Češke tokom Tridesetogodišnjeg rata (vrsne zanatlije anabaptističke vere iz Moravske naselile su se u Mađarskoj i Erdelju). Oni koji su ostali u zemlji postepeno su prešli na katoličku veru.

Češka je 1627-28 izgubila svoju samostalnost, postala je integralni deo nemačkog dela Habzburške monarhije, uvedena je apsolutna kraljeva vlast. Stvarna vlast je bila u rukama Češke dvorske kancelarije u Beču. Ograničena su prava i staleške skupštine u kojoj su odlučujući uticaj dobile nove, od dinastije zavisne porodice. Češka je morala snositi i teško ekonomsko opterećenje: češke zemlje su plaćale 3/5 poreza austrijskih zemalja.

U duhovnom životu Češke najvažnija snagu posle poraza češkog ustanka pretstavljali su Jezuiti. Godine 1654. Clementinum, njihova vodeća škola se ujedinila sa ostacima Karlovog univerziteta. Jezuiti su sem visokog školstva kontrolisali i izdavačku delatnost. Postepenim povećanjem broja čeških novicija jezuiti su uspeli da dopru i do nižih slojeva češkog naroda koji su poznavali samo češki jezik. Upražnjena mesta među višim klasama su popunjena novopridošlim licima koja su vezana za Ferdinanda i njegove naslednike bogatim darivanjima poseda i funkcija. Ferdinand III (vladao 1637-57) je tokom Tridesetogodišnjeg rata i u kasnijem periodu dao zemlju individualnimm preduzimačima - Nemcima. Stare porodice odane Habzburzima i novopridošle porodice - koje je povezivala njihova privreženost Habzburzima i katoličkoj veri, su se u sledećih nekoliko preko bračnih veza izmešale i stvorile jedinstvenu klasu. Po nekim podacima stanovništvo

36


Češke je sa 4,5 miliona 1618. godine opao na svega 800.000 1637. godine i nije se povećavao do 1648. godine.

Jezik javnih poslova je postao nemački. Međutim nije samo jezik razdvajao seljaštvo i niže plemstvo od veleposednika i imućnih građana. I pobednička crkva i aristokratija je prihvatila baroknu umetnost kao najbolji izraz njihovih verskih pogleda i svetovnih ambicija. Za oko sto godina barok je dominirao u arhitekturi, vajarstvu i slikarstvu i uticao je na književnost, dramu i muziku. Spoljašnjost Praga i manjih gradova se veoma brzo menjala.

Pad čeških staleža je povukao za sobom i opadanje austrijskih redova. Njihove ustave je Ferdinand II “modifikovao” 1625.godine. 1627. godine donjoaustrijsko plemstvo je bilo obavezano na ispovedanje katoličke vere, a godinu dana kasnije isto se dogodilo i gornjoaustrijskom plemstvu. Samo je kraljevska Mađarska uspela da sačuva svoj pravni status koji je izborio posle Petnaestogodišnjeg rata.

UGARSKE TERITORIJE I TRIDESETOGODIŠNJI RAT

Posle izbora za kralja, paralelno sa porastom svoje moći, kralj Matija II je činio pokušaje da reafirmiše politiku centralizacije, ali generalno, situaciju koja je stvorena usvajanjem zakona na Požunskom saboru nije mogao menjati. Njegov istaknuti politički cilj u ugarskim oblastima bio je da ovlada Erdeljom, u čemu mu je na ruku išla predimenzionirana, avanturistička politika mladog erdeljskog kneza Gabora Batorija… Iskorištavajući povoljne okolnosti kje je takva Batorijeva politika pružala Matija II je u Požunu 1613. sklopio savez sa Batorijem na osnovu čijih odredaba su katolički misionari i jezuiti dobili pravo rada u Erdelju, a Batori se obavezao na potencijalnu protivtursku akciju.

Usled već pomenute verske i političke podele između gornjih i nižih slojeva plemstva, Ferdinand II je posle smrti Matije II, na ugarskom saboru 1618-1619. godine izabran za kralja - uz žestoku političku borbu između gornjeg i donjeg doma i pod jakim pritiskom katoličkog klera na mađarske staleže. Niže plemstvo se zbog Ferdinandovog prozelitizma izrazito protivilo njegovom izboru. Žalilo se i zbog sve veće snage katolika, ali i zbog novih poreza, stranih činovnika i ekscesa od strane najamničke carske vojske. U svom nastajućem otporu mađarski staleži su dobili podršku od austrijskih. ....

Izbijanjem ustanka u Pragu maja 1618. godine, otpočet je novi veliki konflikt u Evropi. Zbivanja koja su pokrenuta neadekvatom verskom politikom habzburškog vladara ubrzo su prerasla u opšti evropski rat u kojem je zapravo vođena borba za hegemoniju u Evropi između Francuske i Habzburga. Mađarska ni ovog puta nije bila pošteđena ratnih akcija – bez obzira na činjenicu što je i bečki dvor i Porta težila da mir očuva po svaku cenu. Ovom prilikom zemljom su prolazile vojske erdeljskih knezova Gabora Betlena i Đerđa Rakocija I, a kasnije carske trupe...

GABOR BETLEN (1613-1629) - ZLATNO DOBA ERDELJA

U događajima u vezi sa češkim ustankom i odbranom ugarskih staleških prava značajnu ulogu odigrao je erdeljski knez Gabor Betlen. Svojom državničkom i vojnom delatnošću on je Erdelj digao u red evropskih država.

Za Betlena je izbijanje češkog ustanka značilo mogućnost priključenja jednoj protivhabzburškoj koaliciji. Nastupao je pod geslom zaštite verskih sloboda i staleških prava, međutim njegovi dugoročni ciljevi su bili znatno širi. Nameravao je da u sklopu šire evropske protivhabzburške akcije pod svojom vlašću ujedini Erdelj, Mađarsku i austrijske pokrajine i da dobije titulu izbornog kneza u Nemačkom carstvu - sa ciljem da pokrene veliku protivtursku akciju. Njegov krajnji cilj bilo je proterivanje Turaka i ujedinjenje Mađarske. Kao najveći greh habzburških vladara smatrao je njihovo zapostavljanje borbe sa Turcima.

Betlen je do izbijanja sukoba ukinuo feudalnu anarhiju i od Erdelja stvorio jaku i bogatu državu. Petnaestogodišnji period njegove vladavine u literaturi se često naziva zlatnim dobom Eredelja. Smatra se da je od vremena kralja Matije Korvina bio najuspešniji centralizator i organizator države. Kao odličan diplomata bio je jedan od inicijatora i organizatora protivhabzburških evropskih koalicija. Na unutrašnjepolitičkom planu Betlen je najpre sredio haotičnu sitauciju u državnim finansijama, ograničio je prava veleposednika. Mada nije ukinuo kmetstvo, težio je da zaštititi kmetove od zloupotreba vlastele. Popunjavanje državne kase nije vršio putem povećanja poreza, već povraćaja državnih dobara pod kontrolu države i oživljavanjem ekonomskog živote i trgovine. Po Erdelju više nisu krstarili nemački najamnici, turski vojni odredi i jezuitski misionari već trgovci. U ekonomskoj politici rukovodio se principima merkantilizma. Doveo je vrsne Moravske zanatlije u Erdelj, darovao je slobodu španskim Jevrejima koji su se doselili iz Turske, omogućio je rad grčkih trgovačkih društava. Njegova vlast je bila apsolutna. Želeo je ojačati slobodne, dinamične elemente društva kao i kulturni i obrazovni napredak zemlje. Talentovane đake je slao na strane fakultete, otvorio je višu školu u Nađsombatu. Talentu, spretnosti davao je prednost nad staleškim poreklom.

Vodio je računa o poštovaju prava sve četiri priznate religije u Erdelju, ali je snažno podržavao kalvinizam. Bio je tolerantan u verskom pogledu, čak je i pozvao nazad u zemlju iz nje proterane jezuite i novčano potpomagao prevod biblije na mađarski jezik od strane jezuite Đerđa Kaldija. Erdeljskim katolicima je dozvolio da imaju biskupskog namesnika, pravoslavnima Rumunima da imaju vladiku. Rumunske sveštenike je oslobodio kmetovskih obaveza, a Jevreje obaveze nošenja žute zvezde. Istovremeno, Betlen je

37


stvorio relativno brojnu, disciplinovanu i dobro organizovanu armiju, baziranu na kmetovima, hajducima i ličnoj sposobnosti oficira.

BORBA GABORA BETLENA ZA JEDINSTVENU UGARSKU

Gabor Betlen se priključio ustanku čeških staleža 1619.g. a kasnije savezu protivhabzburških sila. Proklamacijom zvanom Žalbe Mađarske (Magyarország panaszai) obznanio je da se latio oružja radi odbrane protestantizma, međutim bilo je jasno da je oštrica napada bila usmerena protiv Ferdinanda II Habzburškog. Betlehen je krenuo u pohod iz Erdelja 26.avgusta 1619. sa 18.000 hiljada vojnika. Pridruživanjem seljaka iz Gornje Mađarske vojska je ubrzo narasla na 30.000 ljudi. Ferdinanda II je iznenadio Betlenov napad, jer je on u početku mislo da je Betlen krenuo protiv Čeha. Mađarski veleposednici koji su smatrali da su suštinska državna i staleška pitanja rešena Betlenov pokret je takođe zatekao nespremne. Strepili su da bi vojni neuspeh Betlena mogao ugroziti uspehe postignute na požunskom saboru 1608. godine, te su se mu pružili podršku tek kad su videli njegove brze vojne uspehe i shvatili da bi Betlenova pobeda značila jačanje njihovog društveog položaja.

U vezi sa češkim pokretom Betlenov prodor značio je slabljenje snažnog pritiska carske vojske na češke i moravske trupe. Betlen je sa svojom vojskom 14.oktobra ušao u Požun, štoviše, tokom novembra došlo je do zajedničke opsade Beča, što je izazvalo zaprepašćenje ali i nade u Evropi. Izostanak očekivane međunarodne podrške, napad u leđa od strane pretendenta na kneževski presto Homonaija, nesigurnost podrške mađarskih magnata, nagnali su Betlehena da sklopi primirje sa carem i da na Požunskom saboru ne primi mađarsku krunu, već samo izbor za kneza Mađarske. Sledeće godine na saboru u Bestercebanji je uz garantovanje ugarskih staleških prava, obezbedio materijalne uslove za dalje vođenje vojnih operacija protiv Habzburga... Ovom prilikom je došlo i do detronizacije Habzburga i izbora Gabora Betlena za kralja Mađarske 25.avgusta 1620. godine. Međutim, on je iz opreznosti odložio svoje krunisanje (odlučne bitke su tek pretstajale, nije hteo da izazove Portu koja je smatrala da se Betlen može krunisati za kralja pod uslovom da Erdelj prepustiti Turskoj).

Usled razvoja političkih prilika i napada carskih trupa na Češku Betlen je odmah sa sabora krenuo na ratište i 9.oktobra zabeležio lepu pobedu kod Požuna, međutim trupe koje je poslao u pomoć Česima su zakasnile. Posle pobede Habzburga kod Bele Gore plemstvo kraljevske Mađarske, uplašeno moguće odmazde Habzburga, suviše velike moći Betlena, ali i mogućeg turskog protektorata u slučaju njegove pobede, okrenulo leđa Betlenu. Tokom ratovanja u sledećim mesecime, posle početnih teškoća i povlačenja, Betlen je izvojevao pobedu nad carskim generalom Buquoy-om što mu je omogućilo sklapanje povoljnog mira u Nikolsburgu 1622.g. Sem teritorijalnih dobitaka Erdelja, mirovni ugovor garantovao je poštovanje zakona donetih u periodu 1606-1608.g - znači Mađarsku nije zadesila sudbina Čeha; Erdeljskom knezu su vraćene teritorije 7 županija sa tvrđavama, na severoistoku Mađarske, Betlen je proglašen knezom Nemačkog carstva, ostavljene su na snazi njegove darovnice plemićkih titula. S druge strane, Betlen je vratio osvojene teritorije i mađarsku krunu. Betlen i Ferdinand II su obećali međusobnu pomoć protiv Turaka.

U sklopu događaja u Tridesetogodišnjem ratu još dva puta je ratovao protiv Habzburga: 1623-1624. u savezu sa nemačkim protestantskim kneževima i 1626. godine na strani englesko-holandsko-danskog saveza, međutim više nije imao podršku staleža Kraljevske Mađarske. Betlen je Nikolsburškim mirom, ali i kasnijim svojim akcijama digao značaj Erdelja na međunarodni nivo i povezao ju je u zajednicu protestanstkih država. U ratovanju sa njime dva od tri nasjlavnija carska generala su poginula u bici (Buquoi i Dampierre), a dva puta je pobedio i Wallensteinovu armiju. Dobar renome mađarskih husara nastala je kao posledica Betlenovih uspeha. Za vreme njegovog života strane trupe nisu stupile na tlo Erdelja. Bez obzira na pominjane pobede, na političkom planu veći uspeh od nikolsburškog mira nije uspeo postići.

ERDELJ ZA VREME ĐERĐA RAKOCIJA I I IIĐerđ Rakoci I (1630-1648) koji je za kneza izabran 1630. g. uspeo je da zadrži uspehe postignute od

strane njegovog prethodnika i da osigura mir i lagan razvitak Erdelja. Rakoci se pod firmom odbrane verskih sloboda protestanta priključio švedsko-francuskom savezu i objavio rat Habzburgovcima. U ratovanjima tokom 1644-1645. posle prvih neuspeha, zauzeo je oblasti severne Mađarske i prodro u Moravsku, ali je zbog turske intervencije morao sklopiti mir sa Ferdinandom III u Linzu 16.dec. 1645.g. Poput Betlena i Rakoci je dobio na upravu sedam gornjougarskih županija, sem toga mir je mađarskim staležima garantovao poštovanje prava i sloboda definisanih u prvom (1606.) i drugom (1624.) bečkom miru kao i zakone požunskog sabora iz 1608.g. Prema odredbama ovog mira sloboda protestantske veroispovesti proširena je i na stanovništvo trgovišta i sela naspram feudalnih gospodara. Rakoci je morao obećati da se više neće mešati u poslove Kraljevske Mađarske. Rezultat delatnosti Betlena i Rakocija na međunarodnom planu ogladela se u činjenici da je u Vestfalskom miru Erdelj tretiran kao suverena zemlja.

Kao rezultat poraza češkog ustanka i prestrukturisanja političkih odnosa tokom Tridesetogodišnjeg rata Kraljevina Češka je izgubila svoju državnopravnu samostalnost i integrisana je u nasledne zemlje Habzburške dinastije. Paralelno sa time u naslednim zemljama Habzburške monarhije došlo je do pobede kontrareformacije i jačanja vlasti vladara na štetu staleža koji su u drugoj polovini veka doveli do izgradnje

38


apsolutističke vlasti u tim oblastima. Značaj Bočkaijevog ustanka i ratova koje su vodili Gabor Betlehen i Đerđ Rakoci I, da su Mađari pokazali spremnost da ako treba i oružjem odbrane svoju državnu samostalnost, staleški ustav i verske slobode, te pomenuti procesi koji su se odigrali u zapadnom delu Habzburške monarhije nisu prevladali i u Ugarskoj. Kraljevina Mađarska je i posle Vestfalskog mira u državnopravnom pogledu pretstavljala zasebnu celinu, ali i zaokruženu stalešku autonomiju na čelu sa palatinom - a u Hrvatskoj banom kao punopravnim kraljevim namesnikom, dok je Erdelj u Vestfalskom miru tretiran kao suverena Država. Posledica toga je bitna razlika u razvoju političkih odnosa habzburških naslednih zemalja i Ugarske u kasnijim vekovima i postepen nastanak faktičkog - ne i pravnog - dualističkog uređenja Habzburške monarhije.

Rakocijev naslednik bio je Đerđ Rakoci II (1648-1660). Mada su ga njegovi roditelji već od malih nogu vaspitavali da postane dobar vladar Đerđ Rakoci nije imao dovoljno osećaja za političke realnosti, te je vodio suviše ambicioznu politiku. Više puta se uplitao u borbe oko vlasti u rumunskim kneževinama sve dok 1655. godine moldavski knez nije postao njegov vazal. Sledeće godine je sklopio savez sa švedskim kraljem Karlom X u cilju podele Poljske. U toj težnji su ga podržavale i rumunske kneževine kao i kozački hetman H?Meljnickij. Kod zapadnih zemalja interesovao se za mogućnost protivhabzburškog saveza. Pokušao je pridobiti podršku i u Kraljevskoj Mađarskoj. Preko svog brata Žigmonda održavao je veze sa Palom Palfijem i Nikolom Zrinjskim koji su se nadali da bi Đerđ Rakoci mogao postati mađarski kralj. Kada je 1657. godine na poziv nekih poljskih magnata, napao Poljsku, švedski kralj mu je obećavao poljsku krunu, međutim Karlo X je ubrzo napustio svog saveznika. Da zlo bude, veće tatarska vojska je kod Kamenieca opkolila glavninu erdeljske vojske, tako da je knez jedva uspeo pobeći ostavljajući svoju vojsku na milost neprijatelja.

Rakoci za poljski pohod nije tražio sultanovu dozvolu. Ova gruba povreda turskog suvereniteta kao i uplitanje u poslove podunavskih kneževina izazvali su turski revolt i zahtev za Rakocijevim otstupanjem sa vlasti. Mada su i erdeljski staleži izabrali novog kneza (Rhedey Ferenc), Rakoci nije napustio vlast. Razgnevljeni veliki vezir Mehmed Ćuprilić je provalio u Erdelj i okupirao je. Turske trupe su poharale Erdelj. Tada je erdeljska staleška skupština za novog kneza izabrala Akoša Barčaija koji je prihvatio gubitak Lugoša i Karanšebeša i povećanje godišnjeg danka na 40.000 forinti, čime je postigao da Ćuprilićeva vojska napusti kneževinu. Godine 1659. izbio je građanski rat između pristalica Barčaija i Rakocija. U borbu se upleo i Janoš Kemenj, pretendent na presto i budimski paša Sejdi Ahmed. U izgubljenoj bici protiv Turaka kod Sasfeneša juna 1660. godine, Rakoci je dobio smrtonosne rane. To međutim nije označio kraj borbe: pod vođstvom serdara Ali-paše turska vojska je zauzela strateški važnu erdeljsku tvrđavu Varad.

Predimenzionirana spoljna politika Rakocija imala je dalekosežne negativne posledice po Erdelj i istoriju Mađara. Teško poharan, gubitkom Varada i njene okoline teritorijalno osiromašen, materijalno upropaštena, sa izgubljenim značajem u spoljnoj politici, Erdelj je prestao da igra ulogu zaštitnika mađarske nacionalne samostalnosti i više nije figurisao kao mogući centar koji će sprovesti ujedinjenje Ugarske. Pažnja je usredsređena na Kraljevsku Mađarsku. Tokom turskog pohoda Leopold I je bez obzira na pozive ugarskih staleža za pomoć Erdelju, ostao pasivan i zapravo je sa zluradošću posmatrao njenu propast.

Postanak austrijske velesile u srednjem Podunavlju i Pokušaj sloma ugarske staleške države.Vestfalski mir je u mnogim pogledima označavao početak nove epohe, kako u istoriji Evrope tako u

istoriji Habzburškog carstva. Od tada Sveto rimsko carstvo je bilo svedeno na labavu uniju nezavisnih država. Oslonac habzburške politike na Zapadu su postali politički, vojni i finansijski resursi naslednih zemalja koje su tada već obuhvatale i Češku. Novi centralni uredi i administrativna tela pokrajina dobila su znatno veći značaj od preostalih institucija Svetog rimskog carstva. Car se radije oslanjao na stajaću vojsku nego na trupe obezbeđene od strane nemačkih prinčeva.

Habzburško carstvo se posle Tridesetogodišnjeg rata protezalo na 303.000 kvadratnih kilometara: nasledne zemlje 107.000 km2, češke zemlje sa Šleskom 129.000 km2; Ugarska 67.500 km2, sa ukupno oko 6-7.000.000 stanovnika. U smislu odnosa prema vladaru habzburški posedi se u ovom periodu mogu podeliti u tri grupe: nasledne zemlje, zatim Češka, Moravska i Šleska koje su sve pripadale Nemačkom carstvu; i treća skupina koju su činile ugarske zemlje prestavljale su samostalno izborno kraljevstvo iako je 1547. zakonom regulisano da se kralj obavezno bira iz austrijske grane Habsburga.

Vojni i politički događaji koji su se odigrali tokom Tridesetogodišnjeg rata doveli su do promena u Habzburškoj monarhiji koje su vremenom omogućile veći stepen integracije zemalja i pokrajina u njenom sastavu - s time da su se usled specifičnog istorijskog razvitka do Tridesetogodišnjeg rata i pohoda erdeljskih kneževa protiv habzburškog vladara tokom rata, te promene u Ugarskoj odvijale znatno teže i sve do prve decenije 18. veka nisu dale rezultate koje je dvor želeo postići. Te veoma osetne unutrašnje-političke promene ogledale su se pre svega u pobedi kontrareformacije u Habzburškoj monarhiji i preovlađivanju vladareve vlasti naspram staleža - nijedna od tih procesa se nije odigrala u ugarskim zemljama. Austrijski, češki i moravski staleži koji su pri kraju 16. i u početnim decenijama 17. veka znatno ojačale i zajedno sa mađarskim staležima nameravale da Habzburšku monarhiju pretvore u stalešku konfederaciju sa nominalnom vlašću vladara, posle Tridesetogodišnjeg rata su bile poražene i primorane na defanzivu - bez obzira na činjenicu što su njihove staleške ustanove formalno opstale i nije izvršena centralizacija uprave nad njima.

39


LEOPOLD I (1657-1705)

Četrdeset osam godina duga vladavina Leopolda I je važan period u razvitku Habzburške monarhije. U ovom periodu Austrija je kroz seriju ratova sa Turskom i Francuskom izrasla u veliku evropsku silu. Za vreme vladavine Leopolda I na spoljnopolitičkom i unutrašnjepolitičkom planu odigrali su se događaji koji su uticali na postepenu, ali bitnu izmenu odnosa snaga u korist vladarske vlasti nad staleškim. Dolazila su sve više do izražaja shvatanja o apsolutnoj vlasti vladara i težnja da se ova shvatanja sprovode u život: težnja ka ograničenju prava staleža u korist prava vladara; upravljanje preko centralnih ureda, pogledi o prioritetu vladareve odluke u određivanju poreza i stvaranju stajaće vojske nezavisne od staleža.

Šarolik etnički sastav, različite istorijske tradicije, postojanje snažno izražene pokrajinske svesti, otsustvo zajedničkog državnog patriotizma, sprovođenje apsolutističkih zamisli stavljalo je u zavisnost jedino od stvarne snage vladara, nadmoći vladareve stajaće vojske nad staleškom vojnom organizacijom i obezbeđivanja finansijskih sredstava za izdržavanje i funkcionisanje stajaće vojske i centralnih ureda. Važan element toga procesa bilo je stvaranje stalne carske najamničke vojske. Istovremeno su pokrajinske, staleške vojske postepeno gubile svoj značaj - sem Mađarske. Pri slamanju staleške vojne organizacije izvesnu ulogu je imala i bojazan staleža od seljačkih pokreta koji su mogli iskoristiti staru vojnu organizaciju u svoju korist. Pobedom apsolutizma u Češkoj i slomom staleške opozicije u naslednim zemljama nakon Tridesetogodišnjeg rata, vladar je dobio odlučujuću ulogu i u pitanju oporezivanja. Tome je doprinelo i brojno novo plemstvo u češkim i austriskim zemljama stvoreno proterivanjem protestantskog plemstva i darivanjem poseda i plemićkih titula dvoru lojalnim licima tokom i Tridesetogodišnjeg rata. Direktno zavisno od vladara to novo plemstvo je podržavalo vladara u njegovim političkim stremljenjima ka prestrukturisanju odnosa snaga u Habzburškoj monarhiji. Pri tome se vladar nije mogao - poput monarha u zapadnoevropskim zemljama - oslanjati na domaće građanstvo, jer je ono bilo desetkovano iseljenjem protestanata i pretrpelo je u ekonomskom i materijalnom pogledu teške gubitke.

Najznačajnija prepreka za centralizaciju celokupne države i oduzimanje uprave nad njome iz ruku staleža pretstavljao je poseban razvoj ugarskih zemalja.Kraljevina Mađarska nije samo u državnopravnom pogledu pretstavljala zasebnu celinu već je éinila i zaokruženu stalešku autonomiju na čelu sa palatinom - a u Hrvatskoj banom kao punopravnim kraljevim namesnikom. Ugarska dvorska kancelarija u Beču i Ugarska dvorska komora u Požunu bili su neposredni kraljevi organi koji ni u kom pogledu nisu zavisili od centralnih carskih ustanova u Beču. Jedino je bečki Ratni savet rukovodio odbranom od Osmanlija u Ugarskoj, a kompetencije bečke Dvorske komore bile su ograničene samo na rudnike u Gornjoj Ugarskoj.

Struktura habsburških centralnih ureda ostala je do kraja 17. veka uglavnom ista kao u 16. veku, s time da je Tajni savet zbog povećanja broja savetnika prerastao u Tajnu konferenciju.

Spoljnopolitički odnosi za vreme Leopolda I

RATOVI SA FRANCUSKOM KRALJEVINOM

Leopoldova vladavina je u međunarodnim razmerama bila u senci francuskog kralja Luja XIV čija je politika, vojna i ekonomska snaga stvarala mnogo teškoća Habzburškom vladaru. Beč je u odnosu na Pariz bio mali i siromašan glavni grad, a habzburška armija mala u poređenju sa francuskom. Vitalni interesi dve monarhije sukobljavale su se na zapadu Nemačkog rajha gde je Francuska težila da svoje granice pomeri do reke Rajne i u Španiji gde je od druge polovine šezdesetih godina postalo evidentno pitanje nasleđa španskog prestola. Leopoldu su u Nemačkom naročit probleme stvarali izraženo prisustvo francuskog uticaja i potkupljivost nemačkih kneževa, zbog kojih je Leopold bio primoran da učini mnoge ustupke francuskoj politici, između ostalih da prihvati postojanje Rajnske lige - francuske tvorevine i sredstva širenja njenog uticaja u Nemačkoj. Ipak osnovno i najvažnije pitanje za austrijsku granu Habsburga bilo je obezbeđivanje nasledstva španske krune posle izumiranja španske grane dianstije, zbog čega su se odnosi sa Francuskom, tada najjačom evropskom državom, zaoštrili. Bilo je jasno da oba problema Habsburzi mogu rešavati samo u okviru širih evropskih kolacijia uperenih protiv Francuske. U tom smislu Leopoldova politika naspram katoličke Francuske je ispočetka bila neodlučna, da bi kasnije ušao u koaliciju sa protestantskim pomorskim silama Holandijom i Engleskom. Tokom dugotrajne borbe sa Francuskom, Carevina je zabeležila nekoliko vojnih uspeha, ali te uspehe je Francuska diplomacija uvek uspevala neutralisati, razdvajanjem svojih neprijatelja u najkritičnijim momentima. Car Leopold je u vođenju svoje zapadnoevropske politike bio optužen za nedostatak inicijative i neodlučnost. I zaista, ove karakterne osobine su bile delimično odgovorne za neuspeh njegove politike. Serija ratova je završena mirom u Rijswijku 1697., čije odredbe su značile poraz francuske agresivne politike u Evropi, ali i gubitak Strazburga, koji je predat Francuzima - što je značilo veliko razočarenje u Leopolda I.

Uz nešto pomoći iz Nemačke carevine i svojih saveznika, pretežan deo finansijskog tereta ratovanja sa Francuskom morale su podneti Leopoldove nasledne zemlje. Rat sa Francuskom imao je od finansijskih problema i istorijski težu posledicu: francuski napad na Nemačko carstvo iz 1688. godine neposredno je uticao na rasplet Velikog bečkog rata uzrokujući povlačenje saveznika 1690. godine severno od Dunava i Save, što je imalo nesagledive posledice na istoriju Ugarske i borbu balkanskih naroda za oslobođenje od Osmanske carevine.

40


Ubrzo po svom dolasku na presto Nemačkog carstva Leopold I je ratovao i na istoku Evrope: on se 1658. godineupleo u rat između Švedske i Poljske da bi sprečio propast Poljske. Zabeležio je nekoliko vojnih uspeha, ali mirom u Olivi 1660. nije stekao nove teritorije. Značaj tog rata je u činjenici da je predupredio dalje prodiranje Švedskog uticaja u Nemačkoj i okončao političke kombinacije švedskog kralja Karla X i erdeljskog kneza Đerđa Rakocija II usmerene na dolazak Rakocija na presto Poljske.

TURSKO PITANJE POSLE VESTFALSKOG MIRA

Znatno veću opasnost od Francuske i problema sa Švedskom i Erdeljom pretstavljalo je oživljavanje turske moći i sve češći i snažniji turski upadi. Vestfalski mir koji je zaključio decenijama dugo krvavo ratovanje evropskih zemalja sklopljen je sa namerom da bude hrišćanski, opšti i stalan. Nije međutim posvetio dovoljno pažnje jednom životno važnom otvorenom pitanju: pitanju opasnosti od Osmanske imperije.

Brzo rešavanje tog problema Leopoldu I nalagali su i spoljnopolitički i unutrašnjepolitički razlozi. S jedne strane odmah po početku mirovnih pregovora zaraćenih hrišćanskih zemalja 1645. godine turska ratna flota je odmah isplovila. Ona je u nameri da obezbedi svoju prevlast u istočnom Mediteranu i stekla povoljnije pozicije u slučaju zajedničke protivturske akcije hrišćanskih država, napala mletačke posede na istočnoj obali Jadranskog mora i na Kritu. Bilo je jasno da je Osmansko carstvo i dalje pretstavlja zastrašujuću silu čija pobeda iziskuje ujedinjenje snaga hrišćanskih država i njen istovremeni poraz na kopnu i moru. Pri tome savremenici su osnovnim preduslovom protivturske koalicije smatrali tesnu saradnju pape i Habzburške monarhije, odnosno Nemačkog carstva, pod vođstvom Habzburga. Javno mnenje Evrope je posle Vestfalskog mira smatralo da su stvoreni potrebni uslovi za konačni obračun sa Osmanlijama - u tom smilu je požurivano je što brže pokretanje zajedničke akcije. Krajem četrdesetih i početkom pedestih godina evropske gradove preplavile su brošure i leci u kojima se pozivalo na zajedničku borbu protiv Osmanskog carstva. Pretstavnici najugroženijih zemalja obraćali su se evropskim vladarima, javnosti za što skorije pokretanje rata.

ODNOS UGARSKIH STALEŽA PREMA TURSKOM PITANJU

Slično prethodnim decenijama u centru pažnje mađarskih i hrvatskih političara, ali i širih slojeva stanovništva su načazilo pitanje ujedinjenja Ugarske i proterivanje Turaka sa njenih teritorija, s tome razlikom da se odgovarajući novim političkim okolnostima hitno reševanje tog problema smatralo nezaobilaznim uslovom opstanka nacije. Međutim, politički krugovi oko dinastije su u potpunoj suprotnosti sa raspoloženjem u Evropi i u Ugarskoj zadovoljenje svojih interesa videli u mirnim odnosima sa Turskom, te je car Ferdinad III 1649. sklopio sporazum sa sultanom Muhamedom IV kojim je produžena važnost žitvatoročkog mira na sledeće 22 godine. To je krajnje ozlojedilo ugarsku stranu i s time više što se tokom Tridesetogodišnjeg rata opšta situacija u vezi sa turskom opasnošću pogoršala: četiri decenije je na snazi bila u korist Osmanlija modifikovana verzija Žitvatoročkog mira, a iznenađujuća popustljivost koju je Ferdinand III pokazao prema Osmanskom carstvu uzrokovao je češće, bezobzirnije i žešće turske napad duž granica nego bilo kada pre. Dolazilo je do sukoba velikih razmera: ban Hrvatske, Slavonije i Dalmacije Nikola Zrinski je pohitao u pomoć Zadarčanima prilikom njene turske opsade, pobedio je Turke kod Kostajnice i oslobodio opsade tvrđavu Kiškomarom. Glavni kapetan rudasrkih oblasti Adam Forgač je u bici kod Vezekenja zaustavio pohod Mustafa bega protiv rudarskih gradova na severu Mađarske. Posebno nezadovoljstvo mađarskih i hrvatskih staleža izazvala je činjenica da su tokom važnosti Žitvatoročkog mira Turci stavili pod svoju kontrolu 20 županija, i da su tokom upada prodirali sve dublje iza graničnih utvrđenja. Istina, carska vojska se prilikom većih turskih upada postrojila za odbranu Beča, ali je pasivno posmatrala opsade mađarskih i hrvatskih gradova.

Dodatno nezadvoljstvo u Mađarskoj izazavala je činjenica da je Ferdinand III raspustio većinu vojske iz prethodnih ratova, a neke od preostalih pukova smestio u ugarske gradove. Na ekonomskom planu za ugarske trgovce veliki udarac značilo je davanje trgovačkih monopolijuma dvorskim aristokratima i kreditorima. Mletački poslanik u Beču je zabeležio: “Mađari se ne mire sa njihovim otsecanjem od svetske trgovine.”

Najistaknutije ličnosti ugarskog političkog života i državnih ustanova - poput Pala Palfija, Nikole i Petra Zrinskog, Ferenca Vešelenjija, Lasla Esterhazija , Adama Baćanjija, Adama Forgača, Ferenca Našdija - su bez obzira na različitost njihovih političkih opredeljenja, bili nezadovoljni unutrašnjom i spoljnom politikom habzburškog dvora i slagali su se u tome da je formalni mir sa Osmanskim carstvom usled stalnog ratovanja i velikih gubitaka teritorija više štetio Mađarskoj nego otvoreni rat i da nastala opšta vojno-strateška, ekonomska i politička situacija preti konačnim slomom države i propašću nacije. Istovremeno oni su smatrali da smisao postojanju Habzburške monarhije da je jedino zajednička odbrana od turske opasnosti i da je njen glavni spoljnopolitički zadatak u povoljnim međunarodnim prilikama stvorenim posle Vestfalskog mira proterivanje Osmanlija iz Ugarske.

Formirana je koncepcija uobličena od strane grofa Nikola Zrinskog da oslobođenje od Turaka moraju izvršiti unutrašnje snage, jer ukoliko to ostvari bečki dvor, cena će biti gubitak nezavisnosti. Pri tome on je smatrao da se planirani poduhvat ne može izvršiti bez korenitih promena u privredi, vojnoj oranizaciji, ali i shvatanjima političkih sudeonika. Najveći značaj u pripremama za pretstojeći rat davao je reorganizaciji

41


ugarske vojske. U cilju pronalaženja njaboljeg rešenja za osiguranje budućnosti zemlje mađarski i hrvatski političari su sem kontakata sa bečkim dvorom i odgovarajućih centralnih ureda Habzburške monarhije stupili u diplomatske veze sa francuskim, švedskim, poljskim dvorovima, nemačkim kneževima i naravno sa erdeljskim knezom Đerđom Rakocijoem II. Sve više se uobličavala ideja da ukoliko nije moguće ujediniti Ugarsku pod žezlom Habzburške dinastije, treba je sprovesti uz pomoć Erdelja, Poljske i eventualno uz pomoć protestantskih evropskih zemalja. Pedesetih godina Nikola Zrinski se nosio mišlju da se erdeljski knez Đerđ Rakoci II bira za kralja Mađarske, ali je ta kombinacija propala usled Rakocijeve pogibije 1660. godine.

Na poslednjem državnom saboru na kojem su mađarski staleži birali kralja, 1655. godine, uspeli su osujetiti težnje dvora da se Mađarska proglasi za večiti, nasledni posed Habzburga i da upražnjeno mesto palatina ostane nepopunjeno. Mladi nadvojvoda Leopold je na presto Ugarske doveden u formi izbora, uz uslov (koji se od Ferdinanda I stalno ponavljao prilikom izbora na ugarski tron) sročen i u obliku zakona da “Njegovo Visočanstvo potraživši pomoć i nemačkih kneževa još za vreme svog sretnog vladanja oslobodi zemlju ispod turskog jarma.” Imajući u vidu da je u cilju organizovanja ugarske stajaće vojske i za organizaciju vojnog pohoda protiv Osmanskog carstva bila potrebna efektivna zemaljska vlast N.Zrinski je uz svesrdnu podršku plemićke opozicije učinio pokušaj da zauzme položaj palatina. Leopold I međutim nije podržavao njegovu kandidaturu, dajući time na znanje da ne podržava antitursku politiku Nikole Zrinskog i ugarskih staleža. Na položaj palatina staleži su izabrali Ferenca Vešelenjija. Staleži su se po izboru kralja spremali za rat. Sabor je doneo niz zakona koji su propisivali obnovu pograničnih tvrđava, njihovo opremanje oružjem i municijom, izgradnju magacina za hranu; polovinu razrezanog poreza sabor je raspodelio na aristokratiju i plemstvo.

U periodu od 1656. do 1658. godine ugarski staleži su morali da se suoče sa teškim izazovima: kriza oko Poljske, pohod Đerđa Rakocija II, erdeljsko-turski rat i izbor nemačko-rimskog cara. Najdalekosežnije posledice imao je Rakocijev pohod na Poljsku i erdeljsko-turski rat. Godine 1656. švedski kralj Karlo X je Rakociju ponudio savez protiv Poljske i presto Poljske i iste godine je prodro do Varšave. Razmišljajući u okvirima ujedinjenja snaga Poljske, Erdelja i Kraljevske Mađarske i verujući u pomoć hrišćanskih sila u eventualnom sukobu sa Osmanlijama - uz prethodni sporazum sa Vlaškom, Moldavijom i Kozacima - Rakoci je pristao uz Švedsku i 1657.g. zaratio na Poljsku. Posle početnih uspeha njegov pohod je doživeo neuspeh kada su se nemačko-rimski car i sultan okrenuli protiv njega: car Leopold I je poslao vojsku u pomoć poljskom kralju, a veliki vezir Mehmed Ćuprilić je naredio krimski Tatarima da proteraju erdeljsku vojsku iz Poljske. Posle propasti pohoda, zbog odbijanja da otstupi sa kneževskog prestola, Porta se odlučila za kaznenu ekspediciju protiv Erdelja. Dva meseca pred početak turskog pohoda (marta 1658.g.) Rakoci je kralju Leopoldu ponudio savez za zajedničku borbu protiv Osmanskog carstva. Istovremeno u toku je bio izbor cara Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti. Izborni knez Mainza i ujedno pretsednik Rajnske Lige, Jovan Filip je podržavao izbor nadvojvode Leopolda Vilhelma. Erdeljski knez i ugarska aristokratija su uložili veliki napor (između ostalih i preko 200.000 talira) da se za cara izabere kralj Ugarske Leopold. Uz garancije da će pohitati u pomoć napadnutom Erdelja on je izabran za cara. Potaknut tim obećanjima Rakoci se uspešno suprotstavio napadima budimskog paše. Palatin Vešelenji je proglasio opšti ustanak (tzv. insurrectio), Nadašdi je digao dva puka, županije Gornje mađarske su se organizovale za odbranu, a Nikola Zrinski je vodio uspešne pregovore sa Mletačkom Republikom o stvaranju mletačko-hrvatsko-mađarskog saveza za pomoć Erdelju. Leopold kralj Mađarske i nemačko-rimski car se međutim predomislio i prekršivši svoje obećanje dato pred krunisanjem za cara, odlučio se da ne narušava Žitvatoročki mir.

Turska vojska sa preko sto hiljada vojnika pod vođstvom velikog vezira Mehmeda Ćuprilića je prodrla u Erdelj i zajedno sa trupama krimskih Tatara teško je poharala. U bici kod Sasfeneša 1660.g. smrtno je ranjen i knez Đerđ II Rakoci. Veliki vezir je odmah istakao pretenzije na sve Rakocijeve posede i u Kraljevskoj Mađarskoj. Turska vojska je ubrzo sa više od 50.000 vojnika opsela Varad. Da bi rasteretio Varad, Zrinski je preduzeo napad na Kanjižu, ali je po naređenju Leopolda morao da se povuče. Slično kralj je poslao 12.000 vojnika prema Varadu, ali je vojsci zabranio da napadne turske trupe. Bez pomoći sa strane posle četrdesetpetodnevne opsade jaka varadska tvrđava - “istočni bastion hrišćanstva” je pao. To je ujedno značilo gubitak velikih oblasti i slabljenje strateških položaja hrišćana. Nespremnost Dvora da uđe u rat i gubitak Varada revoltirali su javno mnenje u zemlji i inostranstvu. Na zasedanju Tajnog saveta januara 1661.godine pretstavnici mađarske aristokratije su detaljno izložili tešku situaciju u kojoj se Ugarska našla ističući da bez preduzimanja mera protiv Osmanskog carstva, posle okupacije još slobodnih oblasti Ugarske, slična sudbina očekuje i njoj susedne zemlje. U takvim okolnostima radi sprećavanja potpune propasti Ugarske jedino rešenje pretstavlja ili rat ili primanje turskog suvereniteta. Mađarske aristokrate su u ime mađarskih staleža ponudile svoju imovinu, živote i krv u cilju zajedničke borbe za oslobođenje zemlje. Paralelno s time krajem aprila 1661.g. erdeljski sabor je prilikom izbora Gabora Kemenja za kneza proglasio odbijanje turskog suvereniteta i stavljanje Erdelja pod zaštitu Leopolda kao nemačko-rimskog cara i kralja Mađarske. Spremnost ugarskih staleža da se bez ikakvih političkih uslova čvršće vežu za dinastiju bio je san svih prethodnih habzuburških vladara na ugarskom prestolu, međutim Leopold tu spremnost nije uspeo iskoristiti štoviše povukao je pogrešne poteze. Ničim nije pokušao ublažiti veliko nezadovoljstvo stanovništva uzrokovano ponašanjem

42


carske vojske koja je tri puta prelazila gornju Mađarsku i nijednom se nije upustila u borbu sa Osmanlijama, a ponašala se krajnje raspušteno i pljačkajući i kinjeći lokalno stanovništvo. S druge strane umesto da verske suprotnosti rešava zakonskim putem podržao je nasilno preuzimanje protestanstkih crkava u korist katolika.

Želeći da pokaže kako vlada situacijom u Mađarskoj, Leopold je 1662. godine sazvao ugarski sabor. Međutim njen tok je bio protivan vladarevim očekivanjima. Staleži su zahtevali disciplinovanje ili povlačenje nemačkih trupa iz Mađarske, osiguranje verske ravnopravnosti i jaku, dobro organizovanu upravu nad zemljom. Poseban značaj dobio je zahtev za proterivanjem Turaka iz zemlje i uključivanje ugarske strane u formiranje turske politike Monarhije. U tom smeru doneti su i važni zakoni: od banderijalnih vojski velikaša, hajduka i kmetova treba formirati mobilnu stalnu ugarsku vojsku; da bečki dvor može sklopiti mir sa Portom samo uz pristanak mađarskih tajnih savetnika; da na Porti nadalje, mora rezidirati i mađarski poslanik. Sprovođenje u život ovih zakona označili bi kraj centralizacije sprovođene iz Beča čak i u pitanjima vojske i diplomacije. Međutim takav razvoj sprečen je turskim napadom 1663.godine.

TURSKI RAT 1663-1664.G.Početkom 1663.godine erdeljeski knez Mihalj Apafi je obavestio mađarskog palatina da se Porta

sprema na potpunu inkorporaciju Kraljevske Mađarske. Engleski poslanik Winchelsea je izvestio svoju vladu da će Osmansko carstvo okupirati Mađarsku sa vojskom ukupne jačine 209.000 ljudi. I zaista veliki vezir Ahmed Ćuprilić (Köprülü, 1661-76) je u pohod krenuo na čelu armije kakvu Turska nije pokretala od vremena Sulejmana Veličanstvenog - 120.000 vojnika kojima treba dodati vojsku budimskog i temišvarskog vilajeta i tatarske pomoćne odrede. Kao povod za rat poslužila je činjenica da je bečki Ratni savet posle zauzeća Varada od strane Turaka poslao trupe u Erdelj. Zapravo Porta je želela da jednom za svagda umiri Erdelj i Mađarsku njenom inkorporacijom u Osmansko carstvo. Na ponudu mira iz Beča veliki vezir je odgovorio zahtevom da se Dvor za održanje mirnog stanja obaveže na isplatu 2 miliona forinti, godišnje 30.000 forinti danka, obezbeđenje slobodnog poraza kroz Hrvatsku i Karintiju u Italiju i rušenje tvrđave Novi Zrinjevac. Zarobljeni turski špijuni govorili su da Ahmed Čuprilić sem zaposedanja cele Ugarske planira i pokoravanje Moravske i Šleske. Apafi je izveštavao palatina o tome da veliki vezir planira sazivanje mađarskog izbornog sabora u Požun.

Bečki dvor se posle dužeg vremena pasivnosti odlučio da zatraži pomoć evropskih zemalja za vođenje odbrambenog rata. Nasuprot tom stavu deo ugarskih aristokrata na čelu sa Nikolom Zrinskim i Rajnski savez osiguranje trajnog mira sa Osmanskom imperijom videli su u vođenju ofanzivnog rata. Posle savetovanja početkom 1663.g. sa ciljem da obezbede unutrašnje vojne i društvene uslove vođenja rata i aktivizaciju međunarodne vojne pomoći, ugarski magnati su mobilizirali pograničnu vojsku, županije i gradove, a palatin je bez kraljeve dozvole 22.maja objavio opšti zemaljski ustanak za odbranu zemlje. Posle sklapanja saveza tri najznačajnije javne ličnosti zemlje: palatina, zemaljskog sudije i hrvatskog bana poslata je deputacija za dogovore sa Rajnskim savezom. Leopold I je za komandanta ugarske vojske odredio Nikolu Zrinskog.

U međuvremenu, krajem juna 1663.godine, turska armija je stigla u Budim. Činilo se da bi je mogla zaustaviti samo evropska koalicija. Na veliku sreću hrišćana i štetu muslimana, kiša je padala 40 dana, te je zbog nepovoljnih okolnosti veliki vezir odustao od svoje namere da te godine krene na Beč. Umesto toga, posle četrdesetodnevne teške opsade zauzeo je strateški važnu tvrđavu Eršekujvar, koji je čuvao pristup rudarskim gradovima na severu Mađarske i poharao je Moravsku. Njegov drugi pokušaj prodora u tu zemlju i pokušaj zauzimanja Požuna su međutim propali. Tatari su žalili i palili po Mađarskoj. Osvojene su važne tvrđave Leva i Njitra. Zemlju su preplavili patenti u kojima veliki vezir poziva stanovništvo i političke činioce Mađarske na mirno prihvatanje turske vlasti. Ahmed Ćuprilić je u slučaju mirnog pokoravanju osmanskom suverenitetu nudio zemlji isti status i slobode koje je uživao Erdelj. Erdeljskog kneza Apafija je pozivao da prihvati dostojanstvo mađarskog kralja. Radilo se o koncepciji koju je Porta pokušala sprovesti i za vreme kneza Gabora Betlena. Mada su u veoma teškoj situaciji ozbiljno raspravili i tu mogućnost, najviši svetovni i crkveni dostojanstvenici Ugarske su odbacili tursku ponudu. Smatrali su da bi njenim prihvatanjem Kraljevina Mađarska posle gotovo sedmovekovne istorije izgubila svoju državnost kao i mogućnost da kao deo hrišćanske Evrope doživi oslobođenje okupiranih delova svoje državne teritorije.

Na vezirovu ponudu odgovor je stigao oružjem: Nikola Zrinski je zabeležio seriju manjih, ali značajnjih pobeda na turskom vojskom. Tokom jeseni 1663. stigle su trupe Rajnske lige pod komandom generala Wolfganga Hohenlohe-a, a krajem godine pretstavnici evropskih država vodili su u Regensburgu pregovore o sklapanju protivturskog saveza. Stvaranje saveza znatno su ubrzali uspeli hrišćana u zimskm pohodu.

Mađarsko-hrvatske snage i vojska Rajnske lige ukupne jačine oko 25.000 vojnika pod vrhovnom komandom Zrinskog su januara 1664.godine napale je teritorije uz Dravu i zauzele nekoliko tvrđava u županiji Šomođ. Oslobodile su grad Pečuj i opsele njenu tvrđavu. U sklopu ratnih dejstva saveznička vojska je prodrla 240. kilometara u dubini turske teritorije i spalila most kod Osijeka na Dravi, presecajući na taj način vezu između Srema i zapadne Mađarske i onemogućujući opskrbu Turske vojske u tim oblastima. Glavni cilj osiječkog napada bio je da uspori dovlačenje pojačanja turskoj vojsci i obezbedi uslove za opsadu Nađkaniže.

43


Ovi brzi i lepi uspesi izazvali su veliki odjek po čitavoj Evropi, te je okončano formiranje koalicije u Regensburgu. Franja Frangepan i Petar Zrinski su na regensburškom savetovanju evropskih sila skrenuli pažnju prisutnima da u slučaju izostanka ozbiljne akcija protiv Turaka preti realna opasnost da oni zauzmu Beč. Vođa Rajnske Lige Jovan Filip je u februaru 1664.g. zvanično obavestio mađarskog palatina da je sklopljena koalicija sa ciljem razbijanja moći Osmanskog carstva proterivanja Turaka i vraćanja pune neokrenjene slobode Kraljevini Mađarskoj. Ubrzo se u zemlji okupila velika hrišćanska armija: 60.000 vojnika dali su nemački kneževi, carska ramija i Rajnska Liga, Mađarska je dala 25-30.000 vojnika, i stigle su francuske pomoćne trupe od jačine 6.000 ljudi. Španski Habzburzi i papa su poslali novčanu pomoć. Svoju pomoć ponudio je i erdeljski knez Apafi (koji se prethodne godine još borio na strani Turske). Nasuprot savetu generala Montekukolija, bečko Ratno veće nije ujedinilo komandu nad velikom hrišćanskom vojskom, već je podelio na četiri grupe. Čini se da je najmanje bio oduševljen bečki dvor koji je početkom 1664. godine za zapovednika glavne armije jačine 30,000 vojnika imenovao Rajmonda Montekukolija, sa naređenjem da stupi u borbu samo ako neprijatelj krene na Beč. Montekukoli se skoncentrisao samo na odbranu linije Dunava. Mađarsko-hrvatske, carevinske trupe i vojska Rajnske lige pod komandom Zrinskog, generala Hoenloea i Petera Strozzija su otpočele opsadu Kanjiške tvrđave, grof Louis Souche je upućen u Gornju Mađarsku.

Hrišćansku vojsku koja je opsađivala Kanjišku tvrđavu veliki vezir je izradivši flotu veoma brzo napao u leđa sa 40.000-60.000 vojnika, prinudivši ih da se povuku prema opsednutom Novom Zrinjevcu: umesto slanja pojačanja, Montekukoli - koji je bio imenovan za vrhovnog komandanta ratnih operacija - se odlučio na predaju tvrđave. Istovremeno, vojska pod vrhovnim vođstvom Louisa des Souches-a povratila je Levu i Njitru, i u dve bitke pobedila Osmanlije. Kada se sultanova vojska okrenula prema Beču, Montekukoli je po prispeću carevinskih i francuskih trupa 1.avgusta 1664. primio borbu pored reke Rabe kod Sentgotharda i teško porazio tursku vojsku (1.avgusta 1664.). Turci su u toj bici zajedno sa ranjenicima imali preko 16.000 ljudi gubitaka, a hrišćani beznačajne. Tok i ishod bitke pokazao je nadmoćnost međunarodne koalicije nad snagama Osmanskog carstva. Turska vojska je bila demoralisana i ozbiljno oslabljena. Ahmed Ćuprilić nije nastavio pohod, ali je dao da se sruši Novi Zrinjevac. Montekukoli od Ratnog veća nije dobio naredbu da goni pobećenu tursku vojsku.

Pobeda je imala ogroman međunarodni odjek, od Moldavije do Pariza svugde je proslavljana sa oduševljenjem. Ugarski staleži i evropsko javno mnenje su očekivali snažan kontranapad i oslobođenje barem jednog dela ugarskih teritorija. Umesto toga, Dvor je prekršivši diplomatska pravila, bez konsultacije sa svojim saveznicima i bez njihovog znanja, već 10.avgusta sklopio mir sa Osmanskim carstvom u Vašvaru, ali ga je obnarodovao tek 27.septembra, ističući da se radi o veoma teško postignutom miru. Odredbe sporazuma su bile nepovoljne u toj meri, kao da je odlučujuću bitku dobila Turska, a ne hrišćanska strana: ne samo što je Turcima ostavio tvrđave osvojene prethodnih godina (Nađvarad, Eršekujvar, itd.), već je obećao i rušenje tvrđave Sekeljhid blizu Velikog Varada, povlačenje nemačke vojske iz erdeljskih tvrđava, a priznat je i suverenitet Turske nad Erdeljom. Sporazumne strane su se obavezivale da neće pomagati Mađare u njihovoj borbi protiv druge strane i da će se međusobno informisati o njihovim neprijateljskim namerama. Gubitak tvrđava je značio da više nije bilo oblasti u Ugarskoj na koju Turci ne bi mogli izvršiti prepad. Bez obzira na to, pogranična vojska je dobila stroga naređenja da ne odgovara na turske izazove i da ne odgovara na pogranične upade turske vojske. Razočaranje usled sklapanja mira bilo je ogromno. Francuski poslanik u Beči je izveštavao da je opšte raspoloženje u Ugarskoj takvo da bi Nikola Zrinski mogao veoma lako dići pobunu protiv Dvora. Moldavski knez Ghica je u svom pismu caru Leopoldu preimetio “Mi kao i ostali hrišćani smo bili spremni da se u Vašoj službi borimo protiv pagana, ali ovaj mir nas ubija.” Poslanik Engleske u Carigradu je izveštavao svoju vladu da je usled teških gubitaka u bici kod Sentgotharda i prethodnim bitkama turska vojska pretrpela tako teške gubitke, da je prema mišljenju samih Osmanlija - da nije sklopila mir - hrišćanska koalicija mogla do Jedrena goniti njihovu vojsku.

Beč je ovim mirom postigao dva cilja: slobodne ruke na zapadnom frontu potiv Francuza i izvesnu sigurnost da ga ugarski staleži uz tursku pomoć neće napasti u leđa. Brzo i neslavno okončanje prvog Leopoldovog rata protiv Osmanskog carstva veoma jasno je pokazalo da primat u svojoj spoljnoj politici daje nerešenom sporu sa Francuskom, a ne turskom pitanju.

VEŠELENJIJEVA ZAVERA - USTANAK ZRINSKOG I FRANKOPANA

Mir je izazvao krajnje razočarenje i revolt u redovima mađarskog i hrvatskog plemstva, ne samo zbog sramnih odredaba Vašvarskog mira već i zbog činjenice da su događaji pokazali da Habzburzi nisu zainteresovani ne samo za proterivanje Turaka, već ni za odbranu preostalih teritorija Mađarske, odnosno da ih zapravo koriste kao pretstražu Beču. Ugarske vodeće ličnosti su smatrale da Leopold zapravo želi slabu i podeljenu Ugarsku. Političke prilike su se za ugarske staleže pogoršale i usled promene u upravnoj politici Leopolda I u pravcu zavođenja apsolutističkih metoda vladavine koje su postale naročito osetljive od 1663/1664 godine. Savremene ideje o izgradnji moćne apsolutističke države specifičnim odnosima Habzburške monarhije prilagodio je kancelar i tajni savetnik vladara Johan Paul Hocher. On je čvrstom rukom sprovodio apsolutističke upravne mere, izgrađivao sistem stalnih poreza, svemoćne birokracije i dobro

44


organizovane diplometske službe. Uz saradnju generala Montecuccolija efikasno je stvarana stalna carska armija, a po merkantilističkim idejama Joachima Bechera formirana je i nova ekonomska politika, koja je predviđala izgradnju manufaktura, intenzivnu trgovinu sa sistemom monopolijuma i državni nadzor privrednih tokova. U ostvarivanju svoje politike Hocher je sarađivao i sa Christophom Royas y Spinolom koji je garanciju verskog mira u monarhiji želeo postići verskom unifikacijom stanovništva putem unije. Moćnu spoljnu formu novim zamislima dao je barok podržavan od strane dvora. Samo mletačka ogledala za novo krilo bečkog Burga koštao je više od jednogodišnje plate pogranične vojske.

Teške probleme ugarskim staležima stvarale su bezbednosne konsekvence Vašvarskog mira: formiranjem vilajeta Eršekujvar vekovni cilj Porte je dobrim delom postignut: zauzete su strateške važne oblasti severne Mađarske i krajnje je otežana komunikacija zapadne mađarske sa Erdeljom. Slično tome organizacijom Velikovaradskog vilajeta stvorena je čvrsta, strateški važna baza za dalje turske prodore. Popustljivost bečkog dvora potaknula je Osmanlije na nastavak pograničnog ratovanja i na česte razorne, pljačkaške upade na mađarske oblasti koje su usled zabrane dvora da se posade pograničnih tvrđava upuštaju u borbe sa Turcima - ostale gotovo nebranjene. Mnoge stanovnike Ugarske obuzeo je strah pa i panika. U takvoj situaciji najviši dostojanstvenici Ugarske su se okrenuli protiv dinastije i otpočeli akciju sa ciljem njenog lišavanja mađarskog prestola i spasavanja Mađarske od krajnje propasti. Učesnici zavere su bili baron Ferenc Vešelenji palatin, Đerđ Lipai estergomski nadbiskup, Ferenc Nadaždi zemaljski sudija, grof Petar Zrinski (mlađi brat Nikole Zrinskog), hrvatski ban, Ferenc Rakoci I (izabrani, ali zbog svog prokatoličantsva i politike njegovog oca oterani) erdeljski knez. Svi su oni bili katolički magnati, dugo godina odani kralju, najveći gospodari Gornjih i Zapadnih delova Ugarske. Zaverenici su odlučili da pomoć potraže sa strane: pošto se francuski kralj Luj XIV nije pokazao dovoljno zaintersovanim, Erdelj je bio krajnje oslabljen, a Poljska zaokupljena svojim brigama, zaverenici su se okrenuli turskoj Porti. Bila je to teška odluka donesena u okolnostima koje su zbog nespremnosti Dvora da brani ugarske oblasti i njene apsolutističke politike pretile potpunom propašću zemlje i nacije. Poznavajući dobro situciju u Osmanskom carstvu, procenjivali su da bi primanje Turskog suvereniteta pretstavljalo manju opasnost od habsburške vlasti. Ipak, nisu rešili dilemu: kako se odbraniti od Habsburške monarhije koja je u to vreme osetno jačala vojsku i postajala sila sa sve jačom centralnom vlašću. Vođa zavere, Vešelenji je preko erdeljskog kneza juna 1667.g. ponudio Osmanskoj carevini prihvatanje njenog protektorata pod uslovom da Porta garantuje pravo izbora kralja, poštovanje mađarskog ustava i mađarskih zakona, da se izvrši tačno razgraničenje turskih i ugarskih oblasti, da se garantuje prestanak turskih upada na teritoriju Mađarske i pravo na oporezivanje stanovništva na teritorijama koje su pod vlašću Turske, ali pripadaju ugarskoj državi i pod uslovom da sultan pri svojim pohodima ne traži učešće mađarsko-hrvatske vojske. Ugarska bi plaćala godišnji danak sultanu. Porta je međutim odbila ponuđeni projekat ističući da je Ugarska trebala prihvatiti sličnu tursku ponudu 1663.godine. Sultan je još dva puta odbio sličnu molbu (1668, 1670.).

Znajući za pripremanje zavere, Ratni savet je 1669.g. naredio koncentraciju trupa prema Mađarskoj. Mada od Porte nisu dobili podršku i mada su najvažnije vođe pobune umrle (Lipai 1666., Vešelenji 1667.g.), ustanak je ipak pokrenut 1670. Imao je dva centra: jedan oko Petra Zrinskog i Franje Frangepana koji su se sporazumeli i sa vodećom ličnošću štajerskih redova Erasmusom Tettenbachom, drugi u gornjoj Mađarskoj oko Ferenca Rakocija I. Zrinski i Franopan su se 13. aprila našli u Beču da bi se iskupili zbog organizovanja zavere i iz Beča su uputili poziv Ferencu Rakociju da položi oružje i treži oprost od kralja. Zrinski i Frankopan su ubrzo bačeni u tamnicu. Umeđuvremenu severnomađarske županije su se priklonile ustanku Ferenca Rakocije. Došlo je do sukoba ustanika i carske vojske oko tvrđave Tokaj, ali postajući svesni da sem stanovništva dela severnomađarskih županija ne uživaju širu podršku naroda, ostavši bez podrške Erdelja i budimskog paše, posle vesti o uhićenju Zrinskog i Frankopana ustanici su se početkom maja oldučili na polaganje oružja. Ratni savet je u ustaničke županije poslao vojsku od 10.000 ljudi radi smirivanja situacije. Uz saradnju vojske zapoečto je organizovan progon protestanata, a lica osumnjičena za učešće u ustanku su hapšena na stotine. Na vanrednom sudu čiji je prestednik bio kancelar Johan Hocher, vođe ustanka su osuđene na gubitak života i imovine. P.Zrinji, Franja Frankopan su pogubljeni u Wiener Nuestadtu, a Ferenc Nadašdi u Beču i 30. aprila 1671.g.. Ferenc Rakoci je uspeo da sačuva život uz plaćanje velikog otkupa i uz zalaganje njegove majke, pristalice jezuita, Žofije Batori. Kasnije su pogubljena još trinaestorica plemića - među njima i grof Tattenbach. U vezi sa zaverom vođeno je 239 parnica.

UKIDANJE MAĐARSKOG USTAVA OD STRANE BEČA

U složenim međunarodnim okolnostima u kojima su obe glavna suparnika Habzburške dinastije vodile agresivnu politiku (Francuska je zauzela Lotaringiju, a Osmansko carstvo Podoliju - deo Ukrajne), slom zavere Bečkom dvoru je dalo povoda za konačno integrisanje preostalih delova Mađarske u Carevinu. Dvor je nameravao da kao i u Češkoj posle poraza staleža kod Bele Gore, mađarsku stalešku državu zameni apsolutističkom vladavinom kralja, odnosno da konačno izvrši podvlašćenje mađarskih i hrvatskih staleža i sprovede upravnu integraciju ostataka Mađarske u Habzburšku monarhiju. Leopold I je izjavio da je Mađarska serijom ustanaka proigrala svoje pravo na samostalnu upravu (Verwirkungstheorie) i da je zaslužila da se njome upravlja bez sabora, putem uredbi i da se potpuno podredi centralnim uredima Carevine. Odlučno je

45


povedena politika “jednog zakona, jedne vere i jedne vladareve volje”. Dvor je pokušavao da bez formalnog ukidanja vrhovnih organa mađarske države, sve važnije upravne, zakonodavne i finansijske poslove skoncentriše u svojim rukama. Odgovarajući tome, ustav Mađarske je suspendovan, na čelo države je 1673.g. postavljena sedmočlana Gubernija, pod pretsedništvom velikog majstora Tevtonskog reda Johana Caspara Ampringena. Kruna je u svoju nadležnost prisvojila zakonodavno pravo i pravo razrezivanja poreza - najvažnijie poslove staleške skupštine, a Ugarsko namesništvo preuzelo je nadležnosti palatina. Za pretsednika Mađarske komore postavljen je bezrezervni pristalica vladarskog apsolutizma Leopold Kolonić, čija je uzrečica bila “…ja ću Mađarsku pretvoriti u roba, zatim u prosjaka i konačno u katolika…”. Pogranična vojska je raspuštena i zamenjena nemačkim trupama, stotine plemića je optuženo za zaveru i mada je većina te zavere oslobođena, posedi su im oduzeti što je dovelo do znatnog slabljenja materijalne snage plemstva. U nacrtima preuređenje mađarske države se spominjala i želja sa skorom germanizacijom Mađara. U Hrvatskoj se, zaplenom imanja Zrinskih i Frankopana, odnos snaga toliko promenio u korist kralja da je pobeda kraljeve politike bila obezbeđena već u okviru staleških institucija.

Karakteristično za namere Dvora bila je činjenica da je prvi u nizu navedenih mera nametnut veoma nepovoljan sistem oporezivanja, kojim se predviđalo podizanje visine poreza po kmetovskim sesijama za preko 1.300% kao i oporezivanje plemstva. Ovaj sistem je bio u vezi sa finansiranjem nemačkih trupa koje su zaposele Ugarsku, a inače je u drugim delovima Carstva već duže vremena funkcionisao. Pokušaj primene novog poreskog sistema slomio se na snažnom otporu ugarskog plemstva i kmetova.

Ukidanjem staleškog uređenja zahvaćene su i odredbe Bečkog mira o pravima protestanta, što je rezultiralo njihovim otvorenim progonom. Smatrajući ih jezgrom protivapsolutističkog otpora, habzburške vlasti su ih pokušali slomiti teškim progonima. Oružanom silom su oduzimane protestanstke crkve i škole, rasterani su protestantski gradski saveti pri reorganizaciji cehova preferisani su katolici. Dolazilo je do krvavih sukoba sa stanovništvom. Brutalni teror i progoni naterali su na desetine hiljada ljudi u bekstvo. Nisu pomogli ni pozivi upućeni bečkom dvoru na umerenost upućeni od strane protestanstkih zemalja, nemačkih kneževina, Nizozemske i Švedske koji su isticali da će takva politika ugarske političare naterati da se opredele za protursku politiku. Suštinu stava prema tim molbama sadržo je odgovor bečke diplomatije švedskom poslaniku: “od trpljenja jeretika je bolje da izgubimo neke teritorije…nije baš velika nesreća ako Turčin ugrabi poneki komad Mađarske.”

Protestanti, plemići, graničari, građani, seljaci su se skrivali po zemlji uz erdeljsku granicu ili u Erdelju. Njihova snaga je znatno porasla priključenjem pripadnika pogranične vojske koju je Beč gotovo u potpunosti (2/3) raspustio i koja se povukla u Erdelj. Ove izbeglice je podržavao erdeljski knez Mihalj Apafi koji je poslao kapetana Mihalja Telekija da ih organizuje.

PRO DEO ET PATRIA - POKRET KURUCA

Izbeglice, pod vođstvom Ištvana Petrocija, Pala Sepešija, Maćaša Suhaja - su već 1672.g. krenule u oružanu borbu protiv austrijskih vlasti i 14. septembra pored Košica potukle trupe generala Paris von Spankau-a. Time je otpočeo trinaestogodišnji period kurucko-labanckih ratova. Protestantsko plemstvo severne Ugarske je ustanike jedva dočekalo, a u njihove redove stupali su i mnogi kmetovi. U početku bez pravog vođe, ustaničke mase nisu bile dovoljno organizovane i na pobunjeničkim oblastima vladala je anarhija i bezvlašće. Ipak ustanici su ubrzo organizovali svoje organe vlasti i uspostavili diplomatske kontakte sa Poljskom i Francuskom. U domaćoj i stranoj javnosti pretstavljali su se kao staleži koji se bore za fizičku i duhovnu slobodu mađarske otadžbine. Od erdeljskog kneza dobili su moralnu i materijalnu podršku.

U cilju odmazde ubog ustanka Dvor je u Požunu formirao vanredni sud, a pretsednik Mađarske Komore Leopold Kolonič je predložio da se radi sprečavanja daljih nemira pokret obezglavi uklanjanjem pripadnika inteligencije. U skladu sa tim namerama marta 1674. oko 730 protestantskih sveštenika, profesora, učitelja i županijskih činovnika dobilo je poziv da se pojavi pred vanrednim sudom u Požunu gde im je nametnut izbor: smrt ili prelazak na katoličku veru. Njih 300 izabralo je smrt. Iznenađeni takvim raspletom i pritisnuti mogućim negativnim unutrašnjepolitičkim i spoljnopolitičkim posledicama vlasti su odustale od izvršenja smrtnih kazni, ali je četrdesetak propovednika ipak prodato za veslače. Njih je sa španskih galija oslobodila holandska flota 1676. godine.

Agresivan nastup bečkog dvora samo je radikalizovao ustanike te su se napadi kuruca postepeno razvili u pravi unutrašnji rat, naročito posle izbijanja novog sukoba Leopolda I sa Francuskom 1673. godine. U vojnom pogledu karakteristični za njihovo ratovanje bili su brzi prodori i zaposedanje širokih oblasti i povlačenje u zimskom periodu. Turci su vojne akcije kuruca tolerislali zbog svojih priprema za rat.Navale kuruca vezivale su od 1674-75 g. jake snage carske vojske, čiji se položaj još više pogoršao kada su ustanici obezbedili potporu Francuske (1677.g. preko Poljske je u Erdelj stiglo 2.000 francuskih vojnika i vojnih stručnjaka da pomognu ustanike, povučeni su 1679.g.) i 1678.godine kada su oni stupili pod vođstvo Imre Tekelija (Thököly Imre).

Grof Tekeli je poticao iz kneževske porodice Betlena, bio je natprosečno nadaren i obrazovan, a raspolagao je i drugim po veličini posedima u Erdelju. Knez Apafi ga je imenovao za glavnog generala i

46


poslao da stane na čelo kuruca. On ih je predvodio pod geslom: za boga i domovinu. Pod vođstvom Tekelija koji je bio dobar vojskovođa i komandant čvrste ruke, kuruci su prešli u ofanzivu i za nekoliko meseci potisnuli carske trupe iz severoistočne Mađarske. Stanovništvo tih oblasti je kuruce prihvatalo kao oslobodiltelje i u njihove redove su stupali na hiljade plemići, bivši graničari, kmetovi. Za nepune dve godine kuruci su zavladali nad celom svernom Mađarskom. Tekelijeva delatnost izazvala je veliku pažnju u inostranstvu. Nemačka štampa ga je opisivala kao inteligentnog čoveka, velikog junaka, a francuski poslanik u Poljskoj je za njega govorio da je “…grof Tekeli najveći gospodar i najpošteniji čovek u Mađarskoj.” Poljski kralj Jan Sobjeski ga je želeo politički vezati sa Poljsku.

Uvidevši da se nasilnim sredstvima u Mađarskoj ne može obezbediti politička stabilnost, niti iskorenjivanje protestanata i trpeći diplomatski pritisak zbog svoje unutrašnje politike (zahtevi papske kurije i Nizozemske da se odnosi sa Mađarskom reše ustavnim putem), Leopold II se odlučio na rešavanje duboke krize političkim sredstvima. Leopoldovoj spremnosti na popuštanje Mađarima pridonele su i nepovljne spoljnopolitičke okolnosti: agresivna politika Osmanskog carstva prema Poljskoj i pripremanje rata protiv Habzburškog carstva, francusko zauzimanje Strassbourga. Tako je posle 20 godina pauze - uz učešće španskih, nizozemskih i papskih posmatrača – za proleće 1681.g. sazvan mađarski državni sabor u Šopronu. Cilj rada Diete izložio je kralj Leopold na mađarskom jeziku: da se stvore uslovi za garantovanje “opstanka i budućeg mirnog života naše drage domovine”. Odlukama sabora uspostavljeno je ugarsko staleško uređenje: obnovljena je važnost ugarskog ustava izabran je palatin - grofa Pal Esterhazi, za zemaljskog sudiju grof Nikola Drašković; obnovljena je nezavisnost finansija od bečkih centralnih ureda; priznata su prava Ugarskog sabora u pogledu poreza i održavanja diplomatskih odnosa sa Portom, kao i njihovo učešće na pregovorima sa Turskom. U verskom pogledu garantovane su slobode iz 1606. godine. Tekeliji je priznata vlast nad severoistočnim županijama Mađarske. Ozlogalašeni Gubernij je prestao sa radom. Paralelno sa saborskim zesedanjima kralj Leopold je sklopio primirje sa Tekelijem i započeo je sa njim mirovne pregovore. Tokom kontakata sa Leopoldom Tekeli je skrenuo pažnju vladaru da u ratu protiv Osmanskog carstva od Mađara može očekivati punu podršku.

Poravnanje na saboru nije rešilo sve probleme. Brzo je došlo do zaoštravanja odnosa sa Osmanskim carstvom: po završetku sukoba sa Rusijom, Porta je počela aktivne pripreme za rat protiv Habzburške monarhije. O tome je engleski poslanik u Carigradu već na proleće 1681.g. obavestio svoju vladu. Analizirajući mogućnosti rata sa Osmanskim carstvom dvorski krugovi su početkom 1682.g. procenjivali da bi u cilju održanja mirnih odnosa bilo opravdano čak i prepuštanje cele oblasti sa leve obale Tise i važnih tvrđava Satmar i Ečed pod tursku vlast, obrazlažući da bi to bilo manje zlo od mogućih posledica rata: “Na istoku je u pitanju nekoliko županija, na zapadu carska kruna”. Međutim turske teritorijalne pretenzije takvo rešenje nije zadovoljavalo, te je grof Caprara poslat u Carigrad (bez mađarskog poslanika) radi pregovora o produženju Vašvarskog mira.

Nespremnost dvora na rat, otvorena povreda odluka Šopronskog sabora i pretstojeći osmanski pohod primorali su vladu erdeljskog kneza Apafija i Tekeliju na odluku. Posle odbijanja bečkog dvora da bude postavljen za glavnog kapetana Gornje Mađarske, Tekeli je obnovio borbe sa Leopoldom: zauzeo je Košice, a uz tursku pomoć i tvrđavu Filek. Čvrsto uveren da konačno rešenje nagomilanih problema može dati samo nezavisna nacionalna država, računajući na sigurnu tursku pobedu u pretstojećem velikom ratu, Tekeli je nameravao da pod turskom suverenitetom objedini sve ugarske zemlje. Njegova protivhabzburška orijentacija je odgovarala turskim ratnim planovima, te je budimski paša Ibrahim Tekelija ubrzo proglasio za vladara Srednje Mađarske i predao mu vladarske insignacije. Prema beratu njegova vlast se prostirala na teritorije 13 severnomađarskih županija, a oblast je na turskom dobila ime Orta Madžar (Srednja Mađarska, 1682-1685). Definisana je kao sultanu vazalna autonomna kneževina, obavezana na plaćanje godišnje 20.000 dukata danka. Prema beratu sultan je novoj državi garantovao zaštitu, slobodno ispovedanje vere, potpuno slobodu trgovine i da osmanska vojska u budućem pohodu na Beč neće pustošiti po Mađarskoj i njoj priključenim pokrajinama.

Erdelj se u diplomatskim pripremama rata ponašao pasivno. Sultan je kneza 1681. i 1682. godine pozvao na pokretanje rata protiv Habzburga stavljajući mu u izgled veoma sličan državnopravni položaj Ugarske onom koji su svojevremeno predlagali zaverenici pod vođstvom Vešelenjija. Međutim knez Apafi je realnije sagledao odnos snaga Osmanlija i Habsburga od Tekelije (i strepio je da bi pokretanje celokupne erdeljske vojske protiv Habzburga ostavilo Erdelj nebranjen - izložen na milost Osmanskom carstvu) i nije se pokazao spremnim za izvršavanje sultanovih naredaba. Poučen istorijskim iskustvom on se nije vezao ni za Habzburšku monarhiju, te je izostao iz velikih političkih događaja narednih godina i postao je politički sve više izolovan.

TURSKA ORIJENTACIJA U MAĐARSKOJ POLITICI 16. I 17. VEKA Do Mohačke bitke 1526. godine mađarski političari su odlučno odbijali svaku mogućnost saradnje sa

Turcima. Poraz u Mohačkoj bici uzdrmao je jedinstveno odbijanje saradnje sa Osmanskim carstvom – državnici okupljeni oko kralja Jovana Zapolje su verovali da prihvatanje turskog suvereniteta može sprečiti raspad zemlje. Tursko zauzimanje Budima raspršio je te iluzije. Ipak, do 1570-ih godina nastala je nova “turska koncepcija” koja je tokom staleških borbi 17. veka zaživela i u praksi: plemstvo Kraljevske Mađarske

47


se u borbi za učuvanje staleških prava naspram habzburške politike upravnog centralizma oslanjalo na Erdelj, u krajnjoj liniji na Tursku. Međutim, ta koncepcija je bila veoma daleko i od pomisli na podvlašćenje Turskoj, pošto je svim političarima bilo jasno da bi to značilo konačnu propast države. Posle sramnog Vašvarskog mira i agresivne Habzburške politike usmerene na ukidanje državnopravne samostalnosti Mađarske i rekatolizaciju, vodeći krugovi ugarskih staleža su ipak kročili na ovaj veoma opasan put. Turska orijentacija je svoju kulminaciju doživela za vreme Tekelijinog ustanka, kada je na teritoriji Kraljevine Mađarske nastala i četvrta država i u vreme kada su evropske sile već sklapale savez za protivtursku akciju. Zbog toga se u vreme izbijanja Velikog bečkog rata jedan deo Mađara našao na strani Osmanskog carstva.

VELIKI BEČKI RAT 1683-1699

Već smo spomenuli da je izaslanik habzburškog dvora Albert Caprara 1682.g. poslat u Istambul, radi produženja važnosti sporazuma iz Vašvara. On je tokom putovanja na turskoj teritoriji uočio nesumnjive znake pripreme velikog rata, te o tome hitno obavestio Beč. Političko vođstvo osmanske carevine je procenjivalo da je usled zaokupljenosti Leopolda I sukobom sa Francuskom oko teritorija u zapadnonemačkim oblastima i Tekelijem u Mađarskoj došao pravi trenutak za konačni obračun, te je 2 0. februara 1683. objavilo rat Habzburškoj monarhiji. Ogromna armada od 100.000 ratnika i isto tako brojnog pomoćnog osoblja pod vođstvom borbenog velikog vezira Kara Mustafe krenula je iz Jedrena 31.marta 1683.g. uputila se uz Dunav preko Zadunavlja prema Beču. Spojivši se sa trupama tatarskog kana Murada Giraja lako je zauzela Vesprem, Tatu, Papu.

Iako je godinama opominjan na turske ratne pripreme, Leopold I se ni diplomatski ni vojno nije u dovoljnoj meri pripremio za sukob. Do januara 1683. imao je samo obećanje svog zeta bavarskog kneza izbornika Maksimilijana Emanuela II da će mu obezbediti 8.000 vojnika za odbranu Beča. Isti dan kada je osmanska sila krenula iz Jedrena Leopold I je sklopio sporazum sa Poljskim kraljem Janom III Sobieskim (1674-1696). Prema ugovoru car je bio obavezan opremiti 60.000, a poljski kralj 40.000 vojnika. Papa Inoćentije IX je uspeo da isposluje izostanak francuskog napada na Nemačko carstvo i intenzivno je radio na stvaranju protivturskog saveza.

Mada je 6.maja u Požunju organizovao sjajnu vojnu paradu sa ušešćem 30.000 vojnika, Leopold nije imao više ni vremena ni dovoljno snage za eventualni napad ili barem odbranu ugarskih teritorija, i skoncentrisao se samo na odbranu Beča. Palatin, Pal Esterhazi, zemaljski sudija Nikola Drašković i kapetan Zadunavlja Adam Baćanji zauzeli su sa 18-20.000 vojnika položaje duž reke Vag i Rabe, a carska vojska se postrojila za odbranu naslednih habzburških zemalja i Beča. Osmanska vojska je provalila preko reke Rab, a glavnokomandujući hrišćanske vojske Karlo Lotarinški se sa glavinom armije povukao iza reke Lajte. Car Leopold se sa dvorom 7. jula preselio u Linz. Kara-Mustafa je mađarskom palatinu Esterhaziju ponudio da zauzvrat za pokornost sultanu dobije mađarsku kraljevsku titulu. Palatin se pak obratio sa molbom vladaru da prekine sukob sa Francuskom, sklopi s njome savez i da krene protiv Osmanskog carstva, jer “Ako vaše visočanstvo oslobodi Mađarsku dobiće više nego kad bi vladao od Beča do Nizozemske.”

Pod izgovorom da čuva bok od napada poljskih trupa, Tekeli je dobrim delom izostao iz turskih ratnih operacija. Trenutak je pokušao iskoristiti za proširenje svoje “države”: osvojio je Požun i Nađsombathelj, a tvrđave, gradove i županije koje je zauzela turska vojska emisari su zakleli na vernost Tekeliji. Ta politika imala je svoj i kratkoročni i dugoročni praktični cilj. U zemlji koja je ostala bez odgovarajuće zaštite - raštrkana pogranična vojska, hajduci, odredi pod komandom lokalne vlastele nisu mogle da se suprotstave mnogostruko jačoj osmanskoj vosci - gradovi, stanovništvo županija, vlastela i crkva su jedini spas nalazili stavljajući se pod vlast i zaštitu Tekeliji (i sam Dorski ratni savet je uputio takvu preporuku rudarskim gradovima) koji je komandovao vojskom od preko 20.000 ratnika. Uz ovakvu politiku, na duže staze, u slučaju nerešenog ishoda ratovanja, poput Petnaestogodišnjeg rata ili nespremnosti Dvora da protera Osmanlije iz Mađarske ispoljene Vašvarskim mirom, ne samo Tekeli lično već i ugarski staleži bi stekli jače pozicije za pregovore kako sa Turcima, tako i sa habzburškim vladarom. Pri tome Tekeli je održavao kontakte sa poljskim kraljem Sobjeskim i Karlom Lotarinškim u cilju eventualnug priključenja vojnim naporima hrišćanskih saveznika. Poznavajući vojničke kvalitete Tekelije i njegovih vojnika - pre svega konjičkih pukova - obe pomenute ličnosti su pokušavale stvoriti uslove za njegov prelazak na stranu hrišćanskih saveznika.

Nedelju dana posle preseljanje dvora u Linz otpočela je opsada Beča. Nedovoljno pripremljen za odbranu stanovništvo grada zajedno sa komandujućim generalom Rüdigerom Starhembergom junački se branio. Posle 71. dana opsade, činilo se da modernizovani, veliki odrambeni sistemi grada popuštaju, 2.septembra Turci su bili nadomak Burga. Međutim, 12. septembra saveznička armija pod komandom poljskog kralja i Karla Lotarinškog sručila se na tursku vojsku i nanela joj je teške gubitke Kahlenberga nadomak Beča. U bici je veliki vezir izgubio 10.000 vojnika i kompletni logor sa opremom. Hrišćani su osvojili bogat plen: 300 komada teškog naoružanja, petnaest hiljada šatora, ratne trube i zastave, šator velikog vezira sa svim ratnim blagajnama i uredima, šest stotina kesa punih pijastera, oružje, konjsku opremu. Sa mađarske strane u bici kod Kahlenberga su sem palatinove vojske učestvovali i puk Karolja Palfija i odred putnočkog kapetana Imre Gomboša. palatin Esterhazi je ranjen u bici.

48


Car Leopold I je odmah ponudio mir, koji je Mustafa odbio, zapečativši time sudbinu Osmanskog carstva u Mađarskoj. Kako je slabost Turaka postala očigledna, došlo je do preokreta u habzburškoj politici: Leopold I je odlučio da ih protera iz Ugarske. Carsko-poljska armija je počela da goni osmanlije koji su se povlačili u stalnoj borbi do Parkanja gde su primili bitku (9.okt.). Turska vojska je doživela još jedan poraz: poginulo je 7.000 turskih vojnika, a u zarobljeništvo je palo njih 1.200. Sledilo je oslobođenje strateški važnog Estergoma (27.okt.). Veliki vezir je ove neuspehe platitio glavom.

Zahvaljujući diplomatskim zalaganjima pape, proleća naredne godine potpisivanjem dvotranih ugovora stvorena je Sveta Alijansa kojoj su pripadali sem pape i nemačkog cara, Poljska i Mletačka Republika. Dvadesetogodišnji mir sklopljen sa Francuskom 15.avg.1684 sprečio je Luja XIV da diverzijama na zapadnom frontu pomogne svog turskog saveznika. Leopold je proklamovao da je njegov ratni cilj oslobođenje Kraljevine Mađarske i dao opštu amnestiju. Godine 1684. saveznici su pozvali erdeljskog kneza Apafija da se pridruži, međutim on je izabrao dobronamernu neutralnu poziciju i redom je sabotirao sultanove pozive na učešće u ratu. Neke carske trupe su već 1685. prezimile u severnom i zapadnom Erdelju. Tokom 1684. i 1685. godine Tekeli je uz posredovanje poljskog kralja nudio da sa svojom kompletnom vojskom pređe na stranu hrišćana, što je Leopold I odbio. Pritisnuta od strane carske vojske i nevoljna da na strani Osmanlija ratuju protiv hrišćana pretežna većina kuruca (15.000 konjanika) prešla je na stranu cara, a gradovi su se predali. Bio je to kraj kneževine Srednja Mađarska.

Tokom zime 1685/1686. Dvorski ratni savet je izvršio potpunu reorganizaciju carske vojske. Tom prilikom odbačeni su predlozi palatina Esterhazija, grofa Caprare, papskog nuncija i izvesnih drugih vojnih i diplomatskih ličnosti da se formira posebna mađarska vojska. Dotad samostalni tekelijevi i drugi mađarski pukovi inkorporirani su u carsku armiju. Mletečaki poslanik Fridrih Cornaro je to objašnjavao na ovaj način: “Vladar može obezbediti miran posed zemlje, samo ako ima moć u svojim rukama protiv Mađara, zato ukoliko se u ozbiljnijoj formi pojave zahtevi za organizovanjem nacionalne vojske - njih treba odlučno odbiti.

Tokom ratovanja 1684. godine carsko-mađarsko-bavarska vojska je bez uspeha opsađivala Budim branjen od strane garnizona od 10.000 Turaka na čelu sa Šejtan Ibrahim pašom. Godine 1685. vođene su ratne operacije oko Eršekujvara i Estergoma. Posle dvomesečne teške opsade Budima 2.septembra 1686. godine carsko-bavarsko-sasko-brandenburško-mađarske trupe (oko 15.000 mađarskih vojnika) pod vođstvom Karla Lotarinškog i Maksimilijana Emanuela II. oslobodile su Budim. Sledilo je oslobađanje Pečuja 22.oktobra., Segedina 23.oktobra. Od neprijatelja je oslobođen i veliki deo teritorije između Drave i Save. U bici kod Nađharšanja (12.avg. 1687., 27 km jugozapadno od Mohača, zbog čega se često naziva Drugom mohačkom bitkom) vojske Karla Lotarinškog i Maximilijana Emanuela nanele su težak poraz Turskoj armiji, što je doprinelo slomu celog sremskog odbramenog sistema i otvorio put ka “kapiji Balkana”, Beogradu. Beograd je zauzet 6.septembra 1688. Pod vođstvo izbornog kneza Ludviga Bavarskog naredne godine oslobođena je Srbija. U toku tih operacija turska vojska je razbijena tri puta (Grabovac 29.jul, Batočina 30.avg., Niš 24.sept.) i vlast hrišćana je proširena i na Severnu Albaniju i na delove Vlaške.

Zbog brzog napredovanja savezničkih trupa mnoge tvrđave su ostale daleko van teritorija kontrolisanih od strane turske vojske. Da ne bi došlo do nepotrebnih gubitaka njihovom opsadom Ratni savet se odlučio za blokadu tih uporišta. Za ovu namenu u najvećem broju služile su mađarske trupe. Turske tvrđave su padale relativno sporo: Eger 1687, Sekešfehervar 1688, Sigetvar 1689, Nađkaniža 1690. godine. Temišvar je pao tek 1692, Đula 1694. Neka mesta su nekoliko puta promenili gospodara (npr. Lipova). Predavali su se gotovo pod istovetnim uslovima: tvrđavu, odnosno mesta su napuštali ne samo vojnici već i tursko civilno stanovništvo.

Pribojavajući se da će veliki uspesi Habsburga nepovoljno uticati na ravnotežu snaga - na štetu Francuske - Luj XIV je nedugo po oslobođenju Beograda, 24.septembra 1688. raskinuo regensburški ugovor. Francuski napad primorao je Leopolda I da najbolje pukove i najbolje vojskovođe - među kojima i Karla Lotarinškog i Ludviga Bavarskog - povuče iz protivturske kampanje i prebaci na Zapadno ratište. To je prouzrokovalo znatno slabljene hrišćanskih snaga, te su one do 1695.g. bile kadre uglavnom samo na odbranu linije Save i Donjeg Dunava, ali ne i za osvajanja na Balkanu. Usled tih promenjenih okolnosti, ali i usled reorganizacije turske vojske, veliki vezir Mustafa Ćuprilić je tokom 1690. godine brzo zauzeo Niš, Vidin, Smederevo, a 8. oktobra i Beograd.

Ulazak u rat Engleske i Nizozemske na strani Habsburga donekle je rasteretilo Monarhiju na zapadnom ratištu, te se na tursko bojište vratio izborni knez Ludvig Badenski koji je 19.sept 1691. - u “najkrvavijoj bici stoleća” - pobedio tursku vojsku kod Slankamena. (12.000 turskih žrtava, među njima i veliki vezir i 18 paša, a svega 3.200 hrišćana izbačenih iz stroja). Septembra 1694.g. propao je pokušaj velikog vezira Sirmelija da povrati Petrovaradin. Turci međutim nisu odustajali od namere da povrate što veći deo izgubljenih teritorija. Godine 1697. sultan Mustafa II je nameravao zauzeti Erdelj ili severne oblasti Mađarske. Međutim, na zapadnoevropskom frontu su utihnule borbe, što se odmah osetilo na turskom ratištu. Za glavnokomandujućeg postavljen je Eugen Savojski, koji je 11.sept. 1697. godine naneo turskoj vojsci odlučujući poraz u ovom ratu. U “najkrvavijoj bici stoleća” turska vojska je izgubila 25.000 ljudi, među njima

49


i velikog vezira Elmas Mustafu i 3 paše. Posle ove pobede Savojski je krenuo u protivnapad, redom potukao bosanske trupe i spalio Sarajevo.

KARLOVAČKI MIR

Eugen Savojski je od septembra 1698.g. opsađivao Temišvar, ali bez strasti, više radi vršenja pritiska, jer su već bili u toku mirovni pregovori. Sklapanju mira su tražili i saveznici Habzburga, Engleska i Holandija i činile su ozbiljne napore da se rat završi. Mir je sklopljen 24.januara 1699.godine u Sremskim Karlovcima na 25 godina. Ovom prilikom su potpisani bilateralni ugovori između Habzburga i Osmanlija, Poljske i Turske i Rusije. Trebalo je da mir potpiše i Mletačka republika, međutim ona je to učinila kasnije. Najveće teritorijalne dobitke imali su, naravno, Habzburzi. Njima su pripale teritorije Kraljevine Mađarske, Hrvatske i Slavonije, bez Banata i manjeg dela Srema. Po odredbama ugovora trgovci obe zemlje dobili su pravo slobodne trgovine u susednoj zemlji. Kuruci koji su prebegli u Tursku morali su tamo i ostati, na lokacijama udaljenim od granice. Venecija je mogla zadržati svoja osvajanja na Peloponesu i Dalmaciji. Poljskoj, koja je od kraja osamdesetih godina slabila, pripale su samo manje teritorije oko Kamenec-Podolska (južna Ukrajna, severozapadno od Moldavije, pored reke Dnjestra), slično je prošla i Rusija (dobila je tvrđavu Azov sa okolinom), koja se naknadno pristupila Svetoj Alijansi.

RAZLOZI PORAZA OSMANSKOG CARSTVA

Savremenici su već pre Velikog bečkog rata primećivali slabljenje Osmanskog carstva, prouzrokovanog slabljenjem centralne vlasti, nestabilnom političkom situacijom (česte promene velikih vezira, ustanci janjičara). U takvim okolnostima ni pokušaji reforme Ćuprilića nisu uspele prekinuti nepovoljne procese na duže staze. Važnija je ipak bila, promena koja je nastala na strani hrišćana: Evropsko društvo je po nivou društvenog razvoja prevazišlo osmansko. To se u pitanju vojske ogledalo pre svega u pogledu vojne organizacije i naoružanja: modernija evropska industrija proizvela je bolja, preciznija oružja, a vojna koncepcija - za razliku od turske - bazirala se na saradnji i koordinisanju različitih rodova vojske, što je sa svoje strane dalo nadmoćnu psihičku stabilnost hrišćanskim vojskama (turski konjanici su ostavljali na cedilu pešake u kritičnim momentima, što je prouzrokovalo velike ljudske gubitke). Bitna je bila činjenica da su evropske države do druge polovine 17.veka uspele stvoriti velike stajaće vojske. Tako je na primer, Habzburška monarhija u period 1660-1680. stalno držala 20-25 pukova plaćеničke vojske, pri kraju veka taj broj je povećan na 80-100 pukova. Sem pomenutih činilaca treba primetiti da je evropsko seljaštvo bilo pouzdaniji proizvođač prehrambenih proizvoda od turskih kmetova iskorišćavanih i ugrožavanih sa raznih strana. Nezobilazna činjeca koja je išla u prilog držanju velike vojske i finansiranju dužih vojnih akcija pretstavljao je već stasali kapitalistički kreditni sistem koji je bio znatno fleksibilniji i mobilniji od suviše centralizovanih osmanskih finansija. Opskrba vojske namirnicama i municijom u to vreme je već bila takođe na višem nivou od turske. Sve to imalo je za posledicu da je Habzburško carstvo uprkos borbi na dva fronta uspeo da nanese odlučujuće udarce još uvek snažnoj turskoj vojsci.

UGARSKA TOKOM VELIKOG BEČKOG RATA

Sredinom 17. veka je u ugarskim vodećim političkim ličnostima bilo jasno da u pretstojećem razračunavanju Habsburga i Osmanlija Mađari radi budućnosti svoje države i naroda moraju bitno pridoneti oslobađanju svojih teritorija. Ipak, razvoj događaja od habsburško-turskog ratovanja 1663-1664. pa do Velikog bečkog rata, u kojima su veliku ulogu na političko opredeljenje aktera imali nezadovoljstvo vašvarskim mirom, agresivna politika ka centralizaciji državne uprave, neprestana težnja da se ustanove mađarske države ukinu ili da im se umanji značaj, poreska politika i agresivna rekatolizacija, bune mađarskih i hrvatskih, kurucke bune, učinile da se većina mađarskog društva na početku ratnih operacija našla na turskoj strani. Ipak usled razvoja događaja pretežan deo Mađara se priklonio hrišćanskim snagama, tako da se tokom rata 15-30.000 mađarskih vojnika borilo na strani saveznika.

Kada je izbio rat sa Osmanskom carevinom 1683. godine, u Ugarskoj nije postojala stalna zemaljska vojska. Vojnim odredima raspolagali magnati, moćniji plemići, erdeljski knez, kao i Imre Tekeli, posebne odrede činili su hajduci. Radilo se o neregularnim vojnim odredima, miliciji. Od osamdesetih godina postojale su i regularne mađarske husarske i druge jedinice u carskoj vojsci, ali je njihov broj dostizao tek oko desetine ukupnih snaga carske vojske.

S obzirom na činjenicu da se radilo o pretežno neregularnoj vojsci – što je značilo i nepoznavanje savremene vojne strategije i taktike, slabiju opremljenost, obučenost i neredovnu opskrbu, mađarske vojne snage su u samostalnim akcijama bile sposobne samo za taktičke operacije, poput opsade tvrđava iza borbenih linija, za manje ofanzivne akcije, zauzimanje manjih oblasti ili da kao deo širih savezničkih vojski učestvuju u strategijskim pokretima. Tako su na primer bivši Tekeljevi kuruci oslobodili od Turaka oblasti istočno od Tise. S druge strane pri brzom zauzimanju Budima veliku ulogu imao je prodorni napad mađarskih hajduka, ali i regularnih konjičkih pukova koji su značajno pridoneli da se turska vojska za oslobođenje opsađenog Budima bude zadržana dalje od grada.

Pored učešća u borbama, stanovništvo Ugarske je podnosilo ogromne terete izdržavanja vojske: većina tereta ratovanja svaljena je na leđa seljaštva. Bilo je godina kada je stanovništvo Ugarske u finansiranju

50


vojske učestvovalo sa više od 50%, dok primera radi, austrijske pokrajine i Beč nisu dali novčane priloge za pohod 1684. godine. Obavezu snabdevanja vojske hranom u Ugarskoj razrezivali su sa znatno većim ključom nego u ostalim habzburškim pokrajinama, sem toga na njeno stanovništvo spadala je i obaveza davanja konačišta i obezbeđivanja zimskih logora. Situaciju je pogoršavala činjenica da vojska često nije dobijala platu.

Dvor je prepustio velike ovlasti vojsci, vojnim komandantima i činilo se kao da je koristi za političko podvlašćivanje i kao sredstvo odmazde. U zlodelima se pre svega isticao general Antonio Caraffa zapovednik gornjougarskih carskih trupa. On je svoju surovost dokazao prvo januara 1686. pokoljom u Debrecinu, a kasnije u Eperješu i drugim mestima. Pod udarom su bili pre svega protestanti i imućniji građani, koje je veoma lako stizala optužba za saradnju sa Tekelijom. Mnogi su pod izkonstruisanim optužbana osuđeni na smrt i konfiskaciju imovine. Usled teškog položaja stanovništva dolazilo je i do manjih seljačkih ustanaka. Najznačajniji se odigrao 1697. godine kada su nezadovoljni seljaci zauzeli tvrđavu Tokaj i grad Šarošpatak, ali ih je carska vojska porazila. O brojnosti i surovosti carske vojske svedoče reči jednog pripadnika savezničke vojske: “Mađarska je puna primera strašne ucene od strane nemačke vojske, njene bezgranične oholosti, bezobraznosti koja ide do apsolutne samovolje, puna nečovečnih sukoba do te mere, da bi se opisima njihovog nasilja, barbarskih postupaka mogli napuniti tomovi knjiga.” Oficiri su zatvarali oči pred tim aktima nasilja i pljačke, jer su i sami gledali na Ugarsku kao zlatni rudnik, a na sam vojni pohod kao avanturu tokom koje se mogu obogatiti.

Usled ratnih akcija i pomenutog odnosa oslobodilačke vojske prema zemlji i njenom stanovništvu, kao i usled zlodela Turaka u povlačenju, prostrane oblasti Ugarske su tokom Velikog bečkog rata opustele. Teritorije kroz koje su prolazile sukobljene vojske karakterisala su spaljena sela, uništena zemljišta i voćnjaci, razorene šume, stanovništvo sela je pred vojskama bežalo glavom bez obzira. Mnoge oblasti su izgledale kao pustare, stanovništvo se retko viđalo, stambeni fond je prepolovljen, a stanovništvo osiromašilo. U Gornjoj Mađarskoj je stanovništvo pred carskom vojskom bežalo u planine i u Poljsku. Imajući u vidu razmere propasti, vladaru potpuno lojalan knez Pal Esterhazi je i sam pitao Leopolda: “…kakve koristi će imati Vaša visosti da vlada samo nad opustelim šumama i gorama?” takva konstatacija je bila umesna i zbog toga što su Habzburzi posle 150 godina turske vlasti zatekli Ugarsku sa manjim brojem stanovnika od srednjevekovnog: pri kraju XV veka ona je imala između 4 i 5 miliona stanovnika, posle Karlovačkog mira milion stanovnika manje.

PROPAST KNEŽEVINE ERDELJ

Događaji Velikog bečkog rata doneli su propast samostalnoj erdeljskoj državi. Posle nađharšanjske bitke trupe glavnokomandujućeg generala Karla Lotarinškog su okupirale Erdelj i 27.okt.1687.g sklopljen je sporazum u Balažfalvi (Blaj, današnja Rumunija), prema kojem je Erdelj obavezan da opskrbljuje hranom carsku vojsku, a zauzvrat Karlo Lotarinški je garantovao samostalnost Erdelja. Bečka vlada međutim ovaj sporazum nije prihvatila i poslala je u Erdelj generala Antonia Caraffu, koji je primorao erdeljske staleže na usvajanje tzv. Fogaraške proklamacije kojom su prihvatile vlast Leopolda I, vrećeni su u okvire Krune, carskim trupama je ustupljeno 12 tvrđava i prihvaćena je obaveza plaćanja poreza od 700.000 ft. Nedugo potom umro je knez Apafi. Porta je tada imenovala za novog kneza Tekelija koji je 1690. godine blizu prevoja Törcsvár, kod mesta Zernješt u teškoj bici porazio carskog generala Donata Heisslera, posle čega su ga i erdeljski staleži izabrali za kneza. Ipak, carska vojska pod vođstvom Ludviga badenskog brzo je potisnula Tekelija iz Erdelja, u koji se on nikad više nije vratio.

Položaj Erdelja u Habzburškoj monarhiji regulisala je 1690. izdata, odnosno u konačnoj verziji 1691. obnovljena tzv. Diploma Leopoldinum. Po njenim odredbama Erdelj u upravnom pogledu priključen Mađarskoj, već je kao zasebna pokrajina u okviru krune Sv. Stefana, inkorporirana u Habzburško carstvo. Diploma je obnovila civilnu upravu u Erdelju, u Nađsebenu je organizovano upravno veće, tzv. Gubernijum. Gubernator je postao Đerđ Banfi (Bánffy György), Mikloš Betlehen je imenovan za kancelara, Janoš Haller za rizničar a Gergelj Betlehen za glavnog generala (főgenerális). Leopold I je garantovao poštovanje erdeljskih zakona i sistem četiri prihvaćene državne konfesije. Erdelj je obavezan na 100.000 forinti godišnjeg poreza.

Erdeljski političari su pokušali sprovesti prihavatanje kneževstva Mihajla II Apafija, ali je to Leopold I posle oslobođenja Velikog Varada 1692. odbacio, Mihajla II internirao u Beč i naterao ga da se odrekne kneževskog dostojanstva. Bio je to kraj stopedesetogodišnjeg samostalnog državnog razvoja Erdelja.

BILANS TURSKE VLASTI U MAĐARSKOJ

Kraljevina Mađarska je tokom 16-17. veka bila jedna od najvažnijih ratišta u sukobu hrišćanskog i muslimanskog sveta i nije čudo što je pretrpela teška pustošenja u ljudskim životima, materijalnim dobrima i proizvodnim snagama. Nepopravljivi gubici nastali su pre svega na demografskom i etničkom planu. Mada demografski bum sa početka novog veka ni Mađarsku nije zaobišao, zbog velikih gubitaka tokom turskog perioda, faktički nije došlo do prirasta stanovništa od 1526. godine. S druge strane, ratovi i turski upadi

51


najveće gubitke su naneli mađarskom stanovništvu na čije mesto su se u stotinama naselja doselili Srbi, Rumuni, Hrvati, Slovaci, Rusini, usled čega se etnička karta Mađarske suštinski izmenila na štetu Mađara.

Teške gubitke pretrpela je mreža naselja i crkvene ustanove Ugarske. Na oblastim koje su pale pod tursku vlast, više od polovine naselja je uništeno ili napušteno, a samostani koji su u srednjem veku služili kao duhovni centri gotovo su svi nestali. Uništeni su gradovi, a zanatlije i trgovci - koji su pretstavljali začetke građanskog sloja u srednjem veku - su se rabežali iz njih. Hijerarhija naselja i privredni tokovi su razoreni.

Bez obzira na činjenicu da su Turci zaposeli dobar deo državnih teritorija i da su bili ugroženi od strane dve moćne carevine u teritorijalnom, političkom, verskom pa i nacionalnom pogledu i uprkos svim gubicima i razaranjima, vodeći teške političke i oružane borbe su ipak uspeli očuvati državnost Mađarske, sa njenim staleškim ustavom i zakonima, uspeli su očuvati upravni sistem zemlje, svoju veru i jezik. Zahvaljujući opasnoj i složenoj politici zasnovanoj na suprotnostima Osmanlija i Habzburga izborili su se sa apsolutističkim težnjama bečkog dvora, ali i sa željom Porte da Ugarsku u potpunosti zauzme i inkorporira u Osmansko carstvo.

PITANJE NOVOOSVOJENIH OBLASTI

Karlovački mir je Habzburškoj monarhiji doneo veoma značajno (85%-tno) teritorijalno proširenje: sa 303.000 km2 povećana je na preko 540.000 km2, a Požarevačkim mirom za još 18.000 kvadratnih kilometara. Posle Utrehtskog mira kojim je ona dobila evropske posede španske grane Habzburga, za kraće vreme vlast dinastije se prostirala na 725.000 km2. Čak i u tom periodu, najveću celinu unutar habzburških poseda činile su ugarske zemlje sa 325.411 km2, što je pretstavljalo 45% teritorije Monarhije. Nove oblasti i Erdelj raspolagale su sa veoma dobrim privrednim potencijalima: postojali su rudnici zlata, srebra, bakra, gvožđa, olova, kalaja, uglja, bogati vodotokovi, prostrane šume i velike površine obradivih zemljišta.

Pomeranje težišta dinastije prema istoku koje je bilo osetno posle Karlovačkog mira nije značilo i prevladavanje istočne orijentacije u spoljnoj politici Habzburga. Ipak, razumevajući ekonomski i politički značaj novih teritorija bečki dvor je težio da u potpunosti ovlada svojim novim posedima - što je po logici stvari povlačilo za sobom i potrebu ka potpunom slamanju otpora ugarskih staleža. Jaku političku poziciju vladalačke kuće i preovladajući politički uticaj vladara u političkom sistemu zemlje u austrijskim i češkim zemljama u drugoj polovini XVII veka niko nije ozbiljno dovodio u pitanje. Otklanjanje turske opasnosti iz neposredne blizine Beča, ovladavanje nad bogatim prirodnim, ekonomskim, vojnim i finansijskim resursima Ugarske, kao i osetan porast ugleda dinastije u Evropi i njena velika vojna snaga otvarale su mogućnosti ostvarenja sličnog položaja i Ugarskoj.

Uporedo sa jačanjem težnje ka čvršćem povezivanju habzburških poseda u stvarnu celinu, u realnu uniju zemalja, u politiékim krugovima i javnosti su se pojavile koncepcije o ekonomskom, društvenom i političkom preuređenju novostečenih oblasti, ali i Habzburške monarhije u celini. Nova shvatanja su se izražavala od 1687. godine (od odluke ugarskog sabora da se odriče prava izbora kralja) i u postepenom uvođenju jedinstvenog naziva Austrija ili austrijske zemlje za sve zemlje pod vlašću austriske grane Habsburške dinastije, dok se konačno 1711. g. i u zvaničnim dokumentima počinje koristiti termin Austriska Monarhija (Austriaca Monarchia, Monarchia Austriaca). Mišljenje da se radi o jednoj državi (a ne o skupini manje više samostalnih država) dobilo je potporu i u publicističkim radovima i predlozima Johana Joahima Vehera (1635-82), Viljema Šredera (1640-88, krajem života učestvuje i u nacrtima reformi u Ugarskoj), i naročito Filipa Viljema Herniga 1640-1712), pisca knjige Oesterreich über alles, wenn es nur Will, 1684. Prema njihovim zamislima ekonomski napredak Austrije zavisio je - a time i porast državnih prihoda - od ograničenja izvoza sirovina, organizacije manufaktura i povećanja izvoza njenih proizvoda, a sve to pod rukovodstvom centralnih državnih nadleštava za ekonomska pitanja, što bi zahtevalo povećanje vladereve vlasti. Šreder je ukazivao i na to da je u interesu vladara da poboljša položaj podložnika. Neki od pomenutih predloga uticali su i na stvarni razvoj i na nacrte o uređenju “Austrije”.

Motivisana željom da na teritorijama dobijenim Karlovačkim mirom zavlada apsolutističkim metodama, ne vezujući sebi ruke ugarskim staleškim ustavom i zakonima, dvor je te oblasti tretirao kao novoosvojene (neoaquistica), a ne kao oslobođene teritorije Kraljevine Mađarske. Dvoru bliski krugovi su taj stav obrazlagali činjenicom da je njihov veći deo u trenutku dolaska Habzburga na presto Mađarske bio pod vlašću Osmanske carevine odnosno Jovana Zapolje i da je dinastija u prošlom ratu u posed tih teritorija došla oružjem. Ta tvrdnja je bila samo delimiéno tačna. Mađarski staleži su isticali da su sve te oblasti već sedam vekova pretstavljale integralni deo Kraljevine Mađarske (hrvatske teritorije od 1102.g.) i bile su samo privremeno razdvojene turskom okupacijom. Isticali su da je za vreme turske vladavine i sam dvor u praksi tretirao pominjane oblasti odgovarajući tim načelima i da je u svim ratovima pretendovao na njih po pravu krune Sv.Stefana. Sem toga, oslobođenje okupiranih oblasti dvor nije sproveo, sam, sopstvenim snagama već u okviru jake međunarodne koalicije, uz učešće Mađara.

52


SPROVOĐENJE APSOLUTIZMA U MAĐARSKOJ

Politika usmerena na potpunu integraciju Kađarskje u Habzburško carstvo se od sloma Vešelenjijeve zavere sprovođena sve orvorenije, neretko uz upotrebu sile, pri čemu je Dvor u znatno izmenjenim uslovima posle Karlovačkog mira uspevao da ugarskim staležima nametne rešenja važnih državno-pravnih i drugih unutrašnjepolitičkih problema po svojoj volji.

Pod jakim pritiskom Dvora ugarski državni sabor je 1687. godine doneo nekoliko sudbonosnih zakona. U formi zahvalnosti dinastiji za oslobađanje zemlje, priznao je nasledno pravo Habsburga na mađarsku krunu i ograničio svoje izborno pravo na slučaj izumiranja obe grane dinastije po muškoj liniji. Slično tome, ugarski staleži su se odrekli čuvenog “prava otpora” (ius resistendi) sadržane u Zlatnoj buli predviđenog za slučajeve kršenja prava staleža od strane kralja, štoviše vladaru je priznato čak i pravo revizije staleških prava u određenim granicama. Mada su na saboru usvojeni zakoni garantovali poštovanja mađarskog ustava i konstatovali da će se Mađarskom upravljati na osnovu njenih zakona i od strane mađarskih staleža, odmah posle 1687. godine osetila se odlučnost Dvora da u unutrašnjoj politici poštuje samo dinastičke interese. Sprovođenju apsolutističkih težnji dvor je pristupio sistematičnije nego ranije. Kružila je krilatica da se “nemirna i na bunu uvek spremna mađarska krv” može umiriti samo putem podjarmljivanja. Bečke vlasti su sa Mađarskom postupale kao sa osvojenom, neprijateljskom zemljom. Zemlju su okupirale nemačke trupe. Porušene su mnoge tvrđave u unutrašnjosti, kako ne bi mogle poslužiti mađarskim staležima za otpor Habzburškom vladaru. Oslobođenoj Ugarskoj nije vraćeno upravno jedinstvo. Erdelj je ostao odvojen od matične države. Centralna habzburška nadleštva zastupala su stanovište da od novooslobođenih područja treba organizovati zasebnu zemlju na sličan način kao od Erdelja. Neoakvistika je stavljena pod upravu Dvorskog ratnog saveta, odnosno komisije osnovane u okviru bečke Dvorske komore, pod nazivom Neoacquisita Comissio (Komisija za novosvojene oblasti) što je značilo direktnu povredu mađarskog ustava. Nekadašnji vlasnici poseda na tim oblastima morali su pod nemoguće kratkim rokom dokazati svoje vlasništvo. Sem toga za povratak svojih pređašnjih poseda neophodan uslov je bio i posvedočena lojalnost dinastiji kao i plaćanje državi 10% vrednosti poseda. S obzirom da je samo mali broj nekadašnjih vlasnika uspeo zadovoljiti te kriterije mnogi posedi su došli u ruke stranih vojnih zapovednika, snabdevača vojske, itd. Preko promene strukture visokog plemstva u Mađarskoj, Bečki dvor je želeo postići slabljenje otporne snage mađarskih staleža. Mada vlasti nisu sprečavali reorganizovanje nekadašnjih županija, one su se u početku veoma tesno preplitale sa komorskim i vojnim vlastima, jer su viši časnici županije dobrim delom poticali iz njihovih redova.

U cilju efikasnije uprave dvor je odlučio da ostvari što je moguće veću versku unificiranost. Tako je od 1701. godine zabranjeno javno ispovedanje protestantske vere na neokavistici. U okviru pomenute politike vlasti su uz pomoć jezuita uspele kod dela rusinskog i rumunskog pravoslavnog stanovništva sprovesti prihvatanje unije sa katoličkom crkvom (unijatska konfesija). U sprovođenju te politike vodeću ulogu odigrao je kardinal Leopold Kolonić. On je bio autor nacrta Dvorske komisije (iz 1689.godine) za materijalnu i duhovnu obnovu zemlje poznate kao Einrichtungswerk des Königreichs Hungarn. Ovaj nacrt koji je nastao bez učešća ugarskih velikaša - predviđao je niz mera za ekonomsko i društveno podizanje zemlje, reformu pravosudnog sistema i vojske, koncipiranih na taj način da bi njihovo dosledno sprovođenje oslabilo ne samo političku i ekonomsku snagu mađarskih staleža, već bi značilo i germanizaciju i protivreformaciju širokih razmera, smanjenje etničkog prostora Mađara i bitno umanjenje njihovog uticaja u državi. Nacrt je predviđao ustaljeniji porez, ukidanje oslobođenja plemstva od poreza, zamenu stare milicije stajaćom vojskom (sastavljenom pola od Nemaca pola od Mađara). U verskom pogledu priznavao je šopronjske zaključke jedino za staru teritoriju, a ne za “novoosvojene krajeve”. Pod Kolonićevim direktnim uticajem habzburške vlasti su činile sve u cilju što bržeg širenja katoličke vere: protestanti su proganjani, oduzimane su im crkve, škole, ograničen i sužen je prostor na kojem su mogli slobodno ispovedati svoju veru. Zemlju su preplavili pripadnici raznih katoličkih crkvenih redova. Počelo se sa naseljavanjem katoličkih Nemaca u opustele zapadne i južne regije Mađarske. Antipatiju širokih slojeva stanovništva izazvala je činjenica da je posle gubitka Beograda Leopold I prilikom naseljevanja Srba darivao im toliko široke privilegije koje su ih stavile u povlašćeni ekonomski i pravni položaj u odnosu na domaće kmetovsko stanovništva (sloboda veroisposvesti, oslobođenje od plaćanja crkvenog desetka i davanja kuluka vlasteli). Nezadovoljstvu je doprinosila i činjenica da je na širokim oblastima na jugu države formirana Vojna granica izuzeta ispod kompetencije mađarskih državnih ustanova (kormanyszek) i županija i direktno podređena bečkom Ratnom veću. Istovremeno najveći deo Srba živeo je na teritriji Vojne granice te oni nisu potpadali pod jurisdikciju ugarskih civilnoh vlasti.

U pogledu kolonizacije, kardinal Kolonić je preporučio pre svega doseljavanje Nemaca iz naslednih pokrajina da se - zbog učvršćenja “vernosti kralju” - “kraljevstvo ili bar jedan njegov veliki deo postepeno germanizuje”. Nemački kolonisti bi dobili 5 godina oslobođenosti poreza, Mađari jednu godinu.

Mogli bismo konstatovati da je Ugarska oslobađanje od turske vlasti i ujedinjenje svojih zemalja platila ekonomskim podvlašćivanjem kao i gubitkom brojnih elemenata državne samostalnosti koje je uz puno truda uspela sačuvati posle dolaska Habzburga na presto Ugarske. Tursku okupaciju zemenio je apsolutizam

53


Habzburga. To je naravno povlačilo za sobom borbu za povratak barem dela oduzetih prava u narednom periodu, sve do austro-mađarske nagodbe 1867. godine.

HABSBURŠKE ZEMLJE U XVIII VEKU

RAT ZA ŠPANSKO NASLEĐE (1701-1711)Posmatrajući u široj istorijskoj perspektivi, proterivanje Turaka iz Mađarske je za austrijske

Habzburge, za Ugarsku i njene narode pretstavljao sudbonosan događaj, međutim za savremene evropske političare kao i za samu dinastiju, bio je od znatno manje važnosti od obezbeđivanja nasleđa španske grane dinastije. Radilo se o najvećem nasledstvu na svetu, o veoma bogatim zemljama, sa velikim brojem stanovnika. Upravo pretežna orijentacija nemačke grane Habzburga prema zapadu Evrope, prema španskom nasleđu i rivalstvu sa Francuskom objašnjava i dugotrajnost rata protiv Turske, ali i sklapanje mira u Karlovcima.

Već prilikom dolaska na presto se pokazalo da je španski kralj Karlo II Habzburški (1665-1700) slab, bolešljiv i nesposoban za vladanje te, da zbog toga treba na vreme razmisliti o njegovom nasleđivanju. Problem je postao izraženiji kada se videlo da neće imati diraketnog naslednika. Za vreme njegove vladavine pokazala se potpuna oronulost Španije. Vojska je brojala svega 15-20.000 slabo opremljenih, retko plaćanih vojnika, a nekad slavna španska flota je propadala po španskim lukama. U takvim okolnostima nije čudo da su strane sile nezavisno od samih Španaca odlučivale o sudbini zemlje.

Leopold I je bio uveren da su jedini zakoniti naslednici Habzburzi. Francuski kralj Luj XIV uopšte nije delio to mišljenje: Burboni su se u prošlosti ženili iz habzburške porodice, te je po ženskoj liniji i Luj XIV polagao pravo na španski presto. Karlo II je bio još dete kada je 1668.g. izrađen prvi plan podele španskih poseda. Po ovoj podeli Leopold I je trebao dobiti Španiju sa američkim kolonijama i Milanom, dok bi Luj XIV nasledio Franche-Comte, Nizozemsku, Navarru, afričke kolonije i Filipinska ostrva. Na kraju veka bolešću Karla II aktualizovano je pitanje nasleđivanja. U to vreme po ovom pitanju bili su zainteresovani sem Burbona i Habzburga, i Engleska i Holandija. Te dve zemlje su svoje kolonijalne posede uvećavale upravo na račun španskih i planirale su dalja širenja na štetu istih, zbog toga im nije bilo svejedno ko će naslediti špansku krunu. Osnovni uslov koji su postavljali bio je da Španija ne sme pripasti Francuskoj. Holandija je bila protivna i pripajanju Austriji.

Postojala je još jedna mogućnost: da španski posedi ne pripadnu ni Francuskoj ni Austriji. 1698. godine Engleska i Holandija su se sporazumele u ovom duhu i rešenju su uspele privoleti i dve glavne zainteresovane strane. Kao najpovoljnija ličnost za kralja Španije smatran je Jozef Ferdinand, sin bavarskog izbornog kneza Maksimilijana Emanuela. Karlo II je imenovao Jozefa Ferdinanda za svog jedinog naslednika, ali je on 1699. u svojoj šestoj godini, iznenada umro.

Nakon toga španski magnati su istakli želju da se svi španski posedi nasleđuju u celini, nedeljivo. Bilo je jasno da posede ne mogu sačuvati sopstvenim snagama, ali ni putem austrijskih Habzburga, jedino uz blagoslov Francuske - a to je bilo verovatno samo ako se bira kralj iz dinastije Burbona. Tako je i bilo. Na iznenađenje Austrije, Karlo II je u svojoj oporuci za naslednika imenovao Filipa Anžujskog, unuka Luja XIV. Na taj način Francuska i Španija nisu ujedinjene. Engleska i Holandija su bile zadovoljne. Filip V je uskoro stigao u Madrid, gde je bio dočekan sa oduševljenjem.

Leopold I nije priznao Filipa za kralja. Pod vođstvom Eugena Savojskog austrijske trupe su opsele severnoitalijanske španske posede, a u Napuljskoj kraljevini su izazvali prohabzburški ustanak usmeren protiv španske vlasti. Međutim Španci su brzo skršili ustanak. Pomorske sile su se posle nekoliko meseci predomislile: sad su zastupale mišljenje da bi na španski presto trebali doći Habzburzi, pod uslovom da u svojim rukama ne sjedine sve dotadašnje posede Habzburga: Karlo (i kasnije njegov sin Josif), koji nije prestolonaslednik treba da dobije Španiju, a Leopold, Milano i Napulj. Karlo je oduševljeno prihvatio sporazum u ovom smislu, nastao 1701.g.

Bilo je pitanje kako će se svrstati nemački knezovi. Bavarski izborni knez i njegov brat kelnski nadbiskup, su stali na stranu Francuske (ponudio je više novca od cara), dok je brandenburški izbornik stao na stranu cara, a u zauzvrat dobio kraljevsko titulu i pravo da se kruniše za kralja u Kenigsbergu. Rat su otpočeli Francuzi okupacijom Kelna i Lüttich-a. To je omogućilo Leopoldu da rat Francuskoj objavi u ime Nemačkog carstva. Ratne operacije su se razvile duž Rajne, na teritoriji Španske nizozemske, Englezi su se iskrcali u Portugaliji i zauzeli su Gibraltar. Prvo vreme ratna sreća je bila naklonjena Francuzima, štoviše na habzburškim posedima je došlo i do izbijanja Rakocijevog ustanka. Eugen Savojski se jedva održao u severnoj Italiji. Ipak, postizani su i uspesi: savojski knez Viktor Amadej stao je na stranu Carstva i na taj način presekao komunikacije Francuza prema Italiji. 1703.g. bavarski knez Maximilijan Emanuel je prodro u Tirol, ali je bio proteran od strane seljaštva. Do preokreta je došlo 13.avgusta 1704.godine kada su E.Savojski i John Churchill (ubrzo knez od Marlboroa) kod Blindheima (90 km severeozapadno od Minhena) i Höchstadta (33 km severozapadno od Nirnberga) naneli težak poraz Francuzima i Bavarcima. Bavarsku su opsele carske trupe.

54


Pre polaska Karla u Španiju, septembra 1703. sklopljen je tajni porodični sporazum: Leopold i Josif su se odrekli španskog nasledstva, sem Milana. Dve grane porodice će moći da nasleđuju presto druge grane po izumiranju muške linije; ukoliko porodica više ne bi imala muškog naslednika, presto bi nasledila najstarija kćerka poslednjeg muškog vladara. Karlo je u Španiju stigao preko Portugalije.

Posle Leopoldove smrti 1705. g., nasledio ga je stariji stariji sin, Josif, koji je ubrzo izabran za cara. Rat se nastavljao uz sve izraženiju nadmoć Carstva i njenih saveznika. Francuska koja je već decenijama bila gotovo neprekidno u ratovima, iscrpela je svoju snagu. 1706. Marlborou je u Nizozemskoj kod Ramillies-a potukao francuske trupe. 1709. godine Francuzi su kod Malpalquet-a doživeli još jedan težak poraz. Luj XIV je morao pristati na mirovne pregovore. Bio je voljan da se odrekne svih osvajanja, ali nije se prihvatao obaveze da sam otera svog unuka sa Španskog prestola. Usled toga rat je nastavljen i kad se već činilo da će Francuska doživeti potpuni poraz došlo je do suštinske promene: u Engleskoj su na vlast umesto whigovaca došli konzervativni thoryjevci, koji nisu želeli nastaviti rat. S time više da je Engleska već postigla sve zbog čega je ušla u rat. Preokret je postao potpun kada je 17.apr.1711.g. car Josif I u svojoj 33. godini umro, čime je jedini preostali naslednik i španskog i austrijskog trona ostao Karlo. Karlo III španski kralj, ili je bolje reći protiv-kralj je izabran za cara pod imenom Karlo VI. Ta kombinacija je već viđena za vreme Karla V. Ovakvu koncentraciju moći nisu žlelei videti ni Francuska, ali ni saveznice Carstva. U Utrechtu je zasela mirovna konferencija koja je donela odluku da Španija ostaje pod vlašću Filipa V, ali da se španski i francuski posedi Bourbona nikad ne smeju ujediniti i da francuzi ne smeju uživati veće povlastice u Španskoj imperiji od onih iz vremena Karla II. Posedi Španije u Evropi pripali su Karlu: Napuljska kraljevina, Španska Nizozemska, Milano, Livorno, Sardinija. Savoja je dobila Siciliju. Mirovni ugovori su potpisani 11. aprila 1713. godine. Karlo je prvo odbio ovaj mir, ali se kasnije, 7.marta 1714.g. u Rastattu u ime nemačkog carstva pridružio mirovnom ugovoru, ali se nije odrekao prava na špansku krunu.

Ovim mirom Habzburzi su morali shvatiti da je san o svetskoj moći propao. Svetska moć u realnoj politici nije postojala čak ni u vreme Karla V, ni u 150 godina vladavine njegovih naslednika, više je ona pretstavljala mogućnost posezanja za svetskom moći. Posle mira u Utrehtu i Raštatu i ta mogućnost je nepovratno nestala. Otprilike istovremeno – preciznije od Karlovačkog mira do mira u Raštatu, došlo je i do pomeranja težišta dinastije na kompaktne posede u Alpima, Sudetima i srednjem Podunavlju. U početku uspona dinastije njeni koreni bili su u Švajcarskoj, Nemačkoj. Relativno dugo, porodica je na širokim prostorima od Portugalije do Šleske kontrolisala evropske događaje utičući na istoriju cele Evrope. I u tom periodu, je – bar virtuelno – centar, težište porodice bio negde u oblasti nemačkog carstva. Posle pomenuta dva mirovna ugovora, njeno težište se pomerilo prema istoku, na posede koji su ranije smatrani gotovo beznačajnim, koji su stasali samo zhvaljujući turskoj opasnosti, postali su nenadano glavni posedi Dinastije.

Habzburzi su i na jugoistoku Evrope postali najznačajnija dinastija. Španska Nizozemska, kasnije poznata kao Belgija, postao je njihov poslednji posed u zapadnoj Evropi, što je uzrokovalo znatno slabljene njihove tradicionalne veze sa zapadom Evrope. Austrijska politika skretala je sve više prema jugoistoku i severu (prema Turskoj i Poljskoj), u oba slučaja u vezi s Rusijom, dok je u samoj Nemačkoj carevini, u Pruskoj, dobila ozbiljnog suparnika.

Proširenjem Habzburške monarhije još više je došao do izražaja mnogonarodni karakter ove dinastičke tvorevine, naročito zato što je zahvatila područja više naroda čiji je veći deo ostao van njenih granica (Srbi, Rumuni i kasnije Poljaci) ili naroda slabo povezanih s njenim ranijim razvojem i njenim položajem kao nove velike države u jugoistočnoj Evropi (Italijani, Belgijanci). Različite težnje ovih zemalja bile su preteče kasnije nacionalne borbe - zbog koje je ova država konačno propala. Centralna vlast uprkos stalno prisutnoj težnji nikad nije mogla u potpunosti savladati staleški pokrajinski separatizam, niti je imala za to ekonomske uslove: Karlovi posedi su u vreme njegovog preuzimanja vlasti bili gotovo isto toliko veliki kao Francuska, ali državni prihodi pet puta manji.

PRO PATRIA ET LIBERTATE

Zaoštravanje političke situacije zbog pomenutih mera kao i usled veoma teškog materijalnog položaja i lične nesigurnosti seljaštva, palo je upravo u doba kada je posle smrti poslednjeg muškog člana španske dinastije Habsburga počeo novi dugotrajni Rat za špansko nasleđe. Neposredan povod izbijanju ustanka dalo je bezobzirno uterivanje poreza i ratne kontribucije, brutalno ponašanje carske vojske kao i problemi koji su proisticali iz obaveze seljaštva da vojsci obezbedi prevoz i konačište.

Vođa ustanka postao je knez Ferenc Rakoci II (1677-1735) sin Ferenca Rakocija I i Jelene Zrinske, koji je od svoje jedanaeste godine - od 1688. vaspitavan u Beču od strane jezuita kao Dvoru lojalni magnat. Posle svog povratka u zemlju 1694. godine upoznao je tešku situciju u njoj i sprijateljio se sa protivhabzburški nastrojenim velikašima, koji su u njemu videli svog prirodnog predvodnika i kneza. Pod njihovim uticajem shvatio je da svi slojevi stanovništva upravo od njega, kao izdanka najbogatije i najuglednije porodice Mađarske očekuje zaštitu. U takvoj atmosferi sklopio je zaveru sa većim brojem magnata protiv Habzburga i do 1700.g. zatražio podršku francuskog kralja Luja XIV (koji je preko njegove žene bio Rakocijev rođak), kao zaštitnika ugarskih staleža. Međutim, Rakocijeva pisma su pala u ruke bečkih vlasti. Uhapšen je i 1701. godine

55


izveden pred vanredni sud u Viner Nojštatu koji ga je osudio na smrt i konfiskaciju imovine. On je međutim uspeo pobeći u Poljsku, kod svog prijatelja Berčenjija.

Od protivhabzburške akcije nije odustajao ni posle pomenutih zapleta, ali je svoje učešće vezivao za određene uslove. Pošto nije naročito cenio neregularne trupe, neregularni način ratovanja, svojstven kurucima, niti je poput Tekelija želeo ustanak vezivati za Tursku pomoć, smatrao je da pokretanje oružane borbe ima smisla ukoliko ustanici obezbede podršku regularnih francuskih trupa, te je iz ovih razloga odbijao zahteve za dizanje ustanka tekelijanaca i siromašnih seljaka sa gornje Tise sve do 1703 godine.

Tokom proleća 1703.g. dva prerušena mađarska plemića došla su do njega, tražeći da stane na čelo ustanka krajnje izmučenog mađarskog naroda. Pristao je na dizanje ustanka, u čemu je dobio podršku većeg broja poljskih magnata i francuskog poslanika. Doznavši za to, car ga je u otsustvu osudio na smrt i konfiskaciju imovine.

Rakoci je poslao zastave u zemlju sa geslom “Sa bogom za domovinu i slobodu” (Cum Deo pro Patria et Libertate) i proglas u kojem je pozvao Mađare na oružje bez razlike na socijalni status. Već pre njegovog prispeća u zemlju, izbio je ustanak. Rakoci je 16.juna 1703.g.prešao poljsko-mađarsku granicu i stao na čelo narodnog ustanka (magnat na čelu seljačkog ustanka!). Njega je na granici dočekalo samo nekoliko stotina ogorčenih seljaka, ali je ta grupica svakim danom sve više rasla, tako da se za par nedelja broj ustanika popeo na nekoliko hiljada.

Jezgro Rakocijeve vojske činili su hajduci, otpušteni vojnici, nekadašnje pristalice Tekelije, kmetovi kao i plaćenici vrbovani novcem dobijenim od Francuske. Vojno i političko rukovodstvo bilo je u rukama plemića. Posle prvih vojnih uspeha i širenjem oslobođenih oblasti, uvidevši da iza seljačkog ustanka stoji Rakoci, i da se on zalaže za nacionalnu stvar, od jeseni 1703. pokretu se priključio i veći deo plemstva, županijskih činovnika, aristokracije i stanovništvo gradova istočne Mađarske. Na taj način početni seljački ustanak prerastao je u nacionalno-oslobodilački rat.

Ubrzanom rastu Rakocijeve vojske bitno je pridonela činjenicaje da je on 28.avgusta 1703.g. ili avgust 1704 izdao patent, po kojemu će svi kmetovi i njihove porodice koje učestvuju u ustanku biti oslobođene kmetovskih obaveza. Vojsci je zabranio da pljačka plemićke domove i da od katolika oduzima crkve i predaje protestantima. Rakoci je proklamovao i vojne propise (Edictum Militare, 1703.), od 1705 godine teklo je organizovanje regularne kurucke vojske. Bili su vidljivi i prvi rezultati: kuruci su proterali vojsku generala Leopolda Schlicka, a 24.dec Šandor Karolji je zauzeo utvrđenja za odbranu Beča kod Marchegga. Znatni uspesi su postizani i u oblasti između Dunava i Tise, ali velike teškoće na ovom delu ratišta pretstavljala je činjenica da su Srbi svi ustali protiv Rakocija. Na prelazu iz 1703. u 1704 g. buna se proširila na desnu obalu Dunava i vezivala povremeno gotovo polovinu austriske vojske. Ratne operacije su povremeno zahvatale čitavu Mađarsku i proširile su se i u Erdelj (ustanici su samo 1707.g držali istovremeno i Zadunavlje i Erdelj, s time da su 1707 trajno izgubili Erdelj). U prvim godinama ratovanja kuruci su imali impozantnu armiju od 60-70.000 vojnika. Ta brojnost međutim, nije uspela nadoknaditi slabiji kvalitet mađarske, od carske vojske: kuruci su bili slabije naoružani, slabo uvežbani, njihovi oficir nisu bili školovani poput carskih; organizacija i disciplina je bila slabija. Iz tih razloga sami nisu ni pomišljali na zauzimanje Budima, a nisu uspeli zauzeti ni Segedin (opsađivali 1704. i 1706.g.). Ustanici su severni i istočni deo zemlje držali, uprkos nekim porazima, čvrsto u svojim rukama.

Rakoci je za pokretanje akcije odabrao veoma povoljan vojno-politički momenat: u ratu za špansko nasleđe u to vreme pobeđivali su Francuzi i njihovi saveznici, te su Habzburzi povukli najveći broj vojske iz Mađarske. Činilo se da ovom prilikom Francuska neće pomagati samo novcem i savetnicima, već da će doći do koordinisane vojne akcije, pa možda i do spajanja mađarske i francuske vojske. Francuska vojska je prodirala duž Dunav prema Beču, a vojska Rakocijevih kuruca od oko 70.000 ljudi sa istoka. Bečki dvor se našao u neugodnoj situaciji: ukoliko bi se te dve vojske spojile i Beč pao, Habzburška monarhija se mogla lako raspasti. Kuruci su do početka 1704. godine došli do granice Austrijskih zemalja pa i blizu Beča, međutim komandant francuske vojske bavarski izborni knez Maksimilijan Emanuel, umesto da napadne pravo na prestonicu Monarhije, skrenuo je prema Tirolu, gde se upleo u višemesečne gerilske borbe. Engleska i Austrijska vojska su taj predah iskristile da se postroje za odbranu Beča, te je pod komandom E.Savojskog i vojvode od Marlboroa, u bici kod Hehšteta (Höchstadt) zaustavljeno napredovanje Francuza. Od tog vremena francuska vojska se stalno povlačila, izgubljena je svaka nada za ujedinjenje sa Rakocijevim trupama i Beč je spašen. U sve težim okolnostima po njega, Luj XIV više nije bio u mogućnosti da značajno pomogne Rakociju.

Između ustanika i cara u tim mesecima vođeni su pregovori preko engleske i holandske diplomacija u cilju mirnog rešenja spora. Sem stranih faktora u tom pravcu su delovali i neki mađarski magnati želeći da isposluju reafirmaciju mađarskog ustava, ali i da spreče eventualnu radikalizaciju revolucije. Međutim vođstvo pokreta nije moglo pristati na sklapanje mira bez strane garancije, dok car takvu garanciju nikako nije hteo prihvatiti. On nije želeo prihvatiti ni mogućnost da Erdelj ponovo postane nezavisna kneževina. Usled toga, rat je nastavljen.

56


Od 1704. godine na evropskim ratištima pobeđivali su Habzburzi i njihovi saveznici. Turci nisu želeli dovoditi u pitanje Karlovački mir pomaganjem ustanika, a ni Rakoci ne bi rado primio podršku vekovnog neprijatelja. Rakocijevi poslanici su pregovarali o pomoći na švedskom, danskom, pruskom dvoru, poljskom državnom saboru, pa čak i kod rimskog pape, ali sem lepih reči realnu podršku nigde nisu dobili. Jedino je ruski car Petar Veliki 1707. godine sklopio tajni sporazum sa Rakocijem u kojem je predviđen poljski presto za njega, ali je cara u akciji sprečavao rat sa Švedskom, te ugovor nije rezultirao vojnom saradnjom. Vo đstvu pokreta je već 1704. godine postalo jasno da bez strane pomoći, sami se neće osloboditi habzburške vlasti, te da daljnja borba ima smisla samo radi postizanja što boljeg političkog rešenja.

Uporedo sa vojnim akcijama došlo je do organizovanja ekonomskog života i vlasti na oslobođenim teritorijama. Rakoci je izabran za erdeljskog kneza (8.jula 1704.); a na sečenjskom saboru iz 1705. za komandujućeg kneza Mađarske. Na istom saboru je proklamovana konfederacija staleža uperena protiv apsolutizma. Formulisani su i uslovi sporazuma sa carem: poštovanje mađarskog ustava, garantovano od stranih sila i povraćaj prava otpora vladaru i prava slobodnog izbora kralja. Pregovori povedeni sledeće godine nisu urodili plodom. Na saboru u Onodu 1707.g. proglašena je detronizacija dinastije Habzburga, a plemstvo je obavezano na plaćanje poreza. Ustanici su organizovali i svoju upravu: najviše upravno telo pored kneza bio je Senat sastavljen od 28 članova (3 katolička prelata, 10 magnata, 15 plemića). Diplomatske poslove vršila je Kneževska kancelarija, privrednim poslovima bavilo s Ekonomsko veće (Consilium Oeconomicum) na čelu sa Palom Radayem, organizovana je ratna proizvodnja i kovan je novac. Sabor je sazivan po potrebi. Erdelj nije priključen oslobođenim teritorijama, njome se administriralo preko Erdeljskog veća (Consilium Transylvanicum) sastavljene od vojnih zapovednika i lokalnog plemstva.

Godina 1707. značila je kulminaciju dostignuća ustanka iza koje je nastupila prekretnica u pokretu. Do nje je došlo pod uticajem spoljnopolitičkih i unutrašnjih događaja, s time da je najnepovoljniji uticaj na dalji tok ustanka imao težak poraz u bici kod Trenčena 3.avg. 1708. koji je označio kraj nade u mogućnost pobede izvojevane oružjem i početak opadanja pokreta. Došlo je do demoralisanja vojske i do njenog osipanja, tako da je ona s vremenom spala na 20.000 vojnika. Uporedo sa tim počelo se cepati jedinstvo pokreta: detronizacija Habzburga izazvala je razmimoilaženje među magnatima i plemstvom, a izvesno nezadovoljstvo u njihovim redovima prouzrokovala je i Rakocijeva politika usmerena na poboljšanje položaja seljaštva i na oslobođenje jednog njihovog dela. Slično tome, seljaštvo je postajalo sve manje motivisano saznanjem da se borba vodi pre svega radi uspostavljanja staleških i državnih prava, a u manjoj meri iz socijalnih pobuda. Pored toga, usled dugotrajnog ratovanja seljaštvo je bilo u veoma teškoj ekonomskoj sitauciji, te je socijalna baza ustanka počela da se sužava i sa te strane.

Znajući da je u političkoj i vojnoj prednosti, car Josif I je učinio određene korake u pravcu mirnog rešenja spora. Bez obzira na činjenicu da je Mađarski sabor prethodne godine detronizovao njegovu dinastiju i počeo tražiti novog kralja, Josif I je da bi pokazao dobru volju, sazvao 1708.g. državni sabor u Požunj. Tu su staleži - okupljeni u dosta skromnom broju - izložili svoje žalbe i tražili obnovu starih staleških prava. Josif im je zaista učinio neke ustupke: ukinuo je Budimsku komorsku administraciju koja je simbolizovala posaban položaj neoakvistike, proglasio je amnestiju za sve učesnike ustanka - sem Berčenjija i Rakocija. Istovremeno, car je zahtevao povraćaj katoličkih crkava. Da bi privukao što veći broj pokajnika, Josif je zasedanje sabora proglasio permanentnim.

SATMARSKI MIR

Kuruci su zbog navedenih okolnosti počeli da gube bezrezervnu masovnu podršku i od 1708-10 g. pretrpeli su niz poraza. Slabljenju vojske pridoneo je i to da je Luj XIV posle svog poraza kod Malplaquetta 11. sept. 1709.g. ukinuo materijalnu pomoć koju je dotad pružao ustanicima. Uskoro je počela da hara epidemija kuge. Bez obzira na sve teškoće vođstvo pokreta je do zadnjeg trenutka pokušavalo da spasi ustanak. Ruski car je i dalje bio spreman na saradnju, ali za sprovođenje zajedničkih planova realno više nije bilo mogućnosti. Pre svog polaska u Poljsku, gde je trebao da se sastane sa carom Petrom Velikim, Rakoci je ovlastio glavnog komandanta ustaničke vojske Šandora Karoljija da radi odugovlačenja vodi pregovore sa zapovednikom carske vojske u Mađarskoj Janošem Palfijem. Kao mađarski magnat, on nije hteo naneti odlučujući vojni poraz kurucima, već je nameravao mirnim putem postići pomirenje. Bečki dvor je zbog novih zapleta oko borbe za španski presto takođe podržavao brzo, mirno rešenje. Rakoci je i dalje pozivao na borbu, ali je - inače njemu lojalan - sabor svojom odlukom od 25.aprila 1711 podržao sklapanje mira, tako da je pet dana kasnije, 1.maja 1711. godine, Karolji potpisao mir, a kuruci su predali oružje i položili zakletvu na vernost caru.

Prema odredbama Satmarskog mira predviđala se amnestija za sve - čak i za Rakocija; niko nije smeo biti pozvan na odgovornost zbog dela počinjenih tokom ustanka, pa ni dezertirali carski oficiri; plemstvu se vraćeni posedi koji su konfiskovani zbog učešća u ustanku; ostale su na snazi privilegije darivane od strane Rakocija kmetovima-vojnicima i seljačkim zajednicama. Vladar je obećao da će poštovati mađarski ustav, garantovao je slobodu veroispovesti protestantima i obećao da će biti ukinute sve ustanove strane mađarskom ustavu - npr. komisija za neoakvistiku i da će se sporna pitanja rešiti na budućem državnom saboru. Rakociju je takođe šonuđena amnestija, ali je nije prihvatio, radije je otišao u dobrovoljno izgnanstvo.

57


Navedene odluke i obećanja su kuruci - ukoliko su odustajali od ideje nezavisnosti - mogli shvatitit i kao ostvarenje većine svojih zahteva, zamalo kao pobedu, s obzirom da su staleška prava i ustav reafirmisani, a sloboda veroispovesti uspostavljena. Kao što je Karlovački mir označio kraj turske vlasti, tako je i satmarski mir značio okončanje unutrašnjih borbi za duge decenije. Reč je o svojevrsnom kompromisu u kojem su mađarski staleži odustali od neokrnjivosti svojih prava i od nezavisnosti zemlje, a bečki dvor od namere da u Mađarskoj upravlja apsolutističkim sredstvima mimo zakona i staleških privilegija kako je to činila za vreme Velikog bečkog rata i narednih godina. Satmarski mir značio je korekciju unutrašnjih mađarsko-austrijskih odnosa u korist Habzburga (nastalih usled jačanja apsolutizma posle Velikog bečkog rata), ali i povratak na podelu vlasti između vladara i staleža kakva je postojala u periodu od 1608-1670.g. Ako i pod dinastijom Habzburga, ali su se ipak otvorile mogućnosti daljem društvenom političkom razvoja sa odlučujućim uticajem mađarskog plemstva na samostalan unutrašnji razvoj države. Vojna granica, Erdelj nisu vraćeni matici države. Mir nije sadržao međunarodne garancije, te je sprovođenje odluka zavisilo od dobre volje cara.

HABSBURŠKO CARSTVO ZA VREME VLADAVINE KARLA VI (1711-1740)

Događajima tokom vladavine Karla VI (Karlo VI kao Nemački car, Karlo III kao španski i mađarski kralj) dominirale su dve glavne tendencije. Jedna se bazirala na činjenici da je od nekadašnjeg svetskog carstva Habzburga preostao manji deo, te da je poželjno preostale posede što bolje zaokružiti, skoncentrisati, oko njenog težišta u Podunavlju i po mogućnosti u što većoj meri integrisati u jednu celinu. Druga težnja bila je vezana za problem nasleđivanja prestola u toj, Dunavskoj monarhiji, jer se vremenom pokazalo da Karlo VI neće imati muškog naslednika. Zbog toga je Karlo morao privoleti staleže unutar Austrijske monarhije, ali i strane diplomatske krugove da prihvate nasleđivanje po ženskoj liniji.

RATOVI AUSTRIJE U PRVIM DECENIJAMA 18.VEKA

U prvom razdoblju Karlove vladavine došlo je do proširenja habzburške vlasti, a u drugoj polovini do gubitaka.

Posle pobede izvojevane protiv Rusije 1711. godine samopouzdanje Osmanske carevine je znatno poraslo. Pogrešno procenjujući da će u eventualnom ratu sa Habzburškim carstvom Mađari stati na njihovu stranu, turska vojska je 1714.g. zauzela najvažnije mletačke posede na Peloponesu čime je narušila Karlovački mir i izazvala Hasbzburšku monarhiju. Evropski diplomatski krugovi su smatrali da je rat između Austrije i Turske neizbežan. Mada je u svojstvu španskog kralja Karlo u to vreme još bio u ratnom stanju sa Španijom, Španija i Francuska su za slučaj rata njenog rata sa Osmanskim carstvom obećale neutralnost. Zahvaljujući tome, Habzburška monarhija je mogla usmeriti sve svoje snage protiv Turaka.

Ceneći da je rat neizbežan Karlo VI je aprila 1716. godine sklopio vojni savez sa Mletačkom Republikom - odgovor Porte je bila objava rata. Nedugo po objavi rata osmanska sila od blizu 200.000 vojnika krenula je u pravcu Petrovaradinu. Carska vojska pod komandom general-lajtnanta Eugena Savojskog jačine 65.000 vojnika se okupljala kod Futoga. Mada je turska vojska bila ogromna, naoružanje i raspoloženje hrišćanske vojske je bilo znatno bolje. Rezultati mudre Karlove politike prema Mađarskoj posle Satmarskog mira pokzali su se upravo na odlučnosti i moralu vojske. Mađarski vojnici i vojni komandanti poput generala konjice Janoša Palfija, husarskih komandanata Ebergenjija i Nadašdija ili Šandor Karoljija (koji je čuvao severoistočnu granicu od planiranog upada Rakocijevih sledbenika) dali su sve od sebe za odbranu od Osmanlija. Do prvog sukoba (1.avgusta) je došlo blizu Sremskih Karlovaca između Palfijevih husara i turske konjice, Palfijeva jedinica je posle žesrtoke borbe potisnuta. Odlučujuća bitke je usledila četiri dana kasnije kod Petrovaradina. Posle dvodnevnog artiljerijskog dvoboja došlo je do okršaja (5.avgusta) u kojem je turska vojska pretrpela težak poraz. Poginuo je i sam veliki vezir a hrišćanska vojska je zaplenila kompletan turski logor i 160 topova. Posle toga je carska vojska prodrla u Banat i posle četrdesettrodnevne teške opsade zauzela Temišvar, a ubrzo i preostale banatske tvrđave, sem Oršave. Osvojen je Bukurešt gde je zarobljen i vlaški knez koji je podržavao Portu. Osvojena je cela Mala Vlaška. Ovim vojnim akcijama došao kraj 164 godišnje osmanske vlasti u Banatu, Mađarska je povratila svoje predmohačke granice. Za guvernera Banata imenovan je general-lajtnant Claudius-Florimond Mercy. Posle prodora carske vojske u Moldaviju, pri kraju godine Osmanska carevina je zatražila mir. U želji da iskoristi povoljne okolnosti, po savetu Eugena Savojskog, Karlo VI je odbio ponuđeni mir i ratne operacije su nastavljene sledeće godine. Posle ponovnog okupljanja kod Futoga, juna 1717.godine hrišćanska vojska prešla je Dunav kod Pančeva i 18. juna opsela Beograd. Osvajanje grada nije pretstavljao lak zadatak s obzirom da je branjen sa 30.000 vojnika i 600 topova. Štoviše, pod vođstvom velikog vezira u deblokadu Beograda je krenula veoma brojna turska vojska. Eugen Savojski se našao u teškoj dilemi: da li dići opsadu grada ili sa znatno malobrojnijom vojskom prihvatiti borbu na dve strane. U međuvremenu veliki vezir je poslao izaslanika kod komandanta tvrđave radi usaglašenja zajedničke akcije protiv hrišćana. Nekadašnji kuruc, Janoš Vekonj, umesto u tvrđavu pismo je prosledio Eugenu Savojskom. Saznavši da Turci za naredni dan spremaju koncentrisani napad sa dve strane, Savojski se odlučio na riskantan potez: ostavivši manji odred da sprečava napad iz tvrđave, sa većinom svoje vojske bacio se na vojsku velikog vezira Halil Hadžije i u teškoj bici - u kojoj se na trenutke činilo da će pobedu odneti Turci -

58


porazio vezirovu vojsku (16.avgusta 1717.). U ruke hrišćana ponovo je pao ceo turski logor sa svim dragocenostima i vojnom opremom. Carska vojska zaposela je beogradsku tvrđavu 22.avgusta. Samom Savojskom ova pobeda bila je najdraža u veoma bogatoj vojnoj karijeri i posle nje njegova slava dostigla je kulminaciju u celoj Evropi. Pobeda kod Beograda je bila s time značajnija da je carska vojska na drugim delovima fronta vodila teške, borbe sa Osmanlijama. Situaciju je pogoršala činjenica da su Tatari prodrli u Erdelj - ali je tatarska vojska nešto kasnije proterana od strane narodnih ustanika. Rakoci Ferenc II je iz Francuske stigao u Tursku da bi sa svojim kurucima upao u Mađarsku, međutim u trenutku njegovog dolaska Beograd je već bio zauzet, a turska civilna i vojna administracija u panici zbog mogućeg daljeg prodora hrišćana na tursku teritoriju.

Međutim, slično kao i tokom Velikog bečkog rata, zavist zapadnoevropskih suparnika Habzburga još jednom se uplela u sudbinu balkanskih naroda: ceneći da bi dalji uspesi ugrozili njene interese, Španija je napavši tada habzburšku Sardiniju pokrenula rat protiv Austrije. Karlo VI se u svojoj spoljnoj politici dvoumio između zapadne i istočne orijentacije, ali procenjujući da su zapleti na zapadu većeg značaja od rata sa Turskom, sklopio je 21.jula 1718. godine mir sa Osmanskim carstvom u Požarevcu. Prema odredbama mira oslobođene oblasti Banata, Slavonije i Srema, Bosanska Posavina, Smederevski sandžak, delovi Vlaške do reke Olt ostale su pod vlašću Austrije. Mletačka Republika je izgubila posede na Peloponesu, a u zamenu je dobila nekoliko tvrđava u Albaniji. Turska je odbila zahtev Karla VI da preda Rakocijai njegove pristalice. Potvrđeno je pravo austrijskih trgovaca da slobodno trguju po Osmanskom carstvu kao i balkanskih trgovaca – pre svega Grka – da trguju po Austriji. Treba primetiti da su ovu mogućnost tokom 18.veka balkanski trgovci iskorišćavali u većoj meri od austrijskih. Radi zaštite interese svojih podanika Austrija je osnovala konzulate po Turskoj.

Protiv pokušaja ponovnog osvajanja ranijih španskih poseda u Italiji (1716-19) Austrija je pridobila za svoje saveznike Englesku, Holandiju, pa čak i Francusku, tako da Španija nije uspela da ostvari svoje ciljeve. Morala se prikloniti londonskom sporazumu koji je predviđao ponovnu raspodelu spornih teritorija. Saveznice Austrije su postigle da se Karlo odrekne prava na Španiju i da - dobije Siciliju od Savoje u zamenu za Sardiniju (1720.). Španija je dobila Parmu, Pjačencu i Toskanu u Italiji. Ovim mirom je Austrija postigla svoj najveći obim u istoriji (oko 725.000 km2), ali ga ona nije zadržala ni do kraja Karlove vladavine. Moć KarlaVI je posle ovih ratova bila na vrhuncu. Francuzi i Šveđani su potisnuti iz Nemačkog carstva. Francuska je bila za mirne odnose sa Austrijom. Hegemonija Habzburga u Nemačkom carstvu bila je sigurna, a njen posed Belgije, velikog dela Italije i Mađarske je bio osiguran. Mađarska koja je zbog svog otpora integraciji u Habzburšku monarhiju prethodnih vekova trošila snagu dinastije sada joj je svojim materijalnim i ljudskim potencijalima samo povećavala moć. Osmanska carevina je bila poražena i činilo se da od nje izvesno vreme ne preti nikakva opasnost. Došlo je vreme da se veća pažnja posveti unutrašnjoj politici, rešavanju pitanja nasleđa prestola, podizanju ekonomske snage, brojnog stanja i kulturnog nivoa stanovništva Carevine. Za Habzburšku monarhiju nastupio je dugo očekivani period mira koji je trajao 13 godina.

RAT ZA POLJSKO NASLEĐE I RAT SA TURSKOM

U pomenutom periodu došlo je do diplomatskih razmimoilaženja među nekadašnjim saveznicima. Pošto je Londonski mir pogodovao najviše engleskim interesima, Karlo VI je bio nezadovoljan i počeo je stvarati neprijatnosti engleskom kralju – koji je kao hanoverski izborni knez formalno bio podanik Nemačkog cara. To je prouzrokovalo približavanje Engleske Francuskoj, vekovnom neprijatelju Habzburga kao i pruskom kralju kao vladaru velike protestantske države u nemačkom carstvu. Karlo je to pokušao neutralizovat približavanjem španskim Burbonima i Rusiji. Diplomatsku istoriju sledećih decenija obeležavao je habzburško-španski i habzburško-engleski odnos.

Povod razrešavanju sporova između velikih sila dao je 1733. godine pitanje nasleđivanja poljskog prestola. Posle smrti Avgusta II (ujedno saksonski izborni knez) velike sile su se sporazumele u ličnosti portugalskog vojvode Emanuela. Međutim sami Poljaci su izbrali Stanislava Lešćinskog. Pod ruskim i austrijskim pritiskom on je proteran, te je na ponovnom izboru na poljskom saboru izabran sin Avgusta II, Avgust III. To je poslužio kao povod za napad od strane Francuske (Lešćinski je bio zet Luja XV). Carevinski savet je izglasao rat sa Francuskom, ali na bojnom polju doživljeni su neuspesi. Francuzi su zauzeli Lotaringiju, Španci Milano, Napulj i Siciliju.

Na osnovu mira sklopljenog 1735. godine, Španci su zadržali Siciliju i Napulj, a vratili su Austriji Milano. U posed Monarhije došla je i Parma, Pjačenca. A Toskanu je dobio proterani lotarinški vladar mladi Franja Stefan. Lotaringiju je na doživotno uživanje dobio Stanislav Lešćinski. Predviđeno je da posle njegove smrti Lotaringija pripadne njegovom zetu, odnosno njegovim naslednicima, što je značilo da dolazi pod francusku vlast. Tokom ovih izmena poseda Austrija je izgubila određene teritorije, međutim njeni posedi su na ovaj način postali povazaniji. Uzgred, Poljska nije doživela nikakve teritorijalne izmene.

Godine 1736. umro je E.Savojski. Bio je to gubitak iz dva razloga: ponovo je pretstajao rat sa Turskom, a pored toga on je za razliku od Karla VI imao jasnu spoljnopolitičku koncepciju. Izvlačeći zaključke iz neuspelog nasleđivanja španskog prestola, Savojski je zastupao gledište da težište habzburškim posedima daju podunavske oblasti i da Habzburška monarhija svoju budućnost treba da potraži na istoku, a ne

59


na zapadu. Predlagao je širenje prema Balkanu. Međutim izgledi na proširenja u tom pravcu izgledali su manje verovatni posle drugogo Karlovog rata sa Osmanskim carstvom 1737-1739.

Karlo VI je odgovarajući savezničkom ugovoru sa Rusijom 1737.g. po drugi put zaratio na Osmansku carevinu. Računajući da će rat sa Osmanskom imperijom bogato nadoknaditi gubitke iz prethodnog rata, Austrija je protiv Turske pokrenula ne samo ugovorom predviđenih 30.000 vojnika već gotov celokupnu svoju armiju. Pri tome komandu nije poverio tada najtalentovanijem vojskovođi Janošu Palfiju već surevnjivim, nesposobnim generalima Seckendorfu, Hildburghausenu, Königsecku, Wallisu i Neippergu koji su se sukcesivno smenjivalina čelu vojske. Istovremeno Osmanska imperijaje svojim glavnim neprijateljem smatrala Austriju, a ne Rusiju, te je protiv nje skoncentisla svoje snage - a one su još uvek bile respektabilne,s time više što su je uvežbali i savetovali francuski oficiri. Vrednost osmanske vojske ubrzo se pokazalana ratištu: posle prvih uspeha Austrijanaca turska vojska je ubrzo preduzela inicijativu i zauzela Oršavu i kod Grocke je u otvorenoj bici 23. jula 1739.godine potukla austrijsku vojsku i zauzela Beograd. Austrijska vojska nije bila više kao pre dvadeset godina: loše vođena, slabije organizovana, sa lošom opskrbom (beogradskoj posadi je isporučena samo trećina žita, a 2/3 baruta bila je obična crna zemlja). Usled tako katastrofalnog razvoja vojne situacije nije preostajalo ništa drugo negosklopiti mir. Prema Beogradskom miru iz 1739.godine izgubljene su sve tekovine Požarevačkogmira sem Srema i Banata.

PRAGMATIČKA SANKCIJA

Više od teritorijalnih promena, Karla su brinuli problemi vezani za nasleđivanje prestola posle njegove smrti. Poučen iskustvom iz Rata za špansko nasleđe, da bi predupredio raspad zemalja kojima su vladali Habsburgovci, car Karlo VI izdao je Pragmatičnu sankciju. Dokument je usvojen na tajnoj sednici kraljevskog saveta 19. aprila 1713. i sadržavao je tri odluke 1) da se zemlje i kraljevine Habsburgovaca nasleđuju u celini: ne smeju se deliti niti birati zasebnog kralja 2) Ako Karlo VI ne bude imao sina nasleđuju ga kćeri 3) ako njegova loza izumre, presto nasleđuju kćeri njegovog brata Josifa I. Pragmatična sankcija spada u najvažnije dokumente u istoriji Habsburške monarhije i evropske diplomatije. Prihvatanje sankcije od strane staleških skupština u pravno, teritorijalno i nacionalno nepovezanim habsburškim zemljama trebalo je da učvrsti unutrašnje jedinstvo te nehomogene države. Stoga je Pragmatična sankcija jedan od zakona koji će činiti državno-pravnu osnovu Habsburške monarhije sve vreme njenog postojanja. Razumljivo je, stoga, nastojanje da odredbe propisane ovim dokumentom potvrde ostale evropske sile i priznaju ih kao načelo međunarodnog poretka. Kršenje Pragmatične sankcije od strane drugih država Habsburgovci bi smatrali za Casus belli opravdano strahujući od pretenzija suseda ka svojim teritorijama. Poštovanje legitimiteta i očuvanje status quo u Evropi biće temeljni principi koje će Austrija zagovarati u međunarodnim odnosima. To će naročito doći do izražaja u vreme socijalnih i nacionalnih previranja u XIX veku.

U godinama posle Raštatskog mira ovaj ugovor nije imao naročitog značaja, ali posle smrti Karlovog jednogodišnjeg sina Leopolda 1716. godine, postala je okosnica unutrašnje i spoljne politike Karla VI. Prestolonaslednik je po Pragmatičkoj sankciji postala je Marija Terzija rođena 1717. godine. Međutim habzburški porodični ugovor nije obaveziavao ni zemlje unutar Austrijske monarhije, niti strane države. Zbog toga je unutrašnjoj i spoljnoj politici Karla posle smrti njegovog sina pečat udarila težnja da obezbedi priznanje marije Terezije kao zakonite naslednice. Zapravo u narednom periodu Karla su u manjoj meri interesovali eventualni teritorijalni gubici na Balkanu i Italiji od osiguravanja nasledtsva Austrije - pošto je ulog bio znatno veći.

Prihvatanje Pragmatične sankcije nije išlo lako i trajalo je gotovo dvadeset godina. Sabori naslednih habsburških zemalja potvrdili su je posle sedam godina, iznuđujući zauzvrat manje ili veće ustupke od vladara - Štajerska, Kranjska, Erdelj 1720; Nizozemska 1723; Lombardija 1725. Teže je išlo u pogledu Češke i Austrije koje su bili feudi Carstva pa je u ovom slučaju Pragmatičnu sankciju usvajao sabor u Regensburgu. Carstvo je bilo još nehomogenija državna tvorevina od naslednih habsburških zemalja, skup manje više nezavisnih državica razdiranih međusobnim sukobima čiji su vladari bili neprijateljski nastrojeni prema Habsburzima i carskoj vlasti uopšte. Pragmatična sankcija je u prvom redu pogađala interese Bavarske čija je dinastija Vitelsbah dosta osnovano polagala pravo na češku krunu. Sabor u Regensburgu prihvatio je dokument tek 1732. pored odbijanja Bavarske i Saksonije. Od strane Rusije, Engleske, Danske, Holandije i Pruske Pragmatička sankcija je prihvaćena 1727.g.. Tradicionalni neprijatelj Habsburgovaca, Francuska, je to odbila ostavljajući sebi odrešene ruke da se umeša ako nastanu problemi oko nasleđa. Francuzi su priznali pragmatičnu sankciju tek kada im je Austrija učinila ustupke posle rata za poljsko nasleđe.

Na čvrst otpor naišla je Pragmatična sankcija i u Ugarskoj. Pod svežim utiscima Rakocijevog ustanka mađarski sabor od 1712-1715. odbio je da prihvati dokumenat, zadržavajući pravo da u slučaju izumiranja muške loze Habsburgovaca slobodno bira vladara. S time u vezi treba ukazati na to da je Hrvatska imala poseban stav prema Pragmatičnoj sankciji. Sabor u Zagrebu je na predlog biskupa Esterhazija još marta 1712, znači pre obnarodovanja pragmatičke sankcije, izglasao da će hrvatsku krunu poveriti i ženskoj grani kuće Habsburga. Pri tom je Sabor naglašavao da je sa Trojedna kraljevina sa Ugarskom samo u personalnoj uniji i da će kada ne bude bilo više istog vladara prestati da postoji i državna zajednica između Hrvatske i Ugarske. Sabor u Požunu je, razume se, burno negodovao protiv ovih zaključaka Hrvata. Ovaj stav hrvatskog sabora,

60


odnosno mogućnost da se vekavona mađarsko-hrvatska državna zajednica raspadne, e velikoj meri je uticala na prihvatanje Pragmatičke sankcije od strane mađarskog sabora 1722.g.

UNUTRAŠNJA POLITIKA KARLA VIRatovi od kraja 17.v.eka do završetka Karlove vladavine stavljali su Austriju u finansiskom pogledu

pred vrlo teške zadatke. Porast državnih rashoda (1737. oko 30,000.000 forinti.) bio je, naime mnogo veći od porasta državnih prihoda (1739. oko 25,000.000 forinti). Ti problemi su bili rešivi samo uzimanjem novih zajmova, bilo prisilnih kod staleža, Jevreja, sveštenika ili na strani (u tom slučaju služili su kao zalog naročito rudnik žive u Idriji, rudnici bakra u Ugarskoj i kontribucija u Šleskoj. Državni dugovi su bili u neprekidnom porastu (1700. godine - 22,000.000 f., 1714. g 54.000.000 f. 1739 - 99,000.000 f). U vreme Leopoldovog rata s Turcima i Rata za špansko nasleđe država je nekoliko puta došla gotovo do bankrotstva, a upravo nestašica finansijskih sredstava bila je uzrok Karlovog pristajanja na nepovoljan Beogradski mir 1739.g.

Veći deo reformi centralnih nadleštava kretao se zbog toga oko sređivanja finansija i nadzora nad njima. Još u vreme Leopolda I sva finansijska pitanja u vezi sa vojskom poverena su Tajnoj deputaciji (1698). Jedna od prvim Karlovih mera bila je da češku, mađarsku, austrijsku komoru i njihove prihode podredi Dvorskoj komori u Beču. U poslovima vezanim za kreditiranje države prvi put je značajnu ulogu dobio i domaći privatni kapital u Beču (Oppenheimer). Međutim, kad je na početku Rata za špansko nasleđe došlo do sloma Openhajmerove kuće, što je pretstavljalo veliku štetu za državu, ona se oslobodila zavisnosti od pojedinih kapitalista osnivanjem Bečke gradske banke (Wiener Stadtbank) 1706. godine. Ta banka je kao glavni zadatak prihvatila isplatu državnih dugova, a sa druge strane dobila je veliki deo kameralnih državnih prihoda i preduzeća. Ona je postala centar za primanje depozita kapitalista, a njenom pomoći uvodio se jedinstven sistem u uzimanju državnih zajmova, kao i njihovog vraćanja. Uprkos imenu radilo se o potpuno državnoj ustanovi, zapravo o nekom obliku državne blagajne.

Mada u je Karlovo vreme u Beču postojalo još uvek pet dvorskih kancelarija (austriska, češka, ugarska, erdeljska i nizozemska, 1713.g. osnovano je špansko veće) ipak je putem reformi centralnih nadleštava došao do izražaja poseban položaj Austrije u odnosu na Nemačku državu kao i težnja za centralizacijom vlasti u rukama vladara.

Privremenim ukidanjem Tajne konferencije (1705-09) i njenim obnavljanjem u obliku “stalne” Tajne konferencije sa 8 članova (na čelu sa dvorskim kancelarom) - prvog oblika ministerijalne vlade koja stalno zaseda - odeljeni su austrijski poslovi gotovo u potpunosti od poslova nemačke države. Pošto je Banska krajina već 1703. godine prešla pod upravu Dvorskog ratnog saveta, podređeni su mu 1705-09 g. i ratni saveti u Gracu i Inzbruku. Sličnog značaja je i reorganizacija Dvorske komore (1714.) osnivanjem više kameralnih deputacija prema stvarnim referatima, a ne više prema teritorijalnom principu koji se očuvao jedino još u zadržavanju posebnih teritorijalnih referata za ugarske, prednje- i unutrašnjeaustrijske zemlje. Konačno, apsolutističke tendencije izražavaju se i u održavanju protivreformacijske verske politike u austriskirm zemljama povezane još uvek sa prinudnim iseljavanjem protestanata u Erdelj (1726-35), otežavanjem naseljavanja nekatolika u “novoosvojena” ugarska područja i jezuitskom akcijom za dalje proširenje katoličke vere u Mađarskoj i Erdelju.

Ugarsku polovinu države - koja je za vreme Leopoldovog rata s Turcim u pogledu centralnih nadleštava podeljena na četiri dela (Vojna krajina pod Ratnim savetom, “Neoacquisita” pod Ratnim savetom i bečkom Dvorskom komorom, Erdelj i mađarsko-hrvatske zemlje) – centralizatorska politika nije zahvatila u tolikoj meri.

U oslobođenim oblastima se posle 1696. godine otpočelo sa reorganizacijom političke vlasti. Obnavljane su županije Banat je predviđen za naseljevanje Nemaca i za pretvaranje u oglednu ekonomsku oblast. Početkom 18.v. određivanjem teritorija Posavske i Potisko-pomoriške krajine, proširilo se područje podređeno Ratnom savetu, nesumnjivo i u nameri da se ojača oslonac habzburške politike protiv buntovnih Mađara, uporedo s formiranjem novih feudalnih poseda.

REKONSTRUKCIJA UGARSKE POČETKOM 18.V. MAĐARSKI DRŽAVNI SABORI OD 1712-1715 I 1722/23.G.Naslednik Josifa I koji je tokom mirovnih pregovora sa ustanicima umro, postao je pretedent na

španski presto, poslednji muški izdanak dinastije, Karlo (kao nemački car KarloVI kao mađarski kralj Karlo III). Realna mogućnost da poput KarlaV u svojoj ruci koncentriše vlast nad španskim i austrijskim posedima i carsku vlast u Nemačkoj potaknuo je njegove saveznike u Ratu za špansko nasleđe Holandiju i Englesku, da mu uskrate podršku te se on prema odredbama mirovnog ugovora u Utrehtu morao zadovljiti carskom krunom i austrijskim posedima. Da bi sa uspehom mogao zadržati status velike sile Karlo je bilo u interesu mirno rešenje odnosa sa Mađarskom. Iz tih razloga ali i usled svojih ličnih karakternih crta, slično Josifu I, imao je znatno pozitivniji stav prema Ugarskoj od Leopolda I. To potvrđuju njegove reči upućene svom kancelaru još iz Barselone: "Moja je želja da sa ovom nacijom postupamo sa više razumevanja i da predupredimo njihove žalbe u smislu da ih Nemci ugnjetavaju; treba pokazati, da u njih imam isto onoliko poverenja kao i u druge i da ih poštujem." Bečka administracija se pod njegovom upravom klonila nasilnih metoda iz vremena Leopolda I. Shodno tome, Karlo je 30.marta 1712.g. potvrdio odredbe Satmarskog mira i sazvao sabor u

61


Požunj. Još pre svog krunisanja za kralja izdao je garantnu diplomu (hitlevel) kojom je obećao poštovanje mađarskog ustava, očuvanje teritorijalne celovitosti Ugarske; obećao je da će zemljom upravljati u saglasnosti sa mađarskim zakonima. Mada su Mađari vojno poraženi, Karlo je postupao blago i mađarsku stranu tretirao gotovo kao ravnopravnu. Nisu sledile nikakve odmazde ili režim poput onog posle poraza Čeha kod Bele Gore. Posle mnogih decenija ratovanja konačno je za Mađarsku usledilo željno isčekivano doba mira i napokon su se mogle iskoristiti pogodne okolnosti nastale isterivanjem Osmanlija i ujedinjenjem zemlje tokom Velikog bečkog rata. Osamnaesti vek je za Kraljevinu značilo obnovu zemlje, lagan privredni rast, političku konsolidaciju i period ponovnog širenja ideja i postinuća evropske kulture. Pri tome je uspostavlajnje tradicionalne društvene i upravne organizacije pogodovao položaju plemstva: njihova volja bila je odlučujuća na državnom saboru, oni su upravljali radom županija i zahvaljujući svojim privilegijama sa dobrim šansama ulazili su u ekonomske tokove zemlje.

DRŽAVNI SABOR OD 1712-1715.G.Zakoni koji su posle permanentnih, a često kranje žučnih rasprava, izglasani na državnim saborima

Mađarske od 1712-1715 i 1722/23 zaključili su decenijama dug period kurucko-labanckih ratova, regulisali su odnose između vladara i ugarskih staleža i poslužili su kao temelj i okvir političkog i društvenog razvitka Ugarske za nekoliko decenija.

Mađarski sabor kao nastavak krnjeg sabora od 1708-1711 sazvan je za 3.apr.1712.g. Vladar je na sabor stigao 18. maja, 21.maja je izdao garantnu diplomu, a sledećeg dana je u veoma svečanoj atmosferi krunisan za mađarskog kralja pod imenom Karlo III. Tokom avgusta rad sabora je morao biti prekinut zbog velike epidemije kuge, te je sa radom nastavio 1714/1715.g. Doneo je ukupno 136 zakona čiji broj i karakter svedoče o tome da su državni oci bili svesni sudbonosnosti vremena i težine zadataka koji su pretstajali u cilju reorganizacije države. Karlo III izdavanjem svečane diplome potvrdio želju da tokom svoje vladavine poštuje mađarski staleški ustav sve zakone, prava, privilegije, slobode i običaje Mađarske sem 31.čl iz 1222.g. o pravu plemstva na otpor kralju, i u saglasnosti sa zajedničkim tumačenjem zakona od strane sabora i kralja. Obavezao se da će zemljom upravljati na osnovu mađarskih zakona, a ne na način kojim upravlja naslednim habzburškim zemljama i da će čuvati teritorijalni integritet Ugarske. Potvrđeno je pravo mađarskih staleža da po izumiranju muške grane Habzburga slobodno izaberu novog kralja. Sa svoje strane mađarski staleži su prihvatili rigorozne zakone protiv uvrede veličanstva, izdaje. Zakonomje predviđeno da će Ugarski sabor biti sazivan svake treće godine. Fiksirano je da će se u vezi sa pitanjima odnosa sa Osmanskim carstvom Dvor savetovati sa mađarskim magnatima. Za palatina izabran je Mikloš Palfi. Estergomskom nadbiskupu car je darovao za sva vremena titulu kneza Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti. Potvrđeni su samostalni zakoni Hrvatske i Slavonije. Sedamdesetdve strane aristokrate su dobili mađarsko državljanstvo. Poništene su odluke svih saboraodržanih tokom Rakocijevog ustanka. Učesnici ustanka koji su se vratili u predviđenom roku dobili su amnestiju. Oni koji se nisu vratili, računajući među njih i Rakocija i Berčenjija su proglašeni izdajicama države i konfiskovana je sva njihova imovina. Zakonom je utvrđeno da kmetovi prilikom putovanje iz jedne u drugu županiju moraju raspolagati pasošem. Ponuđen je i svojevrstan "mađarski Einrichtungswerke" (zapravo isti je nastao još za vreme Koloničevog nacrta, a ovom prilikom je plemstvo držalo potrebnim da se rasprave pitanja iz tih oblasti) koji je sadržao predloge u vezi sa reformama na polju političkog uređenja, oživljavanja trgovine, poljoprivrede, zanatstva, u vezi sa verskim pitanjima itd. U vezi sa tim pitanjima formirane su komisije koje su do sledećeg sabora trebale razraditi rešenja postojećih problema. Prema novim zakonima, mađarska Komora više nije bila podređena bečkoj, već neposredno kralju, a bečka Komora je predala ugarskoj upravu "novoosvojenih" krajeva sa izuzetkom Vojne krajine. Na saboru je donet zakon koji je potvrdio verske odluke sabora održanih 1681. i 1687.godine, što je u krajnjoj konsekvenci značilo sužavanje prava protestanata. Određeneo je takođe da se crkveni sabori ili druge vidovi masovnih narodnih okupoljanja mogu držati samo uz prethodnu kraljevu dozvolu.

Među najvažnije zakone spadali su oni koji su se odnosili na vojno pitanje. Zakonom je potvrđeno pravo mađarskog sabora da odlučuje o porezu za izdržavanje stajaće vojske. Rešenja vezana za vojsku dovela su do ukidanja posebne mađarske vojske, koja je inkorporirana u carevinsku. Istina je da su mađarski staleži u početku želeli sopstveni, mađarski ratni savet zadužen za samostalnu mađarsku vojsku, ali je zbog protivljenja Dvora i još uvek jake svesti od turske opasnosti sabor prihvatio rešenje koje je vladar nalagao. Staleži su ipak postigli da se očuva nesavremena plemićka insurekcija, koja je bila pravna podloga plemićke oslobođenosti plaćanja poreza. Stajaća vojska je bila podređena bečkom Ratnom savetu, komandni jezik bio je od 1750-ih godina nemački, a oficirski kadar dinastički nastrojen, u početku sa malim brojem mađarskih oficira (zbog nepoverenja prema njima). Tokom kasnijeg razvitka brojno stanje vojske je maksimirano na 108.000 vojnika. Popunjavanje brojnog stanje teklo je regrutacijom: svaka županija je bila obavezna da da određen broj vojnika. Od 1752. godine svaki oficir koji je deset godina već dobro obavljao svoju dužnost morao se smatrati plemićem. Kao što smo pomenuli, drugi vid odbrambenih snaga pretstavljala je plemećka insurekcija. Zapovednik tih snaga bio je palatin. Najveću ulogu plemićka insurekcija je odigrala u vreme Rata za austrijsko nasleđe i za vreme napoleonovih ratova. Staleži su sebi zadržali pravo izglašavanja vojnog poreza i

62


regrutacije. Kontribucija je izglašavana na tri godine. Poreze su plaćali jedino kmetovi, a plemstvo je sebi "za večita vremena" obezbedilo oslobođenje od plaćanja poraza.

Jedan od suštinski važnih posledica Karlovačkog- i Satmarskog mira bila je činjenica da je Mađarska razoružana. Mađarska pogranična vojska je raspuštena, u zemlji se nalazila carska vojska pod komandom pretežno nemačkih oficira i Dvorskog ratnog veća. Vojska novostvorene Vojne granice sastojala se većinom od Srba koji su uživali relativno široku samoupravu i bili su neskloni feudalnom i državnom uređenju zemlje. Ugarski staleži su izgubili svoje legalno pravo na zaštitu svojih poseda, staleškog ustava i verskih sloboda oružanim otporom vladaru, koji su uživali od 1222.godine. Zaštitu svojih prava mogli su vršiti mirnim putem preko sabora i plemićkih županija. Uslovno rečeno od ratničkog naroda Mađari su postali narod pravnika. Staleži više nisu morali da se bore protiv Osmanlija, ali je nestala i nada u nezavisnu državu.

MAĐARSKA PRAGMATIČNA SANKCIJA - DRŽAVNI SABOR OD 1722/23 GODINE S ciljem usvajanje Pragmatičke sankcije Karlo VI je za 1723. g. sazvao i mađarski državni sabor. Pre

početka zasedanja Dvor je razvio veoma široku aktivnost među mađarskim političkim krugovima radi njihovog pridobijanja. To je i urodilo plodom, te je sabor odmah, na početku zasedanja "dobrovoljno" ponudio da prihvati nasleđivanje i po ženskoj liniji. Tri zakona (1723: 1-3.) koji se odnose na ovo pitaje poznati su kao mađarska pragmatička sankcija. Prema tim zakonima mađarska kruna se u unutar Habzburške kuće nasleđuje po ženskoj liniji koja potiče od Leopolda I po principu primogeniture sledećim redosledom: kćerke Karla III, zatim kćerke Josifa I, pa Leopoldove kćerke, s time da unutar ženske linije koja dođe na presto važećim se povo smatra nasleđivanje po muškoj liniji. Po izumiranju ženske linije Leopolda I pravo izbora kralja se vraća mađarskoj naciji. Kraljevina Mađarska i nasledne pokrajine su nerazdvojivo povezane ( indivisibiliter ac inseparabiliter) i da su dužni jedni druge pomagati u slučaju spoljnog napada (contra vim externam); kralj mora položiti zakletvu na poštovanje i očuvanje zakona Mađarske odnosno privilegije plemstva. Mađarska pragmatička sankcija sadržavala je još jednu konstataciju - koju su u momentu donošenja ovog dokumenta savremenici smatrali drugorazrednim pitanjem, a koja je kasnije imala izuzetno veliku važnost: zemlje u okviru krune Sv. Stefana - što znači Mađarska, Hrvatska, Slavonija i Erdelj takođe pretstavljaju nerazdvojivu celinu. Pomenuta tri zakona postali su osnova razvoja javnopravnih odnosa i državnopravnog položaja Mađarske do 1918.g.

Sem što je potvrdio neke od zakona donetih na prethodnom državnom saboru, među više od stotinu zakona doneti su zakoni o oslobođenosti poreza posedničkog plemstva, o organizaciji vrhovnog sudstva, Namesničkog veća, osnivanju Državnog arhiva i o stranim kolonistima u zemlju: oni dobijajo 5, a zanatlije 15 godina oslobođeosti plaćanja poreza.

UPRAVNI ORGANI UGARSKE OD 18.VEKA

Prema odlukama sabora od 1715. i 1723.g. glavni državni organi Ugarske bile su tzv. dikasterije (dicasteria, kormányszék). Bile su podređene direktno vladaru i nisu bile odgovorne državnom saboru. S obzirom da su njihovi članovi bili ugarski velikaši, pretstavljali su kompromisno rešenje podele vlasti između habsburškog vladara i ugarskih staleža.

Najviši rang od njih imala je Mađarska kraljevska kancelarija (Cancellaria regia Hungarico-aulica) u Beču. Njegov zadatak je bio da vodi korespondenciju sa carevinskim, centralnim državnim uredima. Ova kancelarija je podnosila pretstavke od strane Mađara prema dvoru i obratno, preko nje su kraljeve odluke, uredbe, pisma dolazila do Namesničkog veća koje ih je prosleđivalo dalje. Kancelari su poticali iz redova mađarskog svetovnog i duhovnog plemstva.

Namesničko veće (Consilium locumtenentiale) osnovano 1723. bila je najviša dikasterija na nivou Mađarske, koje je rukovodilo izvršnom vlašću i unutrašnjom upravom zemlje. Bio je najvažniji organ novog političkog sistema zemlje. Njome je predsedavao palatin, odnosno kraljev namesnik, njeno sedište je do 1784.g. bilo u Požunju, otad u Budimu. U početku se sastojalo od 22 svetovna i duhovna plemića izabrana od strane vladara. Njen delokrug je bio širok i protezao se na ubiranje vojnog poreza, na urbarijalna pitanja, na red i mir, na zdravstvo, trgovinu i carine i na kontrolu sprovođenja zakona i uredeba. Istina njene ovlasti u pogledu trgovine i carina bile su uske, a nisu se protezale na kolonizaciju i vojsku. Njabolje je funkcionisao kao organ koji je čuvao kmetove od vlastelinskih zloupotreba.

Pitanja vezana za opskrbu vojske i njihove veze sa civilnim vlastima rešavala je Z emaljska komisija (comissariatus provincialis) organizovana takođe 1723.g. Finansijskim poslovima - znači kraljevskim posedima, prihodima od rudnika i svim ostalima prihodima - bavila se Ugarska kraljevska dvorska komora shodno odredbama 18.zak.člana iz 1715.g. Glavni problem sa ovim organom bio je taj što je bio direktno podređen Dvorskoj komori (Hoffkamer) u Beču, protiv čega su ugarski staleži neuspešno protestovali.

Najvažniji stub vlasti staleža pretstavljao je Državni sabor (Dieta). Bio je dvodoman. U gornjem domu su se nalazili pretstavnici magnata i prelati, njima je pretsedavao palatin. U donjem domu su bili poslanici županija i slobodnih kraljevskih gradova. Pretsedavao je tzv personalis (személynök).

Upravni organi srednjeg nivoa bile su županije i slobodni kraljevski gradovi.

63


Županije su bile autonomne organizacije lokalnog plemstva, imali su pravo da na svojim generalnim skupštinama donose statute i da svojim poslanicima na državnom saboru formulišu uputstva, instrukcije. Mada su u pogledu vođenja poslova potpadali pod nadzor Namesničkog veća, ipak su u prvom redu bili organi staleške vlasti. Toj njihovoj ulozi nije smetala ni činjenica da je glavne župane birao vladar jer je i njih morao izabrati iz redova mađarskih magnata.

Slobodni kraljevski gradovi su posedovale privilegije koje su im garantovale relativno visoku autonomiju na polju ekonomskih pitanja, gradske uprave, finansija, sudstva, verskih pitanja - na teritoriji koja je pripadala tim gradovima. Slobodni kraljevski gradovi su bili izuzeti ispod jurisdikcije županija. Inače, ispod jurisdikcije županija bile su izuzete i određene privilegisane oblasti poput Jas-kun okruga, tzv. Hajdušaga, Potiskog i Velikokikindskog dištrikta.

Sabori iz 1715 i 1723.g. reformisali su i već veoma nesavremeni, mnogo osuđivani sudski sistem. Najviša sudska vlast bila je Sedmočlana tabla (Tabulla septemviralis) (1715 :24),kome je pretsedavao palatin. Niža instanca bila je Kraljevska tabla (Tabula regia) (1723 :30) pod pretsedništvom personalisa. Ova dva suda zajedno, nazivana su Kraljevskom kurijom. Niža instanca od pomenutih bile su četiri Okružne table. Na najnižem nivou su bili županijski i gradski sudovi, odnosno za kmetove vlastelinski sudovi.

KOLONIZACIJA OSLOBOĐENIH OBLASTI

Vek i po dugčka turska vlast, ratovi, Rakocijev ustanak i strahovita epidemija kuge desetkovale su stanovništvo južnih krajeva Mađarske. Jedan od najvažnijih zadataka nove administracije je bila kolonizacija stranog stanovništva u opustošenim oblastima, s time da je ona vršena i sa konkretnim političkim ciljem da se oslabi mađarski element društva. Mada je već krajem 17. veka počeo proces unutrašnje migracije i povratka starog stanovništva iz Gornje Mađarske, ponovno naseljavanje regiona teklo je pretežno putem kolonizacije. Početak zvanične politike organizovanog useljavanja se vezuje za kralja Karla III, od dvadesetih godina - pri čemu se organizovano useljavanje Srba odigralo većim delom još za vreme Leopolda I 1690. godine.

U svom proglasu upućenom nemačkom stanovništvu Porajnja, Karlo III je istakao da mu je namera da Mađarsku, oputesteli bastion odbrane hrišćanstva, naseli Nemcima. Pored kraljevog patenta i vlastela je uputila pozive na useljavanje. Do imigracije u većem obimu došlo je za vreme vladavine Marije Terezije, koja je 1766. godine osnovala i poseban državni ured za pitanja imigracije. Nemce su očekivala potpuno izgrađena, opremljena sela i višegodišnja oslobođenost plaćanja poreza. Broj Nemaca naseljenih tokom osamnaestog veka premašivala je milion ljudi. Putem njihovog useljavanja nastala su karakteristična švapska seoska naselja u brdskim oblastima Bakonja, Piliša, Verteša, u okolini Budima i Pešte, u Satmaru, Tolni, Baranji, Bačkoj i Banatu. Seljacima koji su se useljavali u Bačku i Banat mađarski sabor je 1723.g. odredio 6 godina, a zanatlijama 15 godina oslobođenosti poreza. Feudalne obaveze kolonista bile su regulisane ugovorima, imali su pravo selidbe, rabotu su mogli otkupiti, a sistem po kojoj je zemljišni posed nasleđivao samo jedan od dece – obično najstariji sin – sprečavao je usitnjavanje njihovih poseda.

Sem organizovane kolonizacije pre svega Srba i Nemaca, u Mađarsku se tokom 18 i 19. veka spontano useljavalo na stotine hiljada Rumuna. Na jugu Mađarske etnička slika je postala izrazito šarena. Prvi upravitelj Tamiške banovine general Mercy je shodno zamislima vezanim za organizovanje Vojne granice, uz obavezu vojne službe najpre darivao zemlju Srbima i Rumunima. Kasnije je uz poreske i druge olakšice i obećanja verske tolerancije u pomenutoj oblasti naselio nemačke, francuske, italijanske, španske, češke, bugarske porodice. Komorske (državne) pustare zakupljivali su grčki, srpski, cincarski trgovci. Poseban kolorit naseljavanja Banata dala je činjenica, da su za vreme Marije Terezije u ovu oblast naseljeni i nepoželjni elementi i kažnjenici. Rekolonizacija mađarskog stanovništva odigrala se nešto kasnije.

Prvenstveno zahvaljujući ovoj akciji, vođenoj pod uticajem za ovo doba karakterističnog mišljenja da broj stanovnika određuje snagu države povisio se (bez Erdelja) broj stanovnika od 1711. do 1785.g u Mađarskoj od oko dva i po na sedam miliona! Pošto su kolonisti dolazili iz raznih zemalja, veoma se povećala etnička šarolikost, Naročito u južnim predelima Ugarske.

Zbog važnosti poljoprivrede u Austriskoj Monarhiji, kolonizacija je imala nesumnjivo vrlo veliki značaj za podizanje ekonomske snage države. Već u Karlovo doba pojavljuje se nacrt za izgradnju jake privredne baze u komorskom Banatu koja bi bila u trgovinskim vezama s Turskom, a preko Slavonije i Hrvatske - povezana rečnim putevima - i s lukama na gornjem Jadranu. Ovo je već plod preovlađivanja merkantilističkih priprincipa, pošto od početka 17.v. za državnu politiku nije vise svejedno da li prihodi potiču od uvoza ili izvoza robe. Državne vlasti počinju dodeljivati i velike privilegnje za monopolno pravo prodaje izvesnih proizvoda na određenoj teritoriji i subvencije osnivačima manufakturnih preduzeća, a neke osniva i sama država. Posebni centralnri uredi (Komercijalna deputacija u Beču od 1710, a ubrzo i slični posebni uredi za neke zemlje) rukovodili su ovim radom.

Odnos Mađara prema kolonistima bio je prilično ambivalentan. Mađarski staleži i posednička klasa su naseljavanje opustelih oblasti smatrali nužim zbog ekonomskih i fiskalnih razloga. Međutim, način na koji je kolonizacija sprovođena bila je u suprotnosti sa njihovim nacionalnim intreseima, jer je dvor favorizovao nemađarske elemente. Široke verske, kulturne, ekonomske pa i političke privilegije Srba odnosno značajne ekonomske olakšice davane nemačkim kolonistima (poreske olakšice bile su predviđene samo za strane

64


koloniste) stavljali su ih u povlašteniji ekonomski položaj od starog ili rekolonizovanog mađarskog življa, a pripadnost katoličkoj veri nemačkih kolonista i crkvene privilegije pravoslavnog stanovništva su pridošlice takođe izdizali iznad mađarskih kalvinistista koje je dvor jedva tolerisao. Vodećim ličnostima mađarskog političkog života je bilo takođe jasno da se kolonizacijom nemađara osetno menja etnička struktúra stanovništva zemlje (tokom 18. veka udeo Mađara u ukupnom stanovništvu zemlje opao je za oko 15 posto!) i da s time kopni otporna snaga nacije politici Dvora. Pri svemu tome mađarskim staležima je ozbiljan problem pretstavljala je činjenica da je teritorija Vojne granice izuzetaispod kompetencija mađarskih državnih organa i da široko područje Banata posle Požarevačkog mira nije priključeno upravnom sistemu zemlje.

TEREZIJANSKO DOBA

RAT ZA AUSTRIJSKO NASLEĐE

Iznenadnom smrću cara Karla VI 20.oktobra 1740. godine izumrla je muška grana Habzburške dinastije. Pošto je usled specifičnih okolnosti nastanka i istorije Habzburške monarhije najvažniji integrativni element pretstavljala dinastija, javila se bojazan da će se ona raspasti. Presto je prema odredbama Pragmatičke sankcije pripao njegovoj dvadesettrogodišnjoj kćerki Mariji Tereziji - jednom od najtalentovanijih i najvećih vladara dinastije. Bila je mlada, lepa, dinamična i talentovana. Mada ju je Karlo VI spremao za vladarske poslove, izazovi koji su sledili u Ratu za austrijsko nasleđe bili su ogromni. Vladarka je u izboru savetnika bila je srećne ruke, obezbedivši sebi pomoć nekolicine veoma obrazovanih i nadarenih ljudi, koji su joj u znatnoj meri pomogli pri sprovođenju njenih ciljeva u unutrašnjoj i spoljnoj politici. Uprkos tome što je imala već troje dece (nastavila je da rađa gotovo svake ratne godine) zadivljujućom energijom je obavljala državne poslove.

Po smrti Karla VI postavljalo se pitanje izbora cara Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti, s obzirom na činjenicu da po Salijskom zakonu carsku krunu nije mogla dobiti žena. Mada su više od dva veka Habsburgovci nosili naslov nemačko-rimskih careva, nisu uspeli da carsko zvanje od izbornog pretvore u nasledno. Marija Terezija je carsku krunu namenila svome mužu Franji Stefanu, ali odluka po tom pitanju zavisila je od opredeljenja devet izbornih kneževa. Ona mu je mogla dati glas kao češka kraljica, ali je trebalo pridobiti ostale elektore. Marija Terezija se ubrzo po očevoj smrti pismeno obratila kneževima preporučujući im svog supruga. To nije bilo dovoljno. Kneževi izbornici su se oduvek rukovodili svojim interesima i morali su se odobrovoljiti političkim ustupcima ili znatnim svotama novca._

Ubrzo je pitanje novog cara postalo drugorazredno, kada je bez obzira na međunarodnu garanciju Pragmatičke sankcije, nekoliko vladara izrazilo svoje pretenzije na habzburške posede. Svoje pretenzije na presto, prvi je izrazio bavarski izborni knez, Karlo Albert, koji je po ženskoj liniji bio potomak Ferdinanda I i stoga polagao pravo na krune Češke i Madjarske. Time je ozbiljno dovodio u pitanje interese Habsburgovaca. Ne samo što bi im preoteo ogromna prostranstva nego bi sebi obezbedio dva glasa u izboru za cara - kao bavarski knez i kao češki kralj. Sama Bavarska nije bila naročito opasna pretnja, ali težnje njenih kneževa da zavladaju Carstvom je poslednjih sto godina podupirala Francuska, koja je bila u stanju da krajnje ozbiljno ugrozi Austriju. Karlo Albert stoga nije nikada priznao Pragmatičnu sankciju i prebacivao je Francuzima kada su to učinili.

Svoje pretenzije su ubrzo nagovestili i saksonski knez i španski kralj Filip V. Pokazalo se da je Pargmatička sankcija bezvredna hartija. U takvoj situaciji najveći izazov pretstavljao je odnos Pruske. Upravo te godine na mesto Fridriha Vilhelma I poštovaoca institucije carstva, stupio je Fridrih II, pruski kralj i izbornik Brandenburaga. On nije imao ambicija da postane car, ali se moglo očekivati da će pokušati iskoristiti nezavidan položaj Marije Terezije kako bi ojačao svoju državu. Fridrih II je bacio oko na Šlesku. To je bila bogata pokrajina poznata po rudarstvu i razvijenoj tekstilnoj industriji. Njeno osvajanje mnogo bi značilo za još uvek siromašnu, militarističku Prusku. Uz to, stanovništvo Šlezije bilo je uglavnom protestantsko i Fridrih je očekivao da će radije prihvatiti jednovernog vladara nego ostati u katoličkoj Austriji. _

On je dao do znanja Mariji Tereziji da će glasati na njenog muža Franju Stefana Lotarinškog i priteći joj u pomoć protiv ostalih pretendenata, pod uslovom da mu preda Šlesku. Dvorski savet je posle duže rasprave prihvatio predlog, ali pre nego što je austrijski poslanik markiz Botta d' Adorno stigao u Berlin, pruske trupe su već provalile u Šlesku (16. decembra 1740.godine). Istovremeno je napala i Bavarska.

Francuska je zauzeta brigama oko očuvanja Lotaringije i sredjivanja teškog finansijskog stanja u početku davala miroljubive izjave, međutim Francuzi su morali računati sa neprijateljskim osećanjima muža Marije Terezije, Franje Stefana, čijoj porodici je 1735. godine oduzeta Lotaringija. Kada je Pruska i Bavarska stupila u rat bilo je jasno da Francuzi ne mogu propustiti odličnu priliku za slabljenje Habzburgovaca - na čemu su već vekovima radili - te su ubrzo i oni ušli u rat.

Široka protivhabzburška koalicija pretila je opasnošću da će poremetiti ravnotežu snaga u Evropi i da će suprotnosti koje su postojale eskalirati. Španija, saveznica Francuske, se još od 1739. nalazila u ratu sa

_ Branko…_ Branko…

65


Engleskom (tzv.Rat za Dženkinsonovo uvo). Francuska diplomacija nije krila da će se naći na strani Španije u borbi za Ameriku, i u ratnim lukama Brestu i Tulonu opremala se flota. _ Zbog svega toga u Engleskoj politici je vremenom dominantni uticaj dobila ratna struja. Pri tome moramo imati u vidu dve uporišne tačke engleske spoljne politike: kolonijalno širenje, koje je pretpostavljalo vladanje morima (“politika plave vode” - Blue water policy) i borba za održanje ravnoteže u Evropi. Moć Engleske počivala je na novcu i velikoj trgovačkoj i ratnoj floti zbog čega su je sa primesom pogrde zvali “Severnom Kartaginom”. Britanci su krenuli da osvajaju prekomorske zemlje i potiskuju ostale suparnike. Holandiju i Španiju su izbacili iz trke polovinom XVII veka. Sada su im prepreku prestavljali samo Francuzi, koji su stekli jaka uporišta u Severnoj Americi i Indiji. Englezi su zato gledali da Francuzi stalno budu zaokupljeni ratovima u Evropi kako bi im onemogućili da se više posvete odbrani kolonija - “Amerika se osvaja na Rajni”. Kako nisu imali znatnu kopnenu vojsku Britanci su diplomatijom i novcem podržavali francuske neprijatelje. Ceo vek - sve do sloma Napoleona - Engleska će biti podstrekač i najistrajniji član u svim savezima protiv Francuske. Održanje ravnoteže snaga na kontinentu bilo je, takodje, vjeruju engleske spoljne politike. Perfidna engleska politika je dosledno, makijavelistički, podržavala svoje saveznike do onog trenutka kada ne zapreti opasnost da previše ojačaju. Zato je često istupao iz koalicija u odsudnom času, spašavajući na taj način doskorašnje neprijatelje od potpunog sloma._

Ulaskom Francuske i Engleske u rat sukob je prerastao u veliki evropski rat, s time da se on protegnuo i na prekomorske kolonije evropskih sila. Rusija je stajala po strani smatrajući da njeni interesi nisu ugroženi kao i Holandija, mada će kasnije obe biti uvučene u rat. U ovom ratu koji je trajao osam godina na jednoj strani borili su se Pruska, Francuska, Španija, Bavarska, Saksonija, Keln, Falačka, Napuljska Kraljevina i Đenova, a na drugoj Austrija, Engleska, Holandija, Pijemont i Rusija. U Evropi su se protivnici sukobljavali na četiri bojišta - u Šleziji i Češkoj; Nizozemskoj; južnoj Nemačkoj i Italiji. Rat je vođen i na moru i u kolonijama. U južnoj Americi Englezi su ratovali sa Špancima, a u Indiji i severnoj Americi su pokušavali da preotmu francuske posede.

Za Austriju je rat bio borba za opstanak - kao i toliki drugi, uostalom. Ratovi su bili veliko iskušenje za krhko jedinstvo jedne državno-pravno, nacionalno i verski raznorodne carevine. Prohabsburški istoričari prikazivali su ovaj rat kao veliku herojsku dramu. Mlada, lepa carica, oličenje vrline, buduća majka 16-toro dece požrtvovano brani svoju državu od nasrtaja pruskog kralja, bezdušnog, hladnog, makijaveliste, homoseksualca koji se u poznim godinama pretvorio u starog namćora. Nemački istoričari su na ovo gledali iz suprotnog ugla. S jedne strane je kraljevina Pruska, kovačnica nemačkog duha i državnosti, predvođena sposobnim razboritim vladarom; s druge preživela državna tvorevina u kojoj su Nemci zaludu trošili svoje državotvorne snage i mešali se sa rasno inferiornim narodima i koja je stoga neminovno bila osuđena na propast.

Veliki evropski rat je započet napadom Fridriha II decembra 1740. godine. Fridrihove pobede ohrabrile su Bavarce i Francuze, te su njihove vojske ubrzo prodrle u Gornju Austriju. Sa juga u napad je prešla Španija i Mletačka republika. Pruske trupe su proleća 1741. godine osvojile Šlesku, a francusk-bavarske snage su tokom septembra zauzele Linz. Francuzi su sa Karlom Albertom u novembru zauzeli Prag. Saveznici su znali za nezadovoljstvo mađarskih staleža politikom Karla VI i računali su da će iskoristiti povoljnu priliku za oslobođenje od habzburške vlasti. Vladarka se našla u veoma teškoj situaciji: u Engleskoj, staroj neprijateljici Francuske, na vlasti je bila miroljubiva vlada, a u Rusiji su posle smrti carice Ane Ivanovne vladale nestabilne političke prilike te nije mogla računati na pomoć saveznika. Dvor je bio primoran da razmišlja o odbrani same prestonice.

U takvoj situaciji porastao je značaj Mađarske i Marija Terezija je sazvala njen državni sabor za 18.maj. Mađarski staleži su bili teško razočarani poslednjim godinama vladavine Karla VI. Jako neraspoloženje je proisticalo iz činjenice da od 1729. godine nije sazivan državni sabor, vladalo se mimo sabora i nije postojala legalna mogućnost za iznošenje žalbi i zahteva nacije. Mađare je ozlojedila nespremnost Dvora da u ratu sa Turskom 1737-1739.g. mađarske generale postavi na visoke komandne položaje, kao i gubitak Beograda. Slično tome u najvažnijem državnom organu Habzburške monarhije - Tajnoj konferenciji - nije bilo nijednog mađarskog člana.

Ipak, mađarsko izaslanstvo priznalo je još nekrunisanu Mariju Tereziju kao svoju kraljicu. Ostalo je pitanje kako će se odnositi ugarski sabor prema njenim zahtevima. U donjem domu gde je sedelo sitno plemstvo bilo je dosta kalvinista. Među njima je još živeo duh Ferenca Rakocija II, pod kojim su se pre tri decenije, uz pomoć tih istih Francuza borili protiv Habsburgovaca. U prilog Marije Terezije išlo je preovladajuće mišljenje visokog plemstva, da u slučaju propasti Habsburške monarhije nezavisna Mađarska ne bi mogla dugo da opstane, okružena neprijateljski nastrojenim državama. U skladu sa tim zemaljski sudija Mađarske Janoš Palfi je već januara 1741.g. pozvao narod na oružje i sveže regrutovani dobrovoljaki odredi poslati su na ratište u Šlesku. Marija Terezija je 25.juna na saboru uz veliku pompu krunisana za kraljicu, a Janoš Palfi je izabran za palatina.

_ Branko…_ Branko…

66


Posle krunisanja usledile su žestoke diskusije između nove kraljice i mađarskih staleža. U rešavanju spornih pitanja, prema mišljenju plemstva, prepreku su pretstavljali delovi dvorskih krugova koji su u sređivanju odnosa videli opasnost po svoj položaj, moć i materijalne interese. Sem toga mnogi sa austrijske strane su i dinastiji najlojalnijeg Mađara smatrali i potencijalnim ustanikom, te se nisu oduševljavali mišlju da se Mađari ponovo naoružaju - ako i u interesu dinastije. Ipak, dilema je bila prilično jednostavna: pridobiti Mađare i uz njihovu oružanu pomoć pokušati odbraniti dinastiju i državu ili mirno pustiti da je savezničke snage sruše. Pošto je shvatila da pridobijanje najviših pretsavnika mađarske staleške države neće dati zadovoljavajući rezultat, Marija Terezija se odlučila - da suprotno vekovnoj tradiciji svoje porodice i savetima najbližih saradnika - pristupi korenitoj promeni odnosa prema Mađarima i prihvati njihove zahteve. Razume se nameravala je usvojiti samo one koji ne bi u osnovi menjali odnos snaga u carevini, odnosno one koji ne bi dovodili u pitanje prevlast vladarske volje nad interesima staleža.

Posle detaljnih razgovora sa palatinom i primasom Mađarske kraljica je ugarske staleže 11.septembra pozvala u kraljevsku palatu u Požun gde se odigrala nezaboravna epizoda istorije Mađara i habzburške dinastije. Marija Terezija je poslanike dočekala na tronu, odevena za žalost, sa krunom Sv.Stefana na glavi. Oko nje nalazila su se najviša dostojanstva kraljevine. Izgledala je nevino, nezaštićeno i izložena volji sudbine. U takvoj atmosferi setnim glasom održala je govor na latinskom jeziku: " Naše tužno stanje i napuštenost nas nagoni da u pismenoj formi izvestimo uvažene staleže o napadu na naš nasledni posed, Austriju i o merama koje bi trebalo preduzeti. U opasnosti se nalazi Mađarska, naša ličnost i deca. Napušteni od svih, tražimo svoje jedino utočište u plemenitosti Mađara i njihovom od davnih vremena glasovitom junaštvu. U krajnoj opasnosti u kojoj su Naša ličnost, Naša deca, kruna i carstvo, molimo staleže da nam delotvorno i nesebično pomognu. Naše poslanstvo je da povratimo Mađarskoj i njenom narodu negdašnje blagostanje i slavu njenog imena..." Pri kraju govora, ali naročito kada je pominjala svoju decu kraljica je zaplakala i pokrila lice. Sabor je bio ganut. Mnogima su oči bile pune suza, sevale su isukane sablje, čulo se tapšanje i orili su se uzvici na latinskom "Moriamur pro rege nostro Maria-Theresia!" (Umrećemo za kralja našeg Mariju-Tereziju!) kao i uzvici vitam et sanguinem (živote i krv). Kraljičina beseda bila je u stvari poziv saboru da naloži insurekciju tj. opšti poziv na oružje, što se činilo samo u slučaju kada je zemlja u neposrednoj opasnosti od upada neprijatelja. Nadala se da će Mađarska dići oko 100.000 vojnika. Stvarno je insurekcija u Mađarskoj obezbedila nešto više od 60.000 vojnika: određeno je formiranje 13 novih pešadijskih i 15 novih konjičkih pukova, a plemstvo se diže na oruje lično. Odluka državnog sabora da Mađarska svom snagom podrži kraljicu imala je jak moralni efekat. Evropska javnost komentarisla je saborsku odluku kao viteško delo. Ugroženi austrijski staleži povratili su hrabrost, a kraljičini neprijatelji su uvideli da neće lako sprovesti svoje planove. Ujedno, događaji su pokazali neophodnost uvažavanja mađarskog elementa u Monarhiji, čime su ojačani temelji budućem dualizmu Habsburške monarhije. Marija Terezija je kasnije često govorila da su nju i Monarhiju 1741. godine spasli Mađari. U daljem toku ratnih operacija učestvovali su mnogi ugarski vojni odredi i njihovo prisustvo je svakako značajno doprinelo očuvanju prestola i zemalja Marije Terezije. Početkom 1742. godine Bavarce i Francuze su iz Gornje Austrije proterale i zauzele Minhen dobrim delom ugarske trupe. U osvajanju Minhena istakao se grof Karolj Baćanji, kasniji vaspitač Josifa II.

Obećanjem vojne pomoći, međutim, saborska zasedanja nisu završena. Donji dom je u zauzvrat za pomoć zahtevao ispunjenje mnogih zahteva i molbi. Pre raspuštanja sabora 29.oktobra usvojeni su zakoni koji su značajno poboljšali odnose mađarskih staleža i vladara. Kraljica je potvrdila mađarsku pragmatičnu sankciju koja je u slučaju izumiranja ženske grane (po Leopoldu I) Habsburgovaca davala za pravo Mađarima da biraju kralja, izrazila spremnost da Mađarskom vlada drugačije nego naslednim zemljama. Garantovane su osnovne staleške privilegije i oslobođenost plemstva plaćanja poreza, zakonom je regulisano da upražnjena funkcija palatina može ostati nepopunjena najviše godinu dana; da će u vladu biti primani i Mađari i da će se u pitanjima koje se tiču konsultovati samo njene stanovnike; da se ukida Komisija za novoosvojene zemlje, da će vladar i na najviše crkvene položaje imenovati isključivo domaće ljude, da je Mađarska kraljevska komora podređena isključivo vladaru, da će Mađarska kancelarija sprovoditi svoje odluke samostalno. Ozakonjen je stav da Erdelj potpada pod jurisdikciju mađarske krune i odlučeno je da se Parcijum podvrgne mađarskom upravnom sistemu. Odlučeno je da će Vojna granica - čim to okolnosti dozvole - doći pod jurisdikciju odgovarajućih županija. U vezi sa ovim događajima Marija Terezija je pristala na reinkorporaciju triju slavonskih županija (1745) i Tamiško-pomoriške krajine (1749-51), dok je Banat vraćen pod upravu ugarskog sabora tek 1779. godine. Ne zaboravljajući svoje trgovačke interese plemstvo je osiguralo i slobodan izvoz stoke.

Činjenica da su trideset godina posle Rakocijevog ustanka ugarski staleži u situaciji koja je pružala dobre mogućnosti za izvojevanje nezavisnosti, ponudili svoju pomoć za odbranu Habzburške monarhije, mnoge je začudilo. Mađarsko plemstvo nisu omekšali dramatični vapaji za pomoć lepe mlade kraljice, već činjenica da su protekle decenije vladavine Karla III odgovarale bitnim interesima ugarskih staleža: zemlja je bila zaštićena od turske opasnosti, staleška prava i ustanove su najvećim delom poštovane, feudalni odnosi odlučno održavani, protestanti nisu bili proganjani, odredbe satmarskog mira su poštovane. Plemstvo je uživalo privilegije koje su u savremenoj Evropi bile jedistvene, ali i anahrone (otud i uzrečica iz redova

67


plemstva - Extra Hungariam non est vita, odnosno: van Mađarske nema života). Važno je takođe da je u državnim okvirima velike evropske sile bio osiguran mir i politička stabilnost koja je posle dva veka krvavih ratovanja itekako bila nepohodna za ekonomski i kulturni razvitak, za temeljitu regeneraciju ugarskog društva.

Kako bi izašla na kraj sa svojim neprijateljima Marija Terezija je 9.oktobra 1741. godine sklopila mir sa Pruskom. Po ugovoru Austrija je Pruskoj prepustila donju Šlesku sa tvrđavom Neisse, a Fridrih II se obavezao da će zaustaviti ratne akcije protiv austrijske vojske. Uzgred Fridrih je time prekršio nedavno sklopljen saveznički ugovor sa francuskim i bavarskim saveznicima. Sporazum sa Fridrihom je kraljici dao kratak predah. Trupe dotad zauzete borbom sa Prusima su pod komandom g. Neipperga preusmerene na odbranu Beča, pristajanje Mađara uz kraljicu izazivao je burne pozitivne reakcije u Evropi, a u Engleskoj se javnost oduševila za stvar mlade vladarke, što su dokazali i velikim materijalnom pomoći. Sama udovica Marlborough dala je 40,000 funti šterlinga, a Walpole-ova miroljubiva vlada doživljavala je krizu. Položaj kraljice na bojnom polju poboljšao se i usled grešaka svojih protivnika. Bavarski knez izbornik posle svojih prvih uspeha nije krenuao na Beč, već je duže vremena boravio u Linzu, da bi kasnije svoju vojsku poveo na Prag, koji je zauzeo jednim iznenadnim noćnim napadom (nov. 26. 1741.).

Neočekivano brzi gubitak Češke ukazao je na slabost austrijske vojske koju je Fridrih II odmah želeo iskoristiti. Svom ministru Podewilsu je primetio da je spreman biti i pošten čovek ukoliko to ima smisla, ali i varati da bi postigao svoj cilj. Shodno tome, ne obazirajući na sporazum na kojem se tinta jedva i osušila, pokrenuo je svoju vojsku na Češku i Moravsku. Njegov vojskovođa Schwerin je na božić 1741. već zauzeo grad Olomuc. Pri kraju godine u posedu Marije Terezije su se od nekad velikog carstva nalazile samo Ugarska i Donja Austrija. Međutim ona nije očajavala već je sa uspehom iskoristila ugarske trupe koje su početkom naredne godine već bile spremne za rat. Njen vojskovođa Andreas Khevenhiller je januara 1742. prodro u Gornju Austriju, zauzeo je Linz. Austrijsko-ugarske trupe su poharale Bavarsku, sam Minhen se predao 12.februara 1742.g.

Pokrajina bavarskog kneza je osvojena baš u vreme kada su ga kneževi izbornici jednoglasno izabrali za nemačkog cara. Novi car je u svemu zavisio od Francuske, koja je sa svoje strane konačno postigla svoj vekovni cilja - da porodicu Habzburg liši carskog dostojanstva. Marija Terezija je protestovala bez uspeha. Lepi uspesi kraljičine vojske bili su prekinuti snažnim pruskim napadom na Moravsku, husari g. Ziethena pustošili su okolinu Beča, što je vladarku primoralo da većinu svoje vojske preusmeri prema Prusima. Fridrihovu vojska je naterana na povlačenje iz Moravske u Češku. Odlučujuća bitka ove faze ratovanja odigrala se kod Chotusitza, blizu grada Csaszlau. Posle početnih uspeha austrijske vojske, pobedu su odneli Prusi.

Kraljica je odlučila da sklopi mir sa svojim najozbiljnijim neprijateljem. Pomoću engleske diplomatije juna 1742. mir je sklopljen: Marija Terezija se odrekla većine Šleske, sem kneževine Teschen i delova kneževina Troppau, Gägerndorf i Neisse. Saksonija je takođe pristala uz mir. Kraljica se osećala poniženom i govorila je da je izgubila najlepši drgulj svoje krune. Računajući da će doći do kompenzacija u borbi protiv Francuske i Bavarske, strastveno se upustila u rat sa njima. Karlo Lotarinški je osvojio Češku, a francuski general Belleisle, koji je ostavljen bez podrške, morao je u teškim zimskim uslovima napustiti Prag. Češki staleži su se pokorili Mariji Tereziji, koja sa svoje strane nije vršila nikakve represije zbog njihovog ponašanja za vreme francuske okupacije.

Sklapanje mira sa Pruskom i uspešne borbe protiv Francuza dovele su da jačanja Engleske podrške, pada Walpolovog kabineta. Engleska je postala spremna da Austriju pomogne na kopnu i moru. Marija Terezija je uspela Austriji pridobiti Holandiju i prikloniti Sardiniju na sklapanje mira. Španiju je uspela sprečiti da napadne Italiju i poslala je veliku armiju u austrijsku Nizozemsku radi napada na Francusku. Sam engelseki kralj je stao na čelo tzv. Pragmatičke armije (poslednji put u istoriji Engleske) i u bici kod Dettingena pored reke Majne juna 1743. porazio Francuze. Saveznici su već razmišljali o osvajanju Elzasa i husari su prešli Rajnu. Fridrih II je sa nezadovoljstvom posmatrao uspehe austrijskog oružja i bojeći se kraljičine odmazde u slučaju njene konačne pobede, ponovo je zaratio na Austriju. Pre toga je sklopio savez sa Francuskom i nemačkim carom Karlom VII Bavarskim. Kao cilj rata istakao je zauzimanje severoistočnoh delova Češke prema Šleskoj. Sa vojskom od 100.000 ljudi zauzeo je Prag, ali se morao povući pred maršalom Traunom, s tim više da ga lokalno stanovništvo Češke nigde nije podržavalo. Savez sklopljen januara 1745.g sa Poljskom, Engleskom i Holandijom je kraljici pružio nade u povratak Šleske. Ubrzo je umro Karlo VII, te je bio otvoren put za izbor Franca Štefana za nemačkog cara. Kako bi povratio svoju zemlju, Karlov sin je sklopio mir sa Austrijom i obavezao se da će glasati za Franca Štefana. Pruska je na ratištu ostala sama, pošto su Francuzi vodili borbe u Belgiji. Posle početnih uspeha u Šleskoj austrijska vojska pod komandom Karla Lotarinšklog je juna 1745.g. doživela poraz kod Hohenfriedberga, krajem septembra kod Trautenaua. Ubrzo potom Franz Štefan je izabran za cara Nemačke carevine. Kada je Fridrihova vojska porazila Saksonsku i kada se uverila da od Rusije ne može očekivati pomoć, kraljica se odlučila na mir i na božić 1745.g. sklopila sporazum sa Fridrihom u Drezdenu. Pruskoj je u posedu ostao veći deo Šleske, ali je raskinula savez sa Francuskom i Fridrih II je priznao Franca Štefana za cara.

68


Rat za austrijsko nasleđe je u narednim godinama dobio sasvim nov karakter. Engleska i Francuska su u tim godinama započele veliku borbu za kolonije u Americi i Indiji. Dominaciju Engleske na morima Francuska je pokušala kompenzirati uspesima na kopnu. Štoviše pokušali su da na presto Engleske dovedu dinastiju Stuarta kako bi Britansko carsko vezali za svoje interese.

Ratne operacije su sem kolonija i svetskih mora vođene u Belgiji, Holandiji, Engleskoj i Italiji. Na čelu francuske vojske stajao je ambiciozni i talentovato Moris Saksonski (vanbračno dete poljskog kralja Avgusta Jakog). U vreme dok je Marija Terezija vodila teške borbe sa Fridrihom II, francuska vojska je prodrla u Belgiju koju su branile većinom engleske i trupe Hanovera. Posle odlučne bitke kod Fontenoy-a maja 1745. gotov cela Belgija je pala u ruke Francuza. Istovremeno pretendent na engleski presto Karlo Edvard iz dinastije Stuarta se iskrcao u Škotskoj odakle je preuzeo uspešan pohod na jug i prodro do Derby-ja. Mada je bio vojnički uspešan, a privrženost Škota snažna, uvideo je da ne bi trajno mogao opstati na engleskom tronu, kao i činjenicu da škotska narodna vojska ne može duže vremena da se nosi sa savremenom engleskom vojskom - te se posle poraza kod Cullodena 1746. godine povukao. U međuvremenu francuska vojska je beležila uspehe u pohodu po Holandiji.

U Italji su borbe između Austrije i Sardinije sa jedne i Španije, Francuske i Đenove, sa druge strane, vođene sa promenljivim uspehom, da bi Španci juna 1746. doživeli potpuni poraz kod Pjačence. Đenova je došla pod austrijsku okupaciju, ali je zbog narodnog ustanka Đenovljana propala austrijska ekspedicija u Francusku - protiv Toulona.

MIR U AHENU Mirovni pregovori su započeti 1747. godine u Bredi, a okončani u Ahenu (francuski, Eks-la Šapel)

18. oktobra 1748. godine. Sporazum je potpisalo osam evropskih država Engleska, Francuska, Austrija, Španija, Sardinija, Holandija, Modena i Đenova. Francuska je u pogađanju oko teritorija držala vrlo značajan adut - Belgiju. Marija Terezija je bila spremna da se odrekne Belgije kako bi povratila Šleziju i zadržala Parmu i Pjačencu. Njen opunomoćenik na pregovorima grof Kaunic je pokušao da spreči priznavanje zaposedanja Šlezije od strane Pruske nudeći Belgiju. Opet je prevagnuo engleski interes. Englezi su već nekoliko stoleća bili vrlo osetljivi kada se radilo o južnoj Nizozemskoj koja je za njih imala ogroman strateški i privredni značaj. Nisu nikako želeli da vide Francuze na ovoj teritoriji. Savetovali su Austrijancima da uzmu natrag Belgiju, a odreknu se Parme i Pjačence u Italiji. Kaunic je smatrao da ove predloge ne treba prihvatiti. Nasuprot tome Marija Terezija i njeni ministri u Beču držali da je najvažnije da što pre zavlada opšti mir. Francuska delegacija je pristala na englesku verziju teksta. Marija Terezija je dobila natrag Belgiju. Sardinskom kralju vraćeni su Savoja i Nica, zadržao je teritorije koje mu je ustupila Marija Terezija prilikom sklapanja savezništva u Vormsu, morao je da se odrekne Pjačence. Od vojvodstava Parma, Gvastala i Pjačenca obrazovana je kneževina koja je ustupljena španskom princu Don Filipu. Francuskoj su Englezi vratili Kap Breton, a ovi njima opet Madras.

Iako pruski kralj nije bio potpisnik ugovora pominje se u članovima XXI i XXII - članom XXI obnovljeno je jemstvo sila potpisnica za Pragmatičku sankciju tj. za teritorijalni integritet Austrije pri čemu su bile izuzete zemlje kojih su se odrekli Karlo VI i Marija Terezija. Članom XXII Pruskoj je potvrđeno pravo na vojvodstvo Šleziju i grofoviju Glac.

Ugovor u Ahenu značio je, ako se izuzmu austrijski gubici, u stvari povratak na stanje pre rata i predstavljao je razočarenje za njegove potpisnike. Sve sile koje su ratovale bile su iz ovog ili onog razloga nezadovoljne. Austrija je ostala bez Šlezije, gubitak koji Marija Terezija nije mogla preboleti. Francuzi su napustili Belgiju za koju su prolili more krvi i ostalo je pitanje zbog čega su uopšte ratovali sedam godina. Španci su se žalili da ih Francuzi potiskuju u drugi plan. Engleski trgovci pretrpeli su velike materijalne gubitke u ratu koji im ništa nije doneo. Razočaranost učesnika ovog rata u njene rezultate, ali i u svoje saveznike ubrzo je imalo dalekosežne političke posledice i – novi rat.

AUSTRO-FRANCUSKI SAVEZ. SEDMOGODIŠNJI RAT (1756-1763).Godine između Rata za austrijsko nasleđe i Sedmogodišnjeg rata pretstavljale su više primirje nego

stvarni mir. Bilo je jasno da velike sile očekuju povoljnu priliku za rešenje još otvorenih pitanja. Mada je Austrija u prethodnom periodu bila poražena, pokazalo se da je njena unutrašnja koheziona snaga jača nego što se pretpostavljalo i njena vladarka nije odustajala od namere da povrati izgubljenu Šlesku. Sem toga Austrija je zadržala svoj hegemoni položaj u Nemačkoj. Pruska je u prošlom ratu izbila i red prvorazredne evropske sile međutim bilo je pitanje da li taj položaj ume zadržati u manje povoljnim okolnostima. Nisu bile rešene suprotnosti oko kolonijalnih poseda između Francuske i Engleske. Francuska nije bila zadovoljna ponašanjem Pruske kao saveznika u prethodnom ratu i nije joj bilo u interesu da Pruska suviše ojača.

U udarnoj godini unutrašnjih reforomi 1749. godine Marija Terezija je u okviru Konferenz in Internis – znači na najvišem nivou – sazvala posebnu konferenciju radi raspravljanja pitanja vezanih za spoljnu politiku Monarhije. Pretstavnik Austrije na ahenskim mirovnim pregovorima, grof Wenzel Anton Eusebius Kaunitz-Rietberg, kasniji knez, elaborirao je mišljenje da Austrijsku državu i austrijske vitalne interese ozbiljno ugrožava samo Pruska. Osmansko carstvo po njegovom mišljenju pretstavljalo je drugorazredno

69


pitanje. Smatrao je da u takvim okolnostima osnovni zadatak spoljne politike Austrije jeste slabljenje Pruske. Procenjivao je da se to može postići jedino putem saveza sa Francuskom. Posle 250 godina ratova sa Francuskom, bila je to prilično revolucionarna ideja. Sem toga, Kaunitz nije odbacivao mogućnost saradnje sa Engleskom i trudio se da i sa Rusijom održava dobre odnose. Čak je razmišljao o Pruskom savezništvu ali je takvu mogućnost Marija Terezija odbacila. U prvi mah vladarka je bila prilično rezervisana prema ideji, da bi ubrzo Kaunitza poslala za ambasadora u Francusku sa ciljem da radi na poboljšanju političkih odnosa sa tom zemljom.

Godine 1753. Kaunitz je postavljen za državnog sekretar, pa ga je u Parizu zamenio knez Starhemberg. On se preko markize Pompadour obratio direktno Luju XV, koji je takođe bio rezervisan prema savezništvu sa Habzburškim carstvom iako je i sam procenjivao da je pomeranjem težišta habzburške države i dolaskom Burbona na španski presto, opasnost od te dinastije znatno manja. Postojao je i konkretan poticaj na savez: 1756. godine sklopljen je u Westminsteru tajni sporazum između Engleske i Pruske koji je fiksirao da u slučaju eventualnog rata Pruska neće napasti Hanover – posed engleskog kralja, i da Engleska neće dozvoliti da Rusija u saradnji sa Austrijom napadne Prusku. To je uticalo na odluku Luja XV da – bez obzira na protivljenje većine savetnika – 1.maja 1756. godine u Versaillesu potpiše ugovor o savezu sa Austrijom. Tokom avgusta 1756. Stahremberg je uspeo osigurati za slučaj rata su Pruskom francusku novčanu ili vojnu pomoć i izjavu da će se francuska diplomacija složiti sa razbijanjem Pruske vojne moći ukoliko dobije obeštećenje u Belgiji ili Italiji. Kaunitz je želeo sačekati sa ratom dok usled preduzetih reformi Austrija ne ojača toliko da sa sigurnošću pobedi Prusku.

Saznavši za austrijsko-francusko savezništvo, Fridrih II je preduzeo preventivni napad na Habzburšku monarhiju, te je u avgustu bez objave rata upao u Saksoniju i Češku. Do kraja oktobra proterane su pruske trupe iz Češke, ali je Saksonija ostala okupirana. Englesko-francuski rat trajao ve’ od 1754., a pošto je Pruska izvršila agresiju na Austriju, aktivirao se i francusko-austrijski savez. Francuska je ponudila novac ili trupe. Kraljica je odabrala trupe. Sledeće godine je protiv Pruske stupila u rat Švedska i Rusija. Protiv 200.000 Fridrihovih vojnika okupilo se blizu pola miliona savezničkih. Pruska vojska je porazila Austrijsku vojsku i prodrla do Praga, ali je u veikoj bici kod Kolina 18.juna potučena od strane pomoćne austrijske vojske pod komandom g. Dauna. Taj dan marija Terezija nazvala je rođendanom Austrije i u spomen na nju osnovala je orden za vojničke zasluge Marija Terezija. Posle toga austrijska vojska je okupirala Šlesku, a trupe generala Andraša Hadika opseli su Berlin nametnuli gradu veliki ratni danak. Istovremeno Ruska vojska je okupirala Kenigsberg, a Švedska vojska Pomeraniju. Francuzi su zauzeli Hanover. Iako se pruska vojska sve teže odupirala napadu saveznika, značajni uspesi austrijske i savezničkih vojski nisu značili poraz Pruske. Štoviše, pruski kralj Fridrih, koji je bio odličan vojskovođa, i u ovoj teškoj situaciji je uspeo naneti poraze neprijatelju: kod Rosschbacha novembra 1757.je potukao francusku vojsku i njoj priključene trupe manjih nemačkih država, a pri kraju bojne sezone i austrijske trupe Karla Lotarinškog kod Leuthena. Naredne godine Pruska je beležila uspehe u ratovanju duž Rajne, ali je pretrpela poraz od Austrijanaca kod Baucena oktobra 1758. Francuzi su u severnoj Americi i Indiji trpeli neuspehe. Sledećih godina Prusi su se i pored nekoliko poraza dobro držali. Poslednja velika bitka u ovom ratu odigrala se kod Kunersdorfa 1759. godine u kojoj je austrijski general Laudon odneo pobedu.

Usled umora svih zaraćenih strana, sledeće godine neprijateljske vojske su uglavnom izbegavale da se upuste u bitku. Frdirih II je govorio da će rat dobiti onaj kome u džepu ostane poslednji talir. Na morima je već bila očigledna engleska pobeda i dalje ratovanje bi samo prouzrokovalo nove francuske gubitke. Ulazak Španije u rat na strani Francuske 1761. godine, nije bitno promenio situaciju. Francuski politički krugovi su postali zabrinuti usled mogućnosti da bi nastavak rata mogao donati austrijsku pobedu i povratak Šleske pod njenu vlast, a to ipak nije bilo u interesu Francuske.

Mariju Tereziju je zabrinjavao njen istočni saveznik – Rusija, koja je već nekoliko decenija vršila uticaj na evropsku politiku, a tokom ovog rata njena uloga se pokazala kao odlučujuća. To je postalo naročito uočljivo posle smrti carice Elizabete 5.januara 1762. godine, kada njeni naslednici: Petar III i Katarina II nisi hteli nastaviti rat protiv Pruske, te je okončanje rata krajem proleća 1762. već bilo izvesno. Engleska i Francuska su 1762 sklopile primirje, a 10.februara 1763. godine mir u Parizu. Veliki deo francuskih kolonija pripao je Engleskoj.

Rat više nije imao smisla ni između Pruske i Austrije. Bilo je jasno da Habzburška monarhija u datim diplomatskim i vojnim okolnostima ne može povratiti Šlesku. Nekoliko dana (15. februara 1763.) posle englesko-francuskog mira sklopljen je u Hubertusburgu austro-pruski mir bez ikakvih teritorijalnih promena. Kraljica je teška srca prihvatila gubitak Šleske, ali tokom svoje vladavine više nije želela ratovati.

Opasnosti koje su proisticale iz razvoja ekonomske i vojne snage Pruske kao i njenog sve većeg uticaja u nemačkim državama, i istovremeno jačanje i napredovanje Rusije, primorali su otsad austrijsku politiku da se sve do Francuske revolucije - sve više usretsredi na održavanje ravnoteže snaga na severoistoku i jugoistoku, a ne više na vraćanje starog položaja u Nemačkoj.

U prvoj podeli Poljske, u kojoj je pored Rusije učestvovala i Pruska, osigurala je Galiciju i Malu Poljsku bez Krakova (1772), dok joj je Turska nekoliko godina zatim, iz zahvalnosti za posredovanje između

70


nje i Rusije, predala Bukovinu (1775): Ali pokušaj da se habzburški posed u Nemačkoj ponovo proširi priključenjem Bavarske - i time nadoknadi gubitak Šlezije - sprečio je ponovo Fridrih II u Ratu za bavarsko nasleđe (1778-79). Povezujući se s većinom nemačkih knezova, Pruska je sprečila čak i pokušaj Josifa II da zamenom habzburške Nizozemske za Bavarsku i Salcburg zaokruži svoj posed u Nemačkoj i ponovo poveća broj Nemaca u svojoj državi (1785).

REFORME MARIJE TEREZIJE

Po završetku Rata za austrijsko nasleđe mnogi savremenici su se čudili kako je Dunavska monarhija sa relativno malo gubitaka prebrodila taj veliki evropski rat. Marija Terezija je tokom rata bila ubeđena da će uz božju pomoć uspeti sačuavti habzburško carstvo. Istovremeno, ona je bila svesna da je bitan preduslov uspeha u ovom ratu kao i u budućim ratovima, da se izvrši korenita reforma države. Sa time su se slagali i njeni savetnici.

Decenijama dug reformni rad Marije Terezije prvobitno je bio motivisan negativnim iskustvima stečenim u pomenutom ratu, odnosno evidentnom potrebom jačanja vojne moći Austrije - sa konkretnim ciljem povraćaja Šleske. Posle završetka sedmogodišnjeg rata reforme su vršene sa većim ambicijama: vladarka je šarenu skupinu zemalja i pokrajina pod svojom vlašću želela pretvoriti u jedinstvenu zemlju, pri čemu su kompetencije i moć kako vladara tako i države trebale biti znatno osnažene. Tokom ratova, ali i u mirnodopskim vremenim se pokazalo, da je jedan od važnih uzroka slabosti Habzburškog carstva njena mnogonacionalnost, upravna nejednakost i rasparčanost, znatne privilegije feudalnih staleža kao i pojedinih zemalja odnosno pokrajina. U skladu sa time, dugoročni ciljevi reformi postali su smanjenje moći plemstva i crkve, modernizacija i centralizacija državne uprave, vojske, finansija i poreskog sistema kao i što sveobuhvatnija unifikacija habzburških domena.

Osnovne principe preuređenja države u drugoj fazi reformnog rada Marije Terezije - od kojih su brojni uvršteni u zvaničnu državnu politiku - razradili su tzv. austrijski kameralisti (Johann Heinrich Gottlob von Justi, Karl Anton von Martini i Joseph Sonnenfels). Oni su - uz racionalizaciju i reorganizaciju uprave i finansija - predviđali čitav niz veoma raznovrsnih mera. Po njihovim zamislima modernizovana država je morala proširiti svoje ingerencije na brojne segmente društva, ali i preuzeti izvesne funkcije od crkve i plemstva. Predlagali su vođenje brige o povećanju broja stanovnika, poboljšavanju opšteg materijalnog stanja i zdravlja stanovništva, vođenje računa o povećanju efikasnosti i produktivnosti rada. Smatrali su da u vezi sa pomenutim zahtevima država mora činiti odlučne korake u pravcu unapređenja industrije i trgovine, poljoprivredne proizvodnje i agrotehnike, da mora potstaći robnu proizvodnju seljaštva i olabaviti njihove feudalne obaveze i istovremeno s time ograničiti feudalne zahteve vlastele. Predviđalo se uvođenje novog poreskog sistema, poboljšanje sistema javnog obrazovanja i zdravstva, unapređenje saobraćaja kao i obezbeđivanja uslova za verski mir i toleranciju. Interesanstno je da su se tvorci pomenute politike u koncipiranju reformi neretko ugledali na rešenja u protestantskoj Pruskoj. Za razliku od prethodnog veka u promenjenim međunarodnim i unutrašnjepolitičkim prilikama sprovođenje te politike više nije iziskivalo nasilne metode i postavljeni ciljevi su vremenom u velikoj meri ispunjeni – s time da politička, upravna i verska unifikacija nije mogla biti protegnuta i na Mađarsku.

Reformni rad Marije Terezije započet je promenama u najvišim državnim upravnim telima i finansijama. S obzirom da habzburški vladar više nije bio nemački car, formirana je Porodična, dvorska i državna kancelarija koja se bavila spoljnim poslovima. Ova ustanova je opstala i u vremenu kad su Habzburzi ponovo došli na presto Nemačke. Na predlog grofa Haugwitza, upravnika preostalog dela Šleske počelo se sa razdvajanjem upravne od sudske vlasti. U tom smislu je 1748. godine formirana komisija za sprovođenje te zamisli da bi reforma bila obnarodovana 1.maja 1749.godine. Spajanjem češke i austrijske kancelarije stvoren je centralni državni ured pod imenom Direktorium in publicis et cameralibus sastavljen od 7 odeljenja na čelu sa grofom Haugwitzem. Direktorijum je od staleža preuzeo kompetencije na polju javne uprave i prikupljanja poreza. Bili su mu podređeni najviši organi pojedinih zemalja i pokrajina, ispod kojih su se nalazile okružne vlasti, a na najnižem nivou gradske i seoske vlasti. Reformisanje upravnog sistema je u narednim godinama nastavljeno na pomenutim osnovama, s time da je povećavana uloga okruga. Osnivani su finansijski, trgovački i poreski uredi po pokrajinam i okruzima. Javnu upravu je u naslednim zemljama većim delom kontrolisala ujedinjena austrijsko-češka kancelarija, podrazumevajući tu i pitanja vezana za privredu, školstvo, crkvu.

Kao najviši pravosudni organ formiran je poseban tzv. Oberste Justizstelle (kao i državna kancelarija i ona je opstala do 1848). Najviša finansijska uprava bila je poverena Dvorskoj komori i Glavnom računovodstvu. Moramo naglasiti, da se ove reforme nisu odnosile na zemlje krune Sv.Stefana i na severnoitalijanske pokrajine. Pošto prve reforme nisu obuhvatile celokupnu Monarhiju – te su postojale paralelne ustanove - iznad njih je nadređen jedan savet sastavljen od nekoliko članova (magnati i plemići) tzv. Konferenz in Internis, koji je bio naslednik Tajne konferencije. Za vreme sedmogodišnjeg rata umesto Konferenz in Internis-a onovan je 1761. godine Državni savet (Staatsrat) sastavljen od 3 magnata i 3 plemića što je jasno upućivalo na činjenicu koje su to društvene snage na koje se oslanja državna vlast. Staatsrat je u

71


teritorijalnom smislu bio nadležan nad celom Monarhijom sem Ugarske. Njegov zadatak je bio da kontroliše rad ostalih centralnih ureda i imao je pravo podnošenja predloga valadaru. Vladar nije smeo donositi odluke bez konsultacije Saveta, ali ga sugestije Saveta nisu obavezivale.

Jedan od najvažnijih elemenata terezijanskih reformi pretstavljale su promene u organizaciji vojske, pri čemu se kao primer smatrala pruska vojna organizacija. U sklopu reformi odustalo se od dotadašnje prakse raštrkanog smeštaja trupa po gradovima i selima i vojska je stacionirana u većim jedinicama, obično veličine puka. Brigu o njima vodila je država preko centralnih ureda – putem kupovine potrepština vojsci od proizvođača - od čega se očekivalo poticanje manufakturne proizvodnje. Uvedena su 1748.g. jedinstvena pravila, jedinstvena uniforma, dril, vojna evidencija kao i vojne vežbe i veliki manevri. Poboljšan je sistem regrutacije vojske. Austrija je bila prva evropska zemlja koja je uvela artiljeriju kao poseban stalan rod vojske. U dvorskim krugovima sve veći značaj dobio je vojni element i namera Dvora je bila da austrijsko plemstvo privuče vojnoj službi. U godinama 1746-1754 sprovedena je reorganizacija vojnih krajina po regimentama, s ciljem da se osbosobe za borbu sa redovnim vojskama povedena je briga o zavođenju discipline tim jedinicama. Dok se od svih ostalih zemalja Monarhije tražilo 108.000 vojnika, vojne krajine su same davale 45.000 (29%) vojnika za ratne pohode. Radi obrazovanja oficirskog kadra 1752. g. ustanovljena je vojna akademija u Wiener Neustadtu.

Reforme državne uprave bile su svesno usmerene na povećanje jedinstva carevine. To jedinstvo je u datim okolnostima bilo najlakše ostvarljivo u ekonomiji. Težnja je bila da putem povećnja produktivnosti i platežne moći stanovništva država sebi obezbedi što veće prihode, vodeći pri tome računa da ne ugrozi relativno dobre materijalne uslove života podanika, jer se cenilo da stabilna egzistencijalna situcija stanovnika osigurava trajno dobre poreske. Iz sličnih razloga smatralo se poželjnim da država ima što veći broj stanovnika. Shodno ovim načelima, Marija Terezija je punom snagom nastavljala kolonizaciju slabo naseljenih oblasti Mađarske - naročito u godinama posle Sedmogodišnjeg rata kada je u zemlju dovedeno godišnje u proseku više od 5.000 kolonista. To što su kolonisti stizali iz raznih zemalja, govorili razne jezike, u onom momentu nije bilo važno. Štoviše, strani kolonisti donosili su različita radna iskustva i znanje koje su moglo oploditi u poljoprivrednoj proizvodnji, industriji, zanatstvu i trgovini. Kao i u vreme Karla VI, bečka administracija je u cilju jačanja finansijske snage države vodila računa o razvoju industrije i trgovine. To je dodatno motivisao gubitak Šleske. Vladarka je u početku radila na razvoju industrije u celoj Monarhiji, ali je kasnije nailazeći na otpor ugarskih staleža u plaćanju poreza, skoncentrisala svoju delatnost na nasledne zemlje, poticajući osnivanje manufaktura putem uvoznih zabrana i labavljenjem cehovskih privilegija. Unutrašnje carinske granice zadržala je samo prema Ugarskoj i Tirolu. Osnovane su komisije za trgovinske poslove i jedna centralna ustanova za koordinisanje njihove delatnosti pod imenom Universalkommerzidirektorium. Ured je imao i zadatak da se bavi pitanjima izgradnje puteva, regulisanjem tokova reka, sklapanjem trgovinskih ugovora sa stranim zemljama. Za unapređenje trgovine na Levantu osnovano je trgovačko društvo. Još 1735. godine formirana je akademija za obrazovanje konzula. Radi unapređenja brodarstva i trgovine vladarka je osnovala Direktorij za razvoj dunavske plovidbe, do 1769. godine izgradila je Carolinu - put koji je povezivao Mađarsku sa Rijekom, obavezala je trgovce iz Turske da se nasele u Monarhiji.

Terezijanske reforme značile su bitnu promenu u odnosu države prema vlasteli i kmetovima. Uprkos svome u suštini kompromisnom stavu i načelnom priznavanju prava feudalaca na kmetska davanja, ipak je država bitno ograničila primenu ovih prava i prvi put širim zakonskim merama pristupila uređenju odnosa u okviru samih vlastelinstva. Postalo je jasno da država mora voditi računa o položaju kmetova, koji plaćaju veliku većinu direktnih poreza prihode (”..seljak mora biti u stanju da izdržava sebe i da plaća poreze..”. ). Bar izvesnu meru oslobođenja kmetova zahtevale su i težnje ka povećanju broja stanovništva (olakšanje ženidbe) i za razvitak neagrarnih grana privrede kojima je bila potrebna nova radna snaga. Razume se u ovom pravcu delovali su i sve učljiviji znaci jake socijalne tenzije.

Kraljica je uprkos snažnom protivljenju staleža uspela da uvede urbarije u svim svojim zemljama: tako je 1756. godine proglašen urbarij za Slavoniju (Sremska, Virovitička, Požeška županija). Urbarij za Mađarsku i Hrvatsku proglašen je 1767. godine. ), za ostatke Šleske proklamovan je 1771. godine, 1772.g. proglašen je u Donjoj Austriji, 1778. godine Štajerskoj i Karintiji, itd. Urbar je oslobodio kmetove vezanosti za zemlju. U zavisnosti od konfiguracije terena i kvaliteta zemljišta određena je vličina kmetovske sesije, u proseku 18 katastralnih jutara oranica, 7 jutara livada i ľ jutara bašte; regulisana je visina naturalne, novčane i radne rente. Urbari su detaljno opisivali vrste i visinu kmetovskih obaveza, mogućnosti njihovg novčanog otkupa, cene rada i proizvoda obaveze seljaka; uvođeni su izvesni standardi u agrotehnici, itd.

Pored mera usmerenih na skresanje upravnih i ekonomskih nadležnosti plemstva Marija Terezija je određene mere preduzela i po pitanju ograničavanja moći katoličke crkve. Bez obzira na svoja jaka katolička osećanja, u skladu sa svojim apsolutističkim shvatanjima, želela je crkvu staviti pod kontrolu države i donela je uredbe po kojima su papske odluke u Habzburškoj monarhiji mogle biti proglašene samo sa vladarevom

72


dozvolom (placetum regium); zabranila je šefovima crkvenih redova sa sedištem u inostranstvu da dolaze u zemlju; ograničila je delokrug crkvenih sudova strogo na crkvene poslove i izuzela je cenzuru ispod nadčeđnosti crkve. U cilju povećanja broja godišnjih radnih dana vladarka je osetno smanjila broj verskih praznika - što uopšte nije izazvalo oduševljenje njenih podanika. Uporedo sa ovim, u osnovi naprednim merama, Marija Terezija je i dalje ostajala u uverenjeu da katolička crkva mora očuvati svoj dominantni položaj, a katolička vera biti preferisana. Nekatolici su tokom cele njene vladavine ostajali građani drugog reda, pripadnici drugih konfesija retko su primani u najvišu državnu službu. U okvirima politike verske unifikacije stanovništva bečka administracija je postigla ne male uspehe unijaćenjem dela pravoslavnih Rusina i Rumuna, međutim isti pokušaji u slučaju Srba naišli su na odlučan otpor i ostali su gotovo bez ikakvog rezultata. Smatrajući kalviniste jereticima Marija Terezija je podržavala dotadašnje rezultate kontrareformacije u češkim i austrijskim zemljama, međutim u Mađarskoj i Erdelju nije bila u stanju promeniti postojeći sistem verske tolerancije, pa je tu okolnost iskoristila da bi preostale protestante iz naslednih zemalja proterala u Erdelj.

Marija Terezija je u potpunosti razumela da je za modernizaciju države neophodan sloj visoko obrazovanih stručnjaka i da je potreban porast opšteg nivoa obrazovanosti. Bila je svesna da austrijsko školstvo zaostaje za školskim sitemom protestantskih zemalja. Zbog toga je potpomagala rad već postojećih univerziteta i srednjih škola i osnivala je nove. Pažnje vredna je školska politika Marije Terezije. Ukidanjem reda jezuita 1773. godine, država je postala vlasnik ogromnog bogatstva, koje je u celosti želela iskoristiti za razvoj školstva. Johann Ignaz Felbiger je 1774. godine izradio nacrte reforme nižeg školstva (Opšte školsko uređenje) i posle eksperimentalne primene njegovog nacrta, 1777. godine novi sistem je uveden u praksu (sistem poznat pod nazivom Ratio Educationis). Njegova suština bila je u izgradnji mreže državnih seoskih (trivium) i gradskih (norma) škola sa unificiranim nastavnim programom. Mada je država i dalje potpomagala crkvene škole, ova reforma je značila važan korak ka laiciziranju obrazovnog sistema. Država je pod svoj nadzor uzela i srednje škole i univerzitete, kojima je stavljeno u zadatak obrazovanje državnih činovnika. Za potrebe visokog obrazovanja plemića namenjenih pre svega za više činovničke pozicije u Monarhiji, 1746. osnovan je tzv. Collegium Theresianum.

Sagledavajući dugoročne posledice obrazovanja širih slojeva stanovništva na politički sistem - učinila je i pokušaje kontrole duhovnog života. Elementi te težnje zapažaju se u reformi visokog školstva, kojim je univerzitetsko obarzovanje došlo pod jači nadzor države: profesori nisi birani, već imenovani, a pored dekana na fakultetima postavljeni su direktori radi nadzora njihovog rada. Država je propisala program predavanja iz filozofije. Cenzura duhovnog stvaralaštva bila jaka, ali to nije značilo da ideje koje su od strane bečke administracije smatrane prevratničkim nisu prodirale do obrazovanih slojeva stanovništva.

Mogli bismo zaključiti da je Marija Terezija tokom svoje vladavine – uz sve teškoće koje su proisticale iz spoljnopolitičkih zapleta i činjenice da je bila žena - uspela ostvariti ono o čemu su njeni preci samo sanjali: od staleške, federalne države stvorila je apsolutističku monarhiju i ujedinila je po svemu veoma različite poljske, češke, austrijske i južnoslovenske pokrajine u jednu državu. Uspela je da od državne tvorevine kojoj je okvir dala dinastija a snagu njena vojska, stvori modernu evropsku državu. Pri tome ona je održala državno-pravnu samostalnost Ugarske čime je svesno utemeljila dualističko uređenje Habzburške monarhije. Treba primetiti da je u slamanju moći staleža nailazila i na otpor svojih ministara. Po rečima same kraljice, u sprovođenju zamišljenih reformi najviše zasluga pripadale su njenom najbližem saradniku grofu Haugwitzu.

Rezultat reformnog rada terezijanskog i jozefinskog razdoblja je uvođenje oporezivanja plemstva (sem Ugarske) i osetno suženje prava i privilegije plemstva, ali i crkve u pogledu njihovih kompetencija u sudstvu i finansijama odnosno prema kmetovima. S druge strane povećane su slobode seljaštva, nekatoličkih konfesija, a svoj uticaj je jačala inteligencija i tanak sloj buržoazije. Pri kraju ovog razdoblja dolazi do osetnog širenja prosvetiteljskih ideja u redovima plemstva, inteligencije, buržoazije, pa i sveštenstva i javljaju su počeci nacionalnih preporoda naroda Habzburške monarhije. Pri tome sem nacionalnog osvešćivanja Mađara, Rumuna, Srba, Hrvata i drugih, javlja se specifična austrijska samosvest i posebna austrijska književnost.

DOBA JOSIFA II

Posle smrti Marije Terezije 29.novembra 1780. godine tron je nasledio njen najstariji sin, tridesetdevetogodišnji Josif. Iako je od 1764.g. bio savladar Marije Terezije, zbog različitih pogleda i političkih koncepcija za njenog života imao je samo ograničen uticaj na državnu upravu, ali je imao slobodne ruke u poslovima Nemačkog carstva. Tokom dugih godina provedenih u takvom položaju Josif II je, krijući svoj identitet, proputovao celo Austrijsko carstvo. Iskustva stečena tokom tih putovanja u velikoj meri su uticala na uobličavanje njegovih reformatorskih planova i administrativnih rešenja.

Po smrti kraljice Josif II je ostvarenju svojih zamisli pristupio energično i beskompromisno težeći da započete reforme znatno produbi i izvede do kraja. Modernizacija države po Josifovoj koncepciji bila je

73


neraskidivo povezana sa radikalnim smanjenjem uticaja, uloge i moći dva najsnažnija stuba feudalnog društva: plemstva i crkve. Ipak, on nije nameravao da ukida feudalni sistem već da državu učini snažnijom putem slabljenja privilegija staleža. Ti ciljevi imali su više dodirnih tačaka sa težnjema stasajućeg građanstva i njihovom političkom ideologijom, ali su dugoročni ciljevi bili različiti. Sličnosti u pogledima postojale su po pitanjima lične slobode kmetova, slobode trgovine i industrije, ograničavanja uticaja pape, verske tolerancije. Podudarnosti se opažaju i u shvatanju da se svim građanima bez razlike na stalešku pripadnost treba obezbediti jednakost pred zakonom i jednakost u pogledu oporezivanja. Josif II međutim, nije se slagao sa mišljenjem da nižim slojevima treba obezbediti i politička prava, odnosno učešće u politici, jer je to “dobro koje nije

stvoreno za narod”. Postojeće paralele u ciljevima objašnjavaju zašto je deo građanskih elemenata i naprednijeg plemstva podržavalo vladareve reformatorske ciljeve.

Josif se obrazovao u duhu prosvećenog apsolutizma, te je sebe smatrao neograničenim gospodarem

Austrijskog carstva, ali i prvim slugom svoje zemlje i svojih naroda. Pošto je bio ubeđen da je narod nezreo za učešće u političkom životu, želeo je da svime upravlja sam. Svojim neretko grubim uplitanjem u društvene i političke tokove izazivao je revolt i u onim slučajevima u kojima bi njegove akcije bile od korisi dotičnim. Čuven je njegov moto da “Sve treba učiniti za narod i ništa putem naroda”.

Da ga u vođenju zamišljene politike ništa ne bi ograničavalo, nije se krunisao za kralja, a mađarsku krunu je 1784.g. iz Požuna premestio u carski muzej u Beču. Zbog toga su ga njegovi neprijatelji zvali kraljem sa šeširom. Josifove prve mere bile su usmerene na ograničavanje uticaja katoličkog klera koji je tokom vekova stekao isuviše moći. Ublažio je cenzuru - čime je značajno pridoneo oživljavanju štampe i književnog stvaralaštva - ograničio je politički uticaj biskupa kao i uticaj papstva. Ediktom o toleranciji iz 1781. godine data je evangelistima, kalvinistima i pravoslavnima sloboda vere i kulta i otvoren im je pristup višim položajima u državnoj upravi. Jevrejima je dozvoljeno da pohađaju javne škole, stupaju u činovničku službu, osnivaju manufakture i da zakupljuju zemljišne posede. Granice katoličkih biskupija je izjednačena sa političkim (pokrajinskim i sl.) granicama, teritorije crkvenih župa su znatno smanjene, s time da im je povećan broj. Župnicima je predviđena važna uloga u obrazovanju stanovništva. Potreban broj sveštenika i finansiskih sredstava Josif II obezbedio je raspuštanjem svih crkvenih redova koji se nisu bavili edukativnim poslovima ili lečenjem ljudi, što je značilo ukidanje preko 700 samostana (1782-1790) i raspuštanje 36.000 redovnika. Preostali samostani su stavljeni pod državni nadzor, a njihovo imanje je uvršteno u crkveni fond pod upravom države. 1784. Godine Josif II je opustele zgrade samostana besplatno predao inostranim osnivačima manufaktura i fabrika. Obrazovanje sveštenika je povereno - jer su i oni po jozefinskom shvatanju državni službenici (“crkveni službenici su u istoj zavisnosti kao drugi podložnici”) - generalnim seminarima pod državnim nadzorom. Josif II je određivao i mnoga pitanja vezana za unutrašnji verski život (ukidanje praznika, hodočašća, procesija, način bogosluženja, pokapanje mrtvih, itd.) ponekad čak do smešnih detalja.

Početak sprovođenja ovih mera nagnao je papu Pija VI da 1782. godine lično poseti cara ne bi li ga privolio na promenu njegove crkvene politike, međutim Josif II je čvrsto ostao pri svojim namerama, štoviše, na božić 1783.g. prilikom boravka u Rimu, zapretio je papi da će otcepiti Austriju od katoličke crkve. Za razliku od pape, vladareve crkvene reforme većina društva je prihvatala sa odobravanjem i zadovoljstvom. Treba primetiti da je Josif II bio dobar katolik i vernik, te njegova delatnost nije bila motivisana ateizmom,

74

1. Slika. Josif II, 1741-1790.


već uverenjem da crkva mora stajati u službi države, kao i u ubeđenjem da se država ne sme odreći stručnog znanja i rada nekatolika, odnosno da nečija verska pripadnost ne sme ograničavati njegova građanska prava

Uporedo sa crkvenim reformama tekle su i administrativne reforme, koje su za razliku od crkvenih, izazvale jako negodovanje plemstva. Već 1781.g. Monarhiju je stavio pod jedinstvenu centralnu upravu. Josif II je ukinuo sva privilegovana prava staleža u upravi i prestao da saziva njihove skupštine, a po više pokrajina povezao je u nove gubernije. Ujedinio je austrijsku i češku kancelariju i Dvorsku komoru. Slično tome spojio je mađarsku i erdeljsku kancelariju, kao i namesničko veće sa mađarskopm komorom i premestio ju je u Budim sa grofom Krištofom Nickijem na čelu. Grof Nicki je bio glavni mađarski savetnik i izvršitelj Josifovih reformi u Ugarskoj. Uporedo sa sprovođenjem modernizacije administracije porastao je značaj državnih činovnika te je za činovničku službu postavljen kao uslov, određen stepen obrazovanja - što je omogućilo povećanje udela građanstva i nižeg plemstva u birokratskom aparatu.

Josif II je 1784.g. dekretom proglasio nemački kao zvanični jezik u celoj carevini - da bi se istim jezikom “njeni delovi čvršće povezali između sebe”. Po toj uredbi jezik uprave, sudova, srednjeg i visokog obrazovanja postao je nemački. Prelaz je trebao ostvariti za tri godine. U jezički i kulturno heterogeoj zemlji kao što je bila Habzburška monarhija, ostvarenje ove uredbe vremenom se pokazalo nemogućim. Ova mera izazvala je snažan revolt i uvređenost u nacionalno svesnim krugovima nenemačkih naroda Monarhije, pre svega u Belgiji i Mađarskoj. Njen rezultat je bio potpuno suprotan od zamišljenog: doveo je do jačanja kohezione snage u nacionalnim zajednicama Monarhije i motivisanje njihovog rada na očuvanju jezika, kulture i tradicije, odnosno pretstavljao je jak poticaj nastanku nacionalno-preporoditeljskih pokreta.

Kao da uveđenje nemačkog službenog jezika nije pretstavljao dovoljan izazov, Josif II je iste godine naredio sprovođenje popisivanje stanovništva i kuća, a nešto kasnije i katastarsko premeravanje - u sklopu tehničkih priprema ukidanja plemićke oslobođenosti plaćanja poreza. Mađarsko plemstvo se osetilo direktno ugroženim i počelo se javljati nezadovoljstvo vladarevom politikom. Pošto su glavne centre otpora pretstavljale plemićke županije, Josif II je 1785.g. proširio apsolutističku-birokratsku vlast i na ugarsku polovinu države, ukinuvši samoupravu ugarskih zemalja kao i županija, svodeći ih na izvršne organe vlasti. Zemlju je podelio na 10 administrativnih okruga (Erdelj na tri) i na njihovo čelo je imenovao kraljevske komesare. Ukidanje županija značilo je uništenje poslednjeg bastiona odbrane ugarskih staleških prava.

U privrednoj politici su preovladali liberalni principi fiziokratizma. Proglašena je sloboda unutrašnje trgovine. Prema stranim državama Josif II je vodio oštru protekcionističku politiku u korist domaćih preduzeća: zabranama, visokim carinama i spaljivanjem zabranjenen inostrane robe čuvao je tržište carevine od strane konkurencije. Kao rezultat te politike Beč je doživeo veliki ekonomski uzlet. Nisu više izdavane monopolne privilegije na izvoz. Osnivanje manufaktura se lakše dozvoljavalo, njihov rad je manje kontrolisan i normiran, a istovremeno su smanjene i državne subvencije. Ukidane se ekonomske privilegije pojedinih gradova i olakšana je seljačka trgovina.

Fiziokratizam je došao do izražaja i u agraranim reformama. Godine 1781-1782. sa objašnjenjem da “to zahteva prirodno pravo i opšte dobro naroda” ukinuta je lična zavisnost kmetova u austrijskoj polovini države, 1783.g. u Erdelju, 1785.g. u Mađarskoj, a u nekim drugim pokrajinama su upotpunjene ranije uredbe o urbarijalnom pitanjima. Ukinuti su gospodski sudski stolovi nadležni za prvostepeno suđenje koji su pre toga pretstavljali veliki teret za kmetove; zabranjeno je batinanje; osigurano je pravo kmetova na slobodnu selidbu i slobodan izbor zanimanja. Ukinut je čak i termin kmet. Na velikom delu vladarevih urbarijalnih poseda ukinuta je tlaka, a zemljište podeljeno između kmetova. Josifove mere u korist kmetova ulile su prevelike nade seljaštvu, te je 1784.g. došlo do masovnog (20.000 ustanika) rumunskog seljačkog ustanka predvođenog od strane Horie i Closce uperenog protiv vlastele i vlastelinskih nastojnika. Tom prilikom stradalo je na stotine – pre svega mađarskih – plemićkih porodica. Josif II je ustanak krvavo ugušio vojskom, a vođe ustanka svirepo kaznio za primer drugima.

Krajnji cilj politike Josifa II prema seljacima je bilo ukidanje tlake. Patent o poreskoj i urbarijalnoj regulaciji iz 1789. g. je predviđao plaćanje jedinstvenog poreza na zemljište od strane seljaštva i zemljoposednika i ukidanje rabote. Visina državnog poreza predviđena je na 12,22% prihoda. Povrh toga seljak bi vlastelinu za korišćenje urbarijalne zemlje bio obavezan plaćati 17,25 odsto - čime bi odužio sve svoje obaveze prema zemljoposedniku. Na taj način seljaku bi ostalo 70% vrednosti njegove proizvodnje. Sprovođenje patenta - koje se stalno prolongiralo - izazvalo bi tolike promene u materijalnoj, ali i društvenoj situaciji vlastele da je ova uredba postala neprihvatljiva ne samo za konzervativni već i za prosvećeni deo mađarskog plemstva. Krajnje ozlojeđeno zbog uvođenja neograničenog vladarskog apsolutizma, nemačkog službenog jezika i ukidanja samostalnosti Ugarske patent o poreskoj i urbarijalnoj regulaciji bila je kap koja je prelila čašu, te se plemstvo konačno okrenulo protiv vladara - u momentu kada je jozefinski sistem i u unutrašnjoj i spoljnoj politici dospeo u ozbiljnu krizu.

SPOLJAŠNJI ODNOSI

Od sredine 18. veka opasnost zbog jačanja Pruske i Rusije primorali su austrijsku politiku da se do Francuske revolucije - sve više usretsredi na održavanje ravnoteže snaga na severoistoku i jugoistoku, a ne više

75


na vraćanje starog položaja u Nemačkoj. U prvoj podeli Poljske, u kojoj je pored Rusije učestvovala i Pruska, Austrija je osigurala Galiciju i Malu Poljsku bez Krakova (1772.), dok joj je Turska nekoliko godina kasnije (1775.) Bukovinu.

Posle smrti bavarskog izbornika 1778.godine, njegov zakoniti naslednik Karlo Teodor Falački se 3.januara 1778. u tzv. Bečkom ugovoru odrekao prestola u korist Austrije. Taj akt izazvao je protest bavarskih staleža i snažan otpor Pruske. Fridrih II je postigao da naslednik Karla Teodora ( Karlo Avgust od Pfalc-Cvajbrikena) protestuje protiv bečkog ugovora. Nakon toga regensburškom carevinskom veću protest su uložili Pruska, Pfalc-Cvajbriken i Saksonija, a Pruska i Saksonija su sklopili savez protiv Austrije. Pruska je uskoro bez objave rata prodrla u Češku, ali su opreacije sa obe strane vođene bez odlučnosti, te su je savremenici nazvali ratom krompira. Mirom u Teschenu od 13. maja, Josif II se pod pritiskom svoje tašte Marije Terezije (njegova druga žena bila je Marija Jozefa, bavarska princeza) odrekao Bavarske. Posle ovih događaja Josif II je počeo da mrzi Prusku – bez obzira na činjenicu da je dotad bio veliki poštovalac Fridriha II – i otad je njegova spoljna politika bila usmerena na cepanje prusko-ruskog saveza.

Godine 1784. Josif je izradio plan za organizovanje novog Nemačkog carstva u kojoj bi Austrija povratila dominantan položaj na štetu Pruske. Hteo je da na osnovu dogovora sa bavarskim izbornim knezom Karlom Teodorom u zamenu za Belgiju, Habzburškim posedima priključi Bavarsku i Salcburg, čime bi zaokružio svoje posede i povećao broj Nemaca na račun Mađara i Slovena. Sem toga on je hteo da spajanjem manjih poseda oživeti i nekadašnju, slavnu Burgundiju, kao branu francuskom uticaju u Nemačkom carstvu. Povezujući se sa većinom nemačkih kneževa, sprovođenje tog plana sprečio je ponovo Fridrih II (1785.).

Nasuprot Josifovih planova vezanih za Nemačku, Fridrih II se zalagao za samostalnost nemačkih kneževina i 23.jula 1785. godine formirao je u Berlinu savez nemačkih kneževina pod vođstvom Pruske, Hanovera i Saksonije. Njegovi članovi su se obavezali da će u pitanjima Nemačke carevine nastupati jedinstveno. Katolički nemački kneževi zaplašeni akcijama Josifa II pridružili su se ovom savezu. Na taj način Fridrih II je uspeo, da bez obzira na razlike u veri, ujedini nemačke kneževe pod Pruskim vođstvom.

Ovi neuspesi navodili su Josifa II utoliko više na učvršćivanje veza sa Rusijom protiv Turske. Ubrzo mu je carica Katarina II predložila nacrt podele Turske, po kome bi kao rezultat uspešnog ratovanja Austrija proširila svoju vlast na Srbiju, Bosnu, Hercegovinu i Dalmaciju sa Istrom. Savez je doveo do rusko-austriskog rata protiv Turske, koji je ponovo pomutio odnose Austrije sa Engleskom, Pruskom (1787-1791) i ujedno pokvario rusko-pruski savez. Ne samo neuspesi na bojištu i zarazne bolesti koje su jako harale u vojsci, već i pobuna u Austrijskoj Nizozemskoj (Belgija) i Mađarskoj protiv Josifovih reformi, bile su razlog da je ubrzo posle Josifove smrti njegov naslednik Leopold II (1790-1792) morao je zaključiti mir bez ikakvih dobitaka. Razume se, tome su uveliko doprinele promene političkih prilika u Evropi nastale usled revolucije u Francuskoj.

Neuspešan rat protiv Osmanskog carstva imao je posledice i u unutrašnjoj politici, izazvavši dodatno povaćanje nezadovoljstva u političkim krugovima, ali i u širim narodnim slojevima, što se ogledalo i u činjenici da je sve više proizvođača odbijalo da preda državi poljoprivedne proizvode. Vladar koji se sa bojišta vratio bolestan, bio je slomljen već evidentnim neuspehom svoje unutrašnje, ali i spoljne politike, te je na svojoj samrtnoj postelji 26.januara 1790. srušio svoje životno delo: povukao je sve reformne uredbe koje su se ticale Mađarske, sem uredaba o verskoj toleranciji, crkvenim redovima i oslobođenju kmetova.

Povlačenje većine svojih uredaba značilo je obnovu staleškog uređenja u Ugarskoj i vraćanje na faktičko dualističko uređenje Monarhije. Međutim, više se nije radilo o dualizmu ranijih vremena, jer se u međuvremenu pojavio snažan pokret za mađarski nacionalni preporod i za uvođenje mađarskog kao zvaničnog jezika umesto latinskog, a ostala je i centralizacija uprave u okviru mađarsko-hrvatskih zemalja.

Plemstvo je i u austrijskoj polovini Monarhije tražilo obnovu svojih starih prava, ali je ukinut samo jedan deo Josifovih reformi. Ipak, zbog Francuske revolucije došlo je do promena u pogledima na reforme u jozefinskom razdoblju i na borbu apsolutističke države protiv staleških prava, jer su se do izvesne mere poklapale sa merama za uvođenje novog poretka u Francuskoj. U stvari reforme u Habzburškoj monarhiji su imale bitno drugačiji karakter: društvo je uprkos jozefinskim reformama ostalo pretežno feudalno, država apsolutistička, a katolička crkva i pored proglašene verske tolerancije, državna crkva. Iz ovih razloga je posle završetka reformnog perioda državna organizacija izgrađena terazijanskim i jozefinskim reformama, postala do sredine 19.v. sredstvo austrijskog birokratskog apsolutizma u borbi protiv novih pojava u društvenom razvoju, koji su nastali dobrim delom i pod uticajem reformi.

POLITIČKO UREĐENJE HRVATSKE U 18.VEKU

Po uspostavljanju vlasti kralja na celoj teritoriji Hrvatske i Slavonije, počelo se sa reorganizacijom nekadašnjeg upravnog sistema. Na njenom čelu stajao je ban, koga je imenovao kralj iz redova hrvatskih velikaša. Ban je sazivao zasedanja hrvatsko-slavonskog sabora. Njegovim zasedanjima pretsedavao je sam ban ili njegov zamenik. Ban je bio i vrhovni kapetan zemlje, zapovednik banske vojne krajine i on je predsedavao i banskom sudskom veću. Banska čast je i u ovom periodu gotovo uvek bila popunjena, s time da je njen delokrug ipak, bio dosta uzan.

76

Györe Zoltán, 03.01.-1,

(főkapitány)


(báni tábla).

Györe Zoltan, 03.01.-1,

tačno kojih teritorija


Hrvatski sabor je bio jednodomni. Hrvatske županije i slobodni kraljevski gradovi su u njegovom radu učestvovali putem svojih zastupnika, a prelati, veliki župani i velikaši lično. Zakone koje je donosio morao je potvrditi kralj i nisu smeli biti protivrečni mađarskim zakonima. Pretstavnike Hrvatske i Slavonije u mađarskom saboru takođe je birao sabor (dvojicu u donji, jednog zastupnika u gornji dom). Pored sudova pri županijama i gradovima Karlo III (kao car Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti Karlo VI) je formirao i Hrvatsku sudsku tablu sa koje se moglo apelirati na bansku tablu a otud na mađarsku vrhovni sud - kraljevskoj tabli (királyi tábla) ili sedmočlanoj tabli (héteszemélyes tábla).

Između Mađarske i Hrvatske se već u 18.v. javila napetost zbog spora oko pripadnosti Rijeke - pošto je Rijeka bila važna luka, obe države su je zahtevale za sebe. Marija Terezija je 1776.g. pokušala rešiti taj spor priključenjem Rijeke Hrvatskoj. S obzirom da su mađarski staleži takav ishod smatrali uvredljivim, a i sami riječani su protestovali protiv takve odluke, kraljica je 1779. .g. grad oslobodio svake teritorijalne pripadnosti i dozvolila da se Rijeka tretira kao posebno telo priključeno mađarskoj kruni - corpus separatum direktno podređen Mađarskoj, zajedno sa najbližem okolinom do Novog u Vinodolu .

U vezi sa pogađanjem o priznavanju naslednog prava po ženskoj liniji dinastije, bile su još ograničene i kompetencije Ugarske dvorske kancelarije u Beču, pošto je težište preneto u novoosnovani Palatinski ili Namesnički savet u Požunu. (1723). Ovim razvojem je u stvari već počela politika smanjivanja autonomnih prava Hrvatske u odnosu na Ugarsku, jer su ova nadleštva bila nadležna i za Hrvatsku.

1767 Marija Terezija osnovala je Hrvatsko kraljevsko veće kao najvišu izvršnu vlast za Hrvatsku. Kraljevsko veće je bilo direktno nadležno nad županijama. Međutim, Marija Terezija 1779. menja taj sistem ukidanjem Hrvatskog kraljevskog veća i prenošenjem njenih ovlasti na mađarsku vladu, što znači da je Hrvatska prvi put potpala pod direktno pod mađarsku vladu. Kao reakcija na centralizatorske težnje i germanizaciju sprovođenu za vreme vladavine Josifa II 12.maja 1790. u Zagrebu se sastaje Hrvatski sabor i zaključuje da će hrvatske i slavonske županiji ubuduće delovati po nalozima Mađarskog namesničkog veća - sve dok se Hrvatska ne proširi i teritorijama koja se nalaze pod mletačkom i turskom vlašću. Istom odlu kom Hrvatska pada i pod finansijsku zavisnost od Mađarske, postaje “pridružena strana”, umesto dotadašnje “kraljevine”.

“DUGI DEVETNAESTI VEK”

LEOPOLD II (1790-1792)

U vreme smrti Josifa II (20.februar 1790.) carevina se nalazila u stanju najvećeg unutrašnjeg nemira. Belgija je proglasila otcepljenje od Austrije, u Mađarskoj se plemstvo naoružavalo, nemiri su se javljali i na poljskim oblastima. Turski rat još nije bio završen, a stari rival pruski kralj je pod izgovorom održavanja vojnih vežbi, gomilao trupe na šleskoj granici. Činilo se da je dovoljan samo jedan nespretan korak da bi se Austrijsko carstvo raspalo na delove. Na tu situaciju je bitno uticala Francuska revolucija, odnosno njeni prvi uspesi. Na višim nivoima vlasti očitavala se nesigurnost, zbunjenost i dileme u vezi sa koracima koje treba preduzeti. Plemstvo, ali i niži staleži iznosili su svoje specifične zahteve i izražavali nezadovoljstvo sa apsolutističom upravom Josifa II.

Stanje je bilo najteže u Mađarskoj, gde se razvio širok nacionalni pokret pod predvodništvom srednjeg plemstva. Mnogi su bili uvereni da je došlo vreme za ostvarenje planova o nezavisnoj državi, kojom bi upravljali staleži. Idejni vođa plemićke opozicije i tvorac njihovog nacionalnog programa bio je podžupan Nogradske županije i član Table septemvira Peter Balog. Osnovu programa pretstavljalo je shvatanje da je odbijanjem Josifa II da se kruniše za mađarskog kralja, narušena Pragmatička sankcija, odnosno da je prekršen društveni ugovor između mađarske nacije i vladalačke kuće i da je zbog toga faktički prekinuta nit nasleđivanja Habzburga na tronu Ugarske. Prema tome, nacija ima pravo da sklopi novi ugovor i da bira novog kralja. Najradikalniji među njima stupili su u kontakte u Berlinu sa sinom pruskog kralja, koga su želeli izabrati za kralja Mađarske. Sam Fridrih Vilhelm je za mađarski presto predlagao sasko-vajmarskog kneza Karla Avgusta. Formulisan je novi ustav koji je predviđao da sva upravna i zakonodavna vlast pređe u ruke srednjeg plemstva; predviđalo se da bi između održavanja dva zasedanja sabora zemljom upravljao senat sastavljen od plemića, a kraljeva vlast bila bi samo nominalna. Mada je među plemićkom opozicijom bilo pristalica modernih prosvećenih reformi, oni su vremenom sve više zaboravljali interese seljaštva i građana. Neki, poput pretstavnika županije Sabolč, smatrali su prirodnim podvlašćenost kmetova: “Proviđenje je htelo da se neki rode kao kraljevi, neki kao plemićia neki drugi za sluge”.

U gore naznačenim unutrašnjepolitičkim i spoljnopolitičkkim okolnostima važna je bila ličnost i talenat vladara. Novi vladar se pokazao doraslim izazovima teške unutrašnje i spoljne situacije Monarhije. Leopold je bio drugi sin Marije Terezije i Franje Lotarinškog. Kao i njegov stariji brat, Josif II bio je pod snažnim uticajem ideja prosvećenosti, bio je pristalica prosvećenosti i humanizma a neprijatelj despotizma. Nasledivši svog oca, postao je veliki vojvoda Toskanije 1765.godine - istovremeno kada sa izborom Josifa za

77


proveriti datum


(horvát itélőtábla)


cara Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti. Tokom svoje vladavine u Toskaniji, njome je upravljao kao prosvećeni apsolutista i stvorio je državu za primer. Smatra se da je bio je jedan od najsposobnijih reformističkih vladara 18.veka. Po dolasku na vlast u Dunavskoj monarhiji mislilo se da će nastaviti stopama svog brata, ali promenjene međunarodne i unutrašnje prilike su to onemogućile.

Kao i njegov brat Josif, želeo je izgraditi efikasnu državnu organizaciju na štetu staleških privilegija. Njegov ideal je bila ustavna monarhija. U svojim dalekoročnim planovima jedan od najvažnijih ciljeva je pretstavljalo davanje političkh prava seljacima putem obezbeđivanja njihovog pretstavništva na državnim saborima. Ta mera je po mišljenju mnogih istoričara mogla dati stabilnost i ojačati Habzburško carstvo u nastupajućim decenijama, kada je Austrijsko društvo trebalo da odgovori na teške izazove nacionalne ideje, liberalizma, demokratskih ideja i industrijalizacije. Takođe se smatra da bi on uspeo da sprovede veliki deo Josifovih zamisli.

UNUTRAŠNJA POLITIKA

Njegova delatnost bila je dosta protivrečna - gotovo svim slojevima se činilo da radi u njihovom interesu. Ostavio je na snazi uredbe o verskoj toleranciji i oslobođenju kmetstva. Nastavio je i versku politiku Josifa II kao i izgradnju policijskog aparata, uposlio je još više agenata i doušnika. Cilj tog policijskog aparata je bio u manjoj meri represivan, a više usmeren na prikupljanje informacija i na usmeravanje javnog mnenja. U upravljanju državom je i dalje sprovodio apsolutističke zamisli svog brata, ali sa više takta, strpljenja i čak lukavstva. Staležima je činio razne političke ustupke, ali je sa druge strane putem svojih agenata rasturao letke po zemlji u kojima je seljaštvo pozivao da ustanu protiv svojih gospodara, i u njima je nagovestio, da je vladar na njihovoj strani. To je radio sa ciljem da preko seljaka potkreše prevelike zahteve vlastele.

Radi smirivanja veoma napete situcije u Mađarskoj sazvao je Mađarski sabor, izrazivši želju da bude krunisan za kralja Mađarske i nagovestivši da će pravedni zahtevi staleža biti uslišeni. Da bi otupeo oštricu zahtevima mađarskih staleža i izvršio pritisak na njih - oni su zbog diskontinuiteta u nasleđivanju Habzburga za krunisanje novog kralja hteli postaviti teške uslove - Leopold je sazvao srpski narodno-crkveni sabor u Temišvar. Srpski mitropolit i episkopi su od mađarskih vlasti 18.juna 1790. g. dobili poziv da učestvuju na radu mađarskog Staleškog sabora. Srpski episkopat je bio spreman na saradnju radi regulisanja statusa srpskog naroda u Mađarskoj. Međutim bečki dvor je zakazao Crkveni sabor u isto vreme kad su episkopi trebali ići na Dietu. Srpskoj deputaciji je nagovešteno da će dobiti posebnu teritoriju ako ne budu sarađivali sa Mađarima. Mađari su opominjali Srbe da su oni pozvani na Dietu, koje je nadležno za raspravljanje suštinskih pitanja vezanih za njihov pravni položaj u državi, dok se na crkvenom saboru može odlučivati samo o izboru mitropolita; pored toga su naglašavali da njihov status još nije rešen na osnovu mađarskih zakona, tj. nisu građani Mađarske, već se pravno smatraju tuđincima čije se pravo zasniva na carskim privilegijama.

Radi povećanog pritiska na Mađare Leopold II je dozvolio i izražavanje političkih zahteva Rumuna - u kojem su oni tražili svoj prijem u red privilegovanih nacija u Erdelju.

Posle pomenutih višetrukih političkih pritisaka, lišavanja Mađara pruske političke podrške i uz vojnu pretnju Leopold je novembra 1790. godine krunisan za kralja Mađarske. U inaguaracionu diplomu nisu ušli za dinastiju ekstremni mađarski zahtevi, ali su potvrđeni principi koji u odnosima Mađarske i vladalačke dinastije od Pragmatičke sankcije pa do vladavine Josifa II nisu dovođeni u pitanje. Tako je fiksirano da je “Mađarska nezavisna i samostalna zemlja” kojom se upravlja po njenim starim zakonima i običajima, preko nezavisnih mađarskih upravnih organa. Na taj način, Leopold je stvorio svojevrsnu nagodbu sa mađarskim staležima. Sem pomenutih, ozakonjen je edikt o verskoj toleranciji Josifa II, kao i uredbe Marije Terezije i Josifa II koje su se odnosile na prava i obaveze seljaštva.

Na istom požunskom saboru od 1790/1791.g. Srbima su zakonski priznate njihove privilegije, proglašeni su za ravnopravne građane Mađarske; dobili su pravo sticanja materijalnih dobara i sticanja svih zvanja; mitropolitu i episkopima je dato pravo učešća u radu Saboru. Ovim je vekovna borba za regulisanje pravnog statusa Srba u Mađarskoj bila završena. Iste godine formirana je i tzv. Ilirska dvorska kancelarija, koja je postojala svega 16 meseci.

SPOLJNA POLITIKA LEOPOLDA IIOd velikog i dugoročnog značaja za unutrašnje i spoljne poslove bilo je poboljšanje odnosa sa

dugogodišnjim neprijateljem, Pruskom. Motivi su bili višestruki: izražena orijentacija delova mađarskog i poljskog plemstva iz Galicije prema Pruskoj; prusko podbadanje nizozemskih staleže protiv Habzburga, a bila je prisutna i opasnost od revolucionarne Francuske. Posle konvencije u Reichenbachu iz jula 1790.g., odnosi između ove dve države su regulisani. Lišavanje Mađara i Poljaka strane pomoći oslobodilo je carske trupe te su one pokrenute u pravcu Mađarske. Vest o sklopljenom ugovoru sa Pruskom i pokreti carskih trupa su ubrzo smirili buntovne Mađare. Separatističkim težnjama Belgijaca Leopold II učinio je kraj putem vojne okupacije Belgije novembra 1790. godine.

Bezperspektivni i nesrećni rat sa Turskom je zaključen Svištovskim mirom, 4. avgusta 1791. Bilo je pravo dostignuće što je uprkos nepovoljnom toku rata, mir zaključen bez teritorijalnih gubitaka. Ugovor je potpisan na osnovi status quo ante bellum: Turskoj su vraćeni osvojeni gradovi i oblasti; svi učesnici rata

78


dobili su amnestiju za sve što je počinjeno tokom rata; obnovljeni su trgovački odnosi između Austrije i Turske; pogranični turski komandanti su obavezani na obezbeđivanje opšte sigurnosti, javnog mira i bezbednosti i kažnjavanje svakog ko bi to narušio. Rusija je zaključila mir sa Turskom u Jašiju 9.januara 1792.

Reakcija Austrije na izbijanje Francuske revolucije je u početku bila blaga, a stav uglavnom pasivan. Verovalo se da usled revolucionarnih događaja Francuska duže vremena neće moći igrati aktivnu ulogu u evropskim poslovima. Ovo mišljenje je izmenjeno događajima vezanim za bekstvo kraljevskog para iz Pariza i njihovim zarobljavanjem u mestu Varennes na francusko-belgijskoj granici, te njihovim vraćanjem u Pariz i držanju u zatočeništvu od strane revolucionara. Posledica ovih događaja je potpisivanje zajedničke deklaracije od strane pruskog kralja Fridriha Vilhelma II i Leopolda II avgusta 1791.g. u Pilnitzu. U deklaraciji je izražena zabrinutost zbog događaja u Francuskoj i evropske vlade su pozvane da po potrebi primene i silu radi osiguranja monarhističke vlasti u Francuskoj. Francuska vlada, koja je sad već delovala bez kralja, primila je pomenutu deklaraciju kao pretnju i izvršila nekoliko provokacija. Kao odgovor na provokacije austrijski i pruski vladar su febrauara 1792. sklopili savez protiv Francuske. Francuska je jedva čekala ovaj gest: radi unutrašnje političke konsolidacije želela je proširiti revoluciju van svojih granica. Rat je želela upravo protiv Dunavske monarhije: vekovni neprijatelj, navodno oslobođenje Belgijanaca od austrijske vlasti, vojni porazi prethodnih decenija u austrijskom savezništvu. Rat je mogao biti vođen sa osloncem na čistu nacionalnu retoriku.

Rat koji je trajao više 23 godina, započet je francuskom objavom rata kralju Mađarske i Češke Franji I 20.aprila 1792. Franji II, jer je Leopold, neočekivano, posle kratke bolesti umro 1. marta 1792. Tokom serije ratova sa Francuskom 14 godina je prošlo u pravom ratovanju, a 9 u pripremama. Od ukupno šest ratova sa Francuskom (1792, 1793-1797, 1799-1802, 1805, 1809, 1813-1814) Austrija izgubila svaku sem poslednjeg.

Posle početnih uspeha u manjim bitkama saveznici su stekli pogrešan utisak da je francuska revolucionarna armija slaba i da će pohod na Francusku biti bezazlena vojna ekspedicija. Zbog toga su obe zemlje pokrenule skromnih 50.000 vojnika. Ubrzo se pokazalo da je to bila pogrešna taktika: 20.septembra 1792.g. kod Valmy-ja je potučena čuvena Pruska armija, koja se posle toga i povula iz Francuske. Za nešto više od mesec dana 6. novembra kod Jemappes-a poražena je i austrijska vojska. Posledica tog poraza bilo je okončanje austrijske vlasti u Belgiji za sva vremena.

FRANC II (1792-1835, FRANC I AUSTRIJSKI CAR 1804-1835)

Bio je sin Leopolda II i Marije Lujze Španske. Nije raspolagao ni talentom ni obrazovanošću. Josif II se puno bavio njegovim podučavanjem, znajući da će pre ili kasnije zauzeti presto. On je kod Franje mrzeo tvrdoglavost, sporo razmišljanje, ali je cenio njegov osećaj za obaveze i pravdu. Kao politički učenik Josifa II, Franc II je bio apsolutista koji je mrzeo bilo kakav oblik ustavnosti i liberalizma.

Dolaskom na presto Franca II, započeto je novo razdoblje u istoriji Habzburškog carstva i njenih naroda. Dok su Josif II i Leopold II želeli da reformišu državu i društvo u duhu prosvećenosti, dotle je Franja u svemu predstavljao zaostalost, prevaziđene koncepcije. Obično se smatra da je posle smrti Leopolda II od prosvÜĄh79cŕ 797979e797979797979€79797979797979îę

79®”79797979797979797979797979797979798â7979797979v79797979797979Ý7979)7979799797979797979797979797979n79Š797979n79Š7979Š„

7979797979Š„7979797979ä„79,7979‡79d797979t‡79µ797979‡� 7979797979‡� 7979797979‡� 7979797979‡� 7979797979‡� 79797979‡� 79˘ 7979:‰79Ę797979‡� 7979797979`“79“797979Š79797979Š79797979-Š7979797979-Š79 7979L‹7979797979¸‹797979˝Ž79Ě 7979‰ �79č797979^“79797979`“7979797979`“7979797979`“7979797979`“7979797979`“7979797979`“7979797979ó“79X797979K”79c797979`“797979797979797979797979797979797979797979Ę„79797979q‘79é7979797979Q–E79!79L‹79^797979Ş‹79

79


3. Slika. Josif II, 1741-1790.4. Slika. Josif II, 1741-1790.5. Slika. Josif II, 1741-1790.


80808080808080808080808080808080808080Z’80¬808080“80X808080`“8080808080^“8080808080Š„80808080¦„808080806‹808080808080808080808080808080808080808080Š808080je veoma razgranatu policijsku, doušničku mrežu i često je i sumnja u nečije simpatije prema građanskim stremljenjima bila dovoljna za izazivanje represivnih mera vlasti.

Apsolutistički i represivni karakter vlasti izazvao je nezadovoljstvo u političkim krugovima Monarhije, najviše u Mađarskoj. Protiv novog režima naročito glasno se izjašnjavala već dosta brojna i ojačala inteligencija kojoj se pridružio i deo srednjeg i nižeg plemstva. Bez obzira na velike razlike u socijalnom poreklu, političkim pogledima, ponekad i u veri, oni su se slagali u konstataciji da apsolutistički režim šteti interesima Mađarske, pre svega njenoj samostalnosti i da su stoga potrebne promene. Slagali su se i u tome da je sem na političkom, i na društvenom i ekonomskom planu potrebno izvoditi reforme. Veza između inteligencije i plemstva je uspostavljena dobrim delom u slobodnozidarskim ložama. Nezadovoljstvo je u početku bilo prikriveno, a istomišljenici su se okupljali i čitalačkim i drugim klubovima. Njihov vođa bio je Jožef Hajnoci.

ZAVERA IGNJATA MARTINOVIĆA

Nezadovoljstvo inteligencije i delova plemstva je pokušao kanalistai Ignjat Martinović (1755-1795) stavši na njihovo čelo. On je studije završio kao franjevački redovnik, potom je postao vojni sveštenik, a kasnije je avanzovao na položaj profesora fizike na lemberškom univerzitetu. Bio je nesumnjivo talentovan i obrazovan čovek, sa beskrajnim ambicijama i pomalo brzoplet. Naučna priznanja ga nisu zadovoljavala - želeo je i političke uspehe. Godine 1791. Postao je doušnik u Leopoldovoj tajnoj policiji, putovao je po zemlji i obaveštavao kralja o opštoj atmosferi, aktuelnim razmišljanjima, ličnostima, itd. Leopold ga je imenovao za dvorskog hemičara i opata samostana u Sasvaru. Martinović se nadao da će uz kraljev bok postati glavna ličnost reformne politike kralja.

Franja II nije imao poverenja prema njemu, pa ga je otpustio. Ozlojeđen i videvši da se reformna politika Josifa II i Leopolda II neće nastaviti pod novim vladarem, on se pridružio opoziciji - ljudima koje je pre toga prijavljivao u svojim izveštajima.

Na proleće 1794. godine formirao je dva tajna društva. Prvi je okupljao reformiste iz redova plemića i zvao se Društvo reformatora. Glavni cilj pored izvesnih blagih, društvenih reformi bilo je izvojevanje nezavisne republike. Po ostvarenju ovih ciljeva, aktiviziralo bi se drugo društvo pod imenom Društvo slobode i jednakosti čiji su članovi bili najradikalniji elementi mađarskog političkog života, zapravo mađarski jakobinci. Oni su nameravali da po dolasku na vlast ukinu plemićke privilegije i ostvare politička i društvena dostignuća francuske revolucije. O postojanju ovog društva Društvo reformatora nije smelo znati. Direktori ovih tajnih društava bili su: grof Jakab Šigrai (pretsednik Društva reformatora), a Jožef Hajnoci, Janoš Lackovič, Jožef Sentmarjai direktori Društva slobode i jednakosti. Prema Martinovićevim zamislima nosioci dvostepene revolucije bili bi plemići, a kasnije seljaštvo. Za par meseci pridobijeno je oko 300 članova. Međutim, policija je leta 1794. g. u Beču uhapsila Martinoviča, a on je priznao zaveru i nadajući se blažem postupku detaljno opisao tajna društva. Pedeset zaverenika je optuženo za veleizdaju, izrečeno je 18 smrtnih presuda, od kojih je 7 izvršeno (budai Kaszálórét azóta Vérmező). Pogubljen su Martinović i 4 direktora kao i pravnik Őz Pál pravnik i Szolártsik Sándor. Drugi optuženici su osuđeni na dugogodišnje robije. Među njima nalazili su se tadašnji najbolji mađarski književnici poput Ferenca Kazincija, Janoša Baćanjija, Sentjobi Sabo Lasla i Ferenca Veršegija. Vlast je strogim kaznama pokušala da zaplaši opoziciju - međutim s obzirom da je društvena baza nezadovoljstva i reformnih težnji bila široka u tome nije uspela. Mađarska reformna stremljenja u XIX veku nastavljena su tamo gde su smrću i zatočeništvom mađarskih jakobinaca presečeni.

RATOVANJE AUSTRIJE U PRVOJ KOALICIJI 1793-1797Spoljnu politiku Habzburškog carstva u borbama prve i druge koalicije vodio je Amadeus Franz von

Thugut, jedini ministar spoljnih poslova u istoriji Austrije niskog društvenog poretka. On je bio iskusan diplomata i dobro je poznavao Francusku. Smatrao je da revolucionarna Francuska pretstavlja veći izazov u vojnom pogledu nego u ideološkom. Shvatao je da je revolucija ojačala Francusku, koja je pre toga polako gubila svoju moć i da je njena vojna snaga porasla do opasnih razmera. Zbog toga baron Thugut je smatrao, da slično ratovima vođenim sa Francuskom u vreme Luja XIV, agresivna francuska spoljna politika može biti pobeđena samo stvaranjem koalicija manjih i većih evropskih država protiv nje.

Iz poraza austrijske i pruske vojske 1792.g., ekspanyije revolucionarne francuske vojske i pogubljenja francuskog kraljevskog para, januara 1793.g. evropski vodeći politički krugovi su zaključili da se hitno mora preduzeti zajednička vojna akcija protiv revolucionarne Francuske - koja je sem vojne pretnje pretstavljala opasnost po evropski politički poredak i doveđenjem u pitanje monarhističkog načela. Ubrzo je organizovana prva koalicija koju su činile Engleska, Španija, Holandija, Napuljska kraljevina, Portugalija, Toskana, Sardinija, Pruska i Austrija. Na početku ratnih oprecija je izgledalo da će Francuska pokleknuti: austrijske, engleske, španske vojske beležile su uspeh za uspehom. Ipak, Francuska republika je uspela da do kraja 1793.g. stabilizuje linije frontova i da pređe u uspešnu protivofanzivu. Tome je sem brojnih unutrašnjepolitičkih, ekonomskih i drugih razloga pridonela i činjenica da je revolucionarna Francuska umesto

80


nekadašnje kraljevske vojske u koju je jedva moglo biti okupljeno 150.000 vojnika, do proleća 1794. godine uspela pozvati pod oružje milion ljudi.

Tokom leta 1794. francuska vojska se svugde borila na stranom tlu. Zauzela je Belgiju, Špance je potisnula iza Pireneja, spremala se da napadne Pijemont, odbila je seriju napada Pruske vojske. Pruska je bila uznemirena i poljskim nacionalnim ustankom pod vodstvom Tadeusa Košćuška (1746-1817). Austro-pruska saradnja je doživela fijasko zbog surevnjivosti oko vođenja vojske na rajnskom ratištu i zbog prusko-ruske podele Poljske u kojem Austrija nije učestvovala. Koalicija je bila u stanju raspadanja. Jeseni 1794 francuska vojska je došla pod Majnc, zauzela je celu Holandiju. Tokom 1795. godine iz koalicije su istupili Pruska (koja je Francuskoj priznala pravo na teritorije Carstva sa leve obale Rajne), Holandija, Španija, te se Austrija naredne dve godine borila sama (uz manju englesku pomoć) protiv Francuske. Posle poraza kod Rivolija Austrija je bila spremna da potpiše mir.

Habzburško carstvo je ratovanja u okviru prve koalicije završilo 17. oktobra 1797. Kampoformijskim mirom kojim je određeno da se Austrija odriče Belgije (pripala je Francuskoj) i Lombardije i da priznaje stvaranje Cisalpinske i Ligurske Republike - novih Napoleonovih državnih tvorevina u severnoj Italiji, a kao kompenzaciju dobije teritorije Mletačke Republike istočno od reke Adige, zajedno sa Istrom i Dalmacijom, Boka Kotorskom i Beneškom Slovenijom, ali bez Krfa i drugih mletačkih ostrva. Na osnovu ovih odredaba uspostavljena je tokom 1797-1805. godina prva austrijska vladavina u Dalmaciji i mletačkom delu Istre. Sedište nove vlasti na istarskom području bilo je u Kopru, a za Dalmaciju u Zadru. Po odredbama miar Franc II je obećao da će na carevinskom savetu podržati aneksiju okupiranih teritorija na levoj obali Rajne od Bazela do Andernacha, zajedno sa Majncom, a zauzvrat Napoleon će podupreti zaokruživanje austrijskih poseda delovima Bavarske i Salcburgom. Dogovoreno je da Pruska ne dobije nikakva teritorijalna proširenja. Jonska ostrva su pripala Francuskoj.

Kada je 1794.g. u ostacima Poljske došlo do ustanka sa jakobinskim parolama, obećavajući seljacima olakšanje tereta odnosno posed nad zemljom, ukoliko učestvuju u odbrani zemlje, 1795. Rusija, Pruska i Austrija su se sporezumale u vezi sa konačnom podelom Poljske. Tom prilikom Austrija je dobila najmanje teritorije.

DRUGA KOALICIJA 1799-1802Posle Kampoformijskog mira protiv francuske ostala je samo Engleska. Baron Thugut je bio ubeđen

da će uskoro doći do novog rata, te je osigurao savezništvo Ruskog carstva. Napoleonov pohod na Egipat potaknuo je teritorijalnom i privrednom ekspanzijom Francuske već ionako nezadovoljne evropske države na obrazovanje Druge koalicije. Prvo je zaratila Turska, pa je došlo do tursko-ruskog saveza, što je omogućilo prolaz ruskih ratnih brodova kroz Bosfor i Dardanele. To je ujedno značio i začetak nove epohe: Rusija je počela aktivno da se meša u poslove Zapadne Evrope. Koaliciji je pristupila i Napuljska kraljevina i Portugalija. Austrija se pridružila pošto je prethodno propustila Suvorovljevu armiju kroz svoju teritoriju. Pruska nije ulazila u rat.

Rat je počeo u vreme koje se za saveznike činilo povoljnim: Napoleon se borio u Egiptu, a na unutrašnjoj političkoj sceni Francuske vladala kriza. Posle početnih uspeha protiv Napuljske kraljevine, Francuska je u seriji poraza izgubila celu Italiju i bila je i u Nemačkoj potisnuta iza prirodnih granica. Činilo se da će austro-ruske snage izvojevati pobedu. Rusi su bili uspešni u Italiji, pobeđivala je i austrijska vojska, ruska flota se nalazila u grčkom arhipelagu. Rusko-engleske snage su se iskrcale u Holandiji. Međutim, različiti politički i teritorijalni interesi saveznika onemogućili su koordinisanu akciju, skoncentrisanje velikih snaga na određenoj liniji fronta i preduzimanje odlučne bitke. Englesku i Austriju je zabrinjavala mogućnost da Rusi steknu pozicije na obalama Sredozemnog mora. U takvoj situaciji došlo je do dva velika poraza savezničkih snaga, što je dovelo do razmimoilaženja među njima. Rezultat toga je istupanje ruskog cara Pavla I (1796-1801) iz koalicije. On je čak planirao rat sa Napoleonom protiv Indije. Engleska diplomacija je postigla da se Pavle ubije, na njegovo mesto je došao Aleksandar I (1801-1825), ali je već bilo dockan: odustajanje Rusije poremetilo je odnos snaga. Napoleon je u međuvremenu postao konzul i uspeo je učvrstiti građanski sistem.

Francuske trupe su Austrijance u Italiji potukli kod Marenga 14.juna 1800.g. a u Nemačkoj kod Hohenlindena. Ove pobede su učvrstile Napoleonov civilni i vojni autoritet u Parizu. Mir je trebalo sklopiti brzo. Austro-francuski mir u Lunevilu je sklopljen 1801. Njome je Austrija priznala odredbe kampoformijskog mira i prihvatila francusku supremaciju u Belgiji, Švajcarskoj i severnoj Italiji . Tugutova ratna politika je propala, na čelo Državne kancelarije je umesto Tuguta postavljen grof Ludwig Kobencl. Engleska je 1802. sklopila mir u Amiens-u.

Posle sklapanja mira Franc I se odlučio na unutrašnje reforme. Za potrebe centralne uprave carstvom stvorio je Staats- und Koferenzministerium, koji je po ugledu na ranije centralne urede bio zadužen za vrhovni nadzor, imao je pravo da podnese predloge novih zakona caru i ujedno je bio i najviši izvršni organ carevine. Tajna društva su ponovo zabranjena, pooštrena je cenzura, povećani su porezi, da bi država bila u stanju da bar otplati kamate državnih dugova nastalih ratovima. Reforme su sprovođene u vojsci i u

81


finansijama. Heroj prošlih ratova sa Francuskom, brat Franca II, nadvojvoda Karlo, sproveo je izvesne administrativne mere u vojsci, smanjio je vreme službovanja i povećao disciplinu u jedinicama. Ipak, on se nije odlučio na reforme slične onim sprovođenim u Francuskoj od 1794, koje su toj zemlji obezbedile ogromno povećanja brojnog stanja armije. Karlo je verovao da je osnova uspeha dobro uvežbana profesionalna vojska. Međutim reforme su imale slabog efekta, tako da je 1805.g. kada je Monarhija ponovo zaratila sa Francuskom, armija i dalje bila neadekvatno opremljena, nedovoljno izvežbana i prilično indiferentno vođena.

Pošto je Napoleon 18.maja 1804. odlukom senata dobio titulu cara, a 2.decembra bio krunisan od strane pape i pošto je Sveto rimsko carstvo bilo sve više fikcija, odnosno faktički je samo gubio teritorije u korist Francuske, a i da bi na još jedan način dokazao jedinstvo Habsburške monarhije Franja II je 10.avgusta 1804.g. uzeo nasledni naslov austrijskog cara, pod imenom Franc I. Da bi predupredio moguće unutrašnje primedbe - pre svega od strane Mađara - istakao je da novi titula vladara ne menja ustav drugih zemalja unutar Monarhije. Od tog vremena ušla je u zvaničnu upotrebu naziv Austrija za označavanje celokupne carevine. Ipak, on se nije i faktički krunisao za cara. Na unutrašnjoj državnoj strukturi carevine novi naziv nije ništa menjao.

TREĆA KOALICIJA Engleska se već od 1803.g. borila sa Francuskom, ali pošto je ona bila pomorska, a Francuska

suvozemna sila, zapravo nisu uspeli da se obračunaju. Zbog toga je Engleska 1805.g. oformila treću koaliciju. Prvo je sklopila savez sa Rusijom uz obostrano obavezivanje da će Rusija pokrenuti armiju od 100.000 ljudi, a Engleska zauzvrat ustupiti ruskoj vladi 1,25 miliona funti. Uslov isplate je bio da u rat uđe i Austrija. Međutim Austrija je bila pogođena prethodnim ratovanjima sa Napoleonom, te se teže odlučila da zarati. Poticaj je dalo krunisanje Napoleona za kralja Italije, što je u odnosu na mletačke posede Austrije pretstavljalo pretnju, stoga je Austrija objavila rat Francuskoj. Koaliciji se priključila i Švedska.

Tokom 1803-1804 francusko-englesko ratovanje svodilo se uglavnom na pomorske čarke. Britanci su napadali francuske i holandske kolonije, a Francuzi su za odmazdu zaposeli lični posed engleskog kralja na Kontinentu, Hanover. Englezi su 1804 ponovo počeli da rade na formiranju protivfrancuske koalicije, a Napoleon je skoncentrisao najveći deo svoje armije na atlanstkoj obali Francuske, planirajući invaziju Engleske. Austrijski državnici su procenjivali da će se austrijske i ruske snage lako ujediniti pre nego što se francuske snage mogu pojaviti na istočnim ratištima u Italiji i Nemačkoj. Pokazalo se da je procena bila pogrešna. Napoleon je u jednoj od svojih briljantnih pohoda brzo došao do Nemačke (dok je većina austrijske armije očekivala napad u Italiji), opkolio je austrijsku vojsku od 23.000 vojnika kod Ulma i primorao je na kapitulaciju (20.oktobra). Posle toga francuska vojska je brzo nastupajući 5.novembra ušla u Linz a 12. novembra u Beč. Napoleon je svoj štab smestio u Šenbrunskoj carskoj rezidenciji. U međuvremenu austrijske i ruske vojske ukupne snage 90.000 ljudi okupljale su se u Moravskoj. Osećajući slabost svoje armije i opasnosti koje su vrebale usled suviše dugih linija opskrbe Napoleon je caru Aleksandru ponudio mir. On je to odbio i odlučio se da preseče linije komunkacije Francuza. 27. novembra austro-ruskoj vojsci je izdata naredba za napad. Posle uspeha kod mesta Wischau, car Aleksandar je procenjivao da mu pobeda ne može izmaći iz ruke, te nije sačekao pristizanje ruskih i austrijskih pomoćnih trupa. U bici kod Austerlitza (2.decembra) u kojem su učestvovala sva tri cara Napoleon je izvojevao svoju najsjajniju pobedu. Desetkovana ruska vojska se povukla, a Austrija je hitno zatražila mir, koji je sklopljen 26.decembra u Požunu. Po odredbama mirovnog ugovora Mletačka Istra i Dalmacija morale su biti predate Napoleonu. Obe ove pokrajine, kao i kasnije teritorije Dubrovačke republike priključene su Kraljevini Italiji. Sem ovih teritorija, Austrija je izgubila i Veneciju, priznala je postojanje Virtemberškog i Bavarskog Kraljevstva, Bavarskoj je predala Tirol, a kao odštetu dobila je Salcburg koji do dana današnjeg čini sastavni deo Austrije. Posle sklapanja mirovnog ugovora sa Austrijom, rat protiv Francuske su nastavili Engleska, Rusija i Švedska, a 1806. godine priključila se i Pruska (četvrta koalicija 1806-1807).

Nešto pre ove velike Napoleonove pobede Francuska je doživela i jedan sudbonosan poraz koji je rezultirao promenom Napoleonovih dalekoročnih planova: 21. oktobra engleski admiral Nelson je kod rta Trafalgara potpuno uništio francusko-špansku flotu stavljajući time tačku na Napoleonove planove o invaziji Engleske.

Sledeće godine Napoleon je od malih državica duž Rajne stvorio Rajnski savez pod svojim protektoratom. U tim okolnostima nemačko-rimsko carstvo je postalo potpuno iluzorno, i pod političkim pritiskom Napoleona Franc II se 1806. g. odrekao titule Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti, pozivajući se na činjenicu da ne može zadovoljiti potrebama njene odbrane. Nestanak ove vekovne države prošao je u javnosti uz veoma malo odjeka. Time je Austrijska monarhija došla u sasvim novu situaciju. Ništa je više, barem formalno, nije vezivalo za nemačke države, štoviše, većina njenog stanovništva je bila nenemačka. Nemačke su bile pokrajine koje su carevini dale ime i vladalačka dinastija.

U vreme kada je nacionalna ideja, nacionalna pripadnost počela igrati sve veću ulogu, Austrija je bila složena država sastavljena od većeg broja zemalja i istorijskih pokrajina sa stanovništvom različite etničke i konfesionalne pripadnosti, poražena u nizu ratova. Morao se proneći kohezioni činilac. Razume se nova i jaka integraciona sila - nacionalna ideja - nije dolazila u obzir, pošto bi ona najbrže vodila dezintegraciji

82


proveriti


Monarhije. Veliki vojvoda Johan, kao i novi kancelar grof Philipp Stadion razmišljali su o nekoj vrsti narodnog patriotizma, o vezivanju, poistovećivanju sa ovom velikom carevinom kao domovinom za sve njene stanovnike, bez obzira na etničku i konfesionalnu pripadnost. Austrijska vlast je sa ambivalentnim osećajima primećivala i jačanje nemačkog nacionalnog osećaja, mada je isti taj osećaj rado konstatovala u drugim nemačkim državama, pošto se mogao povoljno iskoristiti u nekom sledećem ratu sa Napoleonom. A taj rat je brzo sledio.

PETA KOALICIJA

U periodu mira 1806-09 u javnosti je raslo raspoloženje za rat protiv Francuske zasnovano na probuđenim patriotskim osećanjima i želji širih slojeva naroda za dubljim promenama i reformama. Svest o potrebi korenitih reformi postojala je i mÜĄh83cŕ 838383e838383838383€83838383838383îę

83®”83838383838383838383838383838383838â8383838383v83838383838383Ý8383)8383839838383838383838383838383n83Š838383n83Š8383Š„


83




84848484848484848484848484848484848484Z’84¬848484“84X848484`“8484848484^“8484848484Š„84848484¦„848484846‹848484848484848484848484848484848484848484Š848484a.

Radi dizanja motivacije za borbu grof Stadion je uputio apele raznim slojevima društva od kojih je najznačajniji bio poziv na nacionalna osećanja Nemaca. Ima dosta ironije u tome da je prvi zvaničan poziv na moderni nemački nacionalizam potekao od habzburške vlade koji je kasnije u 19.veku postao prvenstveni neprijatelj nemačke nacionalne ideje, i u neku ruku žrtva tog nacionalizma u 20.tom veku. Sem pozivanja na nacionalna osećanja Nemaca, habzburška vlada pod Stadionovom upravom pozivala se na patriotizam, provinijalna osećanja, poštovanje cara, ksenofobiju, a upućeni su pozivi i Česima, Slovenima, Mađarima i Poljacima. Posebno je interesantno da pozivi različitim nacijama su često pretstavljali samo prevode apela upućenih Nemcima. Apele narodu inspirisala je i junačka borba Španaca protiv Napoleonove vlasti.

Neuspesi Francuza u Španiji, hlađenje francusko-ruskog prijateljstva 1808.godine, izvesni izveštaji o slabljenju Francuske kao i sve vidljiviji otpor francuskoj hegemoniji u Evropi naveli su austrijske dioplomate na zaključak da je došlo vreme za obračun sa Napoleonom. Povoljne okolnosti su međutim Austriju zatekle finansijski potpuno iscrpljenu. Ipak uz najveće napore Dvor je uspeo da digne rezervnu vojsku od 150.000 ljudi, kao i korpus tirolskih strelaca jačine 23.000 boraca. Povoljan momenat za rat protiv Francuske nastupio je novembra 1808.g. kada je Napoleon sa velikom armijom pošao na Pirenejsko poluostrvo, ali zbog finanijskih teškoća bečki dvor nije mogao preći u akciju sve do aprila naredne godine, kada se već Napoleon nalazuio u Francuskoj i raspolagao armijom od 300.000 vojnika. Stanovništvo Tirola se pod vođstvom Andreasa Hoffera diglo protiv francusko-bavarske vlasti. Austrija je sutradan objavila rat Francuskoj. Njen jedini saveznik u ovom ratu bila je Engleska. Pruska se nije pridružila koaliciji. Nadvojvod Johann je u severenoj Italiji 15. i 16. aprila potukao Francuze. Otprilike u isto vreme glavni komandant austrijske vojske nadvojvoda Karlo je pretrpeo niz poraza (19-23.aprila), tako da je francuska vojska 13.maja ušla u Beč. Nadvojvoda Johann je morao napustiti severnu Italiju. Njegove trupe koje su se povukle u Mađarsku, Francuzi su potukli kod Đera. Bavarci su zauzeli Tirol. U tom nizu poraza sjajnu epizodu pretstavljala je pobeda nadvojvode Karla kod Asperna-Esslingena koja je sprečile Napoleona da pređe na levu obalu Dunava. Radilo se o prvom Napoleonovim vojnom porazu što je razbio mit o njegovoj nepobedivosti.

Odgovarajući odredbama erfurtskog sporazuma (septembar, 1808) sa Francuskom, ruski car Aleksandar I je 5.maja objavio rat Austriji, ali je budno pazio da ne primora Franca I de se bori na dva fronta. Pred odlučujuću bitku, kod Wagrama (Marchfeld, severoistočno od Beča) jula 1809. Prilično flegmatični Franja I, je pred bitku upitao ko komanduje desnim krilom austrijske vojske? Kad su mu odgovorili da je to knez Rosenberg gotovo umireno je konstatovao: “U tom slučaju sigurno će sve propasti”. Tako je i bilo. U bici kojom je sa francuske strane komandovao Napoleon, a sa auatsijske nadvojvoda Karlo nadvojvoda Karlo je sklopio primirje uz cenu gubitka Tirola. grof Stadion je dao ostavku. Mirom u Šenbrunu od 14.oktobra Austrija je bila primorana da pristupi kontinentalnoj blokadi, izgubila je Salcburg, Galiciju, zapadnu Korušku, Goricu, Trst, Kranjsku sa Pazinskom grofovijom, civilnu Hrvatsku, i Vojnu krajinu između Save i jadranskog mora. Ove zemlje, zajedno sa bivšim dubrovačkim teritorijama, Dalmacijom i Istrom sjedinjene su još istog dana u tzv. Ilirske provincije sa sedištem u Ljubljani. Na čelu uprave u svojstvu guvernera stajao je maršal Marmon, upravnik Dalmacije bio je V. Dandolo. Na pomenutim teritorijama uvoden je Napoleonov kodeks, a u škole i upravu narodni jezik, ukidani su patrimonijalni sudovi, a Vojna krajina opstala je i dalje.

METERNIH

Posle Šenbrunskog mira uplašeni snagom i širinom pokreta za reformama, jačanjem nemačkog nacionalnog osećanja car i njegovi najuži saradnici odlučili su se za značajnu promenu smera unutrašnje politike. Odbačene su ideje o političkim reformama, grof Stadion podneo ostavku na njegovo mesto došao je kneza Klemens Lothar Wenzel Meternich dotadašnji austrijski poslanik u Parizu, aristokrata iz Porajnja. Nadvojvode Johan i Karlo su izgubili svaki uticaj na dvoru. Veći broj činovnika je otpušten.

Prilikom postavljanja Meterniha za ministra spoljnih poslova sem njegovih diplomatskih sposobnosti uzeti su u obziri njegovi dobro odnosi sa vodećim ličnostima Francuske. Niko u trenutka njegovog postavljanja nije ni slutio kako veliku ulogu će igrati narednih decenija u istoriji habzburškog carstva ali i cele Evrope.

Meternihova politika je bila pragmatična i u bitnim elementima različita od njegovih prethodnika. Bio mu je jasan katastrofalni finansijski položaj carstva, te nije hteo da Austrija uđe u novi rat. Smatrao je da Napoleon čvrsto drži vlast i da će on duže vremena biti odlučujući faktor u evropskoj politici, te je za razliku od svojih prethodnika procenjivao da je postojećim okolnostima i uz postojeći odnos snaga u Evropi, budućnost Monarhije može biti garantovana samo nalaženjem modus vivendija sa Napoleonovom Francuskom. Odgovarajući tim razmišljanjima, podržao je Napoleonovu ideju da se oženi ćerkom Franca I, Marijom Lujzom - mada je znao koliko to teško pada njegovom vladaru. Ipak, smatrao je to važnim državnim interesom.

Finansije Austrije su dugotrajnim teški ratovanjem bile devastirane, te je 1811.g. morala biti sprovedena drastična devalvacija: vrednost austrijske valute je smanjena na jednu petinu. Ta mera je, ako baš

84


ne u istoj meri, ali teško pogodila sve klase i slojeve. S time više što je devalvacija morala biti ponovljena i 1816. g. (istina ne u tako velikoj meri).

Usled teških gubitaka i katastrofalne ekonomske situacije Austrija i Pruska su primorane da stupe u savez sa Francuskom i da učesvuju u pohodu na Rusiju. U ratu koji je Napoleon poveo protiv Rusije (prešao je granicu 24. juna 1812), Austrija je sa malim, od Francuza nezavisnim snagama, učestvovala u ratu - kako bi zadržala slobodu delovanja posle eventualnog Napoleonovog poraza, ali ipak nije izostala kako bi u slučaju Napoleonove pobede došlo do jačanja njenog položaja. Posle Napoleonove katastrofe u Rusiji, austrijske snage su se odmah povukle i sklopile primirje sa Rusijom. Usled nedovoljne vojne moći Austrija nje odmah pristupila Rusiji u ratu protiv Francuske već je izabrala neutralni status i počela je tajno da se naoružava.

Sem vojne slabosti Meternih je favorizovao odlaganje ulaska u rat i zbog određenih političkih razloga. Smatrao je da je garancija buduće sigurnosti Evrope stvaranje efektivne ravnoteže snage među evropskim državama. Po njemu potpuno pobedonosna Rusija bi pretstavljala isto tako veliku opasnost kao i pobednička Francuska (mišljenja je bio da bi Evropa bila izložena na milost i nemilost Rusiji), te Meternihov cilj nije bilo razvlašćivanje Napoleona i potpuni poraz Francuske, već aranžiranje sporazuma između Rusije i Napoleonove Francuske kojim bi ove dve velike sile jedna drugoj pretstavljale protivežu, s time da bi ih razdvajale obnovljena Pruska kraljevina i Austrijska monarhija. Meternih je pomenutu zamisao pokušao sprovesti u prvoj polovini 1813. godine, pri tome i Francuske i Pruska i Rusija su Austriju pokušavale privući na svoju stranu.

Meternih je - pozivajući se na dinastičke veze - odugovlačio nedeljama, pa i mesecima, ne bi li Napoleona privoleo na popuštanje, ali i da bi se Austrija vojno što više spremila. Rat je u međuvremenu tekao promenljivim uspehom. Stranka rata u Austriji je sve više jačala. Posle poraza Rusa i Prusa kod Baucena 24.juna 1813. Austrija je posredovala u sklapanju mira između Francuske, Priske i Rusije. U vezi sa time došlo je do potpisivanja tajnog sporazuma u Rajhenbahu između Austrije, Pruske i Rusije. Prema tom sporazumu Austrija je u zemenu za primirje od Napoleona trebala zahtevati podelu Velikovaršavske kneževine između sporazumnih strana, vraćanje Gdanjska Pruskoj i Ilirije Austriji. U suprotnom Austrija će objaviti rat Francuskoj i u tom slučaju zahtevi saveznika biće raspuštanje Rajnskog saveza, obnavljanje granica Austrije i Pruske iz 1805.g. oslobođenje Holandije i Italije i povratak Burbona na francuski presto. Tokom devetočasovnih pregovora sa Napoleonom u Drezdenu Meternih je uspeo samo privremeno ubediti Napoleona. Pošto Napoleon nije praktično nije ponudio prihvaćene uslove primirja Austrija je početkom avgusta objavila rat Francuskoj, čime su otpočele borbe šeste koalicije.

U ratovanju šeste koalicije Austrija je igrala vodeću ulogu. Ona je obezbedila najveći kontingent vojske i odlične vojskovođe poput Karla Filipa Švarcenberga i briljantnog štabnog oficira Jozefa Radeckog. Austrijske snage su odigrale izuzetno važnu ulogu u odlučujućoj bici kod Lajpciga 16-19. oktobra 1813. godine (tzv. Bitka naroda). Posle nekoliko narednih bitaka saveznici su se već borili na francuskom tlu, ubrzo su ušli u Pariz. Napoleon je abdicirao 6.aprila 1814.g.

Mirovni ugovor sa Francuskom je sem Austrije, Pruske, Rusije i Engleske potpisala i Švedska, Španija i Portugalija 30. maja odnosno 20. jula 1814.g. Odlučeno je da će sve ratujuće snage poslati svoje pretstavnike na budući evropski kongres u Beč. Ipak “četvrica” je i dalje sebi rezervisala pravo na donošenje odluka. Prema odredbama prvog Pariskog mira. Francuska je vraćena u granice iz 1792. godine, Napoleon je proteran na ostrvo Elbu, uspostavljena je kraljevina pod vlašću Luja XVIII, brata pogubljenog Luja XVI.

Jeseni 1814.g. u vodećim političkim krugovima je već bilo jasno koliko veliku ulogu je igrao Meternih poslednje tri godine, kao i da će evropski kongres biti održan u Beču pod njegovom rukovodećom ulogom. Meternih je u engleskom ministru spoljnih poslova Catlereagh-u našao političkog istomišljenika, pa su njih dvojica kao i francuski ministar spoljnih poslova Talleyrand dominirali skupom.

BEČKI KONGRES (SEPTEMBAR 1814-JUN 1815)Septembra 1814 godine pod pretsedništvom Meterniha, okupili su se poslanici kongresa u Beču s

ciljem da zaključe dvadesettrogodišnji period ratovanja u Evropi i da izvrše reorganizaciju Evrope. Na ovom kongresu odlučujuću reč imala su tzv. “četvorica”: Austrija, Pruska, Rusija, Engleska - potpisnici ugovora iz Chaumonta marta 1814.g. Njima se par meseci po započetku sesija kongresa pridružila i burbonska Francuska te je odluke donosila “velika petorica”. Mogli bismo konstatovati da je bečki kongres restaurisao jednu konzervativnu, feudalnu, odnosno polufeudalnu Evropu.

U teritorijalnom pogledu Meternih se lako odrekao austrijske Nizozemske i raznih habzburških poseda u Nemačkoj za integrisanije teritorije u srcu Evrope. Austrija je povratila oblasti duž Jadrana i dobila je prostrane teritorije u Italiji, uključujući Lombardiju i Veneciju dok su Toskana i Modena pripale habsburškim nadvojvodama, a Parma, Pjačenca i Gustala Mariji Lujzi. Austriji je vraćen i veći deo Tirola. Austriji je vraćena i Galicija

U nemačkim poslovima Meternih je pokazao svoje pravo umeće. Nije nameravao da restaurira staru Svetu rimsku imperiju nemačke narodnosti, već je želeo stvoriti sistem koji će se moći braniti kako od Francuske tako i od Ruskog carstva, ali da pri tom drži i Prusku pod svojom kontrolom. Tako je stvoren Nemački savez sastavljen od 35 država i četiri slobodna grada. Na njenom čelu je stajala Austrija kao najznačajnija nemačka država. Ova ustanova je po Meternihu trebala obezbediti Austriji veći uticaj u nemačke

85


poslove, nego što je to omogućivalo staro Sveto rimsko carstvo. Austrija je u taj savez ušla samo sa svojim nemačkim i češkim pokrajinama, bez mađarskih, italijanskih i poljskih. Bavarski, virtemberški, saksonski vladari su zadržali titulu kralja, koju ima je darivao Napoleon. Primljen je k znanju nestanak mnogobrojnih sitnih nemačkih državica.

Obrazovana je Nizozemska koja je obuhvatala Holandiju i Belgiju. Austro-francusko-engleska saradnja je sprečila da Pruska dobije celu Saksoniju, a Rusija celu Poljsku. Velikovaršavsk vojvodstvo je rasormirano: Krakov je postao slobodsan grad, Galicija je vraćena Austriji, delovi v3likog vojvodstva su vraćeni Pruskoj sa Gdanjskom i gradom Torn, a preostali deo je kao posebno kraljevstvo inkorporirano u Rusko carstvo. Pruskoj su pripale značajne teritorije na levoj obali Rajne i u Vestfaliji (kao kompenzaciju što nije mogla anektirati celu Saksoniju). Švajcarska je dobila nov ustav. Danija je izgubila Norvešku u korist Švedske, ali je dobila Lauenburg; švedska Pomeranija pripala je Pruskoj. Pijemont je proširen teritorijama Đenovske republike. Papska država je vraćena papi, Napulj sicilijanskim Burbonima. U Španiji i Portugaliji na vlast su vraćene stare dinastije. U vezi sa podelom Saksonije, Poljske i granicama nemačkih država, došlo je u jednom momentu do toliko velikog razmimoilaženja između Pruske i Rusije sa jedne strane i Engleske, Austrije i Francuske sa druge, da su ove tri stvorile tajni odbrambeni savez. Rešenja bečkog kongresa su sa manjim izmenama određivala sudbinu Evrope u narednih 40 godina.

Napoleonov pokušaj da povrati svoju vlast samo je doveo do jače solidarnosti i odlučnosti saveznika u njegovom odbijanju i restauraciji Evrope po svojim zamislima.

Dok se Meternih trudio da organizuje Centralnu Evropu najbolje što ume, četiri pobedničke sile: Austrija, Pruska, Engleska i Rusija su stvoriti mehanizme izvršenjenja i osiguranja trajnosti odredaba mirovnog ugovora, te su osnovali tzv. Evropski koncert sila (evropski sporazum sila - concert sporazum). Njeni članovi su, generalno, bili saglasni da im je zajednički interes čuvanje teritorijalnog i političkog status quo-a u Evropi, pri čemu su prihvatili odgovornost da nametnu svoju zajedničku volju zeljama kojima preti opasnost revolucije. Velike sile su potisnule ustanke u Italiji (1820) i Španiji (1822), ali su ostale neaktivne u slučaju proglašenja nezavisnosti Belgije 1830. Revolucije 1830 i 1848 godine koncert evropskih sila učinio je prevaziđenim, te je kasnije funkcionisao samo u formi konsultacija između velikih sila u slučejvima teritorijalnih sporova. Pečat novom evropskom političkom sistemu dala je Sveta Alijansa formirana na osnovu ideje ruskog cara Aleksandra I. Aleksandrova inicijativa je zamišljene političke ciljeve zaodenula u versko ruho, promovišući saradnju hrišćanskih zemalja u duhu hrišćanskog bratstva i proklamujući odlučnost da svoje stanovništvo usmeravaju u pravcu oduševljenja za veru, mir i pravdu.

Kada je Franja I pročitao predlog teksta sporazuma koji je ponudio ruski car, rekao je da ne zna treba li da počne da se moli ili da se smeje. Ipak nije se odlučio ni za jedno, shvatajući da dublji smisao i konkretni cilj Svete Alijanse može biti predupređivanje svih revolucionarni događaja i sprečavanje razvoja kojim bi Evropa ponovo zapala u dug period krvavih ratova poput prethodnog razdoblja. Slično je razmišljao i Metternich koji je znao da pozivi na hrišćansku ljubav i mir mogu biti samo lepa želje i uzvišen ideal, ali je smatrao da mu je Sveta Alijansa dobrodošla kao instrument kojim će nametnuti svoju volju drugim evropskim silama. Sveta Alijansa je zaživela 26.septembra 1815. godine sklapanjem sporazuma između ruskog cara Aleksandra I, pruskog kralja Fridriha Vilhelma III i Franca I da bi joj se kasnije pridružile sve evropske zemlje sem papske države i Osmanske carevine.

Odredbama Bečkog kongresa, Evropskog koncerta sila i Svete alijanse stvoren je okvir i mehanizam koji je - u pricipu - omogućivao da se evropski problemi rešavaju putem pregovora uz saradnju evropskih sila i očuvanje mira.

Postavlja se pitanje kako je Habsburška monarhija 1815.g. opet uspela da postane velika evropska sila, kada je 1790. bila nedaleko od propasti, a 1809. godine, posle niza poraza, dospela do dna? U ličnosti Franca I ne možemo tražiti odgovor, s obzirom da je on bio suviše sitničav i bez fantazije. Ponešto se može objasniti sposobnostima i snalažljivošću Meterniha - ali daleko ne sve. Odgovor leži u okolnosti da su Francuska revolucija, Napoleonovi ratovi, odnosno radikalne promene do kojih je došlo u političkom životu Evrope, ogromna provala nasilja koja je pratila zbivanja od 1789. godine, uplašili ne samo plemstvo već i inače slabo građanstvo zemalja Habsburške monarhije. Zapravo, istovremena pojava opasnosti u vidu agresivne spoljne politike revolucionarne Francuske kao i unutrašnja opasnost usled promovisanja nacionalne i građanske ideologije delovalo je koheziono na različite klase i slojeve, kako unutar pojedinih zemalja tako i u celini habsburške države. Rečit je primer Ugarske: kada su 1809.g. Napoleonove trupe dospele na mađarsku teritoriju, Napoleon je uputio poziv Mađarima da ustanu protiv Habsburga i izaberu novog kralja. Bez obzira na vekovnu tradiciju mađarskih protivhabsburških pokreta i ratova u kojima su - i u znatno nepovoljnijim okolnostima – tražili podršku Francuske, ovog puta poziv je ostao čak i bez odgovora. Činilo se da su centrifugalne sile unutar Habzburške monarhije prestale da deluju, Franja I je verovao zauvek, Meternih je znao da samo za određeno vreme, ali se i on prevario misleći da će se raditi o dužem vremenskom razdoblju.

86


OD BEČKOG KONGRESA DO REVOLUCIJA U PODUNAVLJU 1848-49. POLITIČKA REAKCIJA U VREME FRANCA I I METERNIHA.

Sledeće 33 godine posle Bečkog mira su u Austriji, ali donekle i u celoj Evropi zvali Meternihovim razdobljem. Karakteristične crte razdoblja bili su početak industrijske revolucije u zapadnoevropskim zemljama, intenziviranje socijalnih problema prouzrokovanih naizmeničnim poletima i padovima ekonomskog života, povećanje mobilnosti stanovništva, sve intenzivniji zahtevi za proširenje političkih prava, narastajuća plima nacionalizama (nacionalnih pokreta) – što je sve izgledalo prilično zabrinjavajuće i preteće iz vizure bečke vlade, koja je pokušavala očuvati socijalni, politički i ÜĄh87cŕ

878787e878787878787€87878787878787îę87®”87878787878787878787878787878787878â8787878787v87878787878787Ý8787)8787879878787878787878787878787n87Š878787n87Š8787Š„


87

10. Slika. Josif II, 1741-1790.



88888888888888888888888888888888888888Z’88¬888888“88X888888`“8888888888^“8888888888Š„88888888¦„888888886‹888888888888888888888888888888888888888888Š888888jenoj kćerki Mariji Lujzi, bivšoj ženi Napoleona. Njegov unuk, Napoleonov sin, nosio je titulu vojvode od Reichstadta i umro je mlad od tuberkoloze.

Meternih se nosio mišlju da i u Italiji stvori savez pod dominacijom Austrije, kao i u Nemačkoj, ali je od toga morao odustati usled protesta pape. Istina, Austrija je bez saveza i ugovora u Italiji upravljala uspešnije nego u Nemačkoj.

METERNIHOVA SPOLJNA POLITIKA

Osnova Meternihove međunarodne politike je bila misao da Evropu čine ravnopravne države, čija snaga i međusobni uticaji treba da budu u ravnoteži da ne bi došlo do ratova poput napoleonovskih, i da te države moraju međusobno da sarađuju, da se pomažu protiv revolucija u pojedinim zemljama, ali i protiv svakog pokušaja da se evropska ravnoteža na bilo koji način poremeti. Takva politika je na nivou pojedinih zemalja značila reakciju, održanje, očuvanje postojećeg društvenog i političkog uređenja.

Neki od savremenika i istoriografa smatraju da je on bio samo opresivan, reakcinoaran ali i oportunistički državnik, nestrpljiv da uguši i najmanju iskru revolucije ili liberalizma bilo gde da ga primeti. Štoviše, njegovu politiku usmerenu na konzervisanje postojećeg međunarodnog poretka tumačili su kao masku kojom je prikrivano mešanje Habzburga u međunarodne poslove u razmerama koje su daleko prevazilazile realnu snagu njegove države. Drugi tvrde da je on jedan od prvih utemeljivača filozofije konzervativizma i da je svoju socijalnu i državnu politiku zasnivao na konzistentnim principima dirigovanih, postepenih i razložnih promena u okvirima ideje o dobroj upravi.

Neposredno posle Bečkog kongresa Austrija je uspevala da sprovede svoju volju u evropskim poslovima. Protesti nemačkih studeneta 1817. godine na tzv.Festivalu u Wartburgu i ubistvo konzervativnog pisca (August von Kotzebue) 1819.g. doveli su pod Meternihovim vođstvom do prihvatanja čuvenih Karlsbadskih odluka od strane Nemačke federacije. Ove odluke pretstavljale su zapravo skupinu zakona kojima su nemački univerziteti stavljeni pod strogi nadzor. Uvedena je jaka cenzura, a u Mainzu je formirana komisija sa zadatkom da istražuje moguće subverzivno delovanje studentskih društava. Učitelji, pisci i studenti osumnjičeni za liberalne poglede stavljeni su na crne liste po celoj Nemačkoj i Austriji. Karlasbadske odluke su sledećih godina sprovođene u nemačkim državama sa različitom strogošću i mada su uspele da do izvesne mere potisnu liberalne političke akcije, ipak na duže staze nisu onemogućile širenje liberalnih i nacionalističkih pogleda.

Godine 1818. održan je prvi kongres Svete Alijanse u Ahenu, na kojem je prihvaćen predlog francuskog pretstavnika da u zazuvrat za isplatu pretežnog dela francuskog ratnog danka saveznici povuku svoje okupacijske snage iz Francuske. Francuska je primljena kao punopravni član koncerta evropskih sila. Na ovom skupu se prapravljalo i o pitanjima ograničavanja trgovine robljem, gusarstvu i mnogim drugim aktuelnim problemima. Meternih je iskoristio priliku da ubedi ruskog cara Aleksandra I koliko su njegove liberalne ideje opasne.

Za nekoliko godina posle prvog kongresa Alijanse se pokazalo, da pet velikih sila u stvarnosti prosto nemaju dovoljno sličnih interesa ili ciljeva kako bi sarađivale po svakom pitanju koje pred njih iskrsne. To se već dobro primećivalo na kongresu u Tropau 1820. godine, kada su se u centru pažnje nalazile revolucije u Španiji, Portugaliji, Napulju i kasnije u Piemontu. Na kongresu u Ljubljani (1821) Austrija je još dobila mandat za intervenciju u Italiji, ali je na zadnjem kongresu Svete Alijanse u Veroni 1822.godine engleski pretstavnik, Wellington protestvovao protiv daljih intervencija i dao na znanje Meternihu da je saradnja zasnovana na principima dogovora sa Catlereagh-om završena, izjavljujući da ne želi dalje da ima zajedničke poslove sa konzervativnim evropskim silama.

Slično tome, revolucija u Francuskoj 1830. godine je olabavila veze ove države sa Meternihovim sistemom, a Meternih je imao problema i sa Rusijom, koja je bila u velikoj meri uznemirena represalijama Turaka nad Grcima za vreme Grčkog oslobodilačkog rata (1821-30). Revolucije i ustanci u Italiji, Poljskoj, izvojevanje belgijske nezavisnost, odnosno suprotnosti među evropskim silama u vezi sa tim događajima, doveli su do konačnog odumiranja Svete Alijanse.

Međutim, isti ti događaji uticali su na promenu političkog kursa ruskog cara Nikole I odnosno njegovog odustajanja od liberalnih pogleda i plana da razori Osmansko carstvo. Ovi njegovi pogledi omogućili su susret cara Nikole I i Franje I u Minhengrecu 1833.g. Tema razgovora bilo je Osmansko carstvo i daljnja rusko-austrijska saradnja na Balkanu, zapravo radilo se o podeli interesnih sfera na Balkanu. Na sastanku je obnovljen konzervativni savez imeđu Austrije i Rusije na osnovama borbe protiv evropskih revolucija i koncepcije da se Turska mora ostaviti u životu. Ovom savezu se kasnije pridružila i Pruska. Za dinastiju je bilo veoma važno što se na ovom sastanku car Nikola zakleo da će Ferdinanda zaštiti protiv svake opasnosti.

Meternih se od 1812. bojao ruskog prodora prema Carigradu, jer bi njeno rusko zauzeće značilo da donji tok Dunava dolazi pod rusku kontrolu. S obzirom da je za Austriju ova reka značilu vitalni privredni komunikacioni pravac sa inostranstvom, to bi ujedno značilo kraj Austrijske nezavisnosti. Zbog toga je od vremena Bečkog kongresa Meternih pokušavao da odvrati pažnju Rusije od Turske i od liberalizma, stalno

88


ističući opasnosti od liberalizma kao i revolucije u Španiji, Portugaliji, Italiji izazvane širenjem liberalnih ideja. Nikola je prihvatio taj način razmišljanja posle revolucija 1830-1831-te godine.

UNUTRAŠNJA POLITIKA AUSTRIJE U METERNIHOVOM PERIODU

Čini se da Franc I nije imao puno iluzija u vezi sa sistemom koji je u Austriji stvoren posle Bečkog kongresa, s obzirm da ga je lapidarno karakterisao sledećim rečima: “Meterniha i mene će još izdržati.”

Habzburška država je u ovom periodu bila centralizovana i birokratska dinastička država, u kojoj je Meternih kao i u slučaju evropske ravnoteže i stabilnosti najvećom opasnošću smatrao liberalne i nacionalne ideje. Najviše je strepeo od ideje ujedinjenja Nemačke, odnosno Nemaca jer je nemački nacionalizam zbog eventualnih separatističkih tendencija mogao postati koban za opstanak Austrije.

Kao kozmopolita i prosvećeni aristokrata naciju nije poistovećivao sa državom. Zapravo, on je naciji davao drugorazredni značaj u odnosu na državu i nije mislio da je jedina moguća forma države nacionalna država. Bio je u potpunosti svestan značaja nacionalne ideologije i njene razorne snage u slučaju Haburške monarhije. Zbog toga, svojim najprečim zadatkom smatrao je upravo rešavanje ovog, najtežeg izazova Habzburške monarhije u XIX veku: nekompatibilnost etničke i državne strukture zemlje sa prevladajućom - nacionalnom - ideologijom. Oprobao je nekoliko mogućih rešenja: pošto je centralizovani politički sistem smatrao i u upravnom i po rešavanju nacionalnog pitanja pogrešnim, predlagao je od 1811.g. federalizaciju Austrije po istorijskim pokrajinama, čime bi – kako je verovao – bili rešeni nacionalni zahtevi, pre svega staleža. Tu ideju je car Franja I odbio. Moramo primetiti da se Franja Josif posle 1859. godine - u znatno nepovoljnijim unutrašnjepolitičkim prilikama, u vreme kada je nacionalna ideolgija već bila afirmisana u širokim slojevima naroda – Oktobarskim patentom vratio na tu ideju, naravno neuspešno.

Meternih je pokušao i sa represijom: nacionalnu i liberalnu ideju potiskivao je putem tajne policije, doušnika, cenzure. Austrija je pretvorena u policijsku državu u kojoj je čak i korespondencija vladalačke kuće stavljena pod prismotru. No, kao i u Evropi ta politika je mogla samo da uspori, ne i da onemogući širenje opasnih ideja.

Meternih je dobro znao da se nacionalni i politički zahtevi mogu ublažiti ili čak sprečiti političkim ustupcima i ekonomskim napretkom. U skladu sa tim pokušavao je putem ekonomskog razvoja potaknuti vezivanje stanovništva za Habzburšku monarhiju u čemu je postizao dobre rezultate, ali je privredni razvitak na površinu ponovo izbacio nacionalno pitanje, prvo kod Nemaca a potom i kod drugih naroda. Zapravo krajnja konsekvenca ove koncepcije zahtevala bi korenite reforme usmerene na poboljšanje društvenog položaja seljaštva i radništva čime bi neutralisao nacionalnu agitaciju građanstva, a svojoj politici obezbedio najširu socijalnu bazu. Međutim u datim društvenim i političkim prilikama o sprovođenju takvih zamisli nije moglo biti ni reči. Stoga je Meternihu ostala jedino mogućnost da raznim manjim političkim, privrednim ustupcima oduzme oštricu političkim zahtevima raznih slojeva društva, pre svega staleža, vodeći računa pri tome da ne okrnji carevu vlast. Po rečima njegovog biografa bilo je to kao da gladnog čoveka želi nahraniti slikom na kojoj se nalazi mrtva priroda.

Bez obzira na negativne elemente Meternihovog sistema, duži period mira kako u Austriji, tako i u Evropi - prekidan samo manjim sukobima - osigurao je okvire za društveni i ekonomski razvoj koji je omogućio da se u revolucijama 1848/1849 godine uklone najveće prepreke dinamičnom građanskom razvoju u drugoj polovini 19. veka.

U unutrašnjoj politici Meternihov uticaj je polako slabio, naročito od 1826. godine kada je car Franja I imenovao Franza Antona Kolowrata za državnog kancelara.

FERDINAND 1835-1848Kad je Franja I umro, posle mnogih diskusija na tron je došao Ferdinand, najstariji sin Franje I i

Marije Terezije od Napulja i Sicilije. Mada je bio slabouman, Franc I je insistirao da ga on nasledi, da bi na taj način osigurao princip naslednosti monarhije. Od 1830. g. Ferdinand je već bio krunisani kralj Ugarske, a 2.marta 1835.g. nasledio je Austrijski presto. Sledeće godine postao je poslednji krunisani kralj Češke, a 1838.g. krunisan je za kralje Lombardije i Venecije.

S obzirom na Ferdinandove ograničene sposobnosti, morao je biti formiran tzv. Državni savet. U sastav Saveta su ulazili Fredinandov brat Aleksandar Leopold (on je rano umro), dvojica njegovih ujaka Ludvig i Franc Karl, Meternih, kao i konzervativni češki grof Frantz Anton Kolowrat. Kolovrat je pored Meterniha bio najznačajnija ličnost Državnog saveta. Bio je zadužen za unutrašnje i delimično za finansijske poslove. Meternih je sebi uspeo osigurati glavnu reč, davši na samrtnoj postelji Franji I da potpiše politički testament u kojem je upozoravao svoga sina Ferdinanda da u svemu sluša savete Meterniha. Pošto se Kolovrat u mnogo čemu suprotstavljao Meternihu, u javnosti je važio gotovo za liberala. Četrdesetih godina Meternih se više oslanjao na barona Karla Fridricha von Kübecka građanskog porekla, pretstednika Dvorske komore, zaduženog za finansije.

Moramo primetiti da čvršće ličnosti, većih sposobnosti nisu uspele sebi osigurati zantniji uticaj na državnu upravu čak ni iz krugova habsburških nadvojvoda. Tako primera radi, sprečen je Napoleonov pobednik, nadvojvoda Karlo jer, kako se svojevremeno govorilo, suviše dobro razume u vojsku. Nadvojvoda

89


proveri tačnu funkciju


Josif, palatin mađarske nije bio rado viđen u Dvoru jer je svojom nesebičnom i aktivnom politikom kulturnog i privrednog uzdizanja Mađarske izazvao sumnje i zaradio u Beču naziv buntovnog kuruca. Nadvojvoda Johan je kod članova Državnog saveta izazvao podozrenje zbog svoje popularnosti u Štajerskoj i Tirolu postignut njegovim zalaganjem za razvoj te dve pokrajine, ali i liberalnim političkim pogledima. Iz sličnih razloga ni nadvojvoda Rajner nije uspeo sebi osigurati uticaj na državnu politiku.

Osnovni problem administracije je bilo nepostojanje ličnost koja bi donosila konačne odluke, a sami savetnici su se međusobno slagali samo u osnovnim načelima uprave, dok su se u svemu ostalom razilazili, te su odluke donošene veoma teško i sporo, a ponekad su prosto izostajale. Vremenom je od početnog prosvećenog apsolutizma u upravi ostao samo apsolutizam, sa izvesnim primesama jozefinizma. Sve je to bilo kamuflirano prividom ustavnosti preko povremenog sazivanja zemaljskih sabora.

Kako je najviša zemaljska uprava zastajkivala, tako su i niže upravne ustanove - zbog mnogih sučeljenih interesa - sve više zastajkivale. Nekad odlični birokratski aparat sad je posato suviše zamršen, spor, neefikasan. Primera radi, čak je i spor vredan 6 forinti u krajnjoj instanci zavisio od careve odluke, a da bi do njega došao morao je da prođe 48 različitih instanci. Najviši rukovodioci carstva postajali su sve stariji, problemi nisu rešavani, štoviše sve su manje uopšte i uočavani. Došlo je do stagnacije u kojoj se nije reagovalo na izazove koji su se sve više nagomilavali kako na unutrašnjepolitičkoj sceni, tako i na evropskoj.

Najozbiljniji problemi proisticali su iz unutrašnjepolitičkih prilika. Plemtsvo koje je za vreme Francuske revolucije i Napoleonovih ratova privremeno pokazalo veću spremnost za saradnju sa dinastijom i na prihvatanje centralne državne uprave, posle Bečkog kongresa opet se vratilo na pozicije otpora i kritike politike Dvora. No, plemstvo samo po sebi za dinastiju nije bilo toliko opasno kao ideje koje je široko promovisala Francuska revolucija: liberalizam i nacionalna ideja. S tim više, što su te ideje posle 1815. godine delovale sa velikom privlačnom snagom na određene kategorije stanovništva carstva. Pre svega na inteligenciju, na nekatoličko crkveno vođstvo, sitno i srednje plemstvo, zanatlije, trgovce i đačku omladinu, ali su nailazili na pristalice i u redovima aristokratije. Oni su podržavali težnje ka prelasku na ustavnu monarhiju, formiranje parlamenta na principima narodnog suvereniteta, garantovanje liberalnih građanskih i političkih sloboda. Sem toga odlučno su pristajali uz sve brojnije nacionalne programe.

Usled širenja pomenutih ideja, pre svega nacionalne ideje, habsburška dinastija se morala suočiti sa opasnostima koje su u datim okolnostima, bile veće od svih dotadašnjih, bilo od širenja protestantizma ili čak Osmanskog carstva. Zbog njih je Habsburška administracija tokom čitavog 19. veka bila primorana na defanzivnu unutrašnju i spoljnu politiku. Ne treba smetnuti sa uma da je Austrija bila snagom dinastije okupljen skup zemalja koju su u životu održavale međunarodni ugovori, dinastička prava i tradicija. Zbog toga, suštinski element njenog postojanja bila je zakonitost, pravna država. Bez vladajuće ideologije, postojanja istorijske misije države (poput borbe protiv Turske u prethodnim vekovima) koja bi mogla ujediniti raznoliko stanovništvo carevine, bez razvijene patriotske svesti, a u životnoj opasnosti od nacionalne ideologije, vladajuća kuća je svoju dominaciju mogla ostvariti samo kontrolom nad vojskom i birokratskim aparatom – dva čvrsta stuba Monarhije i putem sklapanja političkih saveza sa različitim političkim elementima. Pri tome nepovoljnu okolnost za dinastiju pretstavljala je i njena zavisnost od zemaljskih saboru pri regrutaciji vojnika za carsku armiju i u izglasavanju materijalnih sredstava za njeno održavanje. Usled ovih prilika, habzburški državnici su u cilju održavanja svoje vlasti i autoriteta dinastije bili primorani da laviraju između različitih nacionalnih i društvenih interesa naroda, klasa i slojeva koje su činile Carstvo. Morali su stupiti u savez sa onim snagama bez čije pomoći ne bi opstajali i čuvati ravnotežu između političkih suparnika. Drugim rečima, nisu mogli izbeći politiku divide et impera.

Dok su razvijene države zapadne Evrope već odavno ostvarile koncepciju centralizovane, manje-više birokratske države, a tokom 19. veka i Osmansko carstvo i balkanske države su se pretvarale u centralizovane birokratske države, dotle isti istorijski imperativ Habsburško carstvo ni uz istrajnu, viševekovnu težnju nije mogla u pravoj meri ostvariti, jer je pokrajinski, nacionalni i klasni otpor bio isuviše jak. Bilo je nekih manjih pomaka u tom pravcu, ali pokrajinske organe vlasti vladar nikad nije uspeo u potpunosti podrediti centralnoj upravi. Usled pomenutih prilika vlast je u svojoj borbi sa opozicijom dospela u nepovoljnu poziciju: protiv nje nije mogla koristiti u evropskoj politici aktuelne i moderne parole liberalizma i nacionalnog principa, dok su s druge strane upravo te koncepcije postale ideali najvećeg dela politički aktivnih slojeva.

U državnoj administraciji je vladao nemački jezik, međutim sama habsburška vlada nije zastupala specifične nemačke interese. Štoviše, za Habzburšku dinastiju je u ovom razdoblju najveću opasnost zapravo pretstavljalo širenje pruskog uticaja u nemačkim državama i širenje nemačkog liberalizma u samoj Monarhiji. Kombinacija ta dva faktora je za dinastiju mogla biti kobna. U takvoj situaciji vladi nije ostajalo puno drugih opcija, sem da čuva status quo dok je to moguće. Zbog toga se već pominjana stagnacija i politička opresija dobrim delom može objasniti upravo ovim činiocem. Moramo primetiti, da su pravu snagu nacionalne ideje pokazali nacionalni pokreti tokom revolucionarnih događaja 1848/49. godine. Od tog vremena svi politički faktori Monarhije su uvideli da je upravo nacionalno pitanje određujućući i odlučujući element političkog života, ali i sudbine Carstva.

90


Posle 1848/49g. kada se već politika status quo nije mogla održati, pokušavalo se sa drugim političkim rešenjima, ali su za njihovo izvršenje bile potrebne mirne prilike, stabilnost, dok se suprotno tome, Monarhija od 1848. do 1866. godine stalno suočavala sa teškim spoljnopolitičkim izazovima koji su neretko imali i svoje unutrašnjepolitičke reperkusije. Radi se tu pre svega o rešavanju nacionalnog programa kod susednih naroda, što je neminovno imalo uticaja na događaje u Monarhiji. Pri tome, sve do sedamdesetih godina 19.v. pažnja Habsburga bila je usmerena prema nemačkim i italijanskim oblastima, a balkanske i istočne zaplete smatrali su izrazito drugorazrednim.

Na unutrašnjepolitičkom planu najteži problemi su bili agrarni odnosi i mađarski nacionalni pokret.

EKONOMSKE PROMENE

Najteži društveni problem u predrevolucionarnom razdoblju pretstavljalo je agrarno pitanje i društvena uloga seljaštva. Mada su odnosi bili u priličnoj meri različiti u pojedinim oblastima Monarhije, možemo konstatovati da su u mnogim regionima bili u osnovi loši. Seljaci su bili sve manje uvereni da moraju trpeti društvenu ulogu koja im je odavno dodeljena, težili su oslobođenju od svojih kmetovskih obaveza i želeli su doći do svoje zemlje.

Treba reći, da je i plemstvo bilo nezadovoljno postojećom situacijom. Neki plemići su prosto mrzeli svoje vlastelinske obaveze, poput učešće na kmetovskom sudu, ili učešća u lokalnoj upravi; neki su se bojali mogućih masovnih seljačkih ustanaka, dok je rastao i broj vlastelina koji su shvatili da kmetovski rad sprečava postizanje većeg profita, da koči uvođenje modernih agrotehničkih metoda i opreme, te su želeli svoja zemljišta obrađivati u sopstvenoj režiji, putem najamne radne snage. Bili su voljni da se odreknu svojih prava na rabotu, ali pod uslovom da im to država obešteti. Feudalni društveni i pravni sistem, nepostojanje dobrih kreditnih uslova, manjak političkih sloboda su zapravo smetali sve većem delu stanovništva bez obzira na njihovu socijalnu pripadnost – što je povećavalo napetost u državi.

U posmatranom periodu došlo je do suštinskih promena i u pogledu industrijskog razvitka Austrije. Dok je na početku veka Austrija je bila izrazito agrarna zemlja, u prvoj polovini 19.veka u austriskom delu monarhije započeta je industrijska revolucija. Došlo je do brzog razvoja industrije i jačanja građanstva. Engleska industriska revolucija, pojava parnih mašina imala je jak uticaj. Godine 1816. pojavile su se prve parne mašine. Do 1848.g. proizvodnja uglja porasla je 9x, proizvodnja tekstilne industrije, 6x, pojavili su se prve parne mašine, građena je željeznica. U ugarskom delu carevina taj proces je bio slabiji, jer u njoj Dvor nije pomagao razvoj usled plemićke oslobođenosti od oporezivanja. Ipak, mada sa skromnijim osnovama i sa skromnijim kapitalom, razvoj je krenuo i u Mađarskoj.

Vladajući krugovi su prema industrijskom razvoju imali izrazito dvojak odnos. S jedne strane su shvatili da taj razvoj pridonosi jačanju države, te ga je Dvor pomagao: izgradnja željeznica i brodarstvo se razvijalo iz državnih novaca, a novčano je pomagana i industrija. S drugo strane, odlučujući politički faktori su shavatili i političke posledice industrijskog, odnosno građanskog razvoje, i plašili su ih se. Bilo je jasno da će se menjati i društveno i političko uređenje, da razvoj industrije stvara i novu klasu - radništvo - koje je iznosilo dotad nečuvene zahteve i znalo je i agresivno nastupati. Usled tog ambivalentnog odnosa prema industrijalizaciji politika Dvora je dovela do određene stagnacije: nije sprečavan njen razvoj, jer su državi bili potrebni povećani poreski prihodi, ali sa druge strane vlasti nisu ni pomagali njen razvoj u onoj meri u kojoj bi ta pomoć donela bitne rezultate.

USTANAK U GALICIJI 1846. GODINE

Iz opšte učmalosti javnost Monarhije je bila probuđena seljačkim ustankom u Galiciji 1846. godine. Poznanjski komitet Poljskog demokratskog društva je u periodu od 1839. do 1846.g. planirao opštu revoluciju na poljskim teritorijama. Pruska policija je te planove razotkrila, ali je krakovska centrala pod vođstvom Jana Tyssowskog i Edwarda Dembowskog nastavljala sa pripremama i pokušali su da dignu ustanak. Međutim baš u planirano vreme dizanja ustanka došlo je do seljačkog ustanka u Galiciji.

Do dana današnjeg se ne zna da li je viša, centralna uprava imala udela u izbijanju ustanka, ali se pouzdano zna da je lokalni pretstavnik austrijske administracije sugerisao seljacima da se oslone na vladara, protiv vlastelina koji ih iskorištavaju. U najsiromašnijim okruzima Galicije je zaista došlo do pokreta seljaštva uperenog protiv vlastelina, koji su sa svoje strane upravo u to vreme nameravali da proglase oslobođenje kmetova i podelu zemlje u cilju njihovog dizanja na ustanak protiv habsburške vlasti! Seljaci su ubijali gospodu i njihova tela donosili pred okružno nadleštvo očekujući nagradu od centralne austriske vlasti. Dobili su je u vidu krvave oružane odmazde. Ovi događaji izazvali su ogroman odjek u domaćoj i inostranoj javnosti. Opoziciono raspoloženje plemstva u Austriji je ojačalo, strahujući da bi Dvor i u drugim pokrajinama mogao okrenuti seljaštvo protiv njih. Sve što je centralna uprava uradila bilo je proklamovanje zakona koji je propisao da seljačke obaveze treba izmiriti u novcu i da se dozvoljava dobrovoljni otkup svih obaveza.

Neuspeh poljskog ustanka prozrokovao je slab odziv Poljaka tokom događaja 1848/49 godine, ali je snažno afirmisao problem oslobođenja i ujedinjenja poljskih teritorija u evropskoj politici.

91


POLITIČKI ZAHTEVI

Duboke promene su se zapažale i na političkoj sceni. Sve više su do izražaja dolazili nacionalni zahtevi. Sem naroda koji su imali svoje nacionalno plemstvo, poput Poljaka, Mađara, Nemaca, Hrvata, Italijana i Čeha i koji su i u prethodnim razdobljima aktivno učestvovali u političkom životu Carstva i koje su dinastija i vladajući krugovi već dobro poznavali, u horizont političkih vođa Monarhije iznenada su ušli narodi koji dotad nisu, ili su samo u manjoj meri učestvovali u političkom životu - poput Ukrajinaca, Slovaka, Srba, Slovenaca, Rumuna. Nisu imali svoje plemstvo, većinom su bili seljaci, sa tankim slojem građanstva i još tanjim slojem intelektualaca. Upravo pod uticajem te šačice intelektualaca došlo je do nacionalnog osvešćivanja do početaka nacionalnog preporoda tih naroda. Pomenuti narodi, pa čak i Česi, u ovom razdoblju javno su iznosili samo zahteve u vezi sa negovanjem svoje kulture, jezika, pisma. Tražili su priznanje svoga jezika, književnosti, tražili su svoje nacionalne škole, pozorišta, osnivanje kulturnih i naučnih udruženja, svoje časopise i, eventualno, priznanje svoje nacije.

Po celoj Monarhiji nicale su naučne ustanove nacionalnog karaktera, udruženja za potpomaganje privrede, razna društva, kasina i čitalački krugovi sa ciljem motivisanja političkog i nacionalnog osvešćivanja. Bili su sve glasniji, postavljali su sve brojnija pitanja. Cenzura je radila punom parom, ali njeni efekti su bili sve slabiji. Ako svoje političke misli nisu uspele prezentovati javnosti u zemlji, radove su publikovali u insotranstvu. Bile su to neobične novosti za Beč, ali još ne šokantne.

Od pomenutih, postojali su i znatno dalekosežniji zahtevi: Italijani su težili ka ujedinjenoj italijanskoj kraljevini, odnosno ka otcepljenju od Austrije, koja je za njih oduvek bila strana. Nemci u naslednim pokrajinama, ponovo su otkrili svoju etničku pripadnost, slično kao 1809.g. i sve im je manje bila strana ideja o ujedinjenoj Nemačkoj. Oni koji još nacionalno nisu bili osvešćeni, tražili su jednakost pred zakonom i liberalne građanske slobode. Gore od svega toga bili su zahtevi mađarskog plemstva koji je u svojim zahtevima sjedinio i liberalne i nacionalne zahteve. Oni su brzo prošli fazu kulturalnih ciljeva i tražili su ostvarivanje, sprovođenje mađarskog ustava i zakona, štoviše proširenje samostalnosti Kraljevine Mađarske; zahtevali su poput Nemaca, ustavnu monarhiju i liberalne slobode. Od 1840.-tih godina mađarsko plemstvo je bio najodlučniji glasnogovornik građanskog preobražaja, što znači da je i na privrednom planu tražilo brojne korenite promene, pre svega ukidanje kmetovskog sistema, koji je u najvećoj meri kočio ostvarivanje željenih ekonomskih promena. Suočivši se sa radikalnom i odlučnom nacionalnom opozicijom u bečkom dvoru su shvatili da u Nemačkoj i Italiji ne mogu održati svoje pozicije, ako Dvor nije rasčistio sa ratobornom i nezadovoljnom Mađarskom. Štoviše, caru su bili potrebni vojnici i novac iz Mađarske. Habsburški državnici su strahovali i od mogućnosti da će mađarski nacionalni pokret imati uticaja i na buđenje nacionalnih pokreta kod drugih narodnosti Monarhije, ali su istovremeno znali da bez saradnje Mađara ne mogu održati svoju značajnu ulogu u evropskoj politici, niti održati Carstvo.

Mađarski vladajući krugovi su oduvek bili načisto sa svojom jakom pozicijom, stim više, što je u unutrašnjepolitičkim pitanjima od Karlovačkog mira težište palo na pitanja vezana za državna i istorijska prava zemalja krune Sv.Stefana. Plemstvo koje je kao oličenje mađarske političke nacije od davnina predvodio otpor protiv centralističkih težnji dvora bilo je odlučno da održi svoju vlast u svim oblastima istorijske Mađarske, bez obzira na suštinske etničke promene koje su se odigrale od vremena Mohačke bitke.

Pre je mađarsko nacionalno vođstvo bilo feudalno i aristokratsko, dok su u 19. veku sve veću ulogu dobijali pripadnici srednjeg i sitnog plemstva. Na njih je veliki uticaj imala ideologija Francuske revolucije i u napadima na habzburšku vlast upotrebljavali su odgovarajuću frazeologiju. Njihovu politiku prema narodnostima određivala je težnja da se ne naruši teritorijalni integritet Kraljevine Mađarske. Usled toga bili su sumnjičavi, čak neprijateljski raspoloženi prema posebnim zahtevima narodnosti, naročito ako je to podrazumevolo potpunu političku autonomiju. Sve izraženije suprotnosti između nacionalnih aspiracija Mađara i nemađarskih naroda Ugarske imale su direktnog uticaja na gibanja među južnim slovenima i u Erdelju i, teoretski, otvarale mogućnosti političkim kombinacijama kojima bi nacionalne vođe narodnosti rivalstvo dva vodeća naroda Monarhije mogli iskoristiti u svoju korist, ali im to uprkos nekih pokušaja nije uspelo.

REVOLUCIJA 1848-49.

Evropske revolucije 1848-49. te godine pretstavljali su najsloženiju, najraznovrsniju i po svom učinku najznačajniju seriju događaja u lancu revolucija započetih američkim ratom za oslobođenje. U svetskoj istoriji upravo su revolucije 1848/49. godine razotkrile svu kompleksnost i težinu nacionalnog pitanja.

Društvene i političke napetosti, koje su se gomilale od Bečkog kongresa 1815. godine, eruptivno su provalile na površinu za vreme ekonomske krize 1846/47. godine. Početna agrarna kriza postepeno je prešla u industrijsko-finansijsku krizu, da bi preko političke krize 1848. godine, prerasla u seriju revolucija koje su se protezale od Atlantskog okeana do granica Ruskog carstva i od Baltika do Jonskog mora.

Revolucionarni događaji započeti su narodnim ustankom na Siciliji 9.januara 1848. godine, za kojim su sledili pokreti u severnoj Italiji početkom februara i francuska revolucija krajem februara. Kasnije je došlo

92


do revolucionarnih pokreta u nemačkim državama, Habzburškoj monarhiji, Rimu, Jonskim ostrvima, u Vlaškoj i Moldaviji.

Po mišljenju “revolucionarnog markiza” Kondorsea iz 1789. godine, revolucija je zapravo osvajanje slobode. U ovom duhu se mogu tumačiti i četrdesetosmaške revolucije. Njihovi programi su se u zavisnosti od specifičnih problema pojedinih društava kretali na veoma širokoj skali, ali se u osnovi mogu podeliti na tri grupe: društveni zahtevi, koji su bili usmereni na ukidanje vekovnih ekonomskih i društvenih okova feudalnog sistema, na ukidanje kmetstva; građansko-politički zahtevi, u okviru kojih je zahtevano razgrađivanje apsolutističkog državnog uređenja, uvođenje ustavne monarhije, uvođenje parlamentarizma, davanje biračkog prava građanstvu - proširenje biračkog prava u zemljama gde je već postojalo, garantovanje ili proširenje građanskih sloboda, a u nekim državama javljale su se već i klasni zahtevi radništva. Treću veliku grupu zahteva pretstavljali su zahetvi nacionalnog karaktera.

Usled komplikovanih državnopravnih odnosa, postojanja feudalnih odnosa, etničke i verske raznolikosti, u Habzburškoj monarhiji bile su prisutne sve tri grupe zahteva i one su se često preplitale. Zbog toga, najsloženija društvena i politička situacija nastala je upravo u ovoj državi – u početnim momentima ozbiljno pretećei čak njenom opstanku. U Habzburškoj monarhiji najveću težinu dobili su nacionalni programi Italijana, Mađara, Čeha, Hrvata, Srba, Rumuna, Slovaka i Poljaka (koji su u nekim slučajevima imali snažne poticaje od sunarodnika iz susednih zemalja), ali i težnja ka nacionalnom ujedinjenju Nemaca što je takođe moglo da se završi cepanjem Habzburške monarhije.

Vest o izbijanju revolucije u Parizu stigla je do Požuna 1. marta 1848.g. Dva dana kasnije Lajoš Košut je, već ionako uzbuđenim poslanicima Donjeg doma ugarske Dijete, održao svoj čuveni govor u kojem je zahtevao posebnu mađarsku vladu odgovornu parlamentu, ukidanje staleških privilegija, jednakost pred zakonom, oslobođenje kmetova uz obeštećenje vlastele, rešavanje problema gradova, i davanje političkih prava širim narodnim slojevima. Te predloge je Donji dom prihvatio sa oduševljenjem.

13. marta izbila je revolucija u Beču, a 15. marta u Mađarskoj. Pod pritiskom događaja bečki dvor je posle dva dana za ministra predsednika mađarske vlade imenovao grofa Lajoša Baćanjija. U Galiciji je sam austrijski namesnik proklamovao oslobođenje kmetova, kako bi preduhitrio poljsko plemstvo. U Zagrebu je 25.aprila ban Jelačić proklamovao ukidanje realne unije sa Mađarskom i nezavisno od mađarskih zakona objavio ukidanje kmetstva. Istog dana u Beču je najavljen nov ustav, koji je predviđao jednodomni parlament i parlamentu odgovornu vladu.

Paralelno sa tim događajima, u Lombardsko-mletačkoj kraljevini vlast su svugde preuzeli revolucionari, a Austrijske trupe su se morale povući u četvorougao oivičen sa četiri jake tvrđave: Peschiera, Mantua, Legnano, Verona. Pijemont je objavio rat Carstvu da bi pomogao oslobođenje severne Italije od austrijske vlasti. Čak je i toskanski veliki vojvoda Leopold II, otkrio u sebi italijanskog rodoljuba, odrekao se titule austrijskog nadvojvode i stupio u rat protiv Habzurškog carstva. Između 31. marta i 4. aprila, u Frankfurtu pored Majne, održane su sednice tzv. predparlamenta koji je započeo izborne pripreme za jedinstveni svenemački parlament. Pozivnice su poslate i Nemciam u Austriji. Naveli smo samo neke od značajnijih događaja sa početka revolucije 1848/49.

U prvom naletu, građanske revolucije su izvojevale pobedu. U Mađarskoj, Erdelju, Hrvatskoj, Galiciji ukinute su kmetovske obaveze, seljaci su dobili urbarijalne zemlje – što je značilo da je većina seljaka došla u vlasništvo zemalja koje je dotad obrađivala. Brzo su usvojeni i zakoni koji su bili usmereni na olakšanje kapitalističkog razvoja i slobode industrije. Habzburško carstvo je pretvoreno u ustavnu monarhiju, sa parlamentima biranim na principima narodnog suvereniteta, sa parlamentu odgovornim vladama. Proglašena je sloboda štampe.

Objašnjenje tog naglog uspeha revolucije nalazimo u činjenici da su već postojali izvesni preduslovi za ove promene, kao i da se sa ukidanjem feudalnih odnosa velika većina stanovništva - sem aristokracije, visokog klera i višeg činovništva – slagala. Sa druge strane, ovi zahtevi su prethodnih decenija u nacionalnim programima igrali samo drugorazrednu ulogu. U pogledu uvođenja ustavne monarhije i građanskih sloboda saglasnost političkih činilaca je već bila manja, ali je uglavnom ipak svugde postojala, bar u meri koja je bila potrebna za uspešnu akciju.

Moramo primetiti da nosioci građanskog preobražaja velikim delom nisu poticali iz redova buržoazije. U različitim delovima Monarhiji oni su poticali iz različitih socijalnih slojeva. U redovima revolucionara nalazimo pretstavnike građanstva, plemstva, proletarijata, zanatlije, kalfe, inteligenciju i naravno, najbrojniju kategoriju stanovništva – seljaštvo. U razvijenijim zapadnim oblastima: na italijanskim teritorijam i u naslednim zemljama vodeću ulogo imalo je građansvo, u manje razvijenim plemstvo, a kod onih naroda koji nisu imali svoje plemstvo predvodnici su bili pripadnici tankog građanskog, sitnoburžoaskog sloja, inteligencija, đačka omladina.

NACIONALNI POKRETI NARODA HABZBURŠKE MONARHIJE 1848/49. GODINE.

Najviše glavobolja vlastima, ali i svim učesnicima zbivanja davali su nacionalni zahtevi. Ti zahtevi su bili veoma raznovrsni, kretali su se od zahteva za priznavanjem jezika, otvaranja obrazovnih kulturnih

93


ustanova, crkvene i školske autonomije, preko teritorijalnih autonomija do secesije ili do težnje italijanskih i nemačkih država za ujedinjenjem. Često su ti pokreti imali aktivnu diplomatsku, materijalnu, pa i vojnu pomoć sunarodnika iz iz susednih država.

Treba reći da narodi Habzburškog carstva - barem u početku revolucije – sem Italijana nisu želeli otcepljenje od Monarhije. Bilo je naravno i takvih zahteva, ali njih je zastupala manjina unutar nacionalnih pokreta, a ozbiljne političke zahteve formulisala je umerena, građanska većina. Za to je bilo više razloga: s jedne strane bilo je jasno da bi i u najpovoljijim uslovima bilo teško vojno poraziti carske trupe; strepelo se da bi u slučaju neuspeha izgubili i ona prava kojima su raspolagala od davnina i ona stečena u događajima 1848. Međutim, ukoliko bi ipak uspeli steći državnu nezavisnost, postojala je opasnost da bi kao brojno mali narodi, uklješteni između Rusije i buduće ujedinjene Nemačke ubrzo izgubili svoju samostalnost i da bi potpale pod rusku (Poljaci, Ukrajinci, Slovaci) ili nemačku vlast (Česi, Slovenci, Hrvati). Rumuni i Srbi ujedinjenje sa svojom braćom van granica Monarhije još nisu smatrali realnom političkom opcijom.

Ostanak u okvirima Habzburške monarhije politički delatnici pojedinih njenih naroda, ali i sve širi slojevi stanovništva zamišljali su uz njeno preuređenje, prestrukturisanje. Razmišljalo se o autonomnim teritorijama unutar Monarhije kao celine (Poljaci, Česi, Slovenci, Hrvati, Srbi, Rumuni, ) ili unutar Mađarske, poput Slovaka. Ta narodnosno zahtevanja su izneta na narodnim skupštinama u martu i maju 1848, ali i kasnije u raznim formama još nekoliko puta. Na kraju, možemo svesti zaključak da u početnim revolucionarnim događajima sem Italijana druge nacije nisu ozbiljno razmišljale o secesiji od Austrije, niti su organizovano težile njenom rušenju.

NEMAČKI POKRET

Od nacionalnih pokreta najpovoljnijim datostima raspolagao je svakako nemački nacionalni pokret. Nemačka nacija sa više od 40 miliona pripadnika, računata je u velike evropske narode i sa tim brojem stanovnika, Nemačka je bila potencijalna velika sila. U principu, do nemačkog ujedinjenja moglo je doći bez obzira na zahteve drugih nacionalnih pokreta i interese evropskih sila. Ipak specifične okolnosti unutrašnjeg razvoja nemačkih zemalja u prethodnim decenijama i vekovima nisu omogućile da do ujedinjenja dođe 1848/49.

Nacionalni program koji jÜĄh94cŕ 949494e949494949494€94949494949494îę94®”94949494949494949494949494949494948â9494949494v94949494949494Ý9494)9494949949494949494949494949494n94Š949494n94Š9494Š„


94

14. Slika. Josif II, 1741-1790.



95959595959595959595959595959595959595Z’95¬959595“95X959595`“9595959595^“9595959595Š„95959595¦„959595956‹959595959595959595959595959595959595959595Š959595njih, pojedinih, delova nemačkog etničkog prostora (npr. u okvirima Zollvereina – koji je ujedno smatran najradikalnijim planom). Svenemački nacionalni program nastao je tek pred 1848. godinu kada su nemački liberali lansirali ideju o ujedinjenju svih zemalja članica Nemačkog saveza (to je sa druge strane obuhvatao i češke i poljske oblasti).

Težnje za ujedinjenje nemačkih zemalja naišle su na snažan odjek i u Austriji. Po bečkim kućama i na katedrali Sv. Stefana u Beču, vijorile su se crno-crveno-žute zastave koje su simbolizovale nemačko jedinstvo. Mada ne svi i ne bez ozbiljnih dilema, ali je nemačko stanovništvo Monarhije izabralo svoje poslanike u svenemački parlament u Frankfurtu, što je značilo da želi učestvovati u formiranju zajedničke nemačke države. O zainteresovanosti austrijskih Nemaca za stvar ujedinjenja najbolje svedoči činjenica da je na izbore za austrijski Carevinski sabor (Reichstag) učestvovao mali broj austrijskih Nemaca. Za razliku od njih, učešće pretstavnika narodnosti je bio osetno veći, tako da su oni pretstavljali većinu u parlamentu.

Želja austrijskih Nemaca da učestvuju u formiranju ujedinjene Nemačke, postavljalo je međutim mnoga ozbilja pitanja. Pre svega šta će u slučaju pridruživanja biti sa Dunavskom monarhijom? Razne političke grupacije, dinastija, pripadnici raznih naroda Austrije davali su na to pitanje različite odgovore.

Radikali i levičarski orijentisani nemački revolucionari u Austriji smatrali su da su najnužnije socijalne reforme i ulazak Nemaca u zajedničku nemačku država – za njih je bilo manje važno da li sa Habzburškom dinastijom ili bez njih. Umerenije građanske snage smatrale su prirodnim ulazak u ujedinjenu Namčku, ali uz vodeću ulogu dinastije Habzburga. Razmišljali su o modifikovanoj verziju nekadašnjeg Nemačko-rimskog carstva. Međutim i u toj varijanti se postavljalo pitanje koji delovi Habzburške monarhije će se nalaziti u okvirima nove države: da li kompletna Austrija – u kojoj su Nemci činili manjinu – ili samo nemački delovi carstva. Postavljalo se pitanje kakav odnos bi imale te teritorije u odnosu na preostale oblasti Monarhije, koje bi ostale van ujedinjene Nemačke. U danima slabosti dinastije postojala su i među konzervativnijim snagama slična razmišljanja, s time da su ona dala i delimičan odgovor na gornja pitanja: sa Mađarskom ostati u personalnoj uniji, Lombardiju i Veneciju predati Italijanima; kao prvi korak ka ujedinjenju buduće Poljske treba Galiciji dati samoupravu, a nemačke oblasti sa Češkom ušle bi u ujedinjenu nemačku državu.

Dvor i njemu bliski krugovi smatrali su prioritetnim zadatkom održanje jedinstva Habzburške monarhije. Sva druga pitanja su podređena tom zahtevu – tako i pitanje ujedinjene nemačke. Smatrali su da se o ujedinjenju može govoriti samo ukoliko bi to značilio i vodeću ulogu Austrije u novoj državi. Ukoliko se to ne bi moglo obezbediti, Austrija uopšte nije trebala da učestvuje u njoj.

Mađarski političari su podržavali ulazak samo naslednih zemalja u ujedinjenu Nemačku, dok su priželjkivali da preostali delovi: Mađarska sa Erdeljom, Trojednica, Galicija i eventualno italijanske pokrajine ostanu van nje, i u vezi sa Nemačkom ostale bi jedinu preko ličnosti vladara. Na taj način nezavisnost Ugarske bila bi zagarantovana, kao i vodeća uloga mađarskog plemstva u takvoj državi. Ukoliko u novoj nemačkoj državi za cara ne bi bila izabrana habzburška dinastija, po mađarskim shavatnjima, bilo bi logično da svoju prestonicu premesti u Budimpeštu, čime bi Mađarska postala centar carevine, što bi dodatno ojačalo njene pozicije u odnosu na teritorijalne zahteve narodnosti.

Košut je smatrao da bi italijanske oblasti i Galicija mogle ds se odvoje od Habzburške monarhije, s time da svoje poglede u vezi sa otcepljenjem Galicije nije smeo isticati usled bojazni od ruske intervencije.

Česi, Slovenci su bili protivni uključivanju u ujedinjenu Nemačku.

REVOLUCIJA U NASLEDNIM ZEMLJAMA

Po prispeću vesti o ustanku u Parizu, 13. marta, izbile su demonstracije u Beču, predvođene studentima i članovima liberalnih klubova. Pred zgradom donjo-autrijske staleške skupštine održana je narodna skupština, pročitan je Košutov govor od 3.marta. Demonstranti su zahtevali ustav, odlazak Meterniha sa vlasti i građanske slobode. Narod je pošao prema Burgu da bi caru predali svoje zahteve, pri tome je došlo do intervencije vojske, što je još više razgnevilo demonstrante. Ferdinand je naredio da se vojska povuče.

Rezultat ove revolucije je bila proklamacija slobode štampe, najavljeno je sazivanje ustavotvorne skupštine, formiranje nacionalne garde i studentske legije. Od članova pomenuta dva tela organizovana je Centralna komisija, koja je imala stvarnu vlast u ruci. Meternih je 14.marta napustio Beč, emigrirao je u Englesku. Formirana je nova vlada pod pretsedništvom Kolovrata (ostala na vlasti samo neoliko dana).

25.aprila stupio je na snagu novi austrijski ustav, a 11.maja i novi izborni zakon. Najviša vlast ostala je u rukama cara: bio je zapovednik oružanih snaga, imao je vrhovnu vlast u upravnim pitanjima i imao je pravo da odbije zakon usvojen na Carevinskom savetu. Carevinski savet (Reichstag) je bio dvodoman: jedan deo Gornjeg doma birao je car, a članove Donjeg doma je biralo stanovništvo kvalifikovano za birače visokim imovnim cenzom. Niži slojevi i Nacionalna garda zahtevali su snižavanje cenza, demokratizaciju izbornog sistema.

Tokom maja bečka vlada je učinila pokušaje ograničenja nadležnosti i čak raspuštanja Akademske legije, nacionalne garde i Centralnog političkog komiteta, što je 15. i 26. maja dovelo do oružanog ustanka i

95


sukoba. Dvor je bio prinuđen da izda uredbu o sazivanju jednodomnog Rajhstaga i da odustane od planiranih mera u vezi sa Nacionalnom gardom. Ceneći da je situacija nesigurna Dvor se 17.maja preselio u Inssbruck, glavni grad Tirola.

26.maja vlast u Beču došla je u ruke Centralnog komiteta, a bečki kabinet je vladao nad provincijom, gde se nalazila vojska. Vojska je još pre ovih događaja povučena iz Beča. Treći centar političke vlasti pretstavljao je Krunski savet u Inzbruku, gde je glavnu reč vodila nadvojvotkinja Sofija, majka budućeg cara Franje Josifa. Dvor je u ovo vreme još bio prinuđen da popušta revolucionarima, ali je istovremeno radio na okupljanju kontrarevolucionarnih trupa.

Pomenimo, da se 18. maja odigrao pokušaj dizanja republikanskog ustanka sa ciljem zbacivanja dinastije, proklamacije republike i osnivanje privremene vlade, međutim nije dobo podršku Bečlija.

Istog dana, 18.maja, u Frankfurtu je započeo sa radom prvi svenemački parlament. Zastupanje cara u Beču preuzeo je nadvojvoda Josif poznat po svojim liberalnim shvatanjima. On je posle ostavke Pilersdorfove vlade (9.jula) imenovao vladu pod pretsedništvom barona Antona Doblhoffa. Ministar inostranih poslova bio je baron Johann Philipp von Wessenberg, a ministar unutrašnjih poslova advokat Alexander Bach.

U leto 1848.g. revolucija u Austriji se nastavljala, mada se već primećivalo da je u svojoj silaznoj putanji. U takvoj situaciji u Beču se 22.jula sastao opštim biračkom pravom izabrani Rajhstag. Među njegova 383 člana preovlađivali su građani, sa udelom dosta velikog broja seljaka, a u nacionalnom pogledu većinu su činili Sloveni. Njegovo najznačajnije delo bilo je usvajanje dekreta (7.septembra) o ukidanju kmetstva, kuluka i počasnih prava vlastelina bez obeštećenja.

Jačanje kontrarevoluconarnih snagaDok je ustavotvorna skupština raspravljala razna pitanja tokom leta i jeseni, položaj dinastije je

ojačao pobedom nad italijanskim ustankom avgusta 1848. Slabljenju položaja revolucionara je doprinela je i činjenice da su do maja 1848 u velikoj meri postignuti osnovni socijalni i politički ciljevi revolucije. Veliki deo seljaštva, građanstvo je bilo zadovoljno postignutim. Istovremeno, ustanak proletarijata u Parizu zaplašilo je buržoaziju ne samo u Francuskoj, već i u nemačkim zemljama i Habzburškoj monarhiji. Navedeni razlozi uzrokovali su sužavanje socijalne baze revolucije. Građanstvo je težilo što bržem zaključivanju revolucije i konsolidovanju i stalo je uz vladu težeći da osigura očuvanje dotadašnjih tekovina – pre svega ustavne monarhije. Doblhofova vlada je pretstavljala njihove interese.

Osetivši se sigurnim i dobvoljno snažnim, Dvor i kamarila su u drugoj polovini avgusta rešili da se razračunaju sa najjačim središtem revolucije u Monarhiji – Mađarskom. Na dan 14.avgusta Ferdinand I je povukao ovlaštenja data 26.juna palatinu Stefanu za sankcionisanje zakona koji će biti doneti na mađarskom parlamentu, a 31. avgusta objavio je dekret o raspuštanju mađarskog parlamenta. Za komandanta carske vojske imenovan je hrvatski ban Jeleačić sa zadatkom da pokori Mađarsku. Nastala je groteskna situacija u kojoj je “Kralj Hrvatske objavio rat kralju Mađarske, a car Austrije je bio neutralan – sva tri ova vladara bila su jedna te ista ličnost.”

Bečki ustanakBan Jelačić je u sukobima sa Mađarima pretrpeo poraz. Car je 4.oktobra naredio da mu se iz Beča

pošalje pomoć. Bečki revolucionari su shvatili da poraz Mađara može otvoriti put likvidaciju svih revolucionarnih tekovina, pa su se 6.oktobra ponovo prihvatili oružja. Prvo se diago studentski legion, njima su se pridružili radnici i sitna buržoazija. Ustanici su sprečili regularne trupe da krenu protiv Mađara. Tom prilikom ubijen je ministar rata Latour. Ustanicima se pridružio i veći deo nacionalne garde. Car i dvor su još jednom bili primorani da napuste Beč. Otišli su u Olomuc u Moravskoj.

Beč je ponovo došao u ruke revolucionara. Oni međutim nisu bili jedinstveni. Prestonicom je vladao okrnjeni Rajhstag koji nije znao šta da čini. Nije se usuđivao proglasiti republiku, niti pozvati Mađare u pomoć, mada su mađarske revolucionarne trupe stajale na svega 20 km od Beča. S druge strane, mađarsko vodstvo je bilo u dilemi da li da krene bez poziva, s tim više da bi na taj način narušio principe legitimiteta – osnovu revolucionarnih aprilskih zakona.

Beč je branilo blizu 100.000 revolucionara dok su carske trupe brojale 70.000 disciplinovanih vojnika sa 200 topova. Radi sprečavanja krvoprolića Frankfurtski parlament je pokušao da posreduje između sukobljenih strana, ali bez uspeha. Carske trupe su počele napad na grad 26.oktobra artiljerijskim bombardovanjem, koje je trajalo do 28. oktobra. U međuvremenu, Ratni savet je 25. oktobra uz učešće Košuta, posle duge diskusije, odlučio da pokuša osloboditi Beč. U bici kod Schwechata mađarska vojska je poražena od strane brojno nadmoćnih trupa bana Jelačića. Posle uličnih borbi, carske trupe su 1.novembra zauzele Beč. Na strani revolucionara bilo je 2.000 mrtvih, u redovima vojske 1.100. Beč je podvrgnut strašnom teroru i represalijama. Zavedeno je opsadno stanje koje je ukinute tek u maju 1849.godine.

Obnovljena carska vlada je poništila sve tekovine postignute počeva od marta, sem ukidanja feudalnih odnosa koje je bilo neophodno da bi se sačuvala podrška seljaštva.

96


Posle ovih događaja Rajhstag se preselio u Kremsier u Moravskoj, gde je nastavio rad na izradi Ustava. Po završetku ustava skupština je raspuštena, a ustav nije zaživeo. Jedini praktični rezultat njegovog višemesečnog zasedanja bilo je oslobođenje kmetova, koji ni kasnija konzervativna vlast nije dovela u pitanje.

Posle pada Beča revolucionarne snage su postale slabe, dvor se odlučio na nastavak energične politike za čije sprovođenje su bile potrebne i personalne promene: 21. novembra je umesto starog Wessenberga za premijera je imenovan Felix Sdwarzenberg Vindišgrecov šogor i savetnik generala Radeckog. Ministar unutrašnih poslova postao je grof Stadion, a ministar pravosuđa Aleksandar Bach. Ministar trgovine bio je baron Bruck (on je lansirao ideju Mitteleurope – koncepciju srednjeevropskog privrednog prostora pod nemačko-austrijskom dominacijom). Ferdinand I je 2. decembra abdicirao u korist svog sinovca Franca Jozefa.

Oktrojisani ustavNa dan 7.marta 1849.g. grof Švarcenberg je raspusito Rajhstag, a car je oktojisao ustav sa važnošću za

celu carevinu, antidatiran na 4. mart 1849. Ovaj ustav predviđao je jedinstvenu i nedeljivu Carevinu u kojoj je Mađarska izgubila svoju nezvisnost i samostalnost, Erdelj je odvojen od nje, kao i Trojednica, Srpska vojvodina i Tamiški banat. Ustav je proklamovao ravnopravnost naroda u Habzburškoj monarhiji.

POLJSKI, ČEŠKI, MAĐARSKI NACIONALIZAM

Od savremenih nacionalnih pokreta u Habzburškoj monarhiji najviše sličnosti je postojalo u uslovima i ciljevima češkog, mađarskog i poljskog pokreta. Odlučna težnja ka formiranju nezavisne države postojala je samo kod Poljaka, međutim u njihovom slučaju se radilo više o plemićkom otporu nego o modernom građanskom nacionalnom pokretu. Poljaci realno nisu mogli računati na otcepljenje od habzburškog carstva iz više razloga. Smetnju je pretstavljala činjenica da unutar Austrije nisu raspolagali barem delimičnom državno-pravnome samostalnošću. Sem toga rasparčanost poljskih teritorija između Austrije, Pruske i Rusije činilo je to itdvajanje i nemogućim s obzirom da Pruska i Rusija ne bi mogle dopustiti da eventualna odvojena Galicija posluži kao primer Poljacima na njihovoj teritoriji. Ujedinjenje svih poljskih teritorija takođe ne bi dolazilo u obzir jer bi bilo potrebno prekrajanje evropskih granica, što velike sile ne bi podržale.

Formiranje nezavisne nacionalne države nije figurisalo u ciljevima češkog i mađarskog nacionalnog pokreta. Česi su delimično zbog ekonomskih razloga, delom usled spoljnopolitičkih promišljanja podržavali opstanak Habzburške monarhije. U tom smislu poznata je izjava vođe češkog pokreta, poznatog istoričara Palackija: ukoliko Austrija ne bi postojala već vekovima, trebalo bi je izmisliti . Česi su svoj razvoj zamišljali u širokoj teritorijalnoj autonomiji unutar Monarhije.

Južnoslovenski nacionalisti su sem manje grupe secesionista razmišljali u austro-slavenskim okvirima.

Suština mađarskog nacionalnog pokreta je bila u samostalnosti ugarske unutar Monarhije i prevlasti Mađara unutar zemalja krune Sv. Stefana. Mađari su se po pitanju nezavisnosti odlučili za umerenost usled sličnih razloga kao Česi. Smatrali su da bi nezavisna Mađarska na razmeđi Ruskog carstva i ujedinjene Nemačke pre ili kasnije prošla kao nekadašnje Poljska. Ove misli sasvim jasno su formulisane u radovima mađarskih liberala Sečenjija, Vešelenjija i Deaka.

U ovakvim promišljanjima nacionalnih čelnika Čeha i Mađara sigurno su odigrali ulogu i demografske činjenice: 4 miliona Čeha ili 6 miliona Mađara nisu činili takvu snagu kojom bi svoju volju mogli sprovesti bez strane pomoći. Usled pomenutih razloga, zadovoljenje čeških i mađarskih nacionalnih zahteva nije automatski dovodilo u pitanje postojanje habzburške monarhije.

MAĐARSKA REVOLUCIJA Događaji u Mađarskoj marta 1848. odvijali su se u dva centra: na zasedanju poslednjeg staleškog

sabora Ugarske raspravljano je o nužnim ekonomskim i političkim promenama, a u Pešti se liberalna i radikalna opozicija pripremala je revolucionarne događaje. Radikalna omladina je već od kraja februara ovladala ulicom. Da bi izvršili pritisak na Gornji dom sabora, pripadnici peštanske opozicije su 11.marta u radikalnom duhu, u 12 tačaka, preformulisali zahteve iz Košutovog govora od 3.marta. U nastaloj naelektrianoj atmosferi 15. marta izbila je revolucija u Pešti: radikalna omladina je na čelu desetine hiljada peštana i seljana sa svih strana Ugarske - koji su se okupili na veliki vašar u Pešti - proklamovala slobodu štampe, radi revolucionisanja masa štampala je i masovno delila nacionalni program formulisan u “12.tačaka” i Petefijevu “Nacionalnu pesmu”, iz zatvora je oslobođen čuveni politički zatvorenik Mihajlo Tančić. Oduševljenju masa nije uspela odoliti ni peštanska gradska vlada niti Namesničko veće, koje su stale uz narodna zahtevanja.

Pod utiskom tih događaja sabor je 18.marta izrekao oslobođenje kmetova njihovih obaveza; donet je zakon o sazivanju parlamenta, formiranju vlade odgovorne parlamentu i njenoj potpunoj unutrašnjoj autonomiji, jednakosti pred zakonom, zakon o uniji Erdelja sa Mađarskom, formiranju nacionalne garde, o poreskoj obavezi svih kategorija stanovništva, o ukidanju desetine, ukidanju cenzure, itd.

97


Ferdinand I je za mandatara mađarske vlade imenovao grofa Lajoša Baćanjija. Vladar je ove zakone sankcionisao 11.aprila. kada je i zaključio rad sabora. To je značilo da je revolucija u Mađarskoj bez krvi, čak legalnim putem, postigla ispunjenje nacionalnih zahteva, čime je veza Mađarske sa ostalim delovima Carstva svedena na personalnu uniju. Mađarska je postala posebna država, sa sopstvenim budžetom, ministarstvima – uključivši i ministarstvo za vojsku i inostrane poslove. Ovako povoljnom razvoju opozicija nije se mogla ni nadati. U vodećim političkim krugovima zavladao je optimizam i entuzijazam.

Otvoreni problemiBez obzira na velika politička i društvena dostignuća mađarskih revolucionara, ni daleko nisu bila

rešena sva pitanja. Najvažnije otvoreno pitanje pretstavljao je odnos drvora prema sprovođenju i poštovanju martovskih zakona posle stišavanja revolucinarnog talasa. Dileme i zebnje mađarskih političkih krugova su bila opravdana: na jednoj tajnoj dvorskoj sednici već je 26. marta 1848. odlučeno da će vladarska kuća privremeno ispoljiti prijateljsko držanje prema Baćanjijevoj vladi, ali da će po poboljšanju svog položaja odmah udariti na Mađarsku. Važno unutrašnje pitanje je bilo agrarno: martovskim zakonima je posede dobilo oko polovine svih seljaka, dok su drugi ostali bez zemlje i radili kod svojih bivših vlastelina kao arendatori. Zbog toga je seljaštvo posle prvog oduševljenja zahtevalo dalje značajne ustupke, pa i podelu zemlje. Agrarni zahtevi su postali naročito opasni u onim oblastima gde su oni ubrzo dobili podršku nacionalnih vođa narodnosti - koji su socijalne probleme iskorišćavali u nacionalnoj agitaciji.

Za mađarske političare novu vrstu problema sa dotad neslućenom snagom i značajem pretstavljali su politički zahtevi nemađarskih narodnosti. Za mađarske političare je bilo pravo iznenađenje kako narodnosti nisu bile zadovoljne uvođenjem građanskih sloboda, oslobađanjem kmetova, već su veoma brzo posle martovskih događaja tražili priznanje svoje nacije i jezika. Mađarska vlada je bila spremna da izađe u susret narodnosnim zahtevima u oblasti kulture ili crkvenih poslova, ali su odbijali da priznaju status posebne nacije ili pravo na teritorijalnu autonomiju. Mađarski političari su smatrali da unutar granica krune Sv Sefana postoje samo dve političke nacije: mađarska i hrvatska. Razume se, nisu dovodili u pitanje postojanje naroda drugih jezika, vere i kulture unutar mađarske političke nacije i smatrali su ih ravnopravnim, međutim bili su gledišta da su državotvorni narodi samo Mađari i Hrvati i da bi priznavanje statusa političke nacije drugim narodnostima značilo ujedno priznanje njihove državnotvornosti - što bi povlačilo za sobom pravo na autonomnu teritoriju, sa vlastitom unutrašnjom upravom. To bi pak praktično značilo federalizaciju istorijske Mađarske, sa potencijalnom mogućnošću da bi formirane narodnosne teritorije u povoljnim okolnostima mogle odvojiti od nje. Federalizacija Mađarske bi ujedno značila dobrovoljno odustajanje od rezultata vekovne borbe sa Osmanskim carstvom i Habzburškom dinastijom, ali i gubitak hegemone uloge mađarskog naroda, mađarskog plemstva u okvirima svoje države. Pored navedenih razloga treba pomenuti i činjenicu da je razgraničenja teritorija po etničkoj osnovi bilo veoma teško s obzirom na veliki stepen izmešanosti stanovništva. Takve granice bi nužno značile ostanak brojnih sunarodnika van teritorije autonomne jedinice ili obuhvatanje i pripadnika drugih naroda. Oba slučaja povlačila su za sobom otvaranje novih pitanja. S druge strane Srbi i Rumuni su svoje autonomne teritorije zamišljali u

Da bojazni mađarskih političara nisu bile preterane, svedoče i maksimalni zahtevi Rumuna, Srba, Hrvata, Slovaka proklamovani tokom događaja 1848/49 godine.

Oružani sukobi sa narodnostima počeli su u junu 1848. g. kada je izbio ustanak Srba u južnoj Mađarskoj. Protiv mađarske vlasti tokom jeseni i Hrvati, Rumuni i Slovaci. Ovi ustanci, pre svega srpski pokret, potakli su mađarsku vladu da već u maju počne sa organizovanjem oružanih odreda za odbranu revolucionarnih tekovina.

Organizacija oružanih snaga bila je i inače preko potrebna, jer je postajalo sve jasnije da se Dvor sprema na obračun. Do početka avgusta carske trupe su pobedile revolucionare u Lombardiji, a izvesnim ustupcima Dvor je uspeo da dobar deo austrijskog građanstva - koje je u martu još bilo revolucionarno - privuče na svoju stranu. Na taj način do avgusta su sazrele okolnosti otvorenog kontrarevolucionarnog nastupa prema Mađarskoj.

U tom periodu i najumerenijim članovima mađarske vlade postalo je jasno da moraju birati između dve opcije: ili će se odreći najvažnijih revolucionarnih tekovina ili će primiti oružanu borbu za odbranu svih tekvina. Mađarska vlada je ponudila kompromisno rešenje: da se organizuje zajedničko austro-mađarsko ministarstvo za vojsku i finansiju. Dvor je odbio predlog, a dan po povratku Baćanjija iz Beča, 11.septembra, odredi carske vojske iz hrvatske vojne granice pod komandom bana Jelačića napali su Mađarsku.

Baćanjijeva vlada je dala ostavku i parlament je izvršnu vlast poverio Komitetu odbrane. Komitet i njegov pretstednik Košut su odmah započeli sa prikupljanjem dobrovoljaca i na iznenađenje mnogih, našili su na odličan odziv. To se objašnjava raširenim strahovanjem da bi eventualna pobeda kontrarevolucije poništila rezultate revolucije. Motivišuću snagu su imali i pozivi na patriotska, mađarska osećanja, s tim više što su se narodnosti okrenule protiv Mađara i u ma]arskoj javnosti je prevladalo uverenje da teže rasparčavanju mađarske države.

98


Kao rezultat opšteg raspoloženja, carska vojska pod komandom bana Jelačića bila je poražena. Sredinom decembra je krenula u napad i glavna carska armija. Uspela je zauzeti Budim i Peštu, Koložvar. Komitet odbrane se povukao u Debrecin i sa velikim elanom je organizovao nove vojne jedinice. Ubrzo su se pokazali rezultati tog rada: erdeljske trupe pod komandom poljskog revolucionara Jozefa Bema već krajem decembra prešle su u kontranapad i nanele seriju teških udaraca carskoj vojsci i za tri meseca su gotovo u potpunosti oslobodile Erdelj.

Krajem marta krenula je u napad glavnina honvedske vojske koncentrisana oko Egera (Jegar) pod komandom generala Artura Gergeja. Ona je izvojevala sjajne pobede kod mesta Hatvan, Tapiobičke i Išaseg, čime je od neprijatelja oslobođena oblast između Dunava i Tise . Posle toga, vojska je produžila napredovanje duž leve obale Dunava, oslobodila opsade jaku tvrđavu Komarom, a carska vojska je bez borbe napustila Peštu i do kraja aprila se povukla do zapadnih granica Mađarske. U istom period, mađarske trupe pod komandom generalom Mora Percela potisnule se srpske ustanike na titelsku visoravan. Carske trupe su poražene i potisnute, ali nisu uništene.

Detronizacija HabzburgaPokazalo se da su sučeljene snage Mađara, odnosno carskih trupa u saradnji sa narodnostim, jednako

snažne, te da ni jedna strana ne može prisiliti protivnika na prihvatanje svoje političke volje. Ovo saznanje je u mađarskim redovima ojačalo shvatanje koje je pre postojalo samo kod Gergeija i desnog krila poslanika u parlamentu – da se borba za očuvanje apsolutno svih revolucionarnih tekovina ne može produžiti u nedogled, već da posle vojnih uspeha, putem pregovora treba potražiti kompromisno rešenje i očuvanjem glavnih tekovina revolucije zaključiti rat. Tome je išla u prilog činjenica da Mađari nisu dobili inostranu materijalnu, vojnu ili diplomatsku pomoć, štoviše međunarodna diplomatija je od bečkog dvora tražila što brže gušenje revolucije. Pomenuto gledište je postepeno preovladalo kod liberalnog plemstva. Radikali i deo liberala je opominjalo da ne treba težiti pregovorima kad se ne primećuje nikakva volja za mirno rešenje od strane Dvora.

Događaji kao da su potvrđivali poglede radikalne struje revolucionara. Franc Jozef koji je stupio na presto decembra 1848. godine, početkom marta naredne godine je oktrojisao ustav sa važnošću za celu Carevinu. Taj ustav je predviđao ponovno odvajanje Erdelja, Vojne granice i Hrvatske od Mađarske i njenu samo formalnu samostalnost. Odgovor Mađara na ovaj ustav bila je detronizacija Habzburga, proklamovana pod pritiskom Košuta i radikala na parlamentu u Debrecinu 14.aprila 1849. Mađarska je proglašena za potpuno nezavisnu državu od Austrije. Košut je izabran za regenta-predsednika zemlje. Obrazovana je vlada pod predsedništvom Bertalana Semere – liberala koji je bio spreman na kompromis sa dinastijom – što je svojevrsna supotnost, međutim takvo rešenje bilo je nametnuto već pomenutim razlikama u koncepcijama unutar revolucionara.

Najodanijim privrženicima revolucije je bilo jasno da će borbu moći uspešno nastaviti samo davanjem širih ustupaka seljaštvu (deoba zemlje) i uz postizanje sporazuma sa narodnostima, čime bi socijalna baza borbe bila znatno proširena. U tom smislu u aprilu su pokrenuti pregovori sa vođom rumunskih ustanika Avramom Jankuom, hrvatskim baronom Kušlanom i Đorđem Stratimirovićem. Međutim razgovori nisu urodili plodom, pošto mađarska vlada nije bila spremna narodnostima priznati pravo na teritorijalne autonomije. Istina, bilo je i suprotnih mišljenja: član mladih radikala Palfi Albert i vođa nekadašnje aristokratske opozicije, grof Laslo Teleki, su posle objavljivanja oktroisanog ustava izneli mišljenje da je moguće pobediti kontrarevoluciju samo pod uslovom da se narodnostima u Mađarskoj prizna status (državotvorne) nacije i da im se dozvoli organizovanje autonomnih teritorija, odnosno da se Mađarska pretvori u federativnu republiku.

Do preokreta u mađarskoj politici prema narodnostima je došlo tek u julu, kada je sklopljen politički sporazum sa vođom Rumuna Balčeskuom. Po tom sporazumu Rumuni su priznati za posebnu naciju i omogućeno im je preuzmu upravnu vlast u županijama sa rumunskom etničkom većinom. Krajem jula parlament je rezultate ovog sporazuma prihvatio kao princip i putem dekreta protegao ih na sve ostale narode Mađarske. Činilo se da je na ovaj način obezbeđena potrebna stabilnost za dalje vođenje rata. Međutim vremena za sprovođenje ovih zamisli više nije bilo.

Još u aprilu, kada je postalo evidentno da carska vojska ni uz pomoć narodnosti ne uspeva skršiti otpor Mađara, Dvor je odlučio da potraži vojnu pomoć carske Rusije. Rusija koja se bojala mogućnosti da u slučaju pobede mađarske revolucije revolucionarno raspoloženje proširi i na oblasti pod njenom vlašću i koja je, tada već imala u vidu aktivniju politiku prema Balkanu, pristala je da interveniše. Ruska intervencionistička armija jačine 150.000 vojnika pod komandom kneza Paskijeviča početkom juna je prodrla u Mađarsku. U usaglašenoj akciji sa austrijskim generalom Hajnauom, austro-ruske snage su za dva meseca uspele poraziti mađarsku armiju. Mađarska vojska je položila oružje pred ruskom vojskom 13.avgusta kod mesta Vilagoš.

Posle poraza oslobodilačke borbe sledila je vojna okupacija i krvavi teror. General Hajnau je želeo kazniti Mađare za primer ne samo sledećim generacijama, već i narodima Evrope. 6.oktobra pogubljeni su

99


L.Baćanji (u Pešti) i 13 revolucionarnih generala u Aradu. Pogubljeno je na stotine, po nekim savremenicima i na hiljade revolucionara, na hiljade ih je zatočeno u svirepim okolnostima, na desetine hiljada nasilno mobilisano u austrijsku vojsku. Teror je prešao sve granice koje bi omogućivale sporazum u bližoj budućnosti.

Mađarska je - pod objašnjenjem da su Mađari ustankom proigrali pravo na samostalnost - u političkom, ekonomskom i upravnom pogledu potpuno integrisana u Carstvo. Od matice zemlje odvojen je Erdelj, Vojna granica, Hrvatska, formirana je nova krunovina pod nazivom Srpska vojvodina i Tamiški banat, a ostale teritorije Mađarske su podeljene na 5 okruga nad kojima je u početku vlast imala vojska, a kasnije okružni veliki župani, pod kojim su službovali “šefovi županija”. Na čelo uprave mađarske je stavljen nadvojvoda Albreht, ali se stvarna vlast nalazila u ruci ministra unutrašnjih poslova Austrije, Aleksandra Baha. Od tekovina martovske revolucije absolutizam je ostavio na snazi samo zakone vezane za oslobođenje kmetova, a sve drugo – ustavnost, građansku jednakost, političke slobode – je poništila.

REVOLUCIONARNI DOGAĐAJI U ČEŠKOJ

Revolucionarni događaji u Češkoj započeti su skupom radikalne inteligencije u Pragu u koncertnoj dvorani banje Sv. Vaclav, 11.marta 1848. Izneti su zahtevi da se izabere zajednički parlament Češke, Moravske i Šleske (!), da se formira posebna kancelarija za te zemlje na koji će kao poslanici doći i pretstavnici građana i seljaka; traženo je ukidanje feudalnih odnosa, ravnopravnost češkog i nemačkog jezika u školstvu i upravi; sloboda savesti, govora i štampe, itd. Druga praška narodna skupština od 29.marta je po mađarskom primeru već tražila nezvisnost zemalja Sv. Vaclava, parlament i parlamentu odgovornu vladu. Dvor je 8.aprila deklarisao ravnopravnost nemačkg i češkog jezika, obećao je odgovornu češku vladu, a pitanje unije Češke, Moravske i Šleske je prolongirao do sledećeg zasedanja carevinskog parlamenta.

Situaciju u Češkoj se ubrzo zaoštrila usled nemačko-čeških suprotnosti. Nastalo je sučeljavanje u vezi sa nemačkom koncepcijom ulaska Austrije u ujedinjenu Nemačku, i češke zamisli o pretvaranju Monarhije u savez autunomnih teritorija. U aprilu je formirana nacionalna komisija sa ciljem donošenja nacrta češkog ustava. Ovaj organ su 19.aprila napustili Nemci, čime je dobio isključivo češki karakter. Dvor je počeo da čini ustupke Česima i postojali su izgledi da će Češka dobiti izvestan stepen samouprave. Taj proces bio je prekinut događajima vezanim za Slavenski kongres u Pragu.

2.juna 1848.g počeo je u Pragu Slavenski kongres, na kojem su bili zastupljeni pretstavnici slovenskih naroda Habzburške monarhije. Predsedavao je F.Palacki. Na kongresu je usvojena deklaracija da treba održati u životu mnogonacionalnu Austriju, ali da je treba federalizovati na osnovu potpune ravnopravnosti naroda koji u njemu žive. Samo habzburško carstvo obezbeđivalo bi bezbednost za narode unutar zemlje, a Sloveni bi dobili ulogu i značaj u takvoj državi koju zaslužuju svojom brojnošću. Ovim je Palacki koncipirao ideju austroslavizma.

Ustanak u Pragu12.juna je došlo do oružanog ustanka u Pragu izazvanim ponašanjem komandanta austrijske armije

Alfreda Windischgrätza. Prvobitni mirni protest na kojem je traženo njegovo uklanjanje pretvorio se u oružani ustanak, jer je vojska otvorila vatru na demonstrante. U ustanku su učestvovali i Nemci. Seljaci iz okolnih oblasti su pokušali pomoći Pražanima, ali nisu uspeli prodreti u grad. Vindišgrec je ugušio ustanak do 17.juna. Poraz ustanka u Pragu značio je i kraj programa autonomije Češke. Češka delegacija koja se vraćala sa pregovora iz Innsbrucka na putu je saznala da su njeni napori postali uzaludni.

ITALIJANSKI NACIONALNI POKRET

Od nacionalnih pokreta koji su imali teritorijalne zahteve najjasnije, najodređnije su zacrtani ciljevi Italijana: otcepljenje lombardskih i mletačkih oblasti od Habzburškog carstva. Njihovo geslo je bilo “Italija će se osloboditi”. Taj optimizam nije bio bez osnove: sredinom veka na Apeninskom poluostrvu živelo je oko 20 miliona Italijana, i u principu, italijanski nacionalni pokret nije bio upućen na inostranu pomoć, na isčekivanje povoljnih međunarodnih okolnosti. Secesija italijanskih oblasti nije povlačila za sobom raspad Monarhije niti je za nastanak ujedinjene Italije bilo neophodno preuređenje granica koje bi zadirale u vitalne interes evropskih sila – sem, naravno Austrije. Revolucionarni dogođaji na velikim prostorima Evrope i u samoj Austrijskoj carevini pružali su povoljne prilike za borbu za oslobođenje i ujedinjenje Italije.

Previranja u Italiji otpočela su narodnim ustankom na Siciliji motivisanim socijalnim razlozima 9. ili 12.janura 1848.g. u Palermu, i 13.januara u Napulju. Kralj Ferdinand II je događajima bio primoran na proklamaciju liberalnog ustava i na vlast su došli pretstavnici umerene liberalne buržoazije.

Ova zbivanja prouzrokovala su zaoštravanje političke borbe u ostalim italijanskim državama. Pod pritiskom naroda, u Pijemontu, Toskani i Papskoj državi donet je dekret o uvođenju ustavne vladavine. 17. marta, na vest od bečkoj revoluciji i odlasku Meterniha, počela je borba protiv Austrijanaca u mletačkoj oblasti. Njen rezultat bilo je proklamovanje nezavisne Mletačke republike 22.marta. Predsednik republike postao je slavni italijanski revolucionar i publicista Daniel Manin.

18. marta izbio je oružani ustanak u glavnom gradu Lombardije, Milanu, zatražena je pomoć Sardinske kraljevine. Ustanak je uzeo veoma široke razmere. Posle petodnevnih uličnih borbi, austrijska

100


vojska se povukla iz Milana. Vlast je prešla u ruke umerenih liberala. Uspeh revolucionara potaknuo je sva ostala naselja u Lombardiji na ustanak.

Sradinski lralj Karlo Albert se dvoumio da li da objavi rat Austriji: nije bio siguran da su vojne snage njegove države (40.000 vojnika) dovoljne za pobedu nad austrijskom vojskom, a smetali su mu brojni demokratski zahtevi, kako u Sardiniji tako i drugim italijanskim oblastima. Ipak, na zahteve građanstva, liberalnog plemstva, demokrata i narodnih masa Karlo Albert je popustio i 23.marta objavio rat Austrijskoj carevini. Taj akt primorao je gotovo sve italijanske državice da izraze spremnost za borbu na njegovoj strani. Osećao se veliki entuzijazam po celoj Italiji. Jedno za drugim su u Lombardiju stizali odredi nacionalne garde i dobrovoljaca. No same krunisane glave nisu poslali značajnije vojne odrede: trupe simboličnog značaja poslao je od dinastije odmetnuti Habzburgovac toskanski vojvoda Leopold II, papa je poslao manju diviziju pod komandom generala Duranda - sa naredbom da učestvuje samo u odbrambenim akcijama. Najjači vojni odred - naravno iza Pijemonteškog - pod komandom generala Pepea poslao je napuljski kralj Ferdinand II. Hrabrošću se posebno isticao odred Đuzepea Garibaldija proslavljenog junaka južnoameričkih ratova.

Entuzijazam ustanika, dobrovoljačkih odreda i italijanskih rodoljuba međutim potkopavale su oštre suprotnosi među vladama pojedinih italijanskih država, ali i neodlučnost pijemontskog kralja u vođenju rata. Postojale su suprotnosti između republikanaca pod uticajem Macinija i "fuzionista" koji su bili spremni da se ujedine sa Sradinskom kraljevinom pod vlašću Karla Alberta. Fuzionisti su prevagnuli u Lombardiji, Parmi, Modeni i nekim mletačkim oblastima i proglasili ujedinjenje sa Sardinijom, dok su pretežnom delu Venecije i kasnije u papaskoj oblasti dominirali republikanci. Istovremeno javljale su se suprotnosti unutar revolucionarnog tabora, odnosno između revolucionara i liberalnog plemstva jer su revolucionarno raspoložene narodne mase zahtevale nastavak, produbljenje revolucionarnih promena - tako je bilo npr. u Toskaniji, Papskoj državi, kraljevini Obeju Sicilija. Sicilija je 25.marta čak proglasila otcepljenje od Napuljske kraljevine, a nešto kasnije i zbacivanje dinastije Burbona. U samom Napulju na masovnim demonstracijama je zahtevana revizija ustava od 11.februara i njena demokratizacija uvođenjem opšteg prava glasa. U vezi sa tim došlo je do nemira, vojska je pucala u narod - bilo je blizo 150 mrtvih. Kao reakcija na događaje kralj je raspustio parlament, raspisao nove izbore i 22.maja opozvao vojsku iz Lombardije.

U počletku ustanka i prodora Pijemonteške armije na teritoriju Lombardije austrijska vojska se brzo povlačila prema četvorouglu tvđava (Verona, Mantova, Lenjano, Peskijera) i bila je dezorganizovana i demoralisana bez nade u brzo pristizanje pomoći usled revolucionarnih događaja u naslednim habzburškim zemljama i Mađarskoj. Pijemonteška armija je ovaj povoljan momenat propustila iskoristiti i nastupala je neodlučno i sporo, dozvoliviš time reorganizaciju i konsolidovanje austrijske vojske. Ipak tokom aprila Pijemonteška armija je postigla nekoliko pobeda nad manjim austrijskim odredima, došla je do pomenutih tvrđava i 30.maja izvojevala je svoj najveći uspeh - zauzeće utvr]ene Peskijere. Pobeda austrijskih trupe kod Vičence 11.maja nad mletačkim ustanicima i pad mletačkih oblasti - sem same Venecije - trebala je poslužiti kao opomena sardinskim generalima. S time više da je sredinom maja Austrija bila spremna (u sklopu britanskog posredovanja za mir) da Sardiniji prepusti Lombardiju, Parmu i Modenu, bez Venecije, ali je to Karlo Albert odbio. Posle toga austrijska vojska pod vođstvom feldmaršala Radeckog prešla u kontraofanzivu i Pijemonteškoj armiji nanela prvi težak poraz kod Mantove 28. maja. Pijemontežani su razbijeni u trodnevnoj bici kod Kustoce (Custozza) 23-25. jula, što ih nije sprečilo da odbiju ponuđenu demarkacionu liniju na reci Adi i povlačenje iz Parme i Modene. Posle poraza kod Milana 3.avgusta Karlo Albert je bio spreman na primirje po svaku cenu. General Salasko je u primirju prihvatio povlačnje sardinske vojske iza svojih državnih granica, što je značilo da je ratovanje završeno bez ikakvih dobitaka. Tako je prva faza nacionalnooslobodilačkog rata Italijana završena porazom. Austrijska vojska je do kraja avgusta zauzela celu Lombardiju.

Da bi ugušio secesionistički i demokratski narodni pokret napuljski kralj Ferdinand II je krajem avgusta 1848.g. uputio veliku armiju na Siciliju. Mesina je artiljerijskom paljbom razorena. Tada je napuljski kralj dobio naziv “kralj bomba (Re Bomba)”.

Početni porazi nisu ugasili revolucionarni žar Italijana. Jeseni 1848. u više italijanskih oblasti ponovo su se javili pokreti. U Papskoj državi je posle Salaskovog primirja došlo do smene vlada pri čemu je vodeća ličnost postala Pelegrino Rosi koji je nameravao da pod vođstvom pape izgradi italijansku konfederaciju i preduzeo korake u pravcu uvođenja umerenih reformi čime su bili nezadovoljni i klerikalni krugovi u demokrate. Njegovo ubistvo 15. novembra demokrati su iskoristili za dizanje ustanka. Ne slažući se sa planovima demokrata, papa Pije IX se sklonio u Gaetu na teritoriju Napuljske kraljevine. Na izborima za ustavotvornu skupštinu janura 1849. većinu su dobili umereni liberali, ali mnogo mandata pripalo je i radikalnim demokratima. Ustavotvorna skupština je 9.februra 1849. proglasila republiku i lišavanje pape svetovne vlasti. Članovi vlade postali su Mazzini, Armellini, Saffi. Nova vlada je sprovela mnoge građansko-demokratske reforme: proglašena je jednakost pred zakonom, garantovana sloboda štampe, nacionalizovana je imovina crkvenih redova, sveštenicima su obezbeđene državne plate, uvedena je laička nastava, zavedeni su građanski sudovi, smanjene su carine, uveden je progresivni porez na prihode kapitalista i trgovaca, ukinuti su

101


feudalni tereti. Međutim, seljaštvo nije dobilo zemlje, a nacionalizovana zemljišta crkve nisu mogli otkupiti, pa je tenzija među seljaštvom ostala značajna.

Početkom 1849. i u Toskani je došlo do oživaljavanja revolucionarnog poleta, što je nagnalo velikog vojvodu Leopolda II da napusti zemlju. Na narodnom skupu 8.februara u Firenci proglašeno je njegovo zbacivanje sa prestola i formirana je privremena vlada.

Pod pritiskom javnosti sardinski kralj Karlo Albert je 12. marta otkazao potpisano primirje sa Austrijom i započeo vojne akcije. Karlo Albert nije želeo da rat preraste u nacionalno-oslobodilački, zbog toga nije pohitao u pomoć Toskani, Rimu i Veneciji i čak nije pokušao dići stanovništvo Lombardije na ustanak. Austrijska vojska od 75.000 ljudi 20.marta je prešla u napad i za tri dana kod Novarre nanela katastrofalan poraz Pijemontežanima. Strahujući od posledica teškog poraza, Karlo Albert se odmah odrekao prestola u korist svog sina Viktora Emanuela. Međutim narod je i dalje pružao herojski otpor. Posle zauzeća Breše (Brescia) izvršeni su teški zločini nad civilnim stanovništvom zbog kojih je evropska javnost komandujućeg generala Hajnaua nazvala “hijenom iz Breše”. Sardinska kraljevina je 6.avgusta 1849. potpisala mirovni ugovor sa Austrijom u kojem se obavezala na plaćanje ratne otštete.

Zbivanja u Papskoj državi, odnosno Rimskoj republici izazvala su katoličke države Evrope, najviše Austriju koja je planirala vojnu intervenciju. I sam nezadovoljan događajima u Rimu i pribojavajući se da bi austrijska intervencija potvrdila austrijski uticaj u srednjoj Italiji francuski pretsednik Luj Napoleon Bonaparta se odlučio na akciju te se krajem aprila 1849. u Italiji iskrcala francuska intervencionistička vojska pod komandom generala Udina (Oudinot) jačine 3000 ljudi. Posle herojske odbrane Rimljana i prvih neuspeha napadača, Francuzi su dobili pojačanje (još 27.000 vojnika, a napadu na Rimsku republiku se pridružila napuljska kraljevina - istina neuspešno) i tek 1.jula su uspeli osvojiti Rim. Posle toga u Italiji se još držala samo Venecija koja se posle gubitka svoje najjače tvrđave i pod pretnjom bombardovanja grada predala posle junačke borbe od jedanaest meseci, 22.avgusta 1849.

NEOAPSOLUTIZAM U AUSTRIJI 1849-1860.

Pošto je nakon ugušenja Bečkog ustanka, tokom novembra 1848. godine, učvrstila svoju vlast u Beču, habsburška administracija je morala najbrže moguće, suočiti se sa pitanjem buduće strukture carstva. Revolucionarni događaji su pokazali da su nužne brojne promene, da je potreban novi ustav. Moralo se odgovoriti na stara pitanja: da li organizovati upravu na principima centralizma ili federalizma; kako uspostaviti ravnotežu zakonodavne i izvršne vlasti; kako rešiti nacionalno pitanje i pitanje liberalizma.

Još za vreme ratnih okršaja posle pobede carske vojske nad mađarskom vojskom kod Kapolne bečki politički krugovi su smatrali da je nastao povoljan momenat za proglašenje ustava i početak izgradnje novog političkog sistema. Umesto prihvatanja naprednog kromeriškog ustava Dvor je nastupio sa sopstvenim oktrojisanim (tzv. olomučkim) ustavom u čijem sastavljenu je veliku ulogu imao grof Stadion - a prostom policijskom intervencijom prekinuo je rad ustavotvornog parlamenta u Kremsieru. Olomučkim ustavom od 4.marta 1849. Austrija je definisana kao nerazdvojiva, jedinstvena celina, koja se sastoji od krunovina sa uskom autonomijom i čija je uprava u budućnosti trebala postati jednoobrazna. Novi ustav je predviđao strogo centralizovanu državnu upravu sa jednim parlamentom, jedinstvenim državljanstvom, jedinstvenim upravnim i sudskim vlastima u celom carstvu. Ustav je obuhvatao i dosta jasno definisani korpus građanskih sloboda. Ustavom su ukinuti feudalni posedovni odnosi, nekadašnji staleški ustavi, proglašena je jednakost pred zakonom, omogućeno je slobodno sticanje imetka uz pravnu sigurnost privatnog vlasništva. Proglašeno je pravo svih građana, bez obzira na poreklo ili religiju, da se bave svakom granom privređivanja i da postignu državne službe - nije se primenjivao na Jevreje. Carevinski savet ili Reichsrat koji je predviđen - i Kromeriškim ustavom - kao carevo savetodavno telo, oktrojisanim ustavom postao je specifičn i organ carskog apsolutizma sposoban da u političkom životu Austrije i ostalih pokrajina poništi sve elemente građanskih sloboda.

Olomučki ustav najteže je pogodio Mađare. Po ustavu, vladara su krunisali samo za austriskog cara ne i za mađarskog kralja, po novoj teritorijalnoj podeli, zemlje krune Sv.Stefana su podeljene na Kraljevinu Mađarsku, Kneževinu Erdelj, Vojnu granicu, Srpsko vojvodstvo i Tamiški banat i na hrvatsko-slavonsko-dalmatinsku kraljevinu. Hrvatska je dobila Rijeku i pravo da joj se priključi Dalmacija. Nemađarsko stanovništvo Ugarskih oblasti došlo je do osetnih prednosti. Možemo konstatovati da ustav nije uzimao u obzir trenutnu vojnu situaciju niti moguću mađarsku opoziciju posle vojne pobede nad njima. U trenutku donošenja olomučkog ustava (4.mart. 1849.) bilo je pitanje da li se on uopšte može primeniti u Mađarskoj, gde su vojske pod komandom generala Gergeja i Bema držale pod svojom kontrolom pretežni deo Mađarske sa Erdeljom, a posle uspešne prolećne ofanzive carske trupe potisnule do državnih granica Mađarske dok su rumunske i srpske ustanike vojno porazile. Kao što smo već pomenuli krajnje ozlojeđen rešenjima olomučkog ustava mađarski sabor u Debrecinu proklamovao je detronizaciju dinastije Habsburga.

102


BAHOV REŽIM

Posle sloma Mađarske, nije postojala efikasna opoziciona sila koja bi mogla sprečiti izgradnju absolutističke vlasti, te je Dvor tek tada stvarno mogao pristupiti izgradnji novog državno-pravnog i administrativnog sistema - koji je bio na snazi od 1849. do 1860. godine.

Mada ni oktrojisani ustav nije zaživeo, ipak je zvanično stavljen van snage silvestarskim patentom od 31.decembra 1851. Silvestraski patent bio je formulisan od strane barona Kibeka i Meterniha, koji se 1851. godine vratio u Beč. Kasnijih godina sistem zasnovan na silvestarskom patentu detaljno je razradio ministar unutrašnjih poslova Aleksandar Bah, po kome je i politički sistem u period od 1849. do 1860. dobio ime. Silvestarski patent je sadržavao propise koji su trebali garantovati sigurnost i mir u carevini u duhu carskog neograničenog apsolutizma i upravnog centralizma. Cilj je bila izgradnja državno i privredno jedinstvene, jake monarhije koja bi bila sposobna da igra vodeću političku ulogu u Italiji i Nemačkoj. Novo uređenje poništilo je sve tekovine i slobode revolucija 1848/1849 godine, sem oslobođenja kmetova, ukidanja kmetovskih obaveza i građanske jednakosti pred zakonom. Zapravo, zamena olomučkog ustava je bila potrebna zbog ukidanja onih političkih sloboda koje je taj ustav još sadržavao, a režim hteo da odbaci. Drugi važan cilj novog ustava bilo je uspostavljanje jedinstva carevine i ukidanje državne samostalnosti Mađarske.

Pojedine zemlje je trebalo povezati jedinstvenim normama u čvrstu državnu celinu. Bahova zamisao je bila da se opstanak habzburške monarhije može osigurati preko obnovljene carske vlasti koja počiva na apsolutnom vojničkom i birokratskom autoritetu. I zaista njegov sistem se oslanjao na pobedničku carsku vojsku, činovnički aparat, brojno znatno ojačanu žandarmeriju, policiju, mrežu doušnika i špijuna. Slični sistemi postojali su u savremenoj Francuskoj i Pruskoj. U društvenom pogledu Bahov neoapsolutistički sistem se oslanjao na aristokratiju, vojne i birokratske krugove i visoku buržoaziju. Mada se radilo o moćnim kategorijama stanovništva, ipak je to bio tanak socijalni sloj tradicionalno odan režimu. Državna uprava bila je potpuno centralizovana. Razvijeni činovnički sistem je volju Dvora veoma efektivno sprovodio do nivoa pojedinca. Ostvaren je apsolutistički način uprave u kojem vladar kao i njegova vlada nije bila odgovorna parlamentu ili njemu sličnom kolektivnom telu. Monarhija je podeljena na administrativne oblasti kojima su upravljali činovnici imenovani od strane bečke vlade. Habsburški sistem je u potpunosti inkorporirao Mađarsku. Najznačajniji elementi njene političke autonomije: sabor i županije su raspuštene, zemlja je podeljena na adminsitrativne oblasti. Zemljom je upravljao austrijski činovnički kor čiji su mnogi pretstavnici bili češke nacionalne pripadnosti. Ukinuta je i posebna crkvena pokrajina Mađarske i njena crkvena organitacija podređena je Beču. Protestanti su ponovo došli u podrežen položaj i činilo se da su se vratila vremena kontrareformacije karakteristična za vladavinu Ferdinanda II i Leopolda I.

Cilj je bila jedinstvena država koja bi stajala iznad svake istorijske pokrajine ili nacije i koja bi svim svojim podanicima osiguravala ista prava. Težilo se vladi nadnacionalnog karaktera. Isti zakoni i propisi su važili u svim delovima Monarhiji. Jezik uprave postao je nemački. Neoapsolutizam ostvaren Silvestarskim patentom osigurao je unutrašnju čvrstinu države potrebnu za povratak Austrije u red velikih evropskih sila. Na unutrašnjem planu Dvor je želeo pomoću neoapsolutističkog režima odozgo sprovesti ekonomsku, upravnu i sudsku reformu zemlje. Od buržoazije, razvoja kapitalističkih odnosa, je pri tome očekivao stvaranje osnova za bolje materijalne prihode države, ali ujedno i strepio od njenih liberalih političkih pogleda u vezi sa pitanjem ustavnosti, parlamentarizma i nacionalnim pitanjem.

SudstvoModerno sudstvo je oktrojem protegnuto na celu Carevinu. Uvedene su određene moderne ustanove i

moderni principi: u sudstvu je sprovođen princip jednakosti pred zakonom, vršeno je podržavljenje pravosuđa - ukidanje patrimolnijalnog sudstva; odvajanje uprave od sudstva, proklamovana je nezavisnost sudaca, uvedeno je državno odvetništvo. U okviru reforme sudskog sistema formiran je Vrhovni kasacijski sud u Beču, organizovani su Vrhovni zemaljski sudovi i Zemaljski sudovi (obično za područja županija), kotarski sudovi. Ukinuta je ustanova pandura - organa županija, opština i magistrata. Uvođena je državna policija i žandarmerija. Naličje ovog u mnogočemu pozitivnog i savremenog pravosudnog i policijskog sitema bili su brojni agenti koji su budno motrili na sve događaje, društvene procese i lica koja su prema proceni vlasti mogla pretstavljati opasnost za državu. Postojala je široka mreža doušnika koji su marljivo dostavljali izveštaje o politički sumnjivim licima.

FinansijePosebna pažnja posvećena je državnim finansijama. Pre svega poreskom sistemu i pitanju zemljišnog

rasterećenja. Do 1848. postojale su dve vrste izravnog poreza: vojna kontribucija i domestika, za vreme neoapsolutizma uvedeni su novi izravni porezi: porez na nekretninu (kućarina, najmovna kućarina), osobna stečevarina, dohodarina i zemljište. Znatni su bili prihodi države od brojnih neizravnih poreza kao što su: trošarina na vino, pivo, rakiju; porezi na so, duvan; takse za obavljanje pravnih poslova; maltarina (putarina), sajamnina, mostarina, skelarina. Stanovništvo i činovništvo se teško navikavalo na novi sistem.

103


Težak problem za dražvu ali i za dotične društvene slojeve pretstavljalo je problem zemljišnog rasterećenja odnosno konkretnog sprovođenja oslobođenja nekadašnjih kmetova svojih kmetovskih obaveza, dolazak urbarijalnih zemljišta u njihovo vlasništvo i obeštećenje plemstva usled gubitka jednog dela svojih zemljišta, novčane i naturalne rente. Patenti o regulisanju posedovnih odnosa objavljeni su 2.marta 1853. za Mađarsku i Srpsku Vojvodinu, kao i patent za Hrvatsku i Slavoniju. Dok su prva dva obuhvaćala celokupnu regulaciju posedovnih odnosa, patent za Hrvatsku i Slavoniju odnosio se samo na najnužnije propise za zemljišno rasterećenje. Zbog toga, car je 17.maja 1857 g. izdao još jedan patent koji se odnosio na razgrani -čaenje zajedičkih šuma i paša, te na komasaciju. Ovi patenti su omogućili i nastanak uslova za postepeno uređenje stabilnog katastra i zemljišnih knjiga. Za razliku od zapadnih krunovina, država je u istočnim krunovinama plaćala odštetu vlasteli u celosti. Odšteta je isplaćivana iz zemaljskih sredstava na temelju nameta na izravni porez.

Ostavši bez naturalne i radne rente, i ne nalazivši radnu snagu, vlastela je u početku bila u teškom položaju i od zemljišnog rasterećenja je očekivala neophodan kapital za modernizaciju. Umesto toga dobila je obveznice, koje su se loše kotirale na berzi. U vezi sa zemljišnim rasterećenjem javio se i spor oko izvanselišnih zemalja važan i za bivšu vlastelu i za kmetove. Te zemlje su seljaci imali pravo otkupiti, a zemljoposednici im nisu mogli oduzeti. Postavljalo se i pitanje remenencijalne zemlje, šuma, paša i vinograda, komasacije. Od 1848.g. vlastela je zabranjivala ispašu seljačke stoke na alodijalnom zemljiš tu – što je stvaralo dosta problema usled nenaviknutosti seljaštva na intenzivni uzgoj stoke.

CrkvaPosle francuske revolucije crkva je samo u Španiji, Portugaliji i Habsburškoj monarhiji zadržala staru

organizaciju. Principi jozefinističke crkve su do 1850. ostali na snazi, mada je državni nadzor popustio od 1830. Još dok su borbe u Mađarskoj bile u jeku održana je u Beču biskupska konferencija na kojoj su prelati izneli konzervativne zahteve usmerene na reafirmaciju i snažanje uloge i značaja katoličke crkve u austrijskom društvu: tražili su uspostavljanje kanonskog prava i crkvenog sudovanja u bračnim sporovima, predaju crkvi fondova koji su nastali od imetka raspuštenih samostana, bitan uticaj biskupa pri postavljanju biskupa i viših svećenika, slobodnu komunikaciju samostana sa glavarima u Rimu i inozemstvu, prestanak uplitanja države u teološku nastavu, uticaj katoličke crkve na školstvo, neograničeno pravo crkve na kazne i nadzor nad crkvenom disciplinom.

U sličnom konzervativnom i retrogradnom duhu sklopljen je 18.avgusta 1855. konkordat između pape Pija IX i Franca Jozefa, proglašen patentom od 5. i 13. novembra. Prema konkordatu država se obavezala da neće sprečavati papinsku vrhovnu vlast nad crkvom, i da će omogućiti biskupima slobodno upravljanje “svojom svetom službom”. Konkordat je prepustio nadzor nad obrazovanjem i odgojom katoličke mladeži crkvi, a školstvom je prema novim rešenjima upravljala zajednički država i crkva; crkvi je vraćena sudska vlast nad duhovnicima, a ostale katolici su izuzima iz normi bračnog prava prema Opštem građanskom zakoniku, i uspostavlja bračno sudstvo na osnovu kanonskog prava. Država se obavezuje da će brinuti o izdržavanju svećenika i da više neće dirati u imetak crkve. Katolička crkva se stavlja pod carevu osobnu zaštitu.

Jedinstveno uređenje pravoslavne crkve u Ugarskoj, Erdelju, Krajini, civilnoj Hrvatskoj i Slavoniji obuhvaćalo je Srbe, Rumune, “grčke” trgovce grčkog, srpskog, bugarskog, albanskog i aromunskog porekla. Temeljilo se na “Deklaratoriju” od 16. jula 1779. Episkopi Erdelja, Bukovine i Dalamcije podređeni su mitropoliji u Sremskim Karlovcima, ali su isključeni iz carskih povlastica srpskom narodu i nisu pozivani na sinode.

Reakcije na Bahov režim kod MađaraSerija uredbi kojima su poništeni rezultati martovske revolucije i ukinuta samostalnost Mađarske

duboko je potresla mađarsko nacionalno vođstvo. Revolucionarne vođe su bili ili u zatvoru ili u emigraciji. Mnogi su emigrirali u Tursku. Brojni emigranti su se tokom vremena vratili u Mađarsku i aktivno sudelovali u radu protiv Bahovog režima.

Ogromna većina Mađara mrzela je nov režim i samo je veoma mali njihov broj bio spreman na saradnju. Najveći deo plemstva se povuklo u pasivnu rezistenciju. Vratili su se na svoja seoska imanja, nisu se prihvatali činovničkih, upravničkih mesta, nisu plaćali porez, izigravali su upravnu, vojnu i fanasijsku vlast na svakom koraku. Opšte raspoloženje dobro oslikava sledeći slogan: “ Prezirati apsolutizam, ne znati o njihovim slugama ništa, kao da i ne postoje. Neka se Austrijanac nikad ne oseti kod kuće [u Mađarskoj], neka bude i ostane stranac na ovoj zemlji. Neka ih se ne primi ni u jedno društvo. Nek se osećaju kao okuženi, koje svako zaobilazi, kojih se svako boji.” U Pešti, Zadunavlju, oblasti planine Matre, a najviše u Erdelju stvarane su tajne grupacije, organizacije. Računavši na pomoć emigranata i samog Košuta, spremali su se na dizanje nacionalnog ustanka. Najveći broj ovih zavera, organizacija bilo je otkriveno, a njihove vođe pogubljene. Kako bi smanjili mogućnosti za sklapanje zavera vlasti su zabranile i najobičnija narodna slavlja i

104


balove. U opštoj protivaustrijskoj atmosferi Janoš Libenji je 1853. izvršio atentat na cara, ranio ga u vrat, ali je Franc Jozef preživeo ranjavanje. Naravno, atentat je izazvao pojačanu političku represiju u Mađarskoj.

Bahov režim je izazivao sve otpora na sve više strana. Formalno garantovana ravnopravnost naroda, reforme u sudstvu, finansijama, upravi, rešavanje problema vezanih za zemljiišno rasterećenje, izvestan privredni napredak nisu neutralisale činjenicu da se radilo o apsolutističkom, centralizovanom, policijskom sistemu u kojem su ukinute mnoge od političkih, ali i nacionalnih sloboda proklamivanih u događajima 1848/49. godina. Ne smemo smetnuti sa uma da su 1848/49.g. svi narodi iskusili revolcionarni žar, građanske slobode, ustavnost ili su bar došli veoma blizu njih te su im građanski i neacionalni zahtevi i dalje ostali u srcu i od tih programa mnogi nisu odustajali. Čak ni Nemci visu bili zadovoljni, bez obzira na povoljnosti koje su proisticali iz njihove uloge u nemačke administracije carstva i uvećanja značaja i ugleda Beča. Kao jaobrazovaniji u zemlji oni su priželjkivali donošenje liberalnog ustava, a kao narod sa najboljim položajem u ekonomiji zemlje, narod sa najvećim kapitalom bili su nezadovoljni sa velikim finansijskim teretima koji su ih pogađali u vezi sa velikim vojnim izdacima zemlje i gledali su sa nezadovoljstvom na ulaganja u vojsku. Međutim osiguranje mira u zemlji i jakog položaja Austrije u međunarodnim odnosima iziskivali su zamašne izdatke na bezbednosni sistem zemlje. Umesto velikih industrijskih ulaganja poput onih koji su pedesetih godina bili vidljivi u Evropi u Austriji se ulagalo u vojsku, kasarnu. Kreditni sistem se nije razvijao potrebnom dinamikom i zasotajao je za kreditnimsistemom zapadnoevropskih zemalja. Što je najvažnije u smislu kasnijih događaja, je činjenica da je u ovim godinama Pruska u ekonomskoj snazi premašila Austriju. Relativno ekonomsko zaostajanje Austrije osetilo se i na snazi nekad respektabilne austrijske armije.

SPOLJNA POLITIKA

Unutrašnji otpor međutim nije ozbiljno načeo Bahov režim. Do njenog slabljenja i konačnog sloma doveli su događaji na spoljnopolitičkoj sceni. Posle revolucija 1848/49. godine ostala su dva teška problema: nemačko i italijansko pitanje, a istočno pitanje je dobijalo sve veću težinu čime se otvarao i delikatan problem odnosa Austrijske u Ruske carevine. Još od Bečkog kongresa osnova austrijskih međunarodnih odnosa bila je Sveta Alijansa, odnosno partnerstvo Austrije, Pruske i Rusije. Mada u istočnom pitanju ovaj savez nije uvek funkcionisao najbolje, ipak je doprinosio stabilizovanju evropskih političkih događanja i štitio je interese članova saveza vezanih za podelu Poljske.

PO završetku revolucija 1848/49 počele su se odigravati promene u odnosima velikih evropskih sila čiji se smer u početku nije mogao jasno utvrditi. Na osnovu državnog uređenja moglo se pretpostaviti da će spoljna politika apsolutističkih-diktatorskih država: Rusije, Pruske, Austrije i Francuske moći da se usaglase. Istina, u Beču i Berlinu se javljala sumnja u vezi sa mogućim ekspanzionističkim ciljevima Francuske.

Neposredno posle revolucije se činilo da je Austrija stekla trajnu prevagu u nemačkom svetu. Taj njen položaj u stvarnosti je međutim bio dosta slab i u dobroj meri je zavisio od podrške Rusije. Opšte tendencije ekonomskog razvoja i industrijskog preobražaja 50-ih i 60-ih godina tekle su povoljnije i većim tempom u severnim nemačkim oblastima, pre svega u Pruskoj, nego u Austriji te je u tom razdoblju Pruska svojom ekonomskom snagom pretekla Habzburšku monarhiju i vremenom se prirodno nametnula kao vodeća snaga u nemačkim zemljama.

Nezadovoljna odnosima u Nemačkoj konfederaciji Pruska je već od doba revolucije 1848/49. pokušala rešiti pitanje nemačke unije pod svojom dominacijom i isključenjem Austrije. Pruska je taj cilj želela dostići diplomatskim sredstvima putem sporazuma sa nemačkim državama. Pruskom planu federacije nemačkih država se do septembra 1849. priključila 21 država, a na parlamentu Erfurtu sazvanom od strane Pruske, tokom marta i aprila 1850. godine čak je izrađen ustav buduće federalne države. Toj koncepciji Austrija je suprotstavila svoju zamisao o konfederaciji nemačkih zemalja u koju bi Austrija ušla sa svim svojim zemljama, čime bi bila stvorena država od 70 milona stanovnika pod predvodništvom Austrije. Ta država bila bi najveća u Evropi, bila bi sigurna brana revolucijama i kako je zamišljao austrijski ministar trgovine Karl Ludwig von Bruck bio bi stvoren širok nemački privredni prostor za koji bi se vezivale ekonomije susednih zemalja, pre svega na istoku i jugoistoku Evrope. Sem Pruske i Engleska i Francuska su bile protivne ovakvim zamislima, te Brukova ideja više nije potencirana. Pod jakim pritiskom Austrije i Rusije maja 1850.g. većina nemačkih država je odustala od podrške pruskom konceptu federacije i podržala obnavljanje Nemačkog saveza u formi iz 1815. godine. Pretstavnik Austrije zahtevao je od Pruske da odustane od svojih planova. Pošto to Pruska nije uradila nastala je jaka politička napetost koja je pretila prerastanjem u oružani konflikt između Pruske i Austrije.

Suprotnosti su se još više zaoštrile u vezi sa pitanjem pripadnosti i statusa Šlezvig-Holštajna, a naročito revolucionarnim zbivanjima u Hesenu. Protiv planirane vojne intervencije Austrije i Bavarske protiv revolucionarnih gibanja u Hesenu Pruska je oštro protestovala i objavila je mobilizaciju. Događaji su uzeli dramatičan tok: Rusija je dala na znanje da bi za nju suprotstavljanje intervenciji protiv revolucije bio casus belli i pokrenula je svoje trupe prema zapadnoj granici, Austrija je sklopila savez sa Bavarskom i Virtembergom protiv Pruske, Fracuska je postrojila svoju vojsku na Rajni, između austrijske i pruske vojske odigrale su se prve čarke. U toj situaciji većina nemačkih država je uskratila podršku Pruskoj. Posredovanjem

105


Rusije kriza je ipak rešena mirnim putem tzv. Olomučkim punktacijama (novembar 1850.) u kojima je Pruska pristala na austrijske zahteve. Punktacije su predviđale zajedničko rešavanje krize u Hesenu, a po potrebi i u Holštajnu. Austrija je prećutno odustala od Nemačke od 70.miliona stanovnika i Nemački savez je obnovljen (1851.g.) u predrevolucionarnoj formi. Austrijski političari su zapravo žalili zbog popuštanja sa Pruske strane, jer su smatrali da je time izbegnut rat u kojem je Austrija u datim međunarodnim okolnostima mogla rešiti nemačko pitanje saglasno sa svojim interesima i zamislima u svoju korist.

Krimski rat 1854-1856Sudbonosna vojna pomoć protiv mađarskog oslobodilačkog rata 1849.g. i diplomatska asistencija

1850.g. u rešavanju spora sa Pruskom, glavnim partnerom Austrije učinila je Rusiju. Rusija je zauzvrat očekivala sličnu podršku za čime se uskoro i ukazala prilika.

Posle događaja 1848/49 Austrija i Rusija ispoljile su veliku zainteresovanost za Balkan. Austrija jer je shvatila da njenoj egzistenciji preti realna opasnost od mogućih revolucinarnih pokreta južnih Slovena na teritorijama Osmanske carevine, pošto bi se ti pokreti po logici stvari preneli i na austrijske oblasti. Iz tih razloga Austrija je posle 1849. težila očuvanju statusa kvo na Balkanu i očuvanju teritorijalnog integriteta Turske. Suprotno tome smatrajući da je Zapadna Evropa iscrpljena i nespremna za odbranu Osmanske carevine, da joj je Austrija u političkom smislu dužna, Rusija je procenila da je nastupila povoljna prilika za agresivan nastup prema Turskoj. Kao jedinu ozbiljnu prepreku ruski političari smatrali su samo Englesku. Pri formulisanju svoje turske politike ruski diplomati su računali na podršku Austrije odnosno njenog ministra inostranih poslova Karla Ferdinanda Buol-Schauensteina (Šojenštajn), smatrajući da će on pružiti podršku ruskoj okupaciji Vlaške i Moldavije. Ta računica ipak nije bila realna zbog gorepomenutih razloga, ali i usled činjenice da je od ranije bio poznat stav austrijskog dvora da Austrija zbog svojih vitalnih interesa ne može trpeti rusku okupaciju Dunavskih kneževina čak ni u slučaju zaštite hrišćana u Osmanskom carstvu.

Svoju akciju prema Turskoj Rusija je počela predlogom Engleskoj da joj se obezebdi takav protektorat nad svim hrišćanima u Turskoj kakav je od Kučuk Kajnardžijskog mira imala u Vlaškoj i Moldaviji. Tu ideju ruska diplomaija je od 1844.g. već više puta iznosila Engleskoj. To bi zapravo značio ruski protektorat nad Turskom što Engleska nije želela prihvatiti. Pošto je Turska Francuskoj 1852. priznala pravo zaštite hrišćanskih svetinja u Palestini, Rusija je Turskoj ultimativno podnela zahtev da joj prizna protektorat nad svim pravoslavnim hrišćanima Osmanskog carstva. Tome su se Engleska i Francuska otvoreno suprotstavile, a Pruska i Austrija nisu podržale zahtev - posle čega je Rusija okupirala rumunske kneževine.

Po zatezanju odnosa oko Balkana (Osmanska carevina je objavila rat Rusiji, Engleska i Francuska su sklopile savez sa Portom 14.marta 1854.) Austrija je dovedena u situaciju da mora izabrati stranu. Bila je to teška dilema koja je dovela do podele u vodećim političkim krugovima Austrije. Ponovo je bila prisutna stara dilema: okrenuti se ka istoku ili prioritet dati interesima i teritorijama na zapadu zemlje. Jednu grupu činili su knez Vindišgrec, feldmaršal Radecki i generalski kor. Njihova gledišta Radecki je razvio u memoaru upućenom vladaru: Austrija mora da se sporazume sa Rusijom oko podele Osmanske carevine. U toj podeli Austrija treba da dobije Srbiju, Bosnu i Albaniju – pokrajine koje joj mogu obezbediti posed italijanskih teritorija. Pri tome treba voditi računa da se održe dobri odnosi sa Rusijom i Pruskom. Drugu grupaciju predvodili su ministar spoljnih poslova Buol, A.Bah i Hibner i njima bliski političari građanskih pogleda, u čijim redovima je rusofobija svakim danom sve više rasla. Po njihovim zamislima trebalo je sklopiti savez sa Francuskom. Od toga su očekivali ostvarenja dva cilja. S jedne strane osigurali bi podršku protiv daljih osvajačkih planova Rusije, a s druge bi stekli saveznika za održavanje svoje vlasti nad italijanskim oblastima. Na taj način, bi istovremeno sprečili okupljanje i povezivanje Košutovih Mađara i Garibaldijevih Italijana sa Francuskom. Koncept treće grupacije, koju je zastupao ministar trgovine Bruck, takođe je bio teško ostvarljiv: osnova ideje je da Austrija vodi potpuno nezavisnu politiku i od istočnih i od zapadnih sila. Po ovoj zamisli nije trebalo sprečiti samo rusku suvozemnu ekspanziju, već i englesku sredozemnu. To bi se najlakše moglo sprovesti u saradnji sa Pruskom. Bruck je nameravao ojačati pozicije Habzburškog carstva oslanjanjem na Prusku i nemački savez.

Pošto je vladar i njegova okolina rusko prisustvo na Balkanu smatrala opasnim za egzistenciju carstva, Franja Josif je prihvatio Buolovo gledište, i pred specijalnim izaslanikom ruskog cara februara 1854.godine veoma odlučno odbacio ruske pretenzije na dunavske kneževine (pomenimo i da su se austrijski državnici zazirali da će po pristajanju na stranu Rusije, Francuska aktivno potpirivati nacionalnu propagandu u Italiji.). U tom smislu Buol je 8.avgusta 1854. godine potpisao saveznički ugovor sa zapadnim silama. Savez je imao dva cilja: ne pustiti Rusiju na Balkan i osigurati Dardanele od napada stranih sila. Car Nikola je bio krajnje ozlojeđen nezahvalnošću Franje Josifa. Odgovarajući novom spoljopolitičkom kursu, Austrija je po povlačenju Rusije iz njih, u avgustu 1854.g. okupirala rumunske kneževine, razdvajajući na taj način Tursku od Rusije. Mobilizacija celokupne austrijske armije sprečila je rusku vojsku da protiv saveznika upotrebi svu svoju armiju koncentrisanu na Krimu.

Saveznici su od Austrije očekivali da otvori drugi front prema Rusiji u Galiciji. Njena neodlučnost da oružano nastupi u sukobu izazvalo je sumnje kod Francuske i Engleske i na kraju je dovelo do situacije u kojoj

106


na Pariskom kongresu Habzbrška monarhija nije svrstana u sile pobednice. Rezultat toga je bilo njeno obavezivanje na povlačenje Vlaške i Moldavije. Usled svoje neodlučnosti, Austrija je izgubila ne samo prijateljstvo Rusije već i savezništvo Francuske i Engleske i postala je izolovana u međunarodnim diplomatskim kombinacijama. Ujedno, došlo je do konačnog razbijanja Svete Alijanse, poslednje brane srednjeevropskog i italijanskog revolucionarnog pokreta. U godinama posle Krimskog rata Francuska i Rusija su aktivno sarađivale na spoljnopolitičkom planu. Prvi rezultat te saradnje, odnosno političke saglasnosti bilo je ujedinjenje Dunavskih kneževina - koju je Austrija oštro osuđivala - a drugi, još važniji je ujedinjnje Italije 1859-1861.

Rat sa francusko-pijemotskom koalicijomPitanje ujedinjenja Italije posle događaja 1848/49. pokrenuto je na Pariskom mirovnom kongresu

1856.g. Štoviše pitanje je izneo francuski ministar inostranih poslova grof Valevski. Posle kongresa nastavljeni su tajni sardinsko-francuski kontakti radi potpisivanja saveza. Posle dostakolebanja sa Francuske strane došlo je 1858.g. u Plombijeru do sastanka Napoleona III i sardinskog premijera Kamilja Kavura nas kojem je dogovoren savez između njihovih država. Još pre ovog događaja aprila 1857. godine Napoleon III je dao na znanje Bizmarku da će i oružano pomoći težnje Italijana za oslobođenjem Lombardije od austrijske vlasti.

Pošto je vojna pomoć Fancuske obezbeđena za slučaj Austrijskog napada, Kavur je pripremio čitav niz provokacija koje su trebale izazvati austrijski napad. Međutim sam Napoleon III je 1. januara 1859.g. na novogodišnjem prijemu javno izjavio austrijskom poslaniku Hibneru da njegov odnos prema austrijskoj vladi “više nije tako dobar kao u prošlosti” – bilo je to ravno objavi rata. Sledeći korak je učinio Sardinski kralj Vitorio Emanuel kada je obraćajući se sardinskom parlamentu izjavio da Pijemont ne može ostati gluv na zahteve za oslobođenjem i ujedinjenjem. Posle te izjave rat je postao samo pitanje vremena. Obe strane su se spremale na vojni sukob - Austrija je skoncentrisala u Lombardiji 130.000 vojnika. U tom momentu zazirući od promene evropske ravnoteže umešala se Engleska nudeći svoje posredovanje. To je prihvatila i Rusija predlažući održanje evropskog kongresa. Izgledalo je da od rata neće biti ništa. Austrijska diplomacija je međutim učinila fatalan korak: ceneći da je Napoleon III teško pokoleban smtrala je da može pobediti Pijemont pre nego se Francuska umeša te je objavila rat Pijemontu 29.aprila 1859. Procena je ipak, bila pogrešna: Francuska se odmah priključila svom savezniku, a Buolova pretpostavka u Prusku i Englesku pomoć se izjalovila, te je on dao ostavku (ministar spoljni poslova postao je Bernhard von Rechberg). Pošto je napadač bila Austrija, nije mogla dobiti pomoć ni od Nemačkog saveza. S druge strane austrijska armija nije mogla pokrenuti svu snagu jer je znatne vojne jedinice morala držati u Mađarskoj (na osnovu sporazuma na liniji Košut, Napoleon III, knez Miloš postojala je organizacija upada mađarskih emigranata preko rumunskih kneževina u Mađarsku u dizanje bune), a pokazalo se da mađarski pukovi austrijske vojske u Italiji nisu bili dovoljno pouzdani. Interesantna je činjenica da je od mađarskih emigranata u Italiji organizovana je Mađarska legija u okviru pijemonteške armije.

Na čelu sardinske vojske bio je kralj Vitorio Emanuel, a na čelu francuske Napoleon III koji je proklamovao da kreće u oslobođenje Italije do Jadrana. Posle prvih poraza austrijske vojske, komandovanje je preuzeo sam vladar, što se pokazalo kobnim. Došlo je do teškog poraza kod Mađente (14.jun) i Solferina (24.jun). Bitka kod Solferina bila je naročito krvava: u njoj je poginulo 22.000 Austrijanaca i 17.000 Italijana i Francuza. Značajan činilac u uspešnosti piejemonteško-francuske vojske je bila patriotska oduševljenost italijanskh vojnika. Razlozi austrijskog poraza međutim nisu bili u nadmoćnosti francusko-pijemontske vojske. Čuvena francuska vojska je u ovom ratovanju pokazala svoje slabe stane, a videlo se i to da ni Napoleon III ni Viktor Emanuel nisu ništa bolji vojni komandanti od Franje Josifa i njegovog glavnog komandanta Đulaija. Zapravo ni dve pomenute bitke nisu bile u vojničkom smislu odlučujuće, one nisu iscrple austrijsku armiju, niti borbeni moral njenih vojnika već je sem veoma lošeg vođstva nad vojskom i njenom unutrašnjem političkom slabošću odlučujuću ulogu igrala neodlučnost, demoralisanost samog austrijskog vojno-političkog vođstva.

Posle pobeda nad Austrijanscima kod Italijana se razvilo ogromno nacionalno oduševljenje, a prema piejemontsko-francuskom rat je trebalo nastaviti za oslobođenje Venecije. Međutim oni su doživeli neprijatno iznenađenje kad su saznali da je rat zaključen primirjem u Villafranci 11.jula 1859. godine (potvrđen Ciriškim mirom novembra iste godine). Primirje je predviđalo predaju Lombardije Francuskoj koje će je ustupiti Sardiniji, ostanak Venecije u sastavu Austrije i mogućnost formiranja italijanske konfederacije pod pretstadništvom pape. Napoleon III se nba sklapanje primirja odlučio iz više razloga: shvatio je da je njegova armije pretrpela osetne gubitka i da nije dovoljno snažna, da bi napala utvrđenu Mletačku oblast; Pruska je zauzela preteći stav prema Francuskoj; on sam bio je šokiran krvavošću rata; smatrao je da bi demokratsko ujedinjenje Italije bilo suprotno interesima Francuske jer bi to značilo nastajanje jedinstvene, velike države koja bi mogla postati opasan sused, ali i komkurencija na Sredozemnom moru.

Posledica rata bilo je razvlašćivanje habzburških nadvojvoda u Toskani (Leopold II) i Modeni (Franja V). Ovaj rat je u Italiji izazvao opšte oduševljenje i veliki narodni pokret za ujedinjenje italijanskih zemalja,

107


što je u sledećim mesecima prouzrokovalo dobrovoljno priključenje Modene, Toskane i Parme Pijemontu, a do 17.marta 1861. godine ujedinjenje gotovo cele Italije (sem Rima i Venecije).

Izgubljeni rat je u Mađarskoj, ali i u drugim zemljama Carevine uzrokovao ispoljavanje nezdovoljstva, u Mađarskoj se prvi put 1860.g. slavi 15.mart – kada dolazi do sukoba sa policijom. Vladar je nezadovoljstvo pokušao smiriti davanjem obećanja o političkim ustupcima. 15.jula 1859.g.izdao je tzv. Laksenburški manifest, u kojem je opravdavao primirje sklopljen sa Francuskom potrebom sprečavanja novih žrtava u krvi i novcu, izražavajući razočaranje zbog izostale nemačke pomoći, i najavio određene izmene u zakonodavstvu i upravi. 21.avgusta car je otpustio dva negativna simbola apsolutizma, Bacha i šefa policije Kempena i smenio je sa čela uprave Mađarske nadvojvodu Albrehta. Za novog ministra unutrašnjih poslova postavljen je poljski grof Agenor Goluchowski.

Razvoj događaja je svedočio o tome da centralizovani, apsolutistički režim nije uspeo osigurati zaštitu interesa Carevine, trebalo je naći drugo rešenje. Odluke su tom prilikom donosili Franja Josif i njegovi najbliži savetnici. Promene su izvršene preko uredaba, gotovo bez opomene, najave.

POKUŠAJI PREUREĐENJA CARSTVA

Oktobarska diplomaSem pomenutih otpuštanja, u prvoj fazi promena došlo je do preuređenja Carevinskog veća

(Reichsrat). Novi Rajhsrat bio je sastavljen od zastupnika pojedinih pokrajina, od strane vladara imenovanih ličnosti, aristokrata, prelata i visokih činovnika carstva, ali se među njima našlo i nekoliko krupnih trgovaca i kapitalista. Bio je to prvi korak otklona od neoabsolutističkog režima. Ovaj organ poznat je u istoriografiji kao “ojačano Carevinsko veće”, ili “prošireno carevinsko veće”.

Oktobarska diploma nastala je na zasedanjima pojačanog Carevinskog veća i ministarskog saveta u periodu od 31.marta do 27.septembra 1860. g. Obnarodovan je 20.oktobra 1860. godine i zajedno sa brojnim dopunskim uredbama pretstavljao je neopozivi temeljni zakon Carevine. Formalno, umesto dotadašnjeg apsolutizma uveo je ustavni sistem vlasti. Sem vojnih poslova i spoljne politike nad kojima je vladar prećutno i dalje zadržao isključivo pravo odluke, ostali poslovi i zakonodavna vlast je bila podeljena između Dvora, parlamenta pojedinih pokrajina i Carevinskog veća. Carevinsko veće je bilo nadležno u vezi sa pitanjima od značaja za celokupnu zemlju, kao što su carine, pitanje mera i tegova, trgovina, saobraćaj, popuna vojske (ne i predlog broja regruta), oporezivanje i kreditni sistem. Sva druga pitanja potpadala su pod delokrug zemaljskih parlamenata. Broj članova Carevinskog veća utvrđen je na 100, sastavljen od pretstavnika svake zemlje proporcionalno broju stanovnika. Jedan od uredaba ukinuo je podelu Mađarske na okruge i uspostavio mađarski, erdeljski i hrvatski sabor. Obnovljen je rad erdeljske i ugarske dvorske kancelarije. U mađarskoj su uglavnom vraćeni odnosi iz perioda pre revolucije 1848.g. Za Mađarsku je bilo od posebnog značaja što je izdvojena iz jedinstvenog carstva i ponovo su zaživeli elementi dualističkog uređena Monarhije.

Oktobarska diploma značila je afirmaciju koncepta federalističkog preuređenje Monarhije, baziranoj na dinastiji lojalnoj aristokraciji, umesto dotadašnjeg centralizovanog uređenja carstva sa osloncem na interesima krupne buržoazije. Cilj oktobarske diplome je bio da promeni sistem koji je u prethodnom periodu doveo do finansijske, političke i vojne propasti zemlje.

Tek što je promovisala novo uređenje, habsburška administracija se ubrzo predomislila usled jake unutrašnje opozicije. Nemački liberali su izvršili jak pritisak na Dvor protiv ovog rešenja, a i u Mađarskoj je Diploma naišla na trenutno i odlučno protivljenje. Posle neuspeha ovog feudalnog-aristokratskog pokušaja težište je ponovo došlo na građansko-birokratske snage, koje su naspram nekadašnjeg nadnacionalnog neoabsolutizma svesno težili jačanju nemačkog karaktera sistema – što je svakako svedočilo o jačanju nemačke buržoazije. Takav razvoj značio je i prekid u orijentaciji mogućeg dualističkog uređenja carstva, pošto se birokratske-velikograđanske snage osećale dovoljno snažnim da vlast u Monarhiji drže same, štoviše da postepeno ponište ustupke date Mađarskoj Oktobarskim patentom.

ŠMERLINGOV REŽIM

U decembru 1860.g. vladar je otpustio A.Goluhovskog i za državnog kancelara imenovao je barona Antona von Schmerlinga, koji je na tom polaju osta do 1865. godine. Uspostavljeni politički sistem je po njemu nazvan i Šmerlingovim režimom ili Šmerlingovim provizorijem.

Februarski patentFebruarski patent je bio dobro promišljen dokument čiji je cilj bio da ojača apsolutističku vlast

vladara, s druge strane Patent je obezbeđivao veći uticaj buržoazije, naročito vrhova nemačke građanske klase na politički život. Znači buržoazija je sem jakog uticaja u privrednom životu, obezbedila sebi znatan uticaj i u političkom životu. Šmerling je bio svesni promoter ove ideje, s time da je on već raskrstio sa “nadnacionalnim” shvatanjima svojih prethodnika Švarcenberga i grofa Štadiona i otvoreno podržavao nemačku veliku buržoaziju.

108


Petent je izdat 26.februara 1861. godine, i uspostavio je centralizovani politički sistem. U nekim pogledima ponavljao je odredbe Oktobarskog patenta. Smatran je temeljnim zakonom carevine – odnosno ustavom. Prvi dokument priključen Patentu govori o strukturi novog Carevinskog veća, tzv. prošireno carevinsko veće je patentom pretvoreno u dvodomni parlament nadležan za poslove cele carevine. U sastav Gornjeg doma (Herren Haus) ulazili su punoletni članovi vladalačke kuće, aristokratske porodice sa veleposedima (kojima je vladar dao status naslednosti), crkveni velikodostojnici, lica koja su u državnim, crkvenim poslovima u nauci, kulturi ili na polju umetnosti postigli značajna ostvarenja. Broj članova Donjeg doma bio je određen na 343. Od toga Mađarska je davala 85, Češka 45, Erdelj 25, Lombardsko-mletačko kraljevstvo 20, Donja Austrija 18, Štajerska 13, Gornja Austrija 10, Hrvatska i Slavonija 9 pretstavnika.

Februarski patent je u velikoj meri unifikovao upravni sistem habzburških zemalja kao i izborni sistem za zemaljske parlamente. Zemaljski parlamenti su svugde bili sastavljeni od virilista koji su bili članovi parlamenta na osnovu funkcije koju su zauzimali i izabranih poslanika. Izborno pravo je svugde bilo vezano za imovni cenz i poslanici su svrstavani u 4 kurije: zemljoposednici, trgovinske i industrijske komore, a treću i četvru kuriju su pretstavljali birani poslanici iz gradova i seoskih opština. Prevlast vladajućih klasa bio je obezbeđen propisom da predstavnici treće i četvrte kurije biraju isti broj poslanika kao prve dve kurije. Visokim cenzom i izbornom geometrijom postignuto je da su Sloveni, Italijani, Česi na svojim područjima došli u nepovoljan položaj u odnosu na Nemce.

Odredbama Patenta ukinuto je Carevinsko veće i pojačano Carevinsko veće i formiran je Državni savet sa isključivo savetodavnim funkcijama. Patent je sadržavao uputstva u vezi sa sazivanjem zemaljskih parlamenata i sazivanjem mađarskog i hrvatskog sabora. Hrvatskoj, Erdelju i Mađarskoj vraćen je ustav iz vremena pre 1848. godine.

Izborni sistem je osigurao značajno mesto građanstvu, pre svega velikoj buržoaziji u Parlamentima. Odredbe Patenta su pri tome vodile računa (izborna geometrija, itd.) o tome da najveći uticaj na vlast ima nemačko građanstvo. Na taj način sem ekonomskog uticaja nemačke buržoazije njen uticaj je i institucionalno osiguran., što je dovelo do trvenja sa drugim nacionalnim buržoazijama. Moramo istaknuti da je u Šmerlingovom sistemu svesno preferisano nemačko građanstvo i nemački karakter Carstva i uvek se vodilo računa da pri odlukama postoji sigurna nemačka većina.

Narodi Habzburškog carstva su svoje neslaganje sa ovim sistemom ispoljavali na različite načine. Česi, Poljaci, Hrvati, pa čak i Tirolci su se odlučno protivili novom ustavu, mlečani uopšte nisu poslali svoje pretstavnike u carevinski parlament, Česi su povukli svoje pretstavnike posle izvesnog vremena. Najveći izazov novom sistemu pretstavljao je kao i obično stav Mađara.

SAZREVANJE USLOVA ZA NAGODBU

Mađarska nezavišnjačka borba došla je u novu fazu govorom Ferenca Deaka od 13.maja 1861. na mađarskom državnom saboru. Svojim govorom odbacio je prihvatanje Februarskog patenta, istakao je da Mađarska može prihvatiti samo status ravnopravne nacije unutar Monarhije, čiji je preduslov prihvatanje četrdesetosmaškog ustava od strane vladarske kuće. U svom govoru pokazao je jednostranosti i mane celog neoapsolutističkog sistema, koji su u suštini bili suprotni, neadekvatni društvenom i istorijskom razvitku Monarhije. Odgovarajući na carski dopis parlamentu, Deak je koncipirao mesto Ugarske u Monarhiji. Pozivajući se na odredbe Ugarske pragmatičke sankcije, istakao je da je prethodnim zakonima Mađarska od strane dinastije priznata za ravnopravnog činioca Carstva, bez čije snage, resursa i saradnje Habzburška monarhija se ne može održati i da će svaki pokušaj koji je suprotan ovim principima naići na odlučan otpor mađarskog naroda. Shodno tom stavu, Mađari nisu poslali pretstavnike u carevinski parlament. Usled toga, sabor je raspušten, poslati su kraljevski komesari u županije. Šmerlingova vlada je ponovo počela da se poziva na tvrdnju da su Mađari svojim otporom proigrali, izgubili pravo na svoj ustav i samostalnost.

Za neuspeh Šmerlingovog sistema veliki značaj sem mađarskog otpora imao je i otpor slovenskih naroda, koji su vremenom povukli svoje pretstavnike iz parlamenta, kao i delatnost nemačkih liberala koji su se zalagali za pravu ustavÜĄh109cŕ 109109109e109109109109109109€109109109109109109109îę

109®”1091091091091091091091091091091091091091091091091098â109109109109109v109109109109109109109Ý109109)109109109910

9109109109109109109109109109109109n109Š109109109n109Š109109Š„109109109109109Š„109109109109109ä„109,109109‡109d109109109t‡109µ109109109‡� 109109109109109‡� 109109109109109‡� 109109109109109‡� 109109109109109‡� 109109109109‡� 109˘ 109109:‰109Ę109109109‡� 109109109109109`“109“109109109Š109109109109Š109109109109-Š109109109109109-Š109 109109L‹109109109109109¸‹109109109˝Ž109Ě 109109‰ �109č109109109^“109109109109`“109109109109109`“109109109109109`“109109109109109`“109109109109109`“109109109109109`“109109109109109ó“109X109109109K”109c109109109`“10910910910

10918. Slika. Josif II, 1741-1790.

19. Slika. Josif II, 1741-1790.


0110110110110110110110110110110110110110110110110110Ę„110110110110q‘110é110110110110110Q–E110!110L‹110^110110110Ş‹110

110

20. Slika. Josif II, 1741-1790.21. Slika. Josif II, 1741-1790.


111111111111111111111111111111111111111111111111111111111Z’111¬111111111“111X111111111`“111111111111111^“111111111111111Š„111111111111¦„1111111111116‹111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111Š111111111sne zajedničke poslove sa austriskom polovinom monarhije. Deak je ove poglede obrazložio u svojem čuvenom Uskršnjem članku, čije je objavljivanje Šmerlingov položaj učinio neodrživim, jer je sve veći broj političkih delatnika shvatao da Deakova koncepcija obezbeđuje Carstvu veću stabilnost od postojeće - koja je bila podrivena, s jedne strane nasilnom centralizacijom, a s druge sve izraženijom tendencijom nenemačkih naroda na osamostaljenje. Uvidelo se da održavanjem Šmerlingovog režima preti ista opasnost kao pre 5 godina: potpuni spoljnopolitički i vojni poraz. Šmerlig je dobio otkaz.

Dolazak na pložaj državnok kancelara Riharda Belcredi-ja označavao je povratak na takođe zastareli princip jedne vrste feudalnog federalizma, tokom čega je vlast ponovo došla u ruke aristokracije. Njegova vlada je dobila zadatak da pripremi nagodbu sa Mađarima. Belcredi je neizbežnu nagodbu sa Mađarima hteo uravnotežiti sa federalizacijom Carstva uz pomoć slovenskih naroda. Raspustio zemaljske sabore koji su imali nemačku većinu i nameravao je da na češkom, galicijskom, moravskom i kranjskom saboru obezbedi aristokratsku većinu koja bi podržala njegove težnje ka federalizaciji. Federalizaciju međutim nije zamišljao na modernim građanskim principima. Njegovoj koncepciji zajednički su se suprotstavili nemački liberali i Mađari.

Da bi se omogućile strukturalne promene unutar Monarhije, carskim patentom je 20.septembra 1865.g. suspendovano važenje Februarskog patenta. U ovom patentu se, pominje preuređenje države na osnovu ravnopravnosti zemalja krune Sv.Stefana. U sklopu tih događanja sazvani su mađarski, erdeljski i hrvatski državni sabori. Franja Josif se sa svojom suprugom na nekoliko meseci doselio u Mađarsku. Na otvaranju sabora u kraljevom govoru se primećivao veliki pomak u pravcu mađarske koncepciju, međutim ne u potpunosti: nije bilo reči o odgovornoj mađarskoj vladi, niti o obnavljanju rada županija. Potpunom zbližavanju stavova pridoneli su događaji na međunarodnom planu.

SPOLJNA POLITIKA ZA VREME ŠMERLINGOVPG REŽIMA

Šmerling je nastavljao hegemonističku politiku Austrije u Nemačkom savezu. Na osnovu ideje Juliusa Fröbela, jednog od pomilovanih od smrtne presude za učešće u događajima 1848. ubedio je Franca Jozefa da bi u Nemačkom carstvu bilo poželjno promeniti ustav u smislu da se u Frankfurtu formira sabor nemačkih kneževa, a da se od pretstavnika parlamenata nemačkih država obrazuje organ koji bi obavljao administrativne poslove Saveza.

Ministar spoljnih poslova Rechberg nije verovao u mogućnost sprovođenja ovog plana, međutim na njegovog iznenađenje, pretežna većina nemačkih kneževina je prihvatila predložene izmene na konferenciji održanom u Frankfurtu 1863.godine. Pokušaj reforme je ipak propao, jer se Pruski vladar nije pojavio na savetovanju, a izjalovio se i pokušaj Austrije da stvori jači nemački savez isključenjem Pruske. Ovu mogućnost su odbacile i Habzburzima lojalni vladari, računavši da im više odgovaraju okolnosti nadmetanja Pruske i Austrije. Ovi neuspeli pokušaji obezbeđenja prevlati Austrije u nemačkim poslovima uzdrmali su unutrašnjepolitički položaj Šmerlinga.

Posle susreta nemačkih kneževa u Frankfurtu, Bizmark je na kraće vreme promenio taktiku. Prividno je pokušavao da sa Austrijom dođe do saglasnosti oko nekih pitanja, da bi odgovornost za nastalu napetost snosila Austrija.

Poslednji slučaj saradnje Pruske i Austrije pre njihovog međusobnog rata odigrao se u vezi se pretenzijama Danske na račun kneževina Holstein, Schleswig i Lauenburg. Pruska i Austrija su usled spora oko pomenute dve pokrajine, zaobilazeći institucije Nemačkog saveza, zaratile sa Danskom. Porazile su je i Danska je Bečkim mirom iz 1864. morala da se odrekne pomenutih pokrajina u korist Austrije i Pruske. U vezi sa posedom nad kneževinama suprotnosti između dve sile krajnje su se zaoštrile, pošto ih je sve tri Pruska nameravala priključiti svojim teriorijam. Austrija o tome nije htela ni da čuje Sporazumom u Gasteinu (14.avgust 1865.) Schleswig i Lauenburg su pripali Pruskoj, a Holstein Austriji, s time da je Pruska terbala da plati 15 miliona talira otštete Austriji.

Za vreme gaštajnskog sporazuma na čelo spoljne politike Austrije došao je grof Alexander Mensdorff-Pouilly, koji je smatrao da je rat sa Pruskom veoma rizičan, te je tražio mogućnosti za sporazumevanje. Međutim, Bizmark je tražio visoku cenu za mir: uticaj u nemačkom savezu jednak austrijskom. Istovremeno, Bizmark je počeo pregovore sa Napoleonom III, kako bi Pruskoj obezbedio neutralnost Francuske u slučaju rata sa Austrijom. Napoleon se saglasio sa sklapanjem prusko-italijanskog protivhabzburškog saveza. Takav savez naravno, bio je u suprotnosti sa ustavom Nemačkog saveza. Prusko-italijanski savez sklopljen je 8.aprila 1866.g. na 3 meseci. Italija je bila obavezna na pomoć Pruskoj u slučaju austrijskog napada, dok prema sporazumu Pruska nije morala priteći u pomoć Italiji u slučaju rata sa Austrijom.

Radi ojačanja svog položaja i Austrija je preduzela određene diplomatske korake: Franja Josif I je sklopio sporazum sa Napoleonom po kojem bi Francuskoj predao mletečke oblasti, ukoliko bi Austrija došla

111


Lepo objašnjeno kod Gonde-Niderhauzera


do teritorijalnih dobitaka i ukoliko bi Italija ostala neutralna. Ujedno, Franja Josif je bio saglasan sa francuskom ekspanzijom na nemačkim teritorijama u srazmeri austrijskih dobitaka.

Rat Austrije sa Pruskom i Italijom 1866.g. i njegove poslediceOdnosi unutar Nemačkog saveza i politika Dvora u tom pravcu nisu nailazili na podršku mađarske

strane, naročito kada se pojavljivala opasnost od rata: prema odredbama Pragmatičke sankcije Mađarska je bila obavezna da učestvuje u ratu samo u slučaju kada je Carevina napadnuta, ne i u agresivnom ratu, međutim i u tom slučaju mađarska vojna podrška nije automatski povlačila za sobom i podršku mađarskih interesa od strane Dvora. Zbog tih okolnosti, Deak je požurivao sklapanje nagodbe pre pretstojećeg rata sa Pruskom, dok je Dvor s time odugovlačio. Mađarskim političarima je bilo jasno da bi austriska pobeda u ratu ojačala pozicije Dvora i dovela na vlast vojnu stranku, te bi pregovori oko nagodbe propali. S druge strane poraz Austrije bi značio nastavljanje pregovora sa dobrim izgledima na uspeh.

Posle dobijenih informacija o prusko-italijanskom sporazum i o italijanskim ratnim pripremama, 21.aprila je mobilizirana južna austrijska armija, a 27.severna. Prusi su svoju armiju mobilizirali 3.maja i deo pruske vojske prodrla je u Holstein. Na predlog Bavarske, sredinom juna mobilizirane su trupe srednjenemačkih kneževina, zbog čega je Pruska istupila iz Nemačkog saveza. Na stranu Austrije stale su Bavarska, Baden, Saksonija, Hessen, Nassau i Hannover. Austrija je na italijanskom frontu raspolagala sa 75.000 vojnika, na pruskom sa 238.000 i 23.000 Saksonaca. Pruska je na ratište izvela 285.000 vojnika.

Nadvojvoda Albreht i Franz von John su na italijanskom ratištu izvojevali veliku pobedu kod Custozze, a admiral Wilhelm von Tagethoff je kod ostrva Visa uništio italijansku flotu. Te pobede međutim nisu uticale na tok rata i sudbinu Austrije. Na pruskom ratištu posle manjih neuspeha austrijske vojske, do odlučujuće bitke došlo je 3.jula kod Königrätza (Sadova). Austrijska vojska je doživela težak poraz. Mada su sukobljene vojske bile gotovo iste brojnosti, odlučila je bolja pruska vojna organizacija, odlični podoficiri, savremena organizacija pruskog generalštaba i dobre puške sa udarnom iglom.

Na opšte iznenađenje Franje Josifa i njemu bliskih saradnika, Bizmark je ponudio relativno blage uslove za mir ukoliko Austrija istupi iz Nemačkog saveza i reorganizaciju nemačkih država prepusti Pruskoj. Za razliku od pruskog kralja i generalštaba Bizmark nije želeo dalje pobede ni okupaciju Beča, zapravo nije želeo raspad Monarhije. Bizmark je želeo da spoljnu politiku Habzburškog carstva preusmeri od velikonemačkih ideja ka Balkanu, ali je pri tome heto izbeći da se Austrija i njeni saveznikici potpuno otuđe od Pruske, odnosno severnonemačkog saveza, niti je želeo dati Francuskoj povoda za vojnu intervenciju.

Do sklapanja mirovnog ugovora došlo je u Pragu 23.avgusta 1866. godine. Ukoliko ne računamo gubitak Holštajna, možemo reći da Austrija nije imala teritorijalne gubitke, ali je morala platiti 20 miliona talira ratne odštete. Političke posledice rata bile su sudbonosne za Austriju. Nemački savez je rasformiran. Pruskoj su priključene Hanover, Kurhesen, Nasau, Majna-Frankfurt, Šlezvig-Holštajn, čime je Pruska u teritorijalnom pogledu zaokružena. Austrija je morala pristati da se severnonemačke države ujedine pod Pruskim vođstvom.

Severnonemčaki savez obuhvatao je 21 državu koje su prihvatle zajednički ustav 1867. godine. Članice Severnonemačkog saveza zadržale su svoje zakonodavne i izvršne organe, s time da je ustav predviđao formiranje zajedničkih organa konfederacije: Rajhstaga (dvodomni parlament) biranog opštim građanskim pravom i Bundesrata (Savet Konfederacije) u koji su vlade država-članica slale svoje poslanike. Najviša izvršna vlast pripala je pretsedniku Saveza – pruskom kralju sa ovlastima da vodi spoljnu politiku i komanduje vojskom Konfederacije. U ime pretsednika zajedničkim poslovima upravljao je savezni kancelar – Bizmark. Za vođenje zajedničkih poslova određen je zajednički budžet. Van saveza ostale su južne nemačke države: Bavarska, Virtemberg Baden, Hesen-Darmštat, Njihovom ulasku u savez se odlučno usprotivila Francuska. Na njen predlog od pomenutih zemalja formiran je Južnonemački savez. Međutim, tajni pruski sporazum je predviđao da u slučaju rata Bavarska, Baden i Virtemberg ratuju pod glavnom komandom Pruske. Tako da bismo mogli reći da je nemačko jedinstvo u velikoj meri ostvareno već 1866. godine.

Austrija je sklopila mir sa Italijom 3.oktobra u Beču. Mada je Italija bila poražena, dobila je mletačku oblast, ali ne i zahtevane delove Tirola.

NAGODBA (KIEGYEZÉS, AUSGLEICH). DRŽAVNO UREĐENJE.TRIJALIZAM

Porazom Austrije u ratu sa Pruskom stvoreni su uslovi za nagodbu sa Mađarima, s time više da je Bizmark kao jedan od uslova sklapanja mira naznačio “…zadovoljenje mađarskih nacionalnih zahteva i garantovanje mađarskog ustava…”. Car Franja Josif je za kancelara postavio bivšeg saksonskog ministra inostranih poslova barona Ferdinanda Beusta poznatog po svom čvrstom stavu prema Pruskoj. On je ubrzo shvatio da se unutrašnjepolitička stabilnost zemlje može osigurati samo putem pregovora sa Mađarima, da se suprotno Belkredijevoj koncepciji aristokratske federalizacije, Monarhija može osloniti samo na zadovoljenju zahteva nemačkih liberala i Mađarskih nacionalnih zahteva formulisanih od strane Deakove političke grupe. Pošto su 18. jula 1866. i Deak i Andraši izjavili da su zahtevi Mađara i posle izgubljenog rata ostali nepromenjeni, car je bio spreman na Nagodbu. Franja Josif je vanredni carevinski savet proglasio ustavotvornim i ovlastio za izradu zakona koji bi regulisali odnose sa Mađarima. Car je 17.februara 1867.g.

112


uspostavio važnost mađarskog ustava i imenovao je mađarsku odgovornu vladu. Pri početku zasedanja redovnog Carevinskog saveta 22.maja 1867. g. već su bili gotovi nacrti zakona.

Za premijera mađarske vlade car je imenovao Đulu Andrašija (Andrássy Gyula) husarskog kapetana iz četrdesetosmaške revolucije. On je nakon revolucije zbog svoje uloge u odbrani mađarske revolucije od strane austrijskih vlasti bio osuđen na smrt vešanjem. Posle dugih diskusija, mađarski parlament je velikom većiom prihvatio zakone o Nagodbi maja 1867. godine. Ovu političku orijentaciju nisu mogle promeniti ni brojne Košutove opomene. Košut je u dualizmu video “smrt nacije”, smatrao je da dualizam znači vezivanje Mađarske za strane interese i da će od narodnosti stvoriti neprijatelje Mađara, jer unutar dualističkog sistema narodnosno pitanje se ne može rešiti na zadovoljstvo svih. Vodeći krugovi i srednji slojevi nisu obraćali pažnju na Košutove opomene, radovali su se nagodbi, pomirenju. U takvoj atmosferi Franc Jozef je 8.juna u budimskoj Maćaš crkvi u veoma svečanim okolnostima krunisan za kralja Ugarske. Bilo je puno ironije u činjenice da je prilikom krunisanja nekadašnji osuđenik na smrt, sada husarski pukovnik, Andraši pomagao Franji Josifu – čoveku koji ga je 1851. osudio na smrt - da stavi krunu na svoju glavu. Pri tom vladar je bio obučen u uniformu husarskog generala.

Decembra 1867. godine Reichsrat (Carevinsko veće) u kojem su se okupli pretstavnici neugarskih zemalja prihvatio je nagodbu. Zvanično ime nove države promenjeno je u Austro-Ugarsku monarhiju, dok se neretko nazivala Austrijom – protiv čega Mađari nikad nisu prestali protestirati. Zahvatala je 600.000 km 2

sa 35 miliona stanovnika. Do izbijanja prvog svetskog rata broj stanovnika se povećao na 50 miliona. Obuhvatala je 11 nacija (Nemci, Mađari, Česi, Poljaci, Rumuni, Slovaci, Srbi, Hrvati, Slovenci, Italijani, Ukrajinci) i desetak manjih etničkih skupina (Cigani, Jermeni, Bugari, Jevreji, mohamedani slovenskog porekla, itd.). Dok se znalo ime istočne polovine države (Kraljevina Mađarska) nije postojao jednostavan naziv za preostali deo Monarhije: Sloveni bi smatrali naziv Austrija uvredljivim, a ni vodeći krugovi Monarhije nisu hteli odustati od ideje jedinstvenog carstva oličene u imenu Austrija. Usled toga, taj deo zemlje zvanično je nazivan: “Kraljevine i pokrajine zastupljene u Carevinskom veću” – s time da je u svakodnevnoj upotrebi ipak bio naziv Austrija. U svakodnevnom životu austrijska polovina države često je nazivana Cislajtanijom, celina mađarskih zemalja Translajtanijom. Naziv Austrija je za neugarske zemlje ozvaničen 1915. godine. Sa dosta cinizma moglo bi se reći da je bila jedina država u istoriji koja se raspala zbog nemogućnosti izgovaranj njenog imena.

Mada se uvek govori o dualističkom političkom uređenju, moramo primetiti da je na nivou administrativnih ustanova zapravo radilo o trijalističkom principu: postojale su posebne Cislajtanske ustanove, posebne ugarske ustanove i zajednički uredi Cislajtanije i Translajtanije.

Ustavnu osnovu nagodbe činila su sedam zakona. Suština ovih zakona bila je nagodba vladara i mađarske nacije zasnovana na Pragmatičkoj sankciji o obnovi donekle modificiranih zakona iz 1848. godine i njihovom prilagođavanju novim uslovima. U ovim zakonima svesno je formulisana premisa da je Mađarska samostlni, ali organski sastavni deo Monarhije koju samo direktna veza sa vladarem i sa njime sklopljena nagodba obavezuje da u cilju saradnje sa drugim delovima Monarhije odrekne jednog dela svoje suverenosti.

Po slovu Nagodbe oba dela Habzburške monarhije postala su autonomna, sa sopstvenom upravom, parlamentom, posebnim vladama, što je značilo da je Mađarska javnopravnim i unutrašnjim poslovima postala samostalna država. Mađarska je bila u personalnoj uniji sa ostalim oblastima države. Mađarska je prihvatila potrebu zajedničke odbrane i diplomatskog zastupanja, a s time i zajedničke poslove u odbrani i spoljnoj politici kao i zajedničko finansiranje pomenute dve oblasti. Međutim nije postojao zajednički kabinet niti zajednički premijer. Nije postojalo zajedničko državljanstvo, ali je probleme vezane za mere, tegove, monetu i poštansku službu trebalo organizovati unifromno u oba dela države. Uskoro se razvila institucija zejedničkog Ministarskog saveta (gemeinsamer Ministerrat) svojevrsnog krunskog saveta, sastavljenog od zajedničkih minstara spoljnih poslova i vojske i dva premijera. Savet je zasedao pod pretstedništvom vladara, bio je odgovoran vladaru, ali je godišnje podnosio izveštaj delegacijama obe zemlje.

Mađarski parlament je izglasavao civilistu za kralja, svi poslovi oko vojske spadali su u kraljevu nadležnost, ali je određivanje kvote za regrutaciju zavisilo od mađarskog parlamenta. Poreze je razrezivalo, prikupljalo i sa njima raspolagalo jedino mađarsko ministarstvo. Kvota učešća Mađarske u finansiranju zajedničkih poslova smatrana je kao stvar dogovora dve strane (određena je na 30 prema 70%). Uslov pri rešavanju zajedničkih poslova bio je potpuni paritet. Za ove poslove formirane su dve delagacije sastavljene od delegata izabranih na saborima dve polovine carstva. Broj njihovih članova nije smeo prelaziti 60 i zasedaju odvojeno, jedne godine u Budimpešti druge u Beču. Birane su na jednu godinu ili za jedno zesedanje i imale su pravo raspravljati isključivo pitanja vezana za zajedničke poslove. Jedan od njihovih najvažnijih zadataka bilo je određivanje zajedničkog budžeta. Državni dugovi koji su nastali bez zakonskog pristanka Mađarske strane u principu nisu opterećivala Mađarsku stranu države, ali je ona zbog principa pravičnosti bila spremna da primi na sebe određen njihov deo. Mađarski parlament je pristao i na sklapanje trgovinskog i carinskog saveza sa naslednim zemljama koju je trebalo obnavljati svake 10. godine.

Kao i u austriskom delu Monarhije, tako i u Mađarskoj svaku važnu odluku trebao je prethodno parafrirati valadar. Pomenutom broju od sedam zakona, u austrijskoj polovini zajdničke države odgovarao je

113


tzv. Decembarski ustav (21. decembar, obnarodovoan 22.decembra) sastavljen od pet zakona. Decembarski ustav je sadržavao sem državnopravnih odredaba i brojne odredbe vezane za liberalne slobode, sudstvo, ravnopravnost naroda, itd. Između ostalih jedan od zakona sadržavao je odredbe koje su omogućavale caru da pod određenim uslovima sprovede udluke donete bez učešća parlamenta.

Nagodba je za austrijske Nemce pretstavljala težak potres. Značila je odustajanje od ideje jedinstva Habzburške carevine i shvaćena je kao pobeda Mađara i početak deljenja, raspadanja Carevine. Za njih je početak nemačko-mađarske saradnje pretstavljao bolan i teško primljen kompromis, vrstu braka iz računa. Onovremena kao i moderna istoriografija gotovo jedinstveno smatra da je Nagodba bila rezultat prusko-austrijskih suprotnosti, odnosno austrijskog poraza u ratu. To mišljenje u glavnim crtama prihvata i mađarska istoriografija. Moramo primetiti da su postojale indicije kojeÜĄh114cŕ

114114114e114114114114114114€114114114114114114114îę114®”1141141141141141141141141141141141141141141141141148â114114114114114v114114114114114114114Ý114114)114114114911

4114114114114114114114114114114114n114Š114114114n114Š114114Š„114114114114114Š„114114114114114ä„114,114114‡114d114114114t‡114µ114114114‡� 114114114114114‡� 114114114114114‡� 114114114114114‡� 114114114114114‡� 114114114114‡� 114˘ 114114:‰114Ę114114114‡� 114114114114114`“114“114114114Š114114114114Š114114114114-Š114114114114114-Š114 114114L‹114114114114114¸‹114114114˝Ž114Ě 114114‰ �114č114114114^“114114114114`“114114114114114`“114114114114114`“114114114114114`“114114114114114`“114114114114114`“114114114114114ó“114X114114114K”114c114114114`“114114114114114114114114114114114114114114114114114114114114114Ę„114114114114q‘114é114114114114114Q–E114!114L‹114^114114114Ş‹114

114

22. Slika. Josif II, 1741-1790.



115115115115115115115115115115115115115115115115115115115Z’115¬115115115“115X115115115`“115115115115115^“115115115115115Š„115115115115¦„1151151151156‹115115115115115115115115115115115115115115115115115115115115115Š115115115aksimalan rezultat. Pri tom do sporazuma je došlo putem obostranog popuštanja, kompromisa.

Ipak, podela carevine na dva dela značila je i napredak u razvoju političkog sistema Habzburškog carstva: integralni deo nagodbe je i pristanak vladara na ustavnu vladavinu i odgovornost mađarske vlade mađarskom parlamentu, što je pretpostavljalo uvođenje barem blaže forme parlamentarnosti i u austrijskom delu države. Prihvatanje ustavnosti i parlamentarizma od strane Franje Josifa bio je značajan ustupak. U prihvatanju Nagodbe veliku ulogu odigrali su austrijski nemački liberali: oni su vodeću ulogu u političkom životu Austrije naspram Slovena, klerikalnog alpijskog seljaštva, antiliberalnog dvora i visokih vojnih krugova mogli održati putem kompromisa sa mađarskom stranom. Pored toga smatrali su da će na ovaj način doći do jačanja unutrašnje i spoljne čvrstine Carstva. Sem toga računali su na velike mogućnosti prostranog ekonomskog prostora i smatrali su da će u okvirima dualističkog državnog uređenja uspeti osigurati hegemoniju nad drugim narodima u austrijskom delu Monarhije. Naravno, analogno tome, i mađarski vladajući slojevi su smatrali da će dualizam zaštiti mađarsku političku hegemoniju i integritet države u odnosu na sve dalekosežnije i snažnije zahteve narodnosti unutar mađarskog dela države.

POLITIČKI RAZVOJ AUSTRIJSKOG DELA HABZBURŠKE MONARHIJE POSLE NAGODBE

Uspeh Mađara u obnavljanju svog državnog suvereniteta potstakao je slične težnje u Češkoj i Galiciji. Međutim vladar koji je jedva pristao na Nagodbu sa Mađarima, nije bio voljan da se odrekne centralističke politike u Cislajtaniji. Javnim mnenjem i parlamentom dominirali su nemački građanski liberali koji su takođe odbacivali mogućnost federalizacije austrijskog dela Monarhije. Kao nagradu za saradnju pri sklapanju nagodbe, vladar je nemačkim liberalima omogućio da izvrše korekciju Februarskog patenta. To je sprovedeno već pominjanim decembarskim zakonima. Decembarski ustav ostao je na snazi do raspada Habzburške monarhije.

Decembarski ustav je garantovao jednakost pred zakonom, slobodu štampe, govora i okupljanja; proklamovao je ravnopravnost svih naroda u državi i njihovo neotuđivo pravo na očuvanje i kultivisanje svoje narodnosti i jezika. U sklopu toga bila je garantovana ravnopravnost svih jezika u lokalnoj upravi, školstvu i javnom životu. Priznat je i autoritet parlamenta. Međutim, ove odredbe su više pretstavljala obećanja nego realnost.

Primera radi, parlament je u principu imao pravo da raspravlja o svim pitanjima, ali je vladaru data ustavna mogućnost upravljanja i bez parlamenta ukoliko bi se pokazalo da je parlament nesposoban za efektivan rad. Sem toga, parlament nije zastupao interes svih slojeva društva, jer je izborno pravo bilo osetno suženo imovnim cenzom sve do 1907. godine. Austrijski poslovi su u periodu 1867-1918 bili pretežno određeni birokratskim merama, a ne političkom inicijativom stranaka - slično tome - nemačke liberale su u većoj meri karakterisale Jozefinske tradicije nego kapitalistički interesi.

UNUTRAŠNJA POLITIKA AUSTRIJE POSLE NAGODBE

Po usvajanju decembarskog ustava Franc Jozef je imenovao nov kabinet, u novinama nazvan buržoaskom vladom, s obzirom da je većina ministara poticala iz nemačke srednje klase (ipak premijer – knez Karl von Auersperg - je pripadao najvišoj austrijskoj aristokraciji). Tokom sledeće dve godine ovaj kabinet je uspeo da sprovede nekoliko liberalnih reformi i da obesnaži pojedine odredbe Konkordata iz 1855. godine. Uprkos snažnom protestu rimokatoličke crkve, obnovljena je ustanova građanskog braka, uvedeno je obavezno svetovno obrazovanje i regulisani su odnosi između konfesija.

Progresivno zakonodavstvo građanskog kabineta bilo je u oštroj suprotnosti sa njegovom nemogućnošću da se nosi sa zahtevima ne-nemačkih naroda Cislajtanije.

Godine 1868. Česi i Poljaci su u političkim deklaracijama zahtevali isti status koji su prethodne godine postigli Mađari. Bečki dvor je Poljacima Galiciji obezbedio relativno široku samoupravu, oni su 1871.g. dobili i svoju vladu i od tada su sve do izbijanja prvog svetskog rata pružali najčvršću podršku austrijskoj vladi. Tu samoupravu su Poljaci kasnije iskoristili za poloniziranje rusinske manjine u Galiciji.

U vezi sa češkim pitanjem, mišljenja unutar bečkog kabineta su bila podeljena na liberalno-centralističku i konzervativno-federalnu frakciju i njihovi pripadnici nisu bili u stanju da postignu saglasnost u vezi sa politikom koju je trebalo voditi. Liberalni članovi vlade su se protivili češkim zahtevima, dok su konzervativni ministri bili spremni da razmisle o njima. Franc Jozef je bio nezadovoljan antiklerikalnom politikom kneza Auersperga, te ga je 1868.godine otpustio. Na njegovo mesto postavio je konzervativnog grofa Eduarda Taafea, svog prijatelja iz detinjstva. Franc Jozef je bio u uzbiljnoj dilemi. Nije mogao da se odluči između liberala, čiji antiklerikalizam i parlamentarizam nije voleo, ali koje je cenio zbog njihove centralističke i nemčko-orijentisane politike, i konzervativaca čiji su politički pogledi bili bliži carevoj, ali koji su izazavali njegov strah usled podrške pružene ideji federalizacije Austrije. Ni Tafe niti njegovi naslednici Leopold Hasner i grof Alfred Potocki (od aprila 1870) nisu uspeli rešiti češko pitanje.

115


Francusko-nemački rat1870-1871. g. privremeno je odvratio pažnju javnosto od češkog problema. Javnost je bila podeljena striktno pod nacionalnoj osnovi: austrijski Nemci su slavili pobede pruskog oružja, dok su Slaveni bili odlučno pro-francuski orijentisani. Austrijska vlada je ostala neutralna, jer su suprotstavljeni međunarodni interesi prethodno blokirali austro-francuske pregovore, koji susvojevremeno kulminirali susretom Franca Jozefa i Napoleona III u Salzburgu 1867. godine. Pobeda politike pruskog kancelara Otto von Bismarcka i osnivanje Drugog nemačkog carstva zaokružio je vojničku pobedu Pruske nad Austrijom 1866 i konačno isključio Habzbušrku monarhiju iz nemačkih poslova. Posle tih događaja reorijentacija dinastičkih interesa izgledala je logičnom konsekvencom.

Franc Jozef je odlučio da pokuša zadovoljiti Čehe uvođenjem izvesnog stepena federalizma. Tako je 5.februara 1871.g. imenovao za premijera grofa Karla Siegmunda Hohenwarta čvrstog klerikalca. Motor njegovog kabineta bio je ministar trgovine, Albert Schäffle, ekonomista čiji pozivi na vođenje politike u pravcu obezbeđenja bolje socijalne prilike stanovništva nisu naročito uticali na Franca Jozefa, ali njegovi zahtevi upućeni u pravcu federalizma jesu.

Kao prvi korak ka rešavanju odnosa sa Česima kabinet je raspustio parlament i pokrajinske skupštine. Kada su izbori u češkoj ojačali poziciju federalista, Hoehenwart je nastavio pregovore direktno sa Česima, oponašajući do izvesne metode korišćene za zaključenje sporauma sa Mađarima. Tajni pregovori sa češkim vođima Frantisekom Ladislavom Rieger o m i Frantisekom Palacký j em doveli su do proklamacije carskog reskripta 12. septembra 1871. godine, u koje je Franc Jozef obećao Česima priznavanje njihovih starih prava i pokazujući spremnost da položi zakletvu na ustav pri krunisanju za češkog kralja. Česi su odgovorili reskriptom od 10.oktobra 1871.g. podnoseći ustavni program od 18.članaka. Prema ovom programu češki poslovi su trebali biti regulisani po principima mađarske nagodbe, podižući na taj način Češku na položaj jednak Ugarskoj i pretvarajući Austro-Ugarsku iz dualističke u trijalističku državu. Ovim događajima Hohenwart je sem žestoke nemačke opozicije, sa kojom se morao suočavati od prvih dana svog imenovanja, izazvao i jako mađarsko protivljenje trijalističkoj politici. Grof Andraši je ubedio Franza Jozefa, da češki program pretstavlja opasnost po Habzurško carstvo, jer bio federalizacija Austrije potaknula i narodnosti u Mađarskoj na zahtevanje federalizacije Mađarske. Usled opozicije nemačkih liberala i Mađara, vladar je 27.oktobra 1871. otpustio Hohenwarta i vladu je ponovo poverio nemačkim liberalima.

Novi premijer, Adolf Auersperg je ključna ministarstva poverio univerzitetskim profesorima i pravnicima, zbog čega je ova vlada zvana “vladom doktora”. Ona je koncentrisala svoj rad na zakonodavne i administrativne reforme, kao i jačanju nemačkog elementa u parlamentu. Posle otpuštanja Hohenwarta, Česi su započeli pasivni otpor, povlačeći se iz češke skupštine i bečkog parlamenta. To je omogućilo vladi da olabavi poziciju federalista podnošenjem predloga za reformu izbornog sistema. Umesto postojećeg načina, po kojem su zemaljske skupštine slale svoje pretstavnike u Reichsrat, novi sistem je vratio u život izbor po kurijama (na osnovu sociekonomskih klasa), pretvarajući ovim putem parlament u pretstavničko telo nemačke buržoazije.

Politička pobeda nemačke buržoazije odigrala se upravo u vreme izbijanja ozbiljne finasijske i ekonomske krize u Monarhiji. Otvaranje Bečke međunarodne izložbe početkom 1873 je manifestacijom ekonomskog i materijalnog napretka habzburške države. Međutim tzv. Gründerjahre odnosno vreme osnivanja preduzeća – od kasnih šezdesetih do 1873.v. - nije karakterisala samo izgradnja železničkih pruga, ubrzano širenje industrijalizacije, odnosno rast i razvoj Beča i Budimpešte, već i neograničene finansijske spekulacije. Opominjujući znaci buduće krize nisu uzimani u obzir i u maju 1873, nedugo posle otvaranja izložbe došlo je do sloma berze.

Ekonomska depresija koja je sledila, naterala je vladu da napusti liberalne građanske principe. Da bi ublažila narodne strepnje, vlada je preuzela železnice i ustanovila projekte za javne poslove. Dalekosežna posledica sloma berze 1873. godine bilo je prodiranje antisemitizma u austrijski politički život. Jevreji su bili optuženi da su odgovorni za široke berzanske spekulacije, bez obzira na činjenicu da je zvanična istraga pokazala kako su mnoge kategorije stanovništva – uključujući i ministre i aristokrate – bile upletene u finansijske spekulacije. Ipak, kabinet je preživeo krizu i ostala je na vlasti još pet godina. Nemački liberalizam je prispeo u fazu opadanja ne zbog ekonomske krize ili unutrašnjih problema, već usled svoje opozicije spoljnoj ekspanziji Monarhije.

MEĐUNARODNI ODNOSI: BALKANSKA ORIJENTACIJA

BALKANSKA POLITIKA MONARHIJE

Prioriteti habzburške spoljne politike sve do XIX veka bili su vezani za zapadnu Evropu, pre svega za Nemačku i italijanske oblasti. Od istočne koncepcije Evgenija Savojskog kao i od vremena jačanja ruskog carstva i javljanja Istočnog pitanja pažnju habzburškog dvora sve jače je privlačila jugoistočna Evropa, s time da su primat u spoljnopolitičkim opredeljenjima i odlukama i dalje zadržali zapadnoevropski problemi. Tako je bilo sve do ujedinjenja Nemačke pod pruskim vođstvom 1866-1871.

Već tokom prve polovine 19.v. generali i diplomate koji su bolje poznavali balkanske prilike bili su protiv politike status quo-a. 1829. godine Joseph Radetzky je optuživao carsku spoljnu politiku da je snagu

116


države trošio na dugotrajnu borbu za špansko nasleđe i dobijanje carske krune, dok je za isto vreme Rusija prodrla na Balkan i nametnula svoj uticaj Moldaviji, Vlaškoj, Srbiji, i Grčkoj, stvorivši osnove za savez država koji bi bio usmeren ne samo protiv Turske već i protiv Habzburškog carstva. On je smatrao opasnim balkanske nacionalne pokrete i mislio je da bi Austrija trebala zauzeti teritorije zapadno od Morave radi sprečavanja tih pokreta i zaštite svojih italijanskih poseda, južne Mađarske i Dalmatinske obale – odnosnso da bi samo jugoistočna osvajanja ojačala vojnopolitički položaj Monarhije.

Moramo primetiti da je nadvojvoda Karlo već 1808. godine ukazao na opasnu mogućnost da bi Srbija vremenom mogla postati jezgro buduće jugoslovenske države. Da bi se takav razvoj sprečio, predlagao je proširenje vlasti Austrije na Bosnu i Hercegovinu. U strahu od nacionalnih pokreta i nemoćan pred prodorom ruskog uticaja na Balkan, Meternih se odlučio na održanje Turske što je on smtarao ne samo interesom Austrije već i Svete alijanse. Franjo Josif se plašio svakog ruskog osvajanja na Balkanu, i bio je gledišta da je slaba Turska bolji sused on nacionalnih država koje bi nastale njenim raspadom.

Generali (Radecki, Jelačić, Vindišgrec), znatni deo aristokracije podržavali su Ruske pretenzije, ali su želeli da u saradnji sa Rusijom i oni dobiju svoj deo u osvajanjima. Druga grupa uticajnih činilaca (konzervativni političari poput Ferdinanda Buol-Šojenštajna, Aleksandra Hübnera i Alexandra Bach-a) bila je protivruski orijentisana i računala je na Francusku ili Englesku saradnju protiv nje, a u korist osvajanja.

Gen. Wilhelm Tagethof je predlagao razvoj mornarice radi odbrane dalmatinske obale, a predviđao joj je i znatnu ulogu u rešavanju istočnog pitanja. Vladar i njegova neposredna okolina, vrhovi klera i vojske još su se zanosili idejom posebne uloge Austrije u zapadnoj Evropi, ali su u isti mah držali privlačnim i ekspanziju prema istoku.

Posle gubitaka u Italiji, a kasniji i u Nemačkoj, i sve jačeg nacionalnog pokreta Slovena u Turskom carstvu, austrijski vodeći krugovi su shvatili da iz defanzivne politike moraju preći u ofanzivu, ukoliko žele zadržati inicijativu i osigurati uticaj na nacionalne države u nastajanju u svom susedstvu. Austrija od tog vremena počinje menjati svoj odnos prema Srbima - počinje podržavati njene zahteve kod Porte.

U vezi sa stavovima Mađara prema ulozi svoje države u Moanrhiji odnosno Evropi svedoče reči Ferenca Deaka i grofa Andrašija. Deak je isticao da je Evropi svejedno kako će egzistirati Mađarska u okviru Habsburškog carstva, ali je moćna i jaka Austrija evropski interes. Zadatak Mađarske je da ubede Evropu da mađarski ustav i ustavno uređenje u Mađarskoj nije u opreci sa snagom i moći Austrije. Mađarska pripada Srednjoj Evropi, a garancija njenog postojanja je u nemačkoj velikoj sili. Evropi je interesu da Mađarska učvrsti položaj Monarhije kao velike sile, koja bi se mogla suprotstaviti Rusiji i panslavizmu.

Grof Andraši je povodom francusko-pruskog rata rekao da Monarhija treba da bude bastion prema Rusiji i samo dok tu ulogu ispunjava njeno postojanje je evropska nužnost. Glavni principi Andrašijeve istočne politike bili su:

1. Održanje Turske države u vremenskim i prostornim granicama dokle je to moguće, i zajedničko nastupanje sa balkanskim narodima i Evropom u zahtevima za sprovođenjem reformi. Monarhija ne sme preuzeti ulogu “žandarma” Turske.

2. Odbijanje svih promena koje bi mogle ugroziti nacionalne ili političke interese Monarhije - naročitu varijantu u kojoj bi od turskih teritorija nastala jedna velika kompaktna slovenska državna tvorevina.

3.Uspostavljanje što veće ravoteže između “balkanskih rasa”, i državnih tvorevina, koje bi nastale raspadom Turske, i s time u vezi “zaštita grčkog, albanskog i rumunskog elementa”.

4.Stvaranje utiska u Evropi i na Balkanu da je politika Rusije subjektivna i sebična, a da je politika Habzburške monarhije objektivna i nesebična - da bi se podstaklo mišljenje u Evropi, na Balkanu i Turskoj da Austro-Ugarskoj treba prepustiti presudan uticaj na ovom prostoru.

5.Stvaranje uslova za potiskivanje ruske političke prednosti na Balkanu, putem uspostavljanja sopstvenih uporišta, kojim se mogu sprečiti ruske jednostrane akcije.

6.Evropske interese treba čuvati u saglasnosti sa evropskim državama, a sopstvene, oslanjajući se na sopstvenu snagu. U slučaju nastanka jedne velike slovenske države nije isključena ni ratna opcija.

Andrašijev naslednik, Hajmerle je tu politiku dopunio sledećim: interesna sfera Austro-Ugarske zahvata zapadni Balkan, zajedno sa Solunom. Iz istočnog dela treba istisnuti Ruski uticaj i uskratiti joj sve povlastice. Rumuniji bi se garantovao teritorijalni integritet, čime bi se sprečilo spajanje Južnih i Istočnih Slovena. Ovu poziciju Austro-Ugarska bi stekla okupacijom Bosne i Hercegovine i možda Novopazarskog Sandžaka, kao i potpomaganjem strogo kontrolisanih nacionalizama na Balkanu, koji bi međusobno osigurali ravnotežu snaga.

Šef Austro-Ugarskog generalštaba, Bek, je pri tome tvrdio da je strategijski ključ Balkana Kosovo i Makedonija, a ne Carigrad, iz čega sledi da onaj ko osigura dominaciju na tom prostoru, sa vojnopolitičkog stanovišta, ima prevlast na Balkanu. Zato te oblasti - i po cenu velikog rata - moraju ostati u inte resnoj sferi Monarhije. Put ka tim zemljama vodi preko Beograda. Treba zagospodariti Srbijom da bi se osigurala balkanska prevlast. Stvaranje Albanije bilo je podstaknuto opasnošću italijanske penetracije na Balkan, kao i željom da se njome posluže protiv balkanskih država, pre svega Srbije i Crne Gore, da između njih udare klin.

117


Posle svog imenovanja za ministra spoljnih poslova 14.novembra 1871. godine, grof Andraši je vodio spoljnu politiku Austro-Ugarske sa namerom da očuva status quo. Odustao je od antibizmarkovske politke svog prethodnika Beusta. On je smatrao da je Monarhiji neophodno potrebno nemačko prijateljstvo zbog učvršćivanja njene poziciji u neminovnoj konfrontaciji sa Rusijiom u vezi sa balkanskim pitanjima. Izraz ove politke je bio sporazum triju cara (tzv. Liga tri cara) stvorena 1873. godine. godine, po kojem su se Nemačka, Rusija i Austro-Ugarska sporazumele da će zajednički delovati u pravcu očuvanja mira. Sporazum je reprezentovao i Andršijevu želju da se pojača pozicija Austro-Ugarske za slučaj konfrontacije sa Rusijom na Balkanu, s obzirom da je liga promenu ravnoteže sila na Balkanu učinila zavisnom od nemačke saglasnosti.

Ovaj savez je bio povoljan za Austro-Ugarsku jer je njime bila otklonjena bojazan da bi Nemačka mogla sklopiti savez sa Ruskim carstvom protiv Habzburške monarhije. Savetovanja Aleksandra II i Franje Josifa u Šenbrunu 1873.g. obezbedila su Austro-Ugarskoj veći uticaj u balkanskoj politici, ali Rusko carstvo nije odustalo od poticanja protivturskih nacionalmih pokreta - opasnih i po Austriju. S druge strane, trojecarskim sporazumom Rusija je umesto rivala, dobila na saradnju spremnog partnera, sa kojim se interÜĄh118cŕ 118118118e118118118118118118€118118118118118118118îę

118®”1181181181181181181181181181181181181181181181181188â118118118118118v118118118118118118118Ý118118)118118118911


118

26. Slika. Josif II, 1741-1790.



119119119119119119119119119119119119119119119119119119119Z’119¬119119119“119X119119119`“119119119119119^“119119119119119Š„119119119119¦„1191191191196‹119119119119119119119119119119119119119119119119119119119119119Š119119119e pokazalo da nijedna evropska sila nije bila spremna da uđe u protivruski savez sa Austro-Ugarskom. Godine 1875. minimalnim ciljem on predlaže zauzimanje bosanskohercegovačkih teritorija do linije Bosna-Neretva, maksimalnim do Drine. Ne želi Sandžak, za razliku od nekih vojnih krugova nadvojvode Albrehta.

Posle berlinskog kongresa ojačalo je nepoverenje i suprotnosti između Habzburškog carstva i Rusije, a Austro-Ugarska je došla u direktan dodir i konflikt sa srpskim nacionalnim pokretom. Franc Jozef je predviđao da će Rusija zbog verske i etničke srodnosti imati prevashodan uticaj na balkanske narode, dok će uticaj Austro-Ugarske biti mali lili ništavan. Po mišljenju vodećih ličnosti Monarhije, Balkan bi pod ruskim vođstvom bila karika koja bi obuhvatila Monarhiju od Šlezviga do Dalmacije. To nisu smeli dozvoliti. Nisu želeli ni širenje Crne Gore prema jugu, jer bi zauzećem ušća Bojane i Skadra tu mogla biti formirana Ruska baza, “najpoželjnije bi bilo ako bi se Crnogorci mogli zaplesti u jedan rat protiv Albanaca.”

U pozadini srpsko-bugarskog rata nalazila se Bečka zemaljska banka, koja se plašila da zbog ujedinjenja Istočne Rumelije sa Bugarskom, ne izgubi kontrolu nad rumelijskim delom balkanske železnice. Srbiji je predviđeno osvajanje prema jugu, Grčkoj prema Južnoj Albaniji. Pred kraj veka parola Austro-Ugarske diplomatije bila je “Balkan - balkanskim narodima”. Za slučaj raspada Turske predviđala se podela Balkana, prilikom čega bi Srbija, Albanija, Makedonija trebala pripasti austrougarskoj sferi uticaja radi njenog jačanja protiv Rusije. Predviđala se izgradnja ratne flote. Predsednik Ruzvelt je 1903. austrougarskom poslaniku u Vašingtonu izjavio da ne bi bilo loše rešenje kad bi se Makedonija poverila Habzburškom carstvu na upravu poput Bosne i Hercegovine.

OKUPACIJA BOSNE I HERCEGOVINE

Kontinualno društveno i vojno opadanje moći Osmanskog carstva ohrabrio je balkanske narode u pružanju otpora turskoj vlasti, te je 1875.g. došlo do nemira i ustanka. Bosni i Hercegovini Andraši nije uspeo ubediti osmansku vladu da prihvati reformni program predlagan od strane veropskih sila, te je 1876. godine ruska intervencija izgledala neizbežnom.

Rusija je ponudila da zajedno sa Austro-Ugarskom izvrši podelu Balkana, ali je Andraši verovao da je Austra-Ugarska već “prezasićena“ država koja ne bi bila ustanju da se nosi sa izazovima koji bi proisticali iz uključivanja još većeg broja Slavena i novih zemalja u državne okvire, te je tom prilikom odbio ponuđeni sporazu. Međutim on je bio svestan da se Rusija ne može u potpunosti sprečiti da preduzimanja akcije prema Turskoj, te je uz Bismarckovo posredovanje došlo do potpisivanja dva tajna sporazuma između Austro-Ugarske i Rusije. Prvi je sklopljen u Reichstadtu (Zákupy), a drugi u Budimpešti. Rajhšatatski sporazum sklopljen je 8. jula 1876. između Franje Josifa i ruskog cara Aleksandra II i odnosio se na eventualnu podelu evropskih poseda Turske, a sporazum je potpisan radi sprečavanja međusobnih sukoba. Njene odredbe su: ukoliko Srbija i Crna Gora budu savladane od Turske, njihov posed i odnos prema Turskoj ne sme se menjati. U protivnom slučaju Srbija će dobiti neke bosanske okruge na Drini, a Crna Gora pogranične delove Hercegovine, preostali delovi Bosne i Hercegovine pripast će Austro-Ugarskoj, dok će Bugarska, Rumelija i Albanija dobiti autonomiju, a Rusija će slobodno moći proširiti svoju granicu u Besarabiji i prema azijskoj strani. Tesalija i Krit biće priključeni Grčkoj kraljevini, a Carigrad će postati slobodan grad. Obe velike sile će ostati neutralne, dok na ratištu ne dođe do nekog odlučnog događaja.

Bez obzira na potpisani sporazum, na bečkom dvoru se za svaku eventualnost raspravljala i mogućnost rata sa Rusijom. U odlučivanju između dve opcije značajnu ulogu imao je nadvojvoda Albreht koji je mislio da Turska i Engleska zbog slabosti svojih kopnenih vojski, a Italija i Francuska zbog svojih jakih veza sa Rusijom ne odgovaraju za saveznike u protivruskom ratu. Sem toga, on je mislio da je postojanje Habzburške monarhije nužnost samo u miru, a da u slučaju rata sa Rusije narodnosti ne bi ostale mirne. Dalje, eventualna brza početna austrougarska pobeda uskoro bi postala bezvredna, kad bi Rusija dodatnim mobilizacijama postigla brojčanu premoć - tu situaciju bi još pogoršala odlična manevarska sposobnost Ruske vojske i strateška pozicija u kojoj Rusija polukružno obuhvata Monarhiju čija vojska pak ne bi imala gde da se povuče. Pored ovih razmišljanja, Andraši je u pregovorima sa engleskim diplomatama shvatio, da su oni spremni na rat sa Rusijom samo u rečima, dok zapravo proterivanje Rusije sa Balkana očekuju od Austro-Ugarske. Iz svega rečenog je sledilo, da je za Austro-Ugarsku u egzistencijalnom interesu održanje Trojnog saveza i izbegavanje rata sa Rusijom.

Budimpeštanska konvencija je sklopljena 15.januara 1877.g. u njoj se Monarhija obavezala da će u slučaju rusko-turskog rata ostati neutralna i da će Rusiju diplomatski pomagati, te da će ruskim emisarima dozvoliti kupovinu vojnih potrepština. Austro-Ugarska je ovom konvencijom dobila pravo da sama odabere vreme i sredstva okupacije Bosne i Hercegovine. Dogovoreno je da Austro-Ugarska neće svoju vojničku vlast proširiti na Srbiju, Rumuniju, Bugarsku i Crnu Goru, a Rusija isto neće na Srbiju, Crnu Goru i Bosnu i Her -cegovinu. Srbija i Crna Gora mogu operisati zajedno sa ruskim četama, ali van ovih teritorija. Ova konvencija dopunjena je 18.marta u Beču.

119


Ovim ugovorima Monarhija i Rusija su odustale od skore intervencije u Turskoj. Do toga je ipak došlo kada se pokazalo da se međunarodnim posredovanjem velikih sila ne može rešiti konflikt između Srbije i Otomanskog carstva, te je Rusija objavila rat Turskoj aprila 1877. godine.

SANSTEFANSKI MIROVNI UGOVOR

sanstef2 P osle dobijenog rata, Rusija je diktirala uslove mira potpisanog u San Stefanu 3.marta 1878.g. Po tom ugovoru - sklopljenom bez saglasnosti evropskih sila - Rumunija, Srbija i Crna Gora postale su potpuno nezavisne države. Rusija je sebi obezbedila Južnu Besarabiju i zahtevala od Turske 300 miliona rubalja ratne odštete. Samostalna Bugarska dobila je teritorije južno od planine Balkan (tzv. Istočnu Rumeliju) i Makedoniju. Porta je očuvala svoj suverenitet u Bosni i Hercegovini, Albaniji i Tesaliji. Vezu sa zapadnim provincijama imala je preko solunske luke železnicom do Mitrovice.

Rusija se nije zadovoljila teritorijalnim dobitkom i ratnom odštetom već je stvaranjem velike Bugarske želela osigurati svoj dominantan položaj na Balkanskom poluostrvu, zadiravši pri tome u vitalne interese Austro-Ugarske. Monarhiji nije odgovarala autonomija Bosne i Hercegovine, snažna Bugarska država i prisutnost jakih ruskih vojnih snaga na Balkanu, zbog mogućeg nepovoljnog uticaja na slovenske i Rumunske nacionalne pokrete, pre svega u Mađarskoj.

Po Andrašijevom mišljenju za rešenje nastalih problema najviše bi odgovarala jedna evropska konferencija velikih sila, a ne rat protiv Rusije. Andraši je obezbedio podršku Engleske, a pod uslovom da nemačka ne mora raskinuti saradnju sa Rusijom, i uz reviziju praškog mira iz 1866. i Nemačke.

Andraši je u evropskim diplomatskim krugovima potrebu zaštite interesa Monarhije potkrepljivao unutrašnjom slabošću osmanske vlasti, opasnošću čestih ustanka i mogućim negativnim posledicama pokrajin -ske autonomije. Lord Salisbury je izneo mišljenje da slaba Turska, male balkanske državice, ne mogu garantovati mir na Balkanu, već samo jaka Austro-Ugarska, te da bi u tom smislu ona trebala okupirati Bosnu i Hercegovinu.

Da bi Osmansko carstvo lakše prihvatilo nametnuto stanje, Andraši je bio više naklonjen okupaciji Bosne i Hercegovine, od njene aneksije. On je pri tom uzimao u obzir eventualni austrougarsko-turski nastup protiv Srbije i Crne Gore. S druge strane, Franc Jozef je preferisao aneksiju Bosne i Hercegovine putem sporazuma sa Rusijom, ali bi onda morao otpustiti Andrašija sa položaja ministra inostranih poslova, što nije hteo zbog moguće negativne reakcije mađarske političke javnosti.

U takvim okolnostima, Andraši je uspeo isposlovati održanje Berlinskog kongresa u julu 1878. godine. Po odredbama Berlinskog ugovora Rusija je bila prinuđena da odustane od rešenja San Stefanskog mirovnog ugovora. Austro-Ugarska je dobila mandat za okupaciju Bosne i Hercegovine. Pri tome nije utvrđen način uprave ni vremensko ograničenje mandata. Srbiji, Crnoj Gori i Rumuniji priznata je državna nezavisnost i proširene su njihove granice, dok je teritorija Bugarske u odnosu na San Stefanski mir bitno smanjena. Srbiji su pripojeni niški, pirotski, vranjski i toplički okrug, sa 303.097 stanovnika. U crkvenopravnom pogledu, ove terijtorije su izdvojene iz Bugarske egzarhije i kao deo niške eparhije stav ljene su pod jurisdikciju beogradske mitropolije.

U vezi sa pripadnošću okupiranih oblasti razvila se žestoka diskusija u austrijskim i mađarskim političkim krugovima. Na kraju je nađeno kompromisno rešenje: Bosna i Herecegovina neće biti priključena ni austrijskim ni ugarskim zemljama već će biti podređena zajedničkom ministarstvu finasija.

Andraši, državni vrhovi su mislili da će okupacija proteći mirno. Međutim to nije bio slučaj. Bilo je potrebno blizu 150.000 vojnika i nekoliko nedelja teških borbi da bi Austro-Ugarska zavladala novom pokrajinom.

U političkom pogledu okupacija Bosne i Hercegovine imala je zadatak da spreči rešavanje srpskog i jugoslovenskog nacionalnog programa i da otkloni eventualnu opasnost od ruskog uticaja na zapadni Balkan. Okupacijom, granica Monarhije prema Balkanu smanjena je za 525 kilometara. Srbija i Crna Gora obuhvaćene su sa dve strane, došlo se do prirodnih granica, otklonjena je opasnost od Dalamcije, Hrvatske. Posed Bosne omogućio je pristup Kosovo Polju odakle vode putevi u svim pravcima (Beli Drim, obadve Morave, Vardar, Struma Marica). Niška kotlina je došla na blizinu koja je bila sa vojno-strategijskog i trgovačkog aspekta povoljna: putevi za Sofiju i Carigrad, Prištinu i Solun i Beograd našli su se dovoljno blizu da bi se jačom vojnom akcijom mogle staviti pod kontrolu.

Okupacija Bosne i Hercegovine imala je svoje protivnike pre svega među Mađarima i nemačkim liberalima koji su negodovali zbog jačanja slovenskog elementa, zbog problematičnog državnopravnog položaja nove pokrajine kao i zbog mogućeg ugrožavanja dualističkog rešenja, odnosno dodatnih finan sijskih opterećenja države.

TAAFFEOVA VLADA (1879-1893) Nemački liberali zbog bojazni da će pripajanjem Bosne i Hercegeovine slovensko stanovništvo

Monarhije ojačati, protivili su se Andrašijevoj balkanskoj politici i glasali su protiv okupacije Bosne i Hercegovine – lišivši time vladu podrške. Kada je zbog toga premijer Ojeršperg podneo ostavku, završila se

120


era dominacije nemačkih liberala u Austriji. Za parlamentarne izbore 1879. godine formirala se koalicija sastavljena od klerikalaca, nemačkih aristokrata i Slovena, koja je postala poznata kao čelični prsten.

Stvaranje bilateralne nemačko-austrougarske alijanse (koja je politiku Habzburške monarhije vezala za Nemačku) i imenovanje Taffeove vlade, dovelo je do promene unutrašnjepolitičkog usmerenja u Monarhiji. Rezultat toga bio je dolazak nemačkog elementa u političku defanzivu počev od 1879. pa nadalje. Nemci su se u tom periodu tvrdoglavo borili protiv slovenskih težnji ka političkoj i nacionalnoj jednakosti.

Novi premijer, Tafe, je najpre pokušao formirati nadstranački kabinet. Predviđalo se da u njega uđe i liberalni Karl von Stremayr pretsednik prelazne vlade. Situacija u parlamentu se iz temelja promenila kada je Tafe ubedio Čehe da prestanu sa njenim bojkotom. Prvi korak dobre volje prema Česima učinjen je aprila 1880. godine kada su izdate jezičke uredbe koje su izjednačile upotrebu nemačkog i češkog jezika u javnoj upotrebi u Češkoj i Moravskoj. Godine 1882. češki univerzitet je podeljen, čime su Česi dobili svoj nacionalni univerzitet. Iste godine imovni cenz izbornog prava smanjen je sa 10 na pet forinti, omogućivši time da pravo glasa steknu i imućniji češki seljaci, što je dovelo do slabljenja političkog položaja nemačke srednje klase. Tafeova vlada je upamćena i po reformnim socijalnim zakonima: zakoni iz 1884.g. fixirali su maksimalno radno vreme na 11 časova, stavili su van zakona zapošljavanje dece ispod 12 godina, odredili su nedelju kao nedeljni dan odmora za radništvo i uvedeno je obavezno zdarvstveno osiguranje radnika.

Uprkos konzervativnom karakteru Tafeove vlade politički život Habzburške monarhije prošao je kroz odlučujuće promene. U osamdesetim godinama stare partijske podele su promenjene, stvorene su nove stranke i partije koje, su bile suštinski radikalne i agresivne.

Slovenska orijentacija Tafeovog kabineta nije zadovoljila Čehe. Umesto toga, dovela je do povećanja njihove odlučnosti i ratobornosti, pošto Staročesi nisu uspeli da se prilagode zahtevima nacionalističkih Mladočeha, te su gubili na izborima.

Slično tome, u nemačkim delovima Austrije umerenim liberalima su – pre svega u Beču – ekstremne političke grupe upućivale sve jače izazove. Njihov program iz Linza predviđao je uspostavljanje nemačke dominacije u Austriji ostvaren putem sesesije Galicije, Bukovine i Dalmacije od Monarhije; svođenjem veza sa Mađarskom na čistu personalnu uniju i stvaranjem carinske unije i uopšte čvrstih veza sa Nemačkim carstvom. Protagonist ovog pan-nemačkog programa bio je Georg Schönerer, osnivač Pangermanske stranke (1885), i antidemokratski govornik, poslanik austrijskog parlamenta, koji je ujedno bio prva politička ličnost koji je uneo notu antisemitizma u nemački nacionalizam. Mada njegov ekstremni šovinizam i rasizam nikad nije stekao veći broj pristalica, ipak modifikovani i umereni pangermanizam i antisemitizam je postala ideološka podrška birokratskim krugovima i oficirskom kadru. Njegove pristalice su smatrale da Habzburška monarhija ima zadataka širenja nemačke kulture među “inferiornim” ne-nemačkim narodima.

U ovom periodu nastale su i stranke sa masovnom podrškom. Dok je Schönerer i pan-germanizam bio usmeren ka učenim slojevima, Karl Lueger (koosnivač Hrišćansko-socijalističke partije i gradonačelnik Beča) je transformisao hrišćanski socijalizam barona Karla von Voegelsanga u ideologiju koja je bila prihvatljiva od strane širokih narodnih slojeva, pre svega dućandžija, trgovaca i sitnog građanstva Beča i njene okoline. Slično tome, došlo je do tranzicije u delatnosti i određujućoj organizacionoj formi pokreta radnika od humanitarnih i edukativnih društva ka modernoj političkoj stranci. Mada je radnički pokret u Austriji slabio usled ličnog rivaliziranja i pritiska vlade, Victor Adler je 1889.godine uspeo da na kongresu Hainfeldu ujedini konkurentske marksističke grupe u Socijaldemokratsku partiju. U političkom životu Austrije su od 1890.-te do dvadesetih godina XX veka dominirale upravo pomenuta tri pokreta nastala osamdesetih godina XIX veka: pangermanizam, hrišćanski socijalizam i demokratski socijalizam.

Paralelno sa ovim političkim razvojem, Tafe je nastavljao da traži kompromis između narodnosti, koje su sa svoje strane, postajali sve radikalniji u svojim zahtevima. On je 1890. godine uspeo da ostvari sporazum između Staročeha i nemačkih liberala. Cilj sporazuma je bio da se zbog upravnih i sudskih razloga izvrši administrativna podela Češke po etničkim granicama. Međutim sporazum nije uspeo usled protivljenja Mladočeha i nemačkih nacionalista i njegovi napori su doveli do nemira u Pragu 1893. godine. Posle svog postavljanja na mesto ministra finansija Emil Steinbach, je ohrabrivao cara i premijera Tafea ohrabrivao na sprovođenje izborne reforme kao instrumenta slamanja nacionalističke opozicije. Smatrao je da bi proširivanjem izbornog prava, nacionalni antagonizmi bili ublaženi i da bi rastuća uznemirenost u redovima gradskog radništva mogla. U tom smislu, 10.oktobra 1893. podnet je predlog zakona, kojim bi u principu celokupno pismeno, muško stanovništvo steklo glasačko pravo. Međutim, konzervativne snage svih naroda Monarhije su se udružile protiv ovog zakona. Protivljenje mađarske vlade je bilo toliko snažno da je Taafe morao dati ostavku 11. novembra 1893. godine.

Mada je Tafeova vlada doživela fijasko u svojim političkim namerama, ipak je uspela sprovesti izvesne ekonomske i socijalne reforme: između 1888. i 1892. godine organizovane su za seljaštvo zadružne banke; revidiran je sistem oporezivanja, austrijska moneta je stabilizovana povratkom na zlatnu podlogu - u austrijskom delu carstva forinta je zemenjena krunom, koja je bila u upotrebi do 1924. godine.

121


BADENIJEVA VLADA 1895-1897Pitanje izbornog prava nastavio je da dominira u unutrašnjim poslovima Austrije, i tesno se vezivalo

za nacionalno pitanje. Knez Alfred Windischgraetz (istoimeni unuk čuvenog Vindišgreca iz događaja 1848.) pokušao je obezbediti podršku parlamenta formiranjem kabineta u kojem bi bili zastupljeni konzervativni klerikalci, Poljaci i nemački liberali. Oni su međutim, bili jedinstveni samo u oponiranju uvođenju opšteg biračkog prava. Svaki minstar zastupao je interese svoje nacije i vlada je bila blokirana besplodnim raspravama. Do njenog kraja je došlo u junu 1895. kada je vlada ispunila staro obećenje, uvodeći slovenačke razrede u dotad eksluzivno nemačkoj celjskoj gimnaziji u Štajerskoj. Taj čin je shvaćen kao konačni udarac nemačkoj stvari, te su nemački liberali dali ostavke, primoravajući i grofa Vindišgreca da podnese ostavku.

Ogorčen ponašanjem nemačkih liberala Franc Josif je 2.oktobra 1895. godine formiranje vlade poverio Kazimiru Badeniju, koji je na osnovu svog delovanja u svojstvu guvernera Galicije postao poznat kao “jak čovek”. Svojevremeno je prošla bez većeg odjeka činjenica da je njegovo imenovanje simbolizovalo kraj nemačke kontrole nad Habzburškom monarhijom. Prvi put u istoriji Habzburga nije bilo nijednog Nemca u ključnim državnim pozicijama. Nije samo Badeni, već i ministar inostranih poÜĄh122cŕ

122122122e122122122122122122€122122122122122122122îę122®”1221221221221221221221221221221221221221221221221228â122122122122122v122122122122122122122Ý122122)122122122912


122

30. Slika. Josif II, 1741-1790.



123123123123123123123123123123123123123123123123123123123Z’123¬123123123“123X123123123`“123123123123123^“123123123123123Š„123123123123¦„1231231231236‹123123123123123123123123123123123123123123123123123123123123123Š123123123 Habzburškom carstvu tokom 1870-tih i 1880-tih godina.

Mada se većina stanovništva još i u uvom razdoblju bavila poljoprivrednom proizvodnjom, treba primtiti da je zemlja prošla kroz fazu industrijalizacije što je prouzrokovao dotad neviđeni rast urbanih centara. Beč, koji je 1851. godine imao oko 430.000 stanovnika, do kraja veka postala je metropola od oko 1,8 miliona stanovnika. Sličan fenomen odigrao se i u drugim oblastima, pre svega u Češkoj, koja je postala industrijski centar zapadnog dela Habzburškog carstva.

Pomenuti socioekonomski razvoj naravno, počeo je da utiče i na politički život. Od 1890.-tih godina napredak socijaldemokrata i hrišćanskih socijalista prouzrokovao je ozbiljne tenzije u Beču. Oktobra 1894. socijaldemokrati su održali svoju prvu, impresivnu, mirnu, masovnu demonstraciju, a na gradskim izborima 1895.g. hrišćanski socijalisti dobili su njaveći broj glasova, okončavajući time dugotrajnu vladavinu liberala. Kada je Franc Jozef odbio da potvrdi izbor Karla Lugera, popularnog lidera hrišćanskih socijalista za gradonačelnika Beča, izbile su demonstracije i protesti. Franc Jozef nije pristao da potvrdi njegov izbor dok ga nisu i peti put izabrali za gradonačelnika aprila 1897. Štoviše, izborima (po novm izbornom zakonu) održanim par nedelja ranije, radikalne političke gruapcije su ojačale u Rajhsratu. Tako su primera radi, Mladočesi potpuno prevladali Staročehe.

Nastavljajući da se oslanja na Slovene i konzervativne političke snage, Badeni se usudio da ponovo pokrene pitanje češkog jezika. Aprila 1897. godine izdata je poznata jezička uredba koja je češki jezik izjednačila sa nemačkim čak i u “unutrašnjoj upotrebi”, odnosno za korišćenje unutar administrativnih organa. Ova odluka je značila da bi ubuduće civilni službenici u Češkoj i Morvaskoj morali jednako dobro da se služe češkim kao i nemačkim jezikom. Pošto su Nemci odbijali da uče češki, sprovođenje ove uredbe definitivno bi potislo Nemce u drugi plan u administraciji Češke.

Obnarodovanje uredbe izazvalo je žestoke nemačke reakcije: univerzitetski profesori potpisivali su protestna pisma, držani su masovni mitinzi, a nemački poslanici Rajhstaga su obstruirali zakonodavni rad parlamenta. Protesti su postigli kulminaciju novembra 1897. godine kada su se skupštinska zasedanja pretvorila u haos, a narodni protesti protiv Badenija doveli do uličnih demonstracija. Masovni protesti se nisu ograničili samo na Beč: u nekim nemačkim gradovima Češke atmosfera je postala napetija nego u samom Beču. Sukobi mase i vojske u Gracu rezultirali su smrću jednog demonstranta. Na trenutak se učinilo kao da se vraća revolucionarna 1848-a godina. Da bi smirio javnost Franc Jozef se predao: on je 28.novembra 1897. otpustio Badenija i zamolio pređašnjeg ministra obrazovanja barona Paula Gautscha von Frankenthurna da formira vladu od pripadnika nemačkih stranaka u parlamentu. Gautschov pokušaj da umiri Nemce doveo je do obstrukcije od strane Čeha. Politički sukobi su se iz Beča preneli u Prag, odnosno iz Rajhsrata u češki sabor. Ni Gauč ni njegova tri naslednika nisu uspeli rešiti nacionalno pitanje.

KOERBEROVA VLADA I IZBORNA REFORMA Franc Jozef je januara 1900.godine pozvao Ernst von Koerbera pređašnjeg ministra unutrašnjih

poslova da imenuje novu vladu. Kerber je bio jedini neplemić koga je Franje Josif imenovao za premijera. Kao vodeći birokrata on je formirao činovničku vladu i aktivnost svoje vlade narednih godina usmerio je na pitanja javne uprave i ekonomskih programa, i izbegavao da otvara teške političke probleme. Prvo po carskom dekretu, a posle političkih nagađanja i pristankom parlamenta, Kerber je sproveo program usmeren na ekonomsku ekspanziju, socijalno zakonodavtsvo i administrativne reforme rasterećujući pri tom upravni sistem i policiju mnogih pritisaka. Prefriganim politiziranjem uspeo je sačuvati vladu od nacionalne borbe, ali nije uspeo sprečiti da nacionalistički osećaji postanu sve žešći. Nacionalni sukobi su vođeni preko obrazovnih pitanja i u poslednjim godinama Kerberove vlade zahteve za osnivanjem nacionalnih univerziteta odlučno su istakli Italijani, Sloveni, Rusini, pretvarajući time tradicionalni nemačko-češki, u višenacionalni konflikt. Decembra 1904. zbog minornog finansijskog razloga stvorena je koalicija stranaka koja je oborila Kerberovu vladu.

Politička klima je bila dalje pogoršana sve gorim odnosima između cara i mađarske vlade. To je bilo vezano za agitaciju mađarskih nezavišnjaka, koji su tražili cepanje zajedničke vojske i stvaranje posebne mađarske vojske. Kada je u vezi sa tim, u poruci upućenoj vojsci u Chlopyju 1903. Franc Jozef nedvosmisleno podržao reafirmaciju zajedničke i jedinstvene vojske, izazvao je političke događaje koji su imali značajne posledice u austrijskoj polovini carevine. Plan vladara da mađarsku opoziciju slomi uvođenjem opšteg biračkog prava unapredio je stvar političke demokracije u austrijskoj polovini države. Zahtev za opštim i jednakim pravom glasa pojačao se u Austriji od ruske revolucije zimi 1905. godine.

Posle pada Kerberove vlade Franc Jozef je sa formiranjem nove vlade i uvođenjem opšteg izbornog prava zadužio Gauča. Mada je prvi predlog zakona februara 1906. godine u parlamentu naišao na protivljenje srednje klase i konzervativnih partija, koji su i dalje vladali parlamentom, realizacija ovog programa više nije mogla biti sprečena. Kombinacija interesa carstva i narodnog pritiska - socijaldemokrati su organizovali masovne skupove podrške predlogu zakona – nagoveštavali su poraz parlamentarne opozicije. Posle Gaučeve

123


ostavke neuspeh je beležila i vlada Hoenloa (knez Conrad von Hohenlohe-Schillingsfürst). Izglašavanje predloga zakona u parlamentu uspeo je sprovesti tek vlada barona Maxa Wladimira von Beck a . Franc Jozef je sankcionisao zakon januara 1907. godine. Zakon je predviđao glasačko pravo svakom muškom stanovniku austrijske polovine države koji je napunio 24. godinu života. Ukinute su i socioekonomske kurije. Broj članova Reichsrat povećan je sa 425 na 516. Mada su Nemci u novom parlamentu nesumnjivu pretstavljali najsnažniju nacionalnu grupu, ipak, rezultati izbora 1907. neizbežno su značili dolazak Nemaca u položaj manjine sa 223 (43,21%) poslanika. Česi su dobili 107 mesta, Poljaci 82, Rusini 33, Slovenci 24, Italijani 19, Srbi i Hrvati 13 a Rumuni 5 poslaničkih mesta.

Opšte pravo glasa dovelo je do očekivanog opadanja popularnosti šovinističkih stranaka. Pangermani i Mladočesi su bili redukovani na male frakcije bez uticaja u parlamentu, dok su hrišćanski socijalisti i socijaldemokrati na ovim izborima pokazali kao dve najjače stranke sa više od 30 poslanika u parlamentu. Socijalistička delegacija je u austrijskom parlamentu, zapravo, bila brojnija nego bilo gde u Evropi. Pošto austrijski ustav nije obavezivao cara da svoju administraciju formira odgovarajući stranačkoj strukturi parlamenta, niti socijaldemokrati ni hriščanski socijalisti nisu stekli značajniji uticaj na formiranje austrijske upravne poslove. Premijer Bek je i posle izbora ostao na svom položaju, dao je neke ustupke hrišćanskim socijalistima, ali svoju politiku je uglavnom zasnivao na podršci konzervativnih stranaka.

Godine 1905 na moravskoj skupštini postignuto je kompromisno rešenja između nemačkih i čeških zahteva i činilo se da će taj princip moći da se primeni u Češkoj. Međutim za kratko vreme na političkoj sceni nacionalni konflikti su se ponovo pojačali što se prenelo i na parlamentarne debate i u javno mnenje. Međunarodne diplomatske komplikacije 1908. iz godine odvratile su pažnju javnosti od unutrašnjih političkih problema.

SPOLJNA POLITIKA, 1878-1908 Okupacija Bosne i Hercegovine je reafirmisala interes Habzburga u vezi sa balkanskim pitanjima.

Suočena sa mogučnošću sukoba sa Rusijom, Austro-Ugarska je potražila saveznika. Rezultat toga je tzv.Dvojna alijansa Austro-Ugarske i Nemačke postignuta 1879. Dva cara su obećala međusobnu pomoć u slučaju ruske agresije. Potpisivanje Dvojne alijanse bilo je poslednje Andrašijevo delo u svojstvu ministra inostranih poslova, pošto je nedugo potom podneo ostavku. Međutim Dvojna alijansa je opstala kao najvažniji element spoljne politike Austro-Ugarske do poslednjih dana njenog postojanja. Andrašijevi naslednici, baron Heinrich von Haymerle i grof Kálnoky vodili su spoljnu politiku Habzburške monarhije takođe u konzervativnom duhu.

Sporazum potpisan sa Srbijom 1881.g. – koja se posle Berlinskog kongresa okrenula ka Austro-Ugarskoj – učinio je od nje satelitsku državu Austro-Ugarske. Stupanjem u Liga triju cara (Rusija, Nemačka, Austro-Ugarska) Rusija je priznala austrougarsku predominaciju u zapadnom delu Balkanskog poluostrva. Potpisnice sporazuma su se dogovorile da će se konsultovati u vezi sa svim pitanjima koja bi se ticala promene status quoa u Osmanskom carstvu. Rusiji su date garancije u vezi njenih interesa u vezi sa Bugarskom i moreuzima (Dardaneli, Mramorno more, Bosfor). S druge strane Rusija je obaćala da neće prigovorati eventualnoj aneksiji Bosne i Hercegovini u budućnosti.

Liga triju cara bio je važan činilac u sistemu saveza koji je Bizmark stvorio radi stabilizacije Evrope. Odlučivši se na oslanjaje na Austro-Ugarsku kao osnovnog partnera u spoljnoj politici, Bizmark je morao pokušati da neutrališe sve moguće probleme koji bi mogli uvući Austro-Ugarsku u konflikt. Za Bizmarka je bilo od suštinskog značaja da izbegne uvlačenje Nemačke u kontroverzne konflikte u nepovoljnom momentu i u onim oblastima koje su za nju od manjeg političkog ili strateškog interesa. U vezi sa tim, poznata je Bizmarkova rečenica da ceo Balkan ne vredi život ni jednog jedinog pomeranskog vojnika. Zbog toga Bizmark je želeo da umanji mogućnost izbijanja sukoba između Austro-Ugarske i Rusije pretvarajući ih u partnere u okviru Lige triju cara.

Slično tome, kada se Italija 1882. godine približila Nemačkoj ne bi u njoj našla partnera u svojoj antifrancuskoj politici, Bizmark je iskoristio priliku da neutralizuje još jedno evropsko moguće krizno područje. Saopštio je italijanskom ministru inostranih poslova da put do Berlina vodi preko Beča. Rezultat toga bila je tzv.Trojna alijansa, sklopljena između Italije, Nemačke i Austro-Ugarske u maju 1882. godine. Radilo se o prvenstveno defanzivnom savezu za eventualnost francuskog napada na Italiju ili Nemačko carstvo. Pored toga, fiksirano je da će u slučaju rata jedne od postpisnica kojom drugom državom saveznici ostati neutralni. Ugovor nije rešio sporna pitanja između Habzburške monarhije i Italije, ali je Bizmark bio zadovoljan i činjenicom da su ti problemi potpisanim ugovorom neutralizovani.

Naredne godine Bizmark je ponovo stupio u akciju i sa ciljem smanjenja mogućnosti izbijanja rata “u predvorju Evrope” aranžirao je defanzivni savez između Austro-Ugarske i Rumunije. Trojni savez i savez sa Rumunijom nije samo doprineo stabilizaciji međunarodnog status quo-a već je pridoneo i jačanju unutrašnje čvrstine Habzburškog carstva putem slabljenja rumunskog i italijanskog iredentizma. Pogoršanje nemačko-frencuskih odnosa u narednim godinama naveo je Bizmarka u neminovnost postojanja Trojnog saveza i on nije štedeo truda da natera Beč, odnosno ministra inostranih poslova Austro-Ugarske, grofa Kálnokyja da prihvate njegove zahteve i da se Trojni savez obnovi 1887. godine. Nema sumnje da su ovim usaglašenjem inostrane

124


politike - po pitanju izolacije Francuske - nacionalni interesi Monarhije do izvesne mere trpeli štetu. Mada je Kalnoki tokom pregovora sa Nemačkom uspeo izbeći primanje novih obaveza u zapadnoj Evropi, on je bio manje uspešan u osiguranju sprovođenja nekih interesa Austro-Ugarske. Uspeo je izbeći udovoljavanju Italijanskom zahtevu za podršku aktivnoj kolonijalnoj politici Italije, međutim nije uspeo da zadrži Italijane od uplitanja u balkanske poslove. Moguće je da je vođen svojom konzervativnom i defanzivnom politikom, smatrao da je italijansko partnerstvo korisno u sprečavanju Rusije u njenoj ekspanzionističkoj politici prema Balkanu. U svakom slučaju, na Kalnokijevu inicijativu, originalni italijanski zahtev za osiguranje status quo-a duž jadranske i Egejske obale Osmanskog carstva, bio je proširenu i na unutrašnjost balkanskog poluostrva. Povrh toga, Kalnoki je Italijanima obećao pravo da traže kompenzaciju u slučaju teritorijalnih promena na Balkanu. Na određen način sve razlike i sukobi između austrougarske i italijanske balkanske politike tokom prve decenije dvadesetog veka mogu se povezati sa ovom klauzulom obnovljenog savezničkog ugovora iz 1887. godine.

Iste godine Bizmark je izgradio sistem saveza i sporazuma oko Trojnog saveza sa ciljem da se zaokruži izolacija Francuske i koji je obavezivao vropske velike sile da garantuju nepromenljivost granica Osmanskog carstva. Engleska se prvim i drugim Mediteranskim sporazumom 1887. godine pridružila silama (Austro-Ugarska i Pruska) zainteresovanim za sprečavanje prodora Rusije u pravcu Moreuza. To je Kalnokiju omogućio da napusti politiku direktnog sporazumevanja sa Rusijom. Trojecarski savez iz 1881. godine nije obnovljen, tako da je Austrija ostala bez formalnih odnosa sa Rusijom. Goluhovski koji je na položaju ministra spoljnih poslova 1895.g. zamenio Kalnokija, odlučio je da se obnove neposredni odnosi sa Ruskim carstvom. Aprila 1897. godine došlo je do posete Franca Jozefa i Goluhovskog Sankt. Petersburgu. Sporazumi koji su bili rezultat ove inicijative usmereni su na isključenje uticaja Italije sa Balkana i težili su obezbeđivanju stabilnosti poretka na Balkanu putem saradnje dve istočne monarhije umesto multilateralnih sistema saveza.

Poslednje godine 19. veka karakterisane su promenama od statične kontinentalne politike ka dinamičnijoj svetskoj politici. U skladu sa mobilnijim međunarodnim odnosima opadala je i vrednost Trojnog saveza.

Austrougarsko-ruski savez je došao na probu 1897. godine kada je izbio veliki ustanak u Makedoniji. Posle susreta Franca Jozefa i Nikole II oktobra 1903. ministri inostranih poslova formulisali su reformni program za Otomansko carstvo. 1904.godine potpisan je i sporazum o uzajamnoj neutralnosti u vezi sa događajima u Makedoniji, dajući time slobodne ruke Austro-Ugarskoj za slučaj sukoba sa Italijom, a Rusiji mogućnost da se skoncentriše na konflikt sa Japanom.

Balkanski konflikti su u sporazumu sa Rusijom bili izričito isključeni. Kada je ubistvom Aleksandra Obrenovića došlo do smene dinastija u Srbiji, odnosi Srbije sa Austro-Ugarskom su se pogoršali. Srpski politički vrhovi su se odlučilil na ekspanzionističku politiku ujedinjenja svih južnih slovena u okviru Kraljevine Srbije. U cilju sprečavanja srpskog napredovanja, Habzburško carstvo je primenio ekonomski pritisak. 1906. godine zabranjen je uvoz stoke u Monarhiju. Ovaj sukob – tzv.Svinjski rat – nije slomio Srbiju, već ju je u ekonomskom pogledu više okrenuo ka Rusiji.

ANEKSIONA KRIZA

Kada je 1906. godine na položaju ministra inostranih poslova Goluhovskog zemenio bivši austrougarski ambasador u Sankt Petersburgu grof Aloys Lexa von Aehrenthal , nagoveštavala se promena u spoljnoj politici Austro-Ugarske. Grof Erental je učinio zakasnele napore da Austro-Ugarsku oslobodi podređenosti nemačkim interesima i da preduzme dinamičnu balkansku politiku. Prvi korak u tom pravcu pretstavljao je njegov predlog za izgradnju željezničke pruge kroz Sandžak preko Novog Pazara. Kombinovana ruska i srpska opozicija naterala je Erentala da privremeno odustane od projekta. Tom prilikom postalo je jasno da bi bilo kakav napredak monarhije na Balkanu rezultovalo ratom sa Srbijom, a moguće i sa Rusijom. Ubrzo se javila opasnost od takvog sukoba.

Posle revolucije u Osmanskom carstvu, pokret Mladoturaka je tokom jula 1908. najavio reformu otomanskog ustava. Smatrajući da će ta promena dovesti do pitanja položaj Austro-Ugarske u Bosni i Hercegovini – koja je nominalno još bila pod suverenitetom Porte – Erental je odlučio da ojača položaj Habzburškog carstva u toj pokrajini. Septembra 1908. on se sastao sa ministrom spoljnih poslova Rusije grofom Aleksandrom Petrovičom Izvolskijem i osigurao je – kako mu se činilo – rusku podršku za predloženu aneksiju Bosne i Hercegovine, u zamenu za političku podršku Austrije otvorenosti Moreuza za ruske vojne brodove.

Aneksija Bosne i Hercegovine objavljena je 6. oktobra 1908. godine aneksija što je trenutno izazvalo žestoke reakcije u Srbiji. Kada je grof Izvolskij shvatio da se Engleska i Francuska protive ruskim planovima u vezi sa Moreuzima, on je povukao svoju načelnu podršku aneksiji – koju je svojevremeno nudio sa ciljem ispipavanja raspoloženja Austro-Ugarske u vezi sa problemom Moreuza. Situacija je postala veoma ozbiljna i neko vreme se činilo da je rat neizbežan. Šef generalštaba austrougarske vojske baron Conrad von Hötzendorf, koji se već duže vremena zalagao za preventivni rat protiv Rusije, predlagao je agresivne poteze, međutim ministar inostranih poslova Erental u svojoj politici nikad nije želeo ići dalje od bliske ratne

125


opasnosti. Nemački ultimatum marta 1909. godine primorao je Rusiju da liši svoje podrške Srbiju, i pošto je i Turska - uz određene finansijske kompenzacije – priznala aneksiju, Srbija je takođe morala da je prihvati. Aneksiona kriza završena je na taj način, da je Srbija dala izjavu (31.marta), da priznaje aneksiju Bosne i Hercegovine, da se odriče svekog daljeg protesta, da će vratiti vojsku u stanje u kojem je bila u proleće 1908, i da će promenit svoj odnos prema Austro-Ugarskoj. Ovakav rasplet ojačao je antiaustrijski kurs Srbije, i okretanje njene spoljne politike protiv Turske.

Srbima je ovakvim raspletom aneksione krize ponos bio duboko uvređen te su nastavljali da potstiču nezadovoljstvo u južnoslovenskim oblastima Austro-Ugarske.

POSLEDNJE GODINE MIRA

Aneksiona kriza imala je reperkusija i među drugim slovenskim narodima Monarhije. Već nekoliko godina Čehe su privlačile panslavističke ideje i pokret. U julu 1908. godine održan je panslavistički kongres u Pragu. Tokom diplomatske krize sledeće zime Česi su otvoreno stali na stranu Srba i na šezdesetogodišnjicu dolaska Franje Josifa na presto, usled te napete situacije moralo se uvesti vanredno stanje u Pargu. Nacionalna napetost proširila se na celu Monarhiju i parlamentarne aktivnosti su blokirane obstrukcijom i nemirnim ponašanjem poslanika. Premijer austrijske vlade Bek je dao ostavku novembra 1908. Njegov naslednik baron Richard von Bienerth , pokušao je umiriti narodnosti uključivanjem njihovih nacionalnih pretstavnika, takozvanih Landsmannministera u svoj kabinet februara 1909, međutim obstrukcija u parlamentu je nastavljena. Nemci, koji su još kontrolisali vladu i javnu upravu, i dalje su smatrali da Monarhija ima misiju širenja nemačke kulture. Sloveni su sve više želeli da od Austrije stvore svoj dom. Češki seljački vođa František Udržal je govorio da Sloveni žele spasiti austrijski parlament potpune propasti, ali da ga žele spasiti za sebe, za Slovene u Habzburškoj monarhiji, koji čine ľ njene populacije. Popis stanovništva iz 1910. godine davao je za pravo Slovenima. Po rezultatima tog popisa od 28.324.940 stanovnika zapadnog dela Austro-Ugarske monarhije, samo se 35,8% stanovnika izjašnjavalo kao Nemačko, 23% stanovništva činili su Česi i Slovaci, 17,8% Poljaci, 12,6% Rusini, 4,5% Slovenci, 2,8% Srbi i Hrvati i 2,7% Italijani. Iste godine, etnička struktura stanovništva Kraljevine Mađarske (bez Hrvatske) bila je sledeća: od ukupno 18.264.533 stanovnika 54,5% pretstavljali su Mađari, 16,1% Rumuni, 10,7%Slovaci, 10,4%Nemci, 3% Srbi, 2,5% Rusini, 1,1%Hrvati i 1,7% ostale narodnosti..

Slovenska brojčana dominancija je u političkom smislu oslabljena odnosom Poljaka, koji su ostajali lojalni centralnoj državnoj vlasti, omogućavajući time da nacionalni sukob u Austriji poprimi oblik prvenstveno nemačko-češke svađe. Čak ni Socijaldemokratska stranka nije uspela prevazići nacionalne antagonizme. Na partijskom kongresu u Brünnu 1899. godine, socijaldemokrati su pretstavili program reforme međunacionalnih odnosa na osnovama demokratskog federalizma, kojim je garantovano pravo narodima Monarhije na formiranje teritorijalnih autonomija po etničkom principu. Karl Renner i Otto Bauer koji su kasnije postali vođe nemačkog socijalizma u Austriji, skicirali su različite programe za rešenje nacionalnog problema u svojim knjigama objavljenim između 1900. i 1910. godine. Međutim, pomenuti napori ipak nisu uspeli sprečiti podvajanje socijalista po nacionalnoj osnovi, te su češki socijalisti proklamovali svoju nezavisnost od Socijaldemokratske partije Austrije 1910. godine.

PARTIJSKO BORBE Ta podela u redovima socijalista oslabila je njihove položaje pred izbore 1911. godine. Više od 50

stranaka se nadmetalo na izborima. Pošto su se nemačke nacionalne stranke ujedinile u tzv. Nemački nacionalni savez, postali su najjače stranka parlamenta sa 104 poslaničkih mesta od ikupno 516. Hrišćanski socijalisti su usled ličnog rivaliziranja unutar vođstva stranke oslabili i dobili su svega 76 poslaničkih mesta. Socijaldemokrati su osvojili 44 mesta, a češki socijaldemokrati 24. Češke stranke su bile veoma podeljene. Oni koji su pretstavljali češki srednji sloj stanovništva zauzeli su 64 mesta. Posle izbora, Bienereth nije uspeo oformiti efektivnu vladu te ga je zamenio Gauč, koji je pokušao izmirit Nemce i Čehe. Neko vreme se činilo da pregovori uspešno teku, ali ekstremistički incidenti su doveli do njihovogn zamrzavanja, tako da je novembra 1911.g. Gaučaova vlada je zamenjena kabinetom grofa Karla von Stürgkh-a. Nesposoban da se u okvirima parlamentarizma nosi sa nacionalnim pitanjem, Štirg je nekoliko puta uzastopce suspendovao rad Rajhsrata. Bilo je karakteristično za opštu evropsku atmosferu da je usled zategnutih međunarodnih odnosa Štirgova vlada umesto nacionalnog pitanja morala da se koncentriše na problem poboljšanja vojne spreme Austro-Ugarske.

SUKOB SA SRBIJOM Austrougarski diplomatski krugovi su posle aneksione krize 1909. g. bili uvereni de je rat sa Srbijom

neminovan. Erental je umro 1912. godine, upravo kada je italijansko-turski konflikt oko Tripolija izazvao porast antiturskog raspoloženja balkanskih naroda. Grof Leopold Berchtold , koji je vodio spoljnopolitičke poslove Austro-Ugarske od 1912, nije bio dorastao zahtevima međunarodne politike u tako kriznom razdoblju. Erental je u prethodnom periodu uspevao da utiša ratoborne zahteve Konrada Hecendorfa, međutim Berhtold

126


je podlegao agresivnoj politici vojnih krugova i mlađih članova ministarstva. Tokom Balkanskih ratova Austro-Ugarska je dva puta zapretila ratom Srbiji ukoliko se ne povuče sa određenih zauzetih teritorija.

U februaru i oktobru 1913. godine Monarhija je razmatrala pokretanje rata protiv Srbije, ali je u oba slučaja nemačka i italijanska podrška izostala. Austro-Ugarska je morala prihvatiti teritorijalne promene nastale balkanskim ratovima kojima je Osmansko carstvo proterano sa tla Evrope. Podržavanjem Bugara protiv Srba, Austro-Ugarska je otuđila od sebe Rumuniju koja je ionako bila nezadovoljna položajem Rumuna u Mađarskoj. Zbog toga Rumunija se priključila Srbiji i Italiji u podršci iredentističkim pokretima unutar Habzburške monarhije. Godine 1914. vodeći krugovi Austro-Ugarske bili su ubeđeni, da je za integritet Habzburškog carstva suštinsko pitanje preduzimanje ofanzivne akcije protiv stranih protagonista iredentističke politike.

Juna 1914. nadvojvoda Franc Ferdinand, naslednik habzburškog prestola prisustvovao je vojnim manevrima U Bosni i Hercegovini, bez obzira na upozorenja da njegova poseta može izazvati neprijateljsko držanje stanovništva. Kada su Franc Ferdinand i njegova žena 28.juna 1914. ubijeni u Sarajevu, austrougarsko ministarstvo spoljnih poslova je odlučilo da iskoristi povoljnu priliku za konačni obarčun sa Srbijom. Pošto je dobijena nemačka podrška, austrougarska vlada je optužila srpsku vladu da je odgovorna za ubistvo pretsolonaslednika. Ove poglede ministarstva spoljnih poslova delio je i premijer Štirg i Konrad fon Hecendorfa. Mađarski premijer grof Ištvan Tisa se protivio ratu, dok nije prihvaćen njegov zahtev da se posle dobijenog rata ne izvrši aneksija delova teritorije Srbije, kako ne bi došlo do povećanja odnosa Srba u Monarhiji. Na ministarskim sastancima od 15. i 19. jula namerno je formulisan takav tekst ultimatuma za koji se očekivalo da ga srpska vlada ne može prihvatiti. Ultimatum je predat srpskim vlastima 23.jula 1914. Odgovor je stigao na vreme 25 jula, ali ga je austrougarska strana držala nedovoljnom pošto nije sadržavala pristanak na dva zahteva: da se neki od srpskih zvaničnika koji su u vezi sa nacionalnom propagandom u Bosni i Hercegovini smene sa svojih položaja; da austrougarski zvaničnici učestvuju u istrazi u vezi sa ubistvom na tlu Srbije, odnosno da učestvuju u gušenju organizacija sa neprijateljskom aktivnošću prema Austro-Ugarskoj. Srpska vlada je istakla da su takvi zahtevi neprimereni i da je jedna nezavisna država ne može prihvatiti, ali je prihvatila mogućnost iznošenja spora pred arbitražu Velikih sila ili pred Stalni sud za arbitražu.

Po prijemu ovog odgovora austrougarski ambasador je napustio Beograd. Berhtold i njegovi saradnici su bili čvrsto odlučili da zarate na Srbiju, bez obzira na mogućnost da bi takav rat mogao prerasti u sukob između velikih sila. Dok su evropske vlade grozničavo tražile kompromisno rešenje, Austro-Ugarska se odlučila na politiku svršenog čina (fait accompli). 28.jula Berhtold je zatražio od Franca Jozefa da potpiše objavu rata, informišući ga da nije isključena mogućnost da sile Antante (Engleska, Francuska, Rusija) predlože neko miroljubivo rešenje ukoliko se objavom rata ne stave pod svršen čin.[eine klare Situation geschaffen].

U međuvremenu nemačka vlada je preuzela kontrolu nad događajima i stavljajući nemačke strategijske interes iznad austrougarskih pretvorio je balkanski konflikt u Evropski.

PROPAST HABZBURŠKE DINASTIJE Tokom razdoblja u kojem su pokreti za nacionalno oslobođenje dostigli svoju krajnju fazu,

manifestovale su se i druge opasne pojave. Od 1915. godine usled ratnih napora postepeno su rasle nestašice opštih životnih potrepština. Od januara 1918. godine javile su se teške nestašice, pre svega u prehrambenim proizvodima. Potaknuti nestašicama i inspirisani pobedom bolševika u Rusiji, razvio se širok štrajkaški pokret. Zahtevi za poboljšanje opskrbe i okončanje rata na tim štrajkovima su kombinovani sa nacionalnih zahtevima u otvorenoj opoziciji režimu. Štrajkove među civilnom stanovništvu pratile su pobune u vojsci i mornarici. Tokom januara i februara vojska i vlada su uspevale potisnuti nemire i protivratne demonstracije, međutim od tog vremena nacionalni zahtevi su postajali sve izraženiji.

Nade koje je vlada polagala u mirovne ugovore sa istočnim državama nisu ispunjene. Mirovni ugovor sa Ukrajnom (potpisan februara 1918.), mir u Brest-Litovsk u (3.marta 1918.) sa sovjetskom Rusijom i Bukureštanski mir sa Rumunijom (7.maja 1918.) nisu olakšale nestašice hrane, a Poljaci su bili iritirani nekim odredbama ukrajinskog ugovora.

Aprila 1918. godine ministar spoljnih poslova Czernin je zamenjen Istvánom Buriánom. Do smene je došlo usled različitih mišenja Karla I i Cernina u vezi sa pitanjem poželjnošću i svrsishodnošću potpisivanja separatnog mira sa silama Antante. Bez znanja Cernina, car Karlo I je 1917. inicirao tajne pregovore sa Saveznicima koje je obelodanio francuski premijer Georges Clemenceau. Nemci su bili ogorčeni, a Cernin je otpušten sa svog položaja. Posle izbijanja afere zbog tajnih pregovora, Burijan i Karlo su otputovali u Spa gde su nemačkog cara Vilhelma II ubedili u svoju nepromenjenu lojalnost. Austrijski Nemci su ovim aktom podređivanja bili zadovoljni, ali je ojačana opozicija Slovena. Tokom maja, slovensko narodno slavlje je pokazalo koliku snagu imaju nezavisnjački pokreti. Ipak Karlo i nemački elementi centralne državne uprave još uvek nisu bili svesni stepena dezintegracije. Jula 1918. premijer Seidler je dao ostavku.

Njegov naslednik Max Hussarek von Heinlein , preduzeo je zakasnele pokušaje preuređenja carstva. Husarekovi napori da federalizuje Habzburšku monarhiju u vreme kada je vojni poraz postao neminovan i

127


nehotice je pripremao teren za formalnu likvidaciju Habzburške monarhije. 16. oktobra 1918. car Karlo I je izdao manifest o federalističkom preuređenju Austrije u federalne jedinice (nemačku, češku, južnoslovensku u ukrajinsku). Poljacima je data sloboda da se pridruže poljskoj državi, Triestu je namenjen specijalan status. Ugarske zemlje su bile izuzete ispod važenja ovog programa. Za samo nekoliko dana u svim austrijskim zemljama formirana su narodna veća, koje su se ponašale kao nacionalne vlade. Poljaci su proklamovali ujedinjenje svih Poljaka u jedinstvenu državu i objavili su svoju nezavisnost 7.oktobra 1918. Česi su proklamovali stvaranje nezavisne Češke republike 28. oktobra. Hrvatski sabor je doneo odluku kojom se “Dalmacija, Hrvatska, Slavonija sa Rijekom proglašuje posve nezavisnom državom prema Ugarskoj i Austriji” i “pristupa u zajedničku narodnu suverenu državu Slovenaca, Hrvata i Srba na cijelom etnografskom području toga naroda” 29.oktobra. Na ovaj način raspad Habzburškog carstva je zapravo bio završen pre okončanja rata.

Bilo je nemoguće da zemlja preživi još jednu ratnu zimu, te je ministar Burijan 14.septembra 1918. objavio poziv svim učesnicima rata u kojima ih je pozivao da rasprave mogućnost završetka ratovanja. Kada su se ovom predlogu usprotivile i Nemačka i Saveznici, Burijan je pokušao utanačiti separatni mir za Austro-Ugarsku. Burijan je 14. oktobra 1918. notu presdeniku SAD Wilsonu tražeći primirje na osnovama tzv. Američki državni sekretar Robert Lansing je 18.oktobra odgovorio da s obzirom na političke događaje prethodnih meseci i na činjenicu da je Češka priznata kao ratujuća zemlja na strani Antanta, vlada SAD više nije u mogućnosti da pregovara sa osnova 14 tačaka. Grof Đula Andraši, koji je zamenio Burijana na položaju ministra inostranih poslova, poslao je novu notu predsedniku Wilsonu. U pozivu na primirje on je proklamovao potpuno pristajanje na uslove od 18. oktobra, izričito priznavanjući nezavisnost Češke. Od tog momenta preostalo je samo da se prekine rat. Novi austrijski kabinet formirao je priznati stručnjak međunarodnog prava i poznati pacifista Heinrich Lammasch. On se nadao da će uspeti spasti Habzburšku monarhiju njenim prestrukturisanjem u federativnu državu. Umesto toga, međutim, on se našao u položaju u kojem je zapravo njegov zadatak postao da nadgleda disoluciju carstva i da sprovede mirnu predaju vlasti. Vlada više nije bila u stanju da utiče na događaje van Beča, a od 30.oktobra teškoće joj je stvarao nacionalno veće austrijskih Nemaca.

Neprijateljstva su završena primirjem od 3.novembra 1918. Još nekoliko dana vlada se nadala da će Habzburška dinastija moći opstati i posle otcepljenja slovensjkih oblasti, međutim čak su i austrijski Nemci izgubili veru u Habzburge i pod uticajem rastućih revolucionarnih strasti naroda i široko raširenog republikanstva prihvatio je Lamašov savet i odrekao se vladarskih prava. On je svoju odluku proklamovao 11.novembra 1918. Ta deklaracija se smatra kao dokument formalnog raspada Habzburške monarhije.

128


BALKANSKI NARODI

GRCI

POLOŽAJ GRKA U OSMANSKOM CARSTVU

Carigrad je pao pod tursku vlast 29.maja 1453. godine. Car Konstantin XI poslednji put je viđen kako se rame uz rame sa svojim vojnicima bori protiv neprijatelja. Posle njegove pogibije široko se rasprostranila legenda da se imperator pretvorio u mermernu statuu i da će se jednog dana vratiti da oslobodi svoj narod. Mada je Carigrad 1453. godine pretstavljao samo bledu senku nekadašnje moći Vizantijskog carstva, ipak pad simbiličnog bastiona hrićanstva u borbi protiv islama izavao je šok po celom zapadnom hrišćanskom svetu, a od strane monogih stanovnika Carigrada shvaćeno je sa rezignacijom. Smatrali su da je to rezultat mnogih grehova Vizantijskog carstva, štoviše, Osmanska vlast i održanje integriteta pravoslavne vere činilo se lakše prihvatljivim od pretenzije papstva, odnosno unije sa katoličkim svetom – što je zapadni hrišćanski svet postavljao kao uslov za vojnu pomoć u oslobođenju od turske vlasti. Rezignaciji je doprinelo opšte rašireno verovanje da će kraj sveta nastupiti 1492. godine.

SISTEM MILETA.Osvajanjem teritorija koje su nekad ulazile u sastav Vizantijskog carstva, osmanska država se suočila

problemom održavanja vlasti nad brojnom nemuslimanskom populacijom. Hrišćanima i Jevrejima kao “narodima knjige” obezbeđen je značajan stepen tolerancije. O tome svedoči i činjenica da je posle proterivanja muslimana iz Španije 1492. godine veći broj španskih Jevreja radije emigriralo u Osmansko carstvo nego u hrišćansku Evropu. Osmanlije su se suočile sa problemom uprave nad mnogovernim i mnogonacionalnim stanovništvom svoga carstva putem obrazovanja mileta. Oni su bili više organizovani na osnovi konfesionalne pripadnocsti nego etničkoj. Zapravo o različitoj etničkoj pripadnosti stanovništva Osmansko carstvo je u početnim vekovima svog postojanja malo vodilo računa.

Vladajući milet je bio muslimanski. Sledeći po važnosti bio je pravoslavni milet, zvan i rimskim, ali je bio više poznat kao grčki. Sem njih postojao je i jermenski, jevrejski i katolički milet, a od 19. veka čak i protestantski milet. Mada je starešina pravoslavnih vernika - ekumenski patrijarh - uvek bio grčkog porekla, naziv grčki milet je pogrešan, jer je pored Grka obuhvatao Rumune, Srbe, Bugare, Albance, Vlahe i određen broj Arapa. Jačanjem nacionalnih osećaja u 18. i 19.veku negrčki pripadnici “grčkog mileta” postajali su sve više ozlojeđeni pritiskom od strane grčkih velikodostojnika pravoslavne crkve – s tim više što se miletom upravljalo peko crkvene organizacije.

Ovlasti ekumenskog patrijarha su bile zaista široke, bez obzira što je postojala izvesna nesigurnost u vezi sa prirodom privilegija darovanih Genadiju II Skolariosu kojeg je na taj rang digao sultan Mehmed II. Genadij II bio je poznat po svojoj opoziciji onima koji su u poslednjim godinama Vizantijskog carstva zagovarali uniju sa zapadnim hrišćanstvom. Patrijarhova vlast je bila značajna i prostirala se kako na crkvena, tako i na svetovna pitanja. U nekim pogledima ta vlast je bila čak veća nego u vizantijsko doba.

Uživanje prilično široke autonomije u vođenju poslova mileta bilo je vezano za garanciju lojalnosti članova mileta osmanskoj Porti i vlasti. Ukoliko se pokazala nelojalnost kazna je bila brza i žestoka, kao što se to pokazalo 1821. godine u vreme grčkog ustanka za nezavisnost – kada je patrijarh Grigorije V bio pogubljen bez obzira na činjenicu da je on odlučno osudio ustanak. Na Zapadu je ovaj čin ocenjen kao akt bezumnog varvarizma. U očima Osmanlija pak Grigarije je teško podbacio, pošto nije uspeo izvršiti svoju osnovnu dužnost prema državi: da osigura vernost pripadnika svog mileta - čime je omogućio nemire i krvoproliće.

OBLICI SAMOUPRAVE GRČKOG STANOVNIŠTVA Pored milet sistema relativno povoljnom položaju grčkog stanovništva Osmanskog carstva doprinela

je i široka samouprava koju je najveći deo stanoviništva imalo. Izgradnji te autonomije doprinele su s jedne strane specifične crte organizacije turske vlasti, kao i geografske karakteristike grčkih zemalja. Dobra, plodna zemljišta postojala su pre svega u Tesaliji i na Peloponesu, te do razvoja turskog feudalnog sistema, do organizovanja vlastelinskih poseda je moglo doći u pomenutim predelima, gde su i postojali čiftluci, hasovi i zadužbinska zemljišta. Na ostalim oblastima brežuljkastog, planinskog karaktera slabe rodnosti, stanovništvo se pretežno bavilo stočarstvom - uzgajem ovaca, a postojali su i manji zemljišni posedi, koje su njihovi obrađivači držali zapravo u privatnom posedu. Pri tome se turska vlast trudila da drži pod kontrolom gradove i saobraćajnice, dok su seljaštvu i stočarima po planinama dozvoljavali da sami uređuju svoje poslove – pod pretpostavkom da su uredno plaćali poreze. Useld toga, neke oblasti poputi Mani na Peloponesu, Suli u Epiru ili Agrafa na Pindu, faktički su bile nezavisne od centralne vlasti.

Zbog navedenih razloga – kojima bismo trebali dodati i teškoće koje je pretstavljala kontrola mnogobrojnih ostrva i razuđene grčke zemlje - u kontinentalnoj Grčkoj i na grčkim ostrvima nastao je vitalan

129


gde je drugi razlog?


proveri ime na srpskom


sistem samouprave. Karakteristika turske vlasti bila je i osobina da je radije pregovarala sa organizovanim hrišćanskim grupama nego sa pojedincima, te su lokalne strukture vlasti, nastale pre turskog osvajanja, ostavili i čak ohrabrivali u radu. Odgovarajući toj politici, pored turskih upravnih vlasti opstala je i mreža lokalnih grčkih samouprava. Lokalne vlasti su se prihvatile obaveze razrezivanja i ubiranja poreza i organizovanja milicije.

Ovaj sistem samouprave najviše se razvio na Peloponesu posle odlaska Mletaka 1715.g. Selima su upravljala lica od lokalnog autoriteta, seoska veća su rešavala sve lokalne probleme i slala deputate u vilajetsko veće, kao i pretsavnike koji su u peloponeskom senatu kontaktirali pretstavnike drugih vilajeta. Sam peloponeski senat je raspravljao pitanja vezana za upravu i poreze. Dva Muslimana i dva hrišćana iz ovih deputacija činila su stalno savetodavno telo peloponeskog vezira. Grci sa Peloponesa su imali i pravo da šalju dva svoja pretstavnika u Carigrad, da tamo direktno zastupaju interese svog stanovništva.

Pretstavnici lokalne uprave bili su ljudi konzervativnih nazora. Pomagali su osmansku upravu ali po svom duhu i ciljevima bili su vezani za pravoslavnu crkvu. Vrhovna vlast se nalazila u rukama lokalnih notabiliteta (arhonti) koji su bili ujedno i najveći hrišćanski zemljoposednici i zakupci poreza. Oni su se čvrsto držali svojih privilegije i nisu ni pomišljali da se suprotstave Turcima. Često ih ništa drugo nije interesovalo sem iskorišćavanja svog položaja za lično bogaćenje. Kasnije su zbog ovakvog odnosa prema turskoj vlasti i svojim sugrađanima puno kritikovani. Bez obzira na svoje dobro materijalno stanje i značajnu društvenu ulog nisu se organizovali u posebnu klasu već su delovali unutar klanova - često međusobno zavađenih.

Grčka ostrva su bila u još povoljnijoj situaciji od kontinentalnih oblasti: poštu su većinom pripadala članovima osmanske vladarske kuće, nalazila su se pod jurisdikcijom tzv. kapudan-paše (glavni komandant flote), ali je u 18. veku uprava nad ostrvima faktički prešla u ruke dragomanu flote – koji je redovno bio Grk. Zauzvrat za neke usluge, npr. ako su davali mornare za tursku flotu, stanovnici ostrva dobijali su određene privilegije: poreske olakšice ili samoupravu. Samoupravni organi su bili važni i u pravosuđu gde su hrišćanski činovnici u saradnji sa pravoslavnom crkvom pretstavljali važnu protivtežu turskom kadiji.

Mada lokalne samouprave nisu postali centri otpora osmanskoj vlasti, ipak su imali znatnu društvenu ulogu, jer su zaštitili Grke od asimilacije u muslimanski svet kao i od nepoštovanja zakona i nasilja - pre svega u onim slučajevima kada je centralna vlast zakazala. Stanovništvo je trebalo zaštititi i od pirata i od klefta. U odbrani od klefta važnu ulogu su imale hrišćanske oružane formacije u teško prohodnim planinskim oblastima kontinentalne Grčke. Da bi održala svoju vlast i radi borbe protiv klefta u udaljenim delovima države, Porta je organizovala armatoluke ili kapetanate. U delokrug pojedinih odreda armatola spadao je izvestan broj sela gde su oni trebali da obezbede poštovanje zakona i ubiranje poreza. O finansiranju armatola brinula je oblast koju su štitili. Vođe su nazivani kapitaniosima, a njihove sledbenike palikarijama. Mada su imali ovlasti osmanske vlasti, uživali su poverenje naroda jer su u nesigurnim vremenima slabljenja centralne vlasti dobro obavljali svoj zadatak. Pored armatola postojala je i policija – kapoi čije su članove vrbovale lokalne samouprave ili notabiliteti.

U određenim okolnostima od armatola veću slavu imali su klefti - vrsta hajduka, boraca protiv turske vlasti, protiv kojih su se borili npr. armatoli. Organizovali su se u grupe od 50-60 lica. U narodu su važili za snažne, odvažne, nepobedive junake, odlične strelce, ljude koji trpe i gladovanje i žeđ. Bili su naviknuti na gerilski način borbe, naročito su bili spretni u noćnim napadima. Stoički su podnosili duge torture u turskom zarobljeništvu. Naviknuti na stalnu misao o strahotama u slučaju zarobljavanja, pozdravljali su se rečima: “Neka je smrtonosno tane koje Te pogodi!”

GRCI U DRŽAVNOJ UPRAVI OSMANSKOG CARSTVA

Za razliku od drugih balkanskih naroda, za Grke je bila karakteristična velika geografska raspršenost: po kontinentalnim delovima Grčke, grčkim ostrvima i kolonijama po Evropi i Balkanu. Bez obzira na ovu okolnost, od svih naroda koji su živeli pod osmanskom vlašću do početka 18. veka najpovoljniji status stekli su Grci. Mada je većina grčkog naroda živela poput svih ostalih pripadnika balkanskih naroda, jedan njihov tanak sloj se zahvaljujući svom značaju u trgovini, finansijskim transkacijama i položaju u osmanskom upravnom sistemu izdigao čak iznad dobrog dela muhamedanaca - a njihov značaj u Osmanskom društvu u pozitivnom smislu odrazio se i na položaj Grka u celini. Taj najuticajniji sloj grčke zajednice pretsavljali su fanarioti. Naziv su dobili od reči fanar koji označava svetionik, a odniosi se na svetionika u Carigradu oko kojeg se nalazio grčki kvart i sedište carigradske patrijaršije. Fanarioti su pretstavljali vrh grčkog društva, bile su to najbogatije i najimućnije porodice iz čijih redova su poticali mnogi funkcioneri civilne uprave osmanske države od druge polovine 17.veka do prvih decenija 19.veka. Izvorno njihove porodice su se obogatile trgovinom. Od 1669. do 1821. iz redova fanariota poticali su dragomani; u periodu 1711-1821 fanarioti su bili imenovani kneževi rumunskih kneževina, igrali su dominantnu ulogu u Pravoslavnoj crkvi i često uticali na izbor crkvenih velikodostojnika, pa i carigradskog patrijarha.

Većina fanariotskih porodica bila je grčka, ali je bilo među njima i greciziranih italijanskih, rumunskih i albanskih porodica. Zahvaljujući svojim pozicijama u višoj državnoj upravi sticali su ogromna bogatstva, a preko toga i veliki uticaj. Profitirali su od korumpiranosti osmanskog sistema. Kako su Turci sve manje bili uspešni u ratovanju, s time više su bili primorani da stupaju u pregovore sa hrišćanima, hrišćanskim

130


proveri ispravnost izaraza


silama. Pošto njihovi čelnici nisu rado učili evropske jezike kao prevodioce koristili su Grke kao pretstavnike najobrazovanijeg balkanskog naroda sa brojnim vezama van Carstva. Usled ove okolnosti Grci su na svim nivoima dolazili na poziciju dragomana.

Kao dragomani Grci su zauzimali četiri veoma važna položaja:-glavnog dragomana, zapravo položaj državnog sekretar za spoljne odnose,-dragomana flote, koji je održavao veze između glavnog admirala flote sa stanovnicima grčkog

arhipelaga.-položaj guvernera Moldavije i VlaškeOvo je s time značajnije što su hrišćani u visoku osmansku službu dolazili samo ukoliko su prešli na

islamsku veru. U suprotnosti sa njima, fanarioti su zadržali svoju hrišćansku veru, štoviše održavali su jake veze sa carigradskom Patrijaršijom. Prvi fanariota na visokom položaju bio je Panajiotis Nikusios, koga je Ahmed Ćuprilić (Köprülü) 1699.g. imenovao za glavnog dragomana. Najpoznatiji fanariotski državnik bio je Aleksanadar Mavrokordat koji je bio glavni dragoman u periodu 1673.-1709. Pohađao je univerzitet u Padovi. Bio je diplomata sa najvišim rangom na pregovorima koji su doveli do Karlovačkog mira 1699.g.

Nije bez značaja da su fanarioti zbog položaja koji su zauzimali u osmanskoj državnoj upravi poznavali mnoge državne tajne. Svojim bogatstvom značajno su uticali na politiku carigradske patrijaršije - tome je išla u prilog činjenica da je Patrijaršija često bila u materijaloj oskudici. Fanarioti su u Sinodu obezbedili sebi mesta rezervisana za svetovna lica i uspevali su da na prazna mesta u crkvenoj uprave postave svoje poslušne ljude.

Sa jačanjem uticaja fanariota došlo je do promene u crkvenoj politici carigradske patrijaršije: dok je do 18. veka važio princip da ona pretstavlja ortodoksne hrišćane u celini, pod uticajem fanariota naglasak sve više je padao na Grke, odnosno njihove interese. Najodlučniji korak u ovom pravcu značilo je ukidanje samostalnosti Pećke (1760) i Ohridske (1770) arhiepiskopije, odnosno njihovo podređivanje eksarhi imenovanoj od strane carigradskog patrijarha. Ova mera više je štetila bugarskim kulturnim interesima, nego srpskim, pošto su Srbi imali svoj alternativni centar u Sremskim Karlovcima. U Moladviji i Vlaškoj također su dominirali fanarioti. Jedina samostalna crkvena organizacija postojala je u Crnoj Gori. Gruzijska crkva je bila slaba, a rusku patrijaršiju je Petar Veliki ukinuo.

Značajnu ulogu u ekonomskom, kuturnom i političkom životu Grka igrale su njihove trgovačke kolonije. Jake kolonije nalazile su se u Kraljevini obeju sicilija, Veneciji, Londonu, Marselju, Beču - od kojih se mletačka kolonija pokazala kao najsnažnija, a kasnije veliki značaj dobila je kolonija u Odesi. Pripadnici tih kolonija sačuvali su svoj jezik, veru i imali su jak osećaj zajedništva. Bavili su se pre svega trgovinom, držali su radnje, njihov manji broj bavio se poljoprivredom. Značajan razlog prosperiteta Grka bila je njihova važna uloga u trgovini u samom Osmanskom carstvu. Pretstavljali su važan element balkanskih gradova - prvenstveno onih kraj prometnih puteva.

Zahvaljujući svojim vezama van Osmanskog carstva, svojoj ulozi u državnom i ekonomskom životu Turske, dominantnom položaju u pravoslavnom miletu, svojoj ekonomskoj snazi i činjenici da su u obrazovanju i kulturi prednjačili nad drugim hrišćanskim narodima Turske, Grci su tokom 18. i 19.veka postali nauspešniji i najbogatiji balkanski narod.

UTICAJI SPOLJNOPOLITIČKIH ČINILACA NA POLITIČKE ODNOSE GRKA I OSMANLIJA Ratovi evropskih sila sa Turskom imali su značajan uticaj na život balkanskih naroda, pa tako i Grka.

Do prvih decenija 18.veka osetan je bio uticaj tursko-mletačkih odnosa, a u kasnijem periodu sve više je jačao uticaj Ruskog carstva, Francuske i Engleske. Pre 18.v. Mletačka Republika držala je izvestan broj ostrva u Egejskom moru, zatim Kipar, Krit, Pelopones. Međutim, njena snaga je posle dugotrajnog rata za Krit 1645-1669 počela opadati. Ovaj rat je ekonomski i vojno znatno oslabio Veneciju. Pri tome moramo primetiti da je u grčko-mletačkim odnosima važila parola: “...turban profete je još uvek lepši od episkopske kape.” Razlog tom shavatnju treba tražiti u militantnosti katoličke crkve, za razliku od islama. Sem toga mletački upravni sistem je bio osetno efikasniji od turskog, te je učešće Grka u vlasti bio manji, ubiranje poreza uspešnije. Grčkom stanovništvu je teško padala i praksa mletačkih vlasti da lokalno stanovništvo angažuje za javne radove i izgradnju tvrđava. Materijalne terete značilo je i oizdražavanje mletačke okupacijske vojske. Sem toga, postojalo je i privredno takmičenje između grčkih i mletačkih trgovaca. Svoj najveći uspeh Mleci su postigli za vreme Velikog bečkog rata, 1687. g. kada su uz pomoć domaćeg grčkog stanovništva uspeli okupirati Pelopones i dopreti do Atine. Tom prilikom bombardovali su i Partenon, najveću grčku svetinju. Međutim zbog gore navedenih razloga turske trupe su 1714. povratile Pelopones gotov bez otpora.

Posle Požarevačkog mira 1739. godine nastupio je duži period mira. Međutim 1760.-ih godina ruska zainteresovanost za ortodoksnu crkvu i Grčku postala je izrazita. Tokom priprema za rat protiv Osmanskog carstva, Rusija je poslala agitatore u grčke zemlje (Grigorios Papadopulos artiljerijski kapetan, braća Grigorij i Aleksij Orlov) sa ciljem pripremanja grčkog ustanka. Grci su od Rusije očekivali najmanje 10.000 vojnika, puno oružja, vojne opreme i municije. Međutim stigla su samo 4 broda sa par stotina slabo naoružanih vojnika i malo municije. Akcija je ipak pokrenuta i aprila 1770. zauzeto je Navarino. Pri akciji hrišćani su masakrirali mnogo civila i opljačkali ih. Turska carska vojska je bila zauzeta na važnijim ratištima, te je poslala Albance

131


süveg


proveri


da smire situaciju. Oni su kod Tropolisa porazili Grke i Ruse i izvršili strahovitu odmazdu. Bilo je puno ubijenih i načinjena je velika materijalna šteta. Akcija se do te mere izmakla kontroli da je na kraju Porta morala poslati turske trupe da zauzdaju Albance (1779.).

Kao što vidimo, Prvi grčko-ruski pokušaj doživeo je potpuni poraz i doneo mnoge patnje grčkom narodu. Ipak s obzirom na uspehe Ruskog carstva na drugim ratištima, odredbe Kučuk-Kajnardžiskog mira (1774.) su za stanovništvo grčkih ostrva - Arhipelaga, predviđale opštu amnestiju i velike poreske olakšice, garantovana je sloboda hrišćanske vere kao i gradnje i održvanja, pravoslavnih crkava. Bez obzira na poraz, u Rusiji je ostalo veliko interesovanje za Grčku. Nije pretstavljao tajnu ni tzv. Grčki plan Katarine Velike i Josifa II. Oni su planirali zajedničku vojnu akciju protiv Osmanskog carstva s krajnjim ciljem njenog potiskivanja sa Balkana. U vezi sa tim planom Katarina II i Josif II su 1781.g. sklopili ugovor o prijateljstvu i saradnji. U njihovoj daljoj prepisci utvrđeni su detalji preuređenja Balkana posle poraza Turske u budućem ratu: od Vlaške, Moldavije, Besarabije treba obrazovati autonomnu rumunsku državu na čelu sa hrišćanskim knezom; sa centrom u Carigradu treba vaspostaviti Grčko Carstvo - pod vlašću Katarininog unuka kneza Konstantina - ali bez mogućnosti da se to carstvo ujedini sa Rusijom. Josif II je za svoju državu tražio Hotin, Malu Vlašku (do Olta), Nikopolj, Vidin, Oršavu, Beograd, a Istru i Dalmciju u zamenu za Moreju, Krit, Kipar i druga grčka ostrva koja bi pripala Grčkom carstvu. Sem pomenutih, Habzburško carstvo je tražilo slobodno ušće Dunava za trgovinu. Mada su saveznici postigli izvesne uspehe, predviđeni široki planovi međutim usled višetrukih nepovoljnih okolnosti nisu mogli biti ostvareni: uskoro po početku rusko-austrijskih vojnih akcija protiv Turske (1787/1788) izbila je Francuska revolucija, ali su se i Pruska, Engleska i Švedska protivile slomu Turske, odnosno ruskom i austrijskom širenju na Balkan, te su zauzele preteći stav. Štaviše od 1788. do 1790. godine došlo je do rata između Rusije i Švedske. Austrijska monarhija se posle smrti Josifa II morala suočiti sa teškom i složenom unutrašnjom situacijom, a vojsku je kosila kuga i druge zarazne bolesti. Za vreme rusko-turskog rata 1788-1792. bio je upućen poziv i Grcimam na ustanak, ali poučeni prethodnim primerom većina ih se nije odazvala. Priliku su iskoristili katolički Albanci u Suli, ali ih je porazio Ali-paša Janinski. Austrija je rat zakljičila u Svištovu 1791, Rusija u Jašiju 1792.g. Mir u Jašiju nije imao odredbe vezane za Grčku. Bez obzira na neuspešnost ovog ratovanja, ruski agenti su i dalje preplavljivali Grčku grčki mladići su u sve većem broju odlazili na školovanje u Rusiju.

Zahvaljujući svom stalnom interesovanju, ali pre svega pravoslavnoj veri, Rusija je bila u to vreme najuticajnija strana sila u Grčkoj. Usled povoljniha odredaba mirovnih i trgovačkih ugovora, Rusko carstvo je steklo značajna prava u Turskoj. Naročito važno je bilo pravo otvaranja konzulata. Konzuli Rusije u Otomanskoj imperiji bili su većinom grčkog porekla i imali su svoje urede gotovo u svim većim grčkim gradovima. Bili su to centri gde su se okupljali proruski orijentisani politički elementi. Pogodnost za grčku stranu pretstavljala je i činjenica da su na osnovu ugovora sa Portom, grčki brodovi plovili pod ruskom zastavom i sem efektne zaštite uživali su i trgovačke olakšice slično kao ruski brodovi. Prvih g. 19.veka, pošto su francuski brodovi istisnuti sa Sredozemnog mora, ruski flota je prevladala. Nova crnomorska ruska luka Odesa postala je važan privredni centar, a grčki trgovci su stekli veliki uticaj u njemu.

Grčko sveštenstvo, trgovci, fanarioti računali su na rusku političku i vojnu pomoć. I zaista, jedino je Rusija pokazivala permanentnu zainteresovanost za podelom Osmanskog carstva.

GRČKA NACIONALNA IDEJA.Grci su bili u društveno-ekonomskom pogledu najrazvijeniji i u kulturnom pogledu najnapredniji

narod Jugoistočne Evrope, te nije čudo da su se od balkanskih naroda kod njih najranije odomaćile savremene ideje prosvećenosti i moderna nacionalna ideologija. Nove ideje širile su se pre svega preko knjiga, škola, duhovnih, ekonomskih i političkih kontakata sa najrazvijenijim zemljama evrope. Već tokom 17. i 18. veka postojalo je desetak grčkih štamparija na Balkanu, a pored njih grčke štamparije su radile u Beču, Veneciji, Petrogradu, Jerusalimu i Alepu. Prvo književno delo štampano novim, modernim grčkim jezikom (katarevusina) objavljeno je 1526.g. a gramatika tog jezika 1527.godine - oba dela u Veneciji. Kasnije, u periodu 1670-1770. rukopisne knjige su u potpunosti zamenjene knjigama štampanim u nekoliko stotina primeraka. Sem napretka u izdavaju knjiga na grčkom jeziku, za razvoj kulture i nacionalne svesti Grka bila je važna razgranata mreža škola, gde su sem grčkog jezika uspešno predavani i francuskli i drugi strani jezici - što je bilo od daljeg uticaja na kulturni i obrazovni napredak Grka. I pored dobrog sistema grčkog školstva najbogatije porodice svoju decu su slale na univerzitete u Parizu, Padovi, Beč, Lajpcig, Moskvu i Petrovgrad. Oni su na povratku sa svojih studija preneli grčkom narodu savremene ideje prosvećenosti, romantike i nacionalizma.

Prvi u nizu plejade velikana grčkog nacionalnog pokreta bio je Eugenos Vulgaris. Studirao je u Padovi, a kasnije predavao u brojnim gradova Osmanskog carstva i Evrope. Preveo je nekoliko radova Džona Loka i Voltera na grčki jezik. U Petrovgrad je stiago 1772.g. i stupio je u službu Katarine Velike. U skladu sa caričinom politikom usmerenom na potiskivanje Turaka sa Balkana i stvaranja Grčkog carstva Vulgaris je formulisao na grčkom jeziku pozive na ustanak koje su ruski agenti širili po balkanskim zemljama.

Druga istaknuta ličnost grčkog preporoda bio je Adamantios Korais, koga su njegovi bogati roditelji poslali u Amsterdam (1771.) da se bavi trgovinom, međutim umesto toga, Korais se posvetio grčkoj filologiji.

132


Albanac


(Pelopones?)


Poput svojih brojnih savremenika, smatrao je da da je jezik najznačajniji određujući činilac nacije i da nacionalni jezik treba da razumeju svi pripadnici iste nacije. On je od 1789.g. u 26 tomova publikovao dela velikana klasične grčke književnosti. Komentare i predgovore ovim delima pisao mešavinom kulturnog grčkog (katarevusa) jezika i gramatički jednostavnijeg narodnog grčkog sa brojnim slovenskim, albanskim, turskim rečima. Isti jezik je koristio i u pamfletima, brošurama štampanim 1789-1805 u kojima je oštro kritikovao zastareli turski državni i društveni sistem i popularizovao revolucionarne ideje. Koraisova jezička reforma izazvala je sličnu reakciju pravoslavne crkve kao kasnije Vukova reforma srpskog jezika. Reakcija se javljala i kao odraz negativnog stava grčke pravoslavne crkvene hijerarhije na koncept grčke nacionalne ideje zasnovane na jeziku - poštoje bilo jasno da u novim nacionalnim državama koje će nastati na ruševinama Turske grčko sveštenstvo neće moći održati svoj uticaj i društveni značaj. Iz ovog sukoba interesa nastao je specifičan kompromis, potvrđen i odlukom vlade sredinom 19.veka: za potrebe javne uprave i nauku zadržan je klasičnom grčkom jeziku bliski kulturni novogrčki jezik, a jezikom svakodnevnog života, štampe i beletristike proglašen je narodni grčki jezik. Ova dvojnost u upotrebi grčkog jezika opstala je do perioda iza II svetskog rata kada je prevladao narodni jezik.

Treća velika ličnost grčkog nacionalnog pokreta bio jehelenizirani Vlah iz Tesalije Riga od Fere (poznat i kao Rigas Velestinlis). Pošto je 1777. ubio jednog turskog velikaša morao se na izvesno vreme pridružiti kleftima, a kasnije se skrivao po raznim pokrajinama i gradovima Carstva. Proveo je nekoliko godina i u službi hospodara podunavskih kneževina, a 1790. godine obreo se u Beču gde je došao pod uticaj ideja Francuske revolucije - o čemu svedoče njegovi revolucionarni članci. Publikovao ih je sa ciljem širenja ideja i potsticanja pan-balkanskog ustanka protiv Osmanske vlasti. Među ovim traktatima nalazila se “Deklaracija ljudskih prava” kao i “Nov ustav za stanovnike Rumelije, Male Azije, Egejska ostrva i kneževine Moldaviju i Vlašku”. Za razliku od svojih prethodnika, koji su se dobrimdelom zadržavali na kulturnom radu i širenju ideja nacionalnog preporoda, Roga od Fere je razvio političku aktivnost sa konkretnim ciljem dizanja opšteg balknskog ustanka u kojem bi zajedniči učestvovalo Grčko i negrčko stanovništvo Balkanskog poluostrva. Predviđao je osnivanje Helenske Republike državu koja bi pretstavljala domovinu za sve stanovništvo Balkana (pa i delova Male Azije) bez razlike na nacionalnu i versku pripadnost. Bilo bi to u suštini obnovljeno Vizantijsko carstvo, s time da bi monarhističke ustanove bile zamenjene republikanskim ustanovama po francuskom modelu. Insistiranje Rige na kulturnoj predominanciji Grka kao i zvaničnom grčkom jeziku ipak je značilo da Grci ne bi bili samo prvi među jednakima, već su bi imali sličan vladajući položaj kao poljsko i mađarsko plemstvo u Poljskoj odnosno Mađarskoj. Takvo zamišljana država na duže staze nije privlačila ostale balkanske narode, te Rigini ambiciozni planovi nisu ostvareni. Sam Riga nije uspeo doživeti dizanje grčkog ustanka jer od strane jednog svog sunarodnika izdan, pao je u ruke austrijskim vlastima, koji su ga zajedno sa nekolicinom istomišljenika odmah izručili Turskoj. Turci su ga zadavili leta 1798. u beogradskoj tvrđavi. Mada je Rigina zavera doživela mizeran kraj, ipak je njegov gotovo samački krstački rat poslužio kao inspiracija kasnijim generacijama grčkih nacionalista. No on nije bio samo idejni utemeljitelj i propagator oslobodilačke borbe Grka već i jedan od začetnika panhelenskog grčkog nacionalizma, odnosno Megali ideje.

Bez obzira na svoju tesnu vezu i ulogu u visokoj državnoj upravi osmanskog carstva, cilj fanariota nije bio dobrobit ili jačanje osmanske - već obnova grčke države. Najveće fanariotske porodice su smatrale da direktno potiču od slavnih vizantijskih porodica. Istraživali su svoje poreklo, pa su i fabrikovale genealoške tablice sa ciljem potvrde takve svoje tvrdnje. Krajnja namera fanariota bila je obnova slavnog Vizantijskog carstva. Oni su je zamišljali kao višenacionalnu državu u kojoj bi grčko plemstvo igralo odlučujuću ulogu. Ova ideja pretstavljala je osnovu Megali ideje (Velika ideja) javno oznete prvi put 1844.g. koja je sve do 1922.g. igrala važnu ulogu u formiranju grčke nacionalne ideologije.

Grčka preporodna ideja koncipirana na istorijsko-pravnim, a ne na modernim jezičkim osnovama izazvala je reakciju kod negrčkih pravoslavnih naroda u Osmanskom carstvu, čemu je doprinela činjenica da su tokom 18.veka bogati i uticajni pretstavnici grčkog naroda stekli dominantnu poziciju unutar pravoslavnog mileta. To je bilo od posebnog značaja s obziroma da je većini balkanskih hrišćana jedina mogućnost za školovanje bila vezana za crkvu. U takvim okolnostima grčka dominancija, grčka obojenost crkvene kulture je za negrčke balkanske narode bila neprihvatljiva i rađala je otpor. Stoga, jedan od prvih ciljeva nacionalnih pokreta Srba, Bugara i Rumuna je bilo ograničenje ili ukidanje grčkog uticaja. To je naravno umanjivalo ugled carigradskog patrijarha i smanjivao njegovu vlast nad balkanskim pravoslavnim narodima. Mogli bismo reći da su zbog toga nacionalni pokreti nastajali nezavisno - štoviše, naspram najvišem crkvenom autoritetu u Carigradu.

HETERIJA, GRČKI USTANAK.Primer Rige od Fere u velikoj meri je uticao na tri mlada pripadnika grčke trgovačke dijaspore

Emanuela Ksantosa, Nikolasa Skupasa i Atanasiosa Cakalova. Oni su 1814. godine u grčkoj koloniji Odesi oformili tajno zavereničko društvo pod imenom Philikí Etaireía, odnosno “Prijateljsko društvo” sa jasnim ciljem da polože temelje jednom koordiniranom, oružanom ustanku balkanskih naroda protiv Osmanske vlasti. Organizacija Heterije nije se mnogo razlikovala od savremenih sličnih tajnih društava. Zapravo, rituali

133


inicijalizacije bili su pod snažnim uticajem masonerije. Postojale su četiri kategorije članova od vlamis-a (brat) do poimin-a (čuvar stada). One koje bi izdali konspiraciju surovo su likvidirali. U prvi mah namera društva da vrbuje članstvo po celom grčkom svetu, nije nailazila na veći odziv, međutim od 1818.g. postignuti su prvi uspesi pre svega u grčkim zajednicama u dijaspori. Vođstvu Heterije je bilo jasno da je za uspeh planirane akcije neophodna ruska pomoć i ugledni vođa i da pretežna većina Grka gleda na svoju pravoslavnu rusku braću kao na svoje buduće osloboditelje.

U želji da za vođu ustanka izaberu što ugledniju i moćniju ličnost, učinjeni su pokušaji za pridobijanje grofa Joanisa Kapodistriasa, Grka sa ostrva Krf, koji je od 1816. bio u službi ruskog cara Aleksandra I kao ministar spoljnih poslova, i koji je bio dobro upoznat sa aktuelnim evropskim političkim kretanjima. Konzervativni Kapodistrija je pak bio odbojno raspoložen prema ideji zavere i ubeđivao je Grke da se strpe do sledećeg rusko-turskog rata kad bi se mogli nadati postizanju autonomije unutar otomanskog carstva sličnoj onoj koju je Srbija uživala od 1813. godine. Mada je smatrao da plan Heterije nema budućnosti, Kapodistrija ih ipak nije odao. Posle odbijanja od strane grofa Kapodistrije, vođstvo ustanka je ponuđeno drugom Grku u ruskoj službi, knezu Aleksandru Ipsilantiju koji međutim nije imao dovoljno političkog iskustva.

Mada nisu dobili ni političku ni materijalnu podršku Rusije, vođe Heterije se nisu ustručavale da uvek istaknu kako deluju sa znanjem i odobrenjem Ruske vlade. Dalo se naslutiti da na čelu tajne organizacije stoji sam ruski car. Većina ruskih konzula na Balkanu bili su Grci te su podržavali grčke planove. zahvaljujući priči o ruskom patronatu Heterija je uspela pridobiti važne pristalice: grčakog patrijarha Germanosa, Teodorisa Kolokotronisa najuglednijeg vojnog vođu i Petrobeja Mavromihalisa gospodara Manije na Peloponesu, itd. 54% članova Heterije činili su trgovci, zatim vojna i crkvena lica i najmanji je bio procenat seljaka. 1820. nisu uspeli zadobiti Kapodistriasa za vodeću ulogu, ali je ovaj predložio ruskog generala Alkesandra Ipsilantija. I Ipsilanti je podgrevao priču o ruskom patronatu. Davao je sebi zvanja u smislu: zamenik, vicekralj. Heterija nije dobila oružje iz ruskih arsenala, ali su novac i druge potrebpštine otvoreno prikupljali. U svojim planovima Heterija je veliku ulogu davala ustanku u rumunskim kneževinama bugarskim oblastima i kneževini Srbiji, međutim kod balkanskih naroda nije postojao naročiti entuzijazam za ovaj projekat, jer su bili ozlojeđeni privilegisanim položajem Grka u Otomanskom carstvu, kao i njihovom težnjom da u kulturnom i crkvenom pogledu heleniziraju druge balkanske narode - pri čemu je pritisak koji su u tom smislu vršili na balkanske narode jedva bio manji od turskog. O događajima u Moldaviji i Vlaškoj govorićemo u posebnom odeljku, u vezi sa Srbijom pomenimo samo da je Heterija uspela vrbovati Karađorđa, međutim knez Miloš Obrenović radi osiguranja dotadašnjih tekovina nije želeo učestvovati u zbivanjima, te ga je dao pogubiti. Knez Miloš je ostao uzdržan i lojalan Turskoj tokom celog grčkog ustanka.

Mada nisu uspeli obezbediti pomoć drugih balkanskih naroda, zaverenicima je u početku barem pošlo za rukom da iskoriste unutrašnje probleme Turske vezane za suviše veliku moć pojedinih oblasnih gospodara. Sultan Mahmud II, koji je stupio na tron 1808. godine, bio je odlučan da povrati ozbiljno uzdrmani autoritet centralne državne vlasti. U tom cilju tokom zime 1820. godine pokrenuo je napad na pokrajinskog velikaša, odmetnika od centralne vlasti, Ali Pašu Tepelenija Janinskosg koji je iz svoje prestonice u Janini proširio svoju vlast na velik deo kopnene Grčke. Tepeleni je pretstavljao ozbiljnu pretnju integritetu osmanske države pošto je paralelno sa nominalnim priznavanjem sultanove vlasti na dužem planu hteo izgraditi samostalnu državu. Dvoumeći se između otpadnika od centralne vlasti i sultana, Ali-paša je stupio u vezu sa hrišćanskim državama, kao i sa Heterijom, nadajući se da će u postizanju svojih dalekoročnih ciljeva moći osloniti na njihovu pomoć. Odbijajući da prihvati Alijinu faktičku izdaju, sultan Mahmud II se 1819. godine odlučio na njegovo uništenje. Svestan te situacije, Ali-paša je pokušao ojačati svoju poziciju davanjem olakšica stanovništvu sela pod svojom vlašću i pozvao vojne starešine na otpor sultanu. Određen broj hrišćana se odazvao tom pozivu, ali je sultanova vojska primorala Aliju na uzmicanje.

Vojna sila koju je Muhamed II angažovao protiv Alije bila je toliko jaka da se stvorila veoma povoljna prilika za pokretanje grčkog ustanka. Aleksandar Ipsilanti (sin vlaškog kneza Konstantina Ipsilanija) i Heterija su zbog njenih ljudskih i materijalnih resursa, ali i zbog - kako su smatrali - nužne intervencije Rusije, u akciju hteli uvući i dve rumunske kneževine. Zamisao je bila da se akcija pokrene simultano u Kneževinama i na Peleponesu, međutim usled odugovlačenja priprema na Peloponesu, akcija je otpočela ranije u Vlaškoj i Moldaviji. Delatnost raznih ustaničkih centara nije bila dovoljno sinhronizovana, te je na Peloponesu do izbijanja ustanka došlo više usled unutrašnjih, lokalnih uzroka.

Okolnosti za ustanak na Peloponesu bili su povoljni: Grci su putem svojih starešina dobrim delom sami uređivali svoje poslove - van gradova gospodari su bili u većoj meri Grci nego Turci - raspolagali su sa priličnim brojem naoružanih ljudi, pre svega u Maniju, i održavali su veze sa stanovnicima Arhipelaga koji su imali sličnu samoupravu i flotu. Za ustanike na Peloponesu i Heteriju pogodnu okolnost pretstavljala je činjenica da je pažnju Porte najviše zaokupljala secesionistička politika Ali-paše i da je u početku bila manje zainteresovana za aktivnost Heterije i ustanak Grka nego za borbu sa Ali-pašom. Ali-paša je raspolagao realnom političkom i vojnom snagom i uvek je uspevao da na svoju stranu privuče hrišćane - Grke ili Albance.

U napetoj političkoj situaciji tokom marta 1821. godine osmanski funkcioneri pozvali su pravoslavne starešine na razgovor u Tripolis. Dogodilo se upravo ono čega se sveštenstvo i pribojavalo: bili su zatočeni -

134


proveriti njegovu tačnufunkciju


ili pomoćnik ministra?


između ostalih i peleponeski primas i vladika. Kao reakcija na taj događaj počele su individualne akcije protiv Turaka. U pojedinim naseljima Grci su napali lokalno tursko stanovništvo i pretstavnike vlasti. Do kraja marta ovakve akcije su postale rasprostranjene da bi 2. aprila u Maniju izbio pravi ustanaka. Simboličan događaj koji je kasnije slavljen kao početak ustanka se navodno odigrao 6.aprila kada je patraski vladika Germanos istakao ustaničku zastavu na manastir Aghia Lavra. Neki od prvih ustaničkih akcija bili su usmereni protiv nezaštićenog muslimanskog stanovništva. Prema procenama od 40.000 peloponeskih muslimana ubijeno je 15.000. Preživeli su se sklonili u tvrde gradove gde su se u nekim slučajevima održali do kraja ustanka. Brojni nisu imali toliko sreće: 1821 kada su Grci zauzeli Tripolis muslimani su masakrirani. Turci su na ove akcije odgovorili sličnim atrocitetima. U Evropi je naročito veliki odjek imao masakr Grka na ostrvu Hiosu. Odgovarajući vladajućim moralnim i kulturološkim shvatanjima, evropske novine detaljno su opisivale turska zverstva, ali su retko uopšte pominjala hrišćanska.

POLITIČKE STRANKE, VOĐSTVO GRČKOG USTANKA

Na početku ustanka nije pokrenuta šira turska akcija protiv grčkih ustanika. Osmanlije su još bile zabavljene borbom sa Alijom, a morali su poslati trupe i u rumunske kneževine. Godine 1822. Turci su pobedili Alijinu armiju, njemu odrubili glavu, a još pre toga završena je akcija u Kneževinama, te je Porta svu snagu mogla usmeriti na grčki ustanak: podvlašćena je Makedonija, Tesalija, Epir. Ustanici su se držali na Peloponesu, na određenim oblastima severno od Korintskog zaliva, u Rumeliji, Atini, Tebi, Misolungiju. Porta je 1822. i 1823. poslala trupe za deblokadu gradova koje su još držali muslimani, međutim borbe su bile teške: pošto su Grci uspešnim i spretnim piratskim akcijama presekli pomorske komunikacije, Turci su morali trupe slati kopnom iz Carigrada i Epira. Međutim, na taj način linije snabdevanja postale su suviše duge, a pogodni vremenski period za izvođenje vojnih akcija kratak. Grci su se koristili klasičnom gerilskom taktikom iznenadnih, brzih napada i brzog povlačenja bez velikih otvorenih bitaka, pri čemu su veoma spretno iskorišćavali prednosti njima dobro znanog planinskog terena.

Izbijanje ustanka podelio je Grke kako u društvenom, tako i u geografskom pogledu. U geografskom pogledu stanovnike Rumelije, Peloponesosa i Arhipelaga bismo mogli svrstati u tri zasebne grupe sa posebnim interesima i ciljevima. Četvrtu grupu pretstavljali su fanarioti koji su morali napustiti svoj položaj u državnoj upravi i Grci iz dijaspore. U društvenom pogledu tri elementa, koji su se ponekad međusobno borili, a drugom prilikom sklapali savez, bili su notabiliteti, bogati vlasnici brodova i vojne starešine koje su predvodile seljaštvo. Seljaci su se vezivali za svoje lokalne vlasti i borili su se za interese svoje uže patrije. Nije bilo seljačkog pokreta kao u rumunskim knežinama.

Sem vojnih poraza, grčke snage su bile slabljene i zbog unutrašnjih nesuglasica. S obzirom da nije došlo do opšteg balkanskog, ali ni do opšteg seljačkog ustanka u samoj Grčkoj, tokom ustanka su se protiv Turaka borili lokalni odredi, manje grupe pod komandom mesnih vođa. Oni su shodno mentalitetu klefta, smatrali da bi izubili čast priznavanjem neke više vlasti makar bila ona i grčka. Neretko su zauzimali i plenili sela i u svoju korist ubirali poreze, a neki su čak sarađivali sa Turcima. Njihova nedisciplinovanost i brojne akcije koje su se kosile sa zakonom zadali su puno glavobolja civilnim vođama ustanka. Najviše problema prouzrokovao je svojom delatnošću Teodoros Kolokotronis.

Aleksandar Ipsilantis je posle poraza revolucije u rumunskim kneževinama ostatak života proveo u zarobljeništvu, a Heterija je postala neznatna organizacija izgubivši svoj uticaj na dalji tok grčkog ustanka. Vođstvo su u ruku uzele druge grupacije. Pored Grka u kolonijama i fanariota, na dalji tok ustanka odlučujuću ulogu su imale grupe okupljene na regionalnim ili klasnim osnovama. Dve glavne struje su bile vojne vođe i njihovi sledbenici seljaci sa geografskom osnovom istočne i zapadne Rumelije, a sa druge strane je bilo sveštenstvo koje je sa vremena na vreme sarađivalo sa brodovlasnicima i stanovnicima sela. Slično kao u Srbiji vođe ni u Grčkoj nisu htele centralnu vlast koju ne bi bile u stanju kontrolisati. Ipak, već decembra 1821 odigrao se prvi pokušaj stvaranja centralne vlade. Na skupštinu u Epidauru došli su brojni poslanici iz mnogih oblasti Grčke. Za svoj uzor uzeli su francuski ustav iz 1795.g. te su izvršnu vlast poverili petočlanoj komisiji čiji je pretsednik bio Mavrokordatos. Ovo politički slabo telo nije imalo dovoljno snage ni za disciplinovanje lokalnih vojnih vođa. Na drugoj skupštini decembra 1822. godine, u Astrosu, modifikovan je ustav, ali je najvažniji događaj na ovoj skupštini bio sukob između pristalica Kolokotronisa i vlade, što je dovelo do građanskog rata. Kolokotronis je držao Nauplion dok je Jeorjios Kunturiotis pretstavnik interesa stanovnika ostrva svoje uporište imao i Kranidi. Mada je Koloktronis bio prinuđen da preda Nauplion, strasna untrašnja borba je nastavljena. U godinama međusobnih borbi formirale su se i političke stranke. U početku su to bile pristalice pojedinih jakih političkih ličnosti, bez šire baze i programa, pretstavljajući pojedine oblasti ili socijalne slojeve da bi kasnije dobile širu bazu. Označavale su se imenom velike sile od koje su očekivale najviše pomoći. U grčkoj unutrašnjoj politici jednaku težinu imale su Rusija, Francuske i Britanija, pa je postojala Ruska stranka nastala dolaskom Kapodistriasa na pretsednički položaj, Francuska stranka na čelu sa Joanisom Koletisem koja je za kralja zemlje želela kralja iz vladalačke kuće Orleana i Britanska stranka čiji je vođa bio Aleksandros Mavrokordatos. Naročito je ova poslednja stranka bila u povoljnom položaju usled odlučne podrške britanskih grkofila i snage britanske flote koja je u raspletu događaja mogla biti odlučujuća.

135


proveri


ovo nije sigurno, proveriti


Skupština u Troazeni, 1827.g. bila je od prethodnih skupština: s obzirom da je spoljna intervencija postala izvesna, trebalo je formirati jaku vladu. Donet je novi ustav, Kapodistrias je postao pretsednik, Sir Richard Church-u je povereno zapovedništvo nad suvozemnim, Alexandru Cochrane-u zapovedništvo nad pomorskim snagama. Kapodistrias je osnovao prvu zaista nacionalnu vladu Grčke februara 1828.g. Hteo izgraditi prosvećenu, ali centralizovanu i birokratsku upravu u Grčkoj, što je nailazilo na teškoće usled činjenice da je u tursko vreme vlast bila decentralizovana i što su lokalne vođe bile protiv takvog tipa političkog uređenja. Kapodistrias je izradio nacrt nacionalne uprave i vlade i vodio je pregovore sa velikim silama o statusu buduće grčke države. Odlučeno je da Grčka bude ustavna monarhija. S obzirom da Grci nisu uspeli da se dogovore u vezi sa ličnošću budućeg kralja, velike sile su predložile nemačkog velikog kneza Leopolda Saxen-Coburga koji je nezadovoljan granicama i finansijskom kostrukcijom, odbio da prihvati presto (kasnije je postao kralj Belgije). sam Kapodistrias je takođe želeo postati kralj. Međutim, zbog lične osvete ubijen je oktobra 1831.g. Posle njegove smrti na vlast je došao trijumvirat sastavljen od Avgustinusa Kapodistrijasa (brat ubijenog), Kolokotronisa i Koletisa. Pokazali su se nesposobnim, te je u zemlji zavladala anarhija.

U ratniom opreacijama do 1825.g. nastala je pat situacija iz koje se bez pomoći sa strane nije moglo izaći. Sultan Muhamed II se, osećajući svoju slabost, odlučio da potraži pomoć od gospodara Egipta, svog odmetnutog vazala albanskog porekla, Muhameda Alije. On je pristao na intervenciju uz uslov da dobije Krit, a njegov sin, odličan vojskovođa, Ibrahim Pelopones. Egipatske trupe su bile dobro uvežbane (obučavali su ih francuski savetnici), disciplinovane i bolje su se borile od grčkih ustanika, te su 1826. zauzele Misolungi i ubrzo Atinu. Činilo se da je grčki ustanak usled unutrašnjih sukoba Grka i uspeha Turaka pred krahom.

ULOGA VELIKIH SILA U GRČKOM USTANKU

Do promene u toku ustanka i osiguranja njegovog pozitivnog ishoda doprinela je intervencija evropskih sila. Njihova učešće bilo je vezano za ekonomske, vojne i političke ineterese sila kao i za njihov međusobni odnos više nega za simpatiju prema grčkom narodu - mada je je i taj faktor igrao određenu ulogu. Koncepcije međunarodnih diplomatskih krugova vezane za budući državnopravni status Grčke i sudbine grčkog naroda bile su raznovrsne i zapravo malo su uzimali u obzir interese samih Grka - ali u krajnjem ishodu bili su od presudnog značaja za nastanak nezavisne grčke države. Grčki ustanak je usled strateški važnog položaja grčkih teritorija i isprepletenih interesa evropskih sila na tom prostoru pretstavljao ozbiljan međunarodni zaplet. Pruska i Austrija bile su samo izdaleka zaintersovane, ali Francuski, Engleski i Ruski interesi su bili prvorazrednog značaja. Francuska je težila očuvanju ravnoteže u oblasti Mediterana, a imala je interesa i u Egiptu. Rusija je u prethodnom periodu usled pravoslavne vere i svoje političke moći imala najvećeg uticaja na Osmansko carstvo i rumunske kneževine i imala je ekspanzionističke namere na račun Turske. Radi očuvanja ravnoteže sila u regionu, odnosno u nameri da spreči prodor Rusije duboko na Balkan, na početku ustanka engleski premijer Castlereagh i njegov naslednik Robert Canning zalagali su se za opstanak Turske. Kasnije je grkofilsko javno mnenje uveliko uticalo na izmenu politike Engleske prema grčkom ustanku. Najslavniji engleski grkofil tog vremena bio je Lord Byron. Razume se odluku o političkom i vojnom angažmanu potaknuli su praktični razlozi: grčki događaji štetili su mediteranskoj trgovini Britanije, a s druge strane Engleska je strepila da će u slučaju neaktivnosti Rusija sama rešiti grčko pitanje. Za početak, engleska vlada je 1823.g. priznala Grke za ratujuću stranu. Do aktivnijeg engleskog učešća u zbivanjeima došlo je prilikom invazije Krita i Peloponesa od strane egipatskih trupa – čime je narušena mediteranska ravnoteža na štetu engleskih interesa.

Određejuća ličnost spoljne politike Habzburške monarhije, Metternich je - odgovarajući svojim konzervativnim pogledima i politici Svete Alijanse - bio protivan svakoj revoluciji i težio je očuvanju integriteta Turske, smatrajući da ustanak može pogodovati samo Ruskoj ekspanzionističkoj politici i da može ugroziti opstajanje Svete Alijanse. Ruski car Alexandar I je u to vreme zastupao konzervativne stavove bliske austrijskim, ali su za razliku od nje postojali izvesni elementi ruskoj politici koji su poticali Rusiju na aktivniji stav prema grčkom ustanku: Rusko carstvo je shodno ugovorima sa Turskom imalo izvesne ugovorne obaveze prema pravoslavnima u Grčkoj, rumunskim kneževinama i Srbiji. Sem toga veliki deo ruskog izvoza žitarica obavljali su Grčki brodovi pod ruskom zastavom, te su sukobi ugrožavali i štetili ruskim interesima. Pored navedenih razloga u prilog oštrijem kursu prema Osmanskom carstvu išao je i sukob sa njom oko Kavkaza. Međutim bez obzira na sve to, car Aleksandar I nije hteo porenuti rat protiv Osmanskog carstva jer bi takva jednostrana akcija mogla izazvati stvaranje protivruske evropske koalicije. Zbog toga se ruska diplomatija odlučila za pregovore i za saradnju sa evropskim silama. Činjenica je da je Rusiju zapravo više interesovalo pitanje Kavkaza, rumunskih kneževina i Srbije nego Grčka. Rešenje grčkog problema rusko političko vođstvo je zamišljalo u obezbeđivanju široke autonomije Grčke unutar granica Osmanskog carstva uz mogući ruski protektorat.

Do preokreta u ruskoj politici je došlo kada je Aleksandra I na prestolu nasledio njegov brat Nikola I (car 1825-1855) koji je od svog prethodnika želeo sprovoditi znatno odlučniju politiku prema Osmanskoj carevini. Rusko carstvo je 1826.g. uputilo ultimatum Porti sa zahtevom da se reše sporna pitanja. Turska koja nije umela sama da uguši grčki ustanak, a stajala je naspram koalicije sila koja se odlučila da deluje u korist

136


Grka - morala je popustiti. Rezultat toga je Akermanska konvencija zaključena oktobra 1826.g. u kojem je Turska gotovo u svemu popustila Rusiji: fiksirane su granice u Aziji, rešen je trgovački spor; donete su dve posebne odluke o Vlaškoj, Moldaviji i Srbiji kojima su te autonomne oblasti – nominalno pod turskim suverenitetom - nedvosmisleno stavljene pod protektorat Rusije. Mada je konvencila značila diplomatski poraz Turske, ipak je omogućila sultanu Mahmudu II nastavak reformi - u okviru kojih je ukinut i red janjičara.

Aprila 1826.g. sklopljen je Sanktpeterburški sporazum između Rusije i Britanije čije su odredbe obavezale te dve zemlje na posredovanje između Grka i Osmanlija sa ciljem postizanja rešenja spora na osnovu stvaranja autonomne grčke države. Granice nisu fiksirane. Austrijska carevina u ovom diplomatskom sporazumevanju nije uzela učešće, međutim priključila joj se Francuska naredne godine. Francuski kralj Karlo X je bio grkofil, a sem toga je procenjivao da njegova zemlja ne sme izostati iz jedne tako važne diplomatske akcije. Porta nije prihvatila trojno posredovnje, te su se saveznici odlučili na blokadu pomorskih komunikacija između Egipta i Peloponesa. Oktobra 1827. saveznička flota je prodrla u luku Navarino, došlo je do bitke u kojoj je tursko-egipatska flota uništena. Potonulo je 57 brodova i poginulo 8.000 mornara. Uzgred, većinu mornara turske flote činili su Grci. U to vreme britanski premijer je bio vojvoda Wellington, koji je osudio incident i ukinuo posredničku ulogu svoje Engleske u konfliktu - učinivši na taj način potpuni preokret u politici svoje zemlje.

Katastrofa u Navarinu je izazvala žestoka reagovanja u Osmanskom carstvu: sa obrazloženjem da su saveznici u mirnodopsko vreme izveli težak, ničim izazvan napad na tursku flotu prekinuti su diplomatski odnosi sa Rusijom, Francuskom i Engleskom, otkazana je Akermanska konvencija i objavljen je sveti rat protiv Rusije. Stvarne borbe su otpočete tek 1828.g., kada je ruska vojska prešle granice rumunskih kneževina. Znajući da bi njene radikalne akcije mogle izazvati kontramere zapadnih zemalja, Rusija je svoje ratne ciljeve ograničila na ispunjavanje turskih obaveza po Akermanskoj konvenciji, težeći pri tome da svoje strateške ciljeve obezbedi putem ostvarivanja pretežnog uticaja na turske unutrašnje i spoljne poslove iznutra, a ne zaposedanjem njenih teritorija ili uništavanjem Osmanske države. Ova politika je ujedno isključivala pomoć Rusije balkanskim narodima u onom smislu, koji bi vodio raspadu Turske. Rusija se uz zalaganje za autonomna prava Grka priklonila politici očuvanja teritorijalnog integriteta Osmanske imperije.

Rat je bacio u drugi plan grčki ustanak omogućivši zapadnim zemljama da nateraju Muhameda Aliju na povlačenje sa Peloponesa i francusko zaposedanje peleponeskog poluostrva. U druge grčke oblasti poslate britanske trupe i oficiri. Ruska armija međutim nije lako izvojevala pobedu nad Turskom kao što je računala. Mir je sklopljen septembra 1829.g. u Jedrenu. Njime su potvrđene odredbe Akermanske konvencije, Rusiji je pripala delta Dunava i teritorije na Kavkazu, a Porta je obavezana na ogromnu ratnu otštetu što joj je naročito teško palo. Sem pomenutih članova mirovnog ugovora regulisano je otvaranje Dradanela ruskim trgovačkim brodovima i garantovana je slobod trgovine po celoj carevini. U X članku mirovnog ugovora Osmansko carstvo je pristalo na autonomni status Grčke. Pomenuta pitanja Rusija je samostalno rešila sa Turskom, ali je bilo jasno da grčko pitanje ne može razrešiti bez saradnje i saglasnosti Francuske i Engleske. Pri tome sve involvirane strane su smatrale da s tim u vezi zapravo najteži problem pretstavlja stvaranje stabilne političke vlasti u Grčkoj.

U Grčkoj za blizu deset godina ustanka nije formirana čvrsta vlada, nije došlo do stabilizacije unutrašnjepolitičkih prilika i ustanak nije izbacio na političku scenu nijednog harizmatičnog i od većine ustanika priznatog vođu – kao na primer u Srbiji tokom prvog i drugog srpskog ustanka – sa kojim bi saveznici mogli efektivno sarađivati. Najuspešniji od svih grčkih političara svih bio je Kapodistrias koji je svojom političkom delatnošću uspeo položiti osnove razvoja grčke države. On je pokušao izgraditi upravni sistem zasnovan na vladavini zakona - pravnu državu. Međutim on je 1831.g. ubijen a njegovi politički naslednici nisu bili u stanju da sa uspehom nastave taj rad i da stvore uslove formiranju redovne državne uprave, te je kod garantnih sila jačao utisak da moraju preuzeti potpunu odgovornost za izgradnju grčke administracije.

MODERNA GRČKA NACIONALNA DRŽAVA

Grčko-turski odnosi su uređeni na konferencji u Londonu 1830. godine na kojem je prihvaćen tzv. Londonski protokol. Tri velike sile (Fracuska, Rusija, Engleska) odredile su granicu i državno uređenje nove države. Bojeći se prevelikog uticaja Rusije - uglavnom pod pritiskom Engleske - odlučeno je da Grčka postane nezavisna, a ne autonomna, Turskoj vazalna država. Smatrajući da će na novu državu ipak pretežan politički uticaj vršiti Rusija Engleska diplomacija je postigla definiranje skromnih granica Grčke. Velike sile su odlučivale i o protektoratu nad novom državom, odredivši sebe kao protektore što je kasnije često pružalo povoda za spoljnu intervenciju. Na londonskoj konferenciji maja 1832. za kralja je određen sedamnaestogodišnji drugi sin grkofilskog bavarskog kralja Ludviga I - Otton Wittelsbach. Avgusta iste godine grčka narodna skupština je odobrila taj izbor. Određena su mu tri bavarska regenta, koji su stigli u Grčku 1833.g. Turska je priznala nezavisnu Grčku ugovorom u Carigradu 1832. godine.

Stvorena grčka država je bila siromašna i mala, obuhvatala je sa svega 800.000 stanovnika - četvrtinu svih Grka u Osmanskom carstvu. Njena nezavisnost bila je ograničena voljom tri protektorske sile. U formiranom bavarskom upravnom mehanizmu malo je bilo Grka. Nova grčka kraljevina je bila daleko od

137


bile su dve Londonske konferencije u vezi sa Grčkom: 1830 i 1832? proveriti


velikog grčkog carstva, od obnovljene Vizantije, zamišljene i priželjkivane od strane fanariota i većine grčkih rodoljuba.

GRČKA DRŽAVA OD 1830. DO 1878. GODINE.

Vreme vladavine Otona I (1832-1862)Prve dve godine svog života u Grčkoj, Oton je proveo u Nauplionu, da bi 1835.g. prešao u Atinu. Tri

regenta uz kralja bili su Ludwig von Maurer (profesor prava, bavio se zakonodavstvom, crkvenim poslovima i obrazovanjem), general-major Karl von Heideck (organizovanje vojske, on je za vreme revolucije služio u Grčkoj i bio je dobro upoznat sa prilikama u zemlji) i sekretar Karl von Abel (spoljni i unutrašnji poslovi). Oformljen je i grčki ministarski savet, ali je stvarna vlast - pre svega do punoletstva kraljevog - bila u ruci regenata. Najvažniji zadaci regenata su bili organizacija upravne vlasti, izgradnja pravosudnog sistema, kodifikacija zakona, rešavanje crkvenih pitanja; formiranje agrarne politike. Spremni bavarski činovnici su sa najboljim namerama pokušali izgraditi modernu državu sa rešenjima i administracijom po ugledu na najbolje evropske monarhističke sisteme, međutim u vanredno složenim političkim, privrednim i društvenim prilikama i sa kulturnim, istorijskim i državnim nasleđem bitno drugačijim od zapadnoevropskog njihov posao je bio veoma težak a uspeh neizvestan. Neke oblasti zemlje su bile zaostale poput crnogorskih, dok su fanariotski prvaci raspolagali su sa iskustvom i obrazovanjem kao i sami regenti. Pored toga, Grci su se navikli na grčki upravni sistem, na decentralizovanu, slabu vlast i teško su se prilagođavali novom sistemu.

Prvi korak pretstavljala je izgradnja centralne i lokalne uprave. Grčka je podeljena na 10 provincija (nomarchia), provincije na županije, okruge (eparchia), okruzi na opštine (demes). Starešine provincija i okruga imenovala je vlada. Pri organizaciji zakonodavstva oslanjalo se na običajno pravo kao i na vizantijske i zapadnoevropske zakone. Grčka crkva je osamostaljena od Turske odvajanjem od Carigradske patrijaršije i stvaranjem posebne grčke crkvene organizacije, što je Carigradska patrijaršija prihvatila tek 1850. godine. Glava crkve bio je kralj, a uprava nad crkvom je sprovođena preko svetog sinoda, čije je članove birala vlada. Manastiri u kojima je boravilo manje od 6 monaha su zatvarani i njihova imovina je prelazila na grčku vladu.

Jedno od najtežih pitanja je bilo organizovanje bezbednosnih snaga: policije i vojske. Na domaće lokalne vođe i skupine se nije moglo oslanjati, jer su upravo oni bili glavni krivci za anarhiju i široko rašireno nasilništvo u zemlji. Garantne sile su shvatile da je kralju potreban čvrst oslonac, te su preduzele mere radi formiranja plaćeničke vojske od 3.500 članova. Negativna posledica izdržavanja te vojske i potreba za isplatom visokih plata pretstavljalo je osetno opterećenje za ionako skromni državni budžet. Vojska se sastojala većinom od Nemaca i Švajcaraca. U skllopu ovih problema javljalo se i pitanje grčkih veterana iz oslobodilačkog rata. Neki su se vratili svojim starim poslovima, neki su dobili počasna vojna zvanja i zemlju, njihov određen broj se zaposlio u policiji, a bilo je onih koji su postali obični banditi. Strani plaćenici nisu bili popularni, te su se do kraja tridesetih godina ili napustili zemlju ili su se nastanili u njoj, tako da je od četrdesetih godina vojska bila sastavljena samo od Grka - međutim stalno je bilo prisutno pitanje njihove lojalnosti i pouzdanosti. Politička aktivnost vojske bio je jedan od teških problema grčke unutrašnje politike. Ratna flota je permanentno bila u grčkim rukama.

Među problemima koje je najhitnije trebalo rešavati nalazilo se agrarno pitanje. Situacija je i na ovom polju bila složena. Članovi revolucionarnih vlada i sami su bili veleposednici, te nisu bili zainteresovani za radikalno rešenje zemljišnog pitanja. Tokom revolucije, tursko stanovništvo je ili pobijeno ili oterano, te je dosta veliki broj poseda ostao bez vlasnika. Ipak, bivši muslimanski posedi nisu podeljeni seljacima koji su ih obrađivali, jer bi u tom slučaju isto morali postupiti i sa posedima hrišćana-plemića odnosno veleposednika. Godine 1821. je odlučeno da hrišćanski seljaci sa bivših osmanskih poseda i dalje plaćaju rentu, ali od tada grčkoj državi i u umenjenom iznosu u odnosu na nekadašnja feudalna davanja turskim spahijama. Epidaurski ustav iz 1821.g. je propisao da osmanski posedi treba da postanu državna dobra. U revolucionarnim prilikama se činilo da je to dobra odluka, jer su državna zemljišta mogla poslužiti kao pokriće pri dizanju inostranih kredita - s obzirom da je u tim okolnostima gotovo jedini izvor prihoda pretstavljala zemlja. Vlada je tokom ustanka obećala zemlju onima koji pristupe vojsci, kasnije to obećanje međutim nije ispoštovano. Neka državna dobra su podeljena, ali opšte deobe zemljišta nije bilo. S druge strane kapetani i lokalne starešine su se trudile da i na štetu seljaka prigrabe posede gde god su stigli.

Prema procenama iz 1833.g. samo je šestina grčkih seljaka radila na sopstvenim zemljištima. Na državnim zemljištima se za zakup plaćalo 25% prinosa, kod privatnih gazda 10 odsto. Prema zakonu iz 1835g. veterani su imali pravo na kupovinu zemljišta, ali su zbog siromaštva samo malobrojni uspeli iskoristiti tu mogućnost. Grčko seljaštvo nije bilo organizovano te nije jedinstveno istupalo za zaštitu svojih interesa, a u to vreme je još bilo i drugih mogućnosti za zaradu: zanatstvo, sitna trgovina, mornaica, ribolov, itd, te socijalna tenzija nije bila suviše velika.

Kada je Oton I 1835.g. postao punoletan zadržao Armansperga kao glavnog savetnika, međutim zbog otpora javnosti 1837.g. morao ga otpustiti iz službe - od kada je Oton vladao samostalno. Oženio se 1836.g. Amalijom von Oldenburg protestantskom vojvotkinjom koja je kasnije imala značajnu ulogu u istoriji Grčke. Sem već pomenutih teškoća Oton se morao nositi i sa drugim teškim problemima: sem stranih savetnika i

138


garde važan element suprotnosti kralja i Grka bila je Otonova katolička vera - bez obzira na činjenicu da njegova verska pripadnost nije imala konsekvenci u vođenju unutrašnje politike i da je on pri izboru za kralja prihvatio uslov da svoje naslednike vaspitava za ortodoksne vernike.

Jedan od određujućih činilaca političkog života Grčke kraljevine pretstavljala je težnja Grka ka decentralizovanoj državi što je onemogućilo stvaranje jake i efikasne centralne vlasti, potrebne za savlađivanje brojnih unutrašnjepolitičkih, ali i spoljnopolitičkih pitanja. U Grčkoj je vladao partikularizam sa veoma slabim osećajem za opšte interese za opšte dobro. Grčki politički život se nije koncentrisao oko konkretnih problema, kao npr. u Srbiji i nisu postojale stranke poput ustavobranitelja, liberala, konzervativne stranke, itd, već su se političke borbe vodile između klika, klanova predvođenih jakim ličnostima lokalnog ili regionalnog značaja ne sa namerom postizanja određenih spoljno- ili unutrašnjepolitičkih ciljeva već s ciljem osvajanja upravne vlasti. Pobednici bi dobijali sve funkcije, zaposlenja dok bi poražena klika gubila sve. Ne zemaljskom nivou za vlast su se borile tri stranke. Najpopularnija je bila Francuska stranka na čelu sa Joanisom Koletisem, zatim Ruska, na čelu sa Andreasom Metaksasom. Potencijalno najveća, zbog presudnog uticaja Engleske bila je Britanska stranka, ali usled politike Engleske da održi Tursku, najmanje popularna. Njen vođa je bio Mavrokordatos. S obzirom da kralj nije imao za sobom odgovarajuću bavarsku ili rojalističku stranku, bio je primoran da balansira između pomenutih grupacija. Nije se mogao oslanjati ni na vojnu silu, jer se - kao što smo pomenuli - većina plaćenika do 1838. vratila kućama. Njegovu nesigurnu poziciju pogoršavala je rovita finansijska situacija zemlje zbog koje je bio prinuđen povisiti poreze, što je naravno bilo veoma nepopularno.

Ruska i Britanska stranka su 1843.g. organizovale vojni puč i prisilile kralja da otpusti i poslednje bavarske savetnike i da prihvati ustavnu vladavinu. Ustav od 1844.g. bio je konzervativnog duha. Kralju je dao velika ovlaštenja: imao je pravo veta u zakonodavstvu, imenovao je sve ministre. Puč je bio delo male klike potpomognute atinskim garnizonom, bez potpore narodnih masa i pokazao je važnost vojnog faktora u političkom životu. Na prvim izborima pobedila je Koletisova Francuska stranka. Za razliku od bavarskih savetnika koji su idealom smtrali Grčku klasičnih vremena, paganske uzore, Francuska stranka je kao i većina grčkih nacionalista, bila zadojena Velikom idejom (Megali idea). Ovaj izraz je prvi put upotrebio Koletis u debatama vezanim za donošenje novog grčkog ustava 1844.g. Mada je izraz bio nov ideja je postojala već decenijama i svoje korene imala je u vekovnom snu grčkog naroda da se oslobodi turske vlasti i da obnovi slavno vizantijsko carstvo. Predviđalo se da država obhvati sve oblasti nastanjene Grcima sa glavnim gradom Konstantinopoljem. Sem balkanskih oblasti Grka u većem broju bilo je u Carigradu, obalnom pojasu Male Azije prema Dardanelima i Mramornom moru, u oblasti Smirne, u Kapadokij (gde su Grci pretežno već gorovrili turskim jezikom, ali su za pisanje koristili grčki alfabet) i u crnomorskoj, severoistočnoj, etnički izolovanoj oblasti Male Azije. Granice ovako zamišljene države obuhvatale bi mase negrčkog stanovništva i za razliku od političke koncepcije u stvarnosti se ne bi radilo o nacionalnoj državi. Zastupnici ideje su ostvarenje svog plana zamišljali - uzimajući u obzir mogućnosti nove države dosta nerealno - kombinacijom vojnih i diplomatskih mera i širokom nacionalnom i kulturnom propagandom među Grcima koji su ostali pod osmanskom vlašću. Atinski univerzitet osnovan 1837.g. privlačio je studente iz celog grčkog sveta da bi se edukovali u duhu helenističkih ideja. Megali ideja je u velikoj meri odredila spoljnu i unutrašnju politiku Grčke u prvom veku njenog postojanja.s

Grčka sama nije bila u stanju preduzeti vojnu akciju takvih razmera koja bi bila neophodna za postizanje zamišljenog cilja, a evropske sile usled svoje politike održanja ravnoteže snaga i čuvanja teritorijalnog integriteta Turske diplomatski i vojno nisu podržavale grčke planove, te su se Oton I i grčki nacionalisti mogli nadati samo postepenom priključivanju pojedinih grčkih oblasti u dužem periodu, iskorištavajući momente međunarodnih kriza: primera radi tursko-egipatski sukob 1831-1833. i 1839-1841 godine. Austrija, Engleska i Rusija su međutim bile protiv grčke akcije. Grčka javnost se uznemirila kad je izbio ustanak na Kritu 1841.g. Još veća uznemirenost se osećala za vreme Krimskog rata (1854-56) kada se pravoslavna Rusija borila protiv tursko-francusko-englesko-sardinske koalicije. Grčka se nadala izvesnim dobicima, međutim Grčka vlada je francuskom i engleskom okupacijom Pireja primorana na neutralnost - pokazujući tim činom ujedno i meru grčke nezavisnosti.

Popularnost Otona I prisutna za vreme Krimskog rata proistekla iz njegovog oduševljenja za Veliku ideju postepeno je opala, jer on nije uspeo obezbediti svojoj zemlji nikakve spoljnopolitičke uspehe. Posle Krimskog rata raspale su se političke stranke koje su se okupljale oko stranih konzulata. Novonastale političke grupacije jedva da su pretstavljale više od interesa vođa i njihovih pristalica. Izbore su dobijale klike koje su imale vlast nad lokalnom policijom. Mada Oton I nije autokratski vladao, do šezdesetih godina je stekao mnoge neprijatelje. Izvesnoi nepoštovanje pojedinih stavki ustava iz 1844.g. otuđio je od kralja mlađe generacije političara koji nisu bili neposredni učesnici grčke revolucije sa početka veka. Otonovoj nepopularnosti pridonosila je i činjenica da on nije prešao na pravoslavnu veru. Ipak, najgore je bilo što nije imao naslednika, niti je koga za naslednika imenovao. Bez obzira na široko rasprostranjeno nezadovoljstvo vladavinom Otona I, ustanak od oktobra 1862.g. je u suštini bio veoma sličan onom iz 1843.g. - bio je zapravo vojni puč bez šire narodne podrške. Oton i Amalija su za vreme ustanka bili na krstarenju, te kad su čuli za ustanak nisu se ni vratili u Grčko.

139


Vladavina Đorđa I (1863-1913)Garantne sile su se sporazumele da novi grčki kralj postane Vilhelm Georg Gliksburg (Glücksburg)

član danske vladalačke dinastije, koju je 1863.g. prihvatila i grčka ustavotvorna skupština. On je zauzeo presto 31.oktobra 1863. pod imenom Đorđe I (Georgios I). Bio je sin danskog kralja Kristijana IX i brat engleske kraljice Aleksandre.Njegovi naslednici vladali su Grčkom do vojničkog državnog udara 1967.g. odnosno referenduma iz 1974.g. na kojem je izglasano republikansko državno uređenje. Pošto je bio miljenik Engleske, engleska vlada se odrekla Jonskih ostrva, u korist Grčke – što je bilo prvo teritorijalno proširenje od sticanja nezavisnosti. Položaj dinastije u zemlji, ali i u međunarodnim odnosima bio je ojačan ženidbom Đorđa I 1866.g. ruskom velikom vojvotkinjom Olgom.

Grčki ustav iz 1844.g. zamenjen je modernijim ustavom koji je u dosta velikoj meri ograničavao vlast kralja. Kralj je zadržao pravo objave rata i sklapanja međunarodnih sporazuma, imenovanja i smenjivanja ministara, raspuštanja parlamenta i nedovo0ljno jasno definisanih prava u vođenju spoljne politike. Narodna skupština je postala jednodomna, a poslanike je na 4 godine birao muški deo stanovništva tajno i neposredno. Vlada je bila odgovorna parlamentu. Zbog svoje oštre i opore naravi kraljev savetnik grof Sponneck je ubrzo postao nepopularan u narodu, te je 1877.g morao napustiti Grčku. S druge strane kralj Đorđe I se uzdržavajući od povrede prava narodne skupštine i prekoračenja svojih ovlasti postao jedan od najuspešnijih ustavnih monarha savremene Evrope.

Politička pozornica je bila veoma nestabilna: od 1864. do 1881. održana su devet izbora za parlament i na dužnost je stupila trideset i jedna vlada. Kao i u prethodnim decenijama i političke stranke se nisu formirale oko određenih ideja, političkih koncepcija i nisu imale dobro definisanu socijalnu bazu, čvršću organizaciju i hijerahiju, već se radilo o labavbim grupacijama oko pojedinih jačih političkih ličnosti. Njihov cilj je bilo osvajanje vlasti radi pristupa činovničkim službama i koristima koji su od njih proisticali. Umesto ovog kolaža stranaka, od 1875.g. došlo je do bipolarizacije političke scene nastankom dve političke stranke. Promena je izazvana odlukom kralja Đorđa iz 1875.g. da vladu obrazuje ona stranka koja je dobila većinu u parlamentu (koji je inače bio predimenzioniran), stvarajući na ovaj način znatno mirniju i proračunatljiviju situaciju. Vodeće ličnosti dve srtanke su bile Harilaos Trikupis i Teodoros Delijanis. Uviđajući da Grčka ne može istovremeno postići napredak u unutrašnjepolitičkim i spoljnopolitičkim problemima Trikupis i Delijanis su stekli pristalice na osnovu njjihove preferencije u odnosu na pomenuta dva kompleksa pitanja.

Na spoljnopolitičkom planu osnovna Grčka težnja bilo je ujedinjenje sa ostalim oblastima naseljenim pretežno Grcima. Ostvarenje Velike Grčke shodno Megali ideje svi imalo realniji političari u datim međunarodnim okolnostima i uz izraženu ekonomsku, vojnu i finansijsku slabost Grčke smatrali su nerealnim. Zapravo i samo objedinjavanje etnički grčkih teritorija nailazilo je na velike teškoće. Pre 1870-ih godine grčki državnici su se nadali da će sem Tesalije i Krita uspeti ovladati i nad Epirom, Trakijom i Mekedonijom. Međutim pojavom bugarskih i albanskih nacionalnih zahteva položaj Grka je doveden u pitanje, a na Kritu je posle 1878. došlo do izbijanja nekoliko kriza. Mada su grčke političare zaokupljali i događaji na Kritu, ipak su oni svoju punu pažnju posvećivali Makedoniji – znajući da će Krit pre ili kasnije svakako pripasti grčkoj državi. Suprotno tome Grčka se po pitanju Makedonije morala suočiti sa bugarskim, srpskim, albanski, pa i rumunskim aspiracijama. Grčku je kao i Rumuniju i Srbiju veoma revoltirao Sanstefanski mirovni ugovor, ali nije bila u potpunosti zadovoljna ni rešenjima Berlinskog kongresa jer su nastankom autonomne bugarske države Bugari došli u poziciju da održavaju svoje zahteve u pravcu Makedonije koju su Grci – bez obzira na etničku pripadnost njenog stanovništva – smatrali svojim istorijskim nasleđem. Bugarski egzarhat je pak doveo u pitanje i ingerencije carigradske patrijaršije nad celom teritorijom pod osmanskom vlašću.

Kao i druge balkanske države i Grčka je želela istovremeno ostvariti teritorijalnu ekspanzionističku politiku i izvršavanje programa za ozbiljan unutrašnji razvoj. S obzirom da su grci u osnovi bili veoma siromašna nacija nisu imali sredstava za uspešno sprovođenje ni jedne od te dve koncepcije. Grčka država se od početka svog postojanja suočila sa nerešivim finansijskim problemima, koje je pokušavala rešiti prihodima od carina, indirektnih poreza na promet i putem obaveze predaje državi određenog dela poljoprivrednih proizvoda. Tome treba dodati i velike kredite: samo u jedanaestogodišnjem periodu od 1879 do 1890.g. Grčka je uzela zajma u visini 630 miliona franaka. Vraćanje ovog i prethodnih zajmova odnosno njihovih kamata teško je opteretilo državni budžet – a s obzirom da je modernizacija uprave, finansija, razvoj vojske isplata penzija, obrzovanje i druge usnovne potrebe države i društva finansirane iz budžeta, za ulaganja u privredni i društveni razvoj nije ostajalo novaca.

Harilaos Trikupis je bio premijer Grčke 1882-1885 i 1886-1890. godine. Okosnicu programa njegove vlade bila je unutrašnja konsolidacija, unutrašnji razvoj. Trikupis nije želeo uvući zemlju u spoljnopolitičke zapelte pre nego što zemlja ekonomski i vojno ojača. Pod njegovom vladom reformisana je policija, vojska i pomorske snage, izvođeni su obimni javni radovi: izgradnja željeznica, luka, javnih puteva. Najveći podvig pretstavljala je izgradnja Korintskog kanala koji je u ogromnoj meri skraćivao pomorski put od Jonskog do Egejskog mora. Naravno, Trikupisova vlada je imala najviše muka oko iznalažanje finansijskog pokrića za te radove. Rešenje su pretstavljali prezi – koji su najviše pogađali najsiromašnije slojeve stanovništva – najviši

140


porzi opterećivali su šibice i duvan. Nezadovoljstvo protiv ove vlade raslo je i zbog toga što nije postigla nikakav spoljnoploitički uspeh.

Rival Trikupisa, Delijanis je u periodu 1885-1905 bio na čelu više grčkih vlada. On je koncentrisao na spoljnu politiku. Veoma je spretno iskorištavao oduševljenje širikih slojeva stanovništva za teritorijalna proširenja. Njegovi pogledi sau postali naročito popularni kada su razne međunarodne krize uzburkale javne mnenje – pre svega u vezi sa Kritom i Makedonijom. zainteresovanost za Krit je pogađalo grčko-turske odnose a pretenyije na Makedoniju sve balkanske države.

Kao i srpska vlada i grčka vlada je felhabrorodassal fogadta proklamaciju o ujedinjenju Bugarske kneževine i Istočne Rumelije, jer je na taj način nastala država za balkanske prilike sa solidnom teritorijom i relativno stanovništvom. Grci nisu bili navikli na iyayove sa bugarske strane. Štoviše posle navikli na dominaciju fanariota i carigradske patrijaršije nad Bugarima Grci su ih držali zaostalim i manje vrednim i nije im bilo jasno zašto se Evropa prema tim “varvarima ponaša sa toliko uviđavnosti”. Zavladalo je ratno raspoloženje u Grčkoj, koje je usmereno prema preostalim delovima Epira nastanjenim pretežno albanskim stanovništvom. Premijer Delijanis je naredio mobilizaciju vojske, međutim velike sile su želele sprečiti nastanak novog žarišta krize te su izvršile pomorsku blokadu grčkih obala nateravši na taj način grčku vladu na reteriranje, ali i na ostavku. Ova avantura Grčkoj nije donela nikakve dobiti ali je mobilizacija finansijski teško opteretila zemlju.

Problem Krita je stalno bio prisutan u grčkoj javnosti otkad je ostrvo 1840.g. iz egipatskog poseda vraćen Turskoj. Vodeće ličnosti Krita i većina stanovništva je bila za ujedinjenje sa Grčkom. Međutim situacija je bila donekle komplikovana usled specifičnosti istorije Krita. Kao i u Bosni i Hercegovini, posle osmanskog osvajanja ostrva približno jedna petina stanovništva prešla je na muskimansku veru. Oni su vremenom došli do većih zemljišta i boljih položaja u administraciji i društvu. Serija ustanaka i pobuna na Kritu tokom 19. veka imala je jak socijalni i nacionalni naboj i bila je usmerena pre svega protiv veleposednika i viših činovnika – muslimana, ali neretko etničkih Grka. Kao rezultat ustanka iz 1875-1878. prema sporazumu iz Alepa, Porta je pristala da administraciju na ostrvu prepusti hrišćanima, da se formira narodna skupština, ali na taj način da u njoj dominantnu ulogu dobiju hrišćani; sultan se obavezao da će za guvernera ostrva imenovati hrišćanina. Međutim ni ovi ustupci nisu pridoneli smirivanju situacije. Stanovništvo Krita se podelilo na pristalice konzervativne i liberalne stranke koji su vodili ogorčenu borbu za vlast. Jedan od najuticajnijih kritskih politilara bio je liberani Elefterios Venizelos. Usled pokreta koji su se stalno ponavljali Porta je otkazala sporazum i Alepa, postavila je muslimanskog guvernera i narodna skuptština više nije sazivana. Nastalu situaciju nisu mogli više trpeti ni grčka vlada ni pravoslavno stanovništvo Krita koje je bilo za ujiedinjenje – enozis.

Potaknuti ovakvim razvojem 1894.g. stvoreno je Nacionalno društvo (Etniki Etairija). Tri četvrtine grčkih oficira ušlo je u ovu organizaciju – koja je bila veoma aktivna i oružjem i dobrovoljcima je pomagala teritorije koje su težile oslobođenju i ujedinjenju sa Grčkom. Svoju delatnost razvijala u pravcu Makedonije i Krita. Kritski ustanici su 1897.g. proglasili ujedinjenje sa Grčkom. Delijanisova vlada nije ostala pasivna. Ne obazirući se na ponovljene opomene velikih sila mobilisana je grčka vojska. Pod komandom kraljevog drugog sina Đorđa grčka ratna flota je pokrenuta i došlo je do iskrcavanja 1500 vojnika na Kritu. Istovremeno prestolonaslednik, Konstantin je poveo suvozemne trupe u napad na Turske teritorije. Vojni pohod pokrenut protiv susednih osmanskih teritorija međutim zavšio se sramnim porazom. Za mesec dana osmanska vojska je ponižavajuće porazila grčku armiju i prodrla u Grčku. Dalje napredovanje turske vojske su zaustavile velike sile. Mada su rat sramno izgubili Grci su dobili mir - barem što se tiče Krita. Pod pritiskom velikih sila Porta je morala priznati autonomni status Krita, čiji je guverner postao princ Đorđe. Vlast Osmanske carevine ostala je simbolična, s obzirom da Porta nije imala pravo ni na ubiranje poreza ni na imenovanje guvernera. Sdruge strane Grčka je obavezana na ustupanje određenih manjih pograničnih oblasti Turskoj i na plaćanje ratne otštete Turskoj.

Mada je Krit dospeo na dohvat ruke grčke države, rat je ipak naneo teška finansijska opterećenja siromašnoj i zaduženoj Grčkoj. Zapravo zbog ratnih izdataka i obaveze isplate ratne otštete grčke finansije su zapale u tako tešku krizu da je grčka vlada morala prihvatiti inostranu kontrolu svojih finansija. Od pretstavnika kreditora iz šest evropskih država osnovan je Međunarodni finansijski komitet. To je sa jedne strane značilo izvesno sređivanje grčkih finansija, a sa druge određenu zaštitu interesa stranih kreditora. Grčka javnost je ove mere primila kao nacionalno poniženje i kao i u drugim slučajevima kako narod, tako i elita društva okrivila je kralja i oštro je kritikovala prestolonaslednika odnosno vojnička dostignuća prinčeva. Grčki politički sistem je takođe doživeo kritike, naročito iz inostranstva - ne bez razloga i opravdanja. Zbog nedostatka ličnosti kalibra Trikupisa, politička scena je bila nestabilna, stranke su se često smenjivale na vlasti. Britanski član Međnarodnog finansijskog komiteta je to komentarisao ovim rečima: "Između političkih stranak ne postoji principijelna razlika. Kod manjih grupacija se primećuje izvesna prisutnost protivdinastičkog raspoloženja, inače se razliike pojavljuju samo u ličnostima a ne u političkim programima - sukobljava se stranka na vlasti koja uživa i iskorišćava sve blagodeti svog položaja i opozicija." Odgovarajući ovakvim odnosima u političkom životu veliku ulogu je dobila korupcija i mito. Ekonomska situacija je i dalje

141


bila teška, te je sve izraženija pojava bila emigracija iz zemlje. Najveći broj emigranata napustio je zemlju posle poraza 1897.g. Između 1900. i 1921. Grčku je napustilo 383.993 ljudi, pretežno muškaraca između 15 i 40 godina - znači u najaktivnijem dobu. Po pitanju srazmere emigranata Grčka je bila vodeća balkanska zemlja.

Nezadovoljstvo postojećim političkim sistemom je najveće bilo u redovima vojske. Sem poraza u ratu 1897. bilo je jasno da su i intersi Grka u Makedoniji ozbiljno ugroženi. Bez obzira na izvršene reforme usled teške finansijske situacije zemlje nije bilo moguće jačanje grčke vojske, koja je bila slabija od srpske i bugarske - što je nosilo u sebi potencijalnu opasnost. Nezadovoljstvo vojske je naročito poraslo kada je 1908.g. došlo do proglašenja nezavisnosti bugarski, čime su iščezle nade u zadovoljenje grčkih interesa u tim oblastima. Odmah se javilo i pitanje kompenzacije Grčke, Krićani su odmah proklamovali svoju želju za ujedinjenjem, međutim grčka vlada zbog jake kontrole velikih sila nije mogla preduzeti nikakav korak u tom pravcu - dokazajući još jednom slabost grčkog političkog sistema. Nezadovoljni pripadnici vojske organizovali su Vojničku ligu. Pod vođstvom jednog njihovog pripadnika pukovnika N.K.Zorbasa, došlo je avgusta 1909.g. do vojnog puča. Ustalo je 3.000 vojnika atinskog garnizona. Puč je uspeo, smenjena je vlada,mmeđutim pošto Vojnička liga nije raspolagala političkim programom niti kandidatom zamesto premijera zatražena je pomoć E.Venizelosa.

Venizelos je bio iskusni kritski političar, koji je tokom revolucije na Kritu 1905.g. primorao princa Đorđa na povlačenje sa položaja. On se odazivajući pozivu Lige januara 1910.g. obreo u Atini kao politički savetnik. Procenjujući da su nužne političke reforme poticao je sazivanje ustavotvorne skupštine i uspeo je ubediti vojsku da se povuče iz političkog života. Na izborima decenbra 1910.g. u parlčament su dšli političari koji su podržavali vVenizelosovu politiku. U to vreme Venizelos je imao jake pozicije: uživao je podršku kralj, ustavotvorne skupštine i bio je popularan i u narodu. Pod njegovim vodstvom je došlo do modifikacije ustava iz 1864.g. Osnovna rešenja nisu menjana. Izvršene su 53 izmene ustava. Kralj je sačuvao svoj relativno jak položaj. Uvedene su neke savremen reforme, poboljšan je rad državne uprave, učvršćen položaj državnih činovnika, osnovano je ministarstvo poljoprivrede i uvedena je opšta školska obaveza. Zahvaljujući reformama ustava Grčka je dočekala krizne situacije sledećih godina u povoljnijim okolnostima od drugih balkanskih država. Liberalna stranka se pokazala snažnom, a Venizelos je do svoje smrti 1836.g. igrao određujuću, ali ponekad protivrečnu ulogu u političkom životu zemlje.

RUMUNI

DRŽAVNO-PRAVNI POLOŽAJ RUMUNSKIH KNEŽINA

Moldavija i Vlaška (turski naziv je Iflak) su došle pod tursku vrhovnu vlast u 14. i 15. veku. Nisu postali integralni delovi Osmanskog carstva već je njihov državno-pravni položaj nizom sporazuma fiksiran u statusu vazalnih kneževina sa širokom autonomijom. Lokalna aristokracija nije dirana, te je sačuvala svoje društvene, privredne, a dobrim delom i političke privilegije. Ova situacija izmenjena je tek u 18.v. na štetu Rumuna. Porta nije želela integrisati Vlašku i Moldaviju u državne okvire Turske države, već je njen osnovni cilj bio da spreči da one postanu centri za intrige i političke akcije usmerene protiv Turske. Osmanski vladari su Moldaviji i Vlaškloj namenili ulogu tampon zone, koja je trebala da igra odbrambenu ulogu prema susednim silama. Sem toga, od njih se očekivalo da carstvo opskrbljuju novcem i poljoprivrednim poizvodima.

Turska Porta je rumunske kneževine smatrala jednim od najvažnijih snabdevača Carigrada i vojske omogućivši im uvoz poljoprivrednih proizvoda. U principu stalna konjunktura koju su ove okolnosti stvorile nisu mogle biti na pravi način iskorišćene za uspon dunavskih kneževina jer su slobodan razvoj poljoprivrede kočila stroga pravila trgovine i maksimirane cene nametnute od strane Turske. Agenti Osmanskog carstva imali su pravo preče kupovine stoke i žitarica, štoviše zahvaljujući svojim ovlastima, u određenim okolnostima imali su pravo i na zaplenu proizvoda. Sem uloge Pote u izboru kneza, plaćanja tributa i obezbeđivanja transporta hrane, od rumunskih kneževina centralna vlast je očekivala i druge oblike priznavanja turskog suvereniteta: usklađivanje spoljne politike sa turskom, poklone pri ustoličenju novih sultana, mito za osiguranje dobre volje visokih činovnika, itd. Samo korist od ubranih poreza bila je osetna: ukupan prihod vlaške administracije od poreza 1709.g. iznosio je 649.000 talira - od čega je Turskoj po raznim osnovama pripalo 514.000 talira – gotovo 80 posto. Preračunato u zlato godišnji prihod Turske od Vlaške je iznosio između 180.000 i 220.000 zlatnih poluga što je bilo dvostruko više od zvanične kontribucije.

Zauzvrat za ove teške terete Kneževine su dobile privilegije koje integralni delovi carstva nisu imali: Savet bojara koji se sastojao od najmoćnijih i najimućnijih ljudi Kneževine. Savet je uz sultanovo odobrenje birao knezove (hospodare) iz svojih redova. Knez je imao široke ovlasti, ali je morao upravljati uz saradnju Saveta bojara. Turska vojska je bila prisutna samo u velikim tvrđavama poput Akermana, Kilije, Bender. Muslimani nisu imali posede ni u jednoj kneževini i nisu postojale muslimanske administrativne ili verske ustanove niti građevine. Bez obzira na probleme vezane za trojnu podelu upravne vlasti (Savet bojara, hospodar, Porta), u obe kneževine administracija je bila čvrsto u ruci domaćih snaga, a uspostavljene su i

142


Ili od obe kneževine? daniel Chirot Social Changes in Peripheral Societu: The creation of Balkan Colonu, New Uork, Academic Press, 1976, 64.


direktne spoljnopolitičke veze sa Erdeljom, Poljskom, Habzburškom monarhijom, Rusijom. Štoviše, u nekim slučajevima rumunske kneževine su zajednički ratovale sa erdeljskim kneževima protiv Turaka.

RUSKO-RUMUNSKA SARADNJA 1711 I UVOĐENJENFANARIOTSKE VLASTI 1711-1821Bez obzira na relativno povoljan državno-pravni i politički položaj kneževina, njihovo političko

vođstvo je opadanjem prestiža turske vlasti, odnosno jačanjem i prodiranjem Rusije prema Dunavu, sve više nade polagalo u ovu veliku pravoslavnu državu, istovremeno dolazeći sve više u iskušenje da se pomoću Ruskog carstva oslobodi turske vrhovne vlasti. Veliki dojam na Rumune ostavila je pobeda Petra I nad švedskim kraljem Karlom XII kod Poltave 1709.godine.

Kao rezultat toga došlo je do pregovora ruskih diplomatskih pretstavnika sa moldavskim knezom Dimitrijem Cantemirom i vlaškim knezom Constantinom Brincoveanuom. 1711.g. sklopljen je sporazum sa Cantemirem u Luck-u prema kojoj je Moldavija trebala postati nezavisna država pod protektoratom Rusije, a presto bi se nasleđivao u Cantemirovoj porodici. Bio je to prvi savez Rusije sa nekim od balkanskih naroda i njen prvi pokušaj da svoj uticaj proširi na Balkan . Petar I je obećao da će u ratu (1710-1711.) pomoći oslobađanje balkanskih naroda od Turske vlasti. Poduhvat je međutim gotovo postao koban za cara: turska vojska je kod reke Prut opkolila rusku armiju zajedno sa carem. Iz teške situacije Petra Velikog je spasla samo potkupljivost turskog velikog vezira, koji je pristao na sklapanje mira. Rusija je u tom ratu dobro prošla izgubivši samo grad Azov, međutim za rumunske kneževine posledice su bile dugotrajne i negativne. Posle poraza ruske vojske Cantemir je pobegao u Rusiju, gde je dobio 50 sela sa 50.000 kmetova i dve kuće u Petrovgradu. Brincoveanu je ostao na vlasti do 1714, kada je zajedno sa svoja četiri sina pogubljen pod optužbom da je svoje kontakte sa Habzburškim carstvom iskoristio za izdaju.

Zavera rumunskih hospodara protiv turskog suvereniteta kao i gubitak Erdelja Karlovačkim mirom (1699), potakli su Portu da osigura svoje pogranične pokrajine. Jedan od važnih mera bilo je postavljanje poverljivih guvernera na čelo te dve zemlje, te se Porta odlučili za fanariote. Imenovanje grčkih knezova u Vlaškoj i Moldaviji iz osnova je promenilo političku situaciju: hospodari više nisu bili najviše zastupnici interesa kneževina, poput rumunskih hospodara pre njih, već agenti osmanske vlasti čija je funkcija bila da vode računa o turskim interesima u Kneževinama. Sa turske tačke gledišta nisu imali drugih zadataka sem da sprečavaju spoljne vojne intervencije, intrige i da liferuju velike količine novaca za razne civilne i vojne potrebe Osmanskog carstva – pre svega isporuke hrane za Carigrad i za vojsku. Bez obzira na pomenute promene Moldavija i Vlaška u državno-pravnom pogledu nisu integrisane u Osmansku imperiju, turska vojska ih nije okupirala i zadržale su svoja široka autonomna prava, s time da su njihovi gospodari otsad bili visoki osmanski činovnici.

Pogodnosti života u Vlaškoj i Moldaviji nisu iskoristili samo fanariotski kneževi: zbog veće lične bezbednosti, povoljnih političkih prilika, dobrih mogućnosti za ulaganje tokom 17.veka fanariotske kneževe sledio je toliko velik broj grčkih imigranata u Kneževine da su se rumunski bojari vremenom osetili ugroženim na svojim položajima u upravi, privredi, crkvenoj organizaciji, ali i svoje društvene uloge u celini. Ubrzo su mnogi Grci su došli u rodbinske odnose sa rumunskim velikaškim porodicama čime su dalje ojačali svoje položaje. I zaista, uporedo sa rastom uticaja fanariota u državi u društvu, opao je uticaj rumunskih bojara. Mada su hospodari i dalje održavali spoljnopolitičke veze, one više nisu bile samostalne već u službi Osmanske diplomatije. Od tog vremena se spoljnom posmatraču činilo kao da su obe kneževine integralni delovi Carstva, a ne autonomne zemlje. Kneževine nisu imale sopstvenu vojsku, jedino su knezovi su imali svoju telesnu gardu.

Najveći problemi su se javili ne na spoljnopolitičkom već na unutrašnjepolitičkom planu. Novi kneževi nisu vodili računa o interesima zemalja na čijem čelu su stajali, nisu obezbedili red u zemlji, niti su obraćali pažnju ekonomskom unapređenju zemlje - već su svojim ponašanjem zapravo pridoneli pojavi i jačanju političkog i društvenog haosa. Od 1711. do 1821. došlo je na vlast 74 fanariotskih knezova iz 11 porodica – što znači da su vladali u proseku po 2,5 godina. Među fanariotskim porodicama bila je ogromna konkurencija. Kao i u slučaju drugih crkvenih i svetovnih dostojanstva, imenovanje za kneza dobijala je osoba koja je najviše platila vlastima u Carigradu. Mito, korupcija su cvetale u Kneževinama. Pošto su svoje postavljanje većinom platili pozajmljenim novcem, čim bi došli na vlast fanarioti su pokušali zaraditi što više za što kraće vreme. Niže funkcije su prodavali, otvoreno su zloupotrebljavali svoj službeni položaj. Pošto je Porta bila sklona da po kratkom postupku pogubi činovnike čija im se politika nije dopala ili su ih cenili neuspelim, “posao” fanariotskog kneza je bio i opasan. Sredinom 18.v. troškovi oko dobijanja kneževskog položaja u Moldaviji su iznosili 30.000, a vlaškog 45.000 zlatnih funti, dok su prihodi od poreza u Moldviji iznosili 180.000, u Vlaškoj 300.000 zlatnih funti. Zbog svega navedenog period vladavine fanariota smatra se za najcrnje razdoblje rumunske istorije.

Fanariotski sistem nije bio mrzak samo zbog političke i finansijske korupcije već i zbog svog stila i grčkog kolorita. Ideal fanariotskih knezova je bila Vizantija. Oni su izgradili složen dvorski ceremonijal, živeli su luksuzno i ponašali se često i prema bojarima sa nipodoštovanjem, u boljem slučaju indiferentno, u stilu za koji su zamišljali da je vladarski. Pokušavali su stvoriti svojevrsno vizantijsko ostrvo u Osmanskom carstvu. Rumunska pravoslavna crkva je došla pod dominaciju fanariota. Visoke pozicije u crkvenoj hijerarhiji i Sinod

143


su kontrolisali fanarioti. Preko manastira i crkvene organizacije novac je izvlačen iz zemlje i tekao je prema grčkim crkvenim institucijama. Fanariotski knezovi su sem mita i kontribucije morali redovno slati novac Porti, zbog čega su do potrebne sume novca dolazili uglavnom putem prodaje položaja i nesavesnim rukovanjem državnim finansijama. Turske vlade su stalno vršile pritisak da Kneževine povećaju svoje finansijsko učešće i isporuke hrane. S obzirom da su bile pogranične oblasti carstva, Moldabija i Vlaška su puno trpele i za vreme ratnih dejstava. Zbog ovih okolnosti, tokom međunarodnih kriza, bojari su se uvek obraćali za pomoć Austriji i Rusiji. Njihov cilj je bilo zbacivanje turske vlasti i pridobijanje jedne ili obe velike sile radi stvaranja nezavisne ili autonomne države pod protektoratom jedne ili obe sile - ali svakako sa sopstvenom političkom vlašću.

Austrija je postala nepopularna zbog režima koji je uspostavila u Olteniji nakon Požarevačkog mira 1718.g. Taj sistem je u početku ostavio na snazi rumunske autonomne institucije i vodeću ulogu bojara. Oltenijom je upravljao Savet Oltenije na čelu sa banom (Gheorghe Cantacuzino). Ukidanjem banske časti ukinute su i autonomne institucije. Regija je došla pod carsku vojnu upravu. Vlast lokalnog plemstva nije uspostavljena. Austrijski dvor je ovoj oblasti – slično Porti - namenilo ulogu snabdevača vojske hranom. Agrarni odnosi su izjednačeni sa onim u Habzburškim carstvom - 52 dana rabote godišnje - što je bilo više od uobičajene prakse u Vlaškoj. Kada je Rusija 1735. godine zaratila na Tursku, 1737.g. joj se pridružila i Austrija. Habzburška vojska je operisala po zapadnom Balkanu, a ruska je ušla u Kneževine sa ciljem da ostvari planove Petra Velikog iz 1711.g. Rat je za Habzburge bio neuspešan i Beogradskim mirom, Oltenija je vraćena Vlaškoj. Slično ni Rusija nije ostvarila svoje planove.

Posle ovih ratova sledio je tridesetogodišnji period mira u kojem su fanariotski kneževi pokušali srediti kaotičnu situaciju nastalu usled ratova i loše uprave. U tim pokušajima naročito se isticao Constantin Mavrocordat.

DEMOGRFASKI ODNOSI, SOCIJALNE I EKONOMSKE PRILIKE KOD RUMUNA.Rumunski bojari su zadržali svoje posede i posle podvrgavanja jačoj turskoj vlasti. Usled nesređenih

društvenih i političkih odnosa i loše uprave feudalni i državni tereti su do sredine 18.v. postali za seljaštvo toliko nesnošljivi da su usled njihovog iseljavanja čitave oblasti opustele. Seljaci su bežali ili u planine ili van teritorija kneževina: emigrirali su Erdelj, na teritorije južno od Dunava ili u oblasti severno od Crnog Mora. Ova bekstva ruinirala su državnu kasu.

Reforme čiji je cilj bilo sređivanje opštih pravnih, ekonomskih i socijalnih prilika u Kneževinama izradio je najslavniji fanariotski knez Konstantin Mavrokordat. On je dolazio na kneževski položaj ravno deset puta: šest puta u Vlaškoj i četiri puta u Moldaviji. Tokom svoje vladavine sprovodio je finansijsku, društvenu i upravnu reformu kneževina. Mavrokordat je imao slične ciljeve kao i austrijska uprava: centralizaciju uprave i njenu direktnu vezu sa narodom. Hteo je ojačati centralnu vlast na štetu vlasti bojara. Hteo ih je staviti pod svoju kontrolu. Reintegraciju Oltenije je vršio na taj način što je veći deo sistema stvorenog od strane Austrije proširio i na Vlašku.

U sklopu reformnog rada sa ciljem da se donekle sredi situacija i spreči bežanje kmetova, Vlaški knez Nicolae Mavrocordat (1719-1730.) i moldavski knez Grigore Ghica (1726-1733.) su odlučili da uvedu redovno oporezivanje: 4 puta godišnje određenu sumu umesto dotadašnjeg kaotičnog. U Vlaškoj je Konstantin Mavrokordat 1840.g. sprovodio reforme zasnovane na uvođenju popisa stanovništva. Pre se nije znalo koliko seljaka ima, postojala su cela sela koja nisu oporezivana. Centralnoj vlasti je bilo u interesu i smanjenje broja bojara, te su zakonom regulisali i pitanje plemstva: plemstvo nije proisticalo samo od starine i statusa porodice već i od vršenja javnih funkcija. Velikaši su oslobođeni svih vrsta poreza, dok je manja vlastela (mazili) obavezana na plaćanje ličnog poreza. Na čelo srezova su imenovani ispravnici, a sa ciljem smanjenja zloupotreba težilo se - sa ne prevelikim uspehom – uvođenju prakse da se javnim čnovnicima daje plata.

Reformerski nastrojeni hospodari su pokušali uvesti red u poslovanje sudstva (naročito za vreme vlaškog kneza Aleksandra Ipsilantija 1774-1782.) mada je to zadiralo u stara prava i interese bojara i crkve. Minimalni cilj je bilo uspostavljanje državne kontrole nad sudstvom. 1780.g. izdat je Zakonik.

Najteže je bilo agrarno pitanje s obziro da u suštini u Moldaviji i Vlaškoj nikad nije bilo zakonski raščišćeno pitanje zemljišnog poseda i obaveznih davanja seljaštva. Ipak, do početka 18.v. nastala je faktička situacija u kojoj je zemlja bila u ruci bojara, a seljaci su je obrađivali. Posednici su od svojih seljaka iznuđivali mnogobrojne rente neodređene visine. Koreni ovog sistema nisu dovoljno razjašnjeni. No u svakom slučaju bojari i crkva su od 16.v. uspeli poboljšati svoj položaj na štetu seljaka i centralne vlasti. Neka sela su se radi oslobođenja od poreza ili obezbeđenja lične zaštite sama stavila pod vlast bojarima, s druge strane plemići su mogli otkupiti ili prosto otuđiti seoske zemlje, te su na jedan ili drugi način došli do presudnog uticaja. Jedan od načina sticanja zemlje bio je i zakup poreza. U početku vlast nad selom bojaru nije donosio i prava na korišćenje zemlje, samo na ubiranje određenih novčanih dažbina. Gde bi pritisak bio suviše velik seljaci bi odlazili, jer je zemlje bilo u izobilju, a i inače, bavili su se uglavnom stočarstvom. Bojari su često kupovali seljake da bi ih naselili na slobodne, neobrađene zemlje, ali su ih mogli i osloboditi, zadržavši njihovu zemlju.

144


Za vreme reformi sredinom 18.v. postojale su četiri sloja seljaštva: slobodni seljaci sa i be z zemlje - koji su za bojare radili na osnovu dogovora; seljaci vezani za zemlju i pod vlašću bojara; u četvrtu grupu je spadao mali broj seljaka zvanih scutelnici koji nisu raspolagali zemljom i služili su direktno bojaru. Sav teret državnih poreza snosili su gotovo samo seljaci. Sem toga davali su dažbine bojarim ili manastirima. Pored toga postojala je i radna renta - zvana clacă. Ona je bila niža nego u Monarhiji i 1740. godine je u Vlaškoj iznosila godišnje svega 12, a u Moldaviji 24 dana. Pitanje vlasništva nad zemljom nisu načeli ni reformisti. 1746.g. na savetu Vlaške sazvanom radi rešavanja finansijske krize i bežanja seljaka sa zemljišta odlučeno je da se seljaci koji se vrate na svoju zemlju automatski oslobađaju feudalnih stega. Iz toga je sledila sledeća odluka o ukidanju kmetstva. One koje njihov bojar nije hteo pustiti mogli su se otkupiti za 10 talira. Kad je Mavrokordat 1749. ponovo postao knez Moldvijie, uz nešto strože uslove, ukinuo je kmetstvo i u toj zemlji. Time je ukinuta i lična zavisnost seljaka.

Bojari su se ovim rešenjima suprotstavljali koliko god su mogli. Na žalost, Mavrokordata nisu nasledili knezovi njegovog kalibra, a i ratni sukobi su zahtevali dodatna oporezivanja, te su se na mnogim mestima vratili na stari feudalni sistem i na povećanje tereta seljaka. 1766.g. u Moldviji je povaćana claca, i propisane su i dnevne norme (nart), ali su te norme bile toliko visoke da se nisu mogle ispuniti.

JAČANJE RUSKOG UTICAJA U RUMUNSKIM KNEŽEVINAMA

Kao što smo videli Rusija se počela mešati u poslove Kneževina početkom 18.v. Postojalo je više razloga za to, ali su preovlađivali vojni i strateški. Kneževine su se prostirale duž priridnih puteva koji su vodili u Carigrad, a s druge strane kroz njih su prolazili vojni putevi iz turske za Poljsku, Ukrajnu i prema Krimskim Tatarima. Rusiji su pretstavljali problem i i migracije seljaka uzrokovane teškim agrarnim odnosima i zloupotrebama vlasti u Kneževinama i u samoj Rusiji. Deo tih migranata činili su i banditi, dezerteri itd. Zbog svih navedenih razloga ruskoj administraciji su bili od značajni politički odnosi u rumunskim kneževinama. Usled geografse bliskosti Rusija je bila zainteresovana prvenstveo za Moldaviju. Rusiji je bilo u interesu stvaranje jedne tampon države pod ruskim protektoratom koja bi štitila Rusiju i njena osvajanja teritorija severno od Crnog Mora, ali i njihovo privredno uzdizanje i osiguranja socijalnog mira radi obezbeđivanja mirnog stanja u njima bliskim ruskim oblastima. Ovim planovima je išla u prilog okolnost činjenica da je u Kneževinama uvek bilo privrženika i pomagača ruske politike. S druge strane aneksija Moldavije nije bila moguća zbog preovladajućeg opredeljenja evropskih država za održanjem ravnoteže snaga i zbog potencijalno jakog suprotstavljanja Austrije.

Mir u Kučuk Kajnardžiju 1774.g. kojim je zaključen rusko-turski rat od 1768-74. sadržavao je važne odredbe u vezi sa statusom Kneževina i njihovim odnosom prema Rusiji. Prema XVI članu koji se odnosio na rumunske kneževine, Ruskom carstvu je dato pravo da zastupa interese pravoslavnog stanovništva Kneževina slično onome kako je to predviđeno i u slučaju stanovništva egejskih ostrva; da po potrebi Rusija diplomatskim putem interveniše na Porti u vezi sa problemima u Kneževinam. Drugim članovima ugovora Kneževinama su date poreske olakšice i pravo da u cilju zastupanja interesa pošalju svoje zvanične pretstavnike u Carigrad. Iste godine Porta je posebnim uredbama odredila visinu danka za Kneževine: morali su i dalje plaćati kontribuciju, davati poklone i plaćati porez prilikom ustoličenja novih sultana, ali su neki vidovi davanja ukinuti. Rusija je u periodu koji je sledio posle Kučuk Kajnardžijskog mira postala najuticajnija sila u regiona.

Rusko carstvo je 1787.g. ponovo bilo u ratu sa Turskom i četvrti put tokom 18.v. njena vojska ušla je u Kneževine. Minimalni ratni cilj Rusije je bio da stvori tampon državu prema Turskoj sa granicom na Dnjestru. kao mogućnost predviđna je i aneksija oblasti između reke Bug i Dnjestra. Ljubimac carice Katarine Velike, knez Poćemkin predvodio je organizaciju pohoda. On je sebe već zamišljao na položaju buduće Dacie. Pod vođstvom izvanrednog vojskovođe Suvorova Rusija je zabeležila lepe uspehe, ali Evropske političke prilike nisu pogodovale ruskim uspesima. Godine 1788. kao saveznica Rusije u rat se uključila i Habzburška monarhija, ali ne naročito uspešno. Švedska objava rata sprečila je Rusiju da svoju Baltičku flotu pošalje na Mediteran. Austrija se 1791. morala povući iz rata, a 1792.g. povukla se i Rusija ugovorom u Jašiju. Glavni ruski dobitak je bila teritorija do Dnjestera, te je Rusija došla u direktan kontakt sa Moldavijom. U četvrtom članu mirovnog ugovora Porta je izjavila da će u pogledu Kneževina poštovati prethodne ugovore.

U periodu od 1790. do 1815. godine usled događaja vezanih za Francusku revoluciju i Napoleonove ratove pitanje balkanskih zemalja je za Rusiju postalo drugorazrednog značaja. Baz obzira na to, Kneževine su bar u izvesnoj meri napredovale u pravcu društvenih i političkih reformi kao i u pravcu nacionalnog oslobođenja. Mada su Mavrokordatove reforme izigravane, ipak su problemi barem uočeni a činjeni su i određeni koraci u pravcu njihovog rešavanja. Uticaj Rusije je bio konstantan i u porastu, a Osmansko carstvo se prihvatilo određenih ugovornih obaveza prema Rusiji i Kneževinama - i tim obavezana je udovoljavala u zavisnosti od unutrašnjepolitičkih i spoljnopolitički prilika.

REVOLUCIJA U DUNAVSKIM KNEŽEVINAMA 1821.GODINE

Dunavske Kneževine su u grčkim planovima za nacionalno oslobođenje imale važnu ulogu. Pretstavljale su pogodno tle za protivtursku akciju: Porta je u njima imala slabu kontrolu, uživale su rusku

145


Opis prosečnih obaveza na 103.str.


zaštitu, fanariotski kneževi sa svojim pristalicama, grčki vleposednici, trgovci i činovnici grčke trgovačke koloniju pružale su solidnu materijalnu, komunikacijsku i političku bazu revoluciponarnoj delatnosti. U Grčkoj revoluciji važnu ulogu imali su fanarioti, ali pre svega grčki trgovci sa rasprostranjenim vezama preko grčkih kolonija u celoj Evropi. Naročito veliku ulogu imali su trgovci iz južnoruske luke Odese. Događaje u Grčkoj i Kneževinama početkom dvadesetih godina XIX veka povezivala je pre svega delatnost Philiki Etairije (Filiki Heterija), grčkog tajnog društva osnovanog u Odesi 1814. od strane tri osiromašena trgovca: Emmanuil Xantos, Atanasios Cakalov i Nikolaos Skupas. Središte Heterije je 1818. prebačeno u Carigrad. Tada su događaji krenuli brzim tempom. Delatnost Heterije je bila izuzetno uspešna: osnovane su tajne ćelije po celoj Grčkoj i u rumunskim kneževinama. One su prikupljale novac i savetovale sve centre grčkog nacionalnog života.

Planirano je da se akcija prvo pokrene na Peloponesu, ali su pripreme tekle suviše sporo. Rastao je broj pristalica početka ustanka u rumusnkim kneževinama. Činilo se da je to logičan izbor: fanariotski režimi garantovali su blagonaklonost vlasti, štoviše, knez Moldavije Mihail Şutu bio je član Heterije; Heterija je imala mnoge članove iz redova bojara (nerumuna) koji su sarađivali sa istaknutim rumunskim političarem Tudorom Vladimirescuom; strateški položaj Kneževine bio je odličan - pokretanjem ustanka u Moldavija pobednički ustanici bi na svom putu kroz Balkan do Grčke jačali svoje snage ustanicima iz usputnih ublasti. Susedstvo Rusije omogućivalo je lako ostvarivanje njene pomoći. Vođi pokreta su računali da će grčki ustanak izazvati tako snažne i strašne turske represalije da će se Rusija morati umešati.

Unutrašnji odnosi u Kneževinama takođe su pogodovali izbijanju ustanka - ali ne na način kako je to zamišljala Heterija. Stanovništvo nije bilo raspoloženo za antitursku već za antifanariotsku akciju, u širem kontekstu, bilo je protivno grčkoj dominaciji u političkom životu Kneževina. Ovaj momenat vođstvo Heterije nije uzelo u obzir kao ni činjenicu da je u stanovništvu Moldavije i Vlaške rasla tenzija usled izuzetno velikog pritiska kako od strane Porte tako i od strane fanariotskih kneževa. Kneževi su povećavali poreze i opteretili su seljake znatno većim teretima od pređašnjih. Za vreme vladavine Vlaškog kneza Ioana Carge (1812-1818) korupcija je bila tolika, a uprava tako loša da je on morao pobeći iz zemlje. Na njegovo mesto je došao Sutu sa 80 rođaka i 800 pratioca među kojima su bili albanski gardisti.

U Kneževinama su postojale tri potencijalno revolucionarne snage: Heterija; domaći bojari koji su u principu pristajali na tursku vrhovnu vlast uz uslov da im se vrati politička vlast u zemlji. U suprotnom težili su nezavisnoj državi uz garanciju Rusije ili Austrije Oni nisu bili skloni priključenju velikoj helenskoj državi. Treći revolucionarni element - na koji su računale obe pomenute grupacije bili seljaci koji su pre svega zahtevali pravičnije oporezivanje i vlasništvo nad zemljoms Sve intenzivnija priprema protivturskog grčkog ustanka od strane Heterije rumunski narod je stavio u veoma težak pložaj: u slučaju njenog uspeha Moldavija i Vlaška bi došla pod još jači uticaj Grka i politika helenizacije rumunskog življa bi osetno ojačala. Ako bi se digli na strani Heterije i doživeli poraz, sasvim sigurno su mogli računati na teške represalije turske vojske.

Već smo pomenuli da je rumunski narod manje trpeo od osmanskog suvereniteta nego od fanariotskog režima, a neposredni interesi najširih slojeva stanovništva bili su vezani za socijalne promene ne za protivturski ustanak (socijalna komponenta u Heterijinim planovima nije bila dovoljno zastupljena, a po uspehu ustanka u Grčkoj položaj seljaka se nije bitno promenio), te je i ustanak pod vođstvom Tudora Vladimireskua imao pretežno socijalne ciljeve, da bi kasnije akcenat dobila protivfanariotska borba.

Vladmiresku se 1821. godine sporazumeo sa privremenom vladom Vlaške (privremenom zbog bolesti kneza Aleca Sutu) da će ga oni podržavati ako digne ustanak. Sličan dogovor sklopljen je sa Heterijom. Februara 1821. izdao je vatrenu proklamaciju u selu Padeş, posle čega je došlo do ustanka. Mada je Vladimiresku pokušao da pokret kanališe u pravcu širih nacionalnih zahteva, pre svega protiv omraženog fanariotskog sistema, došlo jer do spaljivanja bojarskih kurija, majura, deljena su zemljišta. Pokret su podržali i panduri i vojska koja je poslata protiv ustanika. Istovremeno (6.marta) je stupio u akciju i Ipsilanti u Moldaviji jednostavno preuzevši vlast od kneza M. Sutua. Lokalna vojska ga je podupirala. Verujući u skori dolazak Rusa, Heterija je u početku imala ogromnu podršku u novcu, oružju, dobrovoljcima. Sve je zavisilo od ruske intervencije. Međutim ruski konzulat u Bukureštu je 17. marta dobio poruku u kojem car osuđuje Ipsilantijevu vojnu - čime je postao poznat zvaničan stav ruske vlade, što je u redovima ustanika dovelo do političke zbrke. Stigla je anatema i od strane Carigradskog patrijarha. Revoluciji nisu pogodovale ni međnarodne diplomatske prilike, pošto je u vreme njenog početka u Ljubljani zasedala Sveta alijanse kako bi raspravila revolucionarnu situaciju u Italiji i Španiji i donela odluke u kojima se osuđuju revolucije i ovlašćuje Asutrijsko carstvo da vojno interveniše u Napuljskoj kraljevini.

Bez obzira na sve to revolucija u Vlaškoj je beležila početne uspehe. Tudor Vladimiresku je sa 65.000 ustanika stigao u Bukurešt, a u tom pravcu je kretao se i Ipsilanti sa manjim vojnim snagama. Pošto se radilo o ustanicima a ne o pravoj, disciplinovanij vojsci, usput su plenili od stanovništva, što je naravno izazvalo njeno nezadovoljstvo i strah bojara. Tudor Vladimiresku je pokušao ublažiti socijalnu oštricu ustanka kako ne bi došlo do osipanja revolucionarnih snaga. Sve je veća bila zabuna, bojari i trgovci su počeli bežati iz zemlje. Ubrzo se slilo više od 27.000 izbeglica u Erdelj. Ipsilanti je 18. aprila stigao u Bukurešt. Na Peloponoesu je 6. aprila izbio dugo priželjkivani ustanak. Turska se spremala da se vojno rauračuna sa ustanicima. Vladimiresku

146


je hteo da Ipsilanti i njegovi ustanici prema predviđenom planu napuste Vlašku, jer Vladimiresku nije hteo rušiti Tursku vlast. Vladimiresku je pozvao Portu da u Vlašku pošalje svoje pretstavnike kako bi ispitali situaciju i težak položaj naroda u koji je dospeo zbog zloupotreba fanariota. I Vladimireskuova i Ipsilantijeva vojska je strepela od direktnog sukoba sa Turcima s time da je Heterija imala razlog više za strahovanja: jedna od prvih događaja na početku ustanka je bio pokolj Turaka u Galati od strane Heterije, te su Turci morali svakako sprovesti red.

Turska vojska je 13. maja prešla granicu i Ipsilanti i Vladimiresku su krenuli u planine. Svesni svoje vojne slabosti Heterija je odlučila da preuzme komandu nad rumunskim pandurima što Tudor Vladimiresku nije želeo dopustiti. Znajući za Vladimireskuove pregovore sa Turskom i iskorištavajući nezadovoljstvo nekih njegovih oficira pogubljenjem izvesnih vojnih starešina zbog pljačke, Heterija je uspela kidnapovati Vladimireskua. Optužen je za saradnju sa Turskom, svirepo mučen i ubijen. Ipsilantijeve snage su 19.juna strahovito potučene kod Dragašana. Ipsilanti je pobegao u Erdelj, pao u ropstvo i poslednjih 7 godina života proveo u zatvoru. Do sloma ustanka je došlo i u Moldaviji. Sutu se odrekao vlasti i pobegao u Rusiju. Poslednju bitku Heterija je vodila i izgubila 29.juna u Sculeniju. Turci su zaposeli Kneževine. Rusija je istrajala u osudi pokreta, ali je osudila i Tursku, pošto je prešla granicu bez prethodne saglasnosti sa Rusijom. Rusija je zahtevala da se kazne samo krivci, ali ne i nedužno stanovništvo. Osmanska vojska se zadržala 16 meseci u Kneževinama. Izbeglice su se krile u Erdelju i Bukovini.

Godine 1822.g. stigle su u Carigrad dve odvojene delegacije, sa sličnim političkim programima. Delegaciju bojara iz Vlaške predvodio je Grigor Ghica i delegaciju iz Moldavija, Ion Sturdza. Najvažniji zahtev je bilo vaspostavljanje domaće uprave i ukidanje fanariotske eksploatacije stanovništva. Sem toga traženo je da na sve visoke državne položaje budu postavljeni Rumuni; udaljavanje Grka igumana iz manastira; da albanske gardiste hospodara zameni rumunska milicija. Porta je bila voljna da ispuni ove zahteve i vođe delagacija imenovala je za knezove. Rusi nisu prihvatali ovakvo rešenje. Zadržavali su svoje pravo da učestvuju u imenovanju kneza zbog čega je došlo do diplomatskog konflikta na relaciji Turska-Rusija. Mada su neki bojari posle propasti revolucije pokušali od svojih seljaka uterati zaostala davanja i činili manje izgrede na njihovu štetu moglo bi se reći da je opšti odnos bio blag, a bojari većinom zadovoljni raspletom situacije. Ni Porta nije vršila odmazdu zbog postupaka bojara i seljaka tokom ustanka. Posle svega, većina bojara bila saglasna sa dogovorom postignutim u Carigradu u vezi sa državno-pravnim i političkim odnosima sa Osmanskom carevinom.

DUNAVSKE KNEŽEVINE POD RUSKIM PROTEKTORATOM 1821-1856Politički uticaj Grka u životu Moldavije i Vlaške posle ustanka 1821.g. zamenjen je uticajem Ruskog

carstva koji je postao naročito izražen posle 1829.g. i ostao dominantan do Krimskog rata. Dok je za fanariotski period pre svega bila karakteristična ekonomska eksploatacija, korupcija i haotični pravnii upravni odnosi, za period ruske dominacija uz sve pozitivna dostignuća ruskog uticaja – javila se opasnost za sam opstanak rumunske nacije – pripadnost istoj konfesiji, jaka ruska zainteresovanost za kontrolu nad rumunskim kneževinama, izvesna kulturna bliskost na duže staze su mogli dovesti do prekida u formiranju rumunske nacije. Za razliku od Srbije, Cne Gore i Grčke gde se takođe osećao uticaj ove velike pravsolavne zemlje, u rumunskim kneževinama je on bio toliko jak i sveprisutan da je vremenom izazvao opšti revolt Rumuna te je nacionalni pokret koji je sredinom veka nastao u Kneževinama bio u većoj meri uperen protiv ruskog protektora nego protiv Turske vrhovne vlasti - bez obzira na činjenicu da je Rusija iskrenu želela postići ekonomsko i upravno unapređenje Kneževina.

Osnova mešanja Rusija u poslove Kneževina bio je mir u Kučuk Kajnardžiju sklopljen 1774.g (Rusija je zastupala interese pravoslavnog rumunskog stanovništva i imala pravo da po potrebi diplomatskim putem interveniše na Porti za njihovu zaštitu). Te pravne odredbe osnažio je rusko-turski sporazum iz 1802. godine, a kasnije Akermanski sporazum iz oktobra 1826.g. koji je predvideo i promene u političkom uređenju Kneževine. Po tim odredbama hospodari u obe kneževine su birani od strane divana (savet bojara), njihovo mandat je važio na 7 godina i morali su dobiti potvrdu od Porte i ruske vlade.

Opasnost od Osmanskog carstva je bila realnija od negativnih posledica ruskog patronata, te su izbijanje rusko-turskog rata i ulazak ruske vojske u kneževine 1828.g. Rumuni pozdravili. Mir u Jedrenu od 1829.g. kojim je ovaj rat zaključen potvrdio je suverenitet Osmanskog carstva nad Kneževinama, ali je i suzio njena prava na ubiranje danka i potvrđivanje izbora kneza. Prema odredbama ovog ugovora obema Kneževinama je garantovana sloboda ispovedanja vere, omogućeno je formiranje nacionalne uprave, potpuno slobodna trgovine i garantovana je bezbednost. U ekonomskom pogledu bilo je veoma važno što je Turska izgubila pravo preče kupovine robe u Kneževinama. Obavezna davanja su ograničena na godišnji danak i danak pri izboru novog kneza. Propisano je da sem posebnih slučajeva muslimani u Kneževinama nemaju pravo posedovati zemljišne posede. Osmanska vlada je morala povući svoje posade iz tvrđava Turnu Severin, Braila i Giurgiu, a muslimani u roku od 18 meseci rasprodati svoju nepokretnu imovinu. Trebalo je organizovati kordon karantina duž Dunav. Kneževine su dobile pravo organizovanja- milicije.

Radi osiguranja isplate velike ratne otštete od strane Turske, Rusija je okupirala Kneževine i ostala u njima do 1834.g. Za to vreme Moldavija i Vlaška su bile pod ruskom vojnom upravom. Rusija zbog mogućih

147


ozbiljnih zapleta nije htela anektirati ove oblasti je želela postići da funkcionišu kao tampon države pod ruskom dominacijom koje mogu dobro poslužiti i u slučaju eventualnog novog rata sa Turskom. Pod rukovodstvom ruskog grofa Pavela D. Kiseljova koji je 1829-1834 bio pretsednik divana obe kneževine započete su reforme u duhu odredbi iz sporazuma. Lični šarm i dobra volja Kiseljova iskazana prema stanovništvu tih zemalja osigurala je njihovu simpatiju prema ruskoj vlasti – koja je posle Kiselovljevog odlaska sa položaja prešla u antipatiju. Paralelno sa time privlačnost Francuske je ponovo jačala. Uticaj francuske kulture u rumunskim kneževinam zapravo ima svoje korene u fanariotskom periodu kada su fanariotski kneževi za svoje sekretare i učitelje svoje dece obično upošljavali Francuze. Ruska okupacija je francuskom kulturnom uticaju samo dala poticaj pošto su – kako je francuski jezik već biodosta raširen u Kneževinama - Rusi u svojim kontaktima sa rumunskim vlastima koristili francuski jezik. Kontakt sa francuskom kulturom u razdoblju kada su Rumuni pokušavali da se oslobode osmanskog, grčkog i ruskog uticaja, probudio je u njima njihov latinski duh i mlada generacija se sve češće odlučivala da studira u Francuskoj.

Rusiji je bilo u interesu ekonomsko i društveno uzdizanje Dunavskih kneževina. Najpreči zadatak u okviru toga bilo je izvršenje reforme sistema javne uprave. Odgovarajuće komisije donele su 1831. pravila - svojevrsne ustave, tzv. Organičke statute - za Vlašku, a 1832 za Moldaviju. Njima su u kneževinama uspostavljene paralelne, ali ne identične ustanove javne uprave. Ove mere nesumnjivo su značile korak prema budućoj zajedničkoj rumunskoj državi. Prema tim statutima - koji nisu imali snagu ustava u pravom smislu reči - vrhovnu vlast je u obe države imao Knez biran od strane 150 članova vanredne narodne skupštine iz redova najvećih bojara, doživotno. Moldavski divan se sastojao od 35, vlaški od 42 člana. Divani su izglasali zakone, ali je knez imao pravo veta.

Organički statuti sadržavali su rešenja i za agrarne probleme: bojari su postali vlasnici zemlje, a seljaci su podeljeni u 3 grupe prema materijalnoj moći. Od bojara su dobili 4 hektara (oni koji su imali 4 volova), odnosno srazmerno manje zemlje. Moramo primetiti da je predviđena veličina seoskog zemljišta jedva dostizala četvrtinu urbarijalne seljačke sesije u Ugarskoj predviđenu urbarima Marije Terezije. Ukoliko su želeli više obradivih površina seljaci su morali sklopiti odgovarajući sporazum sa bojarom. Tlaka je ograničena na 12 dana, ali je u praksi u Vlaškoj iznosila 24-36, u Moldaviji do 50 dana. Sudska i upravna vlast je i dalje ostajala u rukama bojara. Kada je Porta sa Rusijom 1834.g. potpisala Sankpeterburšku konvenciju prihvatile je i ove statute, međutim suprotno odredbama samih statuta Rusija i Turska su imenovale 2 kneza na 7 godina: u Vlaškoj Alexandru Ghica, u Moldavija Mihaila Sturdza.

Rusija je sebi na ovakav način obezbedila dominantan položaj u Kneževinama bez političkih komplikacija i troškova koje proizilaze iz neposredne okupacije. Politički sistem zasnovan na pominjanim statutima ostao je na snazi do 1854.g. Neposrednu upravu nad Kneževinama vršili su bojari uz nadzor Rusije. Vlast se delila između tri strane: kneza, bojara i ruskog konzulata. Bojari su pokušavali u što većoj meri ograničiti vlast kneza. Njihove intrike na račun kneževa i međusobne zađevice pružale su široke mogućnosti uplitanju Rusije, što je ona obilato i koristila slabeći time efikasnost administracije Moldavije i Vlaške. Teškoću keževinama je pretstavljala njihova obaveza da po odlasku ruske okupacione vojske plate zaostali danak Turskoj.

Od dve Kneževine u nepovoljnijoj situaciji je bila Vlaška, gde je knez Ghica imao jaku unutrašnju i spoljnu (Rusija) opoziciju, te je 1842.g. bio primoran da napusti vlast. Na njegovo mesto je došao Đorđe Bibesku, ruski štićenik. U Moldavija Sturdza se pokazao kao jaka i mudra ličnost, uspevao je držati opoziciju pod svojom kontrolom. Politički sistem stvoren u kneževinama organičkim statutiuma u očima javnosti je bio tesno povezan sa ruskom dominacijom, te je stanovništvo bilo sklono da za probleme okrivi protektorsku silu i u onim slučajevima kada ona s njima nije imala nikakve neposredne veze.

REVOLUCIJA 1848/49 GODINE

Krajem četredesetih godina XIX veka ojačao je zapadnoevropski uticaj u Kneževinama, što se pokazalo u odevanju i manirima, ali i u širenju aktuelne radikalne nacionalne i političke ideologije. U nedostatku viših škola u samim dunavskim kneževinama rumunska omladina je odlazila na studije u Pariz - koji je pre 1848. smatran za centar liberalizma i nacionalne ideologije. Na rumunske studente značajan uticaj imali su i poljski emigranti koji su svoj centar takođe imali u Parizu. Koncepcija kneza Adama Čartoriskog – nezvanično nazivanog poljskim kraljem u izbeglištvu – o saradnji malih evropskih naroda naspram konzervativne državne i nacionalne politike Rusije, Austrije, Pruske i Turske i potrebi njihovog nacionalnog oslobođenja, bila je dopadljiva mladim Rumunima. U skladu sa modernom evropskom nacionalnom koncepcijom koja je u prvi plan stavljala zajedništvo jezika i kulture rumunski studenti - buduće vođe rumunske revolucije - i intelektualci su se zalagali za ujedinjenje Moldavije i Vlaške u jedinstvenu državu sa parlamentarnim sistemom i garantovanim građanskim slobodama.

Godine 1848. u Osmanskoj carevini sem Kneževina nije bilo pokreta. Početak je bio u Moldaviji, gde se 8.aprila oko 1000 ljudi - protivnika kneza, građana, liberalnih bojara - pobunilo u Jašiju protiv kneza Sturdze. On je brzo reagovao i dao da se zatvori 300 ljudi.

148


Znatno je bio ozbiljniji pokret u Vlaškoj. Mnogi od nacionalnih vođa sledećih decenija potiču iz redova ovih revolucionara. Ujedno, ovaj pokret odredio je i fizionomiju budućeg rumunskog političkog razvoja. Njene vođe bili su Ion i Dumitru Brătianu, Nicolae i Radu Golescu, C.A.Rosetti i Nicolae Balcescu. U maju je osnovano Revolucionarno veće. Porta je umirena da akcije nije uperena protiv nje, već za vraćanje “starih prava”. Kao formalni početak uzima se Islazka proklamacija od 21.juna 1848.g. koja je sadržala primerni liberalni program sa ciljem ukidanja ruskog protektorata i sistema statuta. Vođe su stvorile privremenu vladu i prešle se u Bukurešt gde je revolucija već trijumfovala. Bibesku je prvo prihvatio taj program, ali je posle jednog atentata dao ostavku i emigrirao u Erdelj. Formirana je nova vlada na čelu sa mitropolitom Neofitom. Revolucionari nisu raspolagali vojskom čak ni pandurima i dobrovoljcima kao 1821.g. Pokret su predvodili većinom bojari te probleme seljaštva nisu rešavali, štoviše pitanja vezana za agrarne odnose izazivala su razdor u vođstvu čim su došla na dnevni red. Učinjeni su pokušaji sprovođenja pojedinih tačaka Proklamacije, ali sa slabim uspesima. Pre svega se koncentrisalo na pitanje organizovanja odbrane zemlje, jer se najviše bojalo ruske vojne intervencije - s time više da je ruska vojska pristigla u Moldaviju kako bi nadgledala situaciju u Austriji. Ruske i turske trupe su gotovo istovremeno ušle u Vlašku. Otpora nije bilo. Rusija je restaurisala svoju vlast.

Sporazumom u Balta Limanu iz maja 1849.g. Rusija i Turska su zajednički imenovali kneževe na sedam godina, savete bojara zamenili su divanima. Suprotno đeljama revolucionara Rusija je ovim ugovorom stekla veliku vlast kakvu do tada nije imala. Ruska okupacijska vojska je ostala u Vlaškoj do 1851, ali se za vreme krimske krize vratila 1853.g. Vođe revolucije su u egzilu više pažnje posvećivali nacionalnoj komponenti revolucinarnog programa nego liberalnoj. Te ličnosti postale su kasnije vodeće u nacionalnom preporodu.

NASTANAK RUMUNSKE DRŽAVE

Odredbe Pariskog mira iz 1856. godine, kojim je zaključen Krimski rat, u celom regionu najvećeg značaja imali za rumunske kneževine. Tim mirom ruski protektorat zamenjen je evropskim i ukinut je sistem statuta. Moldaviji su vraćene tri oblasti Južne Besarabije - jedne veće teritorijalne celine koju je izgubila 1812.g. Neutralni status Crnog Mora je bio u interesu Kneževine jer je na taj način ograničena aktivnost Rusija flote. Nakon tog mira ukazala se potreba za novo političko uređenje Kneževina. Evropske sile su htele da pitanje reše diplomatskim putem posle zaključenja Pariskog mira, s time da u vezi sa tim problemom zatraže i mišljenje rumunskog naroda. Ujedno za Kneževine veliki zanačaj imale su i diplomatske promene na evropskoj sceni: ozlojeđena ponašanjem Austrije, Rusija se odlučila za osvetu i doprinela je slomu Svete Alijanse. Promenama na evropskoj političkoj sceni otvorene su i široke mogućnosti za razvoj liberalnih nacionalnih pokreta - koji su takođe štetili Austriji.

Dolaskom na presto Aleksandra II stvoren je neformalni savez između Rusije i Francuske, što je ubrzo imalo velikog značaja za Kneževine. Rusi su spremajući se na reforme u unutrašnjem planu, išli ruku pod ruku sa Francuskom u pomaganju liberalnih nacionalnih programa. Rumunske nacionalne vođe - bivši revolucionari iz 1848 - posle radikalnog pregrupisanja sistema saveza posle pariskog mira, su verovali da će moći postići svoj cilj diplomatskim putem. Program je bio da se ujedine dve Kneževine i da se na čelo stavi vladalac iz strane dinastije. Radikalnu zamisao: pripajanje Erdelja, Bukovine i Besarabije i stvaranje nezavisne države nisu smatrali realnim. Najjaču podršku rumunskoj stvari dala je Francuska, oko koje su se okupili i Sardinija, Rusija, Pruska. Rusi su se nadali da će od Francuske moći odvojiti Englesku i na taj način srušiti krimski savez. Sardinija i Pruska su imale svoje posebne planove u vezi sa nemačkim i italijanskim ujedinjenjem, te su se oni zbog toga pridružili Francuskoj. Austrija se bojala da će velika ujedinjena Rumunija suviše jako uticati na Rumune u Erdelju. Engleska se prvo dvoumila, ali je kasnije procenila da bi jaka Rumunija smetala njenoj politici da od Turska stvori bastion protiv Rusije. Znači velike sile nisu bije jedinstvene u svojim stavovima.

Mišljenja u vezi sa načinom ujedinjenja i političkog istema buduće države su se razlikovala i u Moldaviji i Vlaškloj, ali se većina slagala da se ujedine i da imaju stranog kneza. Međunarodna konferencija je odlučila da se ukinu statuti, ali i da se Kneževine ne ujedine. Počelo se sa izgrađivanjem paralelnih ali posebnih organa vlasti u Kneževinama: dva kneza, dve skupštine. Organizvovano je i zajedničko upravno telu u Focşanima sa ograničenim delokrugom. Kneževi su birani na vanrednim skupštinama, od strane boajara na sedam godina. Odluke je trebao potvrditi sultan. Delokrug kneževa: nadzor nad ministrima, budžet, porezi. 1858/59 održani su izbori na kojima su u obe Kneževine izabrali za kneza Aleksandra Iona Cuzu. Porta i Austrija su energično bile protiv, Rusija, Pruska, Sardinija, Francuska podržavale su ujedinjenje dok se Engleska protivila, ali protivnice ujedinjenja nisu znale kako da sprovedu svoju volju. Rumuniski političari su shvatili da evropske sile zbog međusobnih razlika nisu u stanju da kontrolišu događaje i da spreče ujedinjenje Moldavije i Vlaške. Evropske sile nisu pristajale na Turska intervenciju. Austrija je u međuvremenu doživela poraz u ratu sa Francuskom i Sradinijom i bila je zaokupljena svojim unutrašnjim problemima, te su 1859. evropske sile prihvatile izbor zajedničkog kneza, ali sa ograničenjem da to važi samo za života Cuze. Ujedinjenje je formalno proglađeno 1861.godine.

149


UNUTRAŠNJE-POLITIČKA SITUACIJA POSLE UJEDINJENJA

Cuza nije imao lak posao morao je da se nosi sa jakom bojarskom opozicijom u obe Kneževine i da upravlja sa podvojenim upravnim vlastima. Nije imao upravnog iskustva i jasno mu je bilo da su liberali želeli stranog kneza. Nije raspolagao sa pouzdanom političkom bazom. Slično Srbima i Grcima, bojari ni u rumunskim kneževinama nisu hteli deo svoje vlasti prepustiti čoveku iz sopstvene sredine, te Alkesandru Kuza nije lako sprovodio svoju volju. Dve partije su se borile za vlast: liberalna sa nacionalni programom i reformom izbornog sistema i agrarnih odnosa; konzervativna stranka bez jasnih političkih ciljeva sa željom da očuva status qou, odnosno ekonomske i političke privilegije bojara. Postizanje zakonodavnog i upravnog jedinstva teklo je iznenađujuće brzo: Cuza je prvo tražio saglasnost Porte i Francusk, kasnije ostalih garantih sila, te je do kraja 1861.g. uspeo dobiti njihovu saglasnost. Stavranjem jedne zajedničke skupštine i upravnog sistema stvorena je jedinstvena nacionalna država zvanično poznata kao Ujedinjene kneževine Vlaška i Moldavija, ali obično zvana Rumunija. Ciljevi liberala iz 1848. bili su postignuti.

Cuza je 1863.g. preduzao akciju koja je dobila široku podršku u javnosti: nacionalizovao je posede svih manastira pa i onih koji su bili pod jurisdikcijom Carigradske patrijaršije. Ogromni posedi - do početka 19.veka 11% zemljišta - bilo je u rukama tih grčkih manastira. Ti posedi bili su veoma nepopularni, odnosi na njima teži od onih na svetovnim vlastelinstvima. S druge strane manstiri nisu izvršavali svoju humanitarnu misiju pomaganja bolesnika i siromašnih. Skupština je ponudila otštetu Patrijaršiji, ali ju je ona odbila.

1860. Rusija je izvršila oslobođenje kmetova i dala im zemljišta. U RUM zakonski kmetovi nisu postojali nisu bili vezani za zemlju, ali su seljaci bili obavezni na davanja i rabotu za korišćenje zemlje. Bila je potrebna reforma, ali je ne bi mogao sprovesti kroz skupštinu, te kad je 1864.g. skpština izglasala nepoverenje vladi, Cuza je u maju izvršo državni udar raspuštajući skupštinu vojnom silom. Posle toga je proklamovao nov statut kojim je sebi obezbedio veća prava i šire izborno pravo. Ove mere je potvrdio referendum, sa rezultatom: 682.621 za 1.307 protiv. Reakcija garantnih sila bila je mlaka. Cuza je čvrsto držao vlast i sa svojim najvažnijim ministrom Miahilom Kogalniceauom pristupio rešavanju agrarnog pitanja. Zakon koji je donet bio je možda najznačajniji za društveni i ekonomski razvoj RUM u 19. veku. Cilj zakona je bio da svakom seljaku obezbedi vlasništvo bar na malom komadu zemljištai da na taj način ploži temelj prosperitetnoj klasi malih posednika. Vlasnici 4 volova i jedne krave dobijali su 5,5 ha zemljišta, vlasnici 2 krave i jedne krave 3,9 ha, porodice sa 1 kravom 2,3 ha zemlje. Porodice bez stoke mogli su zadržati svoju kuću sa okućnicom odnosno 0,2 ha zemlje. Bojari su obeštećeni: seljaci su otplaćivali zemljišta tokom 15 godina državi, te je država obeštetila bojare. Seljačka gazdinstva nisu mogla biti prodata 30 godina. Reforma ipak nije dala zadovoljavajuće rezultate, pre svega jer su samo gornji slojevi seljaštva dobili dovoljno zemlje, sem toga bojari su u svojim rukama zadržali zajedničke šume i livade. Upravna vlast je ostala u rukama bojara koju su oni često koristili da bi prevarili seljake. Seljaci su i dalje obrađivali vlastelinske zemlje kao nadničari ili arendatori. U Moldavija bojari su često obrađivali svoje posede u sopstvenoj režiji u Vlaška samo retko. Nisu bili zainteresovani za modernizaciju jer je uvek bilo dovoljno jeftine radne snage.

Sem pomenutih reformi Cuzina administracija je sprovela i druge značajne mere. Reformisana je niža i srednja uprava na principima centralizacije; uveden je građanski zakonik po ugledu na Code Napoleon; otvoreni su univerziteti u Jašu i Bukureštu. Široke Cuzine reforme kosnule su mnoge, te ni konzervativci ni liberali nisu bili zadovoljni. Nije bio popularan ni među garantnim silama, pošto im je dosta prkosio. Nije imao zakonitog naslednika. Istina, njegova prijateljica Marija Obrenović mu je rodila dece, ali nije bilo verovatno da ga neko od njih može naslediti. Vojni puč 1866. koji je primorao Cuzu na abdikaciju, nikog nije iznenadio. Nije se opirao i smirio je strane konzule rečima da i po njegovom mišljenju Rumuniji treba strani knez.

VLADAVINA KARLA I (1866-1881)Puč je bio rezultat sporazuma liberala i konzervativnih RUM političara. U narednom periodu naročito

istaknutu ulogu igrali su Ion Brătianu i C.A.Rosetti. Imenovali su privremenu vladu i izabrali savet regenata. Nisu hteli prekidati državnopravne odnose sa Turskom. Sledeći korak je bio izbor novog kneza. Najradije bi izabrali Filipa Flandrijskoag, brata belgijskog kralja, ali je on odbio predlog. Evropski politički krugovi su u ovo vreme bili zaokupljenim pretstojećim ratom između Austrije i Pruske te su manje pažnje obraćali na rumunske događaje. Regenti su pak sa svoje strane tvrdili da je pitanje izbora keza unutrašnja stvar, stoga nije potrebna intervencija garantnih sila. U međuvremenu je Bratianu u ličnosti Karla Hoencolerna-Sigmaringena pronašao pogodnu ličnost za kneza: Karlo je bio izdanak katoličke grane pruske vladalačke kuće i rođak Napoleona III i stoga je imao odlične međunarodne veze. Uz prećutnu saglasnost PR i Francuske Karlo je prihvatio kandidaturu. Predlog je uz ogromnu većinu potvrđen na referendumu održanom u apriliu 1866. Pošto je bio oficir u PR vojsci preko austrijskih teritorija je putovao inkognito i stigao je u Kneževine u maju. Pošto bez vojne akcije nije mogao biti pomeren iz svog položaja strane sile su prihvatile stvorenu situaciju. Vlast Turske postala je nominalna.

Karlo je činio sve da veze sa Turska budu što labavije. Prve godine svoje vladavine posvetio je slabljenju unutrašnje opozicije. Njegov prvi premijer bio je Lascar Catargiu, a članovi vlade su bili i Bratianu i C.A.Rosetti. Parlament je odobrio ustav, po primeru belgijskog iz 1831.g. Ustav je osiguravao slobodu

150


okupljanja, štampe i govora i davao široke ovlasti knezu: on je imenovao ministre i otpuštao ih, imao je pravo veta i raspuštanja parlamenta. Parlament se sastojao iz senata i pretstavbičkog doma.

Čim je nastala opisana politička struktura Karlo je pristupio ostvarivanju svog programa za modernizaciju i snaženje zemlje. Posebnu pažnju posvetio je stvaranju jakih oružanih snaga; trudio se da osigura maksimalnu nezavisnost od Porte; sklopio je poštanske sporazume i sporazume o konzularnim pretstavništvima sa raznim zemljama; težio je prihvatanju imena Rumunija. 1869.g. sklopio je popularan brak sa protestantskom Elisabeth von Wiedel, kasnija poznata pod pseudonimom Carmen Sylva pišući knjige o Rumuniji. Ali je iz tog braka imao samo jednu kćerkicu koja je rano umrla.

U upravi je imao problema kao i jegovi prethodnici. Nije imao svoju stranku, te je morao lavirati između konkurentnih klika. Njegov pronemački stav je za vreme Francusk-PR rata 1870/71 doveo do unutrašnjopolitičke krize koja je zamalo dovelo do njegovog pada. Francusk poraz je imao za posledicu da više nijedna velika sila nije pružala RUM toliko pomoći takvu zaštitu kao pre toga Francusk. Nešto kasnije stvoren je savez PR-Austr-Rusija koji je postao dominirajući u EU. Oni nisu želeli otvaranje Istočnog pitanja.

151


BUGARI

PAD BUGARSKE POD OSMANSKU VLAST. Osmanlije su prvi put kročile na Balkan četrdesetih godina 14.veka kao plaćenici Vizantije, da bi se

za deceniju vratili kao osvajači po svom pravu. U periodu 1359-1362 sultan Murat I je oteo veći deo Trakije od Vizantije i osvojio Jedrene. Turci su 1364.g. porazili i krstaše poslate od strane Pape Urbana V za oslobođenje Jedrena. Pre toga međutim krstaši su načinili tolika zlodela pravoslavnom stanovništvu, da su mnogi Bugari tursku vlast smatrali poželjnijom od zapadnih hrišćana.

Mada se poslednji srednjevekovni bugarski car Ivan Šišman 1371.g. proglasio za vazala sultana Murata Osmanlije su nastavljale osvajanja: na zapadu zemlje zauzeta je Sofija 1382. godine a na istoku Šumen 1388.g. Poraz Srba naredne godine na Kosovu zapečatio je sudbinu celog balkanskog poluotoka. Posle tromesečne opsade 1393.g. Turci su osvojili i spalili Trnovo. Zazećem ostataka Bugarske oko Vidina 1396. nestao je i poslednji trag bugarske nezavisnosti. Car Ivan Šišman umro je iste godine u turskom zarobljeništvu.

Pet vekova od 1396. do 1878. godine u svesti Bugara je urezana kao era "Turskog jarma" - doba mraka i stradanja. U ovom periodu Bugarska je izgubila i državnu i crkvenu samostalnost. Bugarsko plemstvo je bilo uništeno: propalo, izbeglo ili je bilo islamizirano i turcizirano, a seljaštvo podređeno turskim spahijama. Tešku obavezu pretstavljala je devširma, odnosno porez u krvi: periodično prikupljanje i odvođenje hrišćanske dece i njihova konverzija u muslimane i uvođenje u službu u osmanskoj armiji u janičarskim jedinicama. Ipak nije svi bilo toliko crno. Kada su Turci završili osvajanja i integrisali Bugarsku u osmansku državu i “pax ottomanica” nastupio je za zemlju miran period koji je bio u jakom kontrastu u odnosu na prethodni period ratova. Vekovima, dok je snaga Osmanlija bila u porastu, odnosno u zenitu, Osmansko carstvo je stanovništvu Bugarske osiguralo sasvim prihvatljive uslove života. Stanovništvo Buagrske, ači i drugih oblasti Turske osmansku vlast je osećalo nepodnošljivim samo u periodu opadanja kada carstvo više nije bilo u stanju da kontroliše lokalne velikaše i da odriži red i unutrapšnji mir. U Bugarskoj nije došlo do radikalne promene etničke ili verske strukture stanovništva, pošto turska Porta nije htela izvršiti nasilno naseljavanje Turaka ili islamizaciju Bugara. Sa izuzetkom stanovništva Rodopskih planina koje je prihvatilo islam (te su nazivani Pomacima) većina Bugara je ostala verna pravoslavlju. Mada su postavljeni turski upravnici po bugarskim gradovima i oblastima turski seljaci nisu naseljeni u većem broju, a oni koji su imigrirali u Bugarsku pretežno su se naselili u njenim južnim i istoćnim delovima i u nekim rečnim dolinama Makedonije i Trakije. Osmanske vlasti su u 15. i 16. veku dozvolili naseljaanje Jevreja izbeglih sa zapada Evrope i jedan njihov manji broj naselio se u gradovima Bugarske (njiov veči deo naselio se u Istambulu i Solunu).

OSMANSKA UPRAVA

U vreme osvajanja Bugarske Osmansko carstvo je bilo podeljeno u dve adminstrativne oblasti, od kojih je Bugarska pripala tzv. Rumeliji, kojim je upravljao beglerbeg (gospodar gospodara) sa sedištem u Sofiji. Teritorijalnim širenjem carstva ovaj sistem je postao neodgovarajući te je u 16. veku zamenjen teritorijalnom podelom na vilajete, a vilajeti na sandžake. Granice ovih teritorijalnih jedinica su tokom vekova mnogo puta su promenjene. Bugarske zemlje su podeljene turskim ratnicima, odnosno spahijama koji su imali prava da nemću poreze i druge obaveze svojim podložnicima. Posedi su davani i guvernerima i drugim činovnicima kako bi se obezbedili njihovi prihodi. Osedi u formi vakufa doedeljivana su verskim, obrazovnim i dobrotvornim ustanovama. Spahije nisu imali sudsku i upravnu vlast nad svojim kmetovima i Bugari su često uspevali zadržati svoju tradicionalnu seosku upravu i običaje u onim pitanjima za koje se nisu vezivali turski interesi.

OPADANJE MOĆI OSMANSKOG CARSTVA

Opadanje moći Osmanskog carstva obeležen je porazima od Evropljana i slabljenjem centralne vlasti. Obe ove pojave imale su velikog značaja za zbivanja u Bugarskoj. Kako je Turska primorana na defanzivu hrišćanske sile, pre svega Austrija i Rusija su u Bugarima videli potencijalne saveznike. Austrijska propaganda je za vreme Petnaestogodišnjeg rata potaknula ustanak u Trnovu 1598., a još dve odigrale su se 1686. i 1688. godine za vreme Velikog bečkog rata. Katarina II Velika se počela ponašati kao zaštitnik pravoslavnog stanovništva u Osmanskom carstvu što je Uzvišena Porta morala zvanično priznati Kučuk Kajnardžijskim mirom 1774.g. Od većeg značaja je međutim bila nesposobnost centralne vlasti da spahije i lokalne činovnike drži pod kontrolom. Tokom 17. i 18. veka soahije su uspele da svoje feudalne posede pretvore u nasledne čitluke nad kojima centralna vlast nije imala ingerencija. Vlasnici čiftluka su bili u mogućnosti da svojim kmetovima nametnu veće obaveze ili da ih oteraju sa zemlje. Turske izbeglice sa oblasti oslobođenih od strane hrišćana česte su naseljeni na čiftluke u Bugarskoj, povećavajući time glad za zemljom i terete seljaštva. Povremeno te izbeglice su stvarala pljačkaškeodrede koji su nametali teške namete hrišćanskom stanovništvu. Odgovor na to bilo je jačanje hajdučije. Hajduci - naziv potiče od Turaka - bili su gerilci, za neke samo odmetnici, banditi koji su se povukli u planinske i šumske oblasti i izdržavali se od pljačkanja Turaka, turskih

152


karavana. Mada je hajduci nisu imali izraženu nacionalnu samosvest, oni su održavali živim duh otpora i omogućili nastanak legendi koji su kasnije ustanke.

POLOŽAJ BUGARSKE U OSMANSKOM CARSTVU EKONOMSKI ODNOSI.

Bugarska je bila integralni deo Osmanskog carstva preko petsto godina sa implementiranim kompletnim osmanskim upravnim, ekonomskim, vojnim i društvenim sistemom, sa brojnom turskom vojskom, verskim ustanovama sa ne tako malobrojnim turskim stanovništvom. Zbog te okolnosti kao i specifičnog geografskog položaja, određenih ekonomskih i političkih razloga bugarski nacionalni pokret po čeo se javljati relativno kasno, a odgovarajući tome i do labavljenja njenih državnopravnih veza sa Turskom i konačnog oslobođenja došlo je tek pri kraju 19. i početkom 20.veka. Važan određujući faktor pri tome bila je činjenica da su se bugarske oblasti nalazile sasvim blizu, neodeljeni prirodnim preprekama, od prestonice Osmanske imperije, odnosno nalazile su se nadohvat ruke vrhovnim ustanovama turske države te su u političkom, vojnom i upravnom smislu strože, tesnije i efikasnije držane pod kontrolom od udaljenijih krajeva carstva. Da zlo bude veće Bugari su trebali izboriti se i sa snažnim grčkim kulturnim uticajem koju je čak respektovala i sama Porta i do izvesne mere i Rusija. Štoviše, najvažniji centar Grka u Osmanskom carstvu, Carigrad, bio je takođe blizu etnički bugarskih teritorija. Zbog tih razloga i specifikuma istorijskog razvitka - za razliku od Grka i Srba, Bugari nisu imali centralne ustanove koje bi bile u stanju da obuhvate ceo narod, da je organizuju i da vode računa o njenom jedinstvu i nacionalnoj svesti. Slično Grcima i Srbima, Bugari su svoj nacionalni identitet u turskom periodu očuvali negovanjem svoje pravoslavne vere, narodnih pesama i folklora. Sama crkvena organizacija u tom smislu nije bila od pomoći pošto je bila u rukama fanariota. Bugari nisu imali ni diplomatsku podršku: dugo vremena ni jedna velika sila nije u međunarodnoj politici nastupala kao njihov protektor i štitila njihove interese.

Sporijem uobličavanju bugarskog nacionalnog pokreta doprineo je i relativno dobar ekonomski položaj i sistem lokalne samouprave. Brz ekonomski razvoj koji je nastao usled otomanskih reformi iza 1830-te godina imao je osetne pozitivne posledice na bugarskim teritorijama - s time više da u Bugarskoj nije postojala feudalna anarhija i izrazita ekonomska eksploatacija koja je u perifernim delovima Carstva izazivala brojne ustanke. Posle Grčkog ustanka smanjen je grčki uticaj u Carigradu. Na mnogim mestima njihovu ulogu su preuzeli Bugari, pre svega u trgovini. Pozitivan efekat po privredu bugarskih oblasti i jačanje bugarskog trgovačkog sloja imalo je organizovanje regularne turske vojske od 1826. godine čije je opskrbljivanje hranom i odećom većinom obavljano iz Bugarske. Bugarskim interesima je pogodovalo i ukidanje prava prvenstva kupovine Turske u rumunskim kneževinama: Turska je hranu za Carigrad u to vreme nabavljala pre svega u Egiptu i Bugarskoj. Imeđu 1830. i 1876. pred bugarskim trgovcima otvorila su se sva tržišta Osmanskog carstva. Naročito se razvijala proizvodnja tepiha, obućarstvo, odevna industrija, prerada metala. Nepovoljan uticaj na napredak bugarske privrede imao je prodor Engleske i Austrijske robe iza 1856. godine.

Na lokalnom nivou bugarske oblasti - slično i grčkim i srpskim - su uživale široku upravnu autonomiju te većina Bugara nije imala posla sa turskim upravnim organima, već sa svojima. U svakom naselju je postojao jedan ili dva poglavara sa 5-12 savetnika koji su rešavali širok krug pitanja: sporove među hrišćanima, pravna pitanja, nadzirali su obrazovni sistem (zidanje škola, imenovanje nastavnika), prikupljali su porez za tursku vlast, obavljali su poslove sa turskim upravnim vlastima: smeštaj vojske, mito, itd. Za vreme Tanzimata ovaj sistem je ugrađen u osmanski administrativni sistem. Tanzimat (značenje je reorganizacija) je serija reformi proglašena između 1839. i 1876. sa ciljem da se sprovedu fundamentalne promene državnog uređenja pretvaranjem teokratske u modernu evropsku državu. Predviđalo se stvaranje okolnosti koje će pridoneti miru i poletu u osmanskom društvu kao i izjednačavanje hrišćana i muslimana u pravima, ukidanje

153


zloupotreba u upravnom sistemu. Serija reformi započeta je hatišerifom od Gilhane, 1839.g. koji je garantovao nepovredivost života, imovine i časti za sve stanovnike imperije bez obzira na veru i narodnost; predviđen je i jedinstven poreski sistem koji je trebao sprečiti zloupotrebe na tom planu; počelo se sa sekularizacijom školskog sistema, sprovedene su reforme u vojsci po pruskom primeru, stvorena su opkrajinska pretstavnička tela, donet je krivični i trgovački zakonik po uzoru na francuski. Za vreme ovog reformnog perioda došlo je i do jake koncentracije vlasti u rukama sultana, što je kasnije dovelo i do negativnih posledica po sam Tanzimat krajnji rezultat Tanzimata je bilo polaganje temelja za postepenu modernizaciju osmanske države. Tanzimat se pozitivno odrazio i na odnose društvene i političke prilike u Bugarskoj međutim, kao i u drugim balkanskim zeljama, problemi su se javljali pre svega u samim hrišćanskim zajednicama, u kojima su manje grupe moćnika težile da ovakav sistem zamrznu zbog ličnih interesa (npr. zakup poreza).

Generalno gledano usled svojih specifičnosti Bugarska je pružala povoljne prilike za proveru sistema Tanzimata. Reforma administrativnog sistema pojačana je posle Krimskog rata kada je Turska pokušavala da od pokrajina južno od Dunava stvori uzornu oblast. 1864. organizovan je Dunavski vilajet koji je obuhvatao silistrijsku, vidinsku i nišku oblast. Porta je imenovala i hrišćanske funkcionere kioji su obično bili Poljaci, Hrvati ili Albanci, al ne i Bugari. Midhat paša je radio na izgradnji infrastrukture, školstva, ali je za 3 godine izazvao revolt i kod hrišćana i kod muslimana. Slično su doživeli neuspeh i pokušaji reforme poreskog sistema. Pokušavalo se sa objedinjavanjem poreza i davanjem njiihovog ubiranja u zakup hrišćanskim porodicama. Porta je učinila pokušaj i sa izašiljanjem posebnih kontrolora i komisija, ali su one postale korumpirane. Refromne mere su veoma teško sprovođene, te je bez obzira na izvesno poboljšanje opšte situacije zbog nesipunjavanja reformnih obećanja politička tenzija ipak rasla. Situacija nije bitno poboljšana ni ulaskom hrišćana u upravne organe 1840-tih godina. Kada ni uz pomoć reformi se nije moglo smiriti unutrašnje nezadovoljstvo Porta je optuživala Srbiju i Rusiju za nacionalnu agitaciju. Mada je srpska vlada zaista vršila agitaciju, ipak njen uticaj nije bio toliko velik na unutrašnja previranja, a sami Rusi nisu ni nameravali da podrivaju reformne težnje Porte, te uzroke nezadovoljstva treba tražiti u unutrašnjim, lokalnim prilikama.

Do jačanja socijalne napetosti doprinosilo je najviše nezadovoljstvo seljaštva. Treba reći da je položaj seljaka bio nešto bolji od seljaštva u podunavskim kneževinama. Slobodni seljaci i stočari živeli su u brdima, dok je čitluk sistem postojao u nizijama. U sklopu reforme državnog i društvenog uređenja Turske ukidanju reda janjičara sledilo je i ukidanje reda spahija. U početku su spahije imali pravo zadržati svoje posede - uz plaćanje poreza državi, ali kasnije ih je država obeštetila plaćanjem penzije. Nakon toga seljaci su zemlju smatrali svojom. Iako su posedovni odnosi bili prilično zapleteni i mada se proces sporo i dosta bolno odvijao, ipak se može reći da je obrađivana zemlja prešla u ruke seljaka sitnosopstvenika, s time da su svi seljaci morali plaćati porez državi i vršiti radne obaveze za korišćenje zemlje. Ciljevi seljaštva su bili da i faktički i formalno steknu vlasništvo nad zemljom uz istovremeno smanjenje državnih poreza i ukidanje radnih obaveza prema državi.

NACIONALNO BUĐENJE BUGARA. NACIONALNI POKRET U BUGARSKOJ DO 1875.Sem već pomenutih faktora do relativnog kašnjenja bugarskog nacionalnog preporoda doprinela je i

socijalna struktúra bugarskog društva i relativno niži stepen njenog kulturnog razvitka (uzrokovan pre svega dugotrajnom turskom vlašću i duhovnom dominacijom grčkog sveštenstva). Bugarsko društvo se sastojalo gotove isključivo od seljaštva a pripadnici tankog sloja trgovaca, zanatlija, obrazovanijeg sveta neretko su pošli putem grecizacije. Tradicionalni instrument očuvanja nacionalne svesti na srpskim i grčkim oblastima - pravoslavna crkva - je bila pod grčkim vođstvom, Bugari nisu raspolagali svojom posebnom nacionalnom crkvenom organizacijom. Pomoć koja je stizala bugarskim manastirima u vidu novca, knjiga i drugih potrepština nije dolazila od grčkih viskih crkvenih krugova već od ruskih. U takvim okolnostima nije čuda da su mnogi pripadnici gornjih slojeva bugarskog društva govorili grčki, drugi crkvenoslovenski, a da je bilo dosta filologa koji su od strane naroda korišćeni bugarski jezik tertirali jednim od dijalekta srpskog jezika.

Do razvoja nacionalnog pokreta u Bugarskoj međutim moralo je doći bez obzira na sve nepovoljne okolnosti, ali i na eventualno veću uspešnost Tanzimata od ostvarenog. Nacionalnom preporodu Bugara išla je u prilog činjenica da je nacionalna ideologija u to vreme već bila široko prihvaćena u celoj Evropi. Slično tome grčke i srpske pretenzije na istorijske bugarske teritorije su takođe sve snažnije poticale bugarsko nacionalno buđenje - jer se bez formulisanih nacionalnih zahteva, nacionalnog programa moglo desiti da bugarske teritorije u budućnosti budu podeljene između pomenutih naroda. Slično drugim zemljama i u Bugarskoj je kulturni preporod prednjačio ispred razvoja nacionalne svesti i zbog toga u prvo vreme bio je uperen u većoj meri protiv grčke kuturne dominaciji nego protiv turske političke vlasti. U tom pravcu delovala je i zamena u bogosluženju staroslovenskog jezika bliskog bugarskom grčkim jezikom na prelazu sa 18. na 19. vek. Konkretan cilj nacionalno osvešćenih delatnika bilo je stvaranje bugarskog književnog jezika.

Kao začetnika bugarskog nacionalnog buđenja u istoriografskim delima obično pominju monaha Pajsija koji je 1762.g. završio rad posvećen istoriji Bugara. Pisan na liturgijskog slovenskom jeziku u manuskriptu u nekoliko primeraka, u prvo vreme nije imalo većeg odjeka sve do svog štampanja 1844.g. Njen pisac je želeo dokazati da Bugari imaju slavnu prošlost, da nisu ništa gori od drugih naroda, najmanje od Grka,

154


koje su u prošlosti više puta porazili. Knjiga Ukrajinca Jurija Venelina koja je naglašavala slovenski karakter Bugara i njihovu srodnost sa ruskim narodom imala je znatnog uticaja na nacionalnu svest Bugara, bez obzira što je izdata na ruskom jeziku i u Moskvi. Prva knjiga na narodnom bugarskom jeziku objavljena je 1806.g., a gramatika narodnog jezika u formulaciji Neofita Rilskog tridesetih godina 19.veka Vladika iz Vrace, Sofronije je u Rimniku (Vlaška) objavio zbirku crkvenih tekstova pod naslovom Kuriakodromion (Putokaz za nedelju) i svojim drugim napisima doprineo je širenju shvatanja Pajsija o istoriji Bugara i bugarskom narodu.

U svojim tekstovima vladika Sofronije je naglašavao važnost obrazovanja ističući da bi bez nje njegovi sunarodnici ostali "tupave životinje". I zaista obrazovanje je postala središnja tačka bugarskog nacionalnog preporoda. Kao i drugde, i u Bugarskoj su prve obrazovne ustanove bile vezane za crkve, manastire. Najbolje svetovne škole bile su tzv. grčko-bugarske. Nastava u njima tekla je na grčkom jeziku što je u izvesnoim smislu bilo praktično s obzirom da je trgovački jezik u bazenu Crnog Mora bio grčki, kao što je i jezik obrazovanog sveta na Balkanu dobrim delom bio grčki. U ovim školama učenici su se upoznali i sa modernim evropskim idejama sa liberalizmom i nacionalnom ideologijom. Razvoj bugarskog školstva međutim vezuje se za početak rada prve svetovne škole sa isključivo bugarskim nastavnim jeyikom u Grabovu 1835.g. Osnivanje škole svojm finansijskom podrškom omogućio je bogati trgovac iz Odese Vasil E.Aprilov, a njen prvi nastavnik bio je monah Neofita Rilski. Postala je uzor osnivanju škola u Sofiji, Kazanluku, Tirnavi. Do sedamdesetih godina 19.veka cehovi, gradski i seoski saveti, pojedinci ili grupe bogataša osnovale su oko 2000 besplatnih škola u Bugarskoj. Rad ovih škola podupirala je sve značajnija izdavačka delatnost. Od četrdesetih i pedestih godina 19.veka u većem broju su objavljivane bugarske knjige u Moldaviji, Vlaškoj, Carigradu, a posle Krimskog rata i u samoj Bugarskoj. Osetan uticaj na preporodni pokret i dizanje nivoa obrazovanosti imala je skromna ali značajna produkcija periodičnih publikacija. Visokoškolskih ustanova u Bugarskoj nije bilo. Bugari su visokoškolsk obrazovanje sticali u inostranstvu ili protestanstkim misionarskim školama osnovanim sredinom 19. veka na teritoriji Turske. Od onih koji su obazovanje stekli na stranim univerzitetima najveći značaj za nacionalni razvoj imali studenti iz Rusije.

U prvoj polovini 19. veka sama ruska vlada je bila zainteresovana za rumunske kneževine i Grčku, ali ne i za Bugarsku. Posle Krimskog rata, Rusija gotovo 20 godina nije bila u stanju da vodi aktivnu politiku na Balkanu. Do 1870.g. podržavala je carigradsku patrijaršiju jer je smatrala potrebnim održavanje jedinstva i snage ortodoksnog sveta. Poticaji za promenu dotadašnje ruske orijentacije su stigli iz drugog pravca: u Rusiji 1858.g. osnovano Slovensko dobrotvorno društvo panslavističkog usmerenja sa ciljem da slovenske narode ujedini pod ruskim vođstvom. Radilo se o udruženju sa konyervativnim političkim pogledima. Bugarskim mladićima je nudilo stipendije za školovanje u Rusiji. Nasuprot intencijama društva studenti su ostvarili veze sa ruskim studentima radikalnih, demokratskih shvatanja na koje su uticali pisci poput NJ.G. Černiševskog, D.I.Pisarjeva i Aleksandra Hercena. Neke studente je više zaokupila radikalna ideologija, druge panslavizam. U ovim krugovima postojala je velika zainteresovanost za izučavanje istorije, gramatiku, aritmetiku i prevode stranih dela. Interesovanje panslavističkih krugova i kasnije je ostalo značajno i ono je u kasnijem razvoju u velikoj meri uticalo na razvoj bugarske istorije.

Do druge polovine 19.veka u nacionalno orijentisanim krugovima Bugara iskristalisale su se dve koncepcije vezane za ostvarenje nacionalnih ciljeva: diplomatskim sredstvima putem pregovora sa Portom uz pomoć velikih sila, poput rumunskih knevina i taktike Miloša Obrenovića, ili poput Karađorđa i Grka - ustankom. Jasno je međutim bilo da je za uspeh u oba slučaja bila podrška neke ili nekih od evropskih sila i povoljne međunarodne političke okolnosti.

Politička grupacija poznata pod imenom Starci zalagala se za prvu varijantu. Činili su ih pre svega trgovci i ugledniji ljudi. Oni su hteli u okvirima Osmanske carevine stvoriti, razviti i postepeno proširiti autonomiju bugarskih teritorija. Imali su svoje interese vezane za Tursku, dobro su poznavali njen administrativni sistem, način pregovaranja i sistem mita i verovali su da će moći svoje namere postići mirnim putem. Njihov centar je bio u Carigradu, gde su imali veliku trgovačku koloniju. Nasuprot njima stajali su privrženici direktnih i nasilnih metoda. Tu varijantu su pre svega zastupale obrazovane osobe iz bogatih porodica koje su puno putovale i nalazile su se pod uticajem radikalnih političkih ideologija. Oni su imali u demokratičnije zamisli od prethodne grupe i bili su osetljiviji na socijalna pitanja. Organizovali su više posebnih komisija i osnovali zavereničke grupe u Bukureštu, Beogradu, Odesi i imali su veze sa sličnim grupama po Evropi. Čvrsto su verovali u romantičnu zamisao o velikom opštenarodnom ustanku protiv eksploatatora što je u datim istorijskim i političkim okolnostima bilo potpuno nerealno. Sem malobrojnih naoružanih ljudi nisu mogli da se oslanjaju ni na kakvu vojsku, miliciju. Sem toga relativno dugačak mirni period, povoljna ekonomska kretanja i reformni pokušaji nisu ostali bez uticaja na stanovništvo. Austrija i Engleska se je bila protivna takvoj akciji, Rusija posle Pariskog mira 1856. nije imala ni snage ni volje, a sa Francuskom nisu imali direktnih kontakata. Ipak, bugarski nacionalisti su i kratkoročno i dugoročno najviše računali na Rusiju. 1864.g. za ambasadora Rusije u Carigradu je postavljen Nikolaj Pavlovič Ignjatijev koji je želeo izgraditi tesne veze sa svim balkanskim revolucionarnim i nacionalnim snagama Balkana. Kao vatreni panslavista želeo je raditi na slovenskom jedinstvu i na postizanju što veće samostalnosti balkanskih naroda.

155


Proveriti srspki naziv. Venek.


Bio je pre svega ruski nacionalista, te je sve to smatrao kao sredstvo za dizanje ugleda i uticaja Rusije. Bio je protiv poduzimanja bilo kakvih akcija zaobilaženjem Rusije.

Bugari su još pre pokušaja na političkom planu, preduzeli akciju ka izvojevanju crkvene samostalnosti u odnosu na carigradsku patrijaršiju i na Grke. Gilhanske odluke od 1839.g. koje su garantovale versku jednakost iskoristili su kao argument protiv činjenice da na bugarskim teritorijama crkva bude pod upravom Grka. Taj pokušaj je zbog protivljenja Rusije propao. Ipak 1849.g. sultan je dopustio da bugarski milet poseduje posebnu crkvu u Carigradu. Bio je prvi znak da se zvanično priznaje postojanje bugarskog naroda.

Situacija je postala povoljnija posle Krimskog rata - ne samo zbog reformi i veće popustljivosti carigradske patrijaršije već i zbog promenjenog odnosa Rusije. Moskovskog mitropolita Filareta je brinula akcija grkokatoličke crkve u Bugarskoj koja je pridonosila jačanju uticaju Poljske i Francuske i radu američkih protestantskih misionara u Bugarskoj, te je zbog ovih razloga bio spreman da pomogne stvaranje samostalne Bugarske crkve. Ignjatijevim dolaskom u Carigrad počelo je aktivno rusko mešanje u bugarske poslove. Kada pregovori nisu doneli očekivane rezultate bugarski crkveni oci su se odlučili na akciju i 1866.g. su oterali Grčke vladike. Porta nije htela da zbog crkvenog pitanja izbije ustanak u Bugarskoj, te je pristala na posebnu bugarsku crkvu. Otad su se diskusije vodile oko teritorijalne obuhvatnosti nove crkve. Ulog je bio veliki: na teritoriji posebne bugarske crkve biće i buduća bugarska država, tj. te teritorije gube Grci i Srbi. Porta je 1870. učinila odlučujući korak: izdala je ferman o osnivanu Bugarskog egzarhata koji je obuhvatao teritorije severno od planine Balkan kao i oblasti Plovdiva i Varne. Važna je bila X tačka uredbe, koja je propisivala da ukoliko dve trećine stanovništva određene oblasti žele da se priključe Egzarhatu, to mogu i učiniti. Usled ove odredbe otpočela je ogorčena borba između hrišćanskih crkvenih organizacija u oblasti. U narednim godinama je Egzarhat počeo brzi razvoj na štetu grčke patrijaršije. Ovo rešenje je bilo neprihvatljivo kako za Patrijaršiju tako i za grčku vladu. Kada je 1872.g. egzarha postao Antim I on je proglasio otcepljenje egzarhata od Carigrad patrijaršije. Patrijarha ga je proglasio secesionistom. Nastanak posebne bugarske crkve označavao je kulminaciju kulturne faze bugarskog nacionalnog preporoda. Do njenog ostvarenja došlo je mirnim putem, pregovorima, odgovarajući zamislima Staraca. Do njenog postiyanja odigrao se po zamislima Staraca. Činjenica da u ovim događajima presudnu ulogu nije imala Rusija i da je stvaranjem Bugarskog ehzarhata pravoslavna crkva oslabljena nije se dopala Ignjatijevu, stime više što je za postizanje svojih ciljeva ruska diplomatija otada morala voditi računa i postojanju i interesima bugarskog egzarhata što je nametalo komplikovaniji odnos prema pitanjima na Balkanu.

Nesposobnost Veličanstvene Porte da osigura red i mir u zemlji i da sprovede svoje reformne namere (1839-76), u kombinaciji sa primerima srpske i grčke faktičke nezavisnosti potaknuo je nastajanje izrazito revolucionarnog pokreta među Bugarima radi uznemiranja Turaka u Bugarskoj. Paralelno sa delatnošću umerenog krila bugarskog nacionalnog pokreta koje se koncentrisalo na formiranje samostalne bugarske crkve revolucionari su razvili intenzivnu delatnost. Za tu svrhu najpovoljnije okolnosti postojale su u Srbiji i rumunskim kneževinama. Organizovane su i čete u Vlaškoj pa su prebacivane u Bugarsku, međutim svoj cilj: izazivanje velikog seljačkog ustanka nikad nisu postigli. Kao i bugarski nacionalni pokret uopšte, tako ni čete nikad nisu uživale masovnu podršku poput u Srbiji ili u Vlaškoj za vreme T.Vladimireskua. Prvu akciju preko gerilskih četa organizovali su 1841.g. Vasil Hadživolkov i Vladislav Tatič. Za vreme Mihajla Obrenovića Srbija je bilo stecište revolucionara. Georgi Rakovski jedan od vođa Bugari nac. pokreta je 1861. u Beogradu izdao časopis pod naslovom Dunavski Lebed (Dunavski Labud). Inspirisan hajdučkom tradicijom on je 1862.g. formirao bugarsku legiju u Srbiji radi vršenja prepada na Turke u Bugarskoj. Rakovski se zalagao za organizovanje ustanka i pomoć od velikih sila. U slučaju uspeha ustanka planirao je federaciju sa Srbijom Moldavijom i Vlaškom, ali ne i sa Grčkom. Ipak po pitanju teritorija došlo je do razmimoilaženja te je Rakovski svoju delatnost nastavlajo iz Vlaške. Iako su velike sile opominjale Vlašku da ne daje doma revolucionarima, oni nisu ništa činili protiv njih. Štoviše, Ljuben Karavelov i Vasil Levski stvorili su u Bukureštu 1866.g. Tajni Centralni Komitet radi pripremanja nacionalnog ustanka. Oni su poslali “apostole” u Bugarsku da šire ideju ustanka među stanovništvom. Nastavljane su i akcije četa: Hadži Dimitar i Stefan Karadža su 1868.prešli Dunav na čelu čete od 120 ljudi, ali su ih Turska snage lako savladale. Bez obzira na činjenicu što su se velike sile protivile revolucionarnoj akciji i bez obzira na činjenicu da se među širim krugovima bugarskog naroda nije raširila revolucionarna ideja, revolucionari su i dalje nastavljale organizaciju i pripremanje budućih akcija. Naročito se bunila Rusija, s time više što su tu prethodno delovali i mađarski i poljski revolucionari. Rusi su simpatisali bugarske težnje ka povećanju autonomije i bili su bliski konzervativnim bugarskim krugovima u Bukureštu, ali su se protivili akcijama predvođenih od strane revolucionara i nisu nikako hteli dopustiti da im događaji izmaknu kontroli.

Godine 1870. osnovano je Bugarsko revolucionarno veće sa ciljem da ujedini revolucionarne snage van i unutar Bugarske i da izvojuje autonomiju ili nezavisnost Bugarske, koja će, po mogućnosti, stupiti u federaciju sa Srbijom, Grčkom, Crnom Gorom i Rumunijom. Rakovski je 1867. umro od upale pluća, te je rukovodstvo pokreta preuzei Ljuben Karavelov Važne figure revolucionarnog pokreta bili su još Vasil Levski i Hristo Botev. Levskog i Dimitra Obstia su 1872.g. tokom priprema za ustanak uhvatile Turska vlasti o obesile. Levski se inače smatra najvećim herojem nacionalnog pokreta. Karavelov i nekoliko članova je

156


istupilo iz Veća, držeći da je za uspeh nacionalne stvari potrebna i strana pomoć - bar od susednih, balkanskih naroda. Nov pokušaj dizanja bune učinjen je u Staroj Zagori 1875.g. – međutim bio je bezuspešan.

USTANAK U BUGARSKOJ 1875.Neuspeh pri dizanu ustanka u Staroj Zagori revolucionari su shavtili kao epizodu i nastavljali sa

pripremama velikog ustanka. Glavna ličnost u pripremanju ovog ustanka bio je Georgi Benkovski. Kao centar revolucije određen je Plovdiv, a njen početak je planiran za sredinu maja 1876, ali je morao biti ranije pokrenut jer su vlasti saznale za pripreme. U dizanju ustanka izvesnog uticaja imala je i napetost koja je prethodila izbijanju ustanka u Bosni i Hercegovini početkom jula istem godine. Ustanak u Bugarskoj izbio je 2. maja (po starom kalendaru 20. aprila) u pojedinim delovima planine Balkan. Obuhvaćene su varoši: Panagirište, Koprivštica, Klisura. U drugim oblastima nije bilo masovnih pokreta. Seljštvo nije dalo podrške pokretu, jer revolucionarno vođstvo nije razradilo agrarni program i seljaci zapravo nisu bili motivisani za borbu. Odgovarajući toj situaciji pretežan deo učesnika činili su trgovci, nastavnici, đaci i zanatlije. Ustanak nije izrastao u revoluciju kako je nacionalno revolucionarno vođstvo planiralo, ali je izazvao velika stradanja naroda. Bez obzira na kratko trajanje i neuspešnost Aprilski ustanak je postao centralni događaj bugarske nacionalne mitologije. Radilo se o samostalnoj bugarskoj akciji čiji je najveći rezultat bio da je zajedno sa bosanskohercegovačkim ustankom, koji je usledio odmah po slomu bugarskog, privukao pažnju velikih evropskih sila na zbivanja u balkanskom delu Turske. Pažnju su privukle pre svega represalije Osmanlija: kao odgovor na masakr civilnog muslimanskog stanovništva na početku ustanka, turske vlasti su preduzele izuzetno surovu odmazdu. Zauzeti ustankom u Bosni i Hercegovini za sređivanje situacije u Bugarskoj Porta nije poslala regularne trupe vać bašibozuk koji se svirepo svetio Bugarima: po bugarskim podacima u tim prepadima bilo 30.000-100.000 mrtvih, po turskim iznad 3.000, a po engleskim i američkim procenama 12-15.000 ubijanih. Sem bašibozuka odgovornost za nedela pada i na Čerkese. Oni su dospeli u Buagrsku posle ruskog osvajanja Kavkaza, kada se dobar deo Čerkesa preselio u Tursku. Porta je 100-150.000 Čerkesa pokušalo naseliti u Bugarskoj. Naseljenici su primani loše i živeli su u veoma teškim uslovima. Skretanju pažnje engleske, ali i evropske javnosti na događaje u Bugarskoj, odnosno Balkanu u velikoj meri je pridoneo članak šefa engleske liberalne stranke W.E.Gladstonea, koji je u članku pod naslovom "The Bulgarian Horrors and the Question of the East" (1876) pisao o turskim atrocitetima nad Bugarima i osudio politiku vladajuće torijevske stranke (na čelu sa B.Disraelijem), usmerene na očuvanje treitorijalnog integriteta Osmanskog cartsva, kao kontrateže Rusiji. Ovaj članak pobudio je simpatije evropske javnosti za pokušaje Bugara i drugih južnih Slovena za oslobođenjem osmanske vlasti i jedna evropskih državnika predložila je Turskoj seriju reformi. Kada je to ona odbila Rusija je pokrenula rat što je dovelo i do promene evropske politike prema pitanju teritorijalnog integriteta Turske.

SAN STEFANSKI MIR, BERLINSKI KONGRES SANSTEF U rusko-turskom ratu 1877-1878.g. bugarski dobrovoljci su se borili rame uz rame sa ruskom armijom

imajući upečatljiv udeo u epskoj bici za prolaz Šipku. Beležeći velike vojne uspehe i vršeći prodor do predgrađa Carigrada Rusi su došli u situaciju da diktiraju mir u San Stefanu (3.mart 1878). Ruski dvor se nije zadavoljio teritorijalnim dobitkom i ratnom odštetom već je želeo da stvaranjem velike Bugarske osigura dominantan položaj Rusije na Balkanskom poluostrvu.

Najvažnija odredba Sanstefanskog ugovora propisala je formiranje nezavisne Bugarske kneževine koja se prostirala od Dunava do Egejskog mora i od Crnog mora do doline Vardara i Morave. Mirovni ugovor je priznavao nezavisnost Srbije, Crne Gore i Rumunije. Granice Srbije i crne Gore su proširene na taj način da su te dve zemlje postale granične, dok je Rumunija primorana da preda južnu Besarabiju Rusiji, u zamenu je dobila od Turske Dobrudžu. Turska je očuvala svoj suverenitet u Albaniji, Tesaliji Bosni i Hercegovini koja je dobila autonomiju. Vezu sa zapadnim provincijama imala je preko solunske luke železnicom do Mitrovice. Istovremeno, delovi osmanske države u Aziji došli su u posed Rusije i sultan je dao garantije za bezbednost hrišćana unutar Osmanskog carstva. San Stefanski mirovni ugovor je ispunio sve zahteve i najsmelije nade bugarskih nacionalista i decenijama je ostao njihov ideal.

Velika Bugarska shvaćena kao pretstraže Rusije i baza njenog balkanskog uticaja bila je neprihvatljiva za Austro-Ugarsku i Britaniju. Austro-Ugarskoj nije odgovaralo prisustvo velikih ruskih vojnih snaga na Balkanu zbog mogućeg nepovoljnog uticaja na slovenske i Rumunske nacionalne pokrete, pre svega u Mađarskoj. Engleskoj nije odgovaralo slamanje evrospke moći Turske niti mogućnost da Rusija preko velike Bugarske stekne dominantan uticaj Na Balkanu i u Turskoj. Pod pritiskom ove dve države i uz podršku Pruske mirovni ugovor je za samo četiri mesaca radikalno modifikovan na kongresu u Berlinu.

Berlinski kongres (12.jun-13.jul 1878.g.) je bio diplomatski susret velikih evropskih sila na kojem je sanstefanski mirovni ugovor zamenjen Berlinskim ugovorom. Na kongresu koju je zvanično sazvao ministar inostranih poslova grof Đula Andraši, a na njemu dominirao nemački kancelar Otto von Bismarck rešena je međunarodna kriza izazvana mirom u San Stefanu. Po odredbama Berlinskog ugovora Rusija je bila prinuđena da odustane od rešenja San Stefanskog mirovnog ugovora. Austro-Ugarska je dobila mandat za okupaciju

157


Bosne i Hercegovine bez vremenskog ograničenja mandata.okbih Srbiji, Crnoj Gori i Rumuniji priznata je državna nezavisnost i proširene su njihove granice, dok je teritorija Bugarske u odnosu na San Stefanski mir bitno smanjena - na oblast između Dunava i planine Balkan i umesto nezavisne države njoj je previđen status autonomne kneževine pod suverenitetom Turske. Ostali deo bugarskog etničkog prostora pod nazivom Istočna Rumelija ostao je integralni deo Turske. Makedonija je u celosti vraćena Osmanskoj carevini. Ugovor je takođe odredio saziavnje uslove sazivanje skupa bugarskog nobilitetau Trnovu koje je trebalo da pripremi ustav i izabere kneza kojeg bi potvrdile i velike sile. Srbiji su pripojeni niški, pirotski, vranjski i toplički okrug, sa 303.097 stanovnika. U crkvenopravnom pogledu, ove terijtorije su izdvojene iz Bugarske egzarhije i kao deo niške eparhije stavljene su pod jurisdikciju beogradske mitropolije. Teritorija Crne Gore povećana je sa dotadašnjih 5.118 km2 na 9.443 km2, a broj stanovnika sa 116.000 na 286.000 stanovnika.

Berlinski kongres značio je jačanje geostrateškog i političkog položaja Austro-Ugarske na Balkanu, otklanjanje strahove Velike Britanije od jačanja pomorskih snaga Rusije i njene dominacije na Balkanu. Za tri balkanske države kongres je doneo dugo očekivanu nezavisnost, za Srbiju i Montenegro i proširenje državnih teritorija. S druge strane odluke Berlinskog kongresa su suštinskim smanjivanjem dostignuća iz sanstefanskog mirovnog ugovora ponizile Rusiju, ostavili otvorena brojna pitanja koja su sanstefanskim mirom rešena (slamanje evropske vlasti Rusije, nezavisnost Bugarske, objedinjavanje svih bugarskih etničkih teritorija, granice Srbije i Crne Gore koje su ih činile susednim državama, itd.) i nije zadovoljila aspiracije balkanskih naroda čime su ostavljena otvorena vrata budućim balkanskim krizama.

IZGRADNJA BUGARSKE DRŽAVE 1878-1908Značajno je da je oslobođenje dela bugarskih teritorija ujedno vodilo i rešavanju agrarnog pitanja na

tim oblstima: ruske okupacione snage i kasnije bugarske vlade su izvršile konfiskaciju turskih poseda i njihovu prodaju seljacima u malim parcelama (od prodajne cene obeštećeni su dotadašnji vlasnici). Tako je Bugarska svoj samostalni razvoj započela sa jednim od najujednačijom strukturom zemljišnog poseda u Evropi. Sem pomenutog, za Bugare je bila povoljna okolnost emigracija velikog broja Turaka i muslimana. Mada su odredbe Berlinskog ugovora garantovale prava muslimana, Bugari i Rusija ih nisu trpeli i činili su sve da ih se reše.

Po odlukama berlinskog kongresa Rusija je imala mandat da devet meseci okupira Bugarsku. Ona u vreme izvojevanja autonomije nije imala svoju nacionalnu vladu niti administrativni centar. Formiranje prve bugarske vlade je u duhu Berlinskih odluka padala u nadležnost Rusije. S obzirom da je u političkom smislu najveća korist Rusije od rata sa Turskom bilo upravo formiranje Bugarske, carski dvor je odlučio da pomogne izgradnju jake i stabilne vlade i administracije koja će se čvrsto vezivati za rusku politiku. Petrogradski dvor je hteo da od Bugarske stvori primernu kneževinu kako bi ona privlačila Bugare u Istočnoj Rumeliji i što brže omigućio njeno ujedinjenja sa Bugarskom kneževinom.

Februara 1879.g. u Trnovu je zasela ustavotvorna skupština. Pobedom liberala na toj skupštini osigurani su široki prerogativi narodne skupštine birane na opštim (međutim bez prava glasa žena) izborima. Uveden je centralizovani upravni sistem, s time da je za razliku od susednih zemalja - a s obzirom na veliki istorijski značaj - lokalna (seoska) samouprava u Bugarskoj dobila veliku ulogu. U Istočnoj Rumeliji u je međuvremenu organizovana uprava. Bio je to najgori mogući rezultat međunarodne saradnje na tom planu: administrativni sistem je bio predimenzioniran, prekomplikovana i neadekvatna za oblast koja nije imala više od 800.000 stanovnika. Shodno zamislima bugarskih i ruskih političara od samih početaka izgradnje upravnog sistema se težilo ujedinjenju sa Kneževinom Bugarskom. Organizovana su “društva za fiskulturu” koja su po potrebi mogla biti upotrebljana i za revolucionarne delatnosti.

VLADAVINA ALEKSANDRA I (1879-1886)Vladara Kneževine Bugarske su izabrale velike sile. Bio je to dvadesetdvogodišnji hesenski knez

Aleksandar Batenberg koga su vezivale rodbinske veze za englesku i rusku dinastiju. Služio je u ruskoj vojsci za vreme rusko-turskog rata 1877-1878. Bio je veoma talentovan, ali nije imao iskustva u poslovima Balkana. Rusi su u Bugarskoj svoj jak uticaj sprovodili preko sofijskog konzula A.P.Davidova i preko nove bugarske vojne organizacije: svi oficiri bugarske vojske iznad kapetanskog čina bili su Rusi. Ministar vojske isto je bio Rus. Politička vlast se delila između tri centra: kneza, političkih stranaka i ruskih agenata. Knez je ubrzo uvideo da ne može upravljati po liberalnom ustavu, te je tražio njenu izmenu. Pomoć je dobio od ultrakonzervativnog novog ruskog cara Aleksandra III (vladao je 1881-1894). Te je suspendovao ustav. Mada su bili bliski rođaci, odnosi između bugarskog knez i ruskog cara ubrzo su se pokvarili, s time više da je mnogim Bugarima već bilo dosta ruskog mešanja u poslove zemlje. Do 1883. odnosi sa Rusima su se toliko pogoršali da je došlo do koalicije političkih stranaka i kneza protiv ruskih činovnika, a zauzvrat ya pruženu političku poidršku knez je vratio na snagu Trnovski ustav. Rusija je zbog toga odustala od svoje dotadašnje politike pomaganja unije Kneževine Bugarske sa Istočnom Rumelijom – štoviše ruski dvor je postao protivan takvom razvoju.

Septembra 1885. u Plovdivu je izbio ustanak, koji je brzo postigao uspeh: vođe ustanka su prigrabile vlast i proglasile ujedinjenje Istočne Rumelije i Bugarske pod vlašću kneza Aleksandra. Ovakav zaplet doveo

158


je u nezgodnu političku situaciju bugarskog kneza koji je prethodnog meseca obećao ruskom ministru inostranih poslova Nj.K.Giers-u da neće potpomagati ujedinjenje. Bez obzira na očekivanu spoljnopolitičke pritiske, svestan da bi izbegavanje pružanja podrške uniji izazavalo revolt na unutrašnjepolitičkom planu i slabljenje položaja Krune, knez je podržao ujedinjenje. Rusija je gnevno reagovala: povukla je sve ruske oficire iz Bugarske.

Srpski knez Milan Obrenović je procenjivao da je balkanska ravnoteža ujedinjenjem bugarskih oblasti ugrožena i da Srbija treba dobiti određenu kompenzaciju. Razmišljao je o ratu protiv Bugarske. U tom smeru poticalo ga je i raspoloženje u zemlji: stanovništvo je teritorijalne dobitke po Berlinskom miru smatrala nedovoljnim u odnosu na žrtve podnete u ratu, a i sam knez je bio nepopularan u narodu. Bez obzira na upozorenja austrougarskog ministra inosranih poslova Kalnokija da Srbija ne može računati na teritorijalna proširenja u slučaju rata sa Bugarskom i da bi s obzirom na razvoj međunarodni situacije Srbija trebala odustati od ratnih dejstava, kralj Milan je 14.novembra objavio rat Bugarskoj. Dva dana kasnije srpske trupe su zauzele pozicije pred Slivnicom 28 km udaljenoj od Sofije. Tu se odigrala trodnevna krvava bitka koju dobili Bugari. Ubruo potom, 22.novembra, započet je jak bugarski kontranapad, a 24.novembra objavljen je zvaničan poziv članica Trojecarskog saveza za prekid ratnih dejstava, koju je Srbija prihvatila a Bugarska ne. Bugarska vojska je posle teških borbi zauzela Pirot i krenula prema Nišu. Zbog neuspešnosti ratovnja 27.novembra kralj Milan je članovima vlade hteo podneti svoju ostavku, ali su oni to odbili. Usledila je jaka unutrašnjopolitička kriza. Rat je zaustavljen pretnjom Austro-Ugarske upućenom Bugarskoj 28. novembra rat je zaključen mirom u Bukureštu 2.marta na osnovi status quo ante bellum. Zadovoljni promenom spoljnopolitičke orijentacije Bugarske, odnosno njenim okretanjem od Rusije, Engleska i Austrija su povoljno reagovale na uniju bugarskih teritorija. Turska vlada je takođe prihvatila svršen čin u formi personalne unije i imenovala kneza Aleksandra za guvernera Istočne Rumelije. Ujedinjene su narodne skupštine dve oblasti.

Ruska diplomatija je za sve ove događaje krivila kneza Aleksandra. Postojala je snažna grupa rusofila u bugarskoj koja je u saradnji sa oficirima nezadovoljnim svojim tretmanom skovala zaveru sa znanjem ruskog ministarstva inostranih poslova. Noću između 20. i 21. avgusta 1886.g. zaverenici su kidnapovali kneza, naterali ga na abdikaciju i proterali iz zemlje. Organizovana je revolucionarna vlada. Međutim državni udar i izgon kneza nisu zadobili podršku naroda. Pod vođstvom liberalnog političara Stefana Stambolova odmah je organizovana kontrarevolucija koja je oborila novi režim. Knez se 3.septembra vratio u zemlju i bio je oduševljeno pozdravljen od strane stanovništva Sofije. Bez obzira na to on se zbog pritiska ruskog cara Aleksandra III nije mogao duže odati u zemlji i već 7.septembra abdicirao i na opštu žalost stanovništva napustio zemlju. Do svoje rane smrti 1893.g. uzevši titulu grofa od Hartenaua služio je kao general u austrougarskoj armiji.

Po drugoj abdikaciji kneza Aleksandra formiran je savet regenata na čelu sa Stomobolovom. Stambolov (1854-1896) je 1876. učestvovao u ustanku i u oslobodilačkom ratu. On je 1884.g. postao pretsednik Sobranja (parlament). U periodu 1886-1894 bio je stvarni diktator zemlje. Vatreni patriota, sa jakim ličnim ambicijama, energičan, bezgranično okrutan, ali nesposoban za prevaru. Njegova maniri su slabijim ličnostima uterali strah u kosti a i najjače primoravali na poštovanje. Ćini se da je u datim okolnostima i u tom vremenu na čelu države bila potrebna upravo takva ličnost. Međutim on ni po promeni prilika se nije promenii i njegovo tiransko držanje i odugovlačenje sa izborom novog kneza učinili su ga sve nepopularnijim. Njegova politika generalno gledano bila je usmerena protiv ruskih interesa u Bugarskoj. Na opšptim izborima 1886. on je izbrnimmanipulacijama postigao da od 522 poslanika 470 budu njegove pristalice. (svoje protivnike je prethodno uhapsio i bacio u zatvor i prisustvom vojske je obeshrabrivao da pristupe glasanju). Ovo je dovalo do potpunog potiskivanja stranke rusofila i do sloma rusko-bugarskih odnosa. Zbog ponašanje i politike Stambolova izbilo je nekoliko buna, ali su one sve razbijene. Ruska diplomacija je okrenula leđa Bugarskoj, državi u čije stvaranje je uložili toliko truda.

VLADAVINA KNEZA FERDINANDA 1887-1918 Na vanrednoj narodnoj skupštini za kneza Bugarske izabran je Ferdinand iz kuće Saxen-Coburga

(1861-1948, vladao 1908-1918). On je ustoličen za kneza 1887. godine. Ferdinand je bio sin sposobne princeze Klementine Burbonske-Orleanske kćerke francuskog kralja Luja Filipa. Mladog vladar je karakterisala žilavost u težnji ka postizanju svojih ciljeva, krajnja smotrenost, pronicljivost i strpljivost. Njegov izbor propraćene je sa velikom odbojnošću od strane Rusije i da je ne bi izazvale druge evropske zemlje nisu ga priznale za vladara. Zbog toga Ferdinandov politički i dinastički položaj je bio nesiguran. U početku - dok sam nije utvrdio svoj položaj - mudro je svu vlast prepustio Stambolovu koga je stanovništvo jako omrznuo (stanovništvo zemlje ga je toliko mrzelo da je posle njegove smrti vojska morala dva meseca čuvati njegov grob). Stambolov se 1894. povukao, te je otada Ferdinand postao neprikosnoveni gospodar unutrašnjepolitičke scene Bugarske. U međuvremenu on je putem održavanja dobrih odnosa sa svojim sizerenom sultanom Abdulom Hamidom, negujući dobre veze sa evropskim dvorovima, uz taktičnost svoje majke u otklanjanju unutrašnjepolitičkih teškoća visoko uzdigao svoj ugled u zemlji. Jačanju položaja doveo je i brak sa Burbonskom princezom Marijom Lujzom od Parme aprila 1893.g. Knez Ferdinand je učinio korake u pravcu sređivanja odnosa sa Rusijom. Odlaskom sa vlasti antirusko nastrojenog Stambolova i smrt

159


Aleksandra III otvorili su put regulisanju rusko-bugarskih odnosa. U međuvremenu je nemački car Wilhelm II doprineo pložio temelje dobrih bugarsko-austrougarskih odnosa, te kada ga je 1896.g. sultan priznao za kneza Bugarske i guvernera Istočne Rumelije njegov međunarodni položaj bio je osiguran, a ujedinjenje postalo konačno. Bugarska je teoretski bila pod suverenitetom Porte, ali Turska faktički nije imala nikakvog uticaja na bugarsku unutrašnju politiku. Rezultati nacionalne politike su bili veliki, ali su bugarski nacionalisti dugo žalili za Bugarskom iz San Stefanskog ugovora i težili njeno.

Odnos sa Rusijom su u još većoj meri unapređeni kada je prestolonaslednik Boris februara 1896.g. prekršten u pravoslavnu veru. Par godina kasnije kneževski bračni par je preduzeo veoma uspešnu posetu Rusiji. Septembra 1902.g. car Nikola je podigao memorijalnu crkvu na prolazu Šipka, a nešto kasnije ispred zgrade parlamenta u Sofiji postavljen je konjička skulptura cara osloboditelja Aleksandra II. Knez Ferdinand je dosta putovao: pomno je vodio računa o svojim posedima u južnoj Mađarskoj, a često je boravio i u Beču. Održavao je prijateljske odnose i sa Nemačkom, premda su interesi Nemačke i Bugarske na jugoistoku Evrope teško mogli biti usklađeni. Istovremeno, Ferdinandovi odnosi sa Bečom a posebno sa kasnijim velikim vojvodom Franjom Ferdinandom bili su srdačni i intimni.

Od 1894.g. pa nadalje vlast kneza Ferdinanda u zemlji i njegov uticaj van zemlje je bio u stalnom porastu. Posle smrti Stefana Stambolova niko i ništa nije moglo sprečiti kneza da preuzme kontrolu nad bugarskim političkim sistemom. U tome veliku ulogu imala je činjenica da su se dve vodeće stranke, konzervativna i liberalna do 1914.g. raspale na 9 međusobno konkurentskih frakcija. I pored postojećih razlika u spoljno- i unutrašnjepolitičkim pitanjima one su bile veoma slične po tome što su sve one težile da po pobedi na izborima sebi prigrabe sve vodeće pozicije zemlje. Pri tome knez Ferdinand je vrlo dobro znao kako da iskoristi njihove međusobne razlike kako bi sebi osigurao odlučujuću reč.

U periodu 1894-1899. na vlasti je bila konzervativna Narodna stranka Konstantina Stojlova. Pod njihovom vladom ojačali su bugarsko-ruski odnosi. Na unutrašnjem planu težilo se modernizaciji države, međutim do industrijalizacije širih razmera nije došlo: mada su povećane zaštitne carine strana industrijska roba ipak je stizala na bugarsko tržište i potiskivala domaću industriju - pre svega tekstilnu. Radi podrške domaćoj industriji 1894.g. donet je zakon koji je osigurao povoljne kredite preduzećima sa kapitalom većim od 25.000 leva i sa više od 20 zaposlenih. Država je pomagala i izgradnju željeznica: 1888.g. je završena željeznička pruga koja je prolazeći kroz Bugarsku povezivala Carigrad sa Austro-Ugarskom i zapadnoevropskim zemljama. Generalno gledano, materijalni napredak, koji se odigrao u Bugarskoj od Berlinskog kongresa bio je veoma zapažen. Sem izgradnje željeznica, početaka industrijalizacije primetno se uvećevao obim izvoza, poboljšavali su se opšti životni uslovi stanovništva. Nemačka i Austro-Ugarska literatura je pred prvi svetski rat veoma često potencirala razliku u razvoju Bugarske i Srbije ističući da je Bugarska za tridesetak godina nego Srbija za znatno duže vremena. Pri tome međutim autori obično smeću sa uma da je u to vreme Bugarska imala dvaputa više teritorije od Srbije i izlaz na more što je sve stvaralo povoljnije okolnosti za privredni razvoj. Uzgred budi rečeno knez Ferdinand je visoko cenio značaj željeznice i postao je njen obožavalac i gotovo isto tako veliki putnik kakav je bio nemački car Viljem II.

Naličje bugarskog eknomskog života je bilo ipak izraženije od blagodeti napretka. Kada su 1899.g. na vlast došli liberali pod vođstvom Vasila Radoslavova (1899-1901), suočili su se sa teškim problemima na selu: činjenica da je pretežna većina seljaka raspolagala svojim zemljišnim posedom nije rešila sve nedaće. Usled povećanja broja stanovnika došlo je do usitnjavanja seljačkih hazdinsva i s time do njihove nedadekvatnosti za obezbeđivanje životne egzistencije seljačkih porodica. Nepovoljnom položaju seljaštva u većoj meri je doprineo težak poreski sistem zemlje. Država je troškove državne administracije, vojske, kamate inostranih kredita, troškove infrastrukturalnih ulaganja poput željeznice pokrivala iz poreza koji su najviše opterećivali seljaštvo. Seljaci koji su do poseda došli izgonom prethodnog turskog vlasnika, morali su snositi terete zas korišćenje te zemlje. Opšti položaj seljaštva pogoršao je loš rod 1897. i 1898.g., te nije čudo što nisu želeli ni čuti o uvođenju novog poreza. Taj porez je značio desetinu od svih proizvoda, a trebalo ga je plaćati u naturi. Protiv izvršavanja uredbe o ovom porezu javili su se masovni protesti, vlada je odgovorila silo, bilo je žrtava, hapšene su seljačke vođe, ali je opozicija toliko ojačala da je Radoslavljeva vlada morala otstupiti. Nova vlada Petka Karavelaova koja je stuipla na vlast 1901 povukla je uredbu o pomenutom porezu.

Ovaj talas nezadovoljstva potaknuo je stvaranje Zemljoradničkog saveza - jednog od retkih seljačkih organizacija Balkana pred prvi svetski rat. Srpska radikalna stranka koje je u početku svoju politiku bazirala na seljaštvo do 1914.g. postala je izraziti zastupnik interesa srednjih slojeva. Stvranje ove organizacije inicirali su intelektualci, pre svega učitelji, kojih je u Bugarskoj pre kraj 19.veka dostigao 6.000. Njihovu inicijativu podržali su i pretstavnici drugih nezadovoljnih slojeva poput doktora, novinara, pisaca, sveštenici, niži činovnici, itd. U početku Zemljoradnički savez je bio skup različitih opozcionih grupacija i pojedinaca bez formulisanog političkog programa. Bili su pod jakim uticajem populističkih učenja pre svega ruskih radikala. Svojim životnim pozivom smtrali su dizanje obrazovnog i moralnog nivoa seljaštva, te su centralnu ulogu davali edukaciji. Druge grupacije unutar saveza praktičan rad su smatrali važnijim od edukacije seljaštva. Oni su posebnu pažnju posvećivali povećanju produktivnosti seljačkih gazdinstava i rešavanju problema seljačkih dugova - koji su u to vreme izuzetno teško pogađali seljaštvo. Na prvom kongresu

160


Seljačkog saveza decembra 1899.g. uz 800 učesnika, formulisani su najvažniji ciljevi saveza: reforma poreskog sistema, stvaranje uslova za omogućivanje jeftinih agrarnih kredita, edukacija seljaštva i dalje izučavanje problema sela. Dve godine kasnije Savez se pretvorio u političku stranku pod imenom Bugarski narodni zemljoradnički savez (BNZS).Bez jasnog programa nova sranka je od samoh početaka napadala vladu i zahtevala je reforme, ali je prve uspehe postigla tek kad je na njeno čelo 1906.g. stao Aleksandar Stambolijski. Pod njegovim vođstvom stranka je postala idejno i organizaciono jedinstvenija. Zastupavši interese sitnoposednika od države je zahtevano pomaganje poljoprivrede, bolje obrazovne ustanove, državni zajmovi i da se prihodi od poreza ne troše na razvoj vojske već na unapređenje privrede. Stambolijski je sem političkog sitema i društvenih odnosa kritikovao i samog kralja. BNZS je bez obzira na manipulacije na izborima 1908.g. dobio 100.000 glasova i postala je najsnažnija opoziciona stranka. Veliki uspesi stranke usledili su posle Prvog svetskog rata.

Najviše glavobolje bugarskim vladama pri kraju 19.veka zadavali su spoljnopolitički odnosi. Mada je pogledu Bugarska i posle 1878. i 1885. bila pod suverenitetom Osmanske carevine i egzistirala kao autonomna zemlja, Bugarska se ponašala kao potpuno nezavisna država. Porta nije uspela uticati ni na njenu spoljnu ni na unutrašnju politiku. Naravno i knez i političke stranke zalagale su se za ostvarenje i formalne nezavisnosti, ali i postizanja državnih granica predviđenih svojevremeno sanstefanskim ugovorom. Međutim, mešunarodne okonosti nisu pogodovale takvim bugarskim planovima: Rusija i Austro-Ugarske dve najzaintersovanije države na Balkanu su bile protivne bilo kakvim promenama granica. S druge strane Bugarska se posle 1878.g. suočila i sa surevnjivošću i sumnjama svojih suseda. Srbija i Grčka su želele sprečiti proširenje Bugarske prema Makedoniji, pa je i Rumunija htela sprečiti nastanak Velike Bugarske. S druge strane postepeno pogoršanje odnosa u Osmanskoj carevini, endemična anarhija u Makedoniji od ustanka 1902-1903. i režim terora, kao i nesumnjivo jačanje srpskog duha i države od dolaska na vlast dianstije Karađorđević - izazvao je ne manju teskobu u Sofiji nego u Beču i Budimpešti.

Nov izazov i obrta sa mogućim dalekosežnim posledicama bila je Mladoturska revolucija i pobeda Komiteta unije i progresa. Revolucija je u prvi mah umanjila dotadašnje teške i česte kritike upućene na račun Turske, ali je ujedno podmlađivanje i eventualno snaženje osmanske države do koje je moglo doći najavljenim reformama Mladoturaka, potaknuo je političare involvirane u balkanske poslove na brzu i odlučnu akciju usmerenu na slabljenje Osmanske carevine. Prve su reagovale Bugarska i Austro-Ugarska. Posle potsticanja štrajka na Orijentalnoj željeznici u Istočnoj Rumeliji, sofijska vlada je vojnom silom zauzela željeznicu opravdavajući to političkom nuždom. Istovremeno sa tim događajem, knez Ferdinand i njegova druga supruga, kneginja Eleonora von Reuss, su u Budimpešti od strane Franca Jozefa primljeni sa kraljevskim počastima. Knez Ferdinand je u staroj bugarskoj prestonici Trnovu 5.oktobra 1908.g. proglasio potpunu nezavisnost Bugarske i Istočne Rumelije pod njegovom vlašću kao kralja (bugarski car). Dva dana kasnije Austro-Ugarska je proglasila aneksiju Bosne i Hercegovine. Turska nije bila u takvom položaju da se tim akcijama odupre. Putem pregovora je odreženo da Bugarska plati otštetu Turskoj. Dobar deo te otštete pokriven je kreditom iz Rusije. Na ovaj način Bugarska je postala nezavisna balkanska država, posle čega je svu svoju pažnju posvetila pitanju Makedonije. To pitanje odredilo je i unutrašnju i spoljnu politiku Bugarske iza 1908.g. Velika narodna skupština je 1911.g. dopunila bugarski ustav uvodeći i zvanično titulu cara i davajući Ferdinandu pravo da zaključuje ugovore sa stranim državama bez saglasnosti parlamenta. Aneks

MAKEDONIJA

MAKEDONSKO PITANJE

Makedonija je istorijsko-geografska oblast od približno 70.000 km2 površine pretežno planinskog karaktera. S juga je oivičen Pindskim planinama i Olimpom, sa zapada jezerom Ohrid i albanskim planinama sa severa Šar planinom a sa istoka Rodopskim planinama. Stanovništvo oblast je čak i balkanskim merilima bio veoma šarolik: na relativno malom prostoru živeli su Bugari, Turci, Grci, Srbi, Vlasi, Jevreji, Cigani, Albanci, itd. Ukupan broj stanovnika krajem 19.veka kretao se oko 2 miliona. Njihov brojčani odnos međutim niko nije tačno znao. Muslimansko stanovništvo je bilo kompozitno: sastojalo se o Južnih Slovena, Albanaca, Turaka i činili su blizu polovinu žitelja Makedonije . Muslimani izgnani iz balkanskih zemalja i Rusije su svoje privremeno utočište nalazili u Makedoniji. Većina Albanaca je takođe pripadala islamskoj konfesiji.

Značaj teritoriji davao je njen strateški značaj. Makedonija je srce Balkanskog poluostrva, tu se nalazi dolina Vardara i Strumice, važni vojni putevi na pravcu sever-jug. Solun je posle Carigrada bio najveća osmanska i balkanska luka ujedno centar privrede Makedonije. 1888.g. bila je završena željeznička pruga koja ju je povezivala sa Beogradom, Budimpeštom, Bečom. Austro-Ugarska je na primorskim oblastima Egejskog mora imala slične interese kao Rusija u Bugarskoj. Engleskoj i Rusiji je ova oblast bila značajna jer se nalazila blizu Bosfora i Dardanela i imala je važnu ulogu u održavanju balkanske ravnoteže. Za balkanske narodeposed Makedonije je bio od životnog značaja: usled njenog strategijskog značaja, zemlja koja drži makedoniju ima najjaču poziciju na Balkanu.

161


U privrednom pogledu Makedonija je bila prilično nerazvijena. Karakterisala ju je poljoprirvredna proizvodnja niskog nivoa. Bili su brojni čitluci. Njihovi vlasnici su većinom bili muslimani i neretko su živeli u Carigradu ili Solunu, ostavljajući posede na brigu svojih upravnika - što je kao i drigde i u Makedoniji omogućilo mnoge zloupotrebe. Seljaci su svojim spahijama morali predati 30-50% svojih proizvoda i davati rabotu. Neki su raspolagali svojim kućama i okućnicama, dok su postojali i nadničari bez svog zemljišta. Neki seljaci su zakupljivali zemlju i vlasniku plaćali u novu ili naturi. Slobodni seljaci sa svojim ličnim posedima bili su pretežno muslimani (Albanci, Turci, Sloveni). Tokom raspadanja čitluk-sistema krajem 19.veka sve veći broj poseda je dolazio u njihove ruke. Glavni proizvodi privrede Makedonije bilo su žito, ječam, kukuruz, zob, duvan, opijum, pirinač i pamuk. Gajene su krave, ovce, koze. Usled slabe rodnosti zemlje zemljište Makedonije nije moglo izdržavati njene stanovnike, te su siromaštvo i agrarni problemi uzrokovali socijalnu napetost, pojačavao verske i nacionalne suprotnosti. Vremenom seljaci su izlaz iz teške situacije našli u useljavanju u gradove, ili emigracijom u inostranstvo (pečalbari). U gradove su se selila i lica boljeg imovnog stanja gde su se počela baviti trgovinom. Ova pojava je tekla još od 18.veka, te je vremenom nastao jedan tanak zanatlijsko-trgovački sloj, koji je kasnije postao nosioc nacionalnog preporoda. Ovo useljavanje doprinelo je i postepenom povećanju slavenskog elementa u gradovima, prethodno naseljenih prvenstveno Turcima, Grcima, jermenskim i cincarskim stanovništvom (Kumanovo, Prilep, Skopje, Bitolj, Veles).

U poslednjim decenijama 19.veka na Makedoniju su pretendovale Bugarska, Srbija, Grčka i Rumunija. Slično, i najumereniji Albanci su Bitolj i Kosovo smatrali delovima buduće autonomne Albanije. Pri tome Makedonija se u početku ovog perioda nalazila u celosti pod vlašću Osmanske carevine. Svoje pretenzije obrazlagale su istorijskim, etničkim razlozima, ali i potrebom očuvanja balkanske ravnoteže. Prihvaćen je princip kompenzacije: ukoliko bi jedna strana došla do teritorijalnih dobitaka ostali zainteresovani su očekivali odgovarajuću nadoknadu. U smislu istorijskog prava najbolje argumente su imali Grci: Makedonija se vezivala kako za starovekovnu Grčku tako i za Vizantiju i u osmanskom periodu se nalazila pod jurisdikcijom carigradske patrijaršije - koja sem što je bila verska ustanova u političkom smislu je funkcionisala kao ghrčka nacionalna organizacija. Međutim i Bugari i Srbi su imali odgovarajuće argumente iz predturskog vremena. Do kraja šezdesetih godina kao i na susednim bugarskim oblastima dominirao je grčki kulturni uticaj. Posle osnivanja bugarskg egzarhata 1870.g. sve više je jačao uticaj Bugara. U Ohridu, Skopju, Monastiru, Strumici i Velesu osnovane su bugarske episkopije koje su uz podršku bugarske države izdražavali 900 škola. Paralelno sa jačanjem bugarskog uticaja sfera uticaja Grka ograničila se na pojas uz Egejsko more. Srbi su pokušali uvrstiti svoj uticaj na severu Makedonije. Broj srpskih škola nije prelazio 100. Pored bugarskog, grčkog i srpskog uticaja zanemarljivo je mali bio uticaj Rumuna, ali su i oni održavali 1-2 škole. Nije se još javljao ni albanski nacionalizam.

Bitan problem nije pretstavljalo istorijsko pravo, već određivanje nacionalne pripadnosti stanovništva Makedonije. Balkanski pretendenti na Makedoniju neskromno su svojatali njeno stanovništvo za sebe: Srbi su smatrali (1899.) da u Makedoniji žive pretežno Srbi, njih blizu 2 miliona, a da Bugara ima svega 60.000. Bugari su tvrdili (1900.) da u Makedoniji ima svega 700 Srba, a Bugara 1,2 miliona. Grci su govorili da su žitelji Makedonije bez obzira kojim jezikom govore, zapravo slovenizirani Grci. Jedan osmanski popis iz 1906.g. koji je baziran na sistemu mileta dao je sledeće rezultate: 1.145.849 muslimana, 623.197 pravoslavnih pod jurisdikcijom carigradske patrijaršije (kako se smtralao, Grka) i 626.175 pravoslavnih u okviru bugarskog egzarhata. Srbi bez jake crkvene organizacije ubrajani su u obe pravsolavne kategorije, Albanci su podvedeni pod muslimane, a Bugari koji su živeli van teritorija Bugarskog egzarhata ubrajani su u grko-pravoslavne.

Granična linija između Grka, Albanaca i Turaka se mogla lako povući na osnovu jezika, međutim pravi problemi nastupali su na južnoslovenskim oblastima. Makedonci starog veka nisu bili Sloveni, te dokumenata koji bi pomogli pri razgraničenju nije bilo. Nije se moglo oslanjati ni na savremeni pisani jezik, književni jezik, jer je stanovništvo većinom bilo nepismeno a književni jezik tek u povojima. Sloveni Makedonije su govorili razne dijalekte, a njihovi običaji i tradicije su poticali ili su se podudarali sa običajima jednih, odnosno drugih suseda. Stanovništvom Makedonije vladali su vekovima Grci, Rimljani, Vizantijci, Turci, s time da su za vreme Osmanlija bili toliko odvojeni i od Bugara i od Srba, da se u nacionalnom pogledu nisu približili ni jednom od njih u odlučujućoj meri. Po rečima Oswalda Spenglera: "Ako je u jednom selu nastava slučajno obavljana na srpskom jeziku, pripadnici sledeće generacije su već bili fanatični Srbi." Razume se ovo važi i za grčke i za bugarske škole. Po Spengleru stanovnici Makedonije su bili kao brašno od kojeg se peče takav hleb kakav se želi. Problem nije pretstavlja teškoća nacionalne opredeljenosti stanovništva Makedonije već i njihova velika teritorijalna iymešanost. Sem grčkog etničkog bloka na jugu, u ostalim delovima stanovništvo je bilo gotovo nemoguće raydvojiti po etničkoj osnovi.

Makedonska nacija nije postojala ni krajem 19. niti početkom 20.veka. Ideja da Makedonci nisu ni Srbi, ni Bugari, ni Grci već poseban narod i da se jedan od dijalekata koji je bio veoma blizak zapadnobugarskim dijalektima može razviti u poseban jezik, rođena je osamdesetih godina 19.veka. Ova ideja dobila je posban značaj iza drugog svetskog rata. Međutim u 19.veku izraz Makedonac korišćen je u gotovo isključivo geografskom smislu i Makedonci nisu smatrani za posebnu naciju. U savremenim diplomatskim spisima gotovo da i nema pomena o Makedoncima kao posebnom narodu. Za vreme konferencije u Carigradu

162


1876.g. i Berlinskog kongresa 1878.g. velike sile su stanovništvo Makedonije tretirale kao etničku veoma šarenu, ali u suštini bugarsku teritoriju. Od pretendenata na drugo mestu svrstana je Grčka, a na treće Srbija. Krajem 19.veka Rumunija je pokazivala sve veće interesovanje za vlaškim stanovništvom u Makedoniji. Vlasi su živeli raštrkano i govorili su rumunskim jezikom. Razume se Rumunija nije mogla računati na teritorijalno proširenje u Makedoniji, ali je u slučaju njene teritorijalne podele pitanje Vlaha mogla potegnuti kao dobar argument za svoju teritorijalnu kompenzaciju. Albanske aspiracije bez spoljne pomoći nisu mogle biti ostvarene. Njihova prava i interese dokle god nije postojala Albanska država mogla je podržati samo Turska. Međutim ona to nije ni mogla ni želela učiniti. Tako, u borbi za Makedoniju ostale su samo Bugarska, Grčka i Srbija.

Najbolje polazne pozicije u toj borbi imali su Grci. Grčki nacionalni lideri su duže vremena bili čvrsto uvereni da će biti u stanju da pripoje Grčkoj kompletnu Makedoniju. Pozivali su se na starovekovna prava i prava Vizantije na tu teritoriju. Zahtevali su ovu teritoriju i po etničkoj osnovi. Tvrdili su da se radi o slaviziranim Grcima, da je većinu stanovništva čine slavofonski grci odnosno stanovništvo koje govori slovenskim jezikom, ali je po svom nacionalnom osećaju Grk. Nepobitna činjenica je da su većinu stanovništva gradova činili Grci i Turci. S druge strane posle ukidanja ohridske autokefalne arhiepsikopije i pećke patrijaršije, carigradska patrijaršija je stekla dominantnu ulogu u verskom, kulturnom i dobrim delom obrazovnom životu pravoslavnog stanovništva pod njenom jurisdikcijom. Istovremeno svo pravsolavno stanovništvo carigradske patrijaršije počeli su smatrati Grcima.

U pomenutim okvirima neprijatan razvoj događaja za grčke nacionaliste bilo je osnivanje Bugarskog egzarhta 1870.g. Bojazni Grka od Egzarhata bile su osnovane: slovensko stanovništvo je smatralo privlačnim da božju službu služa na staroslovenskom nego na grčkom jeziku te se sve veći broj naselja priključivao Bugarskom egzarhatu – te su sanstefanske granice bile približno i granice Egzarhata, s time da je su one devedesetih godina 19.veka još proširene. Usled toga ukoliko bi se prilikom razgraničavanja uzimala u obzir verska i nacionalna opredeljenost najboje šanse za priključenje Makedonije bi imali Bugari. Zapravo bugarski narod i bugarski političari su bili ubeđeni da po pravo Makedonija može pripasti samo Bugarskoj.

Najslabije pozicije imala je Srbija. Ona je do Berlinskog mira svoju pažnju posvećivala Bosni i Hercegovoini i Staroj Srbiji koja je obuhvatala jedan deo Kosovskog vilajeta. Posle austrougarske okupacije BiH, Srbija se mogla proširivati samo u pravcu juga – za šta je u sporazumu iz 1881.g. Srbija i dobila podršku bečkog dvora. Posle toga Srbija je razvila veoma intenzivnu delatnost u tom pravcu. Nastale su brojne studije o lokalnim jezicima, običajima, brojne statsitike sa ciljem dokazivanja da je slovensko stanovništvo Makedonije srpsko. Srbija je 1887.g. otvorila konzulat u Solunu i Skopju, nešto kasnije u Bitolju i Prištini. Započeta je ozbiljna rpopagadna kampanja i mada Srbi nisu raspolagali crkvenom organizacijom poput Egzarhata ili carigradske Patrijaršije do 1912.g. postigli su značajne uspehe u Makedoniji.

Suprotnosti između involviranih država vremenom su postale toliko izražene da su se mogle razrešiti samo ratom. Pri tome Srbija, Grčka i Rumunija su se – bez obzira na etničku pripadnost ili eventualnu volju stanovništva - uglavnom slagale po tome da Makedonija ne sme cela pripasti Bugarsoj. Rivalizirajuće nacije su se oslanjale na razne organizacije unutar Makedonije. Te organizacije su bile ili vojnog ili kulturno obrazovnog karaktera, shodno tome pomagani su i dobrovoljcima, vojnom opremom ili propagandokm, raznim vidovima indoktrinacije lokalnog stanovništva. Bugari su 1884.g. osnovali Društvo Cirila i Metodija na šta su Srbi odgovorili osnivanjem Društva Svetog Save 1886.g. Grci su nešto kasnije osnovali Nacionalno društvo. Od ovih organizacija međutim efikasnije i čuveniji su postale vojno-političke organizacije koje su primanjivale direktne i nasilne metode, poput VMRO. Vremenom su po celoj Makedoniji nastale oružane formacije, bande koje su za postizanje svojih ciljeva koristile nasilje i teror. Ta njihova aktivnbost bila je delimično usmerena protiv Osmanlija, delimično protiv pretstavnika drugih nacija. Ovakve bande formirane su na svim stranama, sem turske, pošto su se Turci uzdali u svoju redovnu vojsku. Usled ovih okolnosti u Makedoniji su nastale kaotične prilike.

Osmanske vlasti nisu bile u stanju da drže pod svojom kontrolom kaotičnu bezbednosnu i političku situaciju u Makedoniji. Velike sile, verujući da se uzroci takvom stanju nalaze u skonomskom i političkom sistemu, tražsile su od Porte uvođenje reformi u državnoj upravi, policiji, političkom sistemu i ekonomskoj sferi. Cilj političkih i vojnih organizacija u Makedonijji međutim nije bilo postizanje reformi, uvođenje bolje administracije,već upravo destabilizacije opštih prilika radi postizanja svojih teritorijalnih i političkih zahteva. Situacija je uznemiravala i susedne balkanske države. Videviši da najbolje šanse ima Bugarska - Srbija i Grčka su devedesetih godina pokušavale da postignu sporazum uperen protiv Bugarske, međutim s obzirom da nisu uspeli usaglasiti svoje teritorijalne zahteve do ugovora nije došlo.

Od evropskih velikih sila najviše je bila zainteresovana Austro-Ugarska i Rusija. Iako od suprotnosti 1887.g. izazvanih zapletima oko Bugarske trojecarski savez nije funkcionisao ni jednoj od pomenute dve državce nije bilo u interesu da potpiruje nemire na balkanskim posedima Osmanlija. Austro-Ugarska je bila zabavljena svojim unutrašnjim problemima a Rusija se u to vreme više okretala osvajanjima na Dalekom istoku. Aprila 1897.g. Franja Josif i Nikola II su postigli sporazum u vezi sa pitanjem Makedonije: složili su se

163


da je potrebmno očuvati status quo - što je značilo garantije da ovo pitanje ni jedna od njih neće iskoristiti za svoje ciljeve.

MAKEDONISTIČKI POKRET

Makedonski nacionalni pokret je kasnio za sličnim pokretima zbog gore navedenih razloga. Koreni makedonske nacionalne svesti se nalaze u posebnoj regionalnoj svesti, otporu teritorijalnim pretenzijama susednih naroda i velikih sila i u borbi protiv osmanske vlasti. Međutim dug je bio pod od posebne regionalne svesti do pojave ideje o posebnoj makedonskoj naciji, a još duži do masovnog prihvatanja te ideje. Otpor se u početku javljao ne samo protiv osmanske vlasti već i protiv grčke crkvene i kulturne dominacije – i kao i kod drugih nacija u prvo vreme imao je kulturni karakter – s time da je razvoj do nastanka političkih organizacija i oružanog otpora usled sopecifičnih prilika bio relativno brz. Otpor Carstvu u početku je ostvarivan u okvirima crkve uz istovremenu borbu sa višem crkvenom hijerarhijom grčkog porekla. Pokret za oslobođenje od crkvene i kulturne zavisnosti od Carigradske patrijaršije odnosno Grka, započelo je niže sveštenstvo u centrima sa jakom slavenskom tradicijom poput manastira Osogova, Lesnova i eparhija u Štipu i Skoplju. Tu borbu vremenom prihvatili su zanatlije i vlasnici manufaktura, trgovci. Znatan uticaj na javljanje otpora i svesti o posebnosti imala je sve veća diferenciranost stanovništva, oslobodilačke borbe Srba i Grka, sprovođenje reformi (Tanzimat) u Turskoj, ali i eksploatisanost domaćeg poslovnog sveta od strane grčke čaršije. Pri opredeljenju za nacionalni pokret poslovnog sveta nije bez značaja bila okolnost da je zamena grčkog i turskog jezika olakšavala komunikaciju i poslovanje sa domaćim stanovništvom. Pored sveštenstva, trgovaca, zanatlija, preduzetnika u preporodnom pokretu značajnu ulogu imali supripadnici inteligencije. Svi oni su u početnoj fazi pokreta potsticali pre svega sekularizaciju kulture kao i širenje prosvete i kulture na maternjem jeziku naroda. Sve do tog vremena manastiri i Tzv. Ćelijne manastirske škole, održavajući tradiciju i kontinuitet slavenske pismenosti i književnosti, bila su gotovo jedina kulturno-pros vetna žarišta u Makedoniji.

Sekularizacija kulture je međutim nametnula i pitanje književnog jezika. U svojoj borbi Makedonci su se do šezdesetih godina 19.veka oslanjali na Srbe, posle toga jedno vreme na Bugare – u kom pravcu ih je upućivalo postojanje Bugarske egzarhije i ruska balkanska politika. Vremenom se javio otpor težnjama Bugara da stanovništvo Makedonije uključe u bugarsku naciju. Sredstva pomoću kojih je teklo formiranje makedonskog književnog jezika bile su škole, listovi i školski udžbenici. Prva makedonska škola osnovana je 1837. g. u Skopju, jednom od centara nacionalnog pokreta. Posle osnivanja te škole nastajale su makedonske škole uz manastire i po gradovima (u školama, udžbenicima se tada još koriste lokalni dijalekti, jer jedinstvenog književnog jezika nema). Šezdesetih g. Makedonci su postigli takve uspehe da je Carigradska patrijaršija učesnike ovog jezičko-kulturnog pokreta proglasila “buntovnicima”. Koliki značaj su imali udžbenici ilustruje i podatak da je u periodu 1857-1880. izdato šesnaest makedonskih udžbenika. Dvojnost u shvatanjima – koja je dugo vremena karakterisala politički i kulturni život Makedonije primećuje se i u ovom slučaju: neki od pisaca ovih udžbenika su smatrali da makedonski književni jezik treba da je baziran po pola na bugarskom i makedonskom jeziku, dok su drugi bili mišljenja da treba izgraditi poseban makedonski jezik.

Stasavanjem domaće buržoazije, širenjem kulturnog uticaja i liberalnih političkih ideja iz zapadnih zemalja, pedesetih godina 19.v. rađa se makedonska građanska literatura i tzv. makedonistički pokret. Pokret se zalagao za uvođenje makedonskog jezika u škole i književnost i za tretiranje Makedonaca kao posebne etničke celine na Balkanu. U počecima razvoja pokreta ispoljavala se neodlučnost, spremnost na kompromise. Tako je npr. Partenije Zografski predlagao stvaranje zajedničkog književnog jezika Bugara i Makedonaca na bazi galičkog dijalekta, što je delimično sprovedeno u njegovom udžbeniku Načalnoe učenie za decata iz 1858. Odbacivao je mogućnost preuzimanja bugarskog jezika. Takvih su mišljenja i makedonisti Kuzman Šapkarev i Dimitar Makedonski. Velike prepreke i otpori na koji su nacionalni pregaoci, kulturno-prosvetni radnici nailazili nagonili su ih da svoj rad vrše van Makedonije. Jedan od prvih pretstavnika makedonista bio je književnik Jordan H. Kontsantinov-Džinot. Zalagao se za prosvećivanje naroda, razbijanje verskih predrasuda i sujeverja. Isticao je da je na selu očuvana etnička čistota naroda. Svoje pesme pisao je na narodnom jeziku u veleškom dijalektu. Druga istaknuta ličnost makedonista bio je Konstantin Miladinov, koji je svoje školovanje završio u Atini i Moskvi. Zajedno sa svojim bratom, nastavnikom, Dimitrom sakupljali su makedonske narodne pesme. Konstantin Miladinov bio je i začetnik moderne makedonske poezije, upotrebljava vrlo čist narodni jezik. Prvu zbirku makedonskih narodnih pesama idao je 1861.g. Nezadovoljna mogućim posledicama delatnosti makedonista carigradska Patrijaršija je postigla da braća Miladinov budu uhapšena i mučena. Umrli su u tamnici. Ljudi okupljeni oko njih (Žinzifov, Zograf ski, Prličev, itd) svoj rad su nastavili u Strugi, Ohridu. Izdali su i rečnik i gramatiku makedonskog jezika. Formiranje posebnog makedonskog jezika u idejnom smislu dobila je podršku od zastupnika koncepcije o postojanju posebne makedonske nacije sve češće formulisane pri karju 19. i početkom 20.veka. Primera radi Đorđi Pulevski (1838-1894) sastavljač dvaju makedonskih rečnika (1872/73 i 1875), je tvrdio da naciju sačinjava narod istog jezika, istih običaja i istog porekla i da su u tom smislu i Makedonci nacija i da se njihova zemlja zove Makedonija. Zastupao gledište da Makedonci treba da obrazuju svoj književ ni jezik na bazi narodnog govora. Jezičkom pokretu dala je podršku i grupa intelektualaca okupljenih oko lista Loza

164


(1891), kao i uzastopni štrajkovi đaka makedonskih škola u kojima je nastava izvođena na stranim jezicima. Kulminaciju rada na tom polju označava knjiga Krste Misirkova (1875-1926) Za makedonskite raboti, objavljerna u Rusiji 1903.g. On konstatuje da Makedonci kao “odvojena i samostalna slovenska narodnost” treba da kodifikuju svoj jezik unutar porodice slovenskih jezika a između bugarskog i srpskog.

Pokušaj grčkih vladika i sveštenika da spreče upotrebu staroslevenskog crkvenog jezika i da uvedu grčki po svim crkvama i školama rasplamsao je tokom šezdesetih godina borbu makedonskog građanstva i inteligencije protiv grčkog visokog sveštenstva, grčke buržoazije i grčkog uticaja uopšte. Zahtevana je obnova autokefalne Ohridske arhiepiskopije i postavljanje domaćih ljudi na sve važnije položaje u crkvenoj hijerarhiji. Stanovnici Ohrida i susednih sela su 1860.g. podneli peticiju za smenjivanje grčkog vladike Meletija. 1866. građani Nevrokopa prestali su priznavati grčkog vladiku. Prilepčani su 1868. demonstrativno proglasili svoje nepotčinjavanje carigradskoj patrijaršiji. Bugari Makedonci su imali slične interese u borbi protiv grčke crkvene crkvene vlasti i hegemonističkih težnji, ali posle osnivanja Bugarskog egzarhata 1870.g. javljaju se otpori težnji egzarhata ka usađivanju bugarske nacionalne svesti pravoslavnom stanovništvu Makedonije preko škola i crkava.

POLITIČKE PRILIKE U MAKEDONIJI POSLE 1878. GODINE

Bosanskohercegovački ustanak i bugarski ustanak zatalasali su narodne mase u Makedoniji. Njihov revolt došao je do izražaja u prepadima hajdučkih družina i stihijskim bunama. Pod vodstvom Dimitra Popa Georgieva krajem 1875. i početkom 1876. došlo je do osnivanja zavereničke organizacije u Solunu radi pripremanja oružanog ustanka u Makedoniji. Pod vodstvom Georgieva 21.V 1876 dšlo je do izbijanja Razlovečkog ustanka, ali su ustanici potučeni od turskih snaga. Jezgro ustanika ipak opstaje i nastavlja sa borbom vršeći prepade na Turke u Osogovskoj planini i Pijancu, nanoseći gubitke turskim trupama koji su se kretali protiv Srbije.

Odredbe mira u San Stefanu predviđali su otcepljenje Makedonije od Osmanske imperije, kao deo Bugarske, uz obezbeđenje njene autonomije. Berlinski mir je zbog sukobljenih interesa balkan skih naroda i velikih sila ostavila Makedoniju pod punim suverenitetom Osmanlija, uz obavezu sprovođenja reformi u evropskom delu države. Reforme nisu izvršene, ali je to poslužil kao povod za uplitanje susednih zemalja i velikih sila. Intervencije susednih država bile su usmerene na ublažavanje pritiska na hrišćanski živalj, i dao je neke pozitivne rezultate: otvaranje škola, izdavanje udžbenika, pojačana kulturna delatnost, slabljenje grčkog uticaja. Sem toga njihove intervencije su nosile jak poltički naboj i težile su naturanju svog nacionalnog osećanja, svoje nacionalne koncepcije, priljučenja određenih teritorija dotičnim zemljama.

Paralelno sa jačanjem bugarske nacionalne propagande u osamdesetim godinama jačao je i otpor Makedonaca bugarskim aspiracijama. Otpor se očitovao u akcijama za odvajanje makedonskih eparhija od Bugarskog egzarhata, zalaganja za očuvanje samostalnosti crkvenoškolskih opština i težnje ka obnavljanju Ohridske arhiepiskopije. Na čelu akcije bili su K.Šapkarev i episkop Nil. U ove delatnosti je i čin skopskog mitropolita Teodosija (1890-92) koji je prekinuo veze sa egzarhijom i započeo pregovore sa Vatikanom s ciljem obnove Ohridske arhiepiskopije na osnovu unije sa Rimskom kurijom.

U prilično napetoj opštoj atmosferi, posle Berlinskog kongresa odigrali su se ustanci u istočnoj Makedoniji u Kresni (5.X 1878) i u Razlogu (8.XI 1878). Ustanici postigli vojne pobede, osnovali su svoje organe vlasti, dok su bugarski komiteti pokušali pod vidom pomoći zadobiti kordinaciju nad pokretom radi priljučenja datih teritorija Bugarskoj. Ustanak je ugušen od strane znatno nadmoćnijih osmanskih snaga (25.000 vojnika). Činjeni su napori da na osnovu raspoloženja narodnih masa pokrene akcija koja bi dovela do oslobađanja od tuđinske vlasti ili bar za izvojevanja autonomije. Takav jedan pokušaj pretstavljaju Oh-ridska zavera i Brsjačka buna 1881-82 g. Ustancima su usledile represalije velikih razmera što je, sem ekonomskih uzroka, izazvalo masovno iseljavanje iz Makedonije: do 1890.g. iselilo se oko 100.000 ljudi. Dobar deo emigranata anselio se u Bugarskoj, te su u njenim gradovima nastale makedonske izbegličke-političke grupacije (Plovdiv, Sofija i u Grčkoj u Solunu).

Makedonistički pokret se u svom daljem razvitku nadovezao na tzv.”separatistički” pokret, nosilaca borbe protiv hegemonističkih, denacionalizatorskih težnji susednih balkanskih naroda. Bugarski propagandisti su ih zvali separatistima. Okupljali su se oko lista Loza koji je izlazio u Sofiji. List je osuđivao nacionalnu propagandu iz susednih zemalja i zagovarao okupljanje makedonskih rodoljuba u “zajedničku moćnu narodnu snagu”. Među “lozarima” se naročito isticao Petar Pop-Arsov. Separatisti, i list “Loza” odigrali su važnu ulogu u organizacionom i idejnom formiranju makedonskog nacionalnog pokreta, u stvaranju VMRO.

VMRO - Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija osnovana je 1893.g. u Solunu. Osnovni cilj oragnizacije bio je izvojevanje potpune političke autonomije unutar Turske, uz garancije velikih sila. Imao je nacionalno-oslobodilački i antifeudalni karakter. Osnivači su bili D.Grujev, P.P.Arsov, A.Dimi-trov, H.Batandžiev, H.Tatarčev, I.H.Nikolov. Organizacija je izgrađena na vojničkim principima. Stvorena je široka i dobro povezana mreža organa VMRO. Imali su svoju tajnu štampariju, magacine oružja, blagajnu. Njihov list Pravo, izlazio je u Solunu. Tajne ćelije VMRO organizovane su prvo po gradovima i njihovi članovi su bili pretstavnici makedonske inteligencije, građanstva, radnika. Kasnije se organizacija proširila i na selja, na seljaštvo, nemakedonske narode. Seljačke organizacije VMRO su uticale na određivanje visina

165


dažbina, sprečavali su surovo iskorišćavanje seljaštva, organizovale su manje sabotaže. Na organizaciju su imale određen uticaj Srbija i Bugarska, s time da je u slučaju Bugarske uticaj bio dvosmeran: brojni članovi VMRO bili su bugarski državljani i koristili su ovu organizaciju kao sredstvo pritiska na svoju vladu, kovajući zavere protiv bugarske vlade. Najznačajnija ličnost i vođa pokreta bio je Goce Delčev (njegov moto je “Makedonija-Makedoncima”). Od 1895. do 1903.g. njihove oružane formacije su se 132 puta sukobile sa Turcima. Godinu dana posle osnovanja VMRO u Sofiji je organizaovan Makedonski komitet sa T.Kitančevim na čelu, koji je uz učešće oficira bugarske armije vrbovao čete za upade na makedonsku teritoriju. Njihove akcije izazvale su krvave turske represalije i revolt makedonskog stanovništva.

Ubrzo je formirana idruga značajna politička organizacija Makedonaca, rival VMRO-a, je Spoljašnja Makedonska organizacija, ili Vrhovni makedonski komitet (supremisti ili vrhovisti) na čelu sa D.Nikolaj-evom. Pristalice organizacije su smatrali da su stanovnici Makedonije Bugari i da u saradnji sa Bugarskom treba da se izbore za oslobođenje - odgovarajući tome cilj vrhovista bilo je pripajanje makedonije Bugarskoj. Dualizam u političkim težnjama Makedonaca koji se plastično očitavao u postojanju i radu VMRO i Vrhovistaje još dugo vremena karakterisala njihove političke u kulturne težnje. Vrhovisti su uživali podršku bugarske vlade i vojske i u njihovim redovima je bilo dosta makedonskih izbeglica.

U takvim političkim okolnostima VMRO je 1896.g. doneo svoj drugi statut, zasnovan na demokratskim principima. Cilj VMRO je definisan kao okupljanje svih nezadovoljnika u makedonsko-jedrenskoj oblasti - bez obzira na narodnost, radi izvojevanja pune političke automnomije putem revolucije. Određeno je da VMRO započne naoružavanje svojih četa i makedonskog stanovništva, da za potrebe postavljenih ciljeva obezbedi finansijska sredstva. U svom radu VMRO je nailazila na teškoće usled veoma intenzivne bugarske, grčke i srpske nacionalne propagande. Šarenilu političke scene Makedonije pridonelo je osnivanje posebne makedonske socijalističke organizacije (1893) pod vođstvom S.Glavinova. Njihovo glasilo je bio list Revolucija. Propagirali su ideju o nezavisnoj makedonskoj republici. 1896.g. Makedonska revolu-cionarna socijalistička grupa (MRSG, istaknuti članovi organizacije su N.Karev, L.Glavinov, V.Markov, N.Rusenski, P.Kostov) stupila je u vezu sa VMRO. Godine 1898. nastao je i tzv. Makedonski tajni revolucionarni komitet i grupa “Makedonskih revocionarnih terorista", koji su propagirali individualni teror i negirali potrebu organizovane masovne borbe.

Na prevoj konferenciji MRSG 3.juna 1900 usled bliskih pogleda na osnovne ciljeve i metode borbe doneta je odluka o pristupanju te organizacije VMRO, pod uslovom da i dalje mogu slobodno vršiti socijalističku propagandu i uključivati svoje pretstavnike u komitete VMRO.

ILINDENSKI USTANAK I ZAOŠTRAVANJE POLITIČKE KRIZE U MAKEODNIJI

Tokom 1902 dolazi do širih sukoba između “centralista” i “vrhovista”, naročito u vezi sa nastojanjima Vrhovnog komiteta da izazove ustanke u Makedoniji i podriva delatnost VMRO. U uslovima borbe protiv TU uprave, jakog pritiska sa strane, dolazi do trvenja, podvajanja unutar VMRO - izdvaja se beskompromisna struja, koja teži očuvanje samostalnosti pokreta. Njegovi ideolozi su G.Delčev, G.Petrov, T.Tošev, J.Sandanski. Na drugoj strani su kolebljiviji elementi skloni pogledima Vrhovista. Pod njihovim uticajem doneta je odluka na tzv. solunskom kongresu januara 1903, da se te godine digne oružani ustnak u Makedon sa ciljem oslobođenja Makedonije ili barem izazivanja strane intervencije.

Organizacija ustanka bila je prilično loša. Najtalentovaniji od revolucionara Goce Delčev je uhapšen i ubijen još pre ustanka. Bez obzira na sve to VMRO je uspela da 1903.g. izazove masovan ustanak, kasnije nazvan Ilindenskim. Ustanak je izbio 2.VIII 1903. u Bitoljskom okrugu i proširio se na susedne krajeve. Kulminacionu tačku događaja pretstavljalo je zauzeće Kruševa, Neveske i Klisure. Uz njih ustanici su kontrolisali i par stotina sela. Proklamovana je Kruševska republika na čelu sa socijalistom Nikolom Karevom, koja je trajala svega 12 dana. Turska vojska je nastupala bespoštedno, ali je ustanak uspela ugušiti tek za gotovo tri meseca. Bitoljska oblast bila je gotovo opustošena. Za vreme ustanka bilo je ukupno 239 oružanih sukoba, 201 sela potpuno ili delimično su spaljena, prebrojano je 12.440 izgorelih kuća, 4.694 masakriranih ljudi, 3.122 obeščašćene žene i oko 30.000 izbeglica. Mnogi su se iselili u Bugarsku ili Sjedinjene Američke Države. Ilindenski ustanak je bio prvi organizaovani ustanak Makedonaca u kojem su oni iskazali veliku meru junaštva - kojka su zajedno sa surovom turskom odmazdom izazvala velik odjek u evropskoj javnosti. Ustanak je po svojim odlikama i razvojnoj tendenciji pokazao i neke novine: pored dotadašnjih nacionalno-revolucionarnih zahteva pojavile su se i izvesni zahtevi socijalističkog karaktera.

Posle ustanka došlo je do opadanja makedonskog pokreta, sedište VMRO je iz Soluna premešteno u Sofiju. Tvrdo jezgro VMRO ostalo u zemlji i radilo je na reorganizaciji mreže. Događaji su uticali na produbljenje idejnih razmimoilaženja i do razračunavanja između raznih frakcija. Došlo je do infiltracije od pređašnjih znatno brojnijih četa iz susednih zemalja.U Prilepu je 1904.g. održan kongres, koji se uglavnom bavio organizacijskim problemima. Na tzv.Rilskom kongres VMRO 1905.g. donet je nov statut i pravilnik rada VMRO i zauzet je principijelni stav protiv šovinističkih težnji balkanskih zemalja.

Ciljevi koje su sebi postavili revolucionari pred Ilindenski ustanak delimično su postignuti - došlo je do spoljne intervencije, ali ne vojne već dosta neefektivne diplomatske intervencije. Uz saglasnost drugih velikih sila carevi Franja Josif i Nikola II su formulisali program reformi za Makedoniju u Mürzstegu, 30.IX

166


1903. Predviđena je reorganizacija turske žandarmerije a posao je poveren stranim oficirima. Teritorija Makedonije bila je podeljena na nekoliko područja gde su nad radom žandarmerije vršili nadzor austrougarski, ruski, italijanski, francuski, engleski i švedski oficiri. Jedan od tačaka reformnog plana predviđao je formiranje okruga po etničkom principu. Prema tom dokumentu glavnom turskom inspektoru Hilmi-paši dodeljena su dva civilna agenta - pretstavnik Austro-Ugarske i Rusije - sa ovlaštenjima da kontrolišu finansije i upravu u tri makedonska sandžaka. Ova odredba potstakla je oružane akcije zainteresovanih strana radi zaokruživanja što širih teritorija.

Sukobljeni interesi sila, male kompetencije agenata, vešti potezi Hilmi-paše srozali su zanačaj preduzetih mera. Novi, takođe neuspeli, pokušaji za reformu učinjeni su 1905 godine. Kao što smo videli složenu situaciju nije mogla biti rešena reformama, ali ni oružanom silom. Do 1908.g. veći deo svoje vojske Turska je stacionirala u Makedoniju. Činjenica da sultan Abdulhamid nije u stanju osigurati mir u toj oblasti, u očima oficirskog kora značila je da je on nesposoban za vladanje. Nije čudo da je Mladotursku revoluciju otpočela u Solunu i da je njenu pobedu osigurala 3. makedonska armija.

Neposredno pred izbijanje Mladoturske revolucije učinjen je poslednji pokušaj za rešenje krize u Makedoniji. Krajem marta 1908.g. Rusija je otkazala Mirzteški sporazum i predložila je nov balkanski reformni plan kojeg su velike sile podržale. Početkom jula engleski kralj Edvard VII i Nikola II su utanačili reformni plan, a bilo je reči i o suzbijanju nemačkih planova vezanih za Tursku kao i planova Austro-Ugarske na Balkanu. Prema anglo-ruskom planu upravu nad Makedonijom trebao je preuzeti guverner, koji bi se oslanjao na savet sastavljen od pretstavnika međunarodne diplomatije. U Makeodniji bi ostale malobrojne turske vojne jedinice, a guverner bi raspolago trupama na čijem čelu bi stajali strani oficiri. Prema ugovoru Makedoncima bi bila garantovana lokalna samouprava. Mladoturska revolucija koja je izbila 23.jula sprečila je pokušaje sprovođenja plana.

Mladoturci (oficiri, građanska inteligencija) srušili su sultana Abdul Hamida iskorištavajući opšte nezadovoljstvo stvoreno kompleksom pitanja vezanim za situaciju u Makedoniji. Oni su Tursku želeli preurediti na građanskim osnovama i sem uvođenja ustava predviđali su i rešenje makedonskog pitanja - bez uplitanja stranih faktora. Proglašena je amnestija. Desetine hiljada bugarskih i makedonskih zatvorenika je pušteno na slobodu, mnoge izbeglice su se vratile na svoja ognjišta. Makedonski gerilski odredi su napustili svoja skrovišta u planinama, ljudi su se počeli nadati.

Mladoturska revolucija, uvođenje ustavnog stanja u Osmanskoj carevini omogućili su prerastanje VMRO legalnu političku stranku. J.Sandanski i njegove pristalice odustali su od četovanja, prešli su na politčki rad, osnivali su list Konstituciona zarja i otpočeli su saradnju sa mladoturcima. Težili su stvaranju jakog, masovnog narodnog pokreta na novim organizacijskim osnovama. Makedonske čete pod njihovim uticajem, učestvovali su u ugušivanju kontrarevolucije i svrgavanju sultana. Iz levog krila VMRO izdvojila se još grupa H.Černopejeva koju su karakterisala izvesna anarhosocijalističkih učenja. Onovali su list Edinost. Pristalice bugarskog uticajau u makedonskom pokretu (Karajovov, Baždarov, Dorev, Cipušev, Kušev), vrhovisti, osnovali su Savez bugarskih konstitucionih klubova u otomanskoj državi. Posle zbacivanja sultana sandanisti i černopejevci - levo krilo bivše VMRO - se ujedinjuju u jedinstve nu Narodnu federativnu partiju sa listom Narodna volja. Partija se zalagala za teritorijalnu autonomiju Makedonije, za pravo nacija na samoopredeljenje, demokratsko uređenje, maksimalno uvažavanje prava nacionalnim manjina, za pravedno rešavanje agrarnog pitanja, progresivno oporezivanje, obavezno osnovno obrazoavanje, itd.

Mladoturska revolucija je međutim iznevrila očekivanja: nije rešeno agrarno pitanje, sužavana su politička prava, zabranjeno je organizovanje na nacionalnoj osnovi, donet je zakon protiv četa, sprovođen je žestok teror i povedena je akcija razoružanja hrišćanskog stanovništva. Ozbiljni problemi javili su se u rešavanju agrarnog pitanja - muhadžiri iz Bosne i Hercegovine istiskivali su iz poseda makedonske seljake. Oružani sukobi su nastavljeni i dobili su naročitu snagu pre izbijanja balkanskih ratova. Nastavlja se začarani krug: nestabilnost mladoturske vlasti svesno su povećavale susedne zemlje slanjem svojih četa, koje su vršile atentate, manje diverzije - što dovodi do raspaljivanja fanatizma Turaka.

Vojne operacije za vreme Balkanskih ratova narod je iskreno podržavao računajući na svoje oslobođenje. Makedonski rodoljubi su ustali protiv deobe Makedonije među susednim zemljama, založili se za samostalnu Makedoniju. Makedonska kolonija u Petrogradu je poslala na Londonsku koferenciju dva memoranduma u kojem traži da "Makedonija u svojim geografskim, etnografskim, istorijskim i ekonomsko-kulturnim granicama ostane jedinstvena, nedeljiva i nezavisna balkanska država" . Odredbama Bukureškog mira Makedonija je podeljena između Srbije, Grčke, i Bugarske - sledili su novi progoni, nasilja, pljačkanja i vanredne mere.

167


78 persons per square kilometre (1997) Urbanization Per cent urban 60 per cent (1996) Per cent rural 40 per cent (1996) Ethnic divisions Macedonian 65 per cent Albanian 22 per cent Turkish 4 per cent Serb 2 per cent Other 7 per cent Languages Macedonian 70 per cent Albanian 21 per cent Turkish 3 per cent Bosnian, Croatian, and Serbian 3 per cent Other 3 per cent Religions Macedonian Orthodox 67 per cent Muslim 30 per cent Other 3 per cent

timrptiouvrm,eštoiveršp ormcšp94ir9p

168

Istorija Naroda Jugoistocne Evrope

Documents

Transcript of Istorija Naroda Jugoistocne Evrope