ISTORIJA 20. VEKA, 2007, 1 · Nikola Žuti, dr Milan Koljanin, Miladin Miloševi, dr Andrej...

ISTORIJA 20. VEKA, 2007, 1

IZDAVA� Institut za savremenu istoriju, Beograd

Institute for Contemporary History, Belgrade Institut d’histoire contemporaine, Belgrade �� , ��

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK

Bojan B. Dimitrijevi�

URE�IVA�KI ODBOR

Dr Kosta Nikoli�, zamenik urednika, dr Stanislav Sretenovi�, sekretar, dr Nikola Žuti�, dr Milan Koljanin, Miladin Miloševi�, dr Andrej Šemjakin

(�� , �� ), prof. dr Nobuhiro Šiba (University of Foreign Studies, Tokio), prof. dr Fransoa Rot (L’Université de Nancy 2, Nansi), prof. dr Peter Radan (University of Sydney, Sidnej),

dr Konstantin Nikiforov (�� , �� ), prof. dr Lili Kerol (University of Kearney Nebraska, Kerni)

LIKOVNO-GRAFI�KI UREDNIK Mladen Ackovi�

LEKTOR

Branka Kosanovi�

REZIMEA PREVEO Vladimir Petrovi�

Izlaze dva broja godišnje Rukopisi se ne vra�aju

Klasifikacija po UDK ura�ena

u Narodnoj biblioteci Srbije, Beograd

All articles published in Istorija 20. veka are refereed Svi �lanci objavljeni u Istoriji 20. veka recenzirani su

Institut za savremenu istoriju, Beograd, p. f. 689, e-mail: isi@yubc. net

www.isi.co.yu

UDK 94 YU ISSN 0352–3160

ISTORIJA 20. VEKA

�ASOPIS INSTITUTA ZA SAVREMENU ISTORIJU

THE HISTORY OF THE 20TH CENTURY THE YOURNAL OF THE INSTITUTE FOR CONTEMPORARY HISTORY

HISTOIRE DU 20. SIÈCLE REVUE DE L’INSTITUT POUR L’HISTOIRE CONTEMPORAINE

�� 20. ��

�� ! ��

Godina XXV 2007. Beograd Broj 1 Ist. 20. veka, god. XXV, br. 1, str. 223 Beograd 2007

Strana 4 PRAZNA

5

SADRŽAJ

RASPRAVE I �LANCI Fransoa Rot ISTORIJSKO ISTRAŽIVANJE U FRANCUSKOJ OD 1945. DO NAŠIH DANA.... 9 Ranka Gaši� ANGLOFILSKE ORGANIZACIJE U BEOGRADU IZME"U DVA SVETSKA RATA 21 Ljubomir Petrovi� U POTRAZI ZA IZMIŠLJENOM STVARNOŠ#U..................................................... 37 Kosta Nikoli� ITALIJANI I SRPSKI ROJALISTI$KI POKRET U JUGOSLAVIJI 1941–1943...... 71 Dragomir Bondži� STUDENTI SA KOSOVA I METOHIJE U BEOGRADU 1962. GODINE................ 79 Dragan Bogeti� PO$ETAK VIJETNAMSKOG RATA I JUGOSLOVENSKO-AMERI$KI ODNOSI 91 Aleksandar Životi� JUGOSLOVENSKA VOJNA POMO# UJEDINJENOJ ARAPSKOJ REPUBLICI 1967.

117

Vladimir Petrovi� ISTORI$ARI KAO VEŠTACI NA PRVIM SU"ENJIMA VEZANIM ZA HOLOKAUST..................................................................................... 129 Predrag J. Markovi�, Nataša Mili�evi� SRPSKA ISTORIOGRAFIJA U VREME TRANZICIJE: BORBA ZA LEGITIMITET 145

IZVORI

Mom�ilo Pavlovi� O$EVIDAC GRA"ANSKOG RATA U SRBIJI......................................................... 167

6

OGLEDI �edomir Anti� ZORAN "IN"I# I KOSOVO 1998–2000.................................................................... 185 Dragan Laki�evi� RAZMIŠLJANJE O GLOBALNOM............................................................................ 193

OSVRTI

Milan Koljanin STRATEGIJA ZLO$INA............................................................................................. 207

PRIKAZI

Ivana Dobrivojevi%, DRŽAVNA REPRESIJA U DOBA DIKTATURE KRALJA ALEKSANDRA 1929–1935 (Bojan B. Dimitrijevi%)................................................... 211 Nikola Žuti%, SRBI RIMOKATOLICI TAKOZVANI HRVATI, „Srbi svi i svuda“ – „Hrvatske zemlje“ (Gojko Malovi�)......................................................................... 211 Rihard Vajkart, OD DARVINA DO HITLERA, EVOLUCIONA ETIKA, EUGENIKA I RASIZAM U NEMA$KOJ (Ljubomir Petrovi�)............................... 214 Robert L. Beisner, DEAN ACHESON: A Life in the Cold War (Ratomir Miliki�)... 217 SRPSKA TEOLOGIJA U DVADESETOM VEKU (Slobodan Selini�).................... 220 Petar Leposavi%, PAPSTVO, INKVIZICIJE, RIMOKATOLI$KA TEOLOGIJA I ANTROPOLOGIJA (Nikola Žuti�).......................................................................... 222

7

CONTENTS

DEBATES AND ARTICLES François Roth LA RECHERCHE HISTORIQUE EN FRANCE DE 1945 A NOS JOURS................ 9 Ranka Gaši� THE ANGLOPHILE ORGANIZATIONS IN BELGRADE BETWEEN THE WORLD WARS................................................................................................... 21 Ljubomir Petrovi� THE QUEST FOR THE INVENTED REALITY..................................................... 37 Kosta Nikoli� ITALIANS AND THE SERBIAN ROYALIST MOVEMENT IN YUGOSLAVIA 1941–1943..................................................................................... 71 Dragomir Bondži� STUDENTS FROM KOSOVO AND METOHIJA IN BELGRADE IN 1962............ 79 Dragan Bogeti� THE BEGINNING OF THE WAR IN VIETNAM AND THE AMERICAN-YUGOSLAV RELATIONS................................................. 91 Aleksandar Životi� YUGOSLAV MILITARY ASSISTANCE TO THE UNIFIED ARABIAN REPUBLIC IN 1967................................................................................... 117 Vladimir Petrovi� HISTORIANS AS EXPERTS IN THE FIRST HOLOCAUST-RELATED TRIALS 129 Predrag J. Markovi�, Nataša Mili�evi� SERBIAN HISTORIOGRAPHY IN THE TIME OF TRANSITION: A STRUGGLE FOR LEGITIMACY............................................ 145

SOURCES

Mom�ilo Pavlovi� WITNESSING THE CIVIL WAR IN SERBIA............................................................

167

8

ESSAYS �edomir Anti� ZORAN �IN�I� AND KOSOVO 1998–2000........................................................

185

Dragan Laki�evi� THINKING ABOUT GLOBAL....................................................................................

193

RETROSPECTS

Milan Koljanin THE STRATEGY OF CRIME......................................................................................

207

REVIEWS

Ivana Dobrivojevi%, DRŽAVNA REPRESIJA U DOBA DIKTATURE KRALJA ALEKSANDRA 1929–1935 (Bojan B. Dimitrijevi%)................................................... 211 Nikola Žuti%, SRBI RIMOKATOLICI TAKOZVANI HRVATI, „Srbi svi i svuda“ – „Hrvatske zemlje“ (Gojko Malovi�)......................................................................... 211 Rihard Vajkart, OD DARVINA DO HITLERA, EVOLUCIONA ETIKA, EUGENIKA I RASIZAM U NEMA$KOJ (Ljubomir Petrovi�)............................... 214 Robert L. Beisner, DEAN ACHESON: A Life in the Cold War (Ratomir Miliki�)... 217 SRPSKA TEOLOGIJA U DVADESETOM VEKU (Slobodan Selini�).................... 220 Petar Leposavi%, PAPSTVO, INKVIZICIJA, RIMOKATOLI$KA TEOLOGIJA I ANTROPOLOGIJA (Nikola Žuti�).......................................................................... 222

RASPRAVE I �LANCI FRANÇOIS ROTH, professeur d’histoire contemporaine L’Université de Nancy 2 930(44)"1945/..."

LA RECHERCHE HISTORIQUE EN FRANCE DE 1945 A NOS JOURS

Depuis un demi-siècle la recherche historique a connu une profonde mu-

tation, une diversification et un élargissement de ses champs. Cette évolution doit être mise en rapport avec le mouvement des idées, le fonctionnement du système universitaire, les nouvelles techniques de communication, sans oublier la deman-de sociale à laquelle les historiens se doivent d’être attentifs. Dresser un panora-ma de cette recherche, en dessiner les grandes orientations, en relever les princi-paux acteurs (1), tel est l’objectif de cet article.

Les pôles institutionnels La recherche s’organise autour des pôles institutionnels dans lesquels

s’insèrent les historiens-chercheurs. Ces pôles dont les principaux sont au nom-bre de trois, leur confèrent un statut et une visibilité :

1. Le Centre National de la Recherche scientifique (CNRS) fondé en 1945 accueille dans le département des Sciences Humaines des historiens-cher-cheurs qui travaillent sur des programmes. 2. Les Grands Etablissements au premier rang desquels il faut placer le prestigieux Collège de France. Parmi les titulaires de ses chaires on compte des historiens dont la réputation et le rayonnement ont été considérables: Lucien Feb-vre, Fernand Braudel, Maurice Agulhon et Georges Duby. Pour sa part, l’Ecole des Hautes Etudes remplit une fonction d’érudition spécialisée. La 4ème Section se consacre aux sciences religieuses. La 6ème Section dont Fernand Braudel a refor-mulé l’orientation et élargi à toutes les sciences sociales le champ de ses compétences, est devenue l’Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales (EHESS); elle est installée boulevard Raspail. Depuis plus de quarante ans, elle se présente comme l’un des pôles majeurs de la recherche et de l’innovation. 3. Jusque dans les années 1960, les Universités étaient organisées selon des cadres hérités de la fin du XIXe siècle. A la suite des événements de mai 1968 qui ont accompagné le surgissement irréversible de l’enseignement supérie-ur de masse, le nombre des établissements a quadruplé en vingt ans. Actuelle-ment l’histoire contemporaine est enseignée dans une trentaine d’Universités et

François Roth Istorija 20. veka, 1/2007 10

dans les Instituts d’Etudes politiques dont le plus connu est celui de Paris. Ju-squ’au début des années 1980, l’accès au professorat de l’enseignement supérieur était conditionné par le soutenance d’une thèse d’Etat, un monument dont la prépa-ration pouvait demander jusqu’à dix ans. A partir de la loi de 1984, les modalités de préparation et le format de la thèse ont été alignés sur le PHD anglo-saxon; après qualification, la thèse permet d’accéder au corps des maîtres de conférences. Pour postuler à un emploi de professeur, il faut ensuite soutenir une habilitation. Pendant longtemps, la Sorbonne (Paris) a eu le quasi monopole des thèses. En dépit du développement des grandes universités provinciales, l’hégémonie du pôle pari-sien (Paris I, Paris IV et Sciences Po) persiste et continue d’ imposer sa marque au paysage universitaire français. Tout y concourt: le prestige de ses enseignants et l’attrait de ses équipes de recherche, le nombre de thèses soutenues, le contrôle des revues scientifiques et la proximité avec les éditeurs et les grands médias.

La production scientifique des années 1945 aux débuts des années 1970

Les thèses et œuvres historiques produites s’inscrivent dans la poursuite

de l’orientation positiviste qui s’étaient imposée depuis la fin du XIXe siècle dans le sillage d’ Ernest Lavisse et de ses élèves. La plupart étaient consacrées à l’histoire politique, administrative et religieuse de la France du XIXe siècle avec des centres d’intérêt spécifiques comme l’étude de la Révolution française con-sidérée comme la matrice de la France moderne. Les premiers renouvellements se dessinent dans trois directions:

1. Les Relations internationales sous l’impulsion de Pierre Renouvin. A la notion traditionnelle et narrative d’histoire diplomatique, Renouvin a substitué celle de relations internationales. Sans négliger la narration critique des faits qui demeure indispensable, il met l’accent sur les forces profondes qui les modèlent : démographie, échanges commerciaux internationaux, données stratégiques et mi-litaires, changements culturels, opinions publiques etc… Tout en continuant à s’intéresser aux relations entre les états et au rôle des instances internationales, on prend aussi en compte les relations entre les peuples. Cette nouvelle orienta-tion est exposée dans un livre rédigé en collaboration avec Jean-Baptiste Duro-selle et intitulé Introduction aux Relations Internationales (1964).

2. L’Histoire économique et sociale dont l’inventeur a été Ernest Labro-usse, applique à l’analyse historique des concepts et des pratiques empruntés aux sociologues et aux économistes. Elle s’appuie sur des séries statistiques ho-mogènes, s’efforce de dégager les rythmes et les taux de croissance ainsi que les crises périodiques qui les accompagnent. L’influence du marxisme est nette, quo-ique inégale et souvent diffuse. Ernest Labrousse a eu de nombreux disciples qui ont enseigné dans les universités jusque dans les années 1990 et dont les préoccu-pations se sont parfois croisées avec les méthodologies et les thématiques dif-fusées par les Annales.

La recherche historique en France de 1945 a nos jours 11

3. La percée de l’ „école“ des Annales se réalise au cours des années 1960 et s’épanouit durant les années 1970 ; elle est précédée d’une préhistoire qu’il faut rappeler brièvement. Avant d’être une „école», les Annales sont d’abord une revue fondée en 1930 à Strasbourg, une revue d’innovation et de combat qui milite pour le décloisonnement entre l’histoire, la géographie, l’éco-nomie et la sociologie. Ses deux fondateurs ont été Marc Bloch (fusillé par les Allemands en 1944) et Lucien Febvre, professeur au Collège de France (décédé en 1956). Lucien Febvre a un principal disciple, Fernand Braudel qui prépare so-us sa direction une thèse manifeste qui est soutenue en 1949 et devenue plus tard célèbre : La Méditerranée et le monde méditerranéen à l’époque de Philippe II. Fernand Braudel qui succède à Lucien Febvre au Collège de France et s’installe à la direction de la 6e section de l’Ecole des Hautes Etudes, exerce pendant trente ans une influence considérable; il forme de nombreux élèves qui vont trouver des postes dans les universités en pleine expansion. On peut dégager l’apport des An-nales à la recherche historique par trois grandes orientations:

– L’élargissement de l’histoire vers les sciences humaines (sociologie, et-hnologie, anthropologie, sciences du langage etc…

– L’attention au quantitatif: établir des séries homogènes (on a parlé alors d’histoire sérielle) dans la longue durée, calculer des indices, mettre en évi-dence des corrélations. Le quantitatif devient le soubassement indispensable de toute analyse historique.

– Une réflexion sur l’espace et le temps qui s’exprime dans la trilogie braudélienne des temps historiques. La Méditerranée avait été une première expérimentation concrète. Puis la réflexion a été théorisée dans un article qui a trouvé sa place dans Ecrits sur l’Histoire et dont Gérard Noiriel a étudié la gen-èse et la formulation. Braudel distingue et associe trois temps:

* Temps court, celui de l’agitation politique, des mouvements sociaux et des guerres.

* Temps moyen trentenaire, celui d’une génération, qui est par excellen-ce, celui de la société.

* Temps long, celui des rythmes lents et structurels des espaces, des éco-nomies et des sociétés.

L’influence de Braudel s’exerce d’abord sur l’ histoire moderne puis elle se diffuse bien au-delà. La première thèse importante d’histoire quantitative est celle de Pierre Chaunu, Séville et l’Atlantique. La plus maîtrisée dans ses techni-ques comme dans son écriture est celle d’Emmanuel Leroy-Ladurie, Les Paysans du Languedoc soutenue en 1967, laquelle vaut à son auteur la succession de Bra-udel au Collège de France. Ce dernier devient célèbre sur ses vieux jours: il est largement médiatisée et sa thèse passée presque inaperçue après sa soutenance, connaît des tirages enviables. Braudel a mi en œuvre une histoire analytique, an-crée dans la longue durée et qui refusait la narration et l’événementiel. Cette hi-stoire était devenue celle du monde et de l’humanité. Lors de sa réception à l’Académie française en 1980, Maurice Druon l’accueillait en soulignant l’élar-gissement de sa réflexion en ces termes: „la planète entière est désormais votre champ de manœuvre.“


En marge des Annales, il faut rappeler le nom de Robert Mandrou auquel Braudel a disputé l’héritage de Lucien Febvre et qui a été l’un des inventeurs et des premiers praticiens de l’histoire des mentalités, une approche dont la fécon-dité n’est pas à démontrer.

Les tendances récentes de la recherche depuis les années 1980

Depuis un quart de siècle, la production savante s’est considérablement

étendue et diversifiée: augmentation du nombre des universitaires, diffusion des méthodes et des concepts formulés par la génération précédente, ouverture pro-gressive des archives du XXe siècle. Quant à la demande sociale, elle a orienté les historiens vers de nouveaux champs: histoire des femmes, histoire des re-présentations, histoire du temps présent, histoire de la culture etc…

1. Fécondité et diversification des orientations de la période précédente

*La fécondité de l’école française des relations internationales est illu-

strée par Jean-Baptiste Duroselle qui a dirigé de nombreuses thèses et dont les principaux disciples sont André Kaspi, René Girault, Maurice Vaïsse et Georges-Henri Soutou. Sceptique et volontiers ironique à l’égard des prétentions et des travers des Annales, Duroselle avait parfaitement compris que les historiens de-vaient aussi utiliser les intuitions et les concepts tirés des autres sciences sociale, sans renoncer pour autant à la narration et au récit. En collaboration avec Jacques Freymond, il a fondé la revue „Relations Internationales“ et exposé ses concepti-ons dans un ouvrage théorique Tout Empire périra. Ses œuvres écrites dans une langue limpide et accessible ont eu un rayonnement international.

*Le renouveau de l’histoire politique est dominé par le nom de René Rémond et par son ouvrage fondateur, Les Droites en France de 1815 à nos jo-urs. Rémond a dirigé plusieurs dizaines de thèses. Il a réhabilité l’événement et redonné tout son sens au récit ; il a orienté l’histoire politique vers de nouveaux champs: sociologie politique, histoire des idéologies, analyse des partis et des comportements des électorats, rapport entre le religieux et le politique etc…Par ses interventions fréquentes dans les médias, il a donné à l’analyse politique ap-puyée sur l’histoire une audience et une visibilité jamais atteinte jusque-là. Parmi les autres historiens du politique, retenons les noms de Maurice Agulhon qui a établi des liens étroits avec l’histoire sociale et l’étude des symboles, Annie Kri-egel, trop tôt disparue et à laquelle on doit des études pénétrantes sur la sociolo-gie, la culture et les comportements des communistes français. Dans la générati-ons des élèves de René Rémond, plusieurs noms doivent être cités: Jean-Marie


Mayeur, spécialiste de la Troisième République et des liens entre le politique et le religieux, Serge Berstein qui vient de publier une biographie remarquée de Léon Blum, Pierre Milza, actif dans les domaines français et italien et Jean-Noël Jeanneney qui s’est orienté vers l’histoire des médias.

*L’histoire économique a connu une double évolution . Sous l’influence de François Caron, elle s’est émancipée de l’histoire sociale pour se recentrer sur son terrain propre et s’est dégagée du marxisme qui insistait sur les cycles, les crises et les catastrophes sociales engendrées par le capitalisme. Elle met désor-mais l’accent sur les entreprises et les entrepreneurs, les échanges internationaux, les transports et les conséquences des innovations sur les processus de production et de travail.

*La troisième génération des Annales est représentée par les historiens qui gravitent autour de la revue et qui occupent des directions d’études à l’EHESS ; ils sont beaucoup plus nombreux qu’à la génération précédente et leurs champs de recherche se sont diversifiés et spécialisés. Depuis la disparition de Fernand Brau-del en 1985, l’ „école“ n’a plus de chef de file incontesté. Emmanuel Leroy-Ladu-rie qui dans les années 1970, avait remporté un succès éditorial impressionnant avec Montaillou, village occitan, n’a eu ni les moyens ni peut-être le désir de s’im-poser. L’ „école“ elle-même est devenue un sujet d’histoire ; plusieurs ouvrages lui ont été consacrés ; le dernier, celui d’André Brugière, retrace son „histoire intellec-tuelle“. Au risque de simplifier, retenons seulement trois champs:

– L’histoire médiévale avec Jacques Le Goff qui a fondé et animé le Groupe d’anthropologie historique de l’Occident médiéval et Georges Duby, pro-fesseur au Collège de France qui a joué avec talent se propre partition. Comme il l’a rappelé un jour avec pertinence, l’histoire, c’est d’abord une écriture, c’est aussi une parole qui est délivrée. Pour avoir réussi l’un et l’autre, Georges Duby a trouvé des lecteurs et des téléspectateurs comme le prouve le succès rencontré par son émission Le Temps des Cathédrales.

– L’histoire du contemporain avec Marcel Gaucher et surtout François Furet qui a combattu la confiscation idéologique de la Révolution française par les historiens marxistes et qui a été l’analyste lucide et désenchanté du mirage et de la séduction exercée par le marxisme sur les intellectuels dans Le passé d’une il-lusion. Quant à Marc Ferro, il a eu l’intuition d’une longue série d’ émissions télévisées sur la Seconde Guerre mondiale intitulées „Histoires parallèles“. En met-tant en parallèle à propos d’un événement les images produites à l’époque en Fran-ce, en Allemagne, en Grande-Bretagne, aux Etats-Unis etc… il proposait aux téléspectateurs des regards, des perceptions et des mises en scène de la guerre à pro-pos desquelles il engageait ensuite un débat avec des historiens français et étrangers.

– La méthodologie et la réflexion sur l’histoire a toujours tenu une place centrale dans les préoccupations des Annales; ses idées, ses thématiques se sont diffusées parmi les historiens et ont été largement assimilées. La troisième génération est-elle en mesure d’innover par rapport à Febvre et surtout à Brau-del? Se contente-elle de reproduire ? Nous nous contentons ici de poser la questi-on. Parmi les analyses les plus élaborées, relevons les contributions de Michel du Certeau dont les textes sont d’un abord difficile et de Gérard Noiriel connu par


ses livres de socio-histoire sur les ouvriers, les immigrés, les problèmes d’intégra-tion et d’identité nationale. Gérard Noiriel a publié deux ouvrages de méthode Qu’est-ce que l’Histoire contemporaine? et Introduction à la socio-histoire.

2. Les Champs nouveaux Parmi les multiples orientations de la recherche récente, les historiens

français ont preuve d’une remarquable inventivité et d’une grande fécondité dans de nombreux domaines.

1. Le renouveau de la biographie qui s’observe au cours des années 1980, doit être mis en relation avec l’affirmation de l’individu, l’intérêt pour les parco-urs de vie et les hommes exceptionnels, tout ce que l’histoire collective et struc-turelle des Annales refusait. Les premiers grands succès éditoriaux furent le Lou-is XIV de François Bluche et le Napoléon de Jean Tulard ; ils ont été suivis par beaucoup d’autres titres. Même quelques historiens des Annales ont pratiqué un genre que Lucien Febvre, en son temps, n’avait pas dédaigné; le titre le plus con-nu est la biographie de Saint-Louis par Jacques Le Goff. Dans ce sillage ont été engagées et réalisées des biographies collectives de familles et de groupes ; la prosopographie que pratiquent aussi les antiquisants et les médiévistes, est deve-nue une discipline utile pour l’histoire politique et l’histoire sociale.

2. L’histoire immédiate est un champ qui s’est développé depuis une vingtaine d’années. Longtemps on estimait que les vrais historiens devaient tra-vailler avec un recul suffisant et ne devaient pas s’aventurer dans le contemporain laissés aux essayistes et aux journalistes. Déjà, au cours des années 1920, Pierre Renouvin n’avait pas hésité à écrire des livres sur les causes de la Première Guerre mondiale et sur les événements politiques et militaires alors que beaucoup d’acte-urs étaient encore vivants et que les passions (notamment à propos des responsabi-lités de la déclaration de guerre) étaient encore très vives. Néanmoins les préventi-ons étaient restées longtemps très fortes : les demandes du public, l’idée que les hi-storiens ne pouvaient rester à l’écart de l’histoire qui se fait, ont conduit à la fonda-tion de l’Institut du Temps présent qui a mis en place des programmes de recherche et réfléchit sur les enjeux et les risques méthodologiques de ce type d’histoire.

3. La découverte de la mémoire comme l’un des fondements de l’identité collective des peuples et des nations. Le point de départ est l’enquête collective lancée de 1979 à 1981 par Pierre Nora dans son séminaire de l’EHESS; il a cherché à définir et à illustrer la notion de „Lieux de mémoire“.Cette enquête a abouti à la publication par Gallimard d’un ensemble de quatre volumes auquel ont collaboré de nombreux historiens. Le point de départ est la République qui conduit à la Nation. Les lieux de mémoire sont divers: symboliques comme la Marseillaise et les trois Couleurs, patrimoniaux comme Versailles, Notre-Dame de Paris, pédagogiques comme Le Tour de France de deux enfants ou les livres d’histoire de Ernest Lavisse, „l’instituteur national“ de la Troisième République. Ces lieux de mémoire sont identifiés et passés dans la mémoire collective où, au


fil des générations, ils se sont chargés de significations, de références et de symboles qui peuvent varier, tout en demeurant autant de points fixes du patri-moine et de la mémoire nationale. Le livre de Pierre Nora a connu un grand succès ; il a été ensuite diffusé en livre de poche et le concept de „Lieux de mémoire“ est passé dans le grand public. Il est parfois associé et même quelque-fois confondu avec le patrimoine et la fièvre de la commémoration qui s’est em-parée des Français. Le concept s’est diffusé à l’étranger. En Allemagne Etienne François et Hagen Schulze l’ont appliqué à cet espace national et culturel et les trois volumes des Deutsche Erinnerungsorte sont le fruit réussi de ce transfert culturel.

L’histoire des représentations ne saurait se limiter aux seuls lieux de mémoire; elle s’attache aussi aux sentiments, aux passions, aux symboles etc... L’étude de Maurice Agulhon sur Marianne. Les visages de la République se pla-ce au confluent de l’histoire politique et de l’histoire des représentations. Dans d’autres domaines, Alain Corbin a ouvert aussi une voie féconde.

4. L’histoire des guerres et des conflits a toujours été un terrain éditorial qui a eu et trouve encore un nombreux public. Depuis les sarcasmes un peu faci-les de Lucien Febvre sur l’histoire-bataille, elle était abandonnée aux journalistes et aux écrivains militaires. En son temps Pierre Renouvin avait rédigé une synthèse sur La Première Guerre mondiale qui démontrait déjà que les historiens ne se contentaient pas de raconter des batailles et des faits d’armes. L’histoire des guerres et du militaire a été complètement renouvelée; elle a débouché, tant pour les guerres de la Révolution et de l’Empire que pour les grandes guerres du XXe siècle, sur des publications qui prennent en compte la géopolitique, la stratégie et la tactique, l’armement, les troupes au combat et leur vie quotidienne, les conditi-ons matérielles, sans oublier la place des civils de la guerre. Parmi d’autres, sig-nalons un seul nom, celui de Jean-Jacques Becker qui a renouvelé l’approche de la Première Guerre mondiale. De plus en plus la connaissance des guerres du passé par la muséographie. Grâce aux mises en scène sonores et audiovisuelles, à une habile présentation des objets, on peut toucher un public plus étendu. La fon-dation de l’Historial de la Grande Guerre installé à Péronne auquel Jean-Jacques Becker a apporté tous ses soins et pour lequel il a obtenu la collaboration de nombreux historiens étrangers, répond à cette préoccupation. Une guerre, surtout une guerre longue, touche de multiples manières tous les hommes qui la subis-sent. L’approche anthropologique élaborée par Stéphane Audoin-Rouzeau va permettre d’explorer ce versant jusqu’ici resté dans l’ombre. Enfin une guerre ne s’arrête jamais avec la fin des combats; c’est une ombre portée sur une, deux, tro-is générations. Le phénomène ancien combattant a été exploré par la thèse d’An-toine Prost. Aujourd’hui on constate au moment où disparaissent les derniers po-ilus, la persistance de la prégnance de la Grande Guerre sur la société française. Dans toute l’Europe cette prégnance revêt encore plus d’acuité pour tout ce qui se rapporte à la Seconde Guerre mondiale.

5. L’histoire culturelle est avec l’histoire des représentations la grande nouveauté des années 1980–1990. Son champ est très vaste depuis les œuvres littéraires dont on étudie la réception, l’audience et la transmission, jusqu’à l’hi-


stoire du patrimoine et de sa redécouverte, jusqu’à l’histoire de tous les arts, en particulier de la musique. Par nature, l’histoire culturelle est transnationale; elle s’intéresse aussi aux sensibilités et à la diffusion des modes. Elle aborde enfin l’étude des vecteurs et des supports: la presse, la radio, la télévision. Depuis peu Internet est devenu l’un de ses domaines.

6. L’histoire des villes est depuis longtemps un territoire de l’historien. Avec le développement des grandes métropoles où habite une part croissante des humains, les historiens, en liaison avec les géographes, les sociologues, les urba-nistes, ont redécouvert et réorienté les études urbaines; ils se penchant sur ses différents volets: utilisation de l’espace, patrimoine ancien et urbanisme moder-ne, classes sociales urbaines et périurbaines, conflits dans l’espace urbain etc…

Conclusion Cet inventaire rapide et forcément incomplet dégage à la fois les

éléments de continuité tout en mettant l’accent sur le renouvellement tant dans les méthodes que dans les thèmes étudiés par la recherche historique française. Par rapport aux années 1945–1970, on peut relever trois nouveautés majeures:

– La spécialisation croissante des historiens dont la conséquence est la disparition rapide des généralistes capables de couvrir un champ chronologique large et de traiter des thèmes variés. Cette spécialisation qui est imposée par les étapes du cursus universitaire, a comme contrepartie de rendre plus difficile les synthèses dont la fonction est de vulgariser les apports de la recherche et favori-ser leur intégration dans la culture générale des nouvelles générations.

– Le décalage rapide et irréversible de la recherche du XIXe vers le XXe siècle. Ce glissement a été favorisé par l’ouverture progressive des archives et l’intérêt du public ; il se traduit par un abandon relatif de tout le dix-neuvième siècle français et européen qui avait été le socle de la formation historique des générations précédentes. La seule exception notable est le renouveau des études napoléoniennes dans le sillage des recherches et des publications de Jean Tulard.

– L’ouverture sur l’Europe et le monde. Si beaucoup de travaux savants concernent toujours l’hexagone, les historiens français sont maintenant plus nom-breux à se pencher sur d’autres pays et continents: Etienne François sur l’Alle-magne (grâce à la fondation du Centre Marc Bloch à Berlin, il a orienté vers l’Al-lemagne toute une génération de jeunes chercheurs), Bartholomé Benassar sur l’Espagne, Pierre Milza sur l’Italie, André Kaspi sur les Etats-Unis, Bernard Mic-hel sur l’Europe centrale. D’autres comme Christophe Charle se sont engagés dans la voie nouvelle et féconde des études comparatives.

– La recherche historique française a montré sa vitalité, ses capacités d’adaptation et de renouvellement, tout en conservant les acquis positifs de son patrimoine. Quelle place tient-elle à côté des productions allemandes, anglo-sa-xonnes et autres ? N’est-elle pas encore trop enfermée dans l’hexagone et dans l’espace francophone ? Sans des enquêtes spécialisées et délicates à conduire, il


est difficile d’apprécier le rayonnement international des historiens français ; une petite partie seulement de leurs œuvres ont été traduites dans les langues étrangères. Parmi les champs et les thèmes qui ont bénéficié d’un rayonnement international, trois d’entre elles peuvent être retenus:

– Les historiens des relations internationales: Pierre Renouvin, Jean-Bap-tiste Duroselle, André Kaspi sont les chefs de file des trois générations successives.

– Les concepts et les orientations des Annales qui ont été reçus dans de nombreux pays et ont notamment influencé une nouvelle génération d’historiens allemands.

– La thématique des Lieux de Mémoire inventée par Pierre Nora qui a été bien accueillie tant en France qu’à l’étranger car elle était en accord avec un besoin social et culturel inexprimé ; c’est pourquoi elle est sortie du cercle des hi-storiens spécialisés pour atteindre et intéresser un plus large public.

La fonction des chercheurs est de faire progresser leur discipline mais ils ne doivent pas rester entre eux ou s’enfermer dans leur langage spécialisé ou le-urs techniques. L’histoire a une fonction identitaire et culturelle qui évolue avec les générations qui se succèdent et auxquelles ils doivent des éléments de réponse et d’interprétation.

Note 1. Pour les biographies des historiens se reporter à Christian Amalvi,

Dictionnaire biographique des historiens francophones. De Grégoire de Tours à Georges Duby, Paris, BH, 2004, 366p.


Fransoa Rot, profesor savremene istorije Univerzitet Nansi II, Francuska

ISTORIJSKO ISTRAŽIVANJE U FRANCUSKOJ OD 1945. DO NAŠIH DANA

Rezime Od pre pola veka, istorijsko istraživanje u Francuskoj je doživelo dubo-

ku promenu, unošenjem raznolikosti i proširenjem polja svojih interesovanja. Taj razvoj mora biti stavljen u vezu sa pokretom ideja, delatnoš%u univerzitet-skog sistema, novim na'inima komunikacije, a da se pri tom ne zaboravi i druš-tvena potreba prema kojoj istori'ari moraju imati sluha. Sastaviti opšti pogled tog istraživanja, ocrtati njegove glavne pravce i ista%i glavne aktere, to je cilj ovog rada.

Istraživanje u Francuskoj se organizuje oko institucionalnih polova u ko-jima deluju istori'ari-istraživa'i. Ti polovi daju istori'arima-istraživa'ima status i vidljivost, a me+u njima su tri najvažnija: Nacionalni centar za nau'no istraživa-nje (CNRS); Velike ustanove – Koledž Francuske i Visoka škola za studije druš-tvenih nauka (EHESS); Univerziteti (naro'ito Pariz I i Pariz IV), Nacionalna fon-dacija politi'kih nauka (Sciences Po) i Instituti politi'kih nauka (IEP).

Doktorske disertacije i istorijska dela koja 'ine nau'nu produkciju od druge polovine 40-ih do po'etka 70-ih godina 20. veka uklapaju se u pozitivisti'-ku orijentaciju koja se nametnula od kraja 19. veka na tragu Ernesta Lavisa i nje-govih u'enika. Ve%ina je bila posve%ena politi'koj, administrativnoj i religijskoj istoriji Francuske 19. veka sa posebnim centrima interesovanja kao što su studi-je Francuske revolucije smatrane kamenom temeljcem moderne Francuske. Pr-ve promene se ocrtavaju u tri pravca: istorija me+unarodnih odnosa pod podsti-cajem Pjera Renuvena; ekonomska i socijalna istorija 'iji je pronalaza' bio Er-nest Labrus; proboj „škole“ Anala koji se ostvaruje tokom 60-ih i razvija 70-ih godina 20. veka.

Od 80-ih godina, dakle u poslednjih 'etvrt veka, nau'na produkcija se znatno proširila i obogatila raznovrsnoš%u: pove%anje broja univerzitetskih radni-ka, rasprostiranje metoda i koncepata koje su formulisale prethodne generacije, postepeno otvaranje arhiva 20. veka. Društvene potrebe su orijentisale istori'are prema novim poljima: istorija žena, istorija predstavljanja, istorija sadašnjeg vre-mena, istorija kulture...


Me+u mnogostrukim pravcima u skorašnjim istraživanjima, francuski istori'ari pokazuju zna'ajnu inventivnost i veliku plodnost u brojnim novim do-menima: obnavljanje biografije; istorija neposrednog trenutka; otkri%e se%anja kao osnove kolektivnog identiteta naroda i nacija; obnavljanje vojne istorije i istorije ratova i konflikata; kulturna istorija i istorija reprezentacija; istorija gra-dova.

Ovaj rad isti'e u isti mah elemente kontinuiteta uz akcenat na obnavlja-nju kako metoda tako i obra+enih tema u francuskom istorijskom istraživanju. U pore+enju sa godinama 1945–1970, mogu%e je ista%i tri glavne novine:

1) Rastu%a specijalizacija istori'ara 'ija je posledica brz nestanak istori-'ara-generalista sposobnih da pokriju široko hronološko polje i da obra+uju ra-znolike teme. Specijalizacija koja je nametnuta etapama u univerzitetskom školo-vanju ima protivtežu u tome što sinteze 'ini mnogo težim, a funkcija sinteza je da u'ine opšte razumljivim rezultate istraživanja i da podsti'u njihovo integrisanje u opštu kulturu novih generacija.

2) Brzo i nepovratno razmimoilaženje istraživa'ke delatnosti u periodu od 19. prema 20. veku. Ovo iskliznu%e je bilo podstaknuto postepenim otvara-njem arhiva od javnog interesa; ono se ispoljava relativnim napuštanjem celokup-nog francuskog i evropskog 19. veka koji je bio temelj istorijskog obrazovanja prethodnih generacija. Jedini zna'ajan izuzetak je obnavljanje napoleonovskih studija na tragu istraživanja i publikacija Žana Tulara.

3) Otvorenost prema Evropi i svetu. Iako se veliki broj nau'nih radova još uvek odnosi na Francusku, mnogobrojni francuski istori'ari su sada okrenuti drugim zemljama i kontinentima: Etijen Fransoa prema Nema'koj (zahvaljuju%i fondaciji Centra Mark Blok u Berlinu, on je prema Nema'koj orijentisao 'itavu generaciju mladih istraživa'a); Bartolome Benasar prema Španiji; Pjer Milza pre-ma Italiji; Andre Kaspi prema Sjedinjenim Državama; Bernar Mišel prema Cen-tralnoj Evropi. Drugi, kao Kristof Šarl, angažovali su se na novom i plodnom putu komparativnih studija.

Francuska istorijska istraživanja su pokazala svoju vitalnost, svoje mo-gu%nosti prilago+avanja i obnavljanja, a sve to uz 'uvanje pozitivnog ste'enog iskustva iz svog nasle+a. Kakvo mesto ona zauzimaju pored nema'kih, anglo-ameri'kih i ostalih rezultata? Nisu li ona još uvek suviše zatvorena u Francu-skoj i u frankofonskom prostoru? Bez specijalisti'kih istraživanja osetljivih za sprovo+enje, teško je proceniti me+unarodni uticaj francuskih istori'ara; samo je mali deo njihovih dela preveden na strane jezike. Me+u oblastima i temama koje su imale me+unarodni uticaj, tri mogu biti nazna'ene: istori'ari me+una-rodnih odnosa – Pjer Renuven, Žan-Batist Dirozel i Andre Kaspi su glavni predstavnici tri generacije koje su se smenjivale; pojmovi i pravci Anala koji su prihva%eni u mnogim zemljama i koji su naro'ito uticali na jednu novu genera-ciju nema'kih istori'ara; tematika „Mesta se%anja“ otkrivena od Pijera Nore, koja je bila dobro prihva%ena kako u Francuskoj tako i u inostranstvu pošto je bila u saglasju sa društvenom potrebom i neiskazanom kulturom. Iz tog razloga


ona je izašla iz kruga specijalizovanih istori'ara kako bi dotakla i zainteresova-la širu publiku.

Opredeljenje istraživa'a je da se njihova disciplina razvija. Oni, me+u-tim, ne treba da ostanu unutar njih samih ili da se zatvore u okvire njihovog stru'nog jezika ili njihovih tehnika. Istorija ima identitetsku i kulturološku funk-ciju; ona se razvija sa generacijama koje se smenjuju i kojima istraživa'i duguju delove svojih odgovora i tuma'enja.

(Autor rezimea – Stanislav Sretenovi�)

RANKA GAŠI#, nau'ni saradnik 316.7(497.1:410)"1918/1941" Institut za savremenu istoriju 930.85(497.1:410)"1918/1941" Beograd, Trg Nikole Paši%a 11 061(497.1:410)"1918/1941"

ANGLOFILSKE ORGANIZACIJE U BEOGRADU IZME�U DVA SVETSKA RATA�

APSTRAKT: Kulturne veze beogradske elite sa Velikom Britanijom iz-me�u dva svetska rata. Organizacije, udruženja i istaknute li�nosti pove-zane sa centrima kulturne propagande u Londonu i njihova uloga u druš-tvenom i politi�kom životu me�uratnog Beograda. U savremenoj kulturi i svakodnevnom životu anglosaksonski uticaj ve%

nekoliko decenija preovla+uje na našim prostorima. Ovaj pojam se danas više od-nosi na ameri'ku nego na britansku kulturu, što je rezultat svetskih razvojnih pro-cesa. Po'eci naših veza sa anglosaksonskom kulturom, me+utim, nisu poznati ši-roj javnosti, usled diskontinuiteta u našoj novijoj prošlosti. Kako je istorija srp-skog gra+anskog društva dugo bila u senci, tako je i istorijat ovih veza srpske gra+anske elite me+uratnog perioda sa Velikom Britanijom bio relativno nepo-znat. Ovu pojavu u istoriji naše kulture možemo pratiti od Prvog svetskog rata, kada su uspostavljene prve trajnije veze na kulturnom polju. Me+uratni period predstavlja celovitu fazu: jedna uglavnom koherentna društvena grupa, deo beo-gradske elite tadašnjeg gra+anskog društva, bila je nosilac ove pojave. To društvo sa Drugim svetskim ratom nestaje sa scene, a jugoslovensko-britanski odnosi, kao i anglosaksonski kulturni uticaji posle rata obnavljaju se u sasvim drugim okolnostima, odnosno sasvim su druga'iji njegovi nosioci u doma%oj sredini.

Britanske i jugoslovensko-britanske organizacije u me+uratnom periodu mogu se posmatrati kao dve razli'ite, ali povezane „mreže“. Prvu 'ine one koje su stvorene tokom Prvog svetskog rata i neposredno posle njega: Srpski potporni fond, Društvo srpskog crvenog krsta, Fond srpskog poslanika, Anglo-jugosloven-sko sirotište u Nišu, Sanatorijum za tuberkuloznu decu u Sremskoj Kamenici, bolnica „Dr Elsie Inglis“. To su bile karitativne organizacije za pomo% srpskoj vojsci i civilima, koje su i posle rata, u izmenjenim okolnostima, nastavile delat-nost. Trajale su uz podršku i patronat države, posebno Dvora, kao i istaknutih be-

� Rad je deo projekta (Ne)uspešna integracija – (ne)dovršena modernizacija: Me�una-

rodni položaj i unutrašnji razvoj Srbije i Jugoslavije 1921–1991 (br. 147039), koji finansira Mini-starstvo nauke Republike Srbije.

Ranka Gaši% Istorija 20. veka, 1/2007 22

ogradskih anglofila. Pošto je me+u žrtvama rata bilo i mnogo dece bez roditelja, moralo se povesti ra'una i o njihovom školovanju, tako da su ove organizacije obavljale dvostruki zadatak, brinu%i o opstanku, zdravlju i školovanju svojih pito-maca. Srpski potporni fond je, izme+u ostalog, pomagao školovanje naše omladi-ne u Engleskoj za vreme rata, kao i Društvo za stru'no obrazovanje srpskih žena, osnovano u Engleskoj 1917. godine.

Druga „mreža“ proisti'e iz prve, pošto su prve veze stvorene u ratu, a isti ljudi su kasnije nastavili rad i na propagandi. U nju spadaju: Anglo-ameri'ko-ju-goslovenski klub, Udruženje prijatelja V. Britanije i Amerike, Društvo za širenje anglo-saksonske kulture u Jugoslaviji, Udruženje bivših jugoslovenskih +aka u Velikoj Britaniji i Udruženje studenata engleskog jezika i književnosti Univerzi-teta u Beogradu. Ove organizacije su nastale uglavnom posle Prvog ili pred Drugi svetski rat, i bavile su se uglavnom britanskom propagandom – neke sa-mo kulturnom, a neke i politi'kom. Od 1936, radom svih anglofilskih organiza-cija u Beogradu rukovodio je Britanski savet,1 a juna 1940. osnovan je u Beo-gradu Jugoslovensko-britanski institut, koji je postao centrala celokupne engle-ske propagandne delatnosti u zemlji. Sve ove ljude povezivalo je zajedni'ko školovanje u Engleskoj.

Neposrednu kulturnu saradnju ostvarivala su mešovita društva koja su nastajala u razli'ito vreme i sa raznim pobudama, u Jugoslaviji i inostranstvu. U celoj Jugoslaviji tada je bilo 27 englesko-jugoslovenskih društava, od toga tri u Beogradu, 'iji su proklamovani ciljevi bili isti ili veoma sli'ni, mada su odraža-vala razli'ite unutrašnje politi'ke orijentacije, odnosno interese razli'itih centara mo%i. Anglo-ameri'ko-jugoslovenski klub (dalje: Klub) formiran je 1924, Udru-ženje prijatelja V. Britanije i Amerike (dalje: Udruženje) 1930, a Društvo za šire-nje anglo-saksonske kulture u Jugoslaviji (dalje: Društvo) 1935. godine. Pre 1936, kada je u zemlji po'eo sa radom Britanski savet, bilo je 12 udruženja, što zna'i da je poslednjih godina pred rat ova delatnost naglo poja'ana – preostalih 15 stvoreno je za samo pet godina.2

Beogradski Klub je bio centar svih sli'nih društava u zemlji i aktivno je pomagao njihovo organizovanje.3 Udruženje je tako+e pomagalo osnivanje svojih

1 Britanski savet (British Council) osnovan je novembra 1934. To je bila organizacija po-

luzvani'nog karaktera, za razvijanje kulturnih, nau'nih i prosvetnih veza izme+u Britanije i drugih zemalja. Iako nije bio vladina organizacija, u njemu su bili zastupljeni predstavnici raznih vladinih ustanova i imao je potporu britanske vlade, od koje je godišnje primao 100.000 funti. U Jugoslaviji je kancelarija Britanskog saveta otvorena 1936, a od 1938. razvio je propagandni aparat, sara+uju%i sa BBC-jem i drugim nezvani'nim ustanovama. Britanski savet je tesno sara+ivao sa anglofilskim udruženjima i njihovim predstavnicima. Slao je predava'e i davao stipendije za u'enje jezika, što je bila specifi'na potreba engleske propagande, pošto se engleski jezik nije redovno u'io u školama. (Izveštaj L. F. Edwardsa – K. R. Johnstonu, 1. decembar 1935, AJ 38–130–276; Britain and Her Culture Abroad, South Slav Herald – dalje: SSH, 19/1936, vol. V, 1–16. decembar, 3; Izveštaj Pa-vla Jevti%a CPB-u, 3. novembar 1938, AJ 38–130–276; M. Milojevi%, Anglo-Yugoslav Cultural Re-lations, London 1944, 7, 11).

2 M. Milojevi%, Anglo-Yugoslav Cultural Relations, 7,11. 3 Klub je od 1932. bio smešten u prostorijama na uglu Kneginje Ljubice i Bra%e Jugovi%a.

Od maja 1934. nalazio se u Balkanskoj 16, a kasnije u Dobrinjskoj 10 (Belgrade Club Revival, SSH 16/1932, 15. oktobar, 1; Belgrade Club Opening, SSH 18/1932, 1. decembar, 1; Belgrade Club Mo-ves, SSH 4/1934, vol. III, 16. april, 1; Belgrade Calling, SSH 16/1938, vol. VII, 16–31. oktobar, 2).

Anglofilske organizacije u Beogradu izme�u dva svetska rata 23

podružnica u drugim mestima.4 Izgleda da je u drugoj polovini 30-ih godina upravo Udruženje, a ne Klub, postalo centar anglofilskih aktivnosti u zemlji. Još 1932. engleski dvonedeljnik South Slav Herald iz Beograda nazvao je Udruženje „roditeljem“ Kluba, iako je ono nastalo kasnije, što svakako ukazuje na njihov razli'it zna'aj za Engleze.5 Izveštaji britanskog poslanika u Beogradu o osnivanju Kluba i Udruženja tako+e navode na isti zaklju'ak: osnivanju Udruženja dat je ve%i zna'aj.6

Sastav uprave Kluba7 bio je mešovit – bili su zastupljeni Jugosloveni, Britanci i Amerikanci. Po'asni potpredsednici su bili ambasadori V. Britanije i SAD, Ronald Kempbel (Ronald Campbell) i $arls Vilson (Charles Wilson), što nije bio slu'aj u Udruženju i Društvu, 'ija je uprava bila sastavljena isklju'ivo od Jugoslovena. Sli'no, kod Englesko-jugoslovenskog društva u Londonu 'lanstvo je bilo otvoreno samo za Engleze, a ostali su mogli biti samo po'asni 'lanovi.8. Patron svih ovih organizacija bio je knez Pavle što ukazuje, s jedne strane, na njegovu veliku ulogu u negovanju veza sa Britanijom, a sa druge, na usmerenost ovih organizacija na zaštitu države. U tom pogledu, me+utim, postoji razlika iz-me+u Kluba i Društva sa jedne, i Udruženja sa druge strane. Knez Pavle je od po-'etka bio patron Kluba i Društva, (štaviše, Milan Stojadinovi% je, kao predsednik Vlade, bio i po'asni presednik Kluba), što nije bio slu'aj sa Udruženjem, koje je kneza Pavla proglasilo za pokrovitelja tek 1937. godine.9 Uprava Društva bila je sastavljena isklju'ivo od najviših državnih 'inovnika10 (samo Društvo je radilo

4 Udruženje je do 1934. delilo prostorije sa Klubom, kada se preselilo u Frankopanovu 2,

a krajem iste godine u Dobra'inu 14. Kasnije su ponovo delili prostorije u Dobrinjskoj 10, dok se nisu kona'no razdvojili 1938 (Belgrade Club Moves, SSH 4/1934, vol. III, 16. april, 1; Society`s Move, SSH 19/1934, vol. III, 1. decembar, 2; Belgrade Calling, SSH 16/1938, vol. VII, 16–31. ok-tobar, 2).

5 Lead for Anglo-Saxon Revival – Belgrade s̀ Society Big New Program, SSH 7/1932, 1. jun, 1. 6 Pominje se da je Udruženje sve'ano otvoreno 29. aprila 1930, predavanjem na Univer-

zitetu i ve'ernjim banketom sa 180 zvanica, da su govore održali ministar inostranih poslova, ame-ri'ki i britanski poslanik (Živko Avramovski, Britanci o Kraljevini Jugoslaviji, knj. I, Beograd-Za-greb 1986, par. 74. izveštaja za 1925, 305–306; isto, par. 94 izveštaja za 1930, 663).

7 Me+u osniva'ima Kluba su: A. Vidakovi%, Dragan Mili%evi%, Božidar Pepi%, g i g+a Si-monovi%, (M. Milojevi%, Anglo-Yugoslav Cultural Relations, 23–24), sekretar je bio u po'etku Pe-tar Milivojevi% (Arhiv Jugoslavije, dalje: AJ, 66–454–718). Sekretar Kluba, a pored toga i službe-nik Udruženja prijatelja bio je od 1932. Krsta K. Bali%, sportista i bivši +ak u Škotskoj za vreme ra-ta. Za predsednika Kluba izabran je 1933. Ljubomir Prohaska, stru'njak za poljoprivredu i psiholo-giju, ina'e Frojdov oponent, autor Psihologije snova. Godine 1934. sekretar Kluba je postao inž. Milosav Simonovi%, koji je završio studije i 10 godina živeo u Engleskoj, oženjen Engleskinjom, ina'e sin Ivana Simonovi%a, inspektora Ministarstva šuma i ruda (The New Club Secretary, SSH 2/1932, 14. mart, 2; New Club President, SSH 2/1933, vol. II, 15. mart, 1; Belgrade Calling, isto, 2; Belgrade Calling, SSH 22/1934, vol. II, 16. januar, 2). Patron Kluba je bio knez Pavle, po'asni predsednik M. Stojadinovi%, potpredsednici ambasadori Britanije i SAD, predsednik Božidar Pepi% – 1936. godine (Pismo Pepi%a Vinaveru, jun 1936, AJ 38–73–197).

8 Izveštaj Pavla Jevti%a iz Londona CPB-u, 9. novembar 1938, AJ 38–35–82. 9 AJ 38–73–197, AJ 38–77–202, Izveštaj Upravnog odbora Udruženja, 22. maj 1937, AJ 342. 10 $lanovi Društva za širenje anglosaksonske kulture bili su: predsednik Jelenko Mihajlo-

vi%, rektor Više pedagoške škole, sekretar Petar Milivojevi% (ranije sekretar Kluba), 'lanovi odbora dr Božidar Puri%, poslanik u Parizu, dr Kosta Todorovi%, Milorad Vanli% i po'asni blagajnik Miloš Gliši%, sekretar Narodne banke. (AJ 38–77–202). U ure+iva'kom odboru Anglo-Yugoslav Review (dalje: AYR) bili su dr Svetislav Stefanovi%, književnik, dr Kosta Todorovi%, profesor univerziteta, Milorad Vanli%, profesor Više pedagoške škole, Aleksandar Vidakovi%, književnik i novinar Politi-ke (Akt o osnivanju, AJ 38–73–197).


na održavanju pre svega nau'nih veza sa Britanijom), dok su uprava i 'lanstvo Udruženja bili sastavljeni od politi'kih li'nosti, eksponiranih u opozicionim strankama.11 Iako je formalno predsednik Udruženja bio Irinej "or+evi%, glavna li'nost je bio Jovan Jovanovi%, njegov prvi potpredsednik, budu%i da je I. "or+e-vi% živeo van Beograda. Posle Jovanovi%eve smrti 1939, zamenio ga je Milan ". Milojevi%, poslanik u penziji.12 Književnik i anglista Aleksandar Vidakovi% bio je jedina li'nost koja je pripadala svim beogradskim anglofilskim organizacijama, bez obzira na politi'ko opredeljenje.

Neki od 'lanova ovih organizacija bili su najdirektnije povezani sa viso-kim državnim službama. Preko njih je država pratila i kontrolisala delatnost an-glofila. Mihajlo Stojovi%, 'lan Kluba i dr Dušan Stojanovi%, 'lan Udruženja, bili su dopisnici Centralnog presbiroa. Stojovi% je u izveštajima negativno prikazivao opozicionu delatnost Udruženja.13 Predložio je 1935. da se obe organizacije spo-je, kako bi zajedno radili na istom cilju i „izbegli duple troškove“,14 što je za-pravo bio pokušaj da se podvrgnu strožoj kontroli države. Krajem 30-ih godina dopisnik CPB-a iz Londona bio je Pavle Jevti%, diplomirani teolog, koji je u Engleskoj 1926. doktorirao sanskrit i filozofiju, kao pitomac Fonda srpskog po-slanika. On je tako+e poznavao beogradske anglofile iz vremena studija.15 Sto-jan Gavrilovi%, 'lan Upravnog odbora Udruženja prijatelja, bio je šef odseka u Ministarstvu inostranih poslova (ina'e, jedan od glavnih informanata britan-skog ambasadora Kempbela o politi'koj sceni Jugoslavije pred Drugi svetski rat). Kao o'igledno važna li'nost u Udruženju (sa politi'kim uticajem) bio je 1935. zadužen za veze sa klubovima u Novom Sadu i Sarajevu i sa zagreba'-kim „English Speaking Society”. Bio je urednik prvog broja 'asopisa The An-glophile, zajedni'kog glasila Kluba i Udruženja prijatelja.16 Gradimir Kozoma-ri%, blagajnik Udruženja prijatelja i engleski obaveštajac, radio je i za državnu novinsku agenciju „Avala“ i bio 'lan vladaju%e stranke (Jugoslovenske radikal-ne zajednice). U izveštaju o poseti pukovnika Bridža Beogradu, denuncirao je Udruženje za opozicioni rad, posebno Vladetu Popovi%a. Kozomari% je tako+e

11 Istaknuti 'lanovi Udruženju bili su: sekretar Udruženja i upravnik Higijenskog zavoda

u Skoplju Dušan Kosti%, predsednik Irinej "or+evi%, prvi potpredsednik Jovan Jovanovi%, po'asni sekretar Vladeta Popovi%, blagajnik Gradimir Kozomari%, poslovni sekretar Radomir "or+evi%, se-kretar Milovan Antunovi%-Kobliška, major Mihajlo Milojkovi%, dr Slavko Gruji%, Živojin Simi%, Mari Stensfild, Mejbel Gruji%, Stojan Gavrilovi%, dr Milan Gavrilovi%, Branko Popovi%, profesor univerziteta i likovni umetnik, dr Milan ". Milojevi%, kraljevski poslanik u penziji, njegova žena i g+a Vikerhauzer iz Zemuna, supruga admirala Viktora Vikerhauzera, zapovednika jugoslovenske mornarice, penzionisanog 1932 (Izveštaj dopisnika CPB iz Skoplja 27. januara 1939, AJ 38–73–197; M. Milojevi%, Anglo-Yugoslav Cultural Relations, 27–29; Pismo B. Maksimovi%a, ministra prosvete, februar 1930, AJ 66–381–618; Izveštaj upravnog odbora za 1935, AJ 80–33–431; Molba M. Z. Dimitrijevi%a Vladeti Popovi%u, 22. decembar 1937, AJ 342–4; Izveštaj upravnog odbora, 22. maj 1937, AJ 342; Avramovski, Britanci, II, par. 288. izveštaja za 1932, 141).

12 Milan ". Milojevi% – R. W. Seton-Watsonu, Beograd, 12. mart 1940, R. W. Seton-Wat-son i Jugoslaveni, Korespondencija 1906–1941, knj. II (1918–1941), dok. 294, 366.

13 AJ 38–73–197; AJ 38–130–276; AJ 38–131–277. 14 Move to Unite, SSH 22/1935, vol. III, 19. januar, 1. 15 Izveštaji P. Jevti%a iz novembra 1938. o Englesko-jugoslovenskom društvu u Londonu,

AJ 38–35–82. 16 Izveštaj upravnog odbora za 1935, AJ 80–33–431. Vidi: Ž. Avramovski, Britanci o

Kraljevini Jugoslaviji, III, Beograd–Zagreb 1986, Beograd 1996, na više mesta.


bio dopisnik Timesa i Evening Standarda iz Beograda, a 1940. i šef engleske agencije Britanova.17

Beogradski anglofili su održavali stalne veze sa odgovaraju%im instituci-jama u Britaniji. Svi su bili povezani sa Britanskim savetom, kao centrom britan-ske propagande za inostranstvo. Posete njihovih izaslanika beogradskim centrima bile su naj'eš%e u periodu 1937–1939, kada je britanska propaganda poja'ala rad na našim prostorima. Prvi je u ime Britanskog saveta posetio Beograd Kenet Džonston (Kenneth Johnston) iz Ministarstva spoljnih poslova (Foreign Office), u septembru 1935. To je bilo duže putovanje po Jugoslaviji radi upoznavanja sa radom anglofilskih društava. Njegov zadatak je bio da Savetu podnese predloge za organizaciju britanske propagande i efikasniju saradnju sa društvima. Tada je ustanovljeno da su lokalna društva anglofila u Jugoslaviji veoma aktivna.18 U sklopu poja'anih propagandnih aktivnosti V. Britanije 1937. godine, grof Sten-bok (Steinbock), engleski konzul u Beogradu, imenovan je u ime Britanskog sa-veta za inspektora anglofilskih društava u Jugoslaviji i stavljeno mu je 300 funti na raspolaganje u te svrhe.19 On je ve% slede%e, 1938. godine u ovom svojstvu po-setio klubove anglofila u Jugoslaviji i podneo o tome izveštaj Britanskom savetu. U novembru iste godine Beograd i druge ve%e gradove u zemlji posetio je gene-ralni sekretar Saveta, pukovnik $arls Bridž (Charles Bridge). Upoznao se sa glav-nim saradnicima Saveta u zemlji i sa britanskim poslanikom Kempbelom razmotrio ideju Saveta o osnivanju jednog proširenog društva, ili britanskog instituta u Beo-gradu.20 Sredstva Britanskog saveta su ina'e, od 1937. godine, stalno pove%ava-na.21 Sledile su, u toku 1939, ponovne posete engleskog konzula u Beogradu, Sten-boka, zatim sekretara izvršnog odbora Saveta, K. R. Džonstona (Johnston), kao i poseta predsednika lorda Lojda od Dolobrana (Lloyd of Dolobran).22

S druge strane, Udruženje je imalo mnogo bliže veze sa Englesko-jugo-slovenskim društvom u Londonu nego sa Britanskim savetom.23 Ovo predstavlja nastavak veza iz Prvog svetskog rata izme+u S. Votsona, H. V. Stida (H. W. Steed), A. Evansa i ostalih iz bivšeg Srpskog društva Velike Britanije (The Ser-bian Society of Great Britain) sa jedne, i projugoslovenskih intelektualaca i poli-ti'ara u Srbiji sa druge strane (Bogdan i Pavle Popovi%, Jovan Cviji%, Jovan Jova-

17 Izveštaj od 3. novembra 1938, AJ 37–31–230; Personalni dosije G. Kozomari%a, AJ

38–123–268. 18 Avramovski, Britanci…II, par. 51. izveštaja za 1935. godinu, 325; isto, par. 85. izvešta-

ja za 1936. godinu, 435. 19 Avramovski, Britanci…II, par. 102. izveštaja za 1937. godinu, 548. 20 O ovome je vodio razgovore i sa knezom Pavlom, ministrom prosvete, direktorom

Presbiroa i rektorom Univerziteta (Avramovski, Britanci... II, par. 119. i 122. izveštaja za 1938. go-dinu, 656–657; Bilten Kluba za januar 1939, AJ 38–73–197, Izveštaj Gradimira Kozomari%a Vladi od 3. novembra 1938, AJ 37–31–230).

21 Avramovski, Britanci…, II, par. 102. izveštaja za 1937. godinu, 548; isto, par. 118. iz-veštaja za 1938. godinu, 656.

22 Izveštaj M. Stojovi%a CPB-u, januar 1939, AJ 38–73–197; izveštaj Aritona Mihajlovi-%a, dopisnika CPB-a iz Skoplja, 27. januar 1939, AJ 38–73–197; Bilten Kluba za januar i februar 1940, AJ 38–73–197.

23 U izveštaju upravnog odbora Udruženja prijatelja iz 1937, navedeno je da su tokom 1939. veze Udruženja i Britanskog saveta bile tanke, mada su ipak održavane: Savet im je slao pre-dava'e (Izveštaj upravnog odbora, 31. maj 1939, AJ 342).


novi%, Stojan Proti%, Boža Markovi%, Ljuba Stojanovi% i drugi). Londonsko i be-ogradsko udruženje stvarani su paralelno, kao dva odbora iste organizacije. Dok je Siton-Votson bio stožer londonskog društva, Jovan Jovanovi% je bio glavni po-kreta' i organizator, a kasnije najuticajnija li'nost u Udruženju. Jovanovi% je u sporazumu sa Siton-Votsonom sastavljao listu budu%ih 'lanova beogradskog Udruženja, a me+u njima je bilo dogovoreno da osnivanje Udruženja prijatelja usledi odmah po osnivanju Englesko-jugoslovenskog društva u Londonu.24 Nji-hov osnovni motiv bio je uticaj na politi'ku situaciju u Kraljevini SHS i njene odnose sa susednim zemljama dvadesetih godina 20. veka. Britanska strana, to jest grupa oko Siton-Votsona i Srpskog društva V. Britanije, usmeravala je jugo-slovensku unutrašnju politiku u pravcu federalizacije i srpsko-hrvatskog sporazu-ma, a jugoslovensku spoljnu politiku u pravcu striktnog pridržavanja me+unarod-nih ugovora, kako britanski interesi na Mediteranu ne bi bili ugroženi. Jugoslo-venska strana, odnosno ljudi koji su imali tesne veze sa Britancima a politi'ki su pripadali uglavnom opoziciji, nastojala je da uti'e na javno mnjenje koje je ve% po'elo da sti'e utisak da Britanija, zastupaju%i interese susednih revizionisti'kih država, ne štiti interese Kraljevine SHS.25 Ovde je re' o nezvani'nim, mada uti-cajnim krugovima. Zvani'na politika V. Britanije komunicirala je sa zvani'nim predstavnicima jugoslovenske države i nije bila sklona tome da otvoreno podrža-va opoziciju. Tako je H. V. Kenard (H. W. Kennard), tadašnji britanski poslanik u Beogradu, bio protiv osnivanja Udruženja.26 Grupa oko Siton-Votsona u Lon-donu i Udruženja prijatelja u Beogradu imali su jasno profilisan stav prema spolj-noj politici Kraljevine Jugoslavije. Cilj Englesko-jugoslovenskog društva u Lon-donu bio je „održavanje veza sa anglofilskim udruženjima u Jugoslaviji i drugim slovenskim zemljama“,27 dok je Udruženje prijatelja „tražilo saradnju Slovena i Anglosaksonaca“ i osnovalo Slovensko udruženje u Beogradu od predstavnika svih slovenskih naroda.28 Ve% je u Pravilniku Udruženja prijatelja, prilikom nje-govog osnivanja, naglašeno da %e sara+ivati sa ovom organizacijom, a te posebne veze se isti'u i kasnije u svim izveštajima o radu Udruženja.29 Vesti o konkretnoj

24 Jovan Jovanovi% je napravio provizornu listu budu%ih 'lanova, od politi'ara, industrija-

laca, profesora i ostalih uglednih li'nosti, sa kojom je upoznao Siton-Votsona. Me+u predloženim li'nostima bili su: Bogdan i Pavle Popovi%, dr "or+evi%, Miloš Trivunac, Slobodan Jovanovi%, Bo-ža Markovi%, dr D. Aran+elovi% sa Beogradskog univerziteta, dr Peri%, predsednik Poslani'ke ko-more, dr V. Suboti%, Božidar Vlaji%, Milan Grol, Ljuba Davidovi%, Stjepan Radi%, S. Pribi%evi%, Miša Trifunovi% i Mom'ilo Nin'i%. (Jovan M. Jovanovi% – R. W. Seton-Watsonu, Beograd, 29. fe-bruar 1928, Korespondencija II, dok. 156, 166; Jovan M. Jovanovi% – R.W.Seton-Watsonu, Beo-grad, 22. januar 1928, Korespondencija II, dok. 153, 162–163; R.W. Seton-Watson – Jovanu M. Jovanovi%u, London, 29. februar 1928, isto, dok. 155, 165; Jovan M. Jovanovi% – R. W. Seton-Watsonu, Beograd, 29. februar 1928, isto, dok. 156, 166; Jovan M. Jovanovi% – R.W. Seton-Watso-nu, Beograd, 18. mart 1928, isto, dok. 157, 166–167).

25 Jovan M. Jovanovi% – R. W. Seton-Watsonu, Beograd, 22. januar 1928, Koresponden-cija II, dok. 148, 156.

26 Jovan M. Jovanovi% – R.W. Seton-Watsonu, Beograd, 2. april 1928, Korespondencija II, dok. 158, 167.

27 Izveštaj Pavla Jevti%a CPB-u, novembar 1938, AJ 38–35–82. 28 M. Milojevi%, Anglo-Yugoslav Cultural Relations, 27–29. 29 U Pravilima Udruženja prijatelja, koja su potvr+ena marta 1930, kaže se izme+u ostalog

da treba da sara+uje posebno sa The Yugoslav Society of Great Britain i American -Yugosav Society in New York (AJ 80–40–334). Izveštaji upravnog odbora, 22. maj 1937. i 31. maj 1939, AJ 342.


saradnji ove dve organizacije odnose se na posetu Vladete i Meri Stensfild (Mary Stansfield) Popovi% Englesko-jugoslovenskom društvu u Londonu 1938, na raz-menu poklona (biste Jovana Jovanovi%a i H. V. Stida) 1938, i na posetu sekretara londonskog društva, Ajrin Džonston (Irene Johnston), predsedniku Udruženja prijatelja Irineju "or+evi%u, u Šibeniku. 30 Kada je 1930. Englesko-jugosloven-sko društvo u Londonu organizovalo jugoslovensku izložbu, u našoj delegaciji predstavnik Beograda (pored Meštrovi%a iz Zagreba i I. Cankara iz Ljubljane) bio je Branko Popovi%, slikar, profesor univerziteta i 'lan Udruženja.31

Na kraju, treba pomenuti i veze sa inostranstvom Društva za širenje an-glo-saksonske kulture u Jugoslaviji. Ovo društvo, budu%i 'isto nau'nog karakte-ra, održavalo je kontakte slanjem svog 'asopisa, The Anglo-Yugoslav Review (1936–39), odre+enim li'nostima i institucijama u V. Britaniji, SAD i u drugim zemljama. $asopis je bio namenjen nau'nicima, javnim radnicima i privrednici-ma i institucijama kao što su klubovi, društva, komore, univerziteti, uredništva 'asopisa, ženske organizacije, turisti'ka društva.32 Dakle, nije bilo veza sa Britan-skim savetom, niti sa bilo kakvom politi'kom ili propagandnom organizacijom.

Anglofilska udruženja su finansirana putem 'lanarine i subvencija od strane države i Britanskog saveta.33 $lanarina za Klub je bila mnogo ve%a nego za Udruženje ('lanovi Udruženja koji su želeli da se u'lane i u Klub, morali su doplatiti razliku u 'lanarini). 34 To ukazuje na postojanje još nekog izvora finan-siranja u Udruženju. Još je 1933. South Slav Herald konstatovao da Udruženje, mada manje po broju 'lanova, ima više novca.35 Obe organizacije, kao i Društvo, primale su subvencije od jugoslovenske vlade. Tako je Petar Živkovi% još u av-gustu 1931. dozvolio da se Klubu dodeli 4.000 dinara za održavanje veza sa ino-stranstvom.36 Ministarstvo inostranih poslova je svakog meseca davalo pomo% – postoji podatak da je ona za Udruženje iznosila 7.000 dinara (bila je ukinuta no-vembra 1938, pred parlamentarne izbore, zbog opozicionog delovanja vode%ih ljudi Udruženja).37 U izvorima ima tragova o materijalnoj pomo%i Udruženju od

30 Izveštaj Pavla Jevti%a iz Londona CPB-u, novembar 1938, AJ 38–35–82; Izveštaj upravnog odbora Udruženja, 31. maj 1939, AJ 342; Pisma Irineja "or+evi%a J. Jovanovi%u, 26. maj i 2. avgust 1938, AJ 80–35–694, 695, 728,729, 696, 697.

31 Odobrenje Ministarstva prosvete, februar 1930, AJ 66–381–618. 32 AJ 38–92–221. 33 Prema nema'kom izvoru, Anglo-ameri'ko-jugoslovenski klub je dobrim delom finan-

sirala i engleska firma „Armstrong“, koja je imala stalno predstavništvo u Jugoslaviji. Ona je, pre-ma istom izvoru, snabdevala 'itaonicu Kluba privredno-propagandnim 'asopisima (vest iz nema'-kog poslanstva u Beogradu, 19. novembar 1926, PA-AA, Bonn, Kult-Pol VI W R 65796).

34 Pravila Kluba, bez datuma: 'lanarina je za dobrotvore najmanje 10.000 dinara, za doži-votne 'lanove najmanje 5.000, za redovne 'lanove 105 dinara tromese'no i pristupna taksa od 150, za pomažu%e 'lanove 250 dinara godišnje i pristupna taksa od 150 din., gosti iz inostranstva 30 din. nedeljno (AJ 66–2340–2214). Pravila Udruženja: godisnja 'lanarina za fizi'ka lica 240 dinara, za pravna od 500 do 1.500, pristupna taksa za fizi'ka lica 20, a za pravna 50, dobrotvori 10.000 dina-ra, utemeljiva'i 5.000, 'lanovi pomaga'i 120 din. godišnje, vanredni 120 din. godišnje (Pravila Udruženja prijatelja Velike Britanije i Amerike, Beograd 1930: 'lan 8).

35 Belgrade Calling, SSH 6/1933, vol. II, 17. maj, 2. 36 Odluka P. Živkovi%a od 1. avgusta 1931, na molbu ministra prosvete B. Maksimovi%a,

AJ 66–454–718. 37 Izveštaj Gradimira Kozomari%a Vladi, 3. novembar 1938. AJ 37–31–230; Izveštaj

M. Stojovi%a, 2. novembar 1938, AJ 38–130–276; Beleška Jovana Jovanovi% bez datuma, AJ 80–33–157.


strane Britanskog saveta.38 U izveštaju britanskog poslanika tvrdi se da je Udru-ženje tokom 1937. pove%alo broj 'lanova i popravilo finansijski položaj. Me+u-tim, pošto su se Klub i Udruženje prijatelja razišli 1938, subvencija nije bila po-deljena, ve% je upla%ivana Klubu, i to u pove%anom iznosu. Ministarstvo inostra-nih poslova je uskratilo podršku Udruženju zbog opozicionog delovanja, pa je ono moralo da se preseli u skromnije prostorije.39 Ubrzo, ve% krajem 1938, ili po-'etkom 1939. Britanski savet je po'eo da finansira Udruženje,40 što je najverovat-nije u tesnoj vezi sa potrebom britanske propagande da, pored uticaja na kneza Pavla, stvori i druge kanale kojima ce obezbediti odgovaraju%e držanje Jugoslavi-je u odnosu na sile Osovine. Državne subvencije Klubu i Udruženju bile su znat-no manje od onih koje je dobijalo Društvo, kao organizacija sastavljena gotovo potpuno od visokih državnih 'inovnika. Društvo je tražilo ogromne svote od dr-žave za svoju skoro jedinu delatnost – izdavanje 'asopisa The Anglo-Yugoslav Review.41 Oni nisu primali subvencije od Engleza, a svote koje su dobili od drža-ve bile su relativno visoke. Samo 1936. primili su od Centralnog presbiroa 20.000 dinara, a od Ministarstva inostranih poslova 10.000 dinara.42

O broju 'lanova anglofilskih društava postoje sporadi'ni podaci. Naj-brojnije je bilo 'lanstvo Kluba – godine 1925. bilo je 300, a 1933. oko 400 'lano-va.43 Izgleda da je taj broj posle opadao, pošto je nagli skok broja 'lanova zabele-žen 1938. kada je ukupno bilo 420 'lanova, tj. za 126 više nego prethodne godi-ne44 U toku 1939. broj je narastao na 550 'lanova – od toga 18 doživotnih, 26 Amerikanaca, 48 Engleza i 458 Jugoslovena.45 U Udruženju je bilo znatno manje 'lanova – ono je bilo ekskluzivnije po politi'kom opredeljenju. U toku 1937. bilo je 126 'lanova, 1938 – 160, da bi 1939. taj broj iznenada opao na 140. Zbog po-ja'ane britanske propagande i obaveštajnog rada kojim su se neki 'lanovi Udru-

38 Od novembra 1936. Savet je davao pomo% od 10 funti za Udruženje i Klub, koji su ta-

da delili iste prostorije u Pozorišnoj ulici 11 (Izveštaj upravnog odbora Udruženja, 22. maj 1937, AJ 342; Avramovski, Britanci… I, nap. 39, 663).

39 Avramovski, Britanci… II, par. 103. izveštaja za 1937. godinu, 549; isto, par. 119. iz-veštaja za 1938. godinu, 656.

40 U izveštaju Gradimira Kozomari%a, koji je ina'e bio 'lan Udruženja, upu%enom Vladi 3. novembra 1938. kaže se da su Englezi odlu'ili da daju pomo% od 10 funti upravo Udruženju, ko-je je opoziciono, i da mu povere svoju propagandu (AJ 37–31–230). U izveštaju M. Stojovi%a, ina-'e 'lana Kluba, CPB-u od 3. oktobra 1936. prilikom do'eka S. Votsona, navodi se da Udruženje dobija subvenciju od vlade (AJ 38–131–277).

41 Društvo je septembra 1939. od ministra prosvete Lazara Markovi%a tražilo donacije za 'asopis, u vidu pretplate ili gotovog novca – od CPB-a u pretplati 54.000 dinara ili u gotovom me-se'no po 4.500; od MIP-a u pretplati 96.000 ili u gotovom mese'no po 8.000; od Ministarstva prav-de u pretplati 12.000 ili u gotovom mese'no po 1.000; od Ministarstva prosvete u pretplati 18.000 ili u gotovom mese'no po 1.500; od MTI u pretplati 24.000 ili u gotovom mese'no po 2.000; od Ministarstva socijalne politike i narodnog zdravlja u pretplati 24.000 ili u gotovom mese'no po 2.000 dinara. – AJ 38–77–202.

42 Beleške CPB-a, 2. jul 1936. i 1. oktobar 1936, AJ 38–92–221. 43 Avramovski, Britanci…, I, par 74. izveštaja za 1925, 305; Belgrade Calling, SSH

6/1933, vol. II, 17. maj, 2. 44 Prema Biltenu Kluba za januar 1939. zabeležen je rekord. Bilo je ukupno 24 Ameri-

kanca, 48 Engleza i 338 Jugoslovena (AJ 38–73–197). U izveštaju CPB-a Ivanu Suboti%u, jugoslo-venskom poslaniku u Londonu od 10. juna 1939, navodi se da Klub ima preko 400 'lanova. – AJ 38–35–82.

45 Bilten Kluba za januar i februar 1940, AJ 38–73–197.


ženja bavili, došlo je do sužavanja kruga i zatvorenosti u radu.46 Broj 'lanova Društva nije poznat, ali je verovatno bio znatno manji, s obzirom na njihovu ori-jentaciju prema nau'noj saradnji.

Biblioteka Kluba je bila znatno bogatija od biblioteke Udruženja. Broj knjiga u Klubu kretao se, prema dostupnim podacima, od 2.880 u 1938. godini, do oko 6.000 u 1939, kada je dodato još 3.000 i uveden autorski katalog. U te dve godine cirkulisalo je oko 5.000 knjiga, da bi taj broj 1940. bio smanjen na 1.040. Ne postoje spiskovi naslova na osnovu kojih bi se moglo zaklju'iti nešto o tipu literature zastupljene u ovoj biblioteci. Iz Engleske su upu%ivani pokloni za sve biblioteke britanskih društava u zemlji.47 Tako su 1940. preko raznih donacija sti-gle nove knjige iz oblasti filozofije, nauke i književnosti. Kad je re' o štampi, po-daci za 1938. godinu pokazuju da je tada Klub primao 33 novina i 'asopisa preko pretplate i donacija.48 Udruženje je 1933. dobilo novu 'itaonicu i biblioteku. Ta-da su pokrenuli i redovnu mese'nu seriju publikacija.49 Kasnije je delilo 'itaoni-cu sa Klubom, ali je imalo svoju biblioteku, znatno manju od Kluba. Broj knjiga u njihovom fondu kretao se od 732 u 1937, preko 939 u 1938, do 1000 u 1939, do kada vesti o ovome postoje. Knjige su bile uglavnom britanske, za razliku od Kluba koji je imao i ameri'ke.50 Društvo je nameravalo da osnuje 'itaonicu i bi-blioteku (tražili su donacije u ovu svrhu), ali nije poznato da li su biblioteku zai-sta i osnovali. U jesen 1936. organizovali su, pod patronatom kneza Pavla, izlo-žbu engleskih i ameri'kih 'asopisa i dnevnika. Bilo je predvi+eno da u junu 1936. prime 2.000–3.000 raznih 'asopisa i novina, koji bi poslužili za turisti'ku propagandu. U izvorima nema jasne potvrde da se to i dogodilo, ali je to veoma verovatno, budu%i da je upravo te, 1936. godine, Britanski savet poslao veliki broj knjiga, plo'a, novina i 'asopisa svim univerzitetima i anglofilskim društvima u zemlji, pa 'ak i jednu pokretnu biblioteku. Britanski savet je takve poklone ovim bibliotekama i obrazovnim ustanovama u zemlji slao i narednih godina.51

Klub i Udruženje su organizovali razne društvene aktivnosti – pored pre-davanja i gostovanja umetnika, prire+ivali su razne društvene zabave i sve'ano-sti. Novine ovog tipa uvedene su u Klubu 1932. godine. Organizovane su partije bridža, šaha, literarne sekcije, debatni klubovi, društvene ve'eri i igranke, eks-

46 Izveštaj upravnog odbora Udruženja, 22. maj 1937, Izveštaj od maja 1938, Izveštaj od

31. maja 1939, AJ 342. 47 Vesti o ovim poklonima odnose se na 1931. i 1936. godinu (Avramovski, Britanci… II,

par. 115. izveštaja za 1931. godinu, 30; isto, par. 85. izveštaja za 1936. godinu, 435). 48 Izveštaj o radu Kluba za decembar 1938, AJ 38–73–197; Bilten Kluba za januar i fe-

bruar 1940, AJ 38–73–197. Podatak da je Klub raspolagao fondom od 34.000 naslova i 46 engle-skih i ameri'kih 'asopisa i novina izgleda preteran i, kad se uporedi sa godišnjim izveštajima o ra-du Kluba, ne može se uzeti u obzir (M. Milojevi%, Anglo-Yugoslav Cultural Relations, 23–24).

49 Poznato je samo da su izašle dve knjige: What England has done for Serbia od J. Jova-novi%a i Woodrow Wilson od V. Savi%a. (Moves for Unity – Between Yugoslav Anglo-U. S. Bodi-es, SSH 11/1934, vol. III, 1. avgust, 5). $lanarina za biblioteku u Udruženju bila je 20 dinara, a me-se'na pretplata 5 dinara (Society’s Move, SSH 19/1934, vol. III, 1, decembar, 2).

50 Izveštaj upravnog odbora Udruženja, 22. maj 1937, AJ 342; Izveštaj od maja 1938, AJ 342; Izveštaj od 31. maja 1939, AJ 342.

51 AJ 38–73–197; AJ 38–92–221; Avramovski, Britanci… II, par. 85. izveštaja za 1936. godinu, 435; Isto, par. 103. izveštaja za 1937. godinu, 549; Isto, par. 118. izveštaja za 1938. godinu, 656.


kurzije i zabave na otvorenom („garden-parties“), a pored toga i sportske aktiv-nosti – ping-pong, tenis i atletska sekcija. U sezoni tenisa me'evi su organizovani na Kalemegdanu.52 $ajanka je bila uobi'ajeni na'in da se do'eka i pozdravi gost iz inostranstva, ili druga ugledna li'nost. Do 1938. godine redovni godišnji bal u organizaciji Kluba postao je važan društveni doga+aj za Beograd. Klub je bio iz-uzetno aktivan u prire+ivanju prijema i balova. Osim Boži%ne ve'eri, tokom 1938. održana su dva prijema i sedam balova, dok je 1939. bilo 18 prijema i deset balova. Udruženje je 15. maja 1936. u Oficirskom domu priredilo bal povodom krunisanja Džordža VI i kraljice Elizabete.53 Radi širenja engleske kulture, 3. de-cembra 1933. organizovalo je englesko ve'e na Kolarcu, uz Šekspirov resital u izvo+enju Dobrice Milutinovi%a i nastup Prvog beogradskog peva'kog društva.54 Po'ev od 1935, svake godine je po'etkom novembra, u saradnji sa Klubom i Udruženjem bivših +aka u Velikoj Britaniji, prire+ivalo proslavu anglo-ameri'-kog dana, 1. novembra.55 Tada je ministar prosvete Dobrivoje Stošovi%, bivši en-gleski +ak, naredio da se svim u'enicima u'iteljskih i viših razreda srednjih škola održi predavanje o Anglosaksoncima, a Udruženju odobrio da stavi školama svo-je publikacije na raspolaganje.56 Od 1936. proslava anglo-ameri'kog dana je pre-nošena na kratkotalasnoj radio-stanici.57

Formiranje Udruženja i njegovo delovanje imalo je politi'ku pozadinu, na šta ukazuju iskazi njegovih 'lanova, kao i personalni sastav. Osnivanje Udru-ženja prijatelja kao posebnog dela Kluba preduzeto je po želji šestojanuarske vla-de.58 Tako+e, prvi potpredsednik i stvarni vo+a bio je kasniji šef Zemljoradni'ke stranke, bivši poslanik Kraljevine Srbije u Londonu, Jovan Jovanovi%, a i drugi istaknuti 'lanovi ove stranke bili su u Udruženju. Nije bez zna'aja ni 'injenica da ga je za ovu funkciju predložio Milan #ur'in, li'nost iz kruga jugoslovenskih in-telektualaca oko Siton-Votsona, koji je tokom Prvog svetskog rata tesno sara+i-vao sa Jovanovi%em.59 Politi'ku pozadinu otkriva i 'injenica da je Udruženje u po'etku bilo na izvestan na'in nadre+eno Klubu – Klub je automatski ušao u sa-stav Udruženja sa svojim 'lanstvom i stavio mu svoja sredstva na raspolaganje.60 U drugoj polovini 30-ih godina Udruženje je postalo centar opozicionog delova-

52 An English Kindergarten, SSH 5/1932, 1. maj, 2; Belgrade Club Tennis, SSH 5/1932,

1. maj, 5. 53 Izveštaj za decembar 1938, AJ 38–73–197; Bilten Kluba za januar 1939, AJ 38–73–

197; Bilten za januar i februar 1940, AJ 38–73–197; Izveštaj upravnog odbora Udruženja prijatelja, 22. maj 1937, AJ 342.

54 An English Evening, SSH 19/1933, vol. II, 1. decembar, 5. 55 Izveštaj upravnog odbora Udruženja prijatelja, 22. maj 1937; Izveštaj od maja 1938;

Izveštaj od maja 1939, AJ 342. 56 AJ 66–454–718. 57 Izveštaj upravnog odbora Udruženja, 22. maj 1937, AJ 342. 58 U pismu Jovanu Jovanovi%u krajem 1939, Irinej "or+evi% je naveo da mu je Vladeta

Popovi% pisao kako je vlada posle 6. januara 1929. želela da se osnuje Udruženje, a to su isto hteli i Englezi i Amerikanci (AJ 80–35–724,725). M. Milojevi% tako+e kaže da je Udruženje „... formira-no da pokrije celu zemlju, da održava veze sa svim anglofilskim društvima i da se deluje politi�ki.“ (kurziv R. G.) (M. Milojevi%, Anglo-Yugoslav Cultural Relations, 27–29).

59 M. Milojevi%, Anglo-Yugoslav Cultural Relations, 27–29; Jovanovi% je izabran za 'lana Upravnog odbora na predlog M. #ur'ina, na sednici 29. novembra 1929 (AJ 80–33–42).

60 Pravila Udruženja prijatelja..., Beograd 1930, AJ 80–40–334.


nja koji su Englezi, verovatno zbog nepoverenja prema Milanu Stojadinovi%u, pomagali, što nije promaklo vladinim obaveštajnim kanalima. Do'ek Siton-Vot-sona u Udruženju 1936. pokazao je da se ova organizacija pretvorila u ekskluzi-van krug istomišljenika. Bili su pozvani samo ljudi po li'nom izboru J. Jovanovi-%a, zbog 'ega je dopisnik Centralnog presbiroa Mihajlo Stojovi%, ina'e 'lan Klu-ba, predložio vladi da promeni upravu Udruženja.61 U oktobru 1938. došlo je do razlaza Kluba i Udruženja. Može se osnovano pretpostaviti da je Udruženje poja-'alo opoziciono delovanje, tj. otpor vladinoj politici približavanja Nema'koj, na-ro'ito posle 'ehoslova'ke krize, što je dovelo do ovog razlaza i ukidanja subven-cije od strane Ministarstva inostranih poslova, 1. septembra 1938.62 Jovan Jova-novi% je protestovao zbog toga i tvrdio da im je „neko iz Vlade nudio pomo%, ako bi pred Englezima branili Stojadinovi%evu politiku“. Ali, Upravni odbor je rešio da se „ne mešaju u politiku“, što treba razumeti kao odbijanje da pristanu uz vla-dinu politiku, budu%i da su mnogi 'lanovi Udruženja, kao i sam Jovanovi%, bili angažovani politi'ari.63 Izgleda, me+utim, da je i ranije postojalo izvesno rival-stvo izme+u Kluba i Udruženja, koje je najverovatnije zna'ilo nadmetanje oko subvencije. Još 1933. Irinej "or+evi% je pisao J. Jovanovi%u da treba slati uz re-dovne izveštaje propratno pismo u Ministarstvo inostranih poslova, pošto „oko njega oble%u ljudi koji ho%e da dokažu kako mi ništa ne radimo“.64

Krajem 1938. došlo je do kona'nog zaokreta u odnosima na relaciji Udruženje – vlada – engleska propaganda. Vlada se, usled razvoja situacije u Evropi (anšlus i 'ehoslova'ka kriza) još više okrenula prema Nema'koj, Britanija je iz istih razloga poja'ala propagandu u Jugoslaviji, što je rezultiralo potpunim svrstavanjem Udruženja u redove britanske propagande i otklonom prema vladi. Ovo potvr+uju i doga+aji oko posete pukovnika Bridža, izaslanika Britanskog sa-veta, ukidanja vladine subvencije Udruženju i, posle kra%eg prekida, dobijanje nove engleske subvencije. Izvor vlade ukazuje na to da su se Englezi opredelili da svoju propagandu povere Udruženju, da upravo njima daju subvenciju, te da „bezobzirno pomažu rad opozicije“, što se odnosi i na ambasadora Ronalda Kempbela.65 S druge strane, izvori Udruženja pokazuju da britanska politika u ovom pogledu nije bila jednosmerna i da se trudila da za svoje ciljeve koristi ka-ko vladu, tako i opozicione grupe (izbegavaju%i pri tome rizik da vlada zabrani delovanje organizacija koje rade za britansku propagandu). Po mišljenju J. Jova-novi%a, trebalo je da Englezi posle razlaza Kluba i Udruženja podele novac koji

61 Izvešta' je pisao da Udruženje dobija subvenciju od vlade i da je politi'ka institucija. Kobliška, tehni'ki sekretar Udruženja, rekao je izvešta'u da su li'nosti pozvane na prijem po li'-nom izboru J. Jovanovi%a, a to su: Bogdan i Pavle Popovi%, S. Stanojevi%, J. Erdeljanovi%, Milan Grol, J. Jovanovi%, Milan Gavrilovi%, Miša Trifunovic, Milan #ur'in, prof. Vujevi%, Dragan Mili-%evi%, Mihajlo Živan'evi%, a 'lanovi uprave su pozvali i Slavka Gruji%a i novinara Harisona. „Ser-vilni govori“ M. Milojevi%a i Živojina Simi%a. Dopisnik misli da Udruženje treba da dobije drugu upravu. (Izveštaj M. Stojovi%a CPB-u, 5. oktobar 1936, AJ 38–131–277).

62 „U vreme 'ehoslova'ke krize mislili su da je vreme da se deluje politi�ki“ (kurziv R. G.) – M. Milojevi%, Anglo-Yugoslav Cultural Relations, 27–29. Klub i Udruženje su se razišli u ok-tobru 1938, a MIP je ukinuo pomo% Udruženju, „jer se bave politikom, a 'lanovi su opozicionari." (Izveštaj M. Stojovi%a o poseti Bridgea, 2. novembar 1938, AJ 38–130–276).

63 AJ 80–33–157. 64 Pismo Irineja "or+evi%a J. Jovanovi%u, 17. jul 1933, AJ 80–35–690. 65 Izveštaj Gradimira Kozomari%a iz agencije „Avala“, 3. novembar 1938, AJ 37–31–230.


su im do tada slali, a pošto to nisu u'inili, smatrao je da oni favorizuju Klub u ko-jem ima i Engleza, dok su u Udruženju samo Jugosloveni.66 Kada je Irinej "or+e-vi% protestovao kod pukovnika Bridža zbog ukidanja subvencije, dobio je odgo-vor da „…razmatraju na'in kako da im pomognu, a da to bude prihvatljivo i za vladu“. U svakom slu'aju, od po'etka 1939. Udruženje su subvencionirali Engle-zi, a ne vlada.67 Mada su u Udruženju o'ekivali da se posle Stojadinovi%evog pa-da obnove odnosi sa vladom, do toga nije došlo pošto je o'uvanje neutralnosti postalo imperativ jugoslovenske zvani'ne politike. Svaka saradnja vlade sa Udru-ženjem prestala je po'etkom Drugog svetskog rata u septembru 1939.68

Beogradski intelektualci školovani u Britaniji stvarali su 30-ih godina svoja udruženja: Udruženje bivših jugoslovenskih +aka u V. Britaniji i Udruženje studenata engleskog jezika i književnosti Univerziteta u Beogradu. Tako+e, Klub je ve% 1925. godine stvorio ogranak bivših engleskih studenata, a poznato je da je i prilikom formiranja Udruženja prijatelja postojao veliki odziv upravo onih koji su 1916–1920. školovani u Engleskoj. 69 Ove organizacije su, iz politi'kih razlo-ga, bile naro'ito aktivne u godinama pred Drugi svetski rat. Udruženje bivših ju-goslovenskih +aka predstavlja tipi'an primer za „old-boys network“. Ovakve mreže ljudi koji su povezani poznanstvom sa studija, postojale su i delovale i bez posebnih registrovanih organizacija. Ovaj primer je zanimljiv po tome što institu-cionalno povezuje one koji u društvu neformalno ve% predstavljaju izvesnu inte-resnu grupu. Udruženje, osnovano decembra 1933, pod patronatom kneza Pavla, 'inilo je 100 'lanova, bivših izbeglica koji su 1916. dospeli u Englesku. U izvori-ma se pominju dva razli'ita imena kao predsednici društva – inž. Slobodan Bara-nac, savetnik u Ministarstvu šuma i ruda, i Boris Vukovi%, upravnik agencije „Putnik“ (kao sekretari se pominju dr Todor Cvetkovi% i advokat Radovi%). Neki od 'lanova iz Beograda bili su – pored Baranca, Vukovi%a i Radovi%a, Božidar Pepi%, britanski vicekonzul, i Dragan Mili%evi%, sekretar Trgova'ke komore Beo-grada.70 Poznato je da je ovo Udruženje preduzelo tri ve%e akcije: na jesen 1934. organizovalo je „englesku nedelju“ u Beogradu u kojoj su svake ve'eri održavani razli'iti kulturni doga+aji; od 1935. svake godine su u saradnji sa Klubom i Udruženjem organizovali proslavu tzv. anglo-ameri'kog dana, ili „dana primirja“ – 1. novembra;71 kona'no, u julu 1936, povodom 20 godina od svog dolaska u Englesku na školovanje, organizovali su ekskurziju u glavne univerzitetske cen-tre na kojima su stekli diplome. Tom prilikom su posetili predsednika londonske opštine, razna društva i privatne li'nosti, „prijatelje Jugoslavije“. Ekskurzija je

66 Koncept pisma J. Jovanovi%a Irineju "or+evi%u, bez datuma, 1938, AJ 80–35–170. 67 Prepiska Irineja "or+evi%a sa Jovanom Jovanovi%em, AJ 80–35–698, 699, 704, 705,

706, 707, 711, 713. 68 Prepiska Irineja "or+evi%a sa Jovanom Jovanovi%em, AJ 80–35–702, 703; AJ 80–35–

709; AJ 80–35–724,725. 69 Avramovski, Britanci… I, par. 74. izveštaja za 1925. godinu, 306; Jovan M. Jovanovi%

– R. V. Siton-Votsonu, Beograd, 29. februar 1928, Korespondencija II, dok. 156, 166. 70 AJ 66–446–703; A Notable Reunion – Association of Former Yugoslav Pupils in Great

Britain, SSH 20/1933, vol. II, 21. decembar, 2. 71 An English Week, SSH 6/1934, vol. III, 16. maj, 1; isto, SSH 15/1934, vol. III, 3. okto-

bar, 1; Armistice Day 1935, SSH 18/1935, vol. IV, 16. novembar, 1; Armistice Day in Belgrade, SSH 18/1936, vol. V, 16–30. novembar, 2.


bila dogovorena sa prosvetnim referentom Dragutinom Suboti%em i ministrom prosvete Dobrivojem Stošovi%em, koji im je, i sam bivši engleski +ak, za ovu svrhu odobrio 30.000 dinara, na molbu dr Vojislava Janji%a, svog prijatelja i ta-ko+e školskog druga. U molbi je istaknuta važnost ovog poduhvata za „spoljnu politiku“, u 'asu kada „trpimo posledice sankcija protiv Italije, pa su nam potreb-ne privredne veze sa Britanijom“.72

Udruženje studenata engleskog jezika i književnosti Univerziteta u Beo-gradu osnovano je 12. februara 1938.73 Predsednik je bila Vida Markovi%, k%erka Eda Markovi%a, direktora PRIZAD-a.74 Sastanke i 'asove održavali su u engle-skom seminaru i prostorijama Kluba u Dobrinjskoj 10. Udruženje je tako+e imalo svoj politi'ki i ideološki profil. Aktivnosti su bile sli'ne kao u Udruženju i Klubu – predavanja, kružoci, izleti, dramske predstave, koncerti, književne ve'eri. Or-ganizovali su izlet u London 1939. gde su bili primljeni u Jugoslovenskom druš-tvu Velike Britanije.75 Aktivno su u'estvovali u radu Centralnog odbora Filozof-skog fakulteta. Organizacija Bajronove ve'eri na fakultetu bila je zapravo mani-festacija protiv fašizma, 'ime su i oni, preko svojih profesora i starijih kolega, bi-li uklju'eni u otpor politici približavanja Osovini.76 Antifašisti'ka pozadina nji-hovog delovanja vidi se po sastavu ljudi u udruženju – Vladeta Popovi% (njihov profesor), Edo Markovi% (otac osniva'a i prve predsednice udruženja, Vide Mar-kovi%), kao i Vje'eslav Vilder, (vlasnik lista Nova Rije�, koji je napravio intervju sa osniva'ima udruženja), bili su masoni, a njihova antifašisti'ka i antiosovinska orijentacija dobro je poznata.

Anglofilska delatnost u Beogradu kulminirala je stvaranjem Jugosloven-sko-britanskog instituta, juna 1940. Potreba za centralizacijom britanske propa-gande u zemlji stvorena je posle 'ehoslova'ke krize i obrta u odnosu Velike Bri-tanije prema silama Osovine. U tom svetlu, porastao je ina'e neveliki zna'aj Bal-kana za britanske strateške interese, pa je, pošto su po izbijanju Drugog svetskog rata stvoreni u Beogradu sli'ni nema'ki i italijanski institut (dok je francuski tada postojao ve% nekoliko godina),77 došlo do stvaranja britanskog instituta. Ve% na jesen 1938, pod utiskom 'ehoslova'ke krize, britanska strana je preduzela ovu inicijativu, odnosno pukovnik Bridž je u razgovoru sa 'lanovima Udruženja do-govorio osnivanje Instituta, 'iji je direktor trebalo da bude Vladeta Popovi%.78 Ozbiljni planovi u ovom smislu pravljeni su ve% po'etkom 1939. u Klubu i Udru-ženju, naravno, inicirani iz Londona u sadejstvu sa Britanskim savetom kao cen-

72 AJ 66–446–703. 73 Osniva' i predsednik udruženja bila je Vida Markovi%. Godine 1939. predsednik je bila

Vukosava Gavrilovi%, a sekretar Olga Nin'i%. Ostali 'lanovi: Jugoslav "or+evi%, Svetozar Brki%, Vukosava Gavrilovi% (Vida Markovi%, Nezaustavljeno vreme, Beograd 1988).

74 Potpredsednik je bio Svetozar Brki%, prvi sekretar Velimir Miloševi%, predsednik nad-zornog odbora Miroslava Pavlovi%, blagajnik Vukosava Gavrilovi%. Po'asni 'lanovi bili su Vladeta i Mary Popovi% (Students Form Anglophile Society, SSH 3/1938, vol. VII, 1–16. april, 2).

75 Yugoslav Society of Great Britain, SSH 10 i 11/1939, vol. VIII, avgust, 2; V. Marko-vi%, Nezaustavljeno vreme; Sto godina Filozofskog fakulteta, Beograd 1962, 452.

76 V. Markovi%, Nezaustavljeno vreme; Sto godina Filozofskog fakulteta, 452. 77 M. Milojevi%, Anglo-Yugoslav Cultural Relations, 34–36. 78 Izveštaj G. Kozomari%a vladi o poseti pukovnika Bridža, 3. novembar 1938, AJ 37–

31–230.


trom kulturne propagande. Savet je trebalo da uplati za osnivanje ove ustanove više od 100.000 funti. U Londonu je tako+e bilo predvi+eno da se Institut pridru-ži Savetu kao posebna sekcija, u skladu sa sveobuhvatnim naporima da se centra-lizuju sve vrste propagande.79 Po odlasku specijalnog izaslanika Britanskog save-ta, Keneta Džonstona, iz Beograda u martu je uprava Kluba sastavila nacrt za osnivanje Instituta – podizanje zgrade trebalo je da finansira Britanski savet sa dva miliona dinara.80 Tada je održana konferencija svih anglofilskih društava u Jugoslaviji, na kojoj je odlu'eno da se pristupi osnivanju. Ipak, pripreme su po-verene Udruženju, a ne Klubu, budu%i da su engleske obaveštajne službe sa ruko-vodstvom ove organizacije imale ve% razvijene veze. Udruženje je trebalo da for-mira privremeni Odbor za saradnju koji bi delovao do osnivanja Instituta. 81 Sed-nica osniva'kog odbora održana je 1. juna 1940. Institut je bio smešten u Knez Mihailovoj 6/I. Mada je Vladeta Popovi% bio predvi+en za direktora, Britanci ipak nisu bili spremni da u uslovima rata povere vo+stvo Instituta Jugoslovenu, bez obzira na njegovu proverenu lojalnost. Vršilac dužnosti direktora postao je Dejvid Šilan (David Shillan) iz Britanskog saveta, koji je istog dana zamolio Mi-nistarski savet da odobri 'lanstvo V. Popovi%a u Upravnom odboru. Ovo je odo-breno 12. juna 1940, tako da je Vladeta Popovi% ostao jedan od vode%ih ljudi bri-tanske propagande i u predve'erje rata u Jugoslaviji.82 Od delatnosti Instituta po-znato je samo da je postao glavni organizator kurseva engleskog jezika i književ-nosti (kurseve jezika Institut je potpuno preuzeo od Kluba; organizovao je i letnji kurs jezika u Sarajevu 25. jula – 15. avgusta 1940),83 i da je u njegovoj nadležno-sti bilo drugo englesko zabavište u Beogradu, osnovano na Dedinju 1939. godi-ne.84 Institut je priredio komemorativni skup posve%en pre toga nedavno premi-nulom lordu Lojdu, ranijem predsedniku Britanskog saveta. Indikativno je da je jugoslovensku vladu na skupu predstavljao samo jedan predstavnik Ministarstva inostranih poslova, 'uvaju%i strogo formu neutralnosti u ratu, dok su predstavnici javnog života prisustvovali u znatno ve%em broju, što sa druge strane pokazuje raspoloženje beogradske intelektualne javnosti u tom trenutku.85

*

Živa delatnost anglofilskih organizacija u me+uratnom Beogradu odraža-va, pre svega, spoljnopoliti'ku orijentaciju tadašnje elite prema saveznicima iz

79 Belgrade May Now Have Its British Institute, SSH 21/1939, vol. VII, 1–16. januar, 1. 80 AJ 38–73–197. 81 Izveštaj upravnog odbora Udruženja, 31. maj 1939, AJ 342. Pošto je vlada bila nesklo-

na opoziciono angažovanom Udruženju prijatelja, poslat je izveštaj CPB-a Ivanu Suboti%u, poslani-ku u Londonu, 10. juna 1939, u kojem se kaže da je za jesen 1939. predvi+eno otvaranje Instituta pod pokroviteljstvom Kluba, a ne Udruženja prijatelja, za šta je Britanski savet ve% odvojio sred-stva (AJ 38–35–82).

82AJ 66–421–689. 83 M. Milojevi%, Anglo-Yugoslav Cultural Relations, 23–24; Izveštaj Dejvida Šilana sep-

tembra 1940. prof. Radivojevi%u u Ministarstvu prosvete o letnjem kursu engleskog jezika i kulture u Sarajevu 25. jula – 15. avgusta, AJ 66–446–703.

84 Izveštaj Upravnog odbora Udruženja za 1936, AJ 80–33–157; Izveštaj Upravnog odbo-ra Udruženja, maj 1939, AJ 342; M. Milojevi%, Anglo-Yugoslav Cultural Relations.., 23–24.

85 Me+u govornicima na skupu bio je i Dragan Mili%evi%, koga je ubio Gestapo 1942, zbog obaveštajnog rada za Britance (M. Milojevi%, Anglo-Yugoslav Cultural Relations, 34–36).


Prvog svetskog rata, koji su bili garant položaja Kraljevine SHS/Jugoslavije u okviru versajskog sistema. Nekoliko godina pred po'etak Drugog svetskog rata u Jugoslaviji ona je predstavljala i izraz otpora prema fašizmu i zvani'noj politici neutralnosti jugoslovenske vlade, koja je dospela u preveliku zavisnost od Tre%eg rajha. Ratno savezništvo sa Velikom Britanijom i li'ne veze stvorene u takvim okolnostima imali su 'vrsto uporište u beogradskim krugovima. Beogradski an-glofili su predstavljali prili'no koherentnu grupaciju, povezanu sli'nom ideologi-jom i kulturnom orijentacijom: sa njihovim prijateljima i saradnicima u Britaniji vezivala su ih liberalno-demokratska uverenja i orijentacija ka ideji jugosloven-stva i federalisti'kom preure+enju Kraljevine SHS/Jugoslavije. Engleski sistem školovanja kroz koji su prošli tokom rata i kasnije, kao korisnici stipendija Fonda srpskog poslanika, stvorio je kod njih fascinaciju britanskom kulturom, koja je postala neka vrsta uzora i putokaza za razvoj demokratije i moderne države.


Ranka Gaši%

THE ANGLOPHILE ORGANIZATIONS IN BELGRADE BETWEEN THE WORLD WARS

Summary The early phase of the relations between Serbian and Anglo-Saxon cultu-

re is not widely known, due to the political events and discontinuities in Serbian 20th century history. The first lasting cultural relations with Great Britain were established during WWI. British and bilateral organizations between the World Wars can be regarded as two interconnected networks. One of them was formed during WWI and soon after, consisting of organizations dealing with charity and education of the Serbian soldiers and civillians. The other consists mainly of or-ganizations established between the World Wars, dealing with British propagan-da, cultural as well as political. There were five of those in Belgrade: The Anglo-American-Yugoslav Club, The Society of Friends of Great Britain and America, The Society for Promoting Anglo-Saxon Culture in Yugoslavia, The Union of Former Students in Great Britain, and The Union of Students of the English Lan-guage and Literature in Belgrade. Their activities were coordinated from London by the Yugoslav Society of Great Britain (R.W.Seton-Watson) and the British Council, as well as by the Yugoslav-British Institute from 1940 onwards. The members of these societies were mostly educated in Britain during and after the WWI. The most active and numerous among these were the Anglo-American-Yugoslav Club and the Society of Friends of Great Britain and America. The Club had a broader circle of members, whereas the Society was more exclusive as to its political orientation. Jovan Jovanovi%, the former minister and a diplo-mat, leader of the Serbian Agrarian Party, and Vladeta Popovi%, Head of the Cha-ir for English language and literature and a close collaborator of the British Co-uncil, played by far the most important part in the British cultural propaganda in Belgrade. As for their ideology, the Belgrade anglophiles shared liberal and de-mocratic values and, with few exceptions, believed in „Yugoslavianism“ and pro-moted the idea of the federal, decentralized state.

LJUBOMIR PETROVI#, nau'ni saradnik Institut za savremenu istoriju 050:32JUGOSLOVEN"1931/1932" Beograd, Trg Nikole Paši%a 11 323.1(=163)(497.1)"1931/1932"

U POTRAZI ZA IZMIŠLJENOM STVARNOŠ U*

Jugoslovenski identitet u �asopisu Jugosloven 1931–1932

APSTRAKT: Na osnovu �lanaka iz periodike i relevantne multidiscipli-narne literature, iz sociologije, psihologije, istorije i antropologije, istra-žuje se studija slu�aja potrage za politi�ki poželjnim nacionalnim identi-tetom u vreme vladavine integralnog jugoslovenstva. Da bi se nacionalne i kulturne suprotnosti pomirile bilo je potrebno da se postavi ideološki zadatak, kako bi se otklonila svaka mogu�nost sukobljavanja. �asopis Jugosloven stvarao je politi�ku iluziju o narodnom jedinstvu nepostoje�e nacije. Zavo+enje li'nog režima vladara 1929. pokazalo je da ni posle decenije

zajedni'kog života tri konstitutivna naroda nije postojalo raspoloženje za etni'-kom unifikacijom u društvu i politici. Diktatura je bila odgovor kralja Aleksandra I Kara+or+evi%a na unutrašnje i spoljašnje probleme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Revizionizam, hrvatsko pitanje, zloupotreba parlamentarnog režima, podrivanje spoljnog ugleda države i autaritaran karakter kralja Aleksandra doveli su do nametanja integralne jugoslovenske ideologije. Ona je po'ivala na fikciji o etni'kom jedinstvu nacije. Pobornici integralnog jugoslovenstva smatrali su da se unifikacija države i društva mogla rešiti nametanjem „dekretizovanog“ jugoslo-venstva odozgo. Verovalo se da je to bio na'in za brzo stvaranje „jugoslovenskog 'oveka“.1 U takvim nastojanjima Dvor nije bio usamljen. Imao je podršku Slove-na'ke demokratske stranke (SDS).2 Njima su se, iz raznih interesa, pridružili dvorski radikali i demokrate, hrvatski industrijalci (Slavko Švrljuga, Oton Fran-geš), vojska, inostrani faktori (Francuska i $ehoslova'ka) i Slovenska ljudska

* Rad je deo projekta (Ne)uspešna integracija – (ne dovršena modernizacija: Me�una-

rodni položaj i unutrašnji razvoj Srbije i Jugoslavije 1921–1991, (br. 147039), koji finansira Mini-starstvo nauke Republike Srbije.

1 O tome više: Branko Petranovi%, Mom'ilo Ze'evi%, Agonija dve Jugoslavije, Beograd 1991, 224.

2 Isto, 124.

Ljubomir Petrovi% Istorija 20. veka, 1/2007 38

stranka sa Antonom Korošcem na 'elu.3 $inilo im se da %e se tako obezbediti preko potreban mir u državi. Svim politi'kim i parlamentarnim strankama bio je zabranjen rad, sa motivacijom da su zasnovane na plemenskim i verskim princi-pima, koje je potrebno odstraniti kao faktor odlu'ivanja u politici. $asopis Jugo-sloven osnovan je posle pojave Oktroisanog ustava i neposredno pred novembar-ske izbore 1931. godine.4 Bilo je to vreme stvarne defanzive ideoloških sadržaja jugoslovenstva, iako se oni formalno nisu povla'ili iz društvenih opticaja.

Potraga za identitetom jedinstvene jugoslovenske nacije nastala je u kon-tekstu iskustava stvaranja evropskih nacija i okolnosti ose%anja da je naizgled slu'ajnom ujedinjenju Srba, Hrvata i Slovenaca trebalo dati oreol neizbežnog i kona'no dovršenog procesa jednosmerne putanje istorijskih tokova. Kontekst preobražaja javnosti od parcijalnih, „plemenskih“, identiteta ka opštem jugoslo-venskom bio je ispunjen ovakvim podrazumevaju%im, ali nedovoljno i neartikuli-sano iskazanim pretpostavkama.5

Nastojanja pobornika integralnog jugoslovenstva da stvore nov politi'ki i nacionalni identitet bila su neuspešna, izme+u ostalog zbog nepoznavanja psiho-loških i socioloških mehanizama za izgradnju i ispoljavanje etni'kih identiteta, kašnjenja u procesu stvaranja identitetske politike 'itav niz decenija za drugim zemljama u okruženju i sukobom ve% formiranih nacionalnih identiteta Hrvata, Slovenaca i Srba sa nedovoljno artikulisanim jugoslovenskim politi'kim idea-lom, koji je odudarao od stvarnosti. Nedostatak upornosti u plasiranju poželjnih ideja pokušavao se prikrivati agresivnim propagandnim nastupima.

Sudbina ideološki impregniranih listova i 'asopisa više od svega svedo'i o nedoslednosti i kratkoro'nosti propagandnih kampanja integralaca. Najbolji primer parcijalnog vo+enja politike predstavlja 'asopis Jugosloven. Izlazio je me-se'no u Beogradu, ali trajao je kratko, u periodu od novembra 1931. do marta 1932. Svrha 'asopisa bila je pokušaj institucionalizovanog pritiska na javno mnjenje i oblike društveno poželjnog ponašanja.6 Stvarala ga je elita po znanju i mo%i, objavljuju%i 'lanke ideološke sadržine, u kojima su preovla+ivali pojmovi vezani za integralno jugoslovenstvo. Urednik Jugoslovena bio je Fedor Niki%, pomo%nik ministra prosvete, što svedo'i o bliskosti ideoloških shvatanja vlade i saradnika u 'asopisu.7

Ideološki impregnirane 'lanke pisalo je 19 saradnika. Polovina autora imala je zvanje doktora nauka, njih 20% bavilo se politikom, a 10% autora bili su

3 O Antonu Korošecu: "or+e Stankovi%, Politi�ke vo�e Kraljevine Jugoslavije, Izazov

nove istorije I, Beograd 1992, 135. 4 B. Petranovi%, M. Ze'evi%, n. d., 70. 5 O podrazumevaju%im kontekstima tekstova više: Jurij M. Lotman, Semiosfera, U svetu

mišljenja, �ovek – tekst – semiosfera – istorija, Novi Sad 2004, 364. O svetskom iskustvu stvaranja nacije videti klasi'an esej Benedikta Andersona, Nacija: zamišljena zajednica, Beograd 1998, passim.

6 „Ako se veza izme+u ideja i društvenih uslova shvata u funkcionalnom smislu, onda iz-me+u ideja i društvenih uslova postoji uzajamna interakcija u tom smislu da ideje isto toliko mogu uticati na društvene uslove koliko i ti uslovi na ideje.“ – "uro Šušnji%, Otpori kriti�kom mišljenju, Ideje za sociologiju ideja, Beograd 1995, 16.

7 O Niki%evoj ulozi u politici: Nikola Žuti%, Ideologija jugoslovenstva i njeno raspadanje (1929–1939) – s posebnim osvrtom na vladu M Stojadinovi�a, Istorijski glasnik, br. 1–2, Beograd 1988, 63–92.

U potrazi za izmišljenom stvarnoš�u 39

istori'ari. Po re'ima urednika, Jugosloven je pokrenut sa namerom da bude „po svojoj sadržini i svojim na'elima živi ideološki, aktivisti'ki i informativni 'aso-pis.“8 Tematski redosled bio je dosledno sprovo+en u praksi. Jugoslovenstvo, kao ideologija, predstavljalo se kao evolutivni, duhovni, kulturni, politi'ki i socijalni proces. Autori 'lanaka zalagali su se za sprovo+enje Septembarskog ustava, a krajnji cilj bio je stvaranje „jugoslovenskog 'oveka“, kao tipski poželjne i idealne politi'ke kategorije.9 U podnaslovu 'asopisa istaknuta je paleta problema koji su razmatrani: politika, privreda, kultura i društvo. Tematskom analizom 'lanaka dolazi se do zaklju'ka da su kulturna pitanja bila najviše zastupljena (18 'lanaka, od 'ega tre%ina istoriografska publicistika), slede društvena pitanja (4 'lanka), dok su politi'kom životu bila posve%ena dva teksta. Mali broj politi'kih 'lanaka može se objasniti kako umrtvljenoš%u politi'kog života pod diktaturom, tako i strahom od posledica koje bi mogle doneti slobodnije rasprave, podse%aju%i na vreme pre ukidanja parlamentarizma. To je indirektan dokaz da je 'asopis služio prvenstveno kreiranju novog nacionalnog i politi'kog identiteta me+u nacionalno heterogenim stanovništvom. Neuspeh kampanje za jedinstvenu naciju može se delimi'no pripisati nemogu%nosti tadašnjih nau'nih grana da se preciznije posve-te istraživanjima identiteta, jer se on tada posmatrao kao 'isto politi'ko i ideološ-ko pitanje. Pitanje stvaranja i održavanja identiteta danas se smatra složenim multidisciplinarnim poljem nau'nog istraživanja.

Identitet je osnovno svojstvo li'nosti. Postiže se postavljanjem pitanja ko sam ja i gde pripadam. Termin „identitet“ u društvenim naukama se prvi put po-javljuje kod Džona Loka 1694. godine.10 Pojam identiteta može se definisati kao subjektivna svest o sebi. On obuhvata ose%anja jedinstva, koherencije, pripada-nja, vrednosti, autonomije, poverenja, vremenskog kontinuiteta i ose%anja razli'i-tosti. Kolektivni identitet je pretpostavka za proces individuacije. Identitet je so-cijalna kategorija. Sti'e se preko formiranja prvo kulturnog, a posle toga perso-nalnog identiteta. Unutar kulturnog miljea stvaraju se kulturni kodovi, vrednosni sistemi, religijski i ideološki pogledi, pogledi na svet, grupne norme, kulturne na-mere, kognitivni sistem, neke psihološke crte i mentalitet. Kulturni identitet pred-stavlja referentni sistem za orijentaciju pojedinaca.11 Po'etnu svest o sebi 'ovek sti'e identifikacijom, odnosno stvaranjem predstave koju o njemu imaju njegovi roditelji. Kao rezultat pogrešno razvijane identifikacije može se oformiti negati-van identitet, pa 'ak i „ne – identitet“. Po Erihu Fromu, postoje li'nosti bez iden-titeta. Identitet se konstituiše postepeno i u zavisnosti od procenjivanja drugih oso-ba, ali uz samoprocenjivanje pojedinca. Postoje dva tipa identifikacije: imitacija i uspešna individuacija koja otvara mogu%nost za stvaranje autonomne li'nosti.12

Karl Gustav Jung je tvrdio da je proces individuacije prirodan i spontan. Njegovo svesno odvijanje može dovesti do smanjenja integriteta ega usled prodo-

8 Fedor Niki%, Novim putevima..., Jugosloven, br. 1, novembar 1931, 1. 9 Isto, 2–3. 10 Richard Jenkins, Rethinking Ethnicity, Arguments and Exploprations, London 1997, 6;

Zagorka Golubovi%, Ja i drugi, Antropološka istraživanja individualnog i kolektivnog identiteta, Beograd 1999, 7.

11 Z. Golubovi%, n. d., 15. 12 Isto, 18.


ra nesvesnog. Tok individuacije može se podeliti na dva dela: u prvom dolazi do 'vrstog formiranja ega, stvaranjem dominantnog na'ina zauzimanja stava i raz-vojem li'nosti, a u drugom, dubinskom samorefleksijom nesvesnih crta bi%a do-lazi do svesnog odnosa prema spoljnom svetu. Putokazi i procesi mogu se pratiti kroz arhetipsku simboliku. Prva arhetipska figura je senka. Ona predstavlja „mra'nu stranu“ li'nosti. Izražava se pomo%u emocija. To su, u obi'nom životu, potiskivane ili skrivene osobine. Postoje li'na i kolektivna senka. Ukoliko pripa-da kolektivnom nesvesnom pojavljuje se u obliku mitskog lika.13 Sve ovo ukazu-je na kompleksnost prou'avanja identiteta, na potrebu da se stvore preduslovi za objašnjavanje psihosocijalnih fenomena i da se ispitaju njihovi uticaji na tokove istorije. Zato se u postmodernisti'kom svetu društvenih nauka obra%a velika pa-žnja na multidisciplinarno istraživanje personalnog i kolektivnog identiteta.

Psihološka, sociološka i antropološka vi�enja identiteta Jirgen Habermas je smatrao da se identitet dostiže uo'avanjem razlike iz-

me+u tradicionalnih i principijelnih normi. Pokoravanje autoritetu uvek je znak odsustva ili potiskivanja identiteta. Kriza identiteta nastaje u odsustvu 'vrstih so-cijalnih normi u vremenu kada se napuštaju stara shvatanja, a nova nisu još do-voljno utemeljena. U takvim trenucima javlja se potreba za odgovorom na pitanje odnosa izme+u individue i društva. U doba krize, tradicionalno postaje pribežište pošto nudi dodatne mehanizme za u'vrš%ivanje poljuljanog identiteta pomo%u prenaglašavanja etni'kog i tradicionalnog diskursa. Do nestabilnosti identiteta u savremenim društvima dolazi zbog pluralizma izbora, jer se u tradicionalnom društvu neguje princip socijalne nepokretnosti dok se u modernom naglašava zna'aj dostignu%a li'nosti preko koga se izražava socijalna mobilnost.14

Stvaranje i uobli'avanje individualnog i kolektivnog identiteta je stalan proces. U njemu se usaglašavaju me+usobni odnosi pojedinaca, odnos individue prema grupi kojoj pripada, odnos te grupe prema društvu i odnos društva prema grupi i pojedincima koji joj pripadaju. U me+usobnoj interakciji pojedinca i druš-tva stvara se identitet. Samosvest individue je bitan deo identiteta. Demokratija i totalitarizam razlikuju se, izme+u ostalog, po odnosu prema identitetu: dok totali-tarizam vrši pritisak na individualnu i kolektivnu slobodu, dotle demokratija insi-stira na slobodi li'nosti, nacija i grupa, a sloboda pojedinaca i naroda zahteva, kao preduslov, stvaranje jakog li'nog i grupnog identiteta.15 Sloboda, odnosno sposobnost izbora da se odaberu kulturni sadržaji prihvatljivi za pojedinca i nje-govo delovanje u skladu sa li'nom saveš%u, kao i potreba da se odluke donose prema li'nim shvatanjima vrednosti, 'ine deo identiteta. Sticanje identiteta pod-razumeva i negativne procese odvajanja pojedinca od zajednice kojoj pripada.

13 Jolanda Jakobi, Psihologija Karla Gustava Junga, Uvod u celokupno delo, Beograd 2000, 155–165.

14 Jurgen Habermas, Communication and the Evolution of Society, Moral Devenlopment and Ego Identity, London 1979, 87; Z. Golubovi%, n. d., 5–6.

15 Z. Golubovi%, n. d., 9–10.


Svaki identitet nastaje kao relacioni, ali postoji razlika izme+u personalnog i ko-lektivnog identiteta. Personalni odre+uje sebe pomo%u razli'itosti, a kolektivni pomo%u sli'nosti. Represivna kultura može ograni'avati razvoj identiteta. U nor-malnom procesu identifikacije personalni i kolektivni identitet su usaglašeni i po-vezani. Pojedinac razvija personalni i kolektivni integritet, ose%anje sigurnosti i emocionalne prihva%enosti kao sastavne delove procesa sticanja identiteta. U tom procesu može se pojaviti problem preterane identifikacije kada li'nost, po cenu gubljenja samoidentiteta, izjedna'ava sebe sa politi'kim, nacionalnim ili verskim uzorom i stvara stereotipne predstave. Postoji više psihosocijalnih faktora koji odre+uju personalni identitet: pol, starost, status, obaveze, mo%, društvene uloge, odgovornosti, sistem vrednosti, mogu%nosti razvoja, poreklo, profesija, usposta-vljanje veza, sposobnost, stil ponašanja, motivacija, adaptacija, biografija, polo-žaj u društvenim odnosima, interesi i sistem vrednosti.16

Po Dženkinsovom mišljenju, postoje dve dimenzije socijalnog identiteta: individualni jedinstveni identitet i kolektivni zajedni'ki identitet. Oblikuju se pod uticajem društvene sredine i kulture, kroz procese socijalizacije i obrazovanja. Društvene zajednice me+usobno se razlikuju po kulturi, društvenom ponašanju i po „... interpretaciji zna'enja koji toj zajednici daju njeni 'lanovi“.17 Kolektivni identitet kreiraju tri komponente: kontinuitet zajedni'kog višegeneracijskog isku-stva populacije, ose%anje zajedni'ke sudbine i se%anje zajednice na ta'ke preloma kolektivne istorije.18 Veliku ulogu u ispoljavanju kolektivnog identiteta ima habi-tus, odnosno obi'ajno ponašanje. Prisutni su elementi nesvesnog i svest o autono-miji grupe. Preko kolektivnog identiteta povezuju se prošlost i vizija budu%nosti, tradicionalno i ritualno, a te veze služe u'vrš%ivanju ose%anja pripadnosti i soli-darnosti. Postoji više vrsta kolektivnog identiteta: grupni (porodica, vršnjaci i pri-jatelji), klasni (omogu%ava klasnu solidarnost i organizovanje klasne borbe i na-stojanja da se promene društveni odnosi), socijalni (u kome se pojedinac identifi-kuje sa društvenim sistemom), nacionalni, profesionalni i kulturni identitet. Indi-vidue se kroz socijalni identitet uklju'uju u institucije i zauzimaju društvene po-ložaje u zajednici. Institucije stvaraju navike i rutinu u ponašanju. Socijalna kon-trola uobli'ava pravila i uzore ponašanja. Pojedinci svoj socijalni identitet doži-vljavaju kao nešto pripisano i sudbinsko, pošto ne povezuju mikro aspekte grup-nog identiteta sa makro aspektima društvenih struktura.19 Država i crkva ne osta-vljaju slobodu izbora svojim 'lanovima, pa spadaju u prisilne institucije, a druge zavise od izbora njihovih eventualnih 'lanova i po suštini su dobrovoljne.20 Kon-stituisanje socijalnog identiteta dešava se pod pritiskom odre+enog autoriteta. Autoritet predstavlja socijalnu volju i deluje preko posrednika sa kojim se podre-+eni mogu identifikovati. Povezan je sa distribucijom mo%i, a time politi'ka vlast prisiljava da se prihvati poželjna definicija stvarnosti i odre+uju dometi kolektiv-ne i personalne identifikacije.

16 Isto, 19–23. 17 Isto, 27. 18 Anthony Smith, National Identity, London 1991, 179. 19 R. Jenkins, n. d., 24, 128; Z. Golubovi%, n. d., 30. 20 Hans Gerth, C. Write Mills, Character and Social Structure, The Psyhology of Social

Institutions, London 1954, 23.


Sistem normativnih postulata uti'e na stvaranje kulturnog identiteta pre-ko socijalizacije i obrazovanja. Na taj na'in pojavljuje se jezik kao posrednik iz-me+u pojedinaca i kulture. U prou'avanju kulturnog identiteta potrebno je anali-zirati: jezik, preovla+uju%e simbole i vrednosne orijentacije i sisteme, istorijske mitove i razliku izme+u masovne i narodne kulture. Kulturni identitet je osnova stvaranja svih drugih identiteta.21 Ono što se u teku%im antropološkim radovima iz inostranstva definiše kao „konstrukcija konceptualnog sveta“ ukazuje na me-+usobno povezanu realnost spoljašnjeg i unutrašnjeg doživljaja stvarnosti. Teorij-ske postavke o simboli'kom univerzumu pokušavaju da definišu šta je realnost. Pretpostavlja se da postoji pluralizam realnosti u 'ijem stvaranju u'estvuju mito-logija, teologija, ideologija, nauka i filozofija. Tako stvaraju „konceptualnu maši-neriju“ zaduženu za održavanje i definisanje tradicionalnog vi+enja sveta. U okviru te konceptualne realnosti pojedinac prolazi kroz socijalizaciju, odnosno usvajanje kulturnih normi društva u kome živi, ali se tokom procesa i sredina do-nekle prilago+ava 'oveku. On prolazi kroz usvajanje jezika, šema motivacije i in-terpretacije i prihvatanje legitimizacije, odnosno objektivizacije kodova koji ob-jašnjavaju zašto su programi socijalizacije onakvi kakvi jesu. Rituali i navike u'estvuju u procesu nesvesne socijalizacije stvaraju%i atmosferu osnovnog pove-renja. Prihvataju se prvo roditeljski standardi, u procesu primarne socijalizacije, a potom dolazi do sekundarne koja insistira na uklapanju pojedinaca u društvene institucije. Proces socijalizacije je preduslov za stvaranje personalnih i kolektiv-nih identiteta. Postoji više faza razvoja personalnih identiteta. Faza odražavanja, u kojoj pojedinac isklju'ivo odgovara na zahteve sredine, prethodi realnoj i sim-boli'koj fazi. U realnoj fazi individua se upravlja prema li'nim potrebama, a u simboli'koj sti'e saznanja o poretku strukturalizacije. Smatra se da ima više ste-pena razvoja identiteta, a to su identifikacija, introjekcija, projekcija, represija, refleksivna faza i faza sazrevanja. Uloga ljudske svesti i akcione aktivnosti poje-dinca u formiranju identiteta još uvek je predmet mnogih rasprava. Po Gidensu, reflektivno kontrolisano ponašanje je osnova aktivnosti pojedinaca i bazira se na postojanju aktera i socijalne akcije kao dva me+usobno uslovljena posrednika u odnosu individua – društvo.22

Istorijski procesi tokom 19. i 20. veka stvorili su gradove kao nova sre-dišta društvenog života u kojima se vršila promena u procesima ubrzavanja indu-strijske proizvodnje, u stvaranju i omasovljavanju pronalazaka iz domena tehno-loškog razvoja. Demografska eksplozija stanovništva i pojava masovne kulture i elektronskih medija doprinele su stvaranju malih porodica i poštovanju prava na individualnost. Kod ljudi se stvarala potreba za kolektivnim identitetom. Došlo je do nove protivre'nosti: dok se deklarativno poštovala individualnost, istovreme-no se tražila pove%ana lojalnost prema grupama i organizacijama. U demokrat-skim društvima razvili su se, shodno politi'koj ideologiji, pluralisti'ki simboli (državni, moralni, religiozni, mitski, pravni) kao „opšta matrica prepoznatljivosti

21 Z. Golubovi%, n. d., 33–36. 22 Anthony Giddens, Central problems in social theory, Action, structure and contradic-

tion in social analysis, Berkeley 1979, 38.


pripadanja državi ili njenom gra+anstvu“, dok se u totalitarnim sistemima name-%u isklju'ivo državni simboli 'ija se mitologija kombinuje sa strahom, prisilnom lojalnoš%u gra+anstva i pasivnoš%u politi'kih protivnika sistema. U represivnim sistemima politi'ka socijalizacija name%e poželjan model identiteta kroz sve in-stitucije, od porodice do radnog mesta.

Uklapanje pojedinca u politi'ku kulturu datog državnog sistema odvija se kroz porodi'nu socijalizaciju u detinjstvu i politi'ku socijalizaciju, koja se de-šava uporedo sa prihvatanjem pojedinaca da preuzmu propisanu ili izabranu druš-tvenu ulogu u zajednici, a to dovodi do usvajanja poželjne politi'ke ideologije. U jugoslovenskom politi'kom sistemu država, a kasnije i komunisti'ka partija, pri-premale su individue da u'estvuju u vršenju javnih delatnosti. Ideologija je bila instrument vlasti sa zadatkom da oblikuje pojedince u skladu sa proklamovanim politi'kim kursom. Sistematsko gušenje javnosti u autoritarnim društvima posle-dica je napora vlasti da se ideološka matrica o'uva po svaku cenu. U sociološkoj literaturi smatra se da je odsustvo civilnog društva bilo glavna prepreka ostvari-vanju društvene dinamike.23 Takva ograni'enja uticala su i na porodi'ni život. Porodice se u autoritarnim i demokratskim društvima razlikuju po stepenu razvo-ja me+usobnog poverenja svojih 'lanova, po atmosferi unutar porodi'nog kruga (tolerancija ili rigidnost), po slobodi mišljenja i stepenu u'eš%a svih 'lanova po-rodice u procesu donošenja odluka. Po tome da li porodi'na sredina podsti'e ili suzbija sticanje novih iskustava, uspešno komuniciranje (neki autori smatraju da postoje razlike izme+u jezi'kih kodova i na'ina komunikacije porodica u autori-tarnim i demokratskim društvima), da li se razvija ili suzbija proces sazrevanja individue i da li se u autoritarnoj sredini ugrožava mentalno stanje deteta negira-njem razvoja njegovog ose%aja za identitet, vide se specifi'nosti demokratske, odnosno autoritarne porodice. Nedemokratska li'nost prilago+ava se otu+enim oblicima društva, a takvo stanje svesti Erih From definiše kao „strukturirani de-fekt“. Takvi tipovi li'nosti skloni su frustracijama koje ra+aju agresivnost i poko-ravaju se represiji.24 Neusaglašeni elementi strukture li'nosti na personalnom pla-nu dovode do ose%anja gubitka identiteta, frustracija i drugih psihopatoloških po-sledica.25

Uprkos nesigurnosti koja poti'e od nastojanja globalizacije da izvrši opštu unifikaciju 'ove'anstva i svede ve%inu postoje%ih razlika na minimum, mo-derni identitet u pore+enju sa identitetom iz prošlosti sadrži mnoge pozitivne do-mete: ve%u racionalnost, pove%anje intelektualnih sposobnosti, uspešnije potiski-vanje primitivizama i bolju samokontrolu.26 Bu+enje etni'kih i nacionalnih iden-titeta posledica je pojave otpora prema apstraktnom globalnom identitetu i mnoš-tvu socijalnih identiteta, u demokratskim društvima, što otežava individualni iz-bor. Sociokulturni i politi'ki pluralizam vrše pritisak na pojedince da se, u skladu sa odre+enim društvenim i politi'kim vrednostima, opredele za odgovornosti ko-

23 Z. Golubovi%, n. d., 66- 67. 24 Isto, 48–51. 25 Isto, 60. 26 Z. Golubovi%, n. d., 8; Joseph Friedman, Cultural Identity and Global Process, London

1994, 220.


je name%e sloboda izbora. Te slobode nije ni bilo u sistemu vrednosti integralnog jugoslovenstva.

Traganje za poželjnim kulturnim obrascem U vremenu integralnog jugoslovenstva, kada su istraživanja komplek-

snog fenomena identiteta bila u povoju, pritisci i nametanja politi'kih mo%nika odražavali su se u kulturnoj sferi. Bila je to posledica preslikavanja iskustva krei-ranja ma+arske nacije, koja je u 18. veku preko radova "er+a Bešenjija postepe-no stvarala kulturni i politi'ki identitet.27

Nesvesni ironije koriš%enja iskustva nacije koje su smatrane neprijatelj-skim, ideolozi integralnog jugoslovenstva su posebne zahteve usmeravali prema kulturnim tendencijama.28 Jedan od nekadašnjih 'lanova Jugoslovenskog odbora, Bogumil Vošnjak, tvrdio je da je kultura bila osnovni jugoslovenski problem. Kulturno jedinstvo bilo je, za Vošnjaka, uslov narodnog opstanka. Obim lutanja u idejama i smerovima pokazuje i zahtev za jedinstvenom, ali ne i uniformnom ju-goslovenskom kulturom. Kontradikcija sa stvarnoš%u uve%ana je zahtevom da ne bude kopija tu+ih interesa.

Zadatak kulturnog ujedinjenja trebalo je da izvrši nacionalna inteligenci-ja. U glavama politi'kih mistika, jugoslovenski nacionalizam i univerzalizam me+usobno su se dopunjavali: „Da je naš jugoslovenski nacionalizam pojava sui generis, to moramo priznavati i na osnovi ove 'injenice upu%ivati celokupan naš rad. Naš problem je: Tri nacionalna kruga, koji su bili plemenski treba da se spo-je u jednu jedinicu. Ti nacionalni krugovi imaju isti rasni i socijalni temelj, samo strane tradicije su svakome od njih dale iniciale i izvesne tu+e elemente, koje %e morati naša socialno-državna medicina opet izlu'iti“. Rigidnost stavova prikriva-la se navodnom univerzalnoš%u. Re'eno je da: „Pravi nacionalizam, kako ga mi zamišljamo, mora se ujedinjavati sa mogu%nim univerzalizmom. $im smo bolji nacionalisti, tim lakše ulazimo kao posve iskristalisana jedinica u me+unarodni svet.“29 Bilo je potrebno na%i pravi odnos izme+u nacionalizma i agrarizma što je podrazumevalo bliskost izme+u naroda i zemlje na kojoj živi. Re' „agrarizam“ bila je floskula, kako bi se odao utisak povezanosti uopštenog pitanja kulturnog izjedna'avanja sa realnim životnim problemima. Ostaje utisak da je tekst pisan sa namerom da se, pre 'itanja 'lanka, sugeriše 'itaocu važnost nacionalizma u svim sferama društvenog života. Za Vošnjaka bila je: „Jedna od najžalosnijih 'injenica da su Hrvati, Slovenci i Srbi mirno nastavili svoj put kulturne razdvojenosti, kao

27 B. Anderson, n. d., 74. 28 „U krugovima vlasti je shva%eno da je svest o neophodnosti utemeljenja jugosloven-

skog kulturnog identiteta nerazdvojno povezana sa razvijanjem svesti i ose%aja pripadnosti istom jugoslovenskom društvu.“ Ljubodrag Dimi%, Kulturna politika i modernizacija jugoslovenskog društva 1918–1941 (mogu�nosti i ograni�enja), zbornik radova Srbija u modernizacijskim procesi-ma XX veka, Beograd 1994, 199.

29 Bogumil Vošnjak, Jugoslovenski nacionalizam i jugoslovenski agrarizam, Jugosloven, br. 2, decembar 1931, 67–70.


da nije bilo ni svetskog rata, ni ujedinjenja, ni narodne jugoslovenske države.“30 Smatrao je da je kulturno jedinstvo preduslov nacionalnom jedinstvu.

Politi'ki uticaj na koncepte kulturološkog tipa bio je ja'e izražen nego na stvarala'ka umetni'ka dela. To se odnosilo i na književnost. Književni život Kra-ljevine Jugoslavije bio je usko povezan sa ekonomskim i politi'kim doga+aji-ma.31 Jedinstvo jugoslovenske književnosti imalo je svoje pobornike me+u koji-ma se isticao Milan Kašanin. Smatrao je da je potrebno da postoji istovetnost na-cionalne i državne ideje i jedinstven jezik, ali je deset godina zajedni'kog života bilo kratak period za to. Zalagao se za saradnju književnika u svim 'asopisima, bez obzira na mesto izlaženja. Težnja ka jedinstvu se mogla ostvarivati i preko zajedni'kog rada na skupovima i kongresima. Bio je mišljenja da %e jugosloven-ska književnost postati svetska onoga trenutka kada ona stvarno postane jugoslo-venska: „Na današnjim generacijama je da uvide i važnost i neminovnost knji-ževnog jedinstva, i da sve 'ine što god mogu da do njega do+e što brže.“32

Za ve%inu tekstova u Jugoslovenu karakteristi'na je užurbanost i hitnja, koja se 'esto nametala u ideološkim 'lancima. Iz zalaganja za jedinstvenu knji-ževnost i druge oblike jugoslovenske kulture vidno je da se nisu nudili istraživa'-ki poduhvati, nego se želelo programskim usmerenjima, sa elementima ideološ-kog pritiska, ostvariti kulturno jedinstvo koje ne bi nužno bilo monolitno, ali bi služilo politi'koj ideji monolitnosti. Pošto je osnovni zadatak kulture da neguje nacionalnu tradiciju ona je, u trenutku kreiranja ideologije jugoslovenstva, bila implicitno suprotstavljena nastojanjima integralaca. Da bi se te suprotnosti pomi-rile bilo je potrebno da se postavi ideološki zadatak, 'ime bi se otklonila svaka mogu%nost sukobljavanja.33 Objedinjavaju%i umetnike srpskog, hrvatskog i slove-na'kog porekla Jugosloven je stvarao iluziju o narodnom jedinstvu i u okvirima likovnih umetnosti. Tako je za bakroresce, koji su se bavili grafikom, akcentovan njihov politi'ki angažman u periodu od srednjeg veka do umetnika u Kraljevini. Naglašavana je njihova vernost jugoslovenskom idealu. Za Pavla Ritera Vitezo-vi%a tvr+eno je, sa pozivom na poznatog istori'ara Nikolu Radoj'i%a, da je stvo-rio „jugoslovenstvo naro'ita tipa“.34 Nije objašnjeno kakve je vrste bilo to navod-no jugoslovenstvo. 35

U 'asopisu su se ponekad pojavljivali tekstovi sa kojima se redakcija nije slagala. To su izdvojena li'na mišljenja ljudi koji su bili za umerenije jugoslo-venstvo od proklamovanog. Smatrali su da je kulturno jedinstvo u istoriji jugo-

30 Isto, 69. 31 O tome: Branko Petranovi%, Istorija Jugoslavije 1918–1988 , knj. I, Beograd 1988, 343. 32 Milan Kašanin, Jedinstvo jugoslovenske književnosti, Jugosloven, br. 2, decembar

1931, 81. 33 O tome: Dragomir Gajevi%, Jugoslovenstvo izme�u stvarnosti i iluzija, Ideje jugoslo-

venstva u književnosti po�etkom XX vijeka, Beograd 1985, passim. 34 Milenko "uri%, Jugoslovenski bakropisci i grafi�ki pokret, Jugosloven, br. 4, februar

1932, 221. 35 Današnja istoriografija smatra Vitezovi%a za „stvarnog tvorca svehrvatstva … koji je

hrvatstvo lukavo poistovetio sa ilirskom idejom. Naime, Riter je najzaslužniji za stavljanje vatikan-ske ilirske ideje u službu stvaranja „Velike Hrvatske“, odnosno širenja „apostolske“ Austrijske ca-revine.“ Nikola Žuti%, Rimokatoli�ka crkva i hrvatstvo od ilirske ideje do velikohrvatske realizacije 1453–1941, Beograd 1997, 87.


slovenskog pokreta služilo narodnom jedinstvu, dok još nije postojalo državno.36 Stvaranje jugoslovenske države otvorilo je pitanje kulturnog jedinstva, na koje se gledalo kroz prizmu ujedna'avanja i kodifikacije jugoslovenskog jezika. Ivan Lah je bio protiv zahteva nekih krugova oko Vladimira Dvornikovi%a da se Slo-venci odreknu svog jezika: „Kulturna zada%a, koja je jednaka kod Srba, Hrvata i Slovenaca postoji, dakle, u tome da se svi ovi delovi naše nacije podignu sa nizi-ne pretežno pasivnog subjekta u visinu aktivnog kulturnog subjekta, zato se mora što pre ostvariti takva kulturna organizacija i kulturno blago putem kojeg %e biti jugoslovenska kultura postavljena na vlastite noge i da %e biti svaki Jugosloven svestan da je naš narod sa svojom kulturnom spremom dovoljan sam sebi, tako, da bi mogao misliti i na aktivnu promenu kulturnih dobara sa drugim narodima. Taj napor bi%e samo onda uspešan ako stvori ujedinjenim kulturnim snagama ce-loga naroda jedan duh jugoslovenske kulturne svesti.“37

Kulturna raznolikost je za Laha predstavljala pozitivan temelj jugoslo-venskog jedinstva, a zahteve za odricanjem od slovena'kog jezi'kog identiteta ozna'avao je kao „komotni egoizam“. Osnovno rešenje kulturnog problema vide-lo se u me+usobnom upoznavanju. Slabo kontaktiranje izme+u tri jugoslovenske kulture (srpske, hrvatske i slovena'ke) izazivalo je „razdor“ me+u njima.

Istoriografska publicistika u senci ideologije Na po'etku života Kraljevine Jugoslavije pokazalo se da je istoriografska

publicistika bila podložna pokušajima politizacije i modernizacije istorije.38 Ove tendencije znatno su porasle za vreme diktature.39 Karakteristika istoriografske publicistike u Jugoslovenu jeste potpuno pre%utkivanje istorijata jugoslovenske ideje od po'etka 20. veka do stvaranja jugoslovenske države. Umesto toga, akce-nat je bio na povezivanju srednjovekovne istorije sa idejom jugoslovenstva. Ve-zivala se za ustanak bra%e Horvat u Ugarskoj i Hrvatskoj krajem 14. veka. Nepre-cizna formulacija i arhai'ni termini nisu doprinosili nastojanju da se jugosloven-

36 $lanak Ivana Laha Naše kulturno jedinstvo bio je pre toga objavljen u Glasniku profe-

sorskog društva, sv. 6–8, jun – avgust, 1931. 37 Ivan Lah, Naše kulturno jedinstvo, Jugosloven, br. 5, mart 1932, 265. 38 „Istorija, istorijska istina – to su omiljene teme govora nacionalista. U istoriji se traži

potpora, opravdanje i nadahnu%e za sadašnje argumente i pregnu%a. Kakvo je onda 'udo što je proš-lost prvi i omiljeni predmet nacionalisti'kog falsifikovanja.“ Dušan Kecmanovi%, Masovna psiholo-gija nacionalizma, Beograd 1995, 97.

39 „Romanti'ka politika, publicistika, istoriografija su od prvog dana stvaranja Jugoslavi-je 1918. godine nastavljali da novu državu predstavljaju kao san pokolenja kroz istoriju, od sloven-ske kolonizacije na Balkan, daju%i nestvarna obeležja etni'kom jedinstvu Srba, Hrvata i Slovenaca. Radilo se o himni hiljadugodišnjim težnjama da se ostvari jedinstvena politi'ka zajednica Jugoslo-vena. Uspostavljeni su mehani'ki kontinuiteti izme+u nemogu%ih ideja i tvorevina prošlosti. Šesto-januarska diktatura dala je novi polet ovim kvaziistorijskim pogledima na istoriju jugoslovenskih naroda. Me+u prete'ama jugoslovenske države pominjala su se država (savez plemena) Ljudevita Posavskog i srpska srednjovekovna država Nemanji%a, sa bosanskim kraljem Tvrtkom. Unazad 1000 godina otkrivene su i utvr+ene tendencije stvaranja jugoslovenske države, potpunim previ+a-njem karaktera tih feudalnih tvorevina, politike njihovih vladara i egocentri'kih osvaja'kih preoku-pacija na Balkanu.“ – B. Petranovi%, M. Ze'evi%, n. d., 227–228.


ska ideja prikaže kao nešto samoniklo, nastalo usled opasnosti od Turaka. Na-vodno: „... ovaj pokret najja'e se osetio kod podjarmljenih južnih Slovena, koji su bili privezani za Ugarsku. Ustao je sav narod jugoslovenski bez obzira na veru i narodnost u svoj Baranji, Tolni, Šumu+u, Zali, Slavoniji, Sremu, Hrvatskoj, i Dalmaciji.“40 Išlo se dotle da se tvrdilo da su ustanici promovisali „... ideju jedin-stva i stvaranja samostalne jugoslovenske države.“41 Stvaran zna'aj ovih istorijskih doga+aja za jugoslovensku ideju nije postojao, jer radilo se o dinasti'kim borbama oko prestola u Ugarskoj.42 Po obrazovanju sveštenik, a po politi'koj funkciji sena-tor Kraljevine Jugoslavije, autor Stevan Mihaldži% je imao nameru da prona+e što stariji datum koji bi se mogao ozna'iti kao po'etak jugoslovenske ideje.43

Pobornici integralnog jugoslovenstva bili su uvereni u postojanje ideolo-gija 'ija je svrha širenje objedinjavaju%ih ideja, koje su kasnije postale okosnica jugoslovenskog ideološkog pokreta. Takva uloga davala se slavonstvu, koje je egzistiralo po'etkom 19. veka. Ilirski pokret dao je, navodno, maha slavonstvu koje se postavilo kao posrednik izme+u srpstva i hrvatstva. U formi predloga za istraživanje, postavljalo se pitanje odnosa Josipa Juraja Štrosmajera prema sla-vonstvu, kako bi se objasnili po'eci njegove vezanosti za jugoslovensku misao. Iako nije došlo do takvog, formalno nau'nog, a u suštini politi'kog poduhvata, pojedinci zaneti politizacijom pokušali su da unapred opravdaju 'injenicu da sla-vonstvo nije bilo dugog veka: „Ali kao posrednik izme+u Srba i Hrvata pa sa spe-cialnim zadatkom da ove spaja, pa sa postavljanjem opšteg nacionalnog ideala, slavonstvo je imalo nesumnjivih zasluga. Ono nije htelo „kroatizaciju“ Slavonije po cenu odvajanja od jednako srodnih i bliskih Srba, i u tom mi vidimo danas njegovo jugoslovensko zna'enje.“44

Geneza jugoslovenskog imena, uprkos dnevnopoliti'kom naboju istraži-va'kog konteksta, zaokupljala je i profesionalne istori'are koji su pokušali da sa novim podacima isprave uvrežena shvatanja o po'ecima ideje jugoslovenstva. Ferdo Šiši% se suprotstavio mišljenju da su Josip Štosmajer i Franjo Ra'ki prvi upotrebili jugoslovensko ime jer se ono, po njemu, javilo u doba ilirskog pokreta: „Ve% 1836 – to jest odmah prve godine, kad se javilo u Gajevom pokretu ime ilir-sko – pisao je poznati docniji prota segedinski, Pavle Stamatovi%, oduševljeni pristalica Ilira i izdava' almanaha „Srpska p'ela“, zagreba'kom biskupu Hauliku i +akova'kom Kukovi%u „zbog napretka jugoslovenske ili srpsko-hrvatske-ilirske literature.“45 Posle Stamatovi%a izraze sa pridevom „jugoslovenski“ koristili su, po Šiši%u, Jovan Suboti%, Teodor Pavlovi% i Matija Ban, koji je prvi put upotrebio ime Jugoslavija 1844. godine. Za ideologiju jugoslovenstva bilo je važno da se otkrije što raniji po'etak upotrebe jugoslovenskog imena. U'eš%e istori'ara uka-zivalo je na ideološki impregniranu istoriju, koja je postala važan elemenat mit-

40 Stevan Mihaldži%, Nešto o po�etku ideje jedinstva Jugoslovena, Jugosloven, br. 1, no-

vembar 1931, 30. 41 Isto. 42 O tome: Istorija naroda FNRJ, Beograd 1953, 678–681. 43 Mihaldži% je bio više puta biran za senatora. O tome: Dušan Lon'arevi%, Anali politi�-

kih, kulturnih i privrednih doga�aja, januar 1938, god. I, sv. I, 6. 44 Ilija Mamuzi%, Slavonstvo i jugoslovenstvo, Jugosloven, br. 1, novembar 1931, 33–34. 45 Ferdo Šiši%, Nešto o imenu jugoslovenskom, Jugosloven, br. 2, decembar 1931, 100.


ske istorijske svesti. Nju je trebalo razvijati kod masa i time omogu%iti delotvor-niji uticaj politi'koj eliti da, upotrebom stvarnih i fiktivnih istorijskih predstava, izgradi legitimitet politi'ke i državne ideje.

Objavljivanje prepiske Ilije Garašanina i Jovana Marinovi%a poslužilo je tezi o prvenstvu Garašaninove uloge u kreiranju jugoslovenske misli. Smatralo se da je njegovo Na�ertanije osnov za stvaranje samostalne jugoslovenske države: „Prva stvar, koja pada u o'i, to je da Garašanin iako prakti'an politi'ar i držav-nik, u vreme kad se Kneževina Srbija tek po'ela da organizuje kao država, još uvek pod vazalstvom sultanovim, sa najskromnijim materialnim i kulturnim sta-njem, – ima smelosti da gleda daleko u budu%nost, i stvara plan za široko i potpu-no jugoslovensko ujedinjenje. Valja imati na umu da prvi Garašaninov plan poti-'e još iz vremena pre zna'ajnog rada Štrosmajera, Ra'kog i ostalih velikih po-bornika jugoslovenske ideologije. Garašaninove misli o jugoslovenskom jedin-stvu i ujedinjenju nisu samo ideje, – on stvara jedan prakti'an plan za rad na nji-hovom ostvarivanju… On ostaje kao jedan od duhovnih tvoraca Jugoslavije. I pr-vi naš državnik koji je zapo'eo aktivan rad na njenom ostvarenju.“46 Posledice ovih stavova bile su dalekosežne. Proglašavanje Garašanina za duhovnog tvorca države i prvog jugoslovenskog ideologa obnovilo je, na istorijskom planu, poli-ti'ku utakmicu izme+u Srba i Hrvata, koja se ranije vodila oko prvenstva u za'et-ništvu jugoslovenske misli. Tako je jugoslovenska ideologija, i pored suprotnih namera, postala poligon za takmi'enje u nacionalnim okvirima. Traganje za po-'etkom jugoslovenske ideje, umesto da pomogne ostvarenju jedinstva, bilo je in-direktno upotrebljeno u suprotne svrhe.

U skladu sa proklamovanim ciljem Jugoslovena da %e donositi 'lanke o banovinama kako bi se delovi zemlje bolje upoznali, Radoslav Gruji% napisao je 'lanak koji je skica srpske istorije, duhovnih tragova i materijalnih ostataka koji su govorili o prisustvu Srba u Makedoniji od 602. do 1918. godine. Bio je nagla-šen zna'aj ovih krajeva za crkvenu istoriju, istorijske migracije i istoriju jezika. U 'lanku se nisu spominjali srpsko-bugarski rat i Bregalni'ka bitka 1913. godine. U okvirima Prvog svetskog rata spominjale su se bitke, ali ne i protivnici. Re' je o bitkama kod Kajmak'alana, Dobrog Polja, Nidže i Kožufa.47 U pozadini 'lanka vidi se Gruji%eva namera da pre%uti postojanje sukoba sa Bugarima oko Makedo-nije, zbog ideološke nepodobnosti pominjanja sukoba me+u slovenskim narodi-ma. Izgleda da je Gruji% spadao u pristalice jugoslovenstva koji su nameravali da se, politi'ki i kulturno, tokom vremena povežu sa slovenofilima iz Sofije, šire%i orbitu uticaja jugoslovenske ideologije prema inostranstvu.

$lanci neutralnog karaktera u Jugoslovenu politizovani su umetanjem odrednica u naslove da bi se pojedine teme 'vrš%e vezale uz poželjne ideološke sadržaje. Tako je Andrej Vrbacki pisao o politi'koj saradnji Srba i Slovaka na iz-borima za poslanike za skupštine Austrougarske monarhije 1860–1910. godine povezuju%i ih sa jugoslovenskom idejom u naslovu, iako se o njoj u 'lanku ništa

46 „P“, Jugoslovenska misao Ilije Garašanina, Jugosloven, br. 2, decembar 1931,

102–104. 47 Radoslav Gruji%, Istorisko-politi�ki i kulturni zna�aj Vardarske banovine, Jugosloven,

br. 3, januar 1932, 151–155.


nije pisalo.48 Istoriografija je bila pod stalnim pritiskom jugoslovenske ideje koja se nametala kao parametar istorijskog zna'aja, li'nosti i dešavanja. Tako shva%e-na istorijska nauka vodila je ka prekrajanju istorijske svesti stanovnika Kraljevi-ne, sa nenau'nim ciljem da se operacionalizovana politi'ka misao prikaže kao vekovni ideal.

Interpretacija društvenih pitanja

Pojedina socijalna pitanja nalazila su se u žiži zainteresovanosti ideologa

jugoslovenstva. Proces stvaranja jugoslovenske nacije, izjedna'avanje državnog zakonodavstva i ispitivanje rasnih temelja Jugoslovena, uz obnovu strana'kog ži-vota, 'inili su paletu ideologizovanih društvenih pitanja. Teorijske osnove stvara-nja „jugoslovenskog 'oveka“ izložio je Vladimir Dvornikovi%. Ocenjivao je da je stvaranje nacije bio dvostruki proces. Prvo se išlo od ideje ka državi, a onda od države ka naciji. Sagledavao je proces kroz prizmu socijalnog i kulturnog stepena razvoja naroda u državi i kroz razvoj jugoslovenskog nacionalizma. Po njegovim re'ima: „Naš narod u pore+enju sa zapadom socijalno je malne homogen. Preko 80% seljaštva, ostalo gra+anin, 'inovnik i radnik. Kulturno, mi se nalazimo na prelazu iz epsko-patrijarhalnog u moderno urbanisti'ki i tehni'ko industriski sta-dij. Naš najdublji i najširi socijalni problem je dizanje naše najogromnije staleške mase to jest seljaštva na viši kulturni i opšte-životni nivo. Svaka „klasna borba“ u smislu velikih industriskih sredina, u nas može samo da bude pokušaj vešta'kog importa. To naše socijalno jedinstvo daje najja'u unutrašnju organsku strukturu našeg nacionalnog jedinstva.“49

Iluzija o klasnoj homogenosti jugoslovenskog društva bila je jedna od karika u lancu lažnih predstava, koje je ideologija integralnog jugoslovenstva plasirala radi stvaranja ose%anja jedinstva nacije.50 Jugoslovenska nacija predsta-vljala se kao nužni nastavak jugoslovenske države. To je, po mišljenju Dvorniko-vi%a, bio prirodan proces koji nije u zakašnjenju, ali ga je trebalo ubrzati: „Nika-da do sada, u historiji nije nam se pružio povoljniji momenat, sa svima uslovima, da postanemo pred celim svetom, za 'ove'anstvo, jedna jedinica, jedna li'nost, jedna nacija jugoslovenska.“51

Na po'etku života, Kraljevina je bila zemlja sa šest razli'itih pravnih si-stema. To je stvaralo zbrku u javno pravnim i privatno pravnim odnosima. Pravni

48 Andrej Vrbacki, Slovaci i jugoslovenska ideja-politi�ka saradnja Srba i Slovaka u biv-

šoj Vojvodini, Jugosloven, br. 4, februar 1932, 227–230. 49 Vladimir Dvornikovi%, Mogu li se još danas u Evropi stvarati nove nacije?(Osnovni

sociološki problem Jugoslovenstva), Jugosloven, br. 1, novembar 1931, 6. 50 „Društvo Kraljevine SHS je u socijalnom pogledu bilo više nego raznovrsno: Vojvodi-

na je od kraja XVIII i u XIX veku upoznala institucije gra+anskog društva; Crna Gora je u Jugosla-viju ušla s plenskom strukturom; polufeudalne kategorije su se održavale u krajevima tek oslobo+e-nim od turske vlasti, na Kosovu i Metohiji, Sandžaku, Makedoniji, Bosni i Hercegovini. Ki'mu Sr-bije 'inilo je agrarno društvo sa seljaštvom maloparcelnog poseda, u sedmogodišnjim ratovima 1912–1918 biološki prore+eno, zaostalo i od državno-politi'kih struktura samo sebi prepušteno.“ – Branko Petranovi%, Jugoslovensko iskustvo srpske nacionalne integracije, Beograd 1993, 25.

51 Vladimir Dvornikovi%, Mogu li se još danas u Evropi stvarati nove nacije? (Osnovni sociološki problem Jugoslovenstva), Jugosloven, br. 1, novembar 1931, 8.


partikularizam se ose%ao u jugoslovenskoj državi sve do diktature.52 Takav nede-finisani pravni poredak ometao je nastojanja jugoslovenskih integralaca da u'vr-ste i oja'aju jedinstvo države jedinstvom naroda. Zbog toga su se pravni stru'nja-ci zalagali za hitno izjedna'avanje zakonodavstva jer su pravni sistemi slabili ju-goslovensku misao. Zapuštenost ovog problema izazivala je optužbe na ra'un prethodne parlamentarne vladavine. Tražio se jedinstven pravni poredak za celu zemlju. Posezalo se opet za zaklonom ideološkog sadržaja: „Jugoslovenska mi-sao diktovala je što skorije izjedna'enje zakonodavstva i stvaranje jednog jedin-stvenog pravnog poretka. U jednoj državi, gde živi jedan jugoslovenski narod, koji imade jednu vladu i jednog zakonodavca, nemogu%e je zamisliti, da ne po-stoje jedni zakoni. Ako je jedno delo u jednom pravnom podru'ju delikt, a u dru-gom nije; ako neko može u jednom pravnom podru'ju otvoriti radnju, a u dru-gom ne može; ako je neko u jednom pravnom podru'ju pravno sposoban, a u drugom nije; ako se na izvesne imovinske objekte može u jednom pravnom pod-ru'ju voditi ovrha, a u drugom ne može; ako je neko sa odre+enim brojem godina fizi'ki punoletan, u jednom pravnom podru'ju, a u drugom treba još nekoliko go-dina da sa'eka do fizi'ke punoletnosti, onda sva uveravanja o narodnom jedin-stvu, i sam fakat državnoga jedinstva sili prose'nog 'oveka, koji pravne finese ne poznaje, na razmišljanje i vodi ga pre do zaklju'ka, koji je u opreci sa našom na-rodnom i državnom misli, nego li da se njegovo mišljenje sa tom misli u celosti pokriva.“53 Ljudevit Auer, budu%i ministar u vladama Bogoljuba Jevti%a i Milana Stojadinovi%a, smatrao je da je stvaranje jedinstvenog zakonodavstva velika za-sluga režima diktature. Zahtevao je da se i dalje ubrzava proces donošenja zako-na koji bi omogu%ili stvaranje jedinstvene pravne svesti.

Antropologija je predstavljala nau'no polje koje je bilo tesno povezano sa ideološkim i politi'kim idejama, što se nije ni skrivalo: „Fiziologija i antropo-logija 'ine jednu jedinu nauku o 'oveku, 'ija su ispitivanja od neprocenjive kori-sti, jer se primenjuju u sportovima, u telesnom vaspitanju omladine, u vojsci, u racionalnoj ishrani, u medecini, itd. Rezultati tih ispitivanja ne služe nam dakle, isklju'ivo nauke radi, ve% imaju svoju prakti'nu vrednost, svoju primenu, i to na-ro'ito u oblicima savremenog života.“54 Veliki deo „jugoslovenskog naroda “ bio je produkt prastarih ukrštanja i uticaja, po Branimiru Malešu, i antropološki ne-poznat. Za njega je i rasni momenat bio bitan. Navodno su Jugosloveni pripadali pretežno dinarskoj i alpskoj rasi i sa'injavali su „dosta homogenu“ rasnu grupu.

52 „Kraljevina je u nasle+e dobila isparcelisan pravni sistem, odnosno pravni partikulari-

zam, koji se ogledao u paralelnom postojanju više pravnih podru'ja na istoj državnoj teritoriji: hr-vatsko-slovena'kog i dalmatinsko-slovena'kog, Vojvodine i Me+umurja, Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Raznoliki pravni sistemi uslovljavali su i nejedinstvenu primenu prava. Sa srpskim su živeli austrijsko, ma+arsko, šerijatsko i crnogorsko pravo. Strana i doma%a pravna pravila, mo-derna i arhai'na, verska i svetovna, nastavljala su da razdvajaju, umesto da spajaju. Staro pravo na-dživelo je slom državnih poredaka koji su ga utemeljili. U postoje%em pravnom mozaiku nije mo-gla da se stvori jedinstvena pravna svest niti osigura jednoobrazna zaštita pravne sigurnosti.“ – Branko Petranovi%, Istorija Jugoslavije1918–1988, knj. I, Beograd 1988, 51–52.

53 Ljudevit Auer, Izjedna�enje zakonodavstva i jugoslovenska misao, Jugosloven, br. 1, novembar 1931, 15.

54 Branimir Maleš, Dinarski tip i rasne odlike našega naroda, Jugosloven, br. 5, mart 1932, 258.


Potvr+ivalo se to antropometrijskim istraživanjima koja su se tako našla u funkci-ji dokazivanja narodnog jedinstva.55

Od veroispovesti koje su bile zastupljene u Kraljevini, Jugosloven je po-svetio pažnju samo muslimanskoj sa namerom da se i njeni pripadnici privuku u krug pristalica jugoslovenstva. Kategorija muslimanskih veleposednika imala je jake razloge za nezadovoljstvo jugoslovenskom državom, zbog sprovo+enja agrarne reforme.56 Takozvano bosanstvo, kao civilizacijski i politi'ki relikt, optu-živalo se za navodni nedostatak jugoslovenske svesti kod muslimana. Društvena izolacija, zastareli obi'aji i verski romantizam predstavljali su prepreku progresu muslimanskog stanovništva. Kako je Hamza Humo pisao: „Šta još nedostaje na-šim muslimanima za slobodan progres? Odgovor i na ovo pitanje usko je skop'a-no sa tradicijom. To je ona praznina koju smo pomenuli; odsustvo nacionalne svesti. Dokle god zajednica, u kojoj i oni žive, ose%a se nacionalno i deluje u tom pravcu, 'lanovi te zajednice ose%a%e taj nedostatak kod naših muslimana, nedo-statak koji je 'esto puta u stanju da razbije zajedni'ke akcije, bilo na zajedni'koj ekonomskoj ili kulturnoj saradnji. Kad pomenemo 'injenicu da su muslimani i ekonomski najzaostaliji, bi%e nam još jasnije koliko oni gube zbog toga svog ne-dostatka.“57 Po njegovom mišljenju, tre%a intelektualna generacija muslimana tre-balo je da probudi muslimansku nacionalnu svest. Humo se zalagao da se nacio-nalna svest, koja ide pre jugoslovenske, bazira na prihvatanju srpskih, a ne hrvat-skih plemenskih tradicija.58 Kao dokaz za bliskost muslimanskog i srpskog življa navodio je narodne pesme i sli'an mentalitet. Jugoslovenstvo, po Humu, još nije dobilo svoj sadržaj i predstavljalo je novost i za nacionalno svesna plemena. Ose-%anje pripadnosti Jugoslovenima su imali samo oni koji su radili na stvaranju i snaženju ideologije.

Obnavljanje politi'kog života u Kraljevini po'elo se pratiti u Jugoslove-nu od decembra 1931. sa komentarima novembarskih izbora. O njima se pisalo kao o navodnoj potvrdi šestojanuarske politike i podrške koju je ta politika imala

55 To je dalje vodilo ka eskalaciji rasnih teorija i problema što je dovelo do toga da su „pristalice integralnog jugoslovenstva su, jednim svojim delom, neminovno iskliznule sa nacional-nog programa u nacionalisti'ko i šovinisti'ko i sa pozicija o rasnom u teorije rasizma, 'ime su se uklopile u duhovnu klimu Evrope tridesetih godina.“ – Ljubodrag Dimi%, Kulturna politika i mo-dernizacija jugoslovenskog društva 1918–1941 (mogu�nosti i ograni�enja), zbornik Srbija u mo-dernizacijskim procesima XX veka, Beograd 1994, 200.

56 „Agrarnom reformom u Bosni i Hercegovini pogo+eni su i posednici drugih religija. Me+utim njihov broj vrlo je neznatan u odnosu prema muslimanima. Tako je, na primer, od celo-kupnog broja zemljovlasnika sa kmetovima otpadalo na muslimane 91,15%, a na druge 8,75%. Isto tako jedan deo muslimana koristio se agrarnom reformom, ali njihov broj u pore+enju sa pripadni-cima drugih religija vrlo je mali. Dovoljno je u prilog toga navesti slede%e podatke iz kojih se vidi da je procenat kmetova muslimana iznosio 4,15%, a procenat kod drugih religija 95,85% od celo-kupnoga broja kmetova. Posledice agrarne reforme bile su teške. Nekoliko godina po njenom reše-nju dobar deo bivših posednika pada u siromaštvo. Oni nisu mogli da se sna+u u novo nastalim pri-likama i da izvrše preorijentaciju u na'inu života.“ – Mehmed Begovi%, Muslimani u Bosni i Herce-govini, Beograd 1938, 7–8.

57 Hamza Humo, Tradicija i progres naših muslimana, Jugosloven, br. 3, januar 1932, 136. 58 Teza o nacionalnoj neizdiferenciranosti muslimana protezala se kod nekih autora do

kraja perioda Kraljevine: „Muslimani u Bosni i Hercegovini nalaze se danas pred pitanjem, da li da idu preko srpskog i hrvatskog posebnog nacionalizma ka ideji širokog jugoslovenskog nacionali-zma ili da se odmah opredele za široki jugoslovenski nacionalizam. Rešenje ovoga pitanja zavisi%e u glavnom od politi'kih odnosa izme+u Srba i Hrvata.“ – M. Begovi%, n. d., 37.


kod masa. Izbegavala se svaka asocijacija koja bi 'itaoca navela na misao o neu-spehu nametnutog sistema vrednosti: „Ta politika pozitivnog i stvarala'kog rada rešila je za dve i po godine u glavnom sva osnovna politi'ka i nacionalna pitanja: obezbedila državno i narodno jedinstvo i o'uvala državnu celinu, izvela najkrup-nije reforme, zavela mir i slogu i stvorila uslove za svaki napredak i razvitak.“59 Državno ure+enje i nacionalno pitanje smatrali su se rešenim problemima. Rezul-tati izbora poslužili su kao alibi za dalje funkcionisanje ideološkog sistema: „Ju-goslovenstvo je pobedilo, narod je Jugoslovenstvo priznao kao osnovnu misao i dogmu naše državne i nacionalne politike; pobedilo je državno ure+enje zasnova-no na Ustavu od 3 septembra 1931 koji pruža najve%e jemstvo za narodno jedin-stvo i državnu celinu, pobedila je misao koja nas je vodila vekovima u borbi za oslobo+enje i ujedinjenje. Pobedio je duh zajednice nad starim sitni'arskim du-hom inadžijskog karaktera punog prkosa."60 Insistiralo se na obrazloženju da je izlazak velikog broja bira'a (2.342.520 od registrovanih 3.483.340) predstavljao podršku integralnom jugoslovenstvu.61 U stvarnosti, oktroisani Ustav, novembar-ski izbori i osnivanje Jugoslovenske radikalne selja'ke demokratije (JRSD) bili su pokušaji proširivanja politi'ke osnove diktature poljuljane pasivnim otporom zabranjenih politi'kih stranaka. Kada se tome doda da nije bilo sloge ni u izolo-vanim redovima pristalica jugoslovenske ideje, uz pokušaje internacionalizacije hrvatskog pitanja, postaju jasniji razlozi „omekšavanja“ diktature integralaca, po-gotovu što su se takvi koraci preporu'ivali iz inostranstva.

Analiza ideološkog jezika Pisanim jezikom iskazivala se društvena stvarnost ili vizija poželjne

društvene stvarnosti. Politi'ki sistem je bio zainteresovan za jezik, jer preko nje-gove kontrole on kontroliše stvarnost. Primenom novih re'i i promenom zna'enja starih pojmova uspostavlja se politi'ka komunikacija. Jezik je istovremeno bio etapni cilj pa se nastojanjem na njegovom ujedna'avanju želelo do%i do kreiranja jezika koji bi izvršio ideološko obrazovanje nacije u 'emu je jezik kao sredstvo trebalo da odigra odlu'uju%u ulogu. Lingvisti su prime%ivali vezu izme+u istorij-skih pojava, procesa, doga+aja i jezi'kih promena, ali je nisu dublje prou'avali.62

Analizom jezika u 'lancima Jugoslovena dolazi se do preciznijeg vi+enja artikulacije kodova politi'ke komunikacije za vreme diktature. Politi'ki mit je-dinstva jugoslovenskog naroda 'inio je osnovnu komponentu jugoslovenske ide-ologije, kako zbog opravdanja autoritarnog sistema, tako i zbog pružanja pozitiv-

59 (Ur.), Pobeda, Jugosloven, br. 2, decembar 1931, 65. 60 Isto, 65–66. 61 N., Unutrašnjepoliti�ki pregled, Jugosloven, br. 2, decembar 1931, 109. 62 „Zašto je nasilna puristi'ka reforma jezika i pravopisa redovno jedna od prvih stvari

koje na planu unutrašnje politike preduzimaju diktatorski, šovinisti'ki i rasisti'ki režimi? Kako iz-gledaju, u istorijskoj perspektivi, lingvisti'ki korelati politi'kog unitarizma, odnosno separatizma? Ovakva pitanja lako bi se umnožila, ali se na njima ne možemo zadržavati.“ – Ranko Bugarski, Je-zik i lingvistika, Beograd 1972, 137.


ne slike o budu%nosti i opravdanosti jugoslovenske ideje. Usvajanje jezi'ke teori-je nacije postalo je mo%no oružje u kreiranju ideoloških tokova.63 To se posebno odrazilo na oblast književnojezi'ke politike.64

Samo ime 'asopisa Jugosloven definisalo je kategoriju ljudi kojima je bio namenjen u svrhu stvaranja jedinstvene ideološke baze za kreiranje nove na-cije. Zajedni'ko svim 'lancima u Jugoslovenu bio je na'in formulisanja ideološ-kih re'enica. Svi autori su upotrebljavali pridev „jugoslovenski,“ do te mere da je 'esto optere%ivao 'lanke. Naslovi 'lanaka „Jugoslovenska misao Ilije Garašani-na“, „U'iteljstvo i jugoslovenstvo“, „Jugoslovenski bakropisci i grafi'ki pokret“, „Jedinstvo jugoslovenske književnosti“, „Izjedna'enje zakonodavstva i jugoslo-venska misao“, „Jugoslovenstvo i osnovna škola“ itd. pokazivali su prenaglaša-vanje ideologije u svim sferama života. Takva upotreba jezika dovodila je do na-slova 'lanaka koji su bili politizovani i u suprotnosti sa sadržajem:„Slovaci i ju-goslovenska ideja“ (radilo se o politi'koj saradnji Srba i Slovaka u Vojvodini bez ikakvog pominjanja jugoslovenske ideje), „Jugoslovenski nacionalizam i jugoslo-venski agrarizam“ koji je po tematici 'lanak o kulturnoj problematici a ne o pro-blemima agrara. Davanje negativnih konotacija, vrednosno neutralnim izrazima, kao što su „partijski režim“ ili „plemenske ideologije“ pokušaj je dezavuisanja politi'kog zna'enja koje su ti termini imali u doba parlamentarizma. Re'i „jugo-slovenska duša“ i „jugoslovenski duh“ bili su izrazi težnje ka mistifikaciji ideo-loškog re'nika i pokazuju tadašnju želju za prodorom u duhovne sfere življenja.

Analizom nameravanog efekta, koje su 'lanci trebali da proizvedu kod 'itala'ke publike, može se uo'iti visoki nivo ideologizacije. Prema modelu Stje-pana Gredelja, kategorija nameravanog efekta zasniva se na proceni namera auto-ra teksta. Prema predmetu tekstova se procenjuje kakav uticaj autor teksta želi da izvrši na 'itaoca: da informiše o predmetu, da glorifikuje odre+ene pojave, da mobiliše 'itala'ku publiku, da omalovaži predmet ili da izvrši artikulaciju njego-ve kritike. Ovakva podela prema Stjepanu Gredelju vrši se na osnovu opšte into-nacije teksta.65 Ispitivanje intonacije 'lanka u Jugoslovenu dovodi do zaklju'aka da stvaranje negativne slike odba'enih politi'kih vrednosti nije imalo prioritet za pisce. Usredsredili su se na pozitivne poruke i na prizivanje svetle budu%nosti.

63 „Na ovom našem jugoslovenskom prostoru dugo je bila aktuelna jezi'ka teorija nacije,

po kojoj je jezik bio gotovo konstitutivni faktor njen. Trebalo bi, svakako, svestranije ispitati nasta-nak, poreklo te teorije u našoj sredini. Zanimljivo je da su u prošlosti naciju na jezik svodili austro-marksisti. Na tim osnovama utemeljivali su kod nas u prošlom veku, znatno pre austromarksista, te-oriju nacije Vuk Karadži%, Ilirski pokret i cela plejada najistaknutijih (jugo) slovenskih filologa. Ni-je stoga 'udo što je u kraljevini Jugoslaviji ta jezi'ka teorija nacije bila oberu'ke prihva%ena kao zvani'na doktrina. Na njoj je, svakako, bilo najlakše graditi režimsku politiku etni'ke asimilacije i mit o jednom jugoslovenskom narodu, od tri plemena istog naroda i sl.“ – Slavko Vukomanovi%, Jezik, društvo, nacija, Beograd, 1987, 49–50.

64 „Parola „Podigli smo Jugoslaviju, podignimo Jugoslovene“ posredno se ticala i jezika. Njome se apelovalo na svo stanovništvo, a posebno na inteligenciju, da po'ne raditi na „unutarnjoj organizaciji u svojem duhu, u svojoj svijesti, u osje%aju svoje dužnosti“. Smatralo se da su ujedinje-njem ste'ena sva prava koja su u prethodnim vekovima uskra%ivana jugoslovenskim narodima i da je sada trebalo vršiti dužnosti koje su iz tih prava proisticala. Po mišljenju jugoslovenskih idealista, jedna od prioritetnih dužnosti bila je „ujedinjenje u jeziku i pismu.“ – Ljubodrag Dimi%, Književno-jezi�ka politika u Kraljevini Jugoslaviji 1918–1941, Istorijski glasnik, br. 1–2, Beograd 1993, 58.

65 O tome: Stjepan Gredelj, S onu stranu ogledala, Beograd 1986, 24–25.


Kategorije nameravanog efekta Prisutnost kategorije

u procentima informacija 8,33 % glorifikacija 66,66 % mobilizacija 'itala'ke publike 45,83 % omalovažavanje 0 % kriti'ka artikulacija 29,16 %

Tabela 1 – Efekat tekstova u �asopisu Jugosloven Iz tabele 1 vidi se da su efekti tekstova bili uglavnom usmereni ka glori-

fikaciji i mobilizaciji 'itala'ke publike. Tendenciozna kriti'ka artikulacija bila je na tre%em mestu. Nisu postojali 'lanci koji su omalovažavaju%e tretirali temu, a skala informisanosti bila je niska. Analizom tekstova može se do%i do podataka koji pokazuju da je u njima broj simbola (klju'nih re'i koje daju ideološku i in-formativnu vrednost 'lanku) u najve%em broju napisa bio previsok da bi omogu-%avao normalan informativni efekat. Psihološka istraživanja su pokazala da je granica normalne informisanosti teksta sedam simbola po 'lanku.66 U Jugoslove-nu broj simbola, tabelarno prikazan, izgleda ovako:

Autor 'lanka Naziv 'lanka Broj

simbola u 'lanku

Radoslav Gruji% Istorijsko-politi'ki i kulturni zna'aj Vardarske banovine

45

Hamza Humo Tradicija i progres naših muslimana 29 L. #ur'i% Srednja škola i jugoslovenska misao 18 Kam. Miloševi% Jugoslovenstvo i osnovna škola 16 N. JRSD 16 Bogumil Vošnjak Jugoslovenski nacionalizam i jugoslovenski

agrarizam 14

Fedor Niki% Novim putevima 13 Albe Kunti% Akademska omladina i narod 13 T. Nikoli% U'iteljstvo i jugoslovenstvo 12 Ljudevit Auer Izjedna'enje zakonodavstva i jugoslovenska mi-

sao 12

Ferdo Šiši% Nešto o imenu jugoslovenskom 12 Stevan Mihaldži% Nešto o po'etku ideje jedinstva Jugoslovena 11 Vladimir Dvornikovi% Mogu li se još danas u Evropi stvarati nove na-

cije? 10

P. Jugoslovenska misao Ilije Garašanina 10 Branimir Maleš Organizacija telesnog vaspitanja 9 Fedor Niki% Pobeda 8 Ilija Mamuzi% Slavonstvo i jugoslovenstvo 8

Tabela 2 – Broj simbola u pojedina�nim �lancima

66 Isto.


U tabelu 2 uneti su samo 'lanci sa preko sedam simbola. Veliki broj 'la-naka po broju simbola prelazio je granicu normalne informisanosti teksta. To zna'i da je osnovna namera autora 'lanaka bila ube+ivanje na uštrb informisanja o datoj temi. U 'lancima su bili zastupljeni mnogobrojni simboli, a me+u njima važnu ulogu su imali ideološki pojmovi 'ija u'estalost, tabelarno prikazana, u po-jedina'nim 'lancima izgleda ovako:

Ideološki pojam Broj

tekstovaU'estalost pojmova u pojedina'-nim tekstovima

Ukupno se pojav-ljuje

jugoslovenstvo 14 18,1,5,2,2,6,1,1,1,1,14,2,3,1 58 Jugosloveni 14 4,2,1,5,8,1,1,1,3,5,4,2,1,3 41 jugoslovenska država 8 4,3,2,2,2,13,1,2 29 jugoslovenska misao 10 3,1,2,4,4,1,6,4,2,1 28 jugoslovenska kultura 5 2,5,2,2,1 12 jugoslovenska ideja 6 1,3,1,1,2,1 9 jugoslovenski nacionalizam 2 6,1 7 jugoslovenska državna svest

3 2,1,4 7

jugoslovenska nacija 2 4,2 6 jugoslovenska književnost 1 5 5 integralno jugoslovenstvo 2 1,1 2

Tabela 3 – U�estalost ideoloških pojmova u �lancima pojedina�no i ukupno Ideološki pojmovi su predstavljali glavni oslonac u kreiranju ideološke

svesti što se vidi iz tabele 3 u kojoj su popisani. Njihova u'estalost u pojedina'-nim 'lancima bila je neravnomernija od pojmova u ukupnom zbiru. Pojmovi raz-li'ite važnosti nejednako su se i neadekvatno koristili. „Jugoslovenstvo“ je kao pojam bilo idealna ideološka kategorija, kroz 'iju se prizmu pokušavao sagledati celokupan život društva. Forsiranje veze umetnosti sa ideološkim postulatima ne-dvosmisleno ukazuje na tendenciju kontrolisanja javnog i kulturnog života. Poje-dini termini (jugoslovenstvo i država) imali su veliki broj pojavljivanja u jednom 'lanku, a to je uticalo na visoko mesto upotrebljivosti. Re'i „jugoslovenstvo“ i „jugoslovenska svest“ u nekim 'lancima više su pominjani od „jugoslovenske dr-žave“ ili „Jugoslavije“. „Kulturno jedinstvo“ za neke pisce je bilo važnije od „dr-žavnog jedinstva“. To je pokazatelj nesaglasnosti me+u autorima 'lanaka koji su pojmovi bili nezaobilazni u formiranju ideologije.

Jezik ideologije stvarao se „u hodu“ što objašnjava terminološke nepreci-znosti, nedore'enosti i apsurdnosti nekih re'i. Oskudnost izraza u politi'kom re'-niku jugoslovenske ideologije verovatno je bilo plod niske komunikativnosti sre-dine u kojoj je Jugosloven izlazio i jednim delom posledica kratkog vremenskog perioda upotrebe ideologije integralnog jugoslovenstva.


Ljubomir Petrovi%

THE QUEST FOR THE INVENTED REALITY: YUGOSLAV IDENTITY IN THE JOURNAL „THE YUGOSLAV“ 1931–1932

Summary The period of the royal dictatorship in Yugoslavia (1929–1934) was cha-

racterized with the quest for cultural concepts to abosultize the ideology through the imposition of the one-sided understanding of the political aspect of art.. Ho-wever, not even the decisive supporters of the Yugoslav idea were of shared opi-nion regarding the means and the pace of the cultural unification. Both scholarly and publicist historiography was engaged in proving the ancient character of Yugoslavism, sidetracking hence its real development in the 20th century. Tire-less political activity of Jovan Skerli% or the functioning of the Yugoslav Board were not subjects of analysis, leaving out of the sight the most fruitful epoch of the Yugoslav idea. That was causing the lack of consciousness and knowledge of the real importance of the idea in the eve of the First World War and during the war.

Anthropology was employed in order to emphasize the homogeneity of the „Yugoslav race“. In order to familiarize the population with such concept, there was an ongoing quest for the social strata which could be reached with such ideology (f.e, the population of Muslim origin). The attempt was also made to revitalize the political life by creating a pretense of political parties to cater to the economical and social needs of the society. All those actions were followed with the strong ideological thrust in the realm of language, with the purpose of shaping the communication between the government and the masses. Such langu-age was deficient in formulating the ideological goals, which was a consequence of the competition between the concepts of resolving the cultural and political problems of the state.

The unsolvable problems that the ideology of the integral Yugoslavism was facing are analyzed in all the articles in the journal Jugosloven (The Yugol-sav). The problems could not be solved in part due to the discord in the ranks of Yugoslavists, and partly due to the inability to secure the strong state and unified nation through the one-sided ideological imposition. The activity of this short-li-ved journal is an indirect proof of the ungrounded character of the Yugoslav ideology in socially heterogeneous, traditional society of the Kingdom of Yugo-slavia.

KOSTA NIKOLI#, nau'ni savetnik 327(450)"1941/1943" Institut za savremenu istoriju 94(497.1)"1941/1943" Beograd, Trg Nikole Paši%a 11 323.1(=163.41)(497.1)"1941/1943"

ITALIJANI I SRPSKI ROJALISTI�KI POKRET U JUGOSLAVIJI 1941–1943�

APSTRAKT: U tekstu se analizira politika italijanskih vlasti, vojnih i ci-vilnih, prema srpskom nacionalnom, rojalisti�kom pokretu na teritoriji okupirane Kraljevine Jugoslavije. U centru pažnje je promena italijanske politike od leta i jeseni 1941, ali i njen razvoj sve do kapitulacije 1943. godine. Ta politika se izražavala kroz složene odnose u trouglu: Italija – srpski nacionalni pokret – službeni Zagreb. Italijanska politika u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu zasnivala se na

dve osnovne namere: 1) da Nezavisnu Državu Hrvatsku u potpunosti stavi u svo-ju interesnu sferu i pod svoj uticaj; 2) da se pruži zaštita srpskom narodu od us-taškog genocida i pomogne srpski nacionalni, rojalisti'ki pokret, što je bilo u funkciji ostvarenja dugoro'nih politi'kih ciljeva predvi+enih za period posle o'e-kivanog sloma osovinske koalicije u ratu.

Da %e se italijanski interesi sukobljavati sa hrvatskim, bilo je vidljivo još od samih po'etaka života Nezavisne Države Hrvatske. Ante Paveli% se ve% u junu 1941. žalio nema'kom opunomo%enom generalu u Zagrebu, generalu Glezu fon Horstenau, kako Italija želi da uspostavi svoju upravu na teritoriji od Drine preko Goražda do Višegrada i da Crnoj Gori priklju'i Trebinje, Bile%u, Gacko i Fo'u. Poslanik Kraljevine Italije u NDH Antonio Kazertano (Antonio Casertano) naja-vio je, prilikom predaje akreditiva 3. jula, teritorijalno smanjenje hrvatske države u južnoj Bosni i Hercegovini. General Horstenau je to ocenio kao „logi�an na-stavak jedne bezumne politike koja Italiju tera na isto�nu obalu Jadrana i koja �e, ako ne pretrpi nikakve revizije, predstavljati stalnu opasnost jednog novog evropskog poretka“. Osim toga, Ministarstvo spoljnih poslova Italije tražilo je znatno pomeranje demarkacione linije izme+u nema'kih i italijanskih snaga u Sandžaku ka severu, što bi predstavljalo „novi teški udarac za hrvatsku državu


rodni položaj i unutrašnji razvoj Srbije i Jugoslavije 1921–1991 (br. 147039), koji finansira Mini-starstvo nauke Republike Srbije.

Kosta Nikoli% Istorija 20. veka, 1/2007 58

koja se ionako nalazi u teškim poro+ajnim mukama“. General Horstenau izvestio je komandu Jugoistoka da Musolini zahteva i teritoriju u gornjem toku Drine i pripajanje celog Sandžaka Crnoj Gori.1

Do zna'ajnog zaokreta u italijanskoj strategiji na njenoj okupacionoj teri-toriji prvo je došlo posle sloma ustanka u Crnoj Gori. Ustanak je ugušen ve% 12. avgusta kada je italijanska vojska uspela da ovlada svim naseljima i saobra%ajni-cama, odbacuju%i razbijene i pokolebane ustani'ke jedinice u planinske krajeve. Ipak, to je istovremeno bio i po'etak kraja jedne politike i politi'kog sistema koji je trebalo da ostvare visoki civilni komesar S. Macolini (Serafino Mazzolini) i cr-nogorski separatisti. Od tada po'inje italijanska politika približavanja Srbima koju %e voditi generalni guverner Crne Gore Aleksandar Pircio Biroli (Alesandro Pircio Birolli). Relativno podnošljiv režim okupacije koji su Italijani uspostavili u Crnoj Gori da bi sebe predstavili kao prijatelje koji Crnogorcima donose oslobo+enje od „velikosrpske hegemonije“, bio je u raskoraku sa teritorijalnim gubicima sa kojima je Crna Gora veoma brzo suo'ena. Jednostranim odlukama teritorija Crne Gore umanjena je za Boku Kotorsku, koju je anektirala Italija, dok su Ulcinj, kao i delo-vi podgori'kog, andrijevi'kog i beranskog sreza pripojeni „Velikoj Albaniji“.2

Iz tih razloga Pircio Biroli je predlagao promenu italijanske politike pre-ma Crnoj Gori. On je ve% 12. avgusta pisao da su „od svih balkanskih naroda Sr-bi, bez obzira na njihov surov karakter, još najbolji. Hrvati su podli i dvoli�ni, pravi licemeri i kukavice, nasuprot ratni�kom i viteškom duhu Srba i Crnogora-ca. Celishodnije je u nacionalnim stremljenjima podržavati Srbe i Crnogorce, ne-go Hrvate ili Albance. Svi su, više ili manje nepouzdani, ali najmanje nepouzdani još uvek su Srbi“.3

Pircio Biroli je, kao nosilac najviše vojne i civilne vlasti u Crnoj Gori, napustio politiku oslonca na crnogorske separatiste i tražio je saradnju sa politi'-kim snagama koje su tradicionalno bile povezane sa Srbijom, smatraju%i da bi ti-me porasla privla'na mo% Italije me+u Srbima uopšte.4 U tom kontekstu treba tu-ma'iti i njegov predlog da se Crna Gora teritorijalno proširi Metohijom, Sandža-kom i zapadnim pojasom do Drine.5

Na drugoj strani okupirane Jugoslavije ve% je besneo ustaški pogrom pre-ma srpskom narodu. Ustaški zlo'ini i srpska pobuna otvorili su i pitanje redefini-sanja italijanske politike na ovoj teritoriji. Italijanske vojne vlasti ne samo da su spre'avale ustaše u 'injenju novih zlo'ina, ve% su sprovodile i istragu zbog ve% u'injenih. O tome je general Horstenau izvestio Vrhovnu komandu Vermahta: „Pronalaženjem i otkopavanjem leševa, Italijani su stekli simpatije ne samo srp-skog, ve� i hrvatskog stanovništva“.6 Stoga je stanje u italijanskoj okupacionoj zoni bilo daleko podnošljivije za Srbe.

1 Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodila�kom ratu naroda i narodnosti Ju-

goslavije (dalje: Zbornik NOR-a), XII-1, Beograd 1973, 188–189. 2 Dragan S. Nenezi%, Jugoslovenske oblasti pod Italijom 1941–1943, Beograd 1999, 81–82. 3 Zbornik NOR-a, XIII-1, Beograd 1969, 258. 4 D. Nenezi%, Jugoslovenske oblasti pod Italijom, 97. 5 Zbornik NOR-a, XIII-1, 259. 6 Vasa Kazimirovi%, NDH u svetlosti dokumenata i dnevnika Gleza fon Horstenau, Beo-

grad 1987, 120.

Italijani i srpski rojalisti�ki pokret u Jugoslaviji 1941–1943 59

Srpski narod na grani'nom podru'ju izme+u Bosne i Hrvatske (Lika, Ba-nija, Kordun i Bosanska krajina) masovno je bežao u krajeve pod italijanskom kontrolom, u Dalmaciju i južnu Hercegovinu. Mnogi italijanski oficiri i vojnici otvoreno su pomagali prelazak srpskih izbeglica. Brzo se saznalo da „Italijan 'u-va Srbe“. Italijanska komanda je ne samo primala izbeglice, ve% je dopuštala da se na njenoj okupacionoj oblasti obrazuju srpske vojne jedinice.7 Doga+alo se da su Italijani naprosto otimali Srbe od sigurne smrti koju su im spremale ustaše.

Hrvatske vlasti su se žalile na postupke italijanske vojske još za vreme junskog ustanka u Hercegovini: „Odnosi sa njema�kim trupama najsrda�niji, do-�im se prema Talijanima osje�a nepovjerenje zbog spre�avanja rada naših vlasti i oružništva i favoriziranja pravoslavnog življa“.8 Ve% sredinom jula 1941, izbili su prvi incidenti u italijansko-hrvatskim odnosima, 'ak i oružani: 13. jula u Vr-bovskom je ubijen jedan ustaša, a 17. jula ustaše su pucale na jednu italijansku pešadijsku jedinicu. Hrvatske vlasti su tvrdile da je do opšte napetosti u NDH došlo zbog blagonaklonog stava Italijana prema Srbima i Jevrejima. O politici NDH prema srpskom narodu, Kazertano je 19. jula izvestio: „Desilo se da su že-ne i deca ubijani za odmazdu prema muževima i o�evima, da su majke primora-vane da prisustvuju streljanjima svoje dece i sve to nao�igled naših trupa koje ne mogu da shvate niti da opravdaju ovakav postupak. Mora se priznati da mi nijed-nom nismo intervenisali neopravdano“.9

Razbuktavanje srpskog ustanka dodatno je iskomplikovalo odnos Italija-na i Zagreba. Ustanak koji je u junu i julu zahvatio ve%i deo Like, Korduna, Bo-sanske krajine, severne Dalmacije i isto'ne Hercegovine razbio je, gotovo u pot-punosti, ustašku vlast na podru'jima koja su im Italijani prepustili u svojoj oku-pacionoj zoni posle potpisivanja Rimskog sporazuma 18. maja 1941.10 Komanda 2. italijanske armije tražila je na'in za smirenje naroda. Kao najbolje rešenje predloženo je proširenje anektirane zone na sever, 'ime bi se obuhvatio ve%i deo teritorija koje su naseljavali Srbi. Generalštab 2. armije doneo je 15. avgusta od-luku o zauzimanju demilitarizovane zone u NDH.11

Italijani su vrlo brzo uvideli da bi srpski ustanici, ukoliko ih pridobiju za sebe, mogli da budu važan faktor i u pacifikaciji ovih oblasti, ali i zna'ajan save-znik u slabljenju ustaške države i suzbijanju njenih pretenzija u jadranskom obal-skom pojasu. Italijanske vlasti su smatrale ustaše glavnim krivcem za ustanak, pa su predvi+ale uklanjanje njihove vlasti, prvo iz demilitarizovane, kasnije i iz Tre-%e zone. Pošto su ustanici razbili ustašku vlast u gotovo svim srpskim krajevima, politi'ki vrh NDH bio je prinu+en da prihvati reokupaciju demilitarizovane zone i italijanske uslove koje je 26. avgusta u Zagrebu izdiktirao general Ambrozio, komandant 2. armije: komanda ove armije, po'evši od 7. septembra, preuzima svu vojnu i civilnu vlast. Organi NDH pozvani su da sara+uju, ali ne%e imati ni-

7 Živko Topalovi%, Kako su komunisti dograbili vlast u Jugoslaviji, London 1964, 48. 8 Zbornik NOR-a, IV-1, Beograd 1951, 514. Izvod iz izveštaja zapovjedništva 4. oružni�-

ke pukovnije od 28. juna 1941. 9 Zbornik NOR-a, XII-1, 171–172. 10 D. Nenezi%, Jugoslovenske oblasti pod Italijom, 98. 11 Slobodan Miloševi%, Nema�ko-italijanski odnosi na teritoriji okupirane Jugoslavije,

Beograd 1992, 175.


kakvih upravnih funkcija; sva pitanja javnog poretka regulisa%e isklju'ivo itali-janske vojne komande; do 1. septembra sve vojne trupe NDH pot'ini%e se ko-mandi 2. armije, s tim da ne mogu vršiti nikakve pokrete u unutrašnjost zone, niti smeju preduzimati akcije 'iš%enja ili bilo kakve druge akcije protiv ustanika; sve ustaške jedinice moraju do 1. septembra da napuste zonu.12

Svoju kasniju politiku na tom prostoru, Italijani %e graditi na tri osnovna principa: predavanje upravne vlasti Srbima u mestima koja oni ve%inski naseljava-ju, povratak prognanog srpskog stanovništva i odlazak ustaša. U svakom slu'aju dolazi do smirenja ustaškog terora, a nova italijanska politika otvori%e samu suštinu pitanja odnosa srpskog naroda prema njoj, što %e dovesti i do, izme+u ostalog, ras-kola sa prokomunisti'kim ustanicima. Po'etkom septembra, general Horstenau obaveštava komandu Jugoistoka da su hrvatsko-italijanski odnosi i dalje zategnuti i da se „neprijateljstvo Hrvata prema Italijanima ponovo vra�a kroz razli�ite po-stupke i zahteve Srba u okupiranoj oblasti. Neki postupci Italijana u korist (srp-skog) naroda, dovode do delimi�nog rasformiranja ustaša“.13 Cela oblast od $aj-ni'a do Goražda pripojena je italijanskoj zoni, a u NDH je postojala zabrinutost da %e Italija okupirati celu zemlju. Shodno takvom razvoju doga+aja, ustani'ka dejstva po-ja'ana su u nema'koj okupacionoj zoni. Borbe ve%eg obima („od strane 'etnika“) vo-+ene su na prostoru: Derventa – Doboj – Tuzla, kao i kod Mrkonji% Grada.14

Obustavljanje italijanske podrške ustašama u Lici, severnoj Dalmaciji, Trome+i i Hercegovini, objektivno je stvorilo novu poziciju za srpski nacionalni pokret na ovim prostorima koju je on nastojao da iskoristi za biološko spasavanje srpskog naroda. Kako isti'e Ivan Avakumovi%, komanda 2. italijanske armije nije verovala da je fašizam u stvarnom interesu Italije i italijanskog naroda i od tada po'inje raskol koji %e imati odlu'uju%e posledice na rat u tom delu Jugoslavije. Prvi zna'ajniji znak stvarne promene italijanske politike prema srpskom narodu ispoljio se ve% po'etkom septembra 1941: komanda 2. armije preuzela je upravnu vlast, a ustaške snage ili razoružala ili proterala na sever. Samim tim, na prostoru južno od italijansko-nema'ke demarkacione linije prestali su, ili se bar zna'ajno smanjili, pokolji Srba.15

Komandant italijanske 2. armije izdao je 7. septembra proglas srpskom stanovništvu u kome ga je obavestio da je preuzeo vojnu i civilnu vlast u zoni i pozvao „sve one koji su iz ma kojih razloga napustili svoje domove da se vrate ku%ama, jer im italijanske jedinice garantuju sigurnost, slobodu i imovinu“.16 Pre-živeli Srbi i njihove vo+e smatrali su da je prva faza borbe tada uspešno okon'a-na: pošto su ustaše bili najve%i neprijatelj, prevladalo je mišljenje da je italijanska vojska daleko manja opasnost, pa je trebalo obustaviti borbu protiv nje.

Srpski prvaci smatrali su da je reokupacija delova hrvatske ustaške drža-ve na kojima su živeli Srbi najbolje ratno rešenje za biološki opstanak naroda. U narednoj fazi bi%e traženo da se ugrožena podru'ja pripoje Italiji ili da se Italija

12 D. Nenezi%, Jugoslovenske oblasti pod Italijom, 100. 13 Zbornik NOR-a, XII-1, 348–349. 14 Isto. 15 �� >� �[, �� , �� 2004, 48–49. 16 Navedeno prema: D. Nenezi%, Jugoslovenske oblasti pod Italijom, 101.


izbori za autonomiju Srba u NDH pod svojim pokroviteljstvom. Zbog toga se ve-lika ve%ina 'etnika povla'i u svoja sela i prelazi na teritorijalni na'in ratovanja. Relativno miran život i minimum životnih potreba što su posle krvavog ustaš-kog pira i velikog stradanja naroda nudili Italijani, pasivizirali su veliki deo ustanika.

Dolaskom generala Marija Roate za komandanta 2. armije armije, janua-ra 1942, po'inju da se naziru obrisi politi'ke strategije za vreme koje %e do%i po-sle sloma nacizma – Srbi su bili potrebni kao most prema zapadnim saveznicima. Tako su Nemci i ustaše morali da, kako isti'e Dragan Nenezi%, trpe, kako se nji-ma 'inilo, apsurdno ponašanje jednog savezni'kog generala koji je javno obla'io, naoružavao, pla%ao i svrstavao u svoje jedinice ljude njima neprijateljski raspolo-žene koji %e, 'im im se bude pružila zgodna prilika, povesti borbu protiv njih.17 Tako je po'ela komplikovana i složena politi'ka igra koja, ipak, ne%e biti realizo-vana.

Kao najbolje rešenje za srpski narod, srpske vo+e apostrofirale su proši-renje italijanske okupacione zone na celo podru'je NDH, uz dogovor sa italijan-skim komandantima, na antiustaškoj osnovi. Prvi službeni sporazum potpisan je januara 1942, iako je nova italijanska politika po'ela da se ose%a 'etiri meseca ra-nije. On je, sli'no kao i u Crnoj Gori, bio uslovljen po'etkom rata izme+u rojali-sta i komunista i na ovim prostorima i ofanzivnom komunisti'kom strategijom koja je iza sebe ostavljala egzistencijalne motive. Po'etak pregovora bio je i u di-rektnoj vezi sa velikom nema'kom ofanzivom na slobodnu teritoriju isto'ne Bo-sne. Pred nadiru%om silom, major Boško Todorovi% izdao je 9. januara 1942. di-rektivu o preduzimanju blagovremenog strategijskog odstupanja jednog dela tru-pa, dok bi drugi deo 'etni'kih odreda ostao sa narodom radi njegove zaštite „ma-kar i u saradnji sa okupatorom, sli�no kako postupaju prilikom evakuacije terito-rije sanitetski organi, opštinske vlasti i policija. Partizanske starešine bi�e upo-zorene da ne stvaraju izlišne žrtve srpskog življa“.18

Todorovi% je pisao da je borbu trebalo produžiti u delovima Jugoslavije gde nema jakih okupatorskih garnizona. U isto vreme, major je poveo pregovore sa komandom italijanskog 6. armijskog korpusa u Dubrovniku. Todorovi% je predlagao da se me+usobne borbe obustave i da italijanske snage ne razoružavaju 'etnike u isto'noj Bosni, jer je 'etni'kim trupama oružje potrebno za slu'aj hr-vatskog napada kada se italijanske trupe povuku.19 U svim krajevima gde je srp-sko stanovništvo bilo u ve%ini, treba uspostaviti srpsku civilnu upravu pored itali-janske vojne vlasti; sve ustaške trupe moraju da se razoružaju, a trebalo je uspo-staviti i ekonomske odnose. Todorovi% je posebno naglasio i mogu%nost negativ-nog odjeka sporazuma: „Pošto se ovakvom saradnjom sa italijanskim vojnim vla-stima, naro�ito puštanjem italijanskih trupa bez borbe, u mesta oslobo�ena od strane �etnika, daje mogu�nost komunistima za propagandu protiv �etnika, to, kao moralnu protivtežu ovoj propagandi, tražimo da se reši najbolnije pitanje srpskog naroda u ovim krajevima, a to je pitanje interniranih Srba koji umiru u

17 D. Nenezi%, Jugoslovenske oblasti pod Italijom, 118. 18 Zbornik NOR-a, XIV-1, Beograd 1981, 111–112. 19 Isto, 114. Predlog preliminarnog sporazuma od 11. januara 1942.


hrvatskim logorima i njihovo vra�anje ku�ama �e nam dati najbolje oružje protiv propagande u vezi sa ovom saradnjom“.20

Ovlaš%eni pregovara'i bili su Milan Šanti%, predratni novinar Politike i Mutimir Petkovi%. U instrukcijama za pregovore od 16. januara 1942, Boško To-dorovi% je kao glavni cilj ozna'io zaštitu srpskog naroda: „Sporazum koji �ete u tom cilju potpisati sa italijanskim vojnim predstavnicima, ne angažuje našu Vla-du i našu vojsku koje su u ime naše Kraljevine, i pored toga što je teritorija oku-pirana, i dalje u ratu sa Kraljevinom Italijom“.21 Todorovi% je 17. januara obave-stio sve vojne i civilne srpske vlasti u isto'noj Bosni i isto'noj Hercegovini o od-nosu prema Italijanima u kontekstu teku%ih pregovora: „Jedan deo naše državne teritorije, okupiran od nadmo�ne italijanske vojske i stanovništvo okupirane teri-torije, privremeno je poveren na �uvanje vojsci Kraljevine Italije. Stanovništvo treba da se ophodi prema okupatoru mirno i dostojanstveno, �ekaju�i �as svog oslobo�enja, koji �e do�i možda kroz tri nedelje, možda kroz tri godine“.22

Sporazum je potpisan izme+u 17. i 25. januara. Sadržavao je sedam spe-cifi'nih odredbi: 1) Ako bi Italijani okupirali isto'nu Bosnu, prestali bi me+usob-ni sukobi Italijana i 'etnika; 2) $etni'ki odredi zadržali bi svoje oružje; 3) U svim podru'jima koja su oslobodili 'etnici, sve vojne i policijske formacije NDH bi%e razoružane i uklonjene; 4) Lokalnu vlast NDH zameni%e srpska; 5) Srpskom narodu garantuje se li'na, verska i nacionalna sloboda, kao i pravo privatne svoji-ne; 6) Svi Srbi iz ustaških koncentracionih logora bi%e oslobo+eni; 7) Sklopi%e se ugovori o trgovini izme+u Italijana i Srba.23

Ovaj sporazum bi%e osnova za kasnije komunisti'ke optužbe o „izdaji i kolaboraciji“, a direktno %e poslužiti za ubistvo Todorovi%a, iako aranžman sa italijanskim snagama nije bio uperen protiv partizanskih odreda.

Boško Todorovi% je 26. januara podneo detaljan izveštaj generalu Mihai-lovi%u o zbivanjima u isto'noj Bosni i isto'noj Hercegovini, isti'u%i kao najva-žnije probleme „defetisti'ku, antidržavnu, anti-monarhisti'ku, anti-britansku i an-ti'etni'ku propagandu komunista koji, milom ili silom, traže pristupanje u parti-zanske jedinice, prete%i ubistvom narodnih prvaka i guraju%i narod u gra+anski rat“. Todorovi% je izvestio i o pregovorima sa Italijanima. Oni su vo+eni kako bi se Italijani odvojili od ustaša, a „naši �etni�ki odredi mogli što slobodnije kretati na celoj teritoriji okupiranoj od Italijana, �ime bi upola bilo rešeno ne samo srp-sko pitanje u ovim krajevima (preuzimanje civilne vlasti od strane Srba, evakua-cija, istrebljenje, prinudno iseljenje znatnog broja muslimana i katolika) ve� i neobi�no olakšano kretanje naših odreda za dalje operacije, u duhu direktiva Vr-hovne komande“.24

Italijanska pozicija u pregovorima bila je uslovljena nema'kim i hrvat-skim pritiskom – 'etni'ko pitanje trebalo je što pre rešiti kako bi se u italijanskoj okupacionoj zoni uspostavili „red i mir“. Kako je M. Petkovi% izvestio Todorovi-

20 Isto, 116. 21 Zbornik NOR-a, XIV-1, 123. 22 Isto, 126. 23 Jozo Tomaševi%, �etnici u Drugom svjetskom ratu, Zagreb 1979, 195–196. 24 Zbornik NOR-a, XIV-1, 134.


%a 28. januara, Italijani su „voljni da ne razoružavaju �etnike, ali od njih traže zajedni�ku saradnju kako bi pred svojim saveznicima mogli da se pokriju za nao-ružane �etnike. Oni su ultimativno tražili od mene da na to pristanem“.25 Dakle, da bi 'etnici zadržali svoje oružje morali su da vode zajedni'ke borbe sa Italijani-ma protiv partizana. Petkovi% je tražio od Todorovi%a da se i taj dodatni zahtev prihvati zbog velike koncentracije nema'kih snaga u Bosni.

Po'etkom februara Todorovi% je obavestio sve 'etni'ke komande, kao i narod, da ne postoji opasnost da %e Italijani „pozvati naše mladi�e u svoju vojsku ili da �e se �etnici pod njihovom komandom boriti protiv svoje bra�e Srba iz par-tizanskih jedinica“.26 To bi zna'ilo da je italijanski zahtev odbijen. Samo nekoli-ko dana kasnije, me+utim, krenula je partizanska ofanziva na gradove pod 'etni'-kom kontrolom: Fo'u, Goražde, $ajni'e i Rogaticu, sa velikim brojem muslima-na u njihovim redovima, pa Todorovi% 6. februara izdaje naredbu o suprotstavlja-nju partizanskoj vojsci: „Obzirom na karakter novog protivnika koji se služi svim sredstvima, pa ne preza �ak ni od saradnje sa Turcima, komandanti �etni�kih od-reda bi�e ubudu�e manje skrupulozni u biranju sredstava za borbu i služi�e se lukavstvom, imaju�i u vidu da im je dozvoljena saradnja sa najmanje opasnim protivnikom, da bi se savladao onaj koji je trenutno opasniji, a naro�ito da bi se sa�uvao srpski živalj, što je glavni zadatak srpskih dobrovolja�kih �etni�kih jedi-nica“.27

Kona'an sporazum sa Italijanima o održavanju reda na podru'ju isto'ne Bosne i uz granicu Crne Gore, u srezovima Fo'a, Goražde, $ajni'e, Gacko, Tre-binje, Ljubinje, Stolac, Mostar, Konjic, Rogatica i Višegrad, Todorovi% je odo-brio 7. februara 1942.28

Nešto sli'no desilo se gotovo istovremeno i u Crnoj Gori. U jeku gra+an-skog rata sa partizanima, pukovnik Bajo Staniši% odlu'io je da zatraži italijansku pomo%. Prvi sastanak sa delegatima Crnogorskog nacionalnog odbora, koji su zastupali Komandu italijanskih trupa u Crnoj Gori, održan je 26. februara u Sta-niši%evom štabu, u selu Kunjavi (srez danilovgradski). Staniši% je izjavio da se na traženje naroda iz Crne Gore i Hercegovine stavio na 'elo ustanka protiv komu-nisti'kog terora koji %e voditi do „njihovog kona'nog istrebljenja ili našeg unište-nja“. Svestan da preuzima najtežu odgovornost, Staniši% je zatražio italijansku pomo% „sa uvjerenjem da je i vama u duši da se crnogorski narod oslobodi ovog zla i bijede“. Osim operativne saradnje, tražena je pomo% u oružju, hrani i obu%i, kao i osloba+anje „nacionalno i politi'ki ispravnih ljudi“.29

Svaka strana imala je svoju ra'unicu. Italijani su nastojali da pomo%u 'et-nika svedu gubitke svojih trupa na minimum i u'vrste sistem vlasti. $etnici su, pošto su Italijani sprovodili novu politiku besprekornog držanja prema civilnom stanovništvu, suzbijaju%i nasilje, zloupotrebu i samovolju, pomo%u Italijana želeli da u'vrste i naoružaju svoj pokret kako bi, posle obra'una sa partizanima, bili je-

25 Isto, 141. 26 Isto, 145. 27 Isto, 148. 28 Isto, 150. 29 Zbornik NOR-a, III-4, 478- 481.


dina realna snaga u jugoslovenskom antifašisti'kom pokretu i spremni do'ekali eventualno savezni'ko iskrcavanje.30

Sporazum nacionalnih odreda i italijanske vojske bio je u po'etku neka vrsta ugovora o primirju, na bazi podele vlasti i teritorije. Osnovu sporazuma 'i-nilo je uzajamno pomaganje u borbi protiv partizana. Nacionalni odredi su bili samostalni, a italijanska komanda ih je snabdevala oružjem, municijom i drugim ratnim materijalom. Sa stanovišta crnogorskih 'etnika, sporazum je bio logi'na posledica crvenog terora koji je opustošio znatne delove Crne Gore. Kako je, me-+utim, rat odmicao, od zamišljene strategije ostalo je malo. Saradnja je postajala svakodnevna, javna i kompromituju%a, sa dalekosežnim negativnim posledicama.

*

Relativno rano u toku rata, pojedini srpski komandanti i narodne vo+e pravili su, pod utiskom stradanja naroda, nagodbe sa Italijanima, koji su u svojoj okupacionoj zoni davali uto'ište prognanim Srbima, hranili ih i snabdevali oruž-jem. Lokalne srpske vo+e su na Italijane po'eli da gledaju kao na najmanje zlo od svih zala sa kojima su imali da se nose, utoliko pre što su bili sigurni u krajnji ishod rata. Savezni'ka pobeda me+utim ne%e mo%i da izbriše genocid niti %e spre'iti uspostavljanje komunisti'ke diktature, od koje se strahovalo. Zato se tra-žio sporazum sa onima koji su predstavljali najmanju opasnost, a komunisti i us-taše bili su smrtni neprijatelji. Od taktike do kolaboracije, me+utim, u višestru-kom ideološkom i verskom gra+anskom ratu granica je izuzetno mala. $ak i sam broj nagodbi može da promeni njihov smisao. Mnogi nezavisni 'etni'ki odredi odbijali su Mihailovi%eve oficire kao starešine, ali su svoje sporazume sa Italija-nima branili njegovim imenom.

Srpske vo+e su smatrale da od pitanja odnosa prema Italijanima zavisi sudbina celokupne nacionalne akcije, kao i sudbina celog srpskog naroda na teri-toriji NDH. Radmilo Gr+i% je u prole%e 1942. pisao Draži Mihailovi%u da bi rat sa Italijanima predstavljao po'etak katastrofe srpskog naroda i potpunog sloma nacionalne organizacije. Gr+i% je otvoreno rekao da je svesno zagovarao kolabo-raciju sa Italijanima iz slede%ih razloga: „Prvi odlu�an razlog jeste taj što je srp-ski narod u NDH masakriran, ekonomski ruiniran, lišen vo�stva i obezglavljen, steran u ogromnim masama u zbegove po planinama i gudurama, iskrvario toliko da je ve� dospeo do onog biološkog minimuma bez koga nema mogu�nosti su-trašnje uspešne regeneracije. Stajao je sam, neorganizovan, nenaoružan prema nizu protivnika – ustašama, muslimanima, Nemcima i Italijanima. U tom �asu pojavljuje se iza le�a nov, najopasniji protivnik – partizani. Nikakvih izgleda na uspeh u borbi protiv toliko brojnijih i mo�nijih neprijatelja nije bilo, a sva su razmišljanja pokazivala da bi takva borba dovela do nesumnjivog i potpunog uništenja srpskog naroda u ovim krajevima. U redovima seljaka koje je krajnja nevolja oterala u planinu, po�ela je da izbija borba za glavarstvo. Kad je popu-stila opasnost ustaška, ti seljaci-�etnici izgubili su volju za borbu, a instinkti plja�ke sve su više zamenjivali nacionalnu borbenu volju. Zbegovi su po�eli da

30 D. Nenezi%, Jugoslovenske oblasti pod Italijom, 98.


ostaju bez hrane a narod je bio izložen bolestima koje su po�ele da haraju. Ostao je samo jedan put za spašavanje naroda: put kolaboracije sa Italijanima. Bio je još jedan razlog koji nam je diktovao saradnju sa Italijanima. (...) Nikad ustaše i muslimani nisu bili kivni na Srbe kao u ovom �asu kad su ti Srbi došli da im budu stalan podsetnik na zlo�ine koje su izvršili i na kaznu koju ne�e izbe�i. Italijani su uzeli Srbe u zaštitu, što je mržnju ustaša još više poja�alo. Nekoliko desetina hiljada Srba bili su naprosto taoci koji su živeli samo zato što su imali zaštitu Ita-lijana. Predlozi Italijana koji su nam stavljali u izgled ostavljanje �itavih teritori-ja u isto�noj Hercegovini pod našom kontrolom, otvorili su nam mogu�nost inte-gracije i povezivanja srpskih snaga iz tih krajeva. I to je bio razlog da se izabere taj put koji, uostalom, nije bilo teško izabrati jer je, s obzirom na sve izloženo, ostao kao jedan i jedini“.31

Bosanski 'etnici su isticali da %e aktivna borba protiv okupatora, kao i osveta prema „intelektualnim i fizi'kim ubicama Srba“, do%i kasnije: „Ostavlja-ju�i pokretu Draže Mihailovi�a da visoko drži zastavu državne ideje i nezavisno-sti, mi smo bili prinu�eni da reduciramo broj svojih neprijatelja i da do�emo do nekog modus-vivendija sa okupatorskom vojskom. U dilemi: ili u�initi sve da se naš narod sa�uva od potpunog i definitivnog istrebljenja ili ostati skrštenih ru-ku samo da bi se izbegao prigovor da smo � tu�i pla�enici� mi smo izabrali pr-vo rešenje“.32

Nacionalne vo+e su naglašavale da se radilo samo o trenutnom poklapa-nju interesa, ali istorijski ciljevi su bili sasvim razli'iti, jer je Italija nastojala da za sva vremena zavadi Srbe i Hrvate: „Srpski narod pod utiscima ne�uvenih zlo-�ina ustaškog Zagreba može da se izjasni protiv ma kakve državne zajednice sa Hrvatima, u šta mi ne verujemo, ali on ne može dozvoliti da mu njegovi neprija-telji name�u ovakvu odluku“.33

I Dobrosav Jev+evi% je u izveštaju Iliji Trifunovi%u s kraja jula 1942. sa-radnju sa Italijanima opravdavao egzistencijalnim razlozima: „Pitanje je prehra-ne najo�ajnije. Ljudi direktno umiru od gladi i jedu neslanu travu sa malo mleka. Uspeo sam da im doturim par stotina kvintala soli i osigurao sam 30 vagona hra-ne za sirotinju iz Italije. Isto tako sam uspeo da Italija pristane da Srbija može poslati na adresu italijanske armije hranu koja bi se dala nama na raspolaganje, da je razdelimo sirotinji. U operacijama od lane, popaljeno je preko 10. 000 do-mova. Kako �e svet prezimiti, niko ne može predvideti. Napravio sam sa Italijani-

31 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, �etni�ka arhiva (dalje: AVII, $A) 159–2–51. – Autenti'no svedo'anstvo o Radmilu Gr+i%u ostavio je Mladen Žujovi% koga je Mihailovi% maja 1943. postavio za komandanta zapadne Bosne, Like i Dalmacije umesto pokojnog Ilije Trifu-novi%a, sa zadatkom da uvede red u tamošnje 'etni'ke odrede i prekine kolaboraciju nekih koman-danata sa Italijanima: „Gr�i� je bio zasnovao svu svoju politiku na naslonu na Italijane. Ne samo svu politiku, nego i svu svoju delatnost ograni�io je bio na razgovore sa Italijanima iz Superslode. Njih je poha�ao i pre i popodne, obaveštavaju�i se i obaveštavaju�i ih. Ljutio se ako je ko druga�i-je mislio. Govorio je da bi se odvojio od Draže (od koga je ina�e o�ekivao po�asti i priznanja) ako bi mu on zamerio što tako radi, ili ako bi insistirao na nare�enju da se Italijani napadnu (...) Tvr-doglavo se vezivao za ono što bi u�inio, makar se to kosilo i sa nare�enjima koja je �i�a davao. Užasno je li�an i može strahovito da mrzi“. (�� \. ��]�[, �� , 2. �� , ��^�_>� ��^� 2004, 97).

32 AVII, $A, 157–1–27. 33 Isto.


ma sporazum da se zamenjuje seno za kukuruz. Ako dopuste vojne operacije, upotrebi�emo vojsku za košenje sena, da bi tako došli do hrane. Problem je is-hrane jedini koji je nemogu�e rešiti vlastitim sredstvima, niti smo u stanju hraniti vojsku bez okupatora, sve do nove žetve u avgustu“.34

Da Italijani nisu imali iluzija o 'etni'kim namerama, ukazuje i Memo-randum o operativnoj, politi�koj i propagandnoj �etni�koj aktivnosti koji je, kra-jem 1942, izradio odsek IA Superslode (Vrhovna komanda Slovenije i Dalmaci-je). U dokumentu se konstatuje da 'etni'ki odredi u okviru Dobrovolja�ke anti-komunisti�ke milicije (MVAC) samo naizgled deluju u skladu sa nare+enjima i interesima italijanske vojne komande: „U samoj stvari, ti odredi isklju�ivo su za-visni od Vrhovne �etni�ke komande generala D. Mihailovi�a, kojoj se isklju�ivo pokoravaju“.35

$etni'ke vo+e sa tog prostora pristajale su na saradnju sa italijanskim ko-mandama samo onda kada im to odobri Vrhovna komanda, a ako se njihovi pred-lozi ne odobre, svi odredi prelaze u ilegalu. U prvom planu uvek je „'etni'ki inte-res“, pa ma koliko da su 'etni'ki odredi nadahnuti najboljom namerom da se bore u punoj meri protiv komunista, njihove operacije ne odgovaraju uvek potrebama opšte situacije, te je njihov doprinos niži od onoga koji bi u stvari mogao biti. Osnovni Mihailovi%ev cilj je da po svaku cenu („dakle i protiv nas“) ostvari svoj „nacionalisti'ki program“, pa zato 'eka povoljne uslove „da okrene sopstveno oružje protiv okupatora, me�u kojima se podrazumevaju i Italijani. Prvi cilj: raz-oružati iznenadno naše odrede, a nakon toga ogledati se sa Nemcima. Za sada je �etni�ka komanda bila prisiljena da odloži realizovanje takvog zadatka“.36

Memorandum je registrovao 'ak i mnoge sabotaže koje su 'etnici izvršili u Bosni „pod komunisti'kom firmom“ kako bi se zadržali dobri odnosi sa itali-janskim komandama: govorilo se o sabotažama na prugama Sarajevo – Višegrad i Sarajevo – Bosanski Brod; na putevima Goražde – Fo'a – Nevesinje, Mostar – Nevesinje – Gacko – Bile%a i Nevesinje – Bile%a: „Akti sabotaže bili su predvi-�eni tako�e i za Sandžak, Crnu Goru i isto�nu Bosnu“.37 Organi Superslode uka-zali su i da 'etnici raspolažu sa dosta britanskog naoružanja koje se dobija va-zdušnim putem, kao i na postojanje „Mihailovi%evih nacionalisti'kih centara“ u Sloveniji, Karlovcu, Sarajevu, u mnogim delovima Dalmacije i na ostrvima: „Za vreme nedavnih operacija u Dalmaciji i Hercegovini, Ba�evi�eva kolona nastoja-la je da zadobije za �etni�ku stvar Hrvate i muslimane, sa propagandnim progla-sima i sa besprekornim držanjem njenih ljudi prema njima. Pretpostavlja se da �e ista politi�ka i propagandna aktivnost biti razvijena i u drugim krajevima biv-še Jugoslavije“.38

Da je nova italijanska politika zna'ila veliki preokret, svedo'e i izvori NDH. Službeni Zagreb je tu promenu doživeo kao napad na vitalne hrvatske inte-rese i trudio se da eliminiše njegove posledice. Takva italijanska politika otvore-

34 AVII, $A, 231–6–10. 35 AVII, Emigrantska vlada Kraljevine Jugoslavije, 240–2/1–10. 36 Isto. 37 Isto. 38 Isto.


no je ocenjivana kao antihrvatska. O tim problemima prvi put se raspravljalo na konferenciji velikih župana sa M. Lorkovi%em, održanoj 14. novembra 1941. u Zagrebu. Kako su saopštavali župani, u demilitarizovanoj zoni Hrvati su govorili: „Ili nam dajte oružje ili �emo morati pri�i �etnicima koji �e nas onda štititi. Oni imaju novca, hrane i nitko ih ne ometa“.39

Italijanske vlasti su tražile da se prihvate „povjerenici gr'ko-isto'njaci“ koje su oni postavili po selima; 'etnici se slobodno kre%u u „odorama srbske voj-ske, vrie�aju Poglavnika, a Talijani ne dozvoljavaju njihovo hapšenje“. Re'eno je i da se „ima dojam“ kako italijanske vlasti sara+uju sa 'etnicima u Hercegovini „jer se redovito ovima ne zamjeraju, dapa�e može se re�i da ih toleriraju, a naše pu�anstvo nijesu uob�e nigdje vidno zašti�ivali“.40

Iz Zagreba su tokom 1942. izre'eni brojni protesti na ra'un italijanske politike: „Na �itavom podru�ju Bosne i Hercegovine koje je bilo pod Talijan-skom okupacijom, vršili su �etnici sustavno teška zlodjela protiv hrvatskog pu-�anstva. Teško je nabrojati i približno koliko su ubili Hrvata i zapalili hrvatskih domova. Svoje zlo�ine �etnici su svugdje vršili kao ’protukomunisti�ka milicija’ u sastavu talijanske vojske ili kao posebna �etni�ka skupina pod zaštitom talijanske okupacione vlasti. Na izto�noj obali Neretve, talijanske vlasti bile su organizirale brojne �etni�ke skupine pod vidom protukomunisti�ke borbe. Ti su odredi, me�u-tim, poklali na tisu�e Hrvata, poimence muslimanske vjeroispovjesti, te popalili �itava hrvatska naselja. �etni�ka zlodjela na podru�ju izto�ne obale Neretve za-dala su tamošnjem hrvatskom pu�anstvu veoma težak udarac. Sve se to radilo sa znanjem i pod zaštitom talijanskih okupacionih vlasti. Pomaganje �etnika išlo je toliko daleko da su talijanske vlasti razoružavale hrvatske oružane snage da se ne uzmognu braniti od �etni�kih napadaja“.41

Vlasti u Zagrebu su najviše okrivljavale generala Marija Roatu za sarad-nju sa 'etnicima u vo+enju antihrvatske politike. U jednom izveštaju iz leta 1942. re'eno je: „I general Roata je, kao prije njega general Anbrosio, prikazivao tali-jansko-�etni�ku suradnju kao potrebu radi odbrane od partizana. No to je bila zapravo samo izlika, a pravi je cilj te suradnje bio: sustavno proganjanje hrvat-skog pu�anstva i slabljenje prestiža hrvatske državne vlasti. General Roata do-veo je veliki broj �asnika bivše jugoslavenske vojske, listom rodom iz Srbije i Cr-ne Gore, na �elo �etni�kih skupina. Talijanske vojni�ke vlasti obilno su snabdije-vale modernim oružjem te skupine. Dozvoljavale su im da se zovu imenom emi-griranog kralja Petra i drugih predstavnika velikosrbske misli. Talijanske vojni�-ke vlasti znale su veoma dobro da su te �etni�ke skupine u stvari dio vojni�ke or-ganizacije Draže Mihajlovi�a“.42

39 Arhiv Srbije i Crne Gore, Državna komisija za utvr�ivanje zlo�ina okupatora i njihovih pomaga�a, inv. br. 1185.

40 Isto. 41 ASCG, DK, 110–579–629. 42 ASCG, DK, 110–579/8138–629. – I Edmund Vezenmajer, nema'ki otpravnik poslova

u Zagrebu, govorio je o namerama Italije da podrži Srbe u formiranju „Velike Srbije“ i to na štetu Hrvatske: „U tome pravcu njihov pritisak je veoma jak i otvoreno se zasniva na tome da novi pore-dak, kome Italija teži u ovom prostoru, mora biti sproveden pre sloma Rusije. Mora se ra�unati da �e se pojedini �lanovi srpske vlade i pojedine grupe približiti Italiji i na komplikacije u vezi sa tim“. (Zbornik NOR-a, XII-2, 323–324).


Ogor'enje vrha NDH na generala Roatu bilo je veliko: „�etnicima je vjerovao i sa njima sura�ivao, a hrvatskim oružanim snagama smetao i zabranji-vao da ulaze u podru�je hrvatske države. �ovjek ne bi vjerovao da se nešto ta-kvoga moglo doga�ati, ali eto, tako je doista bilo. A to se doga�alo zato jer je ta-lijansko-�etni�ka suradnja bila jedno od glavnih sredstava talijanskih okupator-skih vlasti za ošte�ivanje hrvatskih narodnih i državnih probitaka“.43

Celokupnu „talijansko-'etni'ku suradnju“ vlasti NDH posmatrale su u svetlu dugoro'ne italijanske politike protiv hrvatskog naroda i hrvatske države, pa je hrvatski poslanik u Rimu 17. jula 1942. uputio verbalnu notu u kojoj se „is-ti�e da talijanske vlasti pomažu �etnike i da im omogu�uju djelatnost protiv pro-bitaka Nezavisne Države Hrvatske“. Odgovoreno mu je da to nije ta'no i da se nikakva pomo% nije davala i ne%e davati neprijateljima Hrvatske: „Dakako da su talijanske vlasti znale da je taj odgovor neistinit. �itava je javnost u anektiranom i zaposjednutom podru�ju znala i vidjela da postoji najtjesnija suradnja izme�u talijanskih okupatorskih vlasti i �etnika. Idejne vo�e �etnika, družili su se otvore-no s predstavnicima talijanskih okupatorskih vlasti u Splitu, Zadru, Šibeniku i drugim mjestima. Talijanske vlasti naoružavale su �etnike i pla�ale ih. Ti su �et-ni�ki odredi vršili najteže napadaje protiv hrvatskog pu�anstva, �esto po nalogu talijanskih vlasti, koje su ih slale kao kaznenu ekspediciju protiv pojedinih hrvat-skih sela i mjesta. �etnici koje su Talijani naoružali navodno za borbu protiv partizana, a koji su stvarno proganjali i ubijali hrvatsko pu�anstvo, bili su odje-veni u posebna tamno-sme�a odijela. Na kapi su nosili mrtva�ku glavu s nožem u zubima i s talijanskom trobojkom. �lanovi te organizacije zvali su se ’dobrovolj-ci’. �etnici su osobito rado pjevali pjesmu koja po�inje stihovima: Oj Hrvati, jad-na vaša mati, Kad vas Srbi budu klali. Talijansko-�etni�ka suradnja temeljila se na zajedni�koj mržnji protiv Hrvata, kao i na zajedni�kim osnovama protiv cjelo-vitosti hrvatskog narodnog podru�ja, a koje su u raznim oblicima dolazila do iz-ražaja ve� prije Prvog svjetskog rata“.44

Posle mnogih protesta vrha NDH, komanda 2. italijanske armije uputila je 31. oktobra 1942. direktivu svim italijanskim jedinicama o potrebi nastavljanja 'vrste saradnje sa Zagrebom, što %e biti jedina politika. Kad je re' o 'etni'kim antikomunisti'kim formacijama, ocenjeno je da sa njima treba i dalje sara+ivati, ako ni zbog 'ega drugog – da bi se izbeglo njihovo povezivanje sa partizanima. Ali, s obzirom na „njihove poznate težnje, na njihovu ve�u ili manju pot�injenost Mihailovi�u i na opasnost koju zato ubudu�e mogu da predstavljaju �ak i za nas, treba ih koristiti u strogo ograni�enim situacijama i spre�avati sve ispade prema katoli�kom stanovništvu“.45

*

Italijanska politika prema srpskim rojalistima došla je krajem 1942. i u prvoj polovini 1943. u oštar sukob sa nema'kim planovima o uništenju svih anti-

43 ASCG, DK, 110–579/8141–629. 44 ASCG, DK, 110–579/8134–629. 45 Zbornik NOR-a, XIII-2, 794–795.


osovinskih gerila u Jugoslaviji. Vo+stvo Tre%eg rajha o'ekivalo je savezni'ki na-pad na Balkansko poluostrvo i širenje pobune protiv nema'kih, italijanskih i bu-garskih okupacionih snaga, što bi mogla biti zna'ajna pomo% invazionim ekspe-dicionim trupama. Podsticanje pobune i otpora protiv osovinske okupacije bilo je u o'ima nema'kih komandanata deo smišljenog plana za napad na isto'ne obale Jadranskog mora. Taj plan je tuma'en kao nastojanje da lokalne gerilske formaci-je podrže budu%e iskrcavanje i preseku osovinske komunikacije prema Solunu (liniju snabdevanja Romela u Africi) kao i put prema rumunskim naftonosnim poljima, uz istovremene sabotaže na zna'ajne izvore bakra, boksita i hroma u ju-goslovenskim rudnicima. Zato je taj prostor trebalo o'istiti od svih ustani'kih formacija.46

U kasnu jesen 1942, Adolf Hitler je planirao velika ofanzivna dejstva u Jugoslaviji. Naglašavao je ogroman zna'aj tog ratišta, pa je ovladavanje tim pro-storom, kao sastavnim delom evropske tvr+ave, iz operativnih, vojno-politi'kih i privrednih razloga bilo od odlu'uju%eg zna'aja za ceo rat.47 Na drugoj strani, u italijanskoj Vrhovnoj komandi, pa i kod samog Musolinija, sve je prisutnije bilo mišljenje da savezni'ki desant na isto'noj obali Jadrana nije mogu%, s obzirom na veliki broj brodova koji bi morali pro%i kroz Otrantska vrata, kao i da se na Bal-kanu zadržava nepotrebno veliki broj osovinskih jedinica.48

Pošto su dve politike bile u opre'nom odnosu, u decembru 1942. i janua-ru 1943. održana je serija sastanaka vode%ih nema'kih i italijanskih li'nosti kako bi se prevazišli suprotstavljeni stavovi. Prvi u nizu sastanaka, na kome se planira-la velika operacija Vajs (Weiss,) održan je u Hitlerovom glavnom štabu u Rasten-burgu od 18. do 20. decembra 1942. Sastanku su prisustvovali italijanski ministar spoljnih poslova grof #ano i na'elnik generalštaba italijanske vojske, maršal Ugo Kavaleri (U. Cavallero). Cilj operacije je bio odbrana Jadranske obale od eventu-alnog iskrcavanja saveznika. Stoga je trebalo uništiti i partizane i 'etnike, a za to je bila neophodna italijanska podrška.

Joakim fon Ribentrop je isticao da se Draža Mihailovi% mora zaustaviti, njegovi 'etnici razoružati i proterati. Podse%ao je svoje italijanske sagovornike: „Ko su, u stvari, neprijatelji Italije na Balkanu? Srbi, tj. nacionalisti sa kojima se Roata upustio a koji su opasniji od komunista“.49 Kajtel je naglašavao da „srpski zaverenici moraju biti sprženi i da se pri tome uopšte ne sme biti milosrdan“. Na samom kraju godine, Hitler je sproveo novu reorganizaciju Jugoistoka: general Ler, dotadašnji komandant grupe armija E, postao je vrhovni zapovednik Jugoi-

46 Prvi nagoveštaj o nema'kim o'ekivanjima da %e srpski rojalisti'ki pokret imati zna'aj-

nu ulogu u o'ekivanoj invaziji Balkana možemo na%i u izveštaju generala Badera od 31. avgusta 1942: „Vojni�ki organizovan, pokret D. Mihailovi�a stoji na raspolaganju u svako doba za uspo-stavljanje � drugog fronta� na Balkanu. Mihailovi� dobija svoje direktive iz Londona, komunisti�-kom pokretu se diriguje iz Moskve. Oba su naoružana oružjem jugoslovenske vojske koje je zaosta-lo u zemlji. Pokret D. Mihailovi�a, propagandno naglašavaju�i vernost Kralju, obuhvatio je najve-�i deo srpskog naroda. Pokret još nije spreman za otpo�injanje napada, no u svako doba može se ra�unati sa akcijama nižih starešina, kao prilikom zauze�a Fo�e. Mihailovi� još otklanja zajedni�-ku akciju sa komunistima, koja je ipak verovatna u ozbiljnom slu�aju“. (Isto, XII-2, 695–696).

47 V. Kazimirovi%, NDH u svetlosti dokumenata, 149. 48 D. Nenezi%, Jugoslovenske oblasti pod Italijom, 121–122. 49 Navedeno prema: V. Kazimirovi%, NDH u svetlosti dokumenata, 154–155.


stoka. Cilj reorganizacije bilo je „kona�no umirenje pozadine i uništenje ustani�-kih bandi svih vrsta koji stoje u vezi sa italijanskom 2. armijom“.50

U razgovoru sa grofom #anom od 20. decembra, Hitler je ukazivao na opasnost invazije i ulogu „balkanskih nacionalista“ u njoj: „Ako bi na Jugoistoku došlo do iskrcavanja Anglosaksonaca uz pomo� balkanskih nacionalista, onda se situacija ne bi više mogla srediti. Bilo bi dovoljno da u jugoisto�nom prostoru do�e do nemira i sabotaža, pa da položaji na Kritu, Peloponezu i Dodekanezu budu opasno ugroženi. Pod ovim okolnostima bilo bi najbolje sada uništiti ban-de, nego kasnije biti primoran organizovati velike akcije protiv angloameri�kog materijala i aerodroma koje bi nacionalisti obezbedili. To bi predstavljalo kata-strofu �ije se posledice ne mogu ni zamisliti“.51

Direktivu za otpo'injanje operacija Hitler je izdao 28. decembra: „Prema postoje�oj situaciji na Sredozemlju, u doglednom vremenu mogu� je napad na Krit i na nema�ka i italijanska uporišta na Egeju i Balkanskom poluostrvu. Mora se ra�unati sa tim da �e ovaj napad biti pomognut od strane ustani�kih pokreta na teritoriji zapadnobalkanskih zemalja. Sve zavisi od ugušivanja nacionalisti�-kog i komunisti�kog revolta. Komanda Jugoistoka ima slede�e zadatke: zavo�e-nje definitivnog mira i rada u pozadini i uništenje ustanika u sadejstvu sa itali-janskom 2. armijom“.52 Procenjivano je da eventualna invazija Balkana ima dve varijante: neposredno iskrcavanje ili izvo+enje operacija preko Turske. Iako bi invazija Balkana bila rizi'na, Vrhovna komanda Vermahta smatrala je da ona ni-je nemogu%a i zato je trebalo preduzeti neophodne protivmere.

Ako u odnosu prema partizanima nije bilo nesaglasnosti izme+u osovin-skih saveznika, problem 'etnika pokazao se kao veliki kamen spoticanja izme+u nema'kih planova i italijanske politike na terenu, što %e znatno umanjiti efekat operacije Vajs, a na poseban na'in „olakšati“ me+usobni obra'un dve ustani'ke gerile. Jedan od glavnih ciljeva koje su nema'ke komande postavile bio je neu-tralisanje 'etnika u NDH, 'iji su politi'ki ciljevi ozna'avani kao borba za „puno-važno osnivanje velike samostalne Kraljevine Srbije“. Putevi kojima bi se došlo do tog cilja bili su: 1) privremeno prijateljstvo sa Italijom; 2) lojalno držanje pre-ma nema'kim oružanim snagama dok ih ne budu ometale u organizovanju; 3) prividni pregovori sa hrvatskom vladom da bi dobili municiju i bili ostavljeni na miru. Na drugoj strani, italijanske vlasti tretirale su 'etnike kao „apsolutne prija-telje“, pa je bilo potrebno hitno prona%i principijelno rešenje. Kompromis nije dolazio u obzir zbog opasnosti za hrvatsku državu. Stoga je komanda 718. divizi-je predložila kao najbolje rešenje: razoružanje i razbijanje 'etni'kih odreda.53

Da bi se problem razoružanja 'etnika otklonio pre po'etka operacije Vajs, u Rimu je 3. januara 1943. održan novi sastanak saveznika. Na jednoj strani bili su: Ugo Kavalero, generali Ambrozio, Roata i Pircio Biroli, a na drugoj je bio Ler, novi komandant Jugoistoka. Italijanska strana je na'elno pristala na raz-oružanje 'etnika, ali je ve% sutradan dogovor poništen, uz odobrenje Benita Mu-

50 Isto. 51 Navedeno prema: V. Kazimirovi%, NDH u svetlosti dokumenata, 150. 52 AVII, Nema�ka arhiva, 1�-15�-5. 53 Zbornik NOR-a, XIII-2, 788–792. Elaborat komande 718. divizije od 13. oktobra 1942.


solinija. Radilo se o tome da su Italijani želeli da borbu protiv partizana prepuste 'etnicima, iz dobro poznatih razloga. Vrhovna komanda italijanskih oružanih snaga izdala je 15. januara nare+enje o u'eš%u 'etnika u predstoje%im borbama: 'etnici iz Crne Gore i Hercegovine mogli su da u'estvuju u borbama na teritoriji izme+u 6. i 18. italijanskog armijskog korpusa.54 S obzirom na datum donošenja ove odluke, jasno je da general Mihailovi% u svojim planovima, nastalim krajem novembra i po'etkom decembra, nije ra'unao na italijansku „pomo%“. Kona'no, i sami Italijani su za operaciju Vajs saznali tek u drugoj polovini decembra 1942. godine.

Prva faza operacije Vajs podrazumevala je obrazovanje obru'a od ne-ma'kih i hrvatskih snaga. Prva grupa je trebalo da nadire od Biha%a, preko Drva-ra, prema Livnu, a druga od Jajca preko Gornjeg Vakufa u pravcu Rame; tre%a – od Sarajeva preko Konjica. Italijanske snage je trebalo da nastupaju sa dve divi-zije iz Dalmacije prema Livanjskom polju i zatvore dolinu Neretve u prostoru Mostara i dalje na sever. U daljem toku operacije razoružale bi se sve 'etni'ke snage južno od Neretve. Italijanske komande predlagale su, me+utim, da umesto njihovih boraca u akcijama u'estvuju 'etnici pod vo+stvom italijanskih oficira, što je general Ler odbio: „Odgovorio sam da se, prema Firerovom nare�enju, mora pucati na svakog ko ne nosi italijansku uniformu“.55

Ler je isticao i da su italijanski generali u Jugoslaviji vodili druk'iju poli-tiku od one koju je Musolini ozvani'io i zastupao pred svojim partnerima: „Izgle-da da je politika italijanskih generala �isto rojalisti�ka i ide za tim da stvori sa-radnju sa jugoslovenskim monarhisti�kim krugovima koja bi, kad nestane faši-zam u Italiji a Nema�ka se povu�e sa Balkana, trebalo da stvori temelj za sarad-nju Kraljevine Italije sa Jugoslavijom. Italijanima je bilo poznato da je kod D. Mihailovi�a bila jedna engleska vojna misija. Isto tako sam mišljenja da engle-skoj misiji nisu bili nepoznati odnosi izme�u Italijana i �etnika, jer se radilo o ve-likim masama �etnika. Pokušavali su italijanski generali na Balkanu, bez Musoli-nijevog znanja, da uhvate vezu sa Englezima. Pri tom su se služili Mihailovi�e-vim vezama“.56

Prve akcije nema'kih snaga protiv partizana po'ele su još u novembru 1942. godine. Hitler je nare+ivao da se prilike u NDH hitno poprave uništava-njem svih naoružanih snaga, uklju'uju%i i teritoriju okupiranu od Italijana. Prvu naredbu o razoružanju pobunjenika izdao je general Ler 11. novembra. Posle to-ga usledile su konsultacije oko angažovanja dodatnih nema'kih trupa i aktivnog uklju'ivanja italijanske vojske. Nema'ki opunomo%eni general u Zagrebu, Glez fon Horstenau, izvestio je 16. novembra Lera da partizani i 'etnici imaju najma-nje 35.000 do 40.000 naoružanih ljudi na prostoru izme+u reke Drave i nema'ko-italijanske demarkacione linije; zatim da južno od demarkacione linije ima još oko 30.000 partizana i još južnije preko 20.000 'etnika.57 Stoga je najvažniji ne-ma'ki zadatak bio aktiviranje italijanske vojske u Jugoslaviji.

54 S. Miloševi%, Nema�ko-italijanski odnosi, 190. 55 AVII, Nema�ka arhiva, 70�-VI-19/2. 56 Isto. 57 J. Tomaševi%, �etnici, 213.


Prema izvornoj zamisli, operacija Vajs trebalo je da se sastoji od tri faze – Vajs 1 i 2 – uništenje „Titove države“ i Vajs 3 – uništenje 'etnika. Prva faza po-'ela je 20. januara 1943. Uništenje „Titove države“ i 'etnika zamišljeno je na sle-de%i na'in: partizanske snage na prostoru Karlovac – Livno – Rama – Jajce – Pe-trinja, sa težištem u Biha%u, trebalo je da opkole i razoružaju nema'ke, hrvatske i italijanske trupe, a 'etnike na prostoru zapadno od ove linije i u Hercegovini raz-oružali bi Italijani. U produžetku akcije, italijansko-nema'ke snage zarobile bi i razoružale 'etnike u Crnoj Gori koji se ne budu predali, a na kraju, bile bi unište-ne male partizanske i lokalne 'etni'ke grupe izme+u Save i Drave. Vrh Tre%eg rajha o'ekivao je konsolidovanje NDH kako bi se nema'ke snage mogle povu%i, a trebalo je osloboditi ljudstvo kao radnu snagu za rad u nema'koj ratnoj privredi i stvoriti višak u hrvatskim trupama za Isto'ni front.58

Prva faza završena je delimi'nim uspehom 15. februara 1943. Partizani nisu uništeni do kraja, a general Roata je odbio da izvrši razoružanje 'etnika, pa je smenjen sa dužnosti komandanta Više komande Slovenija–Dalmacija i na nje-govo mesto je doveden general Mario Roboti (M. Robotti). Opoziv generala Roa-te trebalo je da predstavlja i kraj italijanske „'etni'ke politike“.59 O tome je gene-ral Ler 1945. zabeležio: „Celokupan uspeh svih akcija od 15. januara bio je u �etni�kom pitanju ravan nuli, a to je kod Firera izazvalo jako neraspoloženje protiv italijanskih generala, što se odrazilo u veoma oštroj i opširnoj depeši upu-�enoj Musoliniju. Porastao je autoritet i uticaj partizana na stanovništvo usled uspeha u borbi sa Nemcima“.60

Telegram koji spominje Ler, vo+a Rajha uputio je Benitu Musoliniju 16. februara 1943. U njemu je, pored ostalog, stajalo: „Ja vidim naro�itu opasnost u pravcu u kome se razvija Mihailovi�ev pokret. Veliki broj verodostojnih podata-ka jasno dokazuje da taj pokret, koji je dobro organizovan i sa jasnim politi�kim pravcem, samo �eka trenutak da se okrene protiv nas. Pretvaraju�i se da pomaže Vaše trupe, Mihailovi� ho�e samo da se do�epa oružja kako bi mogao ostvariti svoje namere. U interesu naših zajedni�kih ciljeva, smatram da je poželjno da se Vaša 2. armija ophodi prema Mihailovi�u i njegovom pokretu kao prema nepo-mirljivim neprijateljima osovinskih sila i tražim od Vas da izdate nare�enja u tom smislu. Neophodno je da se smesta obustavi svako davanje oružja i ostalog ratnog materijala njegovim snagama. Bi�e potrebno razoružati njegove jedinice i uništiti svaki otpor odlu�nim koncentri�nim napadima. Ako se to ne u�ini, ako se komunisti i �etnici ne razoružaju, u slu�aju invazije pobune �e sigurno buknuti. Moje je uverenje da postoje obaveze kojih se �ovek ne može osloboditi pribega-vaju�i isklju�ivo politi�kom lukavstvu, ve� jedino ako upregne sve svoje snage“.61

Vrhovna komanda Vermahta planirala je nastavak operacije Vajs (po ubrzanom tempu, kako bi se nadoknadili propusti iz prve faze) za 25. februar 1943. Pre toga trebalo je ubediti Italijane da u'estvuju u razoružanju 'etnika, pa

58 AVII, Nema�ka arhiva, 70V-1–1. 59 D. Nenezi%, Jugoslovenske oblasti pod Italijom, 126. 60 Isto. 61 Navedeno prema: {��|� ��}��[: �� !��, �� {�]��

��, �� 1990, 59.


%e ministarstvo spoljnih poslova Rajha preduzeti diplomatsku ofanzivu. Prvo je 21. februara fon Ribentrop rekao italijanskom ministru u Berlinu kako je politika naoružavanja 'etnika pogrešna „što bi se u slu�aju engleskog desanta pokazalo kao ubistveno. �etnici i Mihailovi�eve pristalice složni su u mržnji prema svemu što je italijansko i nema�ko. Bilo bi opasno da ove bande i dalje postoje. Moraju biti uništeni i to muškarci, žene i deca“.62

Posle toga, u Rimu je 24. i 25. februara održan sastanak na kome su fon Ribentrop i general Valter Varlimont (W. Warllimont), zamenik generala Jodla, na'elnika Operativnog odeljenja Vrhovne komande Vermahta, ube+ivali Italijane u neophodnost napada na 'etnike. Hitler je poslao Musoliniju još jedno pismo u kojem je naglašavao apsolutnu potrebu razoružanja 'etnika zbog dugoro'nih pla-nova generala Mihailovi%a o uništenju ili razoružanju italijanske vojske u Herce-govini i Crnoj Gori. Nema'ki stav na ovom sastanku bio je dosledan: „�etni�ki odredi koji dejstvuju organizovani i naoružani od Italijana, a koji pod vidom an-tikomunisti�ke milicije u stvari predstavljaju trupe srpskog ustani�kog vo�e D. Mihailovi�a, sigurno �e u jednom takvom slu�aju (invazije) sara�ivati sa komu-nistima i omogu�iti neprijatelju da obrazuju mostobran. Nema�ka vrhovna ko-manda nije u mogu�nosti da ih, makar i privremeno, tretira kao deo savezni�kih italijanskih snaga i zato je rešeno da ih napadne i razoruža gde god ih na�e“.63

Da su nema'ko-italijanski odnosi došli u kriti'nu fazu, ukazao je general Varlimont. On je optužio italijanske jedinice da su u prvoj fazi operacije Vajs ka-sno izašle na položaje, pa su partizani uspeli da se izvuku iz operacionog prosto-ra. Posebno je govorio o 'etnicima, traže%i njihovo razoružanje, naro'ito onih u okolini Mostara. $ak je 24. februara iz Berlina stigla primedba da su Italijani od-bili da pruže pomo% nema'kim snagama kod Mostara zbog prisustva 'etnika.64 Teško je bilo, me+utim, uskladiti opre'ne interese. General Roboti je smatrao da Nema'ka želi da celu zonu Mostar dovede pod svoj uticaj pa je, istoga dana kada je održavan sastanak, tražio od starešina 6. korpusa da „još bolje prikupe i upra-vljaju �etni�kim formacijama pomo�u naših oficira“.65

Musolini i dalje nije verovao u akutnu opasnost invazije i govorio je o „apsurdnoj nameri“ hrvatske vlade da uništi „srpsku manjinu“, jer je re' o narodu koji vekovima živi na ovim granicama. Smatrao je i da je opasno boriti se isto-vremeno i protiv komunista i protiv 'etnika: „Bolje je jedne suprotstaviti drugi-ma i �im budu savladani partizani, razoružati �etnike na lep ili ružan na�in“.66 Ribentrop je tvrdio da su svi 'etnici britanski saveznici i sigurno %e u slu'aju is-krcavanja „slediti zastavu Kralja Petra“. Zato ih je trebalo odmah napasti, jer „u protivnom ne�emo imati mira u ovoj zemlji“.67

Italijani su obe%ali na'elnu podršku. Partizanske snage trebalo je uništiti u 'etvorouglu: Glamo' – Livno – Jajce – Bugojno, a zatim razbiti Mihailovi%ev

62 AVII, Nema�ka arhiva, 1�–4–14. 63 Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht, Zusammengastellt und erlautert

von Walther Hubatsch, Frankfurt 1963, III-1, 169. 64 S. Miloševi%, Nema�ko-italijanski odnosi, 196. 65 Zbornik NOR-a, XIII-3, 117. 66 Isto, 119. 67 Isto, 120.


pokret. Nema'ke snage dobile su izri'ita Hitlerova nare+enja: 1) Da se nastave napadi prema podru'ju boksita dok se „ne razbiju sve bande, bez obzira da li su komunisti ili 'etnici“ i ne izvrši spajanje sa italijanskim trupama oko Mostara; nema'ke jedinice trebalo je da ostanu u tom podru'ju sve dok „'etnici ne budu razoružani, a rudnici boksita ne budu opet radili punim kapacitetom i neometa-no“; 2) Posle toga trebalo je „napasti i razbiti jezgro Mihailovi�evog pokreta i da ovu akciju, ako za to ne budu stajale na raspoloženju italijanske trupe, izvrše sa-mo nema�ke jedinice, eventualno sa bugarskim i hrvatskim poja�anjima“.68

Italijanska podrška bila je kratkog daha. U svojoj politici prema 'etnici-ma, Italijani su sledili liniju njihovog pomaganja u borbi protiv komunista, ali ne toliko da bi im se dopustila prevelika širina akcije. Ve% 3. i 4. marta 1943. u Ri-mu su se sastali najviši italijanski funkcioneri sa generalom Robotijem i guverne-rom Crne Gore Pircijem Birolijem. Odlu'eno je da se sa razoružanjem 'etnika odugovla'i što je duže mogu%e, a razoružanje 'etnika u Crnoj Gori bilo je u su-protnosti sa italijanskim interesima, pa je to pitanje skinuto sa dnevnog reda. Ge-neral Roboti je naglasio: „Ni u kom slu�aju ne bi smelo do�i do razoružavanja �etnika, a ukoliko se ve� ide na to, onda je potrebna krajnja obazrivost, jer �etni-ci su se hrabro borili i još uvek se bore sa nama protiv partizana i stoga zaslužu-ju priznanje za odvažno držanje“.69 Sli'no je govorio i Pircio Biroli.

Kasno uve'e 4. marta, generale je primio Musolini: „Du�e nas je upo-znao sa jednim dužim Hitlerovim pismom. U pismu se iznose poznati razlozi u prilog razoružanju �etnika. Hitler je opsednut strahom od eventualnog engleskog upada na Balkan i izražava uverenje da bi se ’naši’ �etnici u slu�aju takvog upa-da, tako�e našli na strani neprijatelja, a oni i onako ne kriju svoju privrženost Draži Mihailovi�u. Pircio Biroli i ja nismo isklju�ivali takvu mogu�nost. Jedino smo tražili da se razmotri: sve dok iskrcavanje ne bude stvarnost, �etnici se bore sa nama protiv partizana, a najve�a opasnost preti zasad od komunista. Bolje je da �etnike do kraja iskoristimo nego da ih odjednom razoružamo i time ih pošaljemo u zagrljaj neprijatelja. Ovi razlozi su ve� poznati Du�eu i on ih prihvata“.70

Iako je bilo potpuno jasno da %e Nemci, sa ili bez italijanske podrške, pristupiti razoružavanju 'etnika posle završetka operacije Vajs i u Crnoj Gori, za-klju'eno je da jedino treba pokazati „da postoji namera da se sprovede razoruža-nje, da se ne�e više isporu�ivati novo oružje, da �e se suzbijati sumnjivi elementi, da �e oni biti isterani itd. U 21 �as povukli smo se i od ekselencije Ambrozije i pozdravili sa njim. On je još jednom pozdravio Pircija Birolija i mene i pri tom, na moje zadovoljstvo, primetio da je kod Musolinija izdejstvovao da se plan o razoružanju promeni u skladu sa mojom željom. Pa lepo! Ali, sada moram da vi-dim kako da iza�em na kraj sa Nemcima“.71

Posleratna strategija za ostvarivanje italijanskih ambicija na Balkanu i u „novoj Evropi“, u kojima je „srpska karta“ imala zna'ajnu ulogu, uslovila je „zaštitu“ srpskih rojalista u NDH. Dragan Nenezi% takvu politiku objašnjava sle-

68 Kriegstagebuch, III-1, 173–175. 69 AVII, Mikrofilm, NAW, T-821, R-252, snimci 319–320. 70 Isto, snimci 321–322. 71 Isto, snimak 323.


de%im re'ima: „I pored ’�vrstog’ savezništva sa Nema�kom, Italija nikada nije ’rušila sve mostove’ i prekidala sve kontakte sa Velikom Britanijom i SAD. Mada su sve diplomatske aktivnosti u vezi sa ovim bile obavijene ’velom’ tajne i odvija-le se iza kulisa Madrida i Lisabona ili unutar ’vatikanskih zidova �utanja’, poje-dini delovi dnevnika grofa #ana, kao i posleratna svedo�enja pojedinih li�nosti, nedvosmisleno na to ukazuju“.72

Da italijanske komande nisu imale iluzija prema politici srpskih rojalista, pokazuju i stavovi izneseni u memorandumu Ponašanje �etnika koji je 20. marta 1943. izradio Generalštab kopnene vojske. Glavni problem u budu%nosti mogla je da bude preorijentacija 'etni'kih snaga na neprijateljstvo prema Italiji, s obzirom na promenu vojne situacije na Balkanu. Zbog toga je bilo potrebno primeniti jake kontrolne mere: držati 'etni'ki snage u malim odredima, strogo se pridržavaju%i teritorijalnog principa, a posebno izbegavati ujedinjenje crnogorskih i hercego-va'kih jedinica sa jedinicama Dinarskog podru'ja, kako bi se spre'ilo da te snage dobiju unifikovan i organski karakter koji bi tokom vremena mogao postati cen-tar podrške za rekonstrukciju ujedinjene velike Jugoslavije. Trebalo je, tako+e, izbegavati i stvaranje novih odreda, a oružje i municiju davati samo u apsolutno nužnoj koli'ini.73

*

Nema'ka komanda Jugoistoka planirala je novu operaciju, pod šifrova-nim imenom Švarc (Schwarz). Njen cilj je bio: pokušaj uništenja partizana u Her-cegovini, njihovo potiskivanje u puste predele Crne Gore i zatvaranje srpsko-cr-nogorske granice. Zatim bi otpo'eo koncentri'an napad na „glavni stan D. Mihai-lovi%a“.74 Svrha ove operacije bila je ista kao i prethodne: opasnost od angloame-ri'kog iskrcavanja, pa je trebalo ukloniti sve snage otpora ili ih bar, koncentri'-nim napadima, odbaciti na planine izme+u Tare i Pive, na teren na kome je sama priroda najve%i neprijatelj.

Aleksandar fon Ler je 14. marta predložio Vrhovnoj komandi Vermahta da naredi izvo+enje operacije Švarc kako bi se u po'etku razoružali 'etnici gene-rala Mihailovi%a na prostoru isto'ne Hercegovine, Sandžaka i Crne Gore. Svoj zahtev je obrazložio slede%im re'ima: „Potpuno uništenje partizanskih snaga i potpuno razoružanje i likvidacija �etni�kih snaga D. Mihailovi�a. Nema�ka ko-manda htela je da zarobi Mihailovi�a, jer je bio duša pokreta otpora u Srbiji“.75 Adolf Hitler je odobrio plan 31. marta, posebno insistiraju%i na tome da se posle

72 D. Nenezi%, Jugoslovenske oblasti pod Italijom, 128. – Italijanski general "akomo Za-

nusi (Giacomo Zanussi) još 1945. zapisao je o motivima politike generala Roate: „Ako rat bude iz-gubljen, u slomu i haosu koji su neizbežni i koji bi obeležili poslednji �in tragedije, kad bi nam svi izlazi bili zatvoreni i kad bi nam svaka država okrenula le�a, bilo bi isto tako potrebno na�i jednu ruku koja ne bi odbila našu ruku. Mihailovi�evi Srbi – najverniji onom kralju Petru koji bi se, po-držan od strane Londona, sigurno ponovo popeo na presto – koje smo mi otrgli od ustaških i ne-ma�kih progona i naši drugovi po oružju u zajedni�koj borbi protiv Titovih ustanika, mogli bi da predstavljaju tu ruku, odnosno, jednu od onih malo mogu�nosti spasenja kojoj bi se moglo obratiti sa izvesnom nadom“. (Navedeno prema: D. Nenezi%, Jugoslovenske oblasti pod Italijom, 128).

73 Navedeno prema: J. Tomaševi%, �etnici, 198–199. 74 Kriegstagebuch, III-1, 215. 75 AVII, Nema�ka arhiva, 70�-VI-19/2.


razbijanja „Titove države“ unište i 'etnici „da bi u slu'aju neprijateljskog iskrca-vanja pozadina bila slobodna“.76

Istoga dana Alfred Jodl je u ime Vrhovne komande Vermahta izdao nared-bu za izvo+enje operacije: „Nakon uništenja Titove komunisti�ke države, treba pri-stupiti uništenju i oružanih snaga nacionalnog srpstva pod komandom D. Mihailo-vi�a, da bi se obezbedila pozadina u slu�aju neprijateljskog iskrcavanja na Balka-nu. Borbena dejstva izvoditi brzo i bezobzirno. S obzirom na uske veze komandana-ta D. Mihailovi�a sa italijanskim vlastima, Fireru je naro�ito stalo da se akcija dr-ži u strogoj tajnosti, kako u vezi njenog cilja, tako i sva priprema za akciju“.77

Prvobitno zamišljena samo protiv 'etnika, operacija Švarc morala je da uklju'i i borbu protiv partizana jer su se oni u me+uvremenu probili ka Crnoj Go-ri. Ovoga puta Nemci su bili mnogo oprezniji. O predstoje%im operacijama, osim Italijana, ništa nisu znale ni nema'ke komande u Jugoslaviji – sve je bilo u ruka-ma komande Jugoistoka.78 Razoružanje crnogorskih 'etnika dugo se pripremalo zbog italijanskog protivljenja. Štab 118. lova'ke divizije izdao je 12. maja direk-tivu da se svi 'etnici razoružaju „ako treba i silom“. Pod udar su došli i 'etnici koji su to tada bili pod italijanskom komandom: „U slu�aju protesta italijanskih komandi protiv razoružanja �etnika koje se bezobzirno sprovodi, svi nema�ki ko-mandanti treba da se pozovu na Du�eovo nare�enje za razoružanje �etnika. Tre-ba ozna�iti kao izdaju neizvršavanje tog Du�eovog nare�enja. Sa �etnicima koji su upotrebili oružje protiv nema�kih jedinica, treba postupati kao sa komunisti�-kim bandama, a u protivnom ih treba kao ratne zarobljenike uputiti u zaroblje-ni�ke logore“.79

General Liters, komandant operacije, izdao je 12. maja slede%e nare+enje 4. puku divizije Brandenburg: „Glavni cilj puka ostaje hvatanje osobe i štaba Draže Mihailovi�a, te zaplena njegove arhive. U isto vreme, poželjno je uništenje Tita i njegovog štaba“.80 Zapovest za izvo+enje operacije Švarc general Ler je iz-dao 14. maja 1943, generalu Valteru Štetneru (W. von Stetner). Zadatak je bio da se razoružaju i zarobe sve naoružane jedinice koje ne pripadaju regularnoj ne-ma'koj, italijanskoj ili hrvatskoj vojsci, a koje se zateknu na prostoru Berane – Andrijevica – Mateševo – Kolašin: „Izvršenje zadatka po ovom nare�enju odnosi se i na sve �etnike koji su do sada bili u savezništvu sa Italijanima, odnosno koji su bili pod njihovom komandom. Njih se ima razoružati, ako se ukaže potreba i silom. Naro�ito je važno da se štab D. Mihailovi�a uhvati, zajedno sa pomo�nici-ma i oficirima za vezu i uništi“.81

76 Kriegstagebuch, III-1, 255. 77 Zbornik NOR-a, XII-3, 191. – O izostavljanju Italijana iz ove operacije, piše i general

Horstenau u svom dnevniku: „Zbog �etnika, Firer je odlu�io da se Italijanima ništa ne kaže, ve� da se pohod i upad u Crnu Goru, koju su oni držali pod svojom okupacijom, izvrši bez njihovog zna-nja“. Posebna uloga dodeljena je Brandenburškom puku: „On je imao da se još pre po�etka akcije, presvu�en u srpske uniforme, uvu�e u obru� i uhvati Dražu Mihailovi�a“. (Navedeno prema: V. Kazimirovi%, NDH u svetlosti dokumenata, 162–163).

78 S. Miloševi%, Nema�ko-italijanski odnosi, 199. 79 AVII, Nema�ka arhiva, 41�-1–14. 80 Navedeno prema: J. Tomaševi%, �etnici, 229. 81 Zbornik NOR-a, XII-3, 281–282.


Nema'ke operacije naišle su na oštro protivljenje italijanskih vojnih ko-mandi. Na sve na'ine pokušavalo se da se spre'i ulazak nema'kih trupa u Herce-govinu i Crnu Goru. Posebno je razoružavanje 'etnika na svim pravcima nastupa-nja nema'kih jedinica izazvalo brojne i uporne intervencije i protivljenje najod-govornijih italijanskih vojnih i politi'kih faktora. Ipak, brojni telegrami i telefon-ski razgovori, neposredni kontakti, pa 'ak i pretnje upotrebom oružja zbog zaštite italijanskih interesa, nisu bitnije izmenili situaciju. Nema'ki komandanti su bili neumoljivi i nepopustljivi, zahtevaju%i „hitno odvajanje 'etnika od italijanskih trupa“.82

General fon Štetner je 14. maja u Beranama italijanskom generalu Erkoli Ronkalji (Ercole Rancaglio) objašnjavao da je akciju odobrio sam Musolini „na-kon što je dokazana �etni�ka saradnja sa Englezima i skupno nastupanje sa ko-munistima“.83 To nije bilo ta'no. Guverner Crne Gore Pircio Biroli je smatrao da je to napad na njegovu teritoriju. Italijanska Vrhovna komanda predložila je Vr-hovnoj komandi Vermahta zajedni'ku akciju protiv partizana, a akcija protiv „nacionalista koji su mogu�e pristalice D. Mihailovi�a, ne može se tretirati dru-ga�ije (nego) kao zadatak jednog kasnijeg trenutka i mora biti, u svakom slu�aju, dogovorena izme�u guvernera Crne Gore i nema�kog generala Lera“.84

General "uzepe Amiko (G. Amicco), komandant divizije Marke, izri'ito je 15. maja zabranio generalu Arturu Flepsu, komandantu SS divizije Princ Eugen, prolaz preko Mostara i podru'ja pod okupacijom italijanskih snaga. Kada su nema'ke trupe ušle u italijansku zonu, general Amiko je oštro protestovao. Ako nisu mogli da zaustave nema'ku vojsku, italijanski komandanti su obustavili saradnju i bilo kakvu pomo%, pa je general Fleps više puta bezuspešno interveni-sao: „Uveren sam da �e drugovi Italijani, s obzirom na Du�eovu zapovest i za veliki evropski zadatak koji nas vezuje, pružiti svu bratsku pomo�, koja bude po-trebna nema�kim snagama u smirivanju ovog podru�ja“.85

Italijanski oficiri redovno su odgovarali, kao general ". Spika'i, da nisu u stanju „da pruže niti saradnju, niti pomo%“.86 Posebno su odbijali da dostave podatke o komandnom sastavu, prebivalištu i naoružanju 'etnika. $ak su, kad su god to mogli, dozvoljavali 'etnicima da se pomešaju sa italijanskim vojnicima, kako bi izbegli zarobljavanje, ili su ih propuštali kroz svoje redove ka jugu. Itali-jansko protivljenje nije pomoglo: u zoru 14. maja, 1. planinska nema'ka divizija prodrla je u Kolašin, zarobila Pavla "uriši%a i oko 2.000 'etnika, a jedinice 118. lova'ke divizije kretale su se iz pravca Rožaja, Novog Pazara i Sjenice ka Mihai-lovi%evom štabu koji je bio prinu+en da se povu'e prema planini Jadovik (zapad-no od Sjenice) a potom u pravcu Zlatara.

82 D. Nenezi%, Jugoslovenske oblasti pod Italijom, 131–132. 83 Zbornik NOR-a, XII-2, 1031. 84 Zbornik NOR-a, XI-3, 297. 85 Zbornik NOR-a, XII-3, 238–239. 86 Isto, 241.


Kosta Nikoli%

ITALIANS AND THE SERBIAN ROYALIST MOVEMENT IN YUGOSLAVIA 1941–1943

Summary Italian policy towards the Serbian Royalist movement in the Second

World War was defined in the context of the postwar strategy of achieving the Italian ambitions on the Balkans and within the „New Europe“. The „Serbian an-gle“ had an important role in those plans, causing the Italian „protection“ of Ser-bian royalists in the Independent State of Croatia. Although a German ally, Italy has never cut all the ties with Great Britain and the USA. Despite the secrecy sur-rounding its diplomatic activity, many historical sources (the segments of the di-ary of Count Ciano and the postwar testimonies of other personalities) are poin-ting in this direction.

Italian command had no illusions about the policy of Serbian royalists. The main problem in their political projections was the expected reorientation of the chetnik forces towards hostility to Italy following the change of the military situation in the Balkans. Hence the strong measures of control were undertaken: chetniks were kept in small detachments, with the thorough monitoring of the ter-ritorial principle, particularly in regards to the unification of units from Montene-gro and Herzegovina and chetniks of the area of Dinara. Further, weaponry and ammunition was allocated only in limited quantities. The motivation was not to allow those unit to achieve unified, organic character and over time become the centre of support to reconstruct unified „Greater Yugoslavia“.

DRAGOMIR BONDŽI#, istraživa'-saradnik Institut za savremenu istoriju 378.18(497.11)"1962"(083.41) Beograd, Trg Nikole Paši%a 11

STUDENTI SA KOSOVA I METOHIJE U BEOGRADU 1962. GODINE�

APSTRAKT: U radu su analizirani rezultati ankete koja je sprovedena 1962. me�u studentima sa Kosova i Metohije u Beogradu. Zna'ajan problem jugoslovenske države posle Drugog svetskog rata

predstavljala je nerazvijenost i zaostalost Kosova i Metohije, a naro'ito kulturno-prosvetna zaostalost, koja se u ovoj oblasti preplitala i sa osetljivim me+unacio-nalnim odnosima. Zalaganjem državnih vlasti tokom prvih posleratnih decenija 'injeni su prvi, spori i teški, koraci u opismenjavanju stanovništva, širenju osnov-nog i utemeljavanju srednjeg školstva.1 Krajem 50-ih i po'etkom 60-ih godina pojavili su se i za'eci visokoškolskog obrazovanja: 1958/59. godine osnovana je prva viša škola na Kosmetu – Viša pedagoška škola u Prištini, a 1960/61. i prvi fakultet – Filozofski u Prištini. Iste godine otvorena je i Viša ekonomsko-komer-cijalna škola u Pe%i, a 1961/62. po'eli su sa radom Pravno-ekonomski fakultet i Viša tehni'ka škola u Kosovskoj Mitrovici.2 Me+utim, i dalje je ve%ina studenata sa Kosova i Metohije bila primorana da se školuje u drugim visokoškolskim cen-trima u zemlji, naro'ito u ustanovama koje su davale visokoobrazovane stru'nja-ke potrebne za razvoj privrede i za tehnološki napredak, za 'ije osnivanje još nije bilo uslova u pokrajini.

Beograd je, kao najve%i univerzitetski centar u zemlji, sa širokim izbo-rom fakulteta i viših škola, okupljao veliki broj studenata iz razli'itih krajeva Ju-goslavije, pa tako i sa Kosova i Metohije. Krajem 40-ih godina, kada razvoj viso-koškolskih ustanova u ovoj oblasti nije bio ni u za'etku, najve%i broj studenata je studirao na fakultetima, akademijama i višim školama u Beogradu. Tako je škol-ske 1948/49. godine u Beogradu studiralo 520 studenata, u Nišu 1, Novom Sadu

� Rad je deo projekta Kosovsko pitanje u jugoslovenskom i globalnom kontekstu u 20.

veku (br. 147038), koji finansira Ministarstvo nauke Republike Srbije. 1 Na Kosmetu je 1948. od aktivnog stanovništva 78,1% bilo bez školske spreme, 18,7%

sa osnovnom školom, a svega 0,1% sa fakultetom, dok je u isto vreme na teritoriji cele FNRJ bilo 36,8% bez školske spreme, 54% sa osnovnom školom, a 0,6% sa fakultetom. Procenti su izra'unati prema podacima iznetim u Ekonomsko-društvene osnove sistema školstva u FNRJ, Beograd 1955, 7.

2 Univerzitet u Prištini 1970–1990, Priština 1990, 14.

Dragomir Bondži% Istorija 20. veka, 1/2007 80

2, u NR Hrvatskoj 21, NR Bosni i Hercegovini 1, a u Makedoniji, Crnoj Gori i Sloveniji nijedan student sa teritorije Kosmeta. Naredne, 1949/50. godine, u Beo-gradu ih je bilo 676, Nišu 5, Novom Sadu 1, Hrvatskoj 14, Bosni i Hercegovini 2, Makedoniji 2, a u Crnoj Gori i Sloveniji nijedan.3 Juna 1952, posle formiranja Saveza studenata Jugoslavije i po'etka osnivanja udruženja studenata iz unutraš-njosti, oko 200 studenata sa Kosova i Metohije osnovalo je u Beogradu svoj klub radi organizacije društvenog i kulturnog rada tokom leta u zavi'aju.4 Ve% sredi-nom 50-ih, na teritoriji Kosova i Metohije je bilo sedam zavi'ajnih klubova beo-gradskih studenata (u Kosovskoj Mitrovici, Prištini, Pe%i, Prizrenu, "akovici, Uroševcu i Gnjilanu) i preko njih se razvijala intenzivna kulturno-umetni'ka, sportska i zdravstveno-prosvetna aktivnost tokom raspusta.5 Broj studenata iz ove oblasti u Beogradu nije sistematski pra%en, a nije sistematski analizirana ni njiho-va polna, socijalna i nacionalna struktura, niti raspored po fakultetima i društve-no-politi'ka aktivnost.6

Detaljnija i sistemati'nija, iako ne sasvim potpuna i celovita, slika o bro-ju i strukturi studenata sa Kosova i Metohije na fakultetima i višim školama u Beogradu može se ste%i na osnovu rezultata ankete koju su krajem školske 1961/62. godine sproveli Univerzitetski komitet Saveza komunista Beogradskog univerziteta i Komitet Saveza komunista viših škola u Beogradu. Anketiranje je vršeno preko organizacija SK na fakultetima, odnosno višim školama, koje su popunjene anketne listi%e slale Univerzitetskom komitetu odnosno Komitetu vi-ših škola. Sa'uvano je 328 popunjenih upitnika, koji su neobra+eni smešteni u gra+i Univerzitetskog komiteta o problemima nacionalnih manjina i pogledima studenata na interetni'ke odnose.7

3 Statisti�ki podaci o visokom školstvu u FNRJ 1947/8 – 1949/50. godine, Beograd 1951,

25–34. 4 Narodni student, br. 14, 28. maj 1952, 2; Isto, br. 15, 4. jun 1952, 1. Sastanku na

Pravnom fakultetu 2. juna 1952. kada je osnovano udruženje studenata sa Kosova i Metohije prisustvovali su, pored studenata, narodni poslanici sa Kosmeta Mehmed Hodža i Ali Šukrija, koji je govorio o zadacima studenata u politi'kom i kulturnom radu sa narodom u cilju prevazilaženja svih oblika zaostalosti u rodnom kraju, po uzoru na delatnost predratnih studenata komunista.

5 Arhiv Jugoslavije (AJ), fond Savez studenata Jugoslavije, 145-64-272. 6 Osim zvani'nih statisti'kih podataka koji odvojeno donose broj studenata po

republi'koj i nacionalnoj pripadnosti, postoje pojedine analize partijskih organa i Saveza studenata o nacionalnom sastavu studenata i broju pripadnika nacionalnih manjina na Univerzitetu, koji se me+utim daju odvojeno od republi'ke, odnosno pokrajinske pripadnosti. Tako je u školskoj 1958/59. godini, na Beogradskom univerzitetu i višim školama studiralo 274 Šiptara, najviše na Filozofskom (62) i Višoj pedagoškoj (43), ali ne samo sa Kosmeta ve% i iz drugih krajeva. AJ, CKSJ, Komisija za nacionalne manjine, 507, XVIII – k. 7/25, 1960. (2)

7 Istorijski arhiv Beograda (IAB), fond Univerzitetski komitet (UK), fasc. 99, Upitnik za studente Kosovsko-metohijske oblasti, 1962. Da anketom nisu bili obuhva%eni svi studenti govori i propratno pismo kojim je Osnovna organizacija Saveza komunista (OOSK) Više škole za kadrove socijalnog osiguranja obavestila Komitet SK viših škola da je od 10 studenata sa Kosova i Metohije, samo njih pet popunilo upitnik, pošto su ostali otišli ku%ama iako je školska godina bila u toku. Anketom nisu bili obuhva%eni Kastrati Ibrahim iz Gnjilana, Ne+medin Gorica i "urovi% Raduša iz Kosovske Mitrovice, Dulja Skender iz Pe%i i Avduli Osman iz Prištine, koji su i ina'e bili neuredni u poha+anju nastave i ranije odlazili ku%i za vreme predavanja, zbog 'ega ih je organizacija SK 'esto opominjala. Ova viša škola je radikalan primer, pošto je na drugim fakultetima i višim školama režim studija bio stroži, te je bilo manje studenata koji zbog odsustva

Studenti sa Kosova i Metohije u Beogradu 1962. godine 81

U anketnom listu – upitniku bilo je postavljeno 16 pitanja: 1) Prezime, o'evo ime i ime; 2) Naziv fakulteta, godina studija i grupa; 3) Godina i mesto ro-+enja; 4) Odakle je – mesto stanovanja roditelja; 5) Nacionalnost; 6) Politi'ka pripadnost – ako je 'lan Saveza komunista (SK) kada je i gde primljen; 7) Da li je 'lan Saveza studenata Jugoslavije (SSJ) i u kojim društvenim i politi'kim or-ganizacijama radi u okviru fakulteta; 8) Da li prima stipendiju ili platu i od ko-ga; 9) Visina mese'nog iznosa stipendije – plate; 10) Ako ne prima stipendiju ko ga izdržava; 11) Kada je upisan na fakultet; 12) Kada %e diplomirati – pro-se'na ocena dosadašnjeg uspeha; 13) Da li je u toku studija promenio fakultet. Ako je promenio koji su razlozi; 14) U'estvuje li u organima društvenog upra-vljanja i kojim; 15) Da li je u'estvovao na radnim akcijama. Ako je u'estvovao na kojim i kada; 16) Da li se prijavio za ovogodišnju radnu akciju. Dakle, pored li'nih podataka, imena, fakulteta, smera i godine studija, godine i mesta ro+e-nja, mesta boravka i nacionalnosti, traženi su i podaci o politi'koj i društvenoj organizovanosti i aktivnostima, na'inu izdržavanja tokom studija i tempu i kva-litetu studiranja.

Pošto u upitniku nije traženo izjašnjavanje po polu, polna struktura se može saznati na osnovu imena i prezimena ispitanika. Od 328 studenata koji su popunili upitnik 52 je bilo ženskog (15,9%), a 276 muškog pola (84,1%) – (vidi grafikon 1). Nizak procenat studentkinja sa Kosova i Metohije svedo'i o niskom stupnju obrazovanja žena i problemima sa kojima se suo'avalo školovanje žen-ske dece u ovoj oblasti i na po'etku sedme decenije 20. veka.

žene - 15.9%

muškarci - 84.1%

Grafikon 1 – Polna struktura anketiranih studenata

Anketirani studenti su studirali na 17 fakulteta, 5 viših škola i 2 umetni'-

ke akademije. Najviše studenata je bilo na Pravnom (27), Stomatološkom (25), Tehnološkom (22), Rudarsko-geološkom (21), Gra+evinskom i Prirodno-mate-mati'kom fakultetu (20), dok na Višoj pedagoškoj školi nije bilo nijednog stu-denta, što se može objasniti 'injenicom da je ve% 'etvrtu školsku godinu zare-dom radila Viša pedagoška škola u Prištini. Raspored studenata po pojedinim fakultetima ukazuje na zna'aj odre+enih struka za privredni razvoj zaostale Ko-sovsko-metohijske oblasti (rudarstvo, tehnologija, gra+evina, poljoprivreda, mašinstvo itd.), kao i na nemogu%nost studiranja pojedinih disciplina u drugim visokoškolskim centrima (pre svega u Skoplju i Sarajevu, gde su studenti sa Kosova i Metohije mogli da studiraju medicinu, ekonomiju ili grupe Filozof-skog fakulteta, ali ne i stomatologiju, tehnologiju, gra+evinu ili rudarstvo). Broj

nisu mogli da popune upitnik. (Isto, OOSK Više škole za kadrove socijalnog osiguranja – Komitetu SK viših škola, 16. maj 1962).


studenata na Pravnom fakultetu jeste apsolutno i procentualno najve%i, iako su pravni fakulteti postojali u pomenutim centrima, a te godine je otvoren i Prav-no-ekonomski fakultet u Prištini, ali ta cifra i nema prevelik zna'aj kada se ima u vidu masovnost ovog fakulteta. Zna'ajan procenat studenata je studirao na fa-kultetima koji su davali nastavnike za srednje škole i kulturne radnike (Prirod-no-matemati'ki, Filozofski i Filološki), koji su bili neophodni za kulturni i pro-svetni razvoj pokrajine, a koji su školovani i u drugim univerzitetskim centri-ma. Manji od potreba, ali uskla+en sa mogu%nostima, bio je broj studenata na Farmaceutskom, Veterinarskom, Medicinskom, Arhitektonskom i Elektroteh-ni'kom fakultetu. Na kraju, zna'ajniji broj studenata je poha+ao umetni'ke akademije i specijalne više škole za odre+en profil stru'njaka (za socijalne rad-nike i fizi'ko vaspitanje), dok je broj studenata na višim školama za ekonom-sku struku bio manji, budu%i da su sli'ne ustanove postojale u drugim mestima u republici, a po'injale su sa radom i na teritoriji Kosova i Metohije. Na ve%ini fakulteta su postojale grupe ili smerovi koje su studenti navodili u upitniku. Ta-ko su studenti na Tehnološkom fakultetu studirali uglavnom na metalurškoj i hemijskoj grupi, a na Rudarsko-geološkom uglavnom na rudarstvu; oba studen-ta na Saobra%ajnom fakultetu su studirala drumski saobra%aj; na Ekonomskom su uglavnom studirali ekonomiju preduze%a, a svega nekoliko njih spoljnu trgo-vinu i bankarstvo; na Elektrotehni'kom je ve%ina studirala telekomunikacije; na Poljoprivrednom fakultetu 11 studenata je studiralo vo%arstvo, tri ratarstvo i dva sto'arstvo; na Filološkom fakultetu tri studenta su studirala slavistiku, dva francuski jezik, 'etiri albanologiju i šest orijentalistiku, tj. turski i arapski jezik; na Filozofskom pet studenata je studiralo pedagogiju, tri psihologiju, dva istori-ju i po jedan sociologiju i etnologiju; na Prirodno-matemati'kom fakultetu 10 studenata je studiralo hemiju, tri biologiju, po dva fiziku i geografiju, a po je-dan mehaniku, geologiju i meteorologiju; na Akademiji primenjenih umetnosti po 'etiri studenta su u'ila slikarstvo i obradu tekstila, dva vajarstvo i po jedan grafiku i scenografiju, i na Muzi'koj akademiji sedam studenata je u'ilo teoriju muzike, po dva kompoziciju i dirigovanje i jedan solopevanje. Na Veterinar-skom, Elektrotehni'kom, Saobra%ajnom, Mašinskom i Gra+evinskom fakultetu i na Višoj ekonomsko-komercijalnoj i Višoj finansijsko-knjigovodstvenoj školi nije bilo nijedne žene, a najviše studentkinja je bilo na Stomatološkom (7 ili 28%), Prirodno-matemati'kom (6 ili 30%), Filozofskom (4 ili 33%) i Farmace-utskom fakultetu (5 ili 41,6%). (Broj studenata po fakultetima i polu vidi u ta-beli 1).


muški % ženski

% ukupno

%

Pravni 24 88,9 3 11,1 27 8,23 Stomatološki 18 72 7 28 25 7,62 Tehnološki 19 86,3 3 13,7 22 6,70 Rudarsko-geo. 20 95,2 1 4,8 21 6,40 Gra+evinski 20 100 – – 20 6,1 Prirodno-mat. 14 70 6 30 20 6,1 Ekonomski 18 94,8 1 5,2 19 5,80 Poljoprivredni 13 81,2 3 18,8 16 4,87 Mašinski 15 100 – – 15 4,57 Filološki 12 80 3 20 15 4,57 Filozofski 8 66,7 4 33,3 12 3,65 Farmaceutski 7 58,3 5 41,7 12 3,65 Veterinarski 12 100 – – 12 3,65 Arhitektonski 10 90,9 1 9,1 11 3,35 Elektrotehni'ki 11 100 – – 11 3,35 Medicinski 7 70 3 30 10 3,04 Saobra%ajni 2 100 – – 2 0,60 Akademija primenj. umet. 11 91,7 1 8,3 12 3,65 Muzi'ka akademija 9 75 3 25 12 3,65 Viša škola za socijalne rad. 7 58,3 5 41,7 12 3,65 Visoka škola za fizi'ko vasp. 9 81,8 2 18,2 11 3,35 Viša škola za socijalno osig. 4 80 1 20 5 1,52 Viša eko-komerc. škola 3 100 – – 3 0,91 Viša finans-komerc. škola 3 100 – – 3 0,91 Ukupno 276 84,1 52 15,9 328 100%

Tabela 1 – Broj studenata po fakultetima i polu U anketi su u'estvovali studenti svih godina i apsolventi. Najviše je bi-

lo studenata I godine, 124 ili 37,8%; na II godini je bilo 54 studenta ili 16,4%, na III 83 ili 25,3%, dok je na završnoj godini (IV, V ili VI) bilo 48 studenta ili 14,6%. Status apsolventa je imalo 19 studenata ili 5,7%. Sude%i prema godini studija i godini upisa (studenti I godine su se upisali na fakultet 1961, studenti II godine 1960, III godine 1959, IV 1958, V godine stomatologije 1957, VI go-dine medicine 1956, a apsolventi 1957. i ranije) ve%ina studenata je redovno upisivala godinu za godinom (257 ili 78,3%). Do izvesnog kašnjenja je došlo kod 52 studenta, i to pet studenata I godine, 10 studenata II, 22 studenta III, 14 studenata IV i jednog studenta VI godine. Radilo se uglavnom o kašnjenju od jedne školske godine, osim studenta I godine biologije Miodraga Jaklanovi%a koji se upisao na fakultet još 1954, i osam studenata IV godine koji su po'eli studije od 1953. do 1956. godine. Sedam apsolvenata je zapo'elo studije 1957, dva 1956 (na Rudarsko-geološkom), 'etiri 1955 (dva na Prirodno-matemati'-kom i po jedan na Medicinskom i Rudarsko-geološkom), tri 1954 (na Mašin-skom), dva 1953 (na Filološkom i Pravnom fakultetu), a jedan još 1952 (na Vi-sokoj školi za fizi'ko vaspitanje). (Broj studenata po fakultetima i godini studi-ja vidi u tabeli 2).


I II III IV V VI apsol ukupno Pravni 3 7 13 3 - - 1 27 Stomatološki 12 6 3 1 3 - - 25 Tehnološki 17 - 3 2 - - - 22 Rudarsko-geo. 6 - 2 7 - - 6 21 Gra+evinski 7 1 3 7 - - 2 20 Prirodno-mat. 2 4 8 4 - - 2 20 Ekonomski - 6 13 - - - - 19 Poljoprivredni 12 4 - - - - - 16 Mašinski 3 3 1 5 - - 3 15 Filološki 7 - 6 - - - 2 15 Filozofski 4 3 5 - - - - 12 Farmaceutski 4 5 2 - - - 1 12 Veterinarski 4 4 4 - - - - 12 Arhitektonski 2 4 1 4 - - - 11 Elektrotehni'ki 1 1 3 6 - - - 11 Medicinski 3 - 4 - - 2 1 10 Saobra%ajni - - 2 - - - - 2 Akademija primenj. umet. 5 1 4 2 - - - 12 Muzi'ka akademija 9 1 1 1 - - - 12 Viša škola za socijalne rad. 9 3 - - - - - 12 Visoka škola za fizi'ko vasp. 4 - 5 1 - - 1 11 Viša škola za socijalno osig. 5 - - - - - - 5 Viša eko-komerc. škola 3 - - - - - - 3 Viša finans-komerc. škola 2 1 - - - - - 3 Ukupno 124 54 83 43 3 2 19 328

Tabela 2 – Broj studenata po fakultetima i godini studija Posle pitanja o godini upisa na fakultet (pitanje br. 11), od ispitanika je

traženo da navedu prose'nu ocenu dotadašnjeg uspeha, kao i godinu kada plani-raju da diplomiraju (pitanje br. 12). Studenti su 'esto ovo pitanje ostavljali bez od-govora, precrtavaju%i ga, stavljaju%i znak pitanja ili odgovaraju%i sa „ne znam“. $ak 129 ispitanika nije odgovorilo kada %e završiti fakultet (39,3%), a 155 nije na-velo prose'nu ocenu (47,2%). Ipak, ve%ina studenata (179) odgovorila je da %e za-vršiti studije u roku (što je posebno karakteristi'no za studente nižih godina), dok je 20 studenata ('ak osam sa Mašinskog fakulteta) koji su ve% bili u zakašnjenju (upisali studije u periodu 1952–1956) navelo teku%u ili narednu školsku godinu kao rok za diplomiranje. Od studenata koji su naveli trenutnu prose'nu ocenu, 50 je imalo prosek 6–6,9, 90 7–7,9, 31 je imao prose'nu ocenu preko osam, a svega dva studenta preko devet. Treba ista%i da je mali broj ispitanika menjao fakultet (pitanje br. 13) što je u to vreme bila 'esta pojava me+u studentima. Jedanaest studenata je prešlo sa nekog drugog fakulteta, zbog materijalnih, zdravstvenih, porodi'nih raz-loga ili zato što im se drugi fakultet više svi+ao. Dva studenta su nastavila studije na Filološkom fakultetu posle završene Više pedagoške škole, a jedan na Ekonom-skom posle Više ekonomsko-komercijalne škole.

Iz ankete se može sagledati i starosna struktura studenata sa Kosova i Metohije (vidi tabelu 3 i grafikon 2). Mogu se izdvojiti tri starosne grupacije. U


prvu, najbrojniju, spadaju studenti ro+eni izme+u 1936. i 1943. godine koji su u trenutku anketiranja imali izme+u 19 i 26 godina. Njih je bilo 274 ili 83,5% (u ovu grupu se može svrstati i po jedan student ro+en 1944. i 1945). Drugu grupu 'ine studenti koji su imali od 27 do 30 godina (36 ili 10,9%), a tre%u studenti sa preko 30 godina (16 ili 4,8%). Treba ista%i da se u druge dve grupe ne nalaze sa-mo „ve'iti studenti“ koji su studije zapo'eli u prvoj polovini 50-ih godina (1952–1955) i zatim ih „odužili“, ve% i veliki broj studenata koji su se kasnije upisivali na fakultet ili višu školu, ponekad i posle tridesete godine, samostalno ili kao sti-pendisti državnih organa u kojima su radili, a potom redovno polagali ispite i upi-sivali godinu za godinom.8

1924

1926

1927

1928

1929

1930

1931

1932

1933

1934

1935

1936

1937

1938

1939

1940

1941

1942

1943

1944

1945

1 4 1 2 1 2 5 8 7 12 9 27 25 43 49 42 43 30 15 1 1 Tabela 3 – Studenti po godini ro�enja

0

10

20

30

40

50

60

1924

1926

1927

1928

1929

1930

1931

1932

1933

1934

1935

1936

1937

1938

1939

1940

1941

1942

1943

1944

1945

Studenti po godini ro�enja

Grafikon 2 – Studenti po godini ro�enja Anketirani studenti su dolazili iz raznih delova Kosova i Metohije. Naj-

više ih je bilo iz ve%ih gradova i njihove okoline: Pe%i 57, Prištine 52, Prizrena 50, Kosovske Mitrovice 47, "akovice 19, Gnjilana 15, Uroševca 11. Iz ovih se-dam gradova je dolazio 251 student ili 76,5%. Iz drugih manjih naselja je dolazi-lo po nekoliko studenata: iz Lipljana 9, Podujeva 8, Obili%a 6, De'ana i Junika po 5, Vu'itrna, Kosova Polja, Vitomirice po 4, Zubinog Potoka, Ajvalije i "urakov-ca po 3, Kosovske Kamenice, Štrpca, Srbice i Leška po 2 i iz Orahovca, Kline, Velike Ho'e, Vitine, Ka'anika i drugih manjih mesta po 1 student. Mesto stano-vanja se nije uvek poklapalo sa mestom ro+enja. Ipak, 'ak 207 studenata je žive-lo u mestu ro+enja (63,1%), dok je 43 ro+eno u bližoj okolini mesta boravka (13,1%), a 25 u nekom drugom mestu na Kosovu i Metohiji (7,6%). Na užoj teri-toriji Srbije ro+eno je 20 studenata (Beograd, Niš, Leskovac, Šabac, Jagodina itd.) u Crnoj Gori 11 (Ivangrad, Plav, Gusinje, itd.), Makedoniji 5 (Skoplje, Go-stivar), Hrvatskoj (Gospi%) i Bosni i Hercegovini (Fo'a, Sarajevo) po 2 i u Voj-vodini 1 student. U inostranstvu je ro+eno 12 studenata, i to u Albaniji 10 (svi šiptarske nacionalnosti) i u Francuskoj i Ma+arskoj po jedan.

8 Takav primer je najstariji anketirani student, Pacarizi Nurija, koji je ro+en 1924, a 1959,

u 35. godini života, upisao istoriju na Filozofskom fakultetu. U trenutku anketiranja poha+ao je tre%u godinu i planirao je da završi studije naredne, 1963. godine. Ina'e, bio je 'lan SK od 1947. i 'lan Opštinskog komiteta od kojeg je primao stipendiju u visini opštinske plate (23.000 dinara).


Po nacionalnoj pripadnosti najbrojniji su bili Srbi 45,7%, a potom su sle-dili Šiptari i Crnogorci sa 24,1% odnosno 23,1%. Ove tri grupacije su 'inile 93% studenata sa Kosova i Metohije. Ostalih 7% 'inili su malobrojni Turci (5, uglav-nom na orijentalistici), Rusi 3, Slovenci, Hrvati i Ma+ari po 2, dok je 9 studenata bilo neopredeljeno (izjasnili se kao neopredeljeni ili nisu odgovorili na pitanje). (Vidi tabelu 4 i grafikon 3). Kada se nacionalna struktura analizira po polu upada u o'i nizak procenat studentkinja u sve tri najbrojnije nacionalne grupacije, a na-ro'ito me+u studentima šiptarske narodnosti. (Vidi tabelu 5).

Srb. Crn. Šip. Tur. Rus. Slo. Hrv. Ma+. neop. Ukupno 150 76 79 5 3 2 2 2 9 % 45,7% 23,1% 24,1% 1,5% 0,9% 0,6% 0,6% 0,6% 2,7%

Tabela 4 – Studenti po nacionalnoj pripadnosti

Srbi 45.7%

Crnogorci 23.1%

Šiptari 24.1%

Ostali 4.3%

Neopredeljeni 2,7%

Grafikon 3 – Studenti po nacionalnoj pripadnosti

Srb. Crn. Šip. Tur. Rus. Slo. Hrv. Ma+. neop. Studentkinje 25 22 2 – 1 – – 1 1 % u nacion 16,6% 28,9% 2,5% – 33,3% – – 50% 11,1% % od žena 48% 42,3% 3,8% – 1,9% – – 1,9% 1,9%

Tabela 5 – Studenti po narodnosti i polu Na osnovu ankete se može sagledati i politi'ka pripadnost i društveno-

politi'ka aktivnost studenata sa Kosova i Metohije. Više od polovine studenata, 176 ili 53,6%, bili su 'lanovi Saveza komunista. $ak 163 studenta (92,6%) posta-li su 'lanovi SK pre dolaska na studije (ve%ina u lokalnoj organizaciji SK i sred-njoj školi, 17 preduze%u, 10 u vojsci i jedan na radnoj akciji), a svega 13 (7,4%) stupilo je u redove SK na fakultetu, tj. višoj školi. Gledano po fakultetima i ško-lama, izdvajaju se Pravni fakultet i Viša škola za socijalne radnike, gde su svi studenti bili 'lanovi SK. Na ostalima se broj komunista kretao oko polovine, dok ih je na Veterinarskom bilo samo 2 od 12, na Visokoj školi za fizi'ko vaspitanje 4 od 11, a na Saobra%ajnom od dva studenta nijedan nije bio 'lan SK. Po polnoj strukturi u SK je bio 151 student i 25 studentkinja, što zna'i da je svega 14,2%


'lanstva SK me+u studentima bilo ženskog, a 85,8% muškog pola, kao i da je u SK bilo 48% od svih studentkinja i 54,7% od svih studenata. Najviše studentkinja 'lanova SK bilo je na Višoj školi za socijalne radnike (5), Farmaceutskom (4) i Pravnom fakultetu (3), a njih 14 je pripadalo crnogorskoj narodnosti (56% svih 'lanica SK i 63,6% studentkinja crnogorske narodnosti). Po nacionalnoj strukturi, najviše 'lanova SK bilo je me+u studentima srpske nacionalnosti, (79 ili 52,6% od svih Srba i 44,8% svih 'lanova SK), a procentualno me+u Crnogorcima (52 ili 68,4% od svih Crnogoraca, a 29,5% svih 'lanova SK), ne ra'unaju%i 'lanove SK iz redova turske narodnosti i neopredeljenih, kojih je zbog malobrojnosti grupe bilo 80%, tj. 77,7%, a koji su 'inili svega 2,3%, odnosno 4% ukupnog broja ko-munista. $lanova SK u okviru šiptarske narodnosti je bilo 34 ili 43%, a 19,3% od ukupnog broja 'lanova SK. (Vidi tabele 6 i 7).

$lanova SK/ukupno studenata

Pravni 27/27 Stomatološki 11/25 Tehnološki 13/22 Rudarsko-geo. 9/21 Gra+evinski 8/20 Prirodno-mat. 7/20 Ekonomski 11/19 Poljoprivredni 7/16 Mašinski 9/15 Filološki 6/15 Filozofski 5/12 Farmaceutski 7/12 Veterinarski 2/12 Arhitektonski 6/11 Elektrotehni'ki 6/11 Medicinski 6/10 Saobra%ajni 0/2Akademija primenj. umet. 7/12 Muzi'ka akademija 5/12 Viša škola za socijalne rad. 12/12 Visoka škola za fizi'ko vasp. 4/11 Viša škola za socijalno osig. 4/5Viša eko-komerc. škola 2/3Viša finans-komerc. škola 2/3Ukupno 176/328

Tabela 6 – Studenti �lanovi SK po fakultetima i višim školama


Srb. Crn. Šip. Tur. neop. Ukupno 150 76 79 5 9 U SK 79 52 34 4 7 % od narodnosti 52,6% 68,4% 43% 80% 77,7% % od 'lanstva SK 44,8% 29,5% 19,3% 2,3% 4%

Tabela 7 – Studenti �lanovi SK po narodnosti Vrlo mali broj studenata 'lanova SK je bio angažovan u organima SK

na fakultetima ili u mestima iz kojih su dolazili (jedan 'lan Opšinskog komite-ta, dva sekretara osnovnih organizacija SK, jedan sekretar fakultetskog komite-ta i nekoliko 'lanova ve%a godina). Studenti sa Kosova i Metohije su bili nešto aktivniji u organima i društvima Saveza studenata: ve%inom su bili 'lanovi SS (svega 23 studenta nisu), dok je desetak bilo angažovano u organima SS na fa-kultetima, godini i grupi, po dvojica u Odboru za me+unarodnu razmenu studena-ta i Upravnom odboru „Studentskog grada“, a nekoliko desetina u stru'nim i sportskim društvima, ferijalnom i planinarskom udruženju, foto-sekciji, zavi'aj-nim klubovima, klubu Ujedinjenih nacija, KUD „Španac“ i dr.

Poseban vid društvene aktivnosti studenata bilo je u'eš%e na radnim akci-jama. Oko 150 studenata je u'estvovalo na raznim saveznim radnim akcijama od 1946. do 1961. godine, a 76 se prijavilo za odlazak na akciju tokom leta 1962. godine. Velika ve%ina je u'estvovala na raznim deonicama izgradnje autoputa Bratstvo-jedinstvo od 1957. do 1961. godine (118), a manji broj na ranijim rad-nim akcijama – izgradnji pruge Br'ko – Banovi%i i Šamac – Sarajevo 1946–1947 (svega 6 studenata), izgradnji Novog Beograda 1948–1949 (12 studenata), iz-gradnji Vlasine i pruge Doboj-Banja Luka (10 studenata). Bilo je i studenata koji su na akcijama u'estvovali po više puta. Me+u akcijašima je bilo 70 Srba, 34 Cr-nogorca, 32 Šiptara, a ve%ina su bili 'lanovi SK (103). Na akcijama je u'estvova-lo svega 6 studentkinja, a njih 13 se prijavilo za akciju tokom leta. Osim u'esnika saveznih, 25 studenata je u'estvovalo samo na lokalnim radnim akcijama. Pored studenata koji su negativno odgovorili na pitanja vezana za u'eš%e na radnim ak-cijama (45 za ranije u'eš%e i 125 za nastupaju%e leto), veliki broj studenata (107 ili 33%) uopšte nije odgovorio na ova pitanja (br. 15 i 16).

Na osnovu ankete se može analizirati i na'in na koji su se izdržavali stu-denti sa Kosova i Metohije tokom studija (pitanja br. 8, 9 i 10). Stipendije je pri-malo 195 ili 59,4% studenata. Od ostalih 133 studenata, 16 je primalo platu, 78 su izdržavali roditelji (23,7%), šestoro je primalo pomo% od SUBNOR-a (oko 10.000 dinara), osmoro poseban invalidski dodatak, dvoje neku drugu vrstu po-mo%i, osmoro se izdržavalo od kredita, dvoje od studentskog pozajmnog fonda, a 13 studenata su se izdržavali sami ne naglašavaju%i na koji na'in. Visina stipen-dije se kretala od 8.000 do 20.000 dinara, a najve%i broj stipendista je primao po 10.000 dinara, koliko je uglavnom iznosila stipendija lokalnih organa vlasti. Neš-to ve%e su bile stipendije privrednih preduze%a, banaka i rudnika (stipendisti rud-nika Trep'a su primali oko 17.000 dinara). Pri tom, više od polovine studenata primalo je stipendije od lokalnih narodnih odbora i ustanova. Svega 23 studenta


su primala manje od 10.000 dinara mese'no (11,7% od svih stipendista). Plate su ve%inom primali studenti Više škole za socijalne radnike i Više škole za socijalno osiguranje (12/16), a u proseku su bile znatno ve%e od stipendija i kretale su se od 10.000 do 30.000 dinara (u dva slu'aja oko 40.000 dinara, na Tehnološkom i Ru-darsko-geološkom fakultetu). Stipendije su primale 22 studentkinje (42,3% od broja studentkinja i 11,3% od svih stipendista – u ukupnom broju studenata stu-dentkinje su 'inile 15,9%) i 173 studenta (62,6% studenata i 88,7% svih stipendi-sta). Me+u stipendistima je bilo 110 'lanova SK što je bilo 56,4% od broja sti-pendista i 62,5% od broja 'lanova SK me+u studentima. Po nacionalnoj strukturi, stipendije je primalo 82 studenta srpske (42,1% od svih stipendista i 54,7% od svih Srba) 36 crnogorske (18,5% od svih stipendista i 47,4% od svih Crnogoraca) i 66 šiptarske narodnosti (33,8% od svih stipendista i 83,5% od svih Šiptara) i 11 ostalih i neopredeljenih (5,6% od svih stipendista). (Vidi tabelu 8)

Srb. Crn. Šip. ostali ukupno

Stipendista 82 36 66 11 195 % od stip. 42,1% 18,5% 33,8% 5,6% 100%

% od nacio. 54,7% 47,4% 83,5% 47,8% – Tabela 8 – Studenti stipendisti po narodnosti


Dragomir Bondži%

STUDENTS FROM KOSOVO AND METOHIJA IN BELGRADE IN 1962

Summary In the Spring of 1962 the University Committee of the League of Com-

munists of the Belgrade University and the Committee of the League of Commu-nists of the higher schools in Belgrade conducted a survey among the students form Kosovo and Metohija. Besides the general information on the year an place o birth, on the residing place and nationality, the questionnaire requested infor-mation on the faculty, group, year of study, graduation plans, ways of support, membership in the League of Communists and in the Students alliance as well as the socio-political activity during the studies. Questionnaire was filled by 328 students from 17 faculties, 5 higher schools and 2 academies, mostly men (84,1%) from entire region of Kosovo and Metohija, predominantly from bigger cities and their surroundings. The majority of the students were from the Faculty of Law (27), Stomatology (25), Technique (22), Mining and Geology (21), Civil Engineering and Mathematics (20) and Economy (19). The great majority (c.80%) was attending the first three years, the minority was approaching the end of their studies, and there were only 19 graduates. Over 80% of the students were between 19 and 26 years old, and the rest were the older students who either took their time or started their studies later. According to the national breakdown, the-re were 45.7% Serbs, 23.1% Montenegrins, 24.1% Albanians, 4.3% was the rest and 2.7% was undecided. More than half of the students (53.6%) were in the Le-ague of Communists, and many were active in professional, sporting, social and cultural associations and clubs. More than half of the students of all nationalities took part in federal working actions. Almost 60% of the students were recipients of scholarships from the local authorities or companies, while the rest were sup-ported by their parents or were receiving some sort of aid. Almost 90% of the re-cipients of scholarships were men, and 56.4% were the members of the League of Communists. According to the nationalities breakdown, 54.7% Serbian stu-dents, 47.4% of Montenegrin students and 83.5% of Albanian students were on the stipend.

DRAGAN BOGETI#, nau'ni savetnik Institut za savremenu istoriju 327.8(73:597)"196" Beograd, Trg Nikole Paši%a 11 327(73:597)"196"

PO�ETAK VIJETNAMSKOG RATA I JUGOSLOVENSKO-AMERI�KI ODNOSI�

APSTRAKT: Rad je posve�en nastojanjima jugoslovenske i ameri�ke vlade da, uprkos razmimoilaženjima povodom vojne intervencije SAD u Vijetnamu, o�uvaju trend bilateralne saradnje. Zahvaljuju�i tim napori-ma, privremeno je odgo�eno o�ekivano pogoršanje jugoslovensko-ame-ri�kih odnosa i obezbe�ena realizacija ranije zaklju�enih kreditnih i tr-govinskih aranžmana. Ameri'ko vojno angažovanje u Vijetnamu datira iz vremena francuskog

povla'enja iz nekadašnje Indokine. Sporazumom u Ženevi 1954. godine, Francu-ska je priznala nezavisnost svojim dotadašnjim kolonijama u Indokini: Laosu, Kambodži i Vijetnamu. Dok su prve dve novostvorene države imale relativno stabilne vlade, Vijetnam se od prvog momenta suo'io sa ozbiljnim unutrašnjim problemima. U duhu Ženevskog sporazuma, a u sklopu hladnoratovske konstela-cije snaga, Vijetnam je privremeno podeljen na dva dela: Severni Vijetnam - De-mokratsku Republiku Vijetnam, sa sedištem u Hanoju i Južni Vijetnam - Repu-bliku Vijetnam, sa sedištem u Sajgonu. Severni Vijetnam je bio pod vlaš%u ko-munista predvo+enih Ho Ši Minom i uživao je direktnu podršku Kine i SSSR-a. Vlada Južnog Vijetnama, pak, štitila je interese zemljoposednika i vlasnika krup-nog kapitala i u tome je imala obimnu finansijsku i vojnu podršku SAD.1 Razli'i-ti politi'ki interesi dveju vijetnamskih vlada, podupirani od suprotstavljenih blo-kovskih grupacija, ali prvenstveno od strane Kine i SAD, rezultirali su eskalaci-jom gra+anskog rata na prostoru Južnog Vijetnama. Povod za sukobe bilo je du-


rodni položaj i unutrašnji razvoj Srbije i Jugoslavije 1921–1991, (br. 147039), koji finansira Mini-starstvo nauke Republike Srbije.

1 To je bilo vreme kad je u ameri'koj spoljnoj politici preovladavala doktrina „teorije do-mina“ – koncept prema kome ako se dopusti nekoj zemlji jugoisto'ne Azije da pobedi komunizam, onda %e i druge zemlje, poput poslaganih domina, po'eti padati pod komunisti'ki uticaj i vlast. U tom smislu, da bi „popunile vakuum“ nastao posle povla'enja Francuske sa ovog prostora, SAD su odlu'ile da se intenzivnije angažuju u Vijetnamu, kako bi spre'ile prodor sovjetskog i kineskog uti-caja. U periodu 1954–1965. samo na ime ekonomske pomo%i Južnom Vijetnamu, SAD su dale više od 2 milijarde dolara. (Department of State Bulletin, no. 1353/1965, p. 840.)

Dragan Bogeti% Istorija 20. veka, 1/2007 92

gogodišnje odbijanje vlade Južnog Vijetnama da ispuni jedan od glavnih uslova Ženevskog sporazuma – odredbu o obaveznom raspisivanju izbora u toj državi u roku od dve godine. Takav kurs režima u Sajgonu uzrokovan je strahom od nepo-voljnog ishoda tih izbora, s obzirom na izuzetno teške uslove u kojima je živeo vijetnamski narod i veliki uticaj Hanoja i Pekinga na tamošnje prilike.

Reaguju%i na sve ve%u vojnu pomo% Severnog Vijetnama Frontu za naci-onalno oslobo+enje Južnog Vijetnama (Vijetkongu), SAD su još u vreme admini-stracije Dvajta Ajzenhauera (Dwight Eisenhower) slale oružje režimu u Sajgonu. Nešto kasnije, Kenedi (Kennedy) je, u sklopu vojne podrške, tamo uputio 18.000 „savetnika“, eksperata za borbu protiv „komunisti'ke gerile“. Ipak, najdalje je otišao Lindon Džonson (Lyndon Johnson), koji se opredelio za direktno uklju'i-vanje ameri'ke vojske u rat u Vijetnamu. Zbog „agresije severno-vijetnamske ar-mije na Južni Vijetnam“, 7. februara 1965, naredio je napad ameri'kih bombar-dera na DR Vijetnam. Kao neposredan povod za akciju, naveden je napad snaga Vijetkonga na ameri'ku vazduhoplovnu bazu Pleik. Ubrzo posle toga, 8. marta, usledilo je iskrcavanje prvih borbenih jedinica SAD u Republiku Vijetnam. Time su se SAD umešale u rat koji %e trajati skoro 8 godina, a koji %e se završiti prvim porazom ove sile u njenoj istoriji.2

Sva krhkost platforme jugoslovensko-ameri'ke saradnje došla je do izra-žaja u momentu kada su ameri'ki bombarderi krenuli u prve borbene akcije pro-tiv severnovijetnamskih komunista. Po ko zna koji put, u oštroj koliziji su se po-novo našli osnovni postulati jugoslovenske politike miroljubive koegzistencije i ameri'ka politika imperativnog suzbijanja komunisti'ke opasnosti širom afro-azijskog prostora. Me+utim, ovaj put obe strane su raspolagale bogatim isku-stvom o tome kako ublažiti, ako ve% nije mogu%e izbe%i, uzajamnu konfrontaciju i zahla+enje odnosa. Zvani'ni Beograd je u tom smislu izbegavao oštre kvalifika-cije na ra'un ameri'ke intervencije u Vijetnamu, a vlada SAD je formalno izraža-vala visok stupanj razumevanja za jugoslovenske mirovne inicijative u iznalaže-nju prihvatljivog kompromisa u novonastaloj situaciji.

Neposredno posle objavljivanja vesti o ameri'kom bombardovanju teri-torije Severnog Vijetnama, 2. marta 1965, Tito je uputio poruku predsedniku SAD Lindonu Džonsonu u kojoj je insistirao na miroljubivom rešavanju spora, putem direktnih pregovora, lišenih bilo kakvih prethodnih preduslova. Ono što je u apelu dolazilo do izražaja, a što je ina'e odudaralo od uobi'ajene Titove retori-ke u ovakvim prilikama, bilo je odsustvo osude ameri'ke vojne intervencije i od-

2 Tokom predsedni'kih izbora u SAD, novembra 1964, Džonson je ostvario najve%u iz-

bornu pobedu u istoriji te zemlje. Svoga protivkandidata, republikanca Beri Goldvotera (Barry Goldwater), ubedljivo je pobedio upravo zahvaljuju%i svom programu mira. Dok se Goldvoter zala-gao za agresivniju spoljnu politiku SAD i energi'nije angažovanje u Vijetnamu i drugim kriznim podru'jima, Džonson se predstavljao kao sledbenik i poštovalac umerene politike Kenedija. Me+u-tim, kasnije se pokazalo da mu je doktrina za koju se zalagao Goldvoter daleko bliža od strategije kojom se rukovodio Kenedi. To se delimi'no može objasniti i aktuelnom promenom odnosa snaga u Demokratskoj partiji posle Kenedijevog ubistva. U to vreme u ovoj stranci postaju sve uticajniji predstavnici ratobornije struje, koju su ameri'ki novinari nazivali „jastrebovima“ („hawks“), nad protagonistima stišavanja hladnoratovskih tendencija, tzv. „golubovima“ („doves“). Zajedno sa Re-publikancima, „jastrebovi“ su u Kongresu imali ubedljivu ve%inu u vezi sa mnogim me+unarodnim pitanjima, što je Džonson u svakom slu'aju morao uvažavati.

Po�etak Vijetnamskog rata i jugoslovensko-ameri�ki odnosi 93

sustvo bilo kakve varijante zahteva za povla'enjem ameri'kih trupa iz Vijetna-ma. Prilikom uru'ivanja ove poruke ameri'kom otpravniku poslova u Beogradu, Erihu Ko'eru (Eric Kocher), zamenik jugoslovenskog ministra za inostrane po-slove, Marko Nikezi%, napomenuo je da %e njena sadržina ve% narednog dana biti objavljena u jugoslovenskoj štampi i da bi zato bilo poželjno da je ameri'ka am-basada najhitnijim putem dostavi predsedniku SAD.3 Tokom razgovora koji je Nikezi% vodio sa ameri'kim ambasadorom Barkom Elbrikom (Burke Elbrick), dva dana kasnije (posle povratka ovog ameri'kog diplomate iz Italije), jugoslo-venskoj vladi je zamereno što je Titovu poruku Džonsonu prezentirala javnosti pre nego što je ona mogla sti%i do ameri'kog predsednika: „Me+u šefovima drža-va stvari se obi'no ne objavljuju odmah, i uopšte, ako smo želeli otpo'eti dijalog, to se teško postiže uvla'enjem javnosti“. Ipak, istovremeno izraženo je i zado-voljstvo zbog prijateljskog tona poruke. U pogledu pitanja da li %e predsednik Džonson uopšte odgovoriti na Titovu poruku i kakve su budu%e namere SAD u vezi sa eskalacijom rata u Vijetnamu, ambasador Elbrik nije mogao da se kon-kretno izjasni, što je Nikezi% tuma'io njegovom nespremnoš%u za razgovor i od-sustvom adekvatnih instrukcija iz Vašingtona u tom kontekstu.4

Iako su zvani'nici Beograda oprezno i bojažljivo reagovali na ameri'ko bombardovanje Vijetnama, ni na koji na'in nisu bili spremni da se odreknu svo-jih spoljnopoliti'kih postulata za koje su se zalagali na samitima i ministarskim konferencijama nesvrstanih. U tom duhu, prihvatili su se uloge glavnog aktera mobilisanja vanblokovskih država u cilju vršenju pritiska na velike sile da pristu-pe konkretnim merama za hitno razrešenje krize. U takvom nastupu, Tito i njego-vi saradnici videli su mogu%nost da se oja'a me+unarodna pozicija Jugoslavije, a pokret nesvrstanosti izvu'e iz politi'ke krize, koja je upravo u vreme Vijetnam-skog rata ozbiljno dovodila u pitanje njegov dalji opstanak. Vode%i široku prepi-sku sa liderima afro-azijskih država, Tito im je izložio svoju ideju o potrebi za-jedni'kog nastupa radi suzbijanja dalje eskalacije rata u Vijetnamu i izneo pred-log o sazivanju nove Ženevske konferencije po uzoru na onu iz 1954, na kojoj bi zainteresovane strane iznašle adekvatan kompromis. Radi preduzimanja ovih me-ra i uskla+ivanja me+usobnih aktivnosti, Jugoslavija je uputila poziv šefovima 23 nesvrstane zemlje za održavanje zajedni'kog sastanka. Taj poziv je prihvatila ve-%ina država i odlu'eno je, da se u skladu sa njime, u Beogradu 15. marta održi konferencija ambasadora nesvrstanih zemalja.5

Titova inicijativa je o'igledno ostvarila željeni efekat na ameri'ke zva-ni'nike, svesne uticaja Jugoslavije na afro-azijske zemlje okupljene u pokretu ne-svrstanosti. Neposredno uo'i Beogradske konferencije, 13. marta, ameri'ki am-basador Elbrik zatražio je prijem u jugoslovenskom ministarstvu inostranih po-slova. Zameniku državnog sekretara, Marku Nikezi%u, uru'io je odgovor pred-sednika Lindona Džonsona na pismo koje mu je Tito uputio 2. marta. Tom prili-

3 KPR, I-5-b/SAD. Zabeleška o razgovoru zamenika državnog sekretara za inostrane po-

slove M. Nikezi�a s otpravnikom poslova Ambasade SAD E. Kocher-om, 2. marta 1965. 4 KPR, I-5-b/SAD. Iz zabeleške o razgovoru zamenika državnog sekretara za inostrane

poslove M. Nikezi�a sa B. Elbrick-om, ambasadorom SAD, 4. marta 1965. 5 DASMIP, 1965, str. pov., f-1, 52. Najnoviji razvoj doga�aja u vezi sa Vijetnamom.


kom, otvoreno je istakao interes svoje vlade za sadržinu i politi'ki nastup u'esni-ka predstoje%eg sastanka ambasadora u Beogradu, a posebno stavove koje %e za-stupati Jugoslavija. Izrazio je svoje stanovište da „sastanak može doneti pozitivne rezultate, pod uslovom da ne odražava jednostrano gledanje na problem, i da se ne baci sva krivica na SAD“.6

U odgovoru na Titovo pismo, Džonson je u sažetoj formi izložio glavne razloge koji su prouzrokovali ameri'ku vojnu intervenciju u Vijetnamu i svoju percepciju puteva razrešenja novonastale krize.

Džonson je, kao i njegovi prethodnici Ajzenhauer i Kenedi, svesno ig-norisao 'injenicu da je gra+anski rat u Vijetnamu glavno izvorište krize u toj zemlji. Severnovijetnamski i južnovijetnamski narod je tretirao kao dva potpu-no razli'ita naroda, naseljena u dve potpuno razli'ite države, pri 'emu režim u Hanoju pokušava da nametne svoju vlast legalnim predstavnicima režima u Sajgonu. U tom smislu je shvatao i podršku Ho Ši Minovog režima borcima Fronta nacionalnog oslobo+enja Južnog Vijetnama, kao „agresiju od strane Se-vernog Vijetnama protiv Vlade i naroda Južnog Vijetnama.“ Podvukao je da se „akcije koje Sjedinjene Države preduzimaju u Vijetnamu vrše na zahtev i kao pomo% Vladi Republike Vijetnam. One su usmerene na suprotstavljanje spolja podstrekivanoj i podržavanoj pobuni u Južnom Vijetnamu“, odnosno „protiv baza i onih saobra%ajnica preko kojih se ova spoljna pomo% šalje u Južni Vijet-nam“. Upozorio je Tita da „ignorisati agresiju zna'i ohrabrivati je“ i stoga: „Mi ne smemo dopustiti da na sadašnjoj svetskoj sceni, nezakoniti i ekspanzionisti'-ki elementi poveruju da je agresija prihvatljivo i efikasno sredstvo za vo+enje me+unarodnih odnosa. Mir i bezbednost naroda, velikih i malih, bili bi time ugroženi“.7

U duhu svog vi+enja dramati'nih sukoba u Vijetnamu, Džonson je na-zna'io i budu%u strategiju SAD u tom kontekstu: „Gledaju%i u budu%nost, kada Hanoj prestane sa svojom agresijom protiv Južnog Vijetnama i kada mir u zemlji bude obezbe+en, Sjedinjene Države bi%e u mogu%nosti da povuku svoje snage, koje sada drže u Vijetnamu. Ukoliko bi se Hanoj pokazao spremnim da ostavi svoje susede na miru, onda ne%e biti nikakve potrebe za naše odbrambene akcije protiv vojnih ciljeva u Severnom Vijetnamu i ne%e biti prepreke za miroljubivo rešenje vijetnamskog pitanja“.8

Da Džonsonovo pismo nije slu'ajno uru'eno Titu samo dan uo'i sastan-ka nesvrstanih zemalja u Beogradu, posebno ukazuje njegov završni deo. U nje-mu ameri'ki predsednik izražava nadu %e Tito razumeti njegove motive i da %e „u razgovorima i opštenjem sa liderima drugih zemalja odraziti to razumevanje. Mi želimo miroljubivi ishod ove otežane situacije, ali to mora biti rešenje koje %e unaprediti slobodu, a ne podjarmljivanje, južnovijetnamskog naroda“.9

6 KPR, I-5-b/SAD. Iz zabeleške o razgovoru zamenika državnog sekretara M. Nikezi�a s

ambasadorom SAD B. Elbrik-om,13. marta 1965. 7 KPR, I-1/1101/SAD. Odgovor Predsednika SAD Lindona Džonsona na poruku Pred-

sednika Republike Josipa Broza Tita u vezi sa situacijom u Vijetnamu, 13. III 1965. 8 Isto. 9 Isto.


Iako je jugoslovenski predsednik bio odlu'an u želji da izbegne zaoštra-vanje u odnosima sa Vašingtonom, najve%i deo Džonsonove argumentacije mu se 'inio, u najmanju ruku, neprihvatljiv. Tretiranje velikog dela južnovijetnamskog stanovništva, koje se suprotstavljalo režimu u Sajgonu, eksponentima „spolja podstrekivane i podržavane pobune“, predstavljalo je, po Titu, ignorisanje poli-ti'ke realnosti u Južnom Vijetnamu. Samim tim što su najve%i deo stanovništva te države 'inili seljaci koji su živeli u krajnje teškim uslovima, a da je aktuelni re-žim odbijao da pristupi neophodnim korenitim reformama u sistemu (posebno agrarnoj reformi), 'inilo se logi'nim da takav režim ne može imati uporište u na-rodu. Odbijanje ameri'ke vlade da se suo'i sa 'injenicom da Front nacionalnog oslobo+enja predstavlja legitimnog predstavnika velikog dela vijetnamskog naro-da i nespremnost SAD da osudi vladu u Sajgonu zbog višegodišnjeg odlaganja izbora u Vijetnamu kako je to nalagao tekst Ženevskog sporazuma, u Beogradu su shva%eni kao o'igledni indikatori Džonsonove sklonosti da, podržavaju%i svim sredstvima nepopularan južnovijetnamski režim, nasilnim putem zaustavi politi'-ke procese koji nisu bili kompatibilni sa proklamovanim ameri'kim spoljnopoli-ti'kim konceptom. Posmatrano iz te perspektive, ameri'ko vojno uklju'ivanje u Vijetnamski rat delovalo je zvani'nicima iz Beograda kao nerazdvojiv deo agre-sivne me+unarodne strategije koju je Džonson proklamovao odmah posle svoje inauguracije za predsednika SAD.10 Takva polazišta davala su ton jugosloven-skom nastupu tokom sastanka predstavnika 15 nesvrstanih zemalja u Beogradu, 15. marta 1965.11

Jugoslavija je, kao jedan od inicijatora Beogradskog sastanka, izložila ve% na samom njegovom po'etku nacrt teksta koji bi u vidu apela za rešenje vi-jetnamske krize trebalo da usvoje prisutne nesvrstane zemlje. Taj nacrt svodio se na zahtev za „traženjem miroljubivog rešenja putem pregovora u duhu Ženevske konferencije o Indokini i zaklju'cima Kairske konferencije nesvrstanih, a u skla-du sa legitimnim aspiracijama vijetnamskog naroda“. Me+utim, jugoslovenski nacrt sadržao je i formulaciju kojom se „osu+uje ameri'ka agresija“, što je naišlo na negativan prijem ve%ine u'esnika Beogradskog sastanka i ozbiljno dovelo u pitanje njegov dalji tok. U cilju prevazilaženja negativnog obrta, usvojena je kompromisna i uopštena formulacija u vidu osude „strane vojne intervencije“. Ta formulacija se mogla tuma'iti i kao osuda intervencije SAD u Vijetnamu, ali i kao osuda intervencije regularnih severnovijetnamskih vojnih jedinica na teritori-ju Južnog Vijetnama. Budu%i da u kona'nom tekstu apela nije bilo konkretne osude politike SAD, Kuba i Mali su odbili da ga potpišu. Ipak, broj potpisnika tog teksta je bio ve%i od broja u'esnika Beogradskog sastanka. Naknadno su ga potpisali i Kenija, Tanzanija, Uganda, Nepal i Sudan, pa je stoga u kasnijoj diplo-matskoj prepisci 'esto nazivan apel 17 nesvrstanih zemalja.12

10 DASMIP, 1965, str. pov., f-1, 65. Neke osnovne karakteristike spoljne politike SAD;

KPR, I-5-b/SAD. Neke karakteristike me�unarodne situacije i aktivnost SFRJ; KPR, I-5-b/SAD. Spoljna politika Johnsonove administracije.

11 Na sastanku u Beogradu u'estvovale su slede%e nesvrstane zemlje: Avganistan, Alžir, Cejlon, Etiopija, Gana, Gvineja, Indija, Irak, Kuba, Kipar, Mali, Sirija, UAR, Tunis i Jugoslavija.

12 DASMIP, 1965, str. pov., f-1, 52. Najnoviji razvoj doga�aja u vezi sa Vijetnamom.


Iako taj apel nije ni najmanje doprineo poboljšanju atmosfere u kontekstu razrešenja vijetnamske krize, on je zna'ajno privukao pažnju svetske javnosti i omogu%io zemljama potpisnicima, posebno Jugoslaviji kao najaktivnijoj u toj grupi – da afirmiše svoje spoljnopoliti'ke stavove i nametne se kao relevantan akter kreiranja svetske politike. Odmah po njegovom objavljivanju došlo je do burne reakcije svih zemalja, direktno ili posredno involviranih u Vijetnamski rat. Kina, vlada Severnog Vijetnama i predstavnici Fronta nacionalnog oslobo+enja Južnog Vijetnama oštro su kritikovali taj dokument zbog toga što u njemu nije osu+ena ameri'ka agresija i zatraženo hitno povla'enje ameri'kih trupa iz Vijet-nama.13 Vlada Južnog Vijetnama je odbacila apel, jer joj nije bilo prihvatljivo bi-lo kakvo rešenje koje implicira pregovore sa „pobunjenicima“ Fronta nacional-nog oslobo+enja. Isto'noevropske države, uz odre+ene rezerve, uglavnom su po-zitivno primile apel nesvrstanih.14

Ameri'ki predsednik Džonson je svoje uvažavanje prema apelu 17 ne-svrstanih zemalja ispoljio na sebi svojstven na'in. Direktno je izneo li'no vi+enje politi'ke formule koja je proizilazila iz te inicijative 7. aprila, u govoru u Balti-moru, a potom i u pismu koje je, 9. aprila, uputio jugoslovenskoj vladi u vezi sa mirovnim apelom potpisanim u Beogradu.

Obra%aju%i se doma%oj i stranoj javnosti povodom mirovne inicijative nesvrstanih, u govoru u Baltimoru Džonson je izrazio spremnost da se odmah pristupi „bezuslovnim pregovorima“, u koje bi bile uklju'ene vlade DR Vijetna-ma i Kine, ali ne i predstavnici Fronta nacionalnog oslobo+enja Južnog Vijetna-ma. Ukoliko bi ti pregovori doveli do uspostavljanja mira, obe%ao je ekonomsku pomo% i kredite za celo podru'je Vijetnama.15

Dva dana kasnije, Džonson je uputio Titu svoj odgovor povodom apela nesvrstanih zemalja za rešenje vijetnamske krize. Ameri'ki predsednik je apel ocenio kao „konstruktivan doprinos naporu za mir“ i napomenuo da se u potpu-nosti slaže sa opštim principima iz tog dokumenta „koji predstavljaju osnovni deo ameri'ke politike svuda“, a ujedno i razlog ameri'kog prisustva u Vijetnamu. Ve% na osnovu ove formulacije, postalo je jasno da se sasvim suprotne politi'ke i vojne strategije mogu svrstati pod iste nazivnike kada su uopštene i upakovane u apstraktne diplomatske fraze. U tom smislu i Tito i Džonson su stalno osu+ivali vojnu agresiju u Vijetnamu i tražili njeno hitno obustavljanje, ali je pri tome prvi mislio na ameri'ku agresiju, a drugi na severnovijetnamsku agresiju na Južni Vi-jetnam; obojica su isticali suvereno pravo naroda na samoopredeljenje, ali je pri tome Tito mislio na pravo celokupnog vijetnamskog naroda i njegov interes za ujedinjenjem, a Džonson je imao u vidu isklju'ivo pravo južnovijetnamskog na-roda i insistirao na nezavisnom Južnom Vijetnamu, me+unarodno priznatom od velikih sila. Pored toga, Amerikanci su polazili od stanovišta da je prakti'no kompletan narod Južnog Vijetnama, a ne samo aktuelna vlada u Sajgonu i njene pristalice, u sukobu sa „pobunjeni'kim“ trupama Fronta nacionalnog oslobo+e-

13 Isto; DASMIP, 1966, str. pov., f-I, 13. Izvod iz Zapisnika sa sastanka Kolegija DSIP-a

održanog 21. II 1966. 14 DASMIP, 1965, str. pov., f-1, 52. Najnoviji razvoj doga�aja u vezi sa Vijetnamom. 15 Department of State Bulletin, no. 1348/65, pp. 606–610.


nja. Jugoslovenska strana, pak, uzrok sukoba je videla u eskalaciji gra+anskog ra-ta, izazvanog mešanjem velikih sila u unutrašnje stvari Vijetnama i u ameri'koj podršci severnovijetnamskom režimu, koji je uporno, mimo Ženevskog sporazu-ma, odbijao da raspiše izbore i tako omogu%i da se na legalan na'in ispoštuje vo-lja ve%ine vijetnamskog naroda.

Osu+uju%i „agresiju Severnog Vijetnama na Republiku Vijetnam“, „pu-stošenje malih i bespomo%nih sela, razaranja gradova, ubistva i kidnapovanja se-ljaka, žene i dece“ od strane Ho Ši Minovih trupa, Džonson je objasnio Titu da je vlada Južnog Vijetnama, nemo%na da se odupre ovom teroru, zatražila pomo% od SAD i da ju je dobila radi uspostavljanja mira i bezbednosti nedužnih gra+ana te države. Taj mir se može uspostaviti samo kada se prekine agresija severnog suse-da i uspostavi nezavisan Južni Vijetnam, 'iji %e narod slobodan od spoljnog me-šanja odlu'ivati o svojoj budu%nosti. $im se obezbede uslovi za takvo „mirolju-bivo rešenje“, SAD %e povu%i sve svoje snage iz Vijetnama. Da bi se to što pre postiglo, Džonson je spreman na „bezuslovne pregovore“, na kojima su insistira-le nesvrstane zemlje u svom apelu. Želju da pomogne vijetnamskom narodu iska-zao je i namerom SAD da ceo region jugoisto'ne Azije uklju'e u svoj dugoro'ni program pomo%i ekonomskog razvoja i privrednog oporavka.16

U jugoslovenskim diplomatskim i politi'kim krugovima Džonsonovo pi-smo okarakterisano je kao odsustvo spremnosti SAD da obustavi vojno angažo-vanje u Vijetnamu. U prilog takvom stanovištu išla je i 'injenica da je upravo po-sle Beogradskog sastanka došlo do intenziviranja ameri'kog bombardovanja Se-vernog Vijetnama i prerastanja ovog oblika vojnog angažovanja SAD u stalnu praksu,17 koja ina'e nije bila ustaljena u vreme kada je sa'injen apel nesvrstanih zemalja. U tom smislu, takore%i odmah po uru'ivanju ovog dokumenta ameri'koj vladi, on je izgubio na aktuelnosti i mogao se kvalifikovati kao diplomatski potez koji nedovoljno vodi ra'una o dramati'noj situaciji sa kojom se suo'ava sta-novništvo Severnog Vijetnama. S tim u vezi, Tito i njegovi saradnici (ali ne i ostali potpisnici apela) brzo su izloženi najoštrijim optužbama iz Kine i Hanoja, zbog „svog proameri'kog stava“ i ignorisanja aktuelne politi'ke realnosti u Vi-jetnamu.18

Jugoslovenski zvani'nici su se i sami ose%ali delimi'no odgovornim što su u pomenutom apelu i prethodnoj komunikaciji sa Belom ku%om insistirali na „bezuslovnim pregovorima“.19 Doduše, kada je insistiralo na hitnim pregovorima

16 KPR, I-5-b/SAD. Odgovor predsednika SAD Lindona Džonsona na Zajedni�ku notu 17

nesvrstanih zemalja, 9. april 1965. 17 Bombardovanje je od tada prošireno na celu teritoriju Severnog Vijetnama. Od ameri'-

kih vazdušnih napada pošte+eni su jedino prestonica Hanoj i glavna luka Hajfong. Taj izuzetak je u'injen iz prakti'nih razloga, zbog straha od protivmera koje bi druga strana mogla preduzeti pre-ma Sajgonu, koji bi se teško mogao odbraniti.

18 DASMIP, 1965, str. pov., f-1, 52 i 22. 19 Pokušavaju%i da se ograde od problemati'nih formulacija iz Apela, jugoslovenske di-

plomate su u više navrata skretale pažnju ameri'kom ambasadoru Elbriku da je taj dokument „pre-vazi+en“, „nerealan“ i „neaktuelan“. To su obrazlagali 'injenicom da su SAD, odmah posle njego-vog prezentiranja vladama zainteresovanih država otpo'ele sa redovnim, dnevnim bombardova-njem Severnog Vijetnama, što ranije nije bila praksa, pa taj momenat nije bio ugra+en u pomenutu notu nesvrstanih zemalja. (DASMIP, 1965, PA, f-150, 411 996).


o Vijetnamu bez ikakvih prethodnih uslova jugoslovensko rukovodstvo se isklju-'ivo rukovodilo zahtevom da Amerikanci ne smeju uslovljavati pregovore preki-dom agresije Severnog Vijetnama na teritoriju Južnog Vijetnama. Me+utim, u novonastaloj situaciji beogradski apel je izgubio raniji smisao i postao sredstvo vešte manipulacije ameri'kih politi'ara u sklopu obrazlaganja spremnosti SAD da prihvate svaku miroljubivu inicijativu koja vodi konstruktivnom razrešenju vi-jetnamske krize.20

Uporedo sa stalnim intenziviranjem bombardovanja Severnog Vijetnama i stalnim pove%anjem efektiva ameri'ke mornari'ke pešadije u Južnom Vijetna-mu, došlo je do nove vojne intervencije SAD. Ovaj put meta nije bila država sa prostora daleke Azije, nego neposredan sused – latinoameri'ka država Domini-kanska Republika, u kojoj je tako+e dramati'no eskalirao gra+anski rat. Strahuju-%i da bi epilog tog unutrašnjeg sukoba mogao biti sli'an onome u Kubi, a formu-lišu%i svoju politiku kao „borbu protiv izvoza kastroizma u Latinskoj Americi“, SAD su se opredelile za direktnu oružanu intervenciju u Dominikanskoj Republi-ci. To je bio jedini na'in da se na vlasti održi proameri'ka vojna hunta, koja je u toj karibskoj državi nasilno ukinula ustav, raspustila parlament i uspostavila dik-taturu.21

Ameri'ka vojna intervencija u Dominikanskoj Republici ozbiljno je pod-rivala jugoslovensko nastojanje da se istovremeno dovedu u sklad dva klju'na spoljnopoliti'ka imperativa: dosledno sprovo+enje proklamovanih na'ela miro-ljubive koegzistencije i o'uvanje aktuelnog nivoa ekonomske i politi'ke saradnje sa SAD. U cilju iznalaženja (nedostižnog) optimalnog balansa i adekvatne me+u-narodne strategije u ovom kontekstu, sa'injenu su obimni i instruktivni izveštaji Ministarstva inostranih poslova o sadržajnim komponentama i osnovnim deter-minantama spoljne politike SAD u poslednje tri godine.

U tim izveštajima, pa i u razgovorima Tita i njegovih saradnika, preovla-davalo je gledište da „Džonson, korak po korak, napušta spoljnu politiku Kenedi-ja“. U tom smislu, vojna intervencija u Dominikanskoj Republici ocenjena je kao „nastavak njegove politike“, koju je promovisao u Vijetnamu. Dok je Kenedi po-državao „demokratsku vladu“ Huana Boša u Dominikanskoj Republici, Džonson

20 Prihvataju%i u potpunosti formulu „bezuslovnih pregovora“, 'iji je idejni tvorac bila Ju-

goslavija i grupa nesvrstanih zemalja, Stejt department je odbijao bilo kakvu dalju mogu%nost uslo-vljavanja pregovora prekidom bombardovanja Severnog Vijetnama. (KPR, I-5-b/SAD. Iz Zabeleške o razgovoru pomo�nika Državnog sekretara za inostrane poslove Dušana Kvedera sa ambasado-rom SAD C. Burke Elbrick-om, 9. aprila 1965.)

21 Na predsedni'kim izborima u Dominikanskoj Republici, decembra 1962, pobedio je li-der Dominikanske revolucionarne partije, Huan Boš (Juan Bosch). Njegova vlada pristupila je agrarnoj reformi i demokratizaciji društva koje je godinama bilo lišavano elementarnih demokrat-skih premisa. Boš se zalagao za politi'ka prava i slobode gra+ana, a u spoljnoj politici za nepriklju-'ivanje blokovima, politiku nemešanja u unutrašnje stvari država i za pravo naroda na samooprede-ljenje. Takva politika je bila u koliziji sa interesima mo%nih finansijskih krugova, veleposednika, klera i stranih kompanija. Bošova vlada je oborena nasilnim putem 25. septembra 1963. Usposta-vljena je autokratska vlast vojne hunte i sistem brutalne politi'ke represije. Ona se održala sve do po'etka 1965. godine. Pošto je tada ozbiljno doveden u pitanje opstanak režima vojne hunte, 28. aprila, dolazi do otvorene ameri'ke vojne intervencije. (KPR, I-5-b/SAD. Vojna intervencija u San-to Domingu i spoljna politika Johnsonove administracije; Radni�ki i nacionalno-oslobodila�ki po-kreti, Beograd 1968).


je pomagao njegove protivnike i sada, na kraju, poslao tamo ameri'ke trupe, kako bi im pomogao da se o'uvaju na vlasti. Uo'ena je Džonsonova odlu'nost da „popravi greške svojih prethodnika“ i, u tom kontekstu, tretiranje Kube kao „najve%e greške ameri'ke spoljne politike nakon Drugog svetskog rata“. Osu-+uju%i Ajzenhauera i Kenedija što su dozvolili da Kastro pretvori Kubu u „ba-zu svetskog komunizma“ udaljenu svega 90 milja od SAD, Džonson se pred-stavljao kao odlu'an borac koji %e spre'iti „stvaranje druge Kube u zapadnoj hemisferi“. Proklamovao je novu doktrinu o neophodnosti slanja ameri'kih trupa u sve zemlje Latinske Amerike, ugrožene „izvozom kastroizma“ i „ko-munisti'kom opasnoš%u“. Pošto „komunisti'ka opasnost“ preti i drugim ze-mljama u razvoju, Džonson je izrazio odlu'nost da istu formulu primeni i na širem planu.22

Negativna jugoslovenska ocena Džonsonove politike u velikoj meri je bi-la za'injena svojevrsnim pogrdnim malicioznostima, koje su ukazivale na iracio-nalno i eufori'no reagovanje jugoslovenskih zvani'nika na oštre antikomunisti'-ke nastupe ameri'kog predsednika. Ismejavaju%i njegove izjave da %e pokazati komunistima kako je on najve%i šerif iz Teksasa, ukazivali su da je tu nešto „ne-normalno“, jer je sve izmenio oko sebe što ga je podse%alo na Kenedija. Prome-nio je ceo štab Bele ku%e i izvršio radikalne promene u vladi, armiji i Centralnoj obaveštajnoj službi. Išao je dotle da je izbacio i kompletan Kenedijev nameštaj iz vladinih prostorija. Tretiraju%i ga kao politi'ara kod koga je izražena izrazita ne-srazmera izme+u velikih li'nih ambicija i stvarnih državni'kih sposobnosti, Mi-%unovi% je posebno u tom kontekstu naglašavao odre+ene Džonsonove frustracije vezane za njegovu politi'ku biografiju. Ukazivao je na 'injenicu da je Džonson zahvaljuju%i bavljenju politikom, a ne biznisom, za samo 20 godina od siromaha postao multimilioner.23

Iako je u jugoslovenskom rukovodstvu preovladavalo jednodušno nega-tivno mišljenje o Džonsonovoj me+unarodnoj strategiji, a o njemu li'no, stano-vište da predstavlja personifikaciju politike sile, 'ini se da ta jednodušnost nije potpuno ispoljena i oko klju'nog pitanja aktuelne jugoslovenske me+unarodne strategije – pitanja budu%e politike prema SAD. Radilo se o dilemi koja je aktue-lizovana još posle Staljinove smrti i normalizacije jugoslovensko-sovjetskih od-nosa – u vreme kada je Jugoslavija po'ela postepeno da sužava savezništvo sa Zapadom na ra'un sve šireg približavanja Istoku i otvaranja prema svetskom Ju-gu. Od tada se tragalo za pravim odgovorom na pitanje: da li u duhu proklamova-ne politike miroljubive koegzistencije i%i na oštru i otvorenu kritiku ameri'kih imperijalnih aspiracija i rizikovati pogoršanje odnosa sa SAD, ili u prvi plan sta-viti pragmati'ne razvojne imperative, što je podrazumevalo izbegavanje sukoba sa Sjedinjenim Državama po svaku cenu, kako bi se obezbedila realizacija preko potrebnih kreditnih aranžmana i programa ekonomske saradnje, nužnog za opsta-nak jugoslovenske ekonomije.

22 DASMIP, 1965, str. pov., f-1, 65. Neke osnovne karakteristike SP SAD; KPR, I-5-

b/SAD. Vojna intervencija u Santo Domingu i spoljna politika Johnsonove administracije; DA-SMIP, 1966, str. pov., f-2, 24. Neke karakteristike me�unarodne situacije i aktivnost SFRJ.

23 Isto.


Odre+en stepen politi'ke polarizacije u jugoslovenskom rukovodstvu po navedenom pitanju ispoljio se po'etkom 60-ih godina, u vreme održavanja Prve konferencije nesvrstanih zemalja u Beogradu. Ta polarizacija se, s obzirom na prirodu sistema, nije otvoreno ispoljavala, niti se svodila na nekakvu burnu poli-ti'ku polemiku. Uslovno govore%i, manifestovala se kao razli'ita percepcija aktu-elnih spoljnopoliti'kih prioriteta kojom su se rukovodili, s jedne strane, protago-nisti „sipovske“, a s druge, protagonisti „partijske“ linije, odnosno kao razli'ita percepcija tih prioriteta od strane protivnika i protagonista tesnog vezivanja za SSSR. U suštini, sve to se moglo svesti na neku vrstu sukoba pragmatizma i ideo-logije. O postojanju tih razlika u državnom vrhu kasnije je govorio i Ko'a Popo-vi%, koji je u tom periodu bio ministar inostranih poslova. Sude%i po njegovim kazivanjima, uz odre+ene ograde, na jednoj strani su bile klju'ne li'nosti jugoslo-venske diplomatije, a na drugoj Tito i najviši partijski i državni funkcioneri. Ovi drugi su sve više ispoljavali nezadovoljstvo što „naša diplomatija ne ide u korak sa novom klimom u odnosima s Moskvom“, ukazivali na to da „pragmatizam na-še diplomatije odstupa od partijske linije“ i insistirali na „isterivanju antisovjeti-zma iz glava naših kadrova“.24

Titova bezrezervna podrška stavovima SSSR-a takore%i po svim me+u-narodnim pitanjima, kao i antiameri'ki stav na Konferenciji nesvrstanih zemalja u Beogradu, septembra 1961, dramati'no su pogoršali jugoslovensko-ameri'ke odnose, što je ozbiljno ugrozilo me+unarodnu poziciju Jugoslavije i pretilo razor-nim efektom po jugoslovensku ekonomiju u velikoj meri oslonjenu na kreditne aranžmane i trgovinu sa SAD.25 Takva situacija je uz velike napore jugosloven-ske diplomatije, ali i uz Titovu naraslu kooperativnost prema SAD, prevazi+ena posle dve godine. Tokom prvih faza Vijetnamskog rata u Titovoj li'nosti, ali i me+u kreatorima jugoslovenske spoljne politike, ponovo po'inje da tinja taj uvek aktuelan sukob izme+u ideoloških afiniteta i imperativa o'uvanja nacionalne ne-zavisnosti. Nesklonost Ko'e Popovi%a ka tesnoj saradnji sa SSSR-om ispoljavao je i njegov zamenik Marko Nikezi%, koji je 24. aprila 1965. preuzeo dužnost mi-nistra inostranih poslova. Zajedno sa ambasadorom Veljkom Mi%unovi%em zala-gao se za o'uvanje dobrih odnosa sa SAD i izbegavanje konfrontacije sa ovom silom zbog njene spoljne politike.26 Pokazalo se da je sprovo+enje takvog kursa jako teško u situaciji kada su SAD otvoreno propagirale politiku mešanja u unu-trašnje prilike u svim zemljama „ugroženim od komunisti'ke opasnosti“, a kada su iz Moskve stizali optimisti'ki signali o spremnosti na saradnju i podršku eko-nomskom oporavku Jugoslavije.

Džonsonove poruke da %e „zgaziti komunizam“, „pokazati komunistima“ i podržati sve zemlje kojima preti „opasnost od komunizma“ predstavljale su iza-zov jugoslovenskim komunistima, na koji se moralo odgovoriti. Osetivši se li'no prozvanim, Tito je 9. maja, povodom me+unarodnog praznika pobede saveznika nad nacizmom, oštro odgovorio ameri'kom predsedniku na njegove javne nastu-

24 Aleksandar Nenadovi%, Razgovori s Ko�om, Zagreb 1989, 24–30. 25 Dragan Bogeti%, Pogoršanje jugoslovensko-ameri�kih odnosa posle prvog samita ne-

svrstanih zemalja u Beogradu, Istorija 20. veka, br. 2, Beograd 2006, 71–86. 26 DASMIP, 1965, str. pov., f-10, 116; KPR, I-5-b/SAD.


pe. Sadržinu i pozadinu tih nastupa, jugoslovenski lider je povezao sa antikomu-nisti'kom sadržinom i pozadinom pretnji koje su uo'i Drugog svetskog rata rado izgovarali Hitler i Musolini. Govore%i o „dvadesetogodišnjici pobjede nad faši-sti'kom mra'nom silom“, Tito se zapitao: „Nema li analogije izme+u onoga što je prethodilo drugom svjetskom ratu i onoga što se danas zbiva u me+unarodnim odnosima?“ Ovakvu analogiju video je u tome što se svet ponovo „nalazi na ivici nove ratne katastrofe“, a „protagonisti sile i nasilja se služe i danas istim ili sli'-nim krilaticama, plaše%i svijet ponovo tobožnjom komunisti'kom opasnoš%u“. Podsetio je na to da su se Hitler i Musolini, u vreme kada su pokušavali da pod-jarme 'itav svet, služili parolom o komunisti'koj opasnosti i tako „plašili malo-dušne i naivne ljude i uspavljivali budnost naroda i državnika prema onome što se stvarno iza toga krilo“.27

Iako Tito u svom govoru ni na jednom mestu nije direktno pomenuo Sje-dinjene Države, niti predsednika Lindona Džonsona, u zapadnim diplomatskim krugovima njegov nastup na Dan pobede ocenjen je kao vid najoštrije antiame-ri'ke kampanje zvani'nog Beograda zabeležen posle sukoba Jugoslavije sa Infor-mbiroom 1948. O tome je iz Njujorka izveštavao ambasador Mi%unovi%, ukazu-ju%i na neskriveno ogor'enje ameri'kih zvani'nika povodom Titove izjave.28 Sli-'an je bio i ton brojnih protesta ameri'kih diplomatskih predstavnika u Beogradu, koji su ukazivali na ozbiljne teško%e sa kojima %e se Jugoslavija suo'iti u budu%-nosti zbog toga što izjedna'ava lidera Amerike sa Hitlerom i Musolinijem.29

Bez obzira na sve u'estalije uzajamne izlive nezadovoljstva nastupom suprotne strane, ameri'ki i jugoslovenski politi'ari su i dalje bili zainteresovani da se održi pozitivan trend bilateralne saradnje. Da bi se u neformalnom razgovo-ru približila gledišta i eventualno ublažile novonastale razmirice, iskoriš%ena je nezvani'na poseta bivšeg ameri'kog ambasadora Džorža Kenana (George Ken-nan) Jugoslaviji. Tokom dugog i srda'nog razgovora sa Titom u Belom dvoru, Kenan je, uz odobravanje svog doma%ina, istakao potrebu daljeg unapre+enja ju-goslovensko-ameri'kih odnosa i potiskivanja u drugi plan svega onoga što stoji na putu realizacije tog cilja. U tom kontekstu, izrazio je zabrinutost u pogledu mogu%eg reagovanja javnog mnjenja i politi'ara u SAD zbog optužbi da politika predsednika Džonsona podse%a na fašisti'ku politiku Hitlera i Musolinija. Tito je pokušao da relativizuje smisao svog ranijeg nastupa, ukazuju%i na to da „on nije nikoga nazvao fašistom, ve% je samo istakao da se upotrebljavaju metodi koji su sli'ni onima kojima se pribegavalo pre drugog svjetskog rata“. Upozorio je sago-vornika da bi i druga strana trebalo da vodi ra'una o retorici kojom se služi i, u tom smislu, upitao Kenana: „Zašto se dramatizira komunisti'ka opasnost?“ Na-pomenuo je da se zvani'ni Beograd ne može neutralno držati u situaciji kada SAD svoj antikomunizam ispoljavaju kroz sve otvorenije mešanje u gra+anski rat

27 J. B. Tito, Govori i �lanci, knj. XX, 158–159. 28 Mi%unovi% je ukazivao na ameri'ka upozorenja da ukoliko se u Jugoslaviji nastavi sa

uvredama na ra'un politike SAD, „može do%i do negativnih reperkusija na bilateralne politi'ke, kulturne, nau'ne ili ekonomske odnose“. Iz Vašingtona se zahteva da Jugoslavija „obrati pažnju na na'in i oblike izražavanja neslaganja sa SAD“, jer %e u protivnom posle biti potrebno „dugo vreme-na da se odnosi ponovo koriguju i normalizuju“. (DASMIP, 1965, PA, f-150, 419 589 i 420 335.)

29 DASMIP, 1965, PA, f-149, 415 159 i f-150, 420 637.


u Vijetnamu i sve intenzivnije bombardovanje teritorije Severnog Vijetnama: „Amerikanci su isprva bombardovali strateške ciljeve, a sada su prešli na bom-bardovanje naselja [...] Po ovom pitanju ceo svet je protiv Amerikanaca. Evrop-ski narodi vrlo dobro znaju šta to zna'i, jer su mnogo propatili u drugom svet-skom ratu“.30

Titovi argumenti u Vašingtonu nisu pozitivno primljeni. U ameri'kim di-plomatskim krugovima su protuma'eni kao odsustvo jugoslovenske spremnosti da se ublaži stav prema SAD i nagoveštaj zvani'nog Beograda „da se u postoje-%im uslovima ne može ništa o'ekivati do pogoršanje jugoslovensko-ameri'kih odnosa“.31

U prilog ovakvih spekulacija išlo je i sve izraženije približavanje Jugo-slavije lageru socijalisti'kih država, pra%eno neodmerenim hvalospevima aktuel-noj sovjetskoj spoljnoj politici. Najava Titove posete SSSR-u shva%ena je kao po-sledica oblikovanja nove jugoslovenske me+unarodne strategije. Jugoslovensko približavanje Moskvi, a udaljavanje od Vašingtona, nije se moglo druga'ije tu-ma'iti nego kao napuštanje ranijeg kursa spoljne politike. To je ambasadoru Mi-%unovi%u otvoreno predo'io ameri'ki državni sekretar Din Rask (Dean Rusk), prilikom razgovora uprili'enog upravo uo'i Titovog odlaska u Moskvu.

Zameraju%i jugoslovenskim zvani'nicima što u svemu podržavaju sovjet-ske stavove, a osu+uju isklju'ivo politiku SAD, kvalifikuju%i je kao „agresorsku“ i „imperijalisti'ku“, Rask je zapitao Mi%unovi%a „da li Jugoslavija i dalje zadrža-va politiku neangažovane zemlje“. Teško mu je bilo da shvati kako Jugoslavija može i dalje da bude tako prohtevna prema SAD u vezi sa obimnom pomo%i u kreditima i robi, a istovremeno da se služi tako grubim kvalifikacijama na ra'un njene spoljne politike. Interesovalo ga je u 'emu je politika SAD „imperijalisti'-ka“, kada stoji 'injenica „da u Južnom Vijetnamu postoje regularne jedinice Se-vernog Vijetnama“ koje tamo ratuju i „neosporno“ predstavljaju agresore. $udilo ga je kako Jugoslavija može da podržava agresiju severnovijetnamskih trupa, ko-je naoružava Kina, a otvoreno osu+uje ameri'ku pomo% južnovijetnamskom reži-mu, koji je žrtva agresije. Koliko je jugoslovenska politika apsurdna, Rask je ilu-strovao 'injenicom da su upravo Kinezi, Severni Vijetnam i Vijetkongovci na uvredljiv na'in, decidirano odbili jugoslovensku formulu rešavanja vijetnamskog problema. Isto su tako postupili i u vezi sa ameri'kim predlogom da se pregovo-rima razreši ova dramati'na kriza.32

Pošto je Rask želeo da se stavovi koje je izneo jugoslovenskom ambasa-doru prenesu Titu pre nego što ovaj otputuje u SSSR,33 Mi%unovi% je hitno poslao

30 KPR, I-3–1/SAD, k. 181. Zabeleška o poseti Džordža Kenana Predsedniku Republike

1. juna 1965. godine u Belom dvoru. 31 DASMIP, 1965, PA, f-150, 420 637. 32 DASMIP, 1965, PA, f-150, 422 341. Telegram Veljka Mi%unovi%a DSIP-u, 18. jun 1965. 33 Na poziv Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Ministarskog saveta i Prezidijuma CK KPSS,

Tito je boravio u zvani'noj poseti SSSR od 18. juna do 1. jula 1965. To je bio prvi Titov susret sa novim sovjetskim rukovodstvom posle smenjivanja Hruš'ova (oktobra 1964). S obzirom na odre-+ene rezerve koje je Jugoslavija imala u vezi ove smene vlasti i jugoslovenskih procena da je ubi-stvo Kenedija i uklanjanje Hruš'ova imalo negativan efekat na opšta kretanja u me+unarodnim od-nosima, susret Tita sa Brežnjevom je bio predmet velikog interesovanja me+unarodne javnosti. Tim


telegram u Beograd. U njemu je otvoreno izrazio nezadovoljstvo što od svoje vlade nije dobio nikakve instrukcije za ovu vrstu razgovora, pa je morao da raz-govara „na svoju ruku kao da se radi o mojoj privatnoj stvari“.34

Po svemu sude%i, Mi%unovi%ev revolt nije bio uzrokovan samo izostan-kom adekvatnih instrukcija u datom momentu, nego i nekim drugim mnogo va-žnijim razlozima. Kao iskusan diplomata nije mogao razumeti odsustvo spremno-sti svoje vlade da uvaži njegove sugestije i primedbe oko oštre antiameri'ke kam-panje Beograda. U više navrata on je u izveštajima i telegramima upozoravao „da ne bi trebalo usmeravati našu javnu kritiku protiv Johnsona“ ili na „vre+anje Amerike“, jer %e to imati „direktne negativne posledice na naše bilateralne odno-se sa Amerikom“. Podse%ao je na 'injenicu da je Jugoslavija zavisna od SAD, a ne obrnuto; postavljao je pitanje sudbine budu%ih kreditnih aranžmana sa tom si-lom, isporuke žita bez kojeg je Jugoslaviji pretila glad, zajmova Eksport-import banke, Svetske banke i Me+unarodnog monetarnog fonda i dalje trgovine sa SAD. Upozoravao je da od jugoslovensko-ameri'kih odnosa direktno zavise opšta me+unarodna pozicija Jugoslavije i njeni odnosi sa ostalim zapadnim, ali i isto'nim i nesvrstanim zemljama.35 Mi%unovi% je isticao da tendenciozno i neo-bjektivno izveštavanje jugoslovenske štampe dodatno doprinosi pogoršanju jugo-slovensko-ameri'kih odnosa: „Kod nas je ve% dugo vremena uobi'ajeno da poje-dini naši listovi na poseban na'in tretiraju naše bilateralne odnose sa Amerikom, druga'iji i lošiji na'in nego što je to slu'aj sa i jednom drugom zemljom. Otuda pojedini naši listovi 'esto uobi'ajavaju da bacaju u koš vesti koje im jave njihovi dopisnici iz SAD i o najzna'ajnijim manifestacijama vrlo uspešne bilateralne sa-radnje Jugoslavije i SAD na raznim poljima [...] Ja sam ovo pitanje i ranije po-kretao, o'evidno bezuspešno, jer se stvari ponavljaju a to zna'i pogoršavaju“.36

Ipak, sude%i po izveštajima jugoslovenskog Ministarstva inostranih po-slova za prvo polugo+e 1965. jugoslovensko-ameri'ki odnosi su zadržali poziti-van trend, a bilateralna ekonomska saradnja dostigla najviši nivo u posleratnoj istoriji odnosa dveju država. Sve je ukazivalo da %e se u robnoj razmeni tokom 1965. posti%i rekord i da %e Jugoslavija ostvariti planiranu ambicioznu cifru od 60 miliona dolara izvoza robe u SAD. Uspešno su okon'ani pregovori o prodaji poljoprivrednih viškova, obnovljena je saradnja sa Eksport-import bankom, dati ohrabruju%i nagoveštaji s ameri'ke strane u vezi traženih kredita kod Me+unarod-ne banke i Me+unarodnog monetarnog fonda. SAD su se u ovom periodu, neza-visno od oštrih jugoslovenskih kvalifikacija na ra'un njihove politike prema Vi-jetnamu, uzdržale od bilo kakvih mere ili akta koji bi bili upereni direktno ili in-direktno protiv Jugoslavije. U tom smislu, ni predsednik Džonson, ni Kongres, ni ameri'ka štampa, nisu se nigde negativno izjašnjavali prema Jugoslaviji. Osam meseci posle posete Jugoslaviji, predsednik Spoljnopoliti'kog odbora Senata SAD, Džems Vilijem Fulbrajt (James William Fulbright), podneo je izuzetno po- pre što je poseta usledila neposredno posle Titove posete $ehoslova'koj i Isto'noj Nema'koj, koje je Tito iskoristio da izrazi bezrezervnu privrženost i podršku spoljnopoliti'kom kursu socijalisti'-kog lagera.

34 DASMIP, 1965, PA, f-150, 422 341. Telegram Veljka Mi%unovi%a DSIP-u, 18. jun 1965. 35 KPR, I-5-b/SAD. 36 DASMIP, 1965, str. pov., f-10, 116.


voljan izveštaj ameri'kom Kongresu u pogledu jugoslovenske spoljne i unutraš-nje politike.37 Jugoslaviju je okarakterisao kao „stabilnog i lojalnog partnera koji ima izuzetno kompetentno i energi'no rukovodstvo, spremno da bez obzira na dogme pronalazi u praksi najbolje puteve“.38

U jugoslovenskom MIP-u objašnjavali su kooperativnost i pomirljivost Vašingtona „okolnoš%u da su SAD u poslednje vreme poremetile odnose sa dru-gim zemljama, pa im se zbog toga ne isplati da žure sa kvarenjem odnosa sa Ju-goslavijom“. Tim pre što Džonson nije u praksi uspeo da realizuje premise pro-klamovane politike „gra+enja mostova prema isto'noevropskim zemljama“, s ob-zirom na svoja nastojanja da u Latinskoj Americi i afro-azijskom prostoru suzbije sve nacionaloslobodila'ke pokrete koji su sadržali elemente komunisti'ke ideolo-gije. Džonson je u Titu video potencijalnog posrednika, koji bi mu mogao pomo-%i da premosti jaz prema SSSR-u i bloku nesvrstanih zemalja. Pored toga, Jugo-slavija je bila jedan od najve%ih ameri'kih dužnika u Evropi, u nju je u raznim oblicima investirano preko 2,5 milijardi dolara i stoga nijedna vlada u Americi nije bila spremna da se olako liši svojih pozicija koje je tokom poslednjih petnae-stak godina tu izgradila.39

U jugoslovenskim diplomatskim krugovima, me+utim, procenjeno je da se ovde radi o „jednom privremenom stanju“, koje sigurno ne%e još dugo potraja-ti. Jugoslavija ne%e mo%i još dugo da igra na kartu posrednika izme+u SAD i blo-ka socijalisti'kih i afro-azijskih država. U kontekstu ameri'kih nastojanja za pre-vladavanje vijetnamske krize, nije bilo za o'ekivati da %e tu ulogu prihvatiti Rusi, Kina ili Vijetkongovci. Stoga se pred Jugoslaviju postavljao težak zadatak – da pod hitno uobli'i budu%u platformu me+unarodne strategije u uslovima kada se o'ekuje pove%ano angažovanje SAD u Vijetnamu. Ta platforma morala je pred-stavljati optimalan balans izme+u jugoslovenskog interesa da sa'uva svoj ugled u pokretu nesvrstanosti i u odnosu na blok socijalisti'kih država (a samim tim i svoje pravo da kritikuje politiku velikih sila) i interesa Jugoslavije da o'uva trend saradnje sa SAD (bez 'ega je bila nemogu%a realizacija jugoslovenskih razvojnih programa). Izme+u tih dvaju segmenata postojao je ogroman raskorak i ukoliko se ne bi obezbedila adekvatna proporcija Jugoslavija ne bi mogla o'uvati nivo ekonomske saradnje sa SAD, a to bi zna'ilo totalni krah programa privredne re-forme koji je upravo u Beogradu koncipiran i ocenjen kao jedino rešenje za izlaz iz akutne ekonomske krize. Pošto je Jugoslavija u to vreme tražila od SAD preko 300 miliona dolara kredita, postavljalo se pitanje šta bi mogla preduzeti ukoliko po tom pitanju dobije negativan odgovor iz Vašingtona. Jasno je bilo da ni na

37 Senator Fulbrajt boravio je u Jugoslaviji od 6. do 14. novembra 1964, tokom potpisiva-

nja Sporazuma o kulturno-prosvetnoj razmeni Jugoslavije i SAD (tzv. Fulbrajtovog programa). Ju-goslavija je bila prva socijalisti'ka zemlja sa kojom su SAD zaklju'ile ovakav sporazum, a ujedno i prva zemlja u kojoj je sve'anosti povodom potpisivanja sporazuma prisustvovao i sam Fulbrajt. Sa ameri'kim senatorom vodili su iscrpne razgovore najviši jugoslovenski rukovodioci, pored ostalih i ministar inostranih poslova Ko'a Popovi% i predsednik Tito. (KPR, I-3-a/SAD, k. 181. Poseta sena-tora Fulbrajta Jugoslaviji).

38 KPR, I-3-a/SAD, k. 181. Bilateralni odnosi. 39 DASMIP, 1965, str. pov., f-10, 116. O izgledima za dalje održavanje dobrih odnosa iz-

me�u Jugoslavije i SAD.


jednoj drugoj strani ne bi mogla da postigne makar delimi'nu finansijsku kom-penzaciju.40

Kao idealnu priliku da se u'ini nešto na planu otopljenja jugoslovensko-ameri'kih odnosa, Nikezi% i Mi%unovi% su iskoristili ponudu ameri'kog otpravni-ka poslova u Beogradu, Irving Tobina, da specijalni izaslanik predsednika Džon-sona, ambasador Averel Hariman (Averell Harriman), poseti Jugoslaviju krajem jula 1965. S ameri'ke strane je ocenjeno da bi ta poseta mogla doprineti razjaš-njavanju stavova obeju strana i razmatranju mogu%nosti eventualnog jugosloven-skog posredovanja u sporu oko Vijetnama radi iznalaženja formule izlaska iz kri-ze.41 U jugoslovenskom MIP-u su, pak, ovu posetu tretirali kao idealnu priliku za unapre+enje saradnje dveju država, tim pre što se poklapala sa nizom okolnosti koje bi jugoslovensko-ameri'kim razgovorima dale posebnu težinu. Naime, Hari-man bi posetio Jugoslaviju neposredno posle svoje posete Moskvi, pa bi sa Ti-tom, koji se tako+e upravo vratio iz SSSR-a, mogao razmeniti stavove i utiske vezane za razgovore sa novim sovjetskim rukovodstvom. Harimanova poseta Be-ogradu bi se poklopila i sa povratkom ameri'kog ambasadora Elbrika u Beograd. Pošto je Elbrik pre toga bio u Vašingtonu, da bi svojoj vladi referisao o situaciji u Jugoslaviji, sastanak sa Harimanom bi još više dobio na zna'aju. Igrom okolno-sti, ovaj susret bi se preplitao i sa posetom indijskog premijera Lala Bahadura Ša-strija Jugoslaviji. Pošto su SAD polagale nadu u mogu%nost posredovanja 'lanica pokreta nesvrstanosti u cilju okon'anja rata u Vijetnamu, susret lidera dveju klju'nih država tog pokreta mogao je poslužiti kao pogodna prilika da se u'ini nešto u ovom kontekstu.42

Odmah po dolasku u Beograd, 27. jula, Hariman se susreo sa jugosloven-skim ministrom inostranih poslova Markom Nikezi%em, kome je predao memo-randum svoje vlade o na'inu razrešenja vijetnamske krize i razlozima zbog kojih su se SAD „morale“ angažovati u tom sukobu. Isti memorandum, gotovo istovre-meno, uru'io je i indijskom premijeru Šastriju, koji je malo pre njega stigao u ju-goslovensku prestonicu. Hariman je, osvr%u%i se na tekst memoranduma, ponovio glavne odrednice ameri'ke verzije zbivanja u Vijetnamu i istakao interes SAD da se što hitnije pristupi pregovorima svih involviranih aktera radi okon'anja suko-ba. Podsetio je sagovornika da njegova vlada ve% mesecima insistira na pregovo-rima, ali da tako nešto druga strana nipošto ne želi da prihvati, jer je ube+ena da do rešenja može do%i vojnom pobedom.43

Prelaze%i na pitanje bilateralne ekonomske saradnje, Hariman i Nikezi% su se saglasili da se u toj sferi „odnosi povoljno razvijaju“, što predstavlja snažan podsticaj jugoslovenskim naporima u pravcu realizacije privredne reforme i revi-talizacije ekonomije. Me+utim, Hariman je nagovestio da bi se takvo stanje u

40 Isto. 41 Tim pre što Hariman, prilikom nedavne posete Moskvi, nije uspeo da ubedi Ruse da

oni posreduju izme+u Amerikanaca i rukovodstva Severnog Vijetnama (DASMIP, 1965, PA, f-150, 425 963. Telegram ambasadora Mi%unovi%a DSIP-u iz Njujorka, 22. jul 1965).

42 KPR, I-3-a/SAD. k. 181. Beleška o eventualnoj poseti ambasadora A. Harimana Jugo-slaviji.

43 DASMIP, 1965, PA, f-150, 426 181. Zabeleška o razgovoru državnog sekretara M. Ni-kezi�a sa putuju�im ambasadorom SAD, guvernerom W. Averel Harimanom, na dan 27. jula 1965.


skoroj budu%nosti moglo ozbiljno pogoršati zbog oštrog jugoslovenskog stava prema SAD u vezi sa Vijetnamom, pošto se „u Vašingtonu razvija ose%aj da ze-mlje kojima se pruža pomo% ne pokazuju zainteresovanost za prijateljske odnose sa SAD [...] Mora se znati da je neznatna ona opozicija u Kongresu koja traži ob-ustavu bombardovanja, a veoma jaka ona koja traži bombardovanje Hanoja“. U tom smislu, „bilo bi od velike pomo%i vladi SAD kad bi u Jugoslaviji u štampi ili u izjavama zvani'nih li'nosti prilaz bio izbalansiraniji. Amerika upravo tako shva-ta nesvrstavanje“. Iako Amerikanci formalno ne uslovljavaju svoju pomo% Jugo-slaviji kooperativnijim stavom prema Vijetnamu, „ne može se izbe%i ni to, da u životnoj stvarnosti ta veza postoji. To se ne može re%i, ali je to fakat života.“44

Hariman je u razgovoru sa Nikezi%em ukazivao na zainteresovanost Va-šingtona da se vijetnamska kriza razreši putem pregovora, koje bi mogli inicirati Indija i Jugoslavija kao lideri pokreta nesvrstanih. $inilo mu se da bi politi'ku platformu takve akcije mogle 'initi premise ranijeg Apela 17 nesvrstanih zema-lja, u koji bi se ugradili novi elementi, proizašli iz zbivanja koja su se naknadno odigrala. Ovo je, ujedno, bila i glavna tema razgovora koje je Hariman potom vo-dio sa Titom. Ti razgovori su se vodili u dve runde, koje su se odvijale pre i posle Titovog susreta sa Šastrijem na Brionima.

Prvi susret Tita sa Harimanom uprili'en je u Belom dvoru, 28. jula. Poš-to su obojica sagovornika prethodno vodila razgovore u Moskvi sa novim sovjet-skim rukovodstvom, svoj prvi kontakt su otpo'eli iznošenjem utisaka o sovjet-skoj spoljnoj politici i o strategiji SSSR-a prema zbivanjima u Vijetnamu. Iako je Tito skrenuo pažnju Harimanu da „nije bio najsre%niji kada je došlo do promene u Sovjetskom Savezu“, pozitivno je ocenio nastojanja Moskve da se miroljubi-vim putem izna+e rešenje vijetnamskog pitanja. Svestan da se stavovi Moskve i Beograda u pogledu Vijetnama takore%i poklapaju Hariman je, kritikuju%i „jed-nostranu“ sovjetsku percepciju rata u Vijetnamu, izrazio nezadovoljstvo svoje vlade antiameri'kim nastupima jugoslovenskih zvani'nika po ovom pitanju. $i-nilo mu se u potpunosti neprihvatljivim stanovište Jugoslavije da se u Vijetnamu vodi gra+anski rat. Po njemu, u pitanju je najbrutalnija agresija severnovijetnam-skih trupa, potpomognutih od strane Kine. „U Južnom Vijetnamu se ne radi o spontanoj revoluciji, nego o agresiji koju je organizovao Severni Vijetnam [...] Južnovijetnamska vlada obratila se za pomo% SAD. SAD su rešile da pomognu jednu malu naciju koja je postala žrtva agresije.“ Bez obzira na agresivnu politi-ku Hanoja, po Harimanu, Vašington je na sve na'ine pokušao da inicira pregovo-re i na miroljubiv na'in razreši kriznu situaciju. Takvi napori me+utim nisu dali rezultate, jer je Ho Ši Min uporno odbijao svaku mogu%nost pregovora i iznalaže-nja miroljubivog rešenja. Sli'na je reakcija usledila i na Apel 17 nesvrstanih ze-malja. U takvoj situaciji, Harimana je interesovalo kako Jugoslavija vidi izlaz iz krize i zamolio Tita da iznese svoje sugestije oko budu%e politike SAD prema Vi-jetnamu, koja bi pomogla da se iza+e iz za'aranog kruga.45

44 Isto. 45 KPR, I-3-a/SAD, k. 181. Zabeleška o razgovoru druga Predsednika sa specijalnim am-

basadorom SAD A. Harimanom 28. jula 1965. u 11 �asova u Belom dvoru.


Pošto je izjavio „da želi da govori otvoreno, jer ne voli da zavija stvari u diplomatske formulacije“, Tito je Harimanu izneo svoj predlog za razrešenje vijetnamske krize. On se zasnivao na „širokogrudosti SAD“ i njihovoj „sprem-nosti da žrtvuju deo svog prestiža u svetu“. U tom smislu, po Titovom mišlje-nju, SAD bi morale da pod hitno obustave bombardovanje Severnog Vijetnama i na taj na'in izbiju Mao Ce Tungu i Ho Ši Minu argument da je isklju'ivi kri-vac za dramati'nu situaciju u Vijetnamu vlada u Vašingtonu. Ukoliko posle to-ga ova dvojica državnika odbiju pregovore o razrešenju vijetnamske krize, onda %e isklju'ivo oni snositi odgovornost za dalji razvoj situacije. Pokaza%e se „da ratoborna Kina ne želi mir, ve% zaoštravanje me+unarodne situacije“. Pored ob-ustavljanja bombardovanja, SAD bi trebalo da se izjasne da su spremne na pre-govore koji bi se zasnivali na Ženevskom sporazumu iz 1954, koji je podrazu-mevao slobodne izbore u Južnom Vijetnamu. Do tih izbora nije došlo u ugovo-renom roku, jer ih je aktuelni režim u Sajgonu, svestan svoje nepopularnosti u narodu, stalno odlagao. Drugi preduslov za razrešenje vijetnamske krize pod-razumevao je uklju'ivanje Fronta za nacionalno oslobo+enje Južnog Vijetna-ma (Vijetkonga), kao legitimnog predstavnika velikog dela tamošnjeg stanov-ništva, u pregovara'ki proces. Tito je upozorio Harimana da SAD prave veli-ku grešku što odbijaju da priznaju takve nacionaloslobodila'ke pokrete, a for-siraju razne od naroda otu+ene, korumpirane grupe i „reakcionarne vlade“. „Progresivnu politiku Kenedija“ video je upravo u tome što je ovaj opozvao ameri'kog ambasadora iz Dominikanske Republike, kada je tamo izvršen vojni udar. Džonson 'ini suprotno, daju%i podršku vojnoj hunti u toj latinoameri'koj državi.46

Hariman je, reaguju%i na takve kriti'ke opservacije, podsetio Tita „da su SAD dale punu podršku Jugoslaviji u doba njenog sukoba sa Staljinom. Prema tome, ne bi se moglo re%i da SAD uvek potpomažu samo reakcionarne vlade, jer one ne smatraju da je jugoslovenska vlada reakcionarna“. SAD pomažu vladu u Hanoju, sli'no kao što su pomagale i jugoslovensku vladu 1948, zato što je to ona od njih tražila radi otpora spoljnom pritisku i agresiji. U momentu kada se severnovijetnamske trupe povuku sa teritorije Južnog Vijetnama, vojni angažman SAD %e momentalno biti obustavljen. Me+utim, u postoje%oj situaciji Džonson ne može narediti prekid bombardovanja, jer bi to samo ohrabrilo agresore i omo-gu%ilo poja'avanje njihovih ofanzivnih dejstava u Južnom Vijetnamu. Hariman se, slede%i ovakvu logiku, nije složio sa Titom da bi obustavljanje bombardova-nja doprinelo stvaranju povoljnije klime za po'etak pregovora dveju sukobljenih strana: „Kada bi SAD prestale sa bombardovanjem i orijentisale se na pregovore, onda bi se takvi pregovori odugovla'ili u nedogled, kao što je bio slu'aj u Koreji. Severni Vijetnam bi to iskoristio za svoje ciljeve i vojna situacija bi se još više pogoršala. Bombardovanje je jedini na'in da se Hanoju pokaže da ne može da dobije rat [...] Amerikanci su ve% jedanput obustavili bombardovanje Severnog Vijetnama; ta obustava trajala je 6 dana. U me+uvremenu Amerikanci su Sever-nom Vijetnamu uputili poziv na pregovore. Apel je odbijen. Severnovijetnamci

46 Isto.


su arogantni, jer misle da mogu da dobiju rat. U tome ih ohrabruje Mao Ce Tung, koji je spreman da vodi rat sve zadnjeg Vijetnamca“.47

Pošto je posle ovog sastanka Tito trebalo da putuje na Brione i tamo na-stavi razgovore sa indijskim premijerom Šastrijem, Hariman je zamolio jugoslo-venskog predsednika da sa svojim gostom razmotri mogu%nost zajedni'kog inici-ranja pregovora sukobljenih strana u Vijetnamu, „kako bi se spre'ilo da se situa-cija ispusti iz ruku“. Još jednom je podsetio Tita kako su SAD pomogle Jugosla-viji 1948. kada se našla u teškoj situaciji, a sada su Sjedinjene Države te „kojima je potrebna pomo%“. Pri tome je naglasio svoje uvažavanje prema jugoslovenskoj politici nesvrstavanja: „Jugoslavija kao nesvrstana zemlja koja ima upliva na obe strane, može da odigra važnu ulogu. Ona može da odigra ulogu mosta izme+u komunisti'kog sveta i nekomunisti'kih zemalja. Jugoslaviji je su+eno da igra u budu%nosti veoma važnu ulogu“. Tito je sa zadovoljstvom primio ove izraze poš-tovanja prema njegovoj politici, ali je ipak upozorio sagovornika da ni on ni Ša-stri nemaju veliki uticaj na Kinu i Severni Vijetnam, „jer ni Jugoslavija, ni Indija tamo ne uživaju dobar glas“. Ipak, složio se sa Harimanom da se posle razgovora sa Šastrijem ponovo sastanu. U tu svrhu dogovoreno je da po odlasku Šastrija na Brione doputuje Hariman.48

U skladu sa tim dogovorom na Brionima je, 31. jula, održana druga run-da razgovora Tito-Hariman. Ameri'ki izaslanik je s nestrpljenjem iš'ekivao in-formacije o jugoslovensko-indijskim razgovorima i polazištima dveju strana u pogledu eventualnog posredovanja u iniciranju pregovora o Vijetnamskom ratu. Ve% na po'etku razgovora pokrenuo je pitanje Vijetnama i s tim u vezi upitao „šta su premijer Šastri i Tito zaklju'ili“. Direktno odgovaraju%i na pitanje, Tito je izneo tri momenta koje vlade dveju nesvrstanih država smatraju važnim predu-slovima za otpo'injanje pregovora o Vijetnamu. U suštini, radilo se o donekle modifikovanim uslovima, koje je Tito ve% izneo Harimanu tokom razgovora u Beogradu. Prvi je bio da se momentalno obustavi ameri'ko bombardovanje Se-vernog Vijetnama; drugi, da baza pregovora bude Ženevski sporazum iz 1954; tre%i, da se u proces pregovaranja ravnopravno uklju'e i predstavnici Fronta za nacionalno oslobo+enje Južnog Vijetnama. Tito i Šastri nisu više podržavali Ma-ov i Ho Ši Minov predlog o obaveznom ujedinjavanju dveju vijetnamskih država. Nije im odgovaralo, kao ni Amerikancima, stvaranje jedinstvene države Vijet-nam pod kineskom kontrolom. U tom smislu, Tito je izrazio Harimanu svoju na-du da bi Južni Vijetnam posle izbora mogao postati demokratska i potpuno neza-visna država (van kineske kontrole). Sa svojim gledištima Tito i Šastri %e upo-znati i lidere ostalih nesvrstanih zemalja. Ne%e se direktno obratiti ni Kini, ni Se-vernom Vijetnamu jer, po njihovoj proceni, „to bi bila propala stvar“. Ovim dve-ma državama obrati%e se, u ime celog pokreta, nesvrstane zemlje koje sa njima imaju razvijenije odnose, kao što je na primer Egipat.49

47 Isto. 48 Isto. 49 KPR, I-3-a/SAD, k. 181. Zabeleška o razgovoru Predsednika Republike Josipa Broza

Tita sa specijalnim ambasadorom Predsednika SAD Harimanom na Vangi, 31. jula 1965.


Hariman je s velikim interesovanjem saslušao Tita, potvr+uju%i još jed-nom interes svoje vlade za traženjem „'asnog rešenja“ („honorable settlement“) vijetnamske krize, koje ne bi ponizilo SAD i svelo se na vojni poraz ove sile u Vijetnamskom ratu.50 U tom smislu, ocenio je prihvatljivim poslednja dva predu-slova za otpo'injanje pregovora o Vijetnamu. Me+utim, prvi uslov – zahtev za obustavljanjem ameri'kog bombardovanja – smatrao je teško sprovodljivim u da-tom kontekstu. Tako nešto, po Harimanu, samo bi ohrabrilo drugu stranu da bude još nepopustljivija, a ozbiljno bi potkopalo ameri'ko nastojanje da spre'i Severni Vijetnam da nastavi sa ubacivanjem svojih trupa i vojnog materijala na teritoriju Južnog Vijetnama. Amerika bi prihvatila ovu mogu%nost samo u slu'aju indicija da bi tada Peking i Hanoj pristupili pregovorima. Na u'estalo Harimanovo pona-vljanje pitanja o tome „da li ima takvih indicija“, Tito nije mogao konkretno od-govori. Pošto je Hariman i dalje insistirao na tome, neubedljivo mu je odgovorio „da postoje glasovi koji na to ukazuju. Severni Vijetnam nije zadovoljan što toli-ko zavisi od Kine“.51

Ocenjuju%i razgovore vo+ene u Beogradu i na Brionima kao vrlo korisne i konstruktivne, Hariman je izrazio interes da se razgovori nastave sve dok se ne inicira adekvatno rešenje vijetnamskog problema. U tom kontekstu podvukao je visok stepen ameri'kog uvažavanja uloge Jugoslavije koju bi ona mogla imati u tom procesu. Založio se za što u'estalije kontakte predsednika Tita i Džonsona, pa i potrebu da dvojica državnika uprili'e i direktan susret. Do tada, dogovorio se sa Titom da preko svojih diplomatskih predstavnika održava redovne konsultaci-je sa ambasadorom Elbrikom, koga u tu svrhu „može probuditi i u pola no%i“. Ovakvu inicijativu Tito je s zadovoljstvom prihvatio. Zajedno sa Harimanom po-digao je 'ašu i nazdravio dobrim odnosima SAD i Jugoslavije, zamolivši gosta da prenese predsedniku Džonsonu najtoplije pozdrave.52

Iako razgovori Tito-Hariman nisu rezultirali konkretnim dogovorom o eventualnoj posredni'koj ulozi Jugoslavije u iniciranju pregovora sa Kinom i Se-vernim Vijetnamom, oni su ipak doprineli otopljavanju jugoslovensko-ameri'kih odnosa. Svoje zadovoljstvo Titovom kooperativnoš%u u ovom kontekstu, odmah posle povratka Harimana u Vašington, iskazao je i ameri'ki predsednik Džonson. Uputio je li'nu poruku Titu, u kojoj mu se zahvalio za gostoprimstvo iskazano njegovom izaslaniku i dobru volju da se postigne miroljubivo rešenje vijetnam-skog pitanja. Na kraju pisma nalazila se poruka koju su Tito i njegovi saradnici s velikim nestrpljenjem iš'ekivali – da su SAD spremne da u „bliskoj budu%nosti“ razmotre zahteve Beograda o pomo%i jugoslovenskoj privrednoj reformi i progra-mu ekonomskog oporavka.53

U duhu Džonsonovog pisma, tokom polugodišnjeg perioda koji je usle-dio SAD su uglavnom izašle u susret jugoslovenskim zahtevima da se odgode pla%anja dospela za 1966. godinu. Radilo se o dva ranije sklopljena trogodišnja

50 DASMIP, 1965, PA, f-150, 425 963. 51 KPR, I-3-a/SAD, k. 181. Zabeleška o razgovoru Predsednika Republike Josipa Broza

Tita sa specijalnim ambasadorom Predsednika SAD Harimanom na Vangi, 31. jula 1965. 52 Isto. 53 KPR, I-1/1102. Poruka Predsednika SAD Lindona Džonsona, Predsedniku SFRJ Josi-

pu Brozu Titu, u vezi s razgovorima Harimana u Jugoslaviji i pitanju Vijetnama.


ugovora, u skladu sa ameri'kim Zakonom o poljoprivrednim viškovima (Zako-nom PL 480, popularno nazvanim „Hrana za mir“).54 Odloženo pla%anje je pred-vi+eno za 1968. u pet jednakih godišnjih anuiteta. Na osnovu istog programa, odobren je i jugoslovenski zahtev za kreditom u iznosu od 117,2 miliona dolara za kupovinu ameri'ke pšenice u narednoj fiskalnoj godini. U ovom intervalu po-stignut je dogovor o kreditnoj masi u visini od ukupno 174 miliona dolara. Pred-vi+eno je da se o ostalim finansijskim stavkama vezanim za sprovo+enje privred-ne reforme u Jugoslaviji, povedu pregovori ve% krajem teku%e ili po'etkom na-redne godine.55

Za o'uvanje pozitivnog trenda ekonomske saradnje sa SAD krajem 1965. i po'etkom 1966, Jugoslavija je u velikoj meri mogla zahvaliti i okolnosti što je to bilo vreme kada je ameri'ka administracija u Titu videla jednog od zna'ajnih aktera iniciranja pregovora o okon'anju rata u Vijetnamu. U to vreme predsednik Džonson je ispoljavao živi interes za iznalažanje formule okon'anja rata u Vijet-namu, koji je za SAD po'eo da predstavlja ogroman balast. Sa sve ve%om eskala-cijom Vijetnamskog rata i odsustvom izgleda u skoru pobedu, podrška doma%eg javnog mnjenja takvoj politici je znatno opadala, a otpor rastao. Pove%avani su i troškovi vo+enja rata, uve%avao se broj mladih regruta i žrtava Vijetnamskog ra-ta, a uve%avala se i opasnost direktnog sukoba SAD sa Kinom. Unutar NATO-a rastao je otpor 'lanica prema politici SAD u Vijetnamu. Slabljenju unutrašnje ko-hezije ove vojne alijanse posebno je doprinosila Francuska, koja je oštro kritiko-vala Džonsonovu akciju u Vijetnamu. Pored toga, politika „gra+enje mostova“ prema isto'noevropskim zemljama, koju je Džonson ranije proklamovao, dove-dena je u pitanje, a odnosi sa Moskvom su pogoršani. U tom kontekstu, Džonson je odlu'io da prihvati zahtev na kome su insistirale nesvrstane zemlje (posebno Jugoslavija), da privremeno prekine bombardovanje Severnog Vijetnama, kako bi podstakao pregovore o modalitetima okon'anja Vijetnamskog rata. Taj gest dobre volje u'injen je uo'i boži%nih praznika, 23. decembra 1965. Istog momenta SAD su uputile emisare u sve zemlje za koje su smatrale da mogu uticati na Pe-king i Hanoj da pristupe pregovara'kom procesu oko Vijetnama.

Samo nedelju dana posle donošenja odluke o prekidu bombardovanja po-novo su se susreli Hariman i Tito na Brdu kod Kranja. Susret je uprili'en odmah posle direktne li'ne intervencije predsednika Džonsona koji je od ambasadora Mi%unovi%a tražio da urgira prijem ameri'kog izaslanika kod Tita. Uz neobi'aje-nu žurbu i znatnu izmenu Titovog redovnog novogodišnjeg programa aktivnosti, 1. januara 1966, organizovan je ponovni susret jugoslovenskog lidera sa Džonso-novim izaslanikom.56

54 Taj zakon je bio inspirisan principima Korejskog rata – da treba davati ekonomsku po-

mo% savezni'kim državama (zemljama nezavisnim od sovjetskog uticaja, prozapadno orijentisa-nim). On je obezbe+ivao prodaju hrane po svetskoj tržišnoj ceni u lokalnoj valuti. Problem kod ovog zakona je bio u tome što je podrazumevao složenu proceduru razmatranja unutar oba doma Kongresa, a to je znatno smanjivalo operativnost i samoinicijativu ameri'ke administracije.

55 DASMIP, 1965, PA, f-150, 444 013. 56 KPR, I-3-a/SAD, k. 181. Depeša Veljka Mi%unovi%a DSIP-u o poruci predsednika Lin-

dona Džonsona, 30. decembar 1965.


Hariman je u Titovu zimsku rezidenciju stigao iz Poljske, gde je pret-hodno vodio razgovore sa liderom poljskih komunista Vladislavom Gomulkom (Wladislav Gomulka) i poljskim ministrom inostranih poslova Adamom Rapac-kim, o eventualnom angažmanu ove isto'noevropske države u iniciranju prego-vora o Vijetnamu.57 Posle razgovora sa Titom, Hariman je planirao da putuje u Indiju i Kairo, kako bi po istom pitanju eventualno obezbedio podršku Šastrija i Nasera.58

Pošto je podsetio Tita da mu je on tokom razgovora prošlog leta predlo-žio da Džonson naredi prekid bombardovanja Severnog Vijetnama, Hariman je izrazio nadu da bi sada, pošto je zahtev uslišen, jugoslovenski predsednik mogao da pomogne SAD u njihovim miroljubivim naporima. U tom cilju, zamolio je Ti-ta „da iskoristi svoj uticaj u Moskvi“ i nagovori sovjetske zvani'nike da izvrše pritisak na Ho Ši Mina da prihvati ameri'ku mirovnu inicijativu i preduzme kora-ke u pravcu iniciranja pregovora o Vijetnamu. Procenio je da bi, s obzirom na po-setu ruskog izaslanika Šeljepina Hanoju i obe%anu podršku Poljaka, „intervencija predsednika Tita u Moskvi mogla da bude od odlu'uju%eg zna'aja“. Pojasnio je sagovorniku i razloge zbog kojih se nije direktno obratio Sovjetima. Naime, ste-kao je utisak da oni zaziru od direktnih kontakata sa ameri'kim predstavnicima, jer su osetljivi na kineske optužbe da su preuzeli obavezu „posrednika SAD“. U tom smislu „Peking optužuje sovjetske rukovodioce da su agenti ameri'kog im-perijalizma“.59

Tito je pozdravio napore SAD u pravcu iznalaženja pomirljivog rešenja i okon'anja sukoba u Vijetnamu. Skrenuo je pažnju Harimanu da bi ti napori mo-gli imati efekat samo ako bi se bombardovanje obustavilo na duži rok i ne bi bilo skop'ano sa nekakvim ultimatumom da %e se u slu'aju nezadovoljavaju%eg ste-pena kooperativnosti druge strane nastaviti sa vojnim napadima: „Ne bi trebalo držati u jednoj ruci kandžiju a u drugoj hleb“.60 Ipak, obe%ao je da %e „upoznati sovjetske rukovodioce sa stavom vlade SAD“ i tom prilikom im izneti svoje gle-dište da, ukoliko se ni ovaj put ne iskoristi šansa za miroljubivo rešenje, rat u Vi-jetnamu %e sigurno izma%i svakoj kontroli. Smatrao je da u ovu akciju treba

57 Iako su u Poljaci obe%ali Harimanu da %e „verno preneti Hanoju sadržaj razgovora koje

je vodio s njima“, izneli su i kriti'an stav prema politici SAD. O'igledno je bilo da im nije odgova-ralo da samostalnim nastupom u korist SAD ugroze svoje odnose sa SSSR-om. (KPR, I-3-a/SAD, k. 181.)

58 Ambiciozan program diplomatskih aktivnosti SAD i odluka o prekidu bombardovanja „koincidirali“ su sa veš%u da SSSR šalje u Hanoj svog izaslanika Šeljepina. U Vašingtonu su sma-trali da bi Šeljepinov susret sa Ho Ši Minom trebalo iskoristiti kao pogodnu priliku da se pokrene pitanje pregovora o okon'anju rata u Vijetnamu. Tako bi se svetu i doma%oj javnosti pokazalo da se SAD zalažu za miroljubivo rešenje vijetnamske krize. Ako, pak, ameri'ka „mirovna ofanziva“ ne bi postigla željeni efekat, krivicu za nastavak rata snosila bi ratoborna Kina i režim u Hanoju. U sklopu te akcije, SAD su poslali emisare u sve zemlje koje su mogle direktno ili indirektno uticati na tok susreta Šeljepina i severnovijetnamskih zvani'nika.

59 KPR, I-3-a/SAD. Zabeleška o razgovoru druga Predsednika sa specijalnim izaslani-kom predsednika SAD Averell Harimanom na Brdu kod Kranja 1. januara 1966.

60 Jugoslovensko rukovodstvo je delimi'no delilo mišljenje isto'noevropskih država, Ki-ne i Severnog Vijetnama, da je ameri'ka mirovna inicijativa samo neiskreni propagandni manevar („trik“), 'iji je cilj „da razbiju obru' izolacije“ i „da kažu celom svetu - da su sve u'inile što su mo-gle, da im ne ostaje ništa drugo nego da idu dalje u rat“. (DASMIP, 1965, str. pov., f-8, 100; DA-SMIP, 1966, str. pov., f-1, 11).


uklju'iti i ostale nesvrstane zemlje, posebno Egipat, koji ima dobre odnose sa Se-vernim Vijetnamom i Kinom.61

Hariman se saglasio sa ovim predlogom i rekao da je i ina'e nameravao da poseti Egipat i Indiju, ali da je predsednik Džonson insistirao „da prvo poseti predsednika Tita“, što samo po sebi pokazuje „kakvu važnost predsednik Džon-son pridaje pomo%i predsednika Tita“. Ipak, iskazao je odre+ene rezerve u vezi sa Titovim gledištem o roku obustave bombardovanja. Skrenuo je pažnju svom sa-govorniku na 'injenicu da se vojni savetnici u Pentagonu, ali i ve%ina kongresme-na, protive obustavljanju bombardovanja Severnog Vijetnama, jer smatraju da %e to vlada u Hanoju iskoristiti za poja'ano snabdevanje Južnog Vijetnama novim trupama i vojnim materijalom. Samim tim, u vojnom i politi'kom pogledu pogor-šala bi se situacija u Vijetnamu na štetu ameri'kih saveznika. Da bi se opravdala svrsishodnost Džonsonove miroljubive akcije, po Harimanu, neophodan bi bio „uzvratni gest“ protivni'ke strane, koji bi išao u pravcu „smanjenja temperature i tempa rata u Vijetnamu“. To bi potvrdilo ispravnost gledišta koje je Tito stalno zastupao u razgovorima sa ameri'kim predstavnicima o tome da u severnovijet-namskom rukovodstvu postoje snage koje deluju samostalno i nisu pod potpu-nom kineskom kontrolom, ve% žele miroljubivo rešenje, a ne rat do kona'nog po-raza SAD u Vijetnamu.62

Politi'ki krugovi u Beogradu nisu bili uvereni u iskrenost ameri'kih na-mera da se izna+e miroljubivo rešenje za Vijetnam. Ipak, smatrali su da u potpu-nosti treba podržati nastojanja SAD da se obnovi pregovara'ki proces, jer je to bio najbolji put da se pokaže ko stvarno želi mir, a ko je za rat. U tom smislu, pri-državaju%i se Titovog obe%anja datog Harimanu, prosledili su Džonsonovu poru-ku sovjetskim zvani'nicima, ukazuju%i na potrebu da se podrži svaka inicijativa u pravcu miroljubivog rešenja vijetnamske krize, jer u protivnom može do%i do opasne eskalacije rata sa nesagledivim posledicama. Sude%i, me+utim, po odgo-vorima na u'estalo pitanje ameri'kog ambasadora Elbrika o tome ima li odgovo-ra iz Moskve na jugoslovensku inicijativu, o'igledno da sovjetska strana nije na-lazila za shodno da reaguje na apel iz Beograda. Ministar inostranih poslova Marko Nikezi% je u delikatnoj situaciji pokušavao da Elbriku izloži nekakvo pri-hvatljivo tuma'enje izostanka sovjetske reakcije, opravdavaju%i to „komplikova-nim položajem u kome se SSSR danas nalazi“. Pri tome je stalno insistirao na to-me da je ameri'ka akcija u SSSR-u „shva%ena ozbiljno“, „da ona ja'a pritisak na Kinu i one u Hanoju koji su protiv smirivanja“. Dugoro'no posmatrano, po Nike-zi%u, prekid bombardovanja %e doprineti ve%oj kooperativnosti Hanoja u pogledu pristupanja pregovorima – „postoje šanse da Hanoj kasnije da znaka od sebe. Neophodno je zato istrajati“.63

Na Elbrikovo pitanje: „Dokle?“, Nikezi% nije mogao da pruži pravi odgo-vor. Još teže mu je bilo da prizna da nije realno o'ekivati bilo kakvu akciju ne-

61 KPR, I-3-a/SAD. Zabeleška o razgovoru druga Predsednika sa specijalnim izaslani-

kom predsednika SAD Averell Harrimanom na Brdu kod Kranja 1. januara 1966. 62 Isto. 63 DASMIP, 1965, PA, f-12, 4206; KPR, I-5-b/SAD. Zabeleška o razgovoru državnog se-

kretara M. Nikezi�a sa ambasadorom SAD C. Burke Elbrickom, na dan 13. januara 1966.


svrstanih u datom kontekstu. Iako je Tito obe%ao Harimanu da %e se obratiti ne-svrstanim zemljama da se založe za iniciranje pregovora, ispostavilo se da ni od toga nema ništa. Nikezi%u je preostalo samo da rezignirano sumira stanje: „Prate-%i razvoj situacije dolazim do uverenja da bi sada svaka takva formalna akcija na-išla u Pekingu i Hanoju na negativan stav“.64

Pred odlazak u Vašington na referisanje, Elbrik se još jednom obratio Ni-kezi%u u nameri da kompletira svoj izveštaj Džonsonu o podršci Jugoslavije mi-rovnoj inicijativi SAD i da prenese saopštenje svoje vlade jugoslovenskim zva-ni'nicima. Prakti'no, ameri'ko saopštenje se svodilo na nezadovoljstvo SAD odsustvom elementarne volje Hanoja da na bilo koji na'in ispolji kooperativ-nost po pitanju miroljubivog rešenja vijetnamske krize iniciranog iz Vašingto-na: „Uprkos svim naporima koje smo mi i drugi u'inili, do sada nema nikakvih indikacija da Hanoj ima nameru ili želju da krene prema miru. Suprotno nekim novinskim izveštajima, aktivnost Vijetkonga na jugu ostala je na visokom ni-vou i nema znakova o povla'enju bilo kakvih trupa ili smanjenju infiltracije. U me+uvremenu Hanoj i Peking nastavljaju s oštrom osudom naših pobuda kod ob-ustavljanja bombardovanja i drugih napora koje 'inimo za pronalaženje mirolju-bivog rešenja“.65

Pošto %e uskoro voditi razgovore sa Džonsonom o Vijetnamu, Elbrik se interesovao da li Nikezi% ima nekih informacija o Šeljepinovoj poseti Severnom Vijetnamu ili o budu%im namerama vlade u Hanoju. I ovaj put Nikezi% je odgo-vorio negativno, ne kriju%i da Jugoslavija ima suviše mali upliv u politiku Mo-skve po pitanju Vijetnama. Ipak, izneo je stanovište da, iako ne raspolaže kon-kretnim informacijama o razgovorima u Hanoju, sama 'injenica da je tamo došlo do razmene mišljenja sovjetskih predstavnika sa zvani'nicima Severnog Vijetna-ma govori „o rasprostranjenoj želji socijalisti'kih zemalja da se krene ka miru [...] To je mali znak, ali indicira da proširuju krug sagovornika i razmenu mišlje-nja“. U tom smislu, po Nikezi%u, efekat obustavljanja bombardovanja „nije deku-ražiraju%i“. Iako se po spoljnim manifestacijama ne vidi nikakav pomak, to ne zna'i „da se pod plaštom nepomirljivosti ne razmišlja i o drugim mogu%nosti-ma“.66 Koliko je Nikezi% bio iskren dok je iznosio ovakve stavove teško je re%i. Ambasador Elbrika nije našao za shodno ni da ih komentariše. U uvijenoj formi, na kraju razgovora, nagovestio je mogu%nost promene ameri'ke politike posle vi-jetnamskih praznika.67

U slede%em saopštenju ameri'ke vlade, upu%enom Nikezi%u samo 'etiri dana kasnije, pojašnjeno je o kakvoj se promeni ameri'ke politike radi. To drugo za redom saopštenje predstavljalo je jasnu najavu obnove bombardovanja Sever-nog Vijetnama i odustajanja SAD od pokušaja da se na miroljubiv na'in razreši

64 Isto. 65 KPR, I-5-b/SAD. Zabeleška o razgovoru državnog sekretara M. Nikezi�a s ambasado-

rom SAD C. Burke Elbrick-om, 20. januara 1966. 66 Isto. 67 U Vijetnamu i Kini se 31. januara proslavlja praznik Lunarna nova godina, poznata po

skra%enici TET. Ta skra%enica se kao prefiks 'esto stavlja ispred imena pojedinih istorijskih doga-+aja koji su se odigrali tog datuma (na primer, TET ofanziva, u kojoj je vijetnamska vojska teško porazila ameri'ke vojne snage u Južnom Vijetnamu).


vijetnamsko pitanje. U njemu je još jednom ukazano na energi'ne napore SAD u pravcu iznalaženja kompromisa sa protivni'kom stranom i na odsustvo bilo ka-kve reakcije po tom pitanju u Hanoju i Pekingu. Tokom perioda obustave bom-bardovanja Severnog Vijetnama, koji je trajao punih mesec dana, predsednik Džonson je poslao svoje izaslanike u 'ak 30 zemalja. Posebna pažnja je ukazana državama (poput Jugoslavije) za koje se smatralo da bi mogle uticati direktno ili indirektno na Hanoj i Peking u pravcu miroljubivog rešenja. Džonson se u istom cilju, preko svog izaslanika, obratio i Savetu bezbednosti UN, a preko svojih ambasadora svim vladama sa kojima SAD imaju diplomatske odnose. Sve to nije dalo nikakvog efekta, niti ima nade da %e ga dati u daljoj budu%no-sti. Hanoj je zloupotrebio prekid ameri'kog bombardovanja saobra%ajnica i li-nija snabdevanja, preko kojih se iz Severnog Vijetnama šalju trupe i vojni ma-terijal Južnom Vijetnamu. Zbog toga su ameri'ke snage i snage regularnog re-žima u Sajgonu imale znatne vojne gubitke. Imaju%i to u vidu „vlada Sjedinje-nih Država ne smatra da može nastaviti da izlaže svoje snage i snage svojih save-znika opasnostima“.68

Ubrzo posle najave obnove ameri'kih oružanih akcija u Vijetnamu, Ju-goslavija je upoznata i sa formalnom odlukom SAD da se sa re'i pre+e na dela. Naime, 31. januara 1966, predsednik Džonson je preko otpravnika poslova Tobi-na uru'io poruku u kojoj obaveštava Tita da je doneo odluku o prekidu primirja u Vijetnamu. U poruci je naglasio da je njegova vlada prihvatila Titov „trezveni sa-vet“ da se što više produži rok primirja. Me+utim, iako je prošlo ve% mesec dana, druga strana „ni re'ima, ni delom“ ne ispoljava želju da u'ini bilo kakav gest do-bre volje. U takvoj situaciji, istakao je Džonson, „ja nisam imao drugog izbora do da preduzmem one neophodne akcije da se podrže i zaštite naše snage, kao i sna-ge Južnog Vijetnama“. Na kraju pisma, ameri'ki predsednik se zahvalio Titu na saradnji: „Ja sam naro'ito zahvalan na naporima koje je u'inila Vaša Vlada za vreme perioda obustave bombardovanja i mogu da Vas uverim da %emo nastaviti da se tesno konsultujemo sa Vama u pogledu situacije u Vijetnamu. Ja se nadam da mogu da ra'unam i nadalje na Vaše razumevanje u ovoj sadašnjoj odluci“.69

Ova poruka predsednika Džonsona bila je uvod u dramati'nu eskalaciju rata u Vijetnamu, koji %e trajati osam godina. U tom ratu poginulo je oko 52.000 ameri'kih vojnika i više od 600.000 Vijetnamaca. To je bio prvi rat u istoriji SAD u kome ameri'ka vojska nije izvojevala pobedu, pa je uticao na velike pro-mene u ameri'kom društvu. Pokrenuo je niz reformi ljudskih i gra+anskih prava i izazvao masovne gra+anske nemire u kojima su naro'ito bili zastupljeni mladi, budu%i da su oni najviše i stradali u ovom ratu. Jedna od posledica Vijetnamskog rata bila je i ta da je po njegovom okon'anju u SAD ukinuta opšta vojna obaveza i uvedena profesionalna vojska.

Za Jugoslaviju, neslavan epilog ameri'ke „mirovne ofanzive“ ozna'io je kraj razdoblja u kome je ona uživala izdašnu ekonomsku i finansijsku pomo%

68 KPR, I-5-b/SAD. Zabeleška o razgovoru državnog sekretara M. Nikezi�a s otpravni-

kom poslova ambasade SAD Irwing Tobin-om, 24. januara 1966. 69 KPR, I-1/1103. Poruka predsednika SAD Lindona Džonsona, predsedniku Republike

Josipu Brozu Titu, 31. I 1966.


SAD. Nemo% Tita i njegovih saradnika da odigraju ulogu posrednika izme+u Amerikanca i Rusa, kao i minorna uloga Jugoslavije u nastojanjima da se preko pokreta nesvrstanosti prebrode animoziteti Vijetnamaca prema Amerikancima s ciljem otpo'injanja pregovara'kog procesa, rezultirali su opadanjem interesa SAD za tesnom saradnjom sa Jugoslavijom. Zvani'ni Vašington nije više bio spreman da toleriše oštru jugoslovensku kampanju protiv rata u Vijetnamu, u si-tuaciji kada su pozicija Jugoslavije u pokretu nesvrstanosti i njen kredibilitet unu-tar bloka socijalisti'kih zemalja bili u naglom opadanju. Doduše, zaoštravanje ju-goslovensko-ameri'kih odnosa se, po obi'aju, nije odmah osetilo. Ono je došlo do izražaja tek u narednoj, 1967. godini, kada su jugoslovenski komunisti ponovo bili suo'eni sa dramati'nim posledicama nedovoljno izbalansirane politike lavira-nja me+u blokovima.


Dragan Bogeti%

THE BEGINNING OF THE WAR IN VIETNAM AND THE AMERICAN-YUGOSLAV RELATIONS

Summary

Military intervention of the USA in Vietnam has put a serious strain on the Yugoslav relations with America and has therefore put to question the basic premises of Yugoslav foreign policy. The open campaign of Tito and his collabo-rators against the American policy in Vietnam was causing reactions in Washing-ton and was giving additional prominence to the anti-Yugoslav politicians in USA who demanded an abrupt cutting of all economic aid to Yugoslavia. During the first American bombing actions in Vietnam, the Yugoslav economy was fa-cing serious problems, whose alleviation was intended through the set of econo-mical measures of the newly inaugurated reform of 1965. This reform could not be launched without special loaning and economic relief by the USA and other Western states, causing the collision between the principles that were guiding the Yugoslav foreign policy and the pragmatic aspects of its economical develop-ment. In the absence of the solution to overcome this cleavage, the Belgrade regi-me could not count on maintaining its credibility in the country and abroad in the long run.

Regardless of the inability of Yugoslav political elite to bring into accord the principles of foreign policy with the imperatives of inner development, the first phases of the Vietnam war did not bring about the erosion of Yugoslav-American relations. This truce could be explained with the interest and plans of the American administration, still blinded with illusion that Yugoslavia could be used as a broker in negotiations with the USSR and the nonaligned countries in order to find the solution for the Vietnam crisis. Until this estimation was proven wrong, the economical cooperation between Yugoslavia and the USA was in constant upward trend. During 1965 and 1966 Yugoslav export in the USA reac-hed its historical maximum, and the American government was ready to make a number of concessions in realization of the economic reform in Yugoslavia. Ho-wever, the inability of Yugoslavia to play any significant role in the context of American „offensive of peace“ regarding the Vietnam negotiations would aug-ment the end of the epoch in which Tito’s regime was enjoying a sizable econo-mical and financial support of the United States.

ALEKSANDAR ŽIVOTI#, istraživa'-saradnik Institut za noviju istoriju Srbije 327.51(497.11:53)"1967" Beograd, Trg Nikole Paši%a 11 355.02(497.1:53)"1967"

JUGOSLOVENSKA VOJNA POMO UJEDINJENOJ ARAPSKOJ REPUBLICI 1967. GODINE

APSTRAKT: U radu se na osnovu neobjavljene gra�e Vojnog arhiva, Diplomatskog arhiva Ministarstva spoljnih poslova, Arhiva Josipa Broza Tita i Arhiva Srbije i Crne Gore predstavlja tok jugoslovenske vojne po-mo�i Ujedinjenoj Arapskoj Republici 1967. godine. Rad sadrži kra�i pri-kaz osnovnih obeležja bliskoisto�ne krize, analizu jugoslovenskih stavova prema toj krizi i predstavljanje dinamike upu�ivanja vojne pomo�i UAR, kao i autorovu ocenu zna�aja te problematike za jugoslovensku politiku na Bliskom istoku u navedenom periodu.

Uvod

Socijalisti'ka Jugoslavija je od sredine 50-ih godina intenzivno razvijala odnose sa arapskim zemljama. Važan aspekt me+usobnih odnosa bila je i vojna saradnja. Tokom tre%eg arapsko-izraelskog rata i neposredno po njegovom okon-'anju Jugoslavija je nastojala da u skladu sa nizom diplomatskih akcija poboljša me+unarodni položaj arapskih zemalja, uputi neophodnu vojnu i ekonomsku po-mo% i pomogne u saniranju posledica katastrofalnog poraza arapskih armija u tom ratu. Zna'ajno mesto u tom nastojanju predstavljalo je i pružanje obimne vojne pomo%i. Do sada, zbog smanjenog interesovanja doma%e istoriografije i ne-dostupnosti izvora vojne provenijencije, ovo pitanje nije posebno razmatrano.

Najzna'ajniji izvori o toj problematici 'uvaju se u okviru fonda GŠ – 1 Vojnog arhiva,1 dok se važni podaci kako o jugoslovenskoj vojnoj pomo%i UAR-u, tako i o odnosu Jugoslavije prema krizi na Bliskom istoku 1967. nalaze u fondovi-ma Kabineta Predsednika Republike Arhiva Josipa Broza Tita2 i Politi'ke arhiva Diplomatskog arhiva Ministarstva spoljnih poslova3. Zna'ajni podaci o ekonom-skom aspektu pružanja vojne pomo%i UAR-u nalaze se u fondu Saveznog izvršnog

1 Vojni arhiv (VA), Arhiv Jugoslovenske narodne armije (A JNA) , fond GŠ-1 (GŠ-1), kutija 10 (K. 10).

2 Arhiv Josipa Broza Tita (A JBT), Kabinet Predsednika Republike (KPR), I-5-c i I-5-b. 3 Diplomatski arhiv Ministarstva spoljnih poslova (DASMIP), Politi'ka arhiva (PA),

1967. godina, fascikle (f. ) 125, 126, 127, 128 i 182.

Aleksandar Životi% Istorija 20. veka, 1/2007 118

ve%a Arhiva Srbije i Crne Gore.4 Odre+ene informacije o jugoslovenskim stavovima prema bliskoisto'noj krizi 1967. sadrži i 'lanak Aleksandra Lebla o prekidu jugoslo-vensko-izraelskih diplomatskih odnosa.5 Poseban problem u istraživanju navedene problematike predstavlja nedostupnost pojedinih fondova Vojnog arhiva i fonda Vr-hovnog komandanta Oružanih snaga SFRJ koji se 'uva u Arhivu Josipa Broza Tita.

Jugoslavija i bliskoisto�na kriza 1967 – odluka o slanju pomo�i

Arapsko-izraelski sukob nije se stišao posle ratova 1948. i 1956. godine. U'estali pograni'ni incidenti, egipatska zabrana plovidbe Sueckim kanalom za izraelske brodove, kao i arapska blokada Akabskog zaliva i nerešena pograni'na pitanja 'inili su bliskoisto'ni konflikt trajnim i nerešivim. Stalna tenzija na arap-sko-izraelskim granicama kulminirala je u prole%e 1967. Predsednik Ujedinjene Arapske Republike Naser zatražio je u maju 1967. povla'enje mirovnih snaga Ujedinjenih nacija6 sa prostora Sinaja kako bi kontrolu nad tim prostorom preu-zele egipatske trupe. Time su stvoreni uslovi za po'etak novog rata. Izraelska strana se plašila eventualnog udruženog arapskog napada na Izrael. U takvim uslovima izraelski državni i vojni vrh se odlu'io na preventivnu vojnu akciju.7 Izraelski napad je bio veoma silovit. Po'eo je 5. juna u 7:45 'asova napadom izraelskih vazduhoplovnih snaga na deset egipatskih aerodroma istovremeno. U prva tri sata rata izvedena su tri avio-napada na 19 aerodroma pri 'emu je unište-no oko 300 egipatskih aviona na aerodromskim stajankama. Efekat iznena+enja je u potpunosti bio postignut. Ve% tre%eg dana rata, 7. juna, snažne izraelske oklopno-mehanizovane jedinice izbile su na Suecki kanal. Istog dana izraelska armija je zauzela stari deo Jerusalima i izbila na reku Jordan.8 Do uspostavljanja primirja posredstvom UN 10. juna, izraelske trupe su na sirijskom delu fronta ovladale 'itavim prostorom Golanske visoravni. Poraz ujedinjenih arapskih armi-ja bio je potpun. Procenjuje se da su arapske armije izgubile oko 70% naoružanja i vojne opreme u vrednosti od oko milijardu dolara, odnosno ukupno oko 1.000 tenkova dok je Egipat izgubio 336, Jordan 29, Sirija 60, a Irak 25 borbenih avio-na. Ukupni ljudski gubici su procenjeni na oko 30.000.9

Jugoslovenska vlada je veoma brzo reagovala. Brzina reakcije je bila uslo-vljena ne samo bliskim odnosima sa arapskim svetom, ve% i 'injenicom da se na Sinaju nalazio jugoslovenski odred u sastavu UNEF-a, kao i ve%i broj radnika jugo-slovenskih gra+evinskih firmi, ali i 'injenicom da se JNA snabdevala naftom sa Bli-skog istoka što je u velikoj meri moglo da ugrozi odbrambenu sposobnost zemlje u veoma osetljivoj spoljnopoliti'koj situaciji. Posle nekoliko dana pregovora sa izra-

4 Arhiv Srbije i Crne Gore (ASCG), fond 130 – Savezno izvršno ve%e (130 – SIV), f. 638. 5 A. Lebl, Prekid odnosa SFRJ-Izrael 1967. godine, Tokovi istorije, 1–4, Beograd 2001, 39– 75. 6 U sastavu mirovnih snaga Ujedinjenih nacija (United Nations Emergency Forces – UNEF)

od 1956. nalazio se i jugoslovenski odred koji je u maju 1967. imao oko 300 oficira, podoficira i vojnika. 7 K. E. Schulze, Arab-Israeli Conflict, London 1999, 34–37. 8 R. Ovendale, The Origines of the Arab-Israeli Wars, London 2003, 204–206. 9 A. Bregman, Israel’s Wars. A History Since 1947, 84–88.

Jugoslovenska vojna pomo� Ujedinjenoj Arapskoj Republici 1967. godine 119

elskom vladom jugoslovenski odred u sastavu UNEF-a evakuisan je preko teritori-je koju je kontrolisala izraelska armija.10 Isto je u'injeno i sa jugoslovenskim radni-cima koji su se zatekli na tom prostoru. Odmah po otpo'injanju rata jugoslovenski predsednik Josip Broz Tito je 5. juna dao zvani'nu izjavu u kojoj je ozna'io Izrael kao agresora istovremeno apeluju%i na Ujedinjene nacije da zaustave agresiju.11 Sutradan, 6. juna, na sastanku kod predsednika SIV-a odlu'eno je da se hitno eva-kuišu jugoslovenski gra+ani sa prostora neposredno zahva%enih ratom, da se poja'a bezbednost diplomatskih predstavništava zara%enih strana u Jugoslaviji i izdat je nalog lokalnim organizacijama Saveza komunista da organizuju protestne manife-stacije.12 Sem toga, doneta je i odluka da se uputi hitna pomo% u hrani i lekovima arapskim zemljama. Odlu'eno je da se maksimalno iza+e u susret zahtevu koji je dan ranije uputio vojni izaslanik UAR-a u Beogradu kojim je tražena hitna isporu-ka protivtenkovskih mina, konzervi pasulja i gove+eg mesa i poljskih kuhinja. Dat je nalog Jugoimportu da utvrdi na'ine isporuke traženog materijala UAR-u.13 Sle-de%i sastanak kod predsednika SIV-a održan je 7. juna. Tom sastanku su prisustvo-vali i predstavnici vojnog vrha generali Rudi Petovar14 i Ivan Kuko'.15 Doneta je odluka da se UAR u najhitnijem roku isporu'e tražene koli'ine protivtenkovskih mina i konzervi gove+eg mesa i pasulja. Za tražene poljske kuhinje konstatovano da i JNA oskudeva u tim sredstvima, pa je zato odlu'eno da se isporu'i samo ma-nja koli'ina. Ta sredstva su u roku od 15 dana brodom isporu'ena UAR-u. Uzima-ju%i u obzir hitnost situacije i platežne mogu%nosti UAR-a rešeno je da se ne posta-vlja pitanje pla%anja robe.16 Na istom sastanku general Petovar je konstatovao da rat na Bliskom istoku ugrožava snabdevanje JNA gorivom kojeg ima samo za oko 30 dana. Sem toga, tražio je i da vlada hitno obezbedi sredstva za nabavku akumu-latora, guma i rezervnih delova za kamione i zabrani izvoz lekova neophodnih za funkcionisanje vojske.17 Jugoslovenski vojni vrh je koristio ratnu psihozu i usplahi-renost državnog vrha da obezbedi popunu nedostaju%im sredstvima.

10 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 3, r. b. 1, Pismo komandanta UNEF-a generala Rikija gene-

ralu Hamovi�u od 23. juna 1967. 11 A JBT, KPR, I-5-c, Izjava Predsednika SFRJ Josipa Broza Tita. 12 A JBT, KPR, I-5-c, Beleška o zaklju�cima sa sastanka kod predsednika SIV-a o predu-

zimanju mera povodom najnovije situacije na Bliskom istoku održanom 6. VI 1967. u 17,30 �asova. 13 A JBT, KPR, I-5-c, Beleška o zaklju�cima sa sastanka kod predsednika SIV-a o preduzi-

manju mera povodom najnovije situacije na Bliskom istoku održanom 6. VI 1967. u 17,30 �asova, str. 3. 14 Rudi Petovar je ro+en 1916. u Zagrebu. Pre Drugog svetskog rata bio je oficir Jugoslo-

venske kraljevske vojske. U ratu je u'estvovao od 1941. $lan je KPJ od 1942. U ratu je bio zame-nik komandanta bataljona, na'elnik štaba brigade, divizije i korpusa. Posle rata je bio na'elnik šta-ba armijske oblasti, uprave u DSNO-u i pomo%nik saveznog sekretara za narodnu odbranu. Završio je Višu vojnu akademiju i Kurs operatike u JNA. Napisao je knjigu Šesta proleterska isto�nobosan-ska brigada, Beograd 1951. Penzionisan je 1972.

15 Ivan Kuko' je ro+en 1918. u Splitu. Pre Drugog svetskog rata je bio grafi'ki mašinista. Bio je 'lan KPJ od 1935. U ratu je u'estvovao od 1941. Tokom rata je bio sekretar MK SKOJ-a u Splitu, PK SKOJ-a za Dalmaciju, RK SKH Dalmacije, politi'ki komesar operativne zone, divizije i korpusa. Posle rata je bio na'elnik uprave u SSNO-u, pomo%nik saveznog sekretara za narodnu od-branu, 'lan Predsedništva CK SKJ. Penzionisan je 1978. u 'inu general-pukovnika JNA. Potom je bio 'lan CK SKJ i potpredsednik Skupštine SFRJ.

16 A JBT, KPR, I-5-c, Beleška o zaklju�cima sa sastanka kod predsednika SIV-a o predu-zimanju mera povodom najnovije situacije na Bliskom istoku održanom 7. VI 1967. u 17,30 �asova.

17 A JBT, KPR, I-5-c, Beleška o zaklju�cima sa sastanka kod predsednika SIV-a o preduzi-manju mera povodom najnovije situacije na Bliskom istoku održanom 7. VI 1967. u 17,30 �asova, 1–2.


Odmah po prestanku borbenih dejstava upu%ena je avionom hitna pošilj-ka od 7 tona lekova i sanitetskog materijala.18 Tokom leta 1967. isporu'eno je 30.000 tona kukuruza, 10.000 tona še%era, 1.000 tona ribljih konzervi, 200 tona mleka u prahu, 500 tona sira, 500.000 pari obu%e i ve%a koli'ina lekova i drugih prehrambenih proizvoda. Istovremeno, iskazana je i spremnost za realizaciju po-voljnih kreditnih aranžmana.19 Sem toga, Josip Broz je na sastanku predstavnika socijalisti'kih zemalja pokušavao da obezbedi širu pomo% UAR-u od strane is-to'noevropskih zemalja.20 Dozvoljen je i prelet sovjetskih vojnih aviona koji su prevozili sovjetsku vojnu pomo% armijama arapskih zemalja preko jugoslovenske teritorije.21 U razgovorima sa sovjetskim predstavnicima isticana je potreba hitne vojne pomo%i arapskim zemljama kako bi u što kra%em vremenskom roku obno-vile vojne arsenale i povratile ofanzivnu mo% svojih armija.22

U Kairo je odmah upu%en potpredsednik republike Ko'a Popovi% koji se sastao sa predsednikom Naserom. Tom prilikom je pored razgovora o daljoj di-plomatskoj i ekonomskoj pomo%i razgovarano i o modalitetima jugoslovenske vojne pomo%i UAR-u.23 O mogu%nostima vojne pomo%i UAR-u sa egipatskim vojnim zvani'nicima je tokom posete Josipa Broza Tita UAR-u izme+u 10. i 15. avgusta 1967. razgovarao i na'elnik Brozovog vojnog kabineta general Petar Ba-bi%.24 Utvr+ena je i lista prioriteta koja je diplomatskim kanalima dostavljena Dr-žavnom sekretarijatu za narodnu odbranu.25 Tražena je isporuka ve%e koli'ine transportnih sredstava, sredstava za vezu, sanitetskog materijala, pešadijskog na-oružanja, kao i protivavionskog i protivoklopnog naoružanja. Jugoslovenski ge-neralštab je odmah sastavio listu sredstava koje je mogao odmah da ustupi.26 Tom prilikom je dogovorena poseta posebne vojne delegacije UAR-a Jugoslaviji koja je trebalo da ugovori detaljni okvir jugoslovenske vojne pomo%i.27 Sem toga, na zbližavanje Jugoslavije i arapskih zemalja posebno je uticala i jugoslovenska odluka od 13. juna 1967. o prekidu diplomatskih odnosa sa Izraelom.28

18 DASMIP, PA, 1967. godina, f. 127, 410433, Telegram DSIP-a ambasadoru Salku Fe-

ji�u od 14. jula 1967. 19 A JBT, KPR, I-5-c, Pružanje pomo�i arapskim zemljama. 20 A JBT, KPR, I-5-c, Informacija o aktivnosti Jugoslavije u vezi sa krizom na Bliskom istoku. 21 A JBT, KPR, I-5-c, Pružanje pomo�i arapskim zemljama, 2. 22 Isto, 1–3. 23 A JBT, KPR, I-5-c, Zapisnik sa sastanka kojem su, pored Predsednika Tita, prisustvo-

vali i slede�i drugovi: Edvard Kardelj, Ko�a Popovi�, Mika Špiljak, Ivan Gošnjak, Veljko Vlahovi�, Mijalko Todorovi�, Milentije Popovi�, Vladimir Popovi�, general Nikola Ljubi�i� i Marko Nikezi�.

24 Petar Babi% je ro+en u Li'kom Tiskovcu 1919. Pre Drugog svetskog rata bio je metalski radnik. U Drugom svetskom ratu u'estvovao je od 1941. Bio je 'lan KPJ od 1942. U ratu je bio zame-nik politi'kog komesara odreda i brigade, politi'ki komesar brigade, kninskog sektora i divizije. Posle rata je bio politi'ki komesar divizije i korpusa, na'elnik kabineta vrhovnog komandanta, ambasador SFRJ u Kanadi, sekretar Saveta narodne odbrane Jugoslavije. Završio je Višu vojnu akademiju u JNA i komandno-štabnu školu u SAD. Penzionisan je 1979. u 'inu general-pukovnika. Narodni heroj.

25 A JBT, KPR, I-5-c, Zabeleška o jugoslovensko- egipatskim razgovorima. 26 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 7, r. b. 1, Informacija o vojnoj pomo�i UAR-u. 27 DASMIP, PA, 1967. godina, f. 127, 410499, Telegram ambasadora Salka Feji�a

DSIP-u od 16. avgusta 1967. 28 A JBT, KPR, I-5-b, Zabeleška o razgovoru M. Pavi�evi�a, zamenika državnog sekretara za

inostrane poslove sa A. Daganom, poslanikom Izraela u Beogradu, dana 13. juna 1967. godine u 15,10 �a-sova. Isto: A. Lebl, Prekid odnosa SFRJ–Izrael 1967. godine, Tokovi istorije, 1–4, Beograd 2001, 50–52.


Poseta vojne delegacije Jugoslaviji – konkretizacija

vojne pomo�i Vojna delegacija UAR-a koju su sa'injavali na'elnik generalštaba gene-

ral- potpukovnik Abd El Monem Rijad,29 na'elnik Uprave veze general-major Kamal Munir30 i major Hosni Miki, a+utant na'elnika generalštaba, stigla je u Beograd 3. septembra. Posetili su protokolarno državnog sekretara za narodnu od-branu i predsednika Saveznog izvršnog ve%a, dok su konkretni razgovori vo+eni sa delegacijom generalštaba koju je predvodio na'elnik general-pukovnik Miloš Šumonja.31 Pored generala Šumonje u jugoslovenskoj delegaciji su bili general-potpukovnici Ivan Kuko' i Mirko Bulovi%,32 general-majori Ilija Radakovi%33 i Ilija Mugoša, pukovnici Rudolf Štorh i Stanko Miljavec i major Slavko Popovi%.

Zvani'ni razgovori su po'eli 4. septembra. Razgovaralo se o konkretiza-ciji ugovora o vojnoj pomo%i, sklapanju ugovora o jugoslovenskom kreditu UAR-u i kupovini oružja i vojne opreme u Jugoslaviji. Sem toga, bilo je re'i o nau'no-tehni'koj saradnji i kooperaciji u proizvodnji naoružanja i vojne opreme, kao i o perspektivama dalje me+uarmijske saradnje. Vojnu delegaciju UAR su posebno interesovala sredstva za vezu, transportna sredstva, protivoklopna oru+a i protivavionska artiljerija. Neposredno pred njihov dolazak sklopljen je ugovor o jugoslovenskoj isporuci rondela za artiljerijsku municiju.34

Me+usobna vojna saradnja se oslanjala na tradicije koje su datirale iz sre-dine 50-ih godina kada je uspostavljena vojno-tehni'ka saradnja izme+u dve ze-mlje i po'elo školovanje egipatskih oficira i podoficira u jugoslovenskim vojnim školama i akademijama. Ta saradnja je od po'etka 60-ih godina gubila na inten-

29 Abd El Monem Rijad je ro+en 1919. U SSSR-u je 1958. završio akademiju M. V. Frunze. Za vreme tre%eg arapsko-izraelskog rata bio je koordinator operacija ira'ke i jordanske ar-mije, a na'elnik generalštaba je postao posle smene maršala Amera zbog poraza u tom ratu. Govo-rio je engleski, ruski i francuski jezik.

30 Kamal Munir je ro+en 1918. Bio je inženjer elektronike. Govorio je engleski, ruski i francuski jezik.

31 Miloš Šumonja je ro+en u Tušilovi%u kod Karlovca 1918. Pre Drugog svetskog rata je bio u'itelj i rezervni potporu'nik Jugoslovenske kraljevske vojske. U ratu je u'estvovao od 1941. Bio je 'lan KPJ od 1942. U ratu je bio politi'ki komesar i komandant brigade i divizije, komandant odreda i korpusa. Posle rata je bio komandant korpusa, na'elnik Kabineta vrhovnog komandanta, komandant armijske oblasti, na'elnik Generalštaba i zamenik saveznog sekretara za narodnu odbra-nu. Završio je akademiju M. V. Frunze u SSSR-u. Narodni heroj. Penzionisan je u 'inu general-pu-kovnika 1978. Umro je u Beogradu 2005.

32 Mirko Bulovi% je ro+en 1921. u Orahovici. Pre Drugog svetskog rata je završio gimna-ziju. U ratu je u'estvovao od 1941, a 'lan KPJ je postao 1942. U ratu je bio politi'ki komesar bata-ljona, vojnog podru'ja, grupe odreda i divizije. Posle rata vojni izaslanik u SAD i Velikoj Britaniji i na'elnik Druge uprave Generalštaba. Završio je Višu vojnu akademiju i Kurs operatike. Penzioni-san je 1974. u 'inu general-potpukovnika.

33 Ilija Radakovi% je ro+en u selu Jošanj kod Udbine 1923. Pre Drugog svetskog rata je bio u'enik. U ratu je u'estvovao od 1941. kad je postao i 'lan KPJ. U ratu je bio politi'ki komesar bataljona, brigade, artiljerije korpusa i divizije, a posle rata mehanizovanog korpusa i komandant divizije, pomo%nik komandanta armije, na'elnik uprave u Generalštabu i pomo%nik državnog se-kretara za narodnu odbranu. Završio je Višu vojnu akademiju i Kurs operatike. Narodni heroj.

34 DASMIP, PA, 1967. godina, f. 182, 431070, Telegram ambasade u Kairu DSIP-u od 4. avgusta 1967.


zitetu da bi neposredno pred tre%i arapsko-izraelski rat obnovljena petnaesto-dnevnom posetom Jugoslaviji egipatskih oficira zaduženih za moralno-politi'ko vaspitanje. Obnovljeni su i razgovori o mogu%nostima vojno-industrijske sarad-nje posebno na projektu izgradnje patuljastih podmornica.35 Osetni rezultati su postignuti i na planu remonta vojnih brodova UAR-a u Jugoslaviji i gra+enja bro-dova za potrebe pomorskih snaga UAR-a, kao i izrade uniformi i obu%e za egi-patske mornare.36

Egipatski generali su imali odre+ene zamerke na listu sredstava namenje-nih vojnoj pomo%i UAR-u. Tražili su da se umesto predvi+enih sanitetskih kolica u adekvatnoj vrednosti ustupe sovjetski protivavionski mitraljezi DŠK kalibra 12,7 milimetara37. Tom zahtevu je udovoljeno i ustupljeno je 75 mitraljeza tog ti-pa i 150.000 odgovaraju%ih metaka. Sem toga, zatraženo je i da se umesto 'etiri vrste radio-stanica ustupi što je mogu%e ve%a koli'ina radio-stanica tipa RUP-4. Tako je uz 310 planiranih radio-stanica tog tipa ustupljeno još 65, odnosno ukup-no 375.38 Na ostatak liste egipatska strana nije imala primedaba, pa je ustupljena i ve%a koli'ina pešadijskog naoružanja, protivtenkovskih mina, avionskih bombi, telefonskih kablova, sanitetskog materijala i kamiona tipa GMC koji su poticali iz zapadne vojne pomo%i Jugoslaviji tokom 50-ih godina.39 Dogovoreno je da tra-žena sredstva budu isporu'ena do kraja septembra 1967, dok je za mitraljeze i ra-dio-stanice rok bio duži zbog planiranog remonta u Jugoslaviji, pa je ugovoreno da ta sredstva budu isporu'ena do kraja godine. Po pristizanju punomo%ja SIV-a Ugovor o vojnoj pomo%i potpisali su general-major Ilija Mugoša40 i ambasador UAR-a u Beogradu Abuzeid 11. septembra 1967.41

35 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 6, r. b. 1, Pismo vojnog, pomorskog i vazduhoplovnog iza-

slanika UAR u Jugoslaviji kapetana bojnog broda Favzija na�elniku Generalštaba generalu Hamo-vi�u od 28. februara 1966.

36 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 6, r. b. 3, Pismo vojnog, pomorskog i vazduhoplovnog iza-slanika UAR u Jugoslaviji kapetana bojnog broda Favzija na�elniku Generalštaba generalu Hamo-vi�u od 29. februara 1966.

37 Taj protivavionski mitraljez je imao horizontalni domet do 3–4 kilometra sa horizontal-nim poljem dejstva od 360 stepeni i vertikalnim do 80 stepeni. Oru+e je bilo teško 180 kilograma sa borbenom brzinom ga+anja od 250 metaka u minutu.

38 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 7, r. b. 3, Stenogramske beleške sa sastanka na�elnika Ge-neralštaba JNA general-pukovnika Miloša Šumonje sa na�elnikom generalštaba UAR generalom Abd El Monem Rijadom održan 4. IX 1967. godine od 10,00 do 11,30 �asova, 3–5.

39 O zapadnoj vojnoj pomo%i opširnije: B. Dimitrijevi%, Jugoslavija i NATO (1951–1957), Beograd 2003; B. Dimitrijevi%, Jugoslovenska armija 1945–1954. Nova ideologija, vojnik i oružje, Beograd 2006; B. Dimitrijevi%, JNA od Staljina do NATO pakta. Armija u spoljnoj politici Titove Jugoslavije, Beograd 2006; B. Dimitrijevi%, Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo 1942–1992, Be-ograd 2006; I. Lakovi%, Zapadna vojna pomo� Jugoslaviji, 1951–1958, Podgorica 2006; D. Boge-ti%, Ekonomska i vojna pomo� Zapada Jugoslaviji u vreme sukoba sa Kominformom, zbornik Jugo-slavija v hladni vojni, Ljubljana 2004, 271–294; B. Dimitrijevi%, Isporuka naoružanja u okviru za-padne vojne pomo�i od 1951. do 1957. godine Jugoslaviji – faktor modernizacije armije, Vojnoi-storijski glasnik, br. 1–2 / 2001, Beograd 2002, 144–160.

40 Ilija Mugoša je ro+en u Podgorici 1918. Pre Drugog svetskog rata je studirao prava. Bio je 'lan KPJ od 1939. U Drugom svetskom ratu je u'estvovao od 1941. i bio je zamenik politi'-kog komesara divizije. Posle rata je bio komesar divizije, direktor Direkcije vojne industrije, po-mo%nik komandanta vojnog podru'ja i na'elnik uprave u DSNO-u. Završio je Višu vojnu akademi-ju. Penzionisan je 1976. u 'inu general-potpukovnika.

41 DASMIP, PA, 1967. godina, f. 182, 431070, Sporazum o vojnoj pomo�i UAR-u.


Dugotrajniji razgovori su vo+eni o ugovoru o kreditu i ugovoru o prodaji naoružanja i vojne opreme. Pošto se potpredsednik SIV-a zadužen za ekonomiju i finansije Kiro Gligorov nalazio na Zagreba'kom velesajmu, egipatska delegacija je u pratnji jugoslovenskih generala posebnim vojnim avionom otputovala u Za-greb gde su vo+eni razgovori o jugoslovenskom kreditnom aranžmanu. Sem toga, Gligorov je sa Josipom Brozom Titom boravio u Kairu nepunih mesec dana pre toga i najbolje je bio upoznat sa dogovorenim uslovima jugoslovenske kreditne podrške UAR-u.42 Posle dva duža razgovora sa Gligorovim postignut je spora-zum o davanju kredita od 15 miliona dolara sa rokom otplate od 10 godina za na-oružanje i vojnu opremu i 6 miliona dolara za kamione i kamatom od 3% godiš-nje uz 10% avansa, sve u kliringu.43 I pored toga, u jednom momentu pregovori su zapali u ozbiljnu krizu prete%i da budu prekinuti pošto je Jugoimport tražio posebne mere obezbe+enja kredita, pa je posle intervencije generala Šumonje kompromis prona+en naknadnim ubacivanjem u ugovor klauzule o prestanku njegovog važenja ukoliko se u roku od mesec dana od dana potpisivanja ugovora ne uplate finansijska sredstva za obezbe+enje kredita. Ugovor sa generalom Rija-dom u ime jugoslovenske vlade potpisao je državni sekretar za finansije Jože Smole, jer se potpredsednik Gligorov nije vratio iz Zagreba do odlaska egipatske vojne delegacije iz Jugoslavije.

U vezi sa prodajom jugoslovenske vojne opreme UAR-u posebno je raz-govarano o prodaji kamiona. Jugoslovenska vojna delegacija je nastojala da UAR-u proda kamione GMC koji bi u Jugoslaviji bili remontovani po ceni od 1.200 do 3.000 dolara po komadu u zavisnosti od toga da li bi prošli kroz trupni, srednji ili generalni remont.44 General Rijad je to odbio, izgovaraju%i se staroš%u kamiona i nedostatkom rezervnih delova. Kod jugoslovenskih generala je bila primetna tendencija da se kroz vojnu pomo% UAR-u ili prodaju pod povoljnim fi-nansijskim uslovima oslobode starijih i neperspektivnih modela naoružanja i voj-ne opreme. Egip%anima su bili interesantniji kamioni doma%e proizvodnje, pa je posle dužih razgovora ugovorena prodaja 800 kamiona tipa TAM 5000 od 'ega je 100 komada bilo sa 'ekrkom.45 Ugovorena je i prodaja 300 ru'nih baca'a tipa M-4946 sa potrebnom koli'inom bojevih i školskih mina.47

42 A JBT, KPR, I-5-c, Informacija o ekonomskoj situaciji u vezi sa doga�ajima na Bli-skom istoku.

43 ASCG, 130-SIV, f. 638, 1260, Rešenje SIV-a o davanju kredita UAR- u od 9. septem-bra 1967.

44 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 7, r. b. 3, Stenogramske beleške sa sastanka na�elnika Ge-neralštaba JNA general-pukovnika Miloša Šumonje sa na�elnikom generalštaba UAR generalom Abd El Monem Rijadom održan 5. IX 1967. godine od 12,20 do 12,55 i popodne od 18,00 do 19,30 �asova, 4–5.

45 Kamion je imao nosivost od 5 tona sa pogonom na 'etvorocilindri'ni Dajc motor proiz-veden u Jugoslaviji po licenci.

46 Ru'ni baca' tipa M-49 kalibra 80 mm bio je namenjen za uništavanje tenkova, vatrenih ta'aka i bunkera, nezaklonjene žive sile i zadimljavanje. Po'etna brzina metka je iznosila 91–100 metara u sekundi, domet 820 m, brzina ga+anja 5–6 mina u minutu. Oru+e je bilo duga'ko 1.535 mm, a teško 6,35 kilograma. Strelac ga je nosio o ramenu, a mine su bile udarne, kumulativne i dimne.

47 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 7, r. b. 3, Stenogramske beleške sa sastanka na�elnika Generalš-taba JNA general-pukovnika Miloša Šumonje sa na�elnikom generalštaba UAR generalom Abd El Mo-nem Rijadom održan 5. IX 1967. godine od 12,20 do 12,55 i popodne od 18,00 do 19,30 �asova, 1–3.


Posebno je bilo osetljivo pitanje prodaje protivavionskih topova. General Rijad je insistirao na prodaji trocevnog protivavionskog topa M-55 kalibra 20 mili-metara.48 Ipak, radilo se o sredstvu 'ija je proizvodnja tek po'ela, pa nije mogla biti isporu'ena ve%a koli'ina. Ugovoreno je da se isporu'i 48 komada sa stati'nim po-stoljem do kraja 1967. godine i još 100 komada do kraja 1968. godine sa novim ni-šanskim spravama i topom na elektri'ni pogon, kao i po 4 rezervna magacina po svakoj cevi.49 Ugovorena je i prodaja još 100 komada protivavionskih mitraljeza DŠK kalibra 12,7 milimetara. Egip%ane je zanimala i mogu%nost nabavke protiva-vionskih mitraljeza kalibra 14,5 mm, ali im JNA nije mogla pomo%i pošto u svom arsenalu nije imala takva oru+a niti su se ona proizvodila u jugoslovenskim vojnim fabrikama. Tako+e, dogovorena je i prodaja 1.000 telefonskih aparata tipa M-63 sa rokom isporuke do kraja 1967. godine.50 Uz svu navedenu opremu prodato je i 10% rezervnih delova. Ugovor o kupovini naoružanja i vojne opreme general Rijad je potpisao sa Jugoimportom 10. septembra. Od sredstava odobrenog kredita potro-šeno je 11,2 miliona dolara na kupovinu jugoslovenskog naoružanja i vojne opre-me dok je preostalih 3,8 miliona dolara predvi+eno za kupovinu radio-stanica tipa IRET 147 preko Jugoexporta.51 Delegacija je posetila i poligon u Nikincima gde su predstavljeni proizvodi jugoslovenske vojne industrije, Elektro institut Vojnoteh-ni'kog instituta gde su demonstrirana sredstva za vezu, kao i Institut za naoružanje Vojnotehni'kog instituta gde je dopunski demonstriran protivavionski top sa novim nišanskim spravama i elektropokreta'em i pokazani kamioni.52 Do odre+enih ne-sporazuma je došlo prilikom odre+ivanja cena pošto su Egip%ani insistirali na sma-njenju cena jugoslovenskih proizvoda. Tom prilikom im se maksimalno izašlo u susret – cena protivavionskih topova umanjena je za 1.000 dolara po komadu dok je cena protivavionskih mitraljeza prepolovljena sa 400 na 200 dolara.53

Pored dobijenog i kupljenog naoružanja i vojne opreme predstavnici ar-mije UAR-a su se interesovali i za mogu%nosti nabavke haubica kalibra 122 mili-

48 Top M55A2B1 je bio namenjen za dejstvo protiv niskolete%ih ciljeva u vazdušnom

prostoru, a mogao se koristiti i protiv neoklopljenih i lako oklopljenih ciljeva na zemlji i vodi. Teo-retska brzina ga+anja je bila od 1950 do 2250 metaka u minuti, a automati se punio iz doboša sa po 60 granata. Top je koristio tri tipa municije: trenutno-zapaljivu granatu M57, trenutno-zapaljivo-obeležavaju%u granatu i pancirno-zapaljivu granatu. Polje dejstva po pravcu je bilo 360°, a po ele-vaciji od -5° do +83°. Navo+enje topa je bilo ru'no. Za upravljanje vatrom se koristila kolimatorska mehani'ka nišanska sprava PANS 20/3 na koju je nišandžija ru'no unosio podatke o cilju. Protiva-vionski trocevni top M55A3B1 se od verzije M55A2B1 po tome što je sa desne strane imao benzin-ski motor Wankel 'ija se snaga koristila za pokretanje po pravcu i elevaciji. Nišandžija je upra-vljao topom uz pomo% palice. Efikasan vertikalni domet je iznosio 1.500 metara.



51 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 7, r. b. 2, Informacija o poseti oružanim snagama na�elnika Generalštaba egipatske armije generala Rijada, 2.

52 Isto, 1. 53 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 7, r. b. 3, Stenogramske beleške sa sastanka na�elnika Ge-

neralštaba JNA general-pukovnika Miloša Šumonje sa na�elnikom generalštaba UAR generalom Abd El Monem Rijadom održan 6. IX 1967. godine od 12,15 do 13,20 �asova, 2–3.


metra, oklopnih transportera i traktora za vu'u aviona i radio-stanica ve%eg do-meta. Ipak, razgovori o tome su brzo završeni pošto armiji UAR-a nije u potpu-nosti odgovarao jugoslovenski transporter tipa M-60, a Jugoslavija nije proizvo-dila niti imala na stokovima tražene haubice, kao ni odgovaraju%e traktore kakve je tražila egipatska strana.54 Tako+e, predstavnici armije UAR-a nisu u potpuno-sti bili zadovoljni ni kvalitetom ponu+enih radio-stanica, pa su se odlu'ili za na-bavku samo radio-stanica tipa RUP-4.55 Najdalje se odmaklo u pregovorima o kupovini topova sovjetskog porekla tipa ZIS-3 kalibra 76 milimetara. General Ri-jad je na sastanku sa generalom Šumonjom 5. septembra izrazio spremnost za ku-povinu topova.56 Nu+eno je 150 oru+a tog tipa sa odgovaraju%om kumulativnom i trenutnom municijom. I pored po'etne zainteresovanosti general Rijad je ve% sutradan, 6. septembra, posle konsultacija sa stru'njacima iz svog generalštaba i uprkos veoma povoljnoj ceni i odgovaraju%im takti'ko-tehni'kim karakteristika-ma odustao od njihove nabavke izgovaraju%i se teško%ama koje bi izazvala njiho-va unifikacija sa ostalim artiljerijskim oru+ima iz arsenala egipatske armije.57 Ipak, može se pretpostaviti da glavni razlog odustajanja nije bio samo problem sa unifikacijom ve% i starost pomenutih oru+a,58 pa i njihova zastarelost pošto se ra-dilo o oru+ima proizvedenim krajem Drugog svetskog rata ili neposredno po nje-govom završetku sa rezantnom putanjom zrna što bi umnogome otežalo njihovu eventualnu upotrebu na prostoru Sinajskog poluostrva.

Pored vojno-tehni'ke saradnje egipatska strana je bila zainteresovana i za mogu%nost angažovanja jugoslovenskih pilota u jedinicama vazduhoplovstva UAR-a. Traženo je da Jugoslavija uputi odre+en broj pilota osposobljenih za lete-nje na avionima tipa Suhoj i MIG-17 i MIG-21.59 Piloti na avionima MIG-21 bili bi angažovani isklju'ivo na zadacima zaštite egipatskog vazdušnog prostora, dok bi piloti na ostalim tipovima aviona leteli na zadacima i van granica UAR-a. Nu-+ene su i posebne pogodnosti za pilote u pogledu plate i životnog osiguranja.60 To je za jugoslovensku stranu predstavljalo posebno iznena+enje naro'ito posle informacije koju je predsednik Naser dao Ko'i Popovi%u prilikom njegove posete


55 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 7, r. b. 2, Informacija o poseti oružanim snagama na�elnika Generalštaba egipatske armije generala Rijada, 3.


57 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 7, r. b. 3, Stenogramske beleške sa sastanka na�elnika Ge-neralštaba JNA general-pukovnika Miloša Šumonje sa na�elnikom generalštaba UAR generalom Abd El Monem Rijadom održan 6. IX 1967. godine od 12,15 do 13,20 �asova, 5–6.

58 Prema nekim podacima SSSR je Jugoslovenskoj armiji do prekida me+usobnih vojnih odnosa 1948. isporu'io 823 oru+a tog tipa (B. Dimitrijevi%, JNA od Staljina do NATO pakta. Armi-ja u spoljnoj politici Titove Jugoslavije, Beograd 2006, 38–39).

59 U tom momentu jugoslovensko vazduhoplovstvo nije raspolagalo avionima tipa Suhoj i MIG-17 ve% samo avionima tipa MIG-21 (opširnije o jugoslovenskom vojnom vazduhoplovstvu u tom periodu: B. Dimitrijevi%, Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo 1942–1992, Beograd 2006).

60 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 7, r. b. 3, Stenogramske beleške sa sastanka na�elnika Generalš-taba JNA general-pukovnika Miloša Šumonje sa na�elnikom generalštaba UAR generalom Abd El Mo-nem Rijadom održan 5. IX 1967. godine od 12,20 do 12,55 i popodne od 18,00 do 19,30 �asova, 18.


Kairu juna 1967. o tome da UAR raspolaže dovoljnim brojem kvalitetnih pilota.61 General Šumonja je otvoreno rekao da ne može da pruži konkretan odgovor jer to prevazilazi njegove kompetencije, ali je obe%ao brz odgovor. Sutradan je, posle konsultacija u Generalštabu i najverovatnije sa Josipom Brozom, odgovoreno da Jugoslavija ne može da iza+e UAR-u u susret po tom pitanju. General Rijad je, prema oceni prisutnih jugoslovenskih generala, prihvatio odgovor sa zahvalnoš%u i razumevanjem tako da to nije uticalo na dalji tok i ishod razgovora.62

Jugoslovenska strana se raspitivala i o potrebi upu%ivanja jugoslovenskih instruktora radi obuke egipatskog ljudstva za koriš%enje isporu'enog oružja i voj-ne opreme. General Šumonja je insistirao na slanju jugoslovenskih instruktora navode%i da su se u Siriji u tom momentu nalazila 'etiri jugoslovenska instrukto-ra (po jedan za sanitetska sredstva, avionske bombe, vezu i naoružanje).63 Na to pitanje i pored upadljivog jugoslovenskog insistiranja na brzom i jasnom odgovo-ru general Rijad je vešto izbegavao da odgovori, pa je to pitanje do kraja razgo-vora ostalo nerešeno znatno remete%i opštu tendenciju poboljšanja me+udržavnih vojnih odnosa.64 Pitanje slanja jugoslovenskih instruktora u UAR nije imalo sa-mo vojnostru'nu konotaciju, ve% se radilo i o veoma osetljivom politi'kom pita-nju i jednom od repera jugoslovenskog prisustva u tom regionu.65

Naro'ita pažnja je posve%ena unapre+enju vojne saradnje pri 'emu je apostrofirana mogu%nost kooperacije izme+u jugoslovenske i egipatske vojne in-dustrije. Jugoslovenski generali su nastojali da agresivnijom propagandnom kam-panjom predstave asortiman jugoslovenske vojne industrije, pa su organizovali predstavljanje i proizvoda za koje egipatska strana nije pokazivala interesovanje. Uru'eni su Jugoimportovi prospekti jugoslovenskog naoružanja i vojne opreme u nadi da %e se egipatska strana zainteresovati za pojedine proizvode.66 Odmah po odlasku vojne delegacije UAR-a iz Jugoslavije general Šumonja se 23. septembra posebnim pismom obratio generalu Rijadu raspituju%i se o mogu%nostima nabav-ke municije kalibra 30 mm za topove Hispano za koje je jugoslovenski vojni vrh nameravao da kupi licencu.67 General Rijad je odgovorio 5. oktobra da egipatske vojne fabrike proizvode municiju za taj tip protivavionskih oru+a i da su spremne da prihvate jugoslovenske porudžbine.68 Ipak, do realizacije te namere nije došlo

61 A JBT, KPR, I-5-c, Zapisnik sa sastanka koje su, pored Predsednika Tita, prisustvovali i slede�i drugovi: Edvard Kardelj, Ko�a Popovi�, Mika Špiljak, Ivan Gošnjak, Veljko Vlahovi�, Mi-jalko Todorovi�, Milentije Popovi�, Vladimir Popovi�, general Nikola Ljubi�i� i Marko Nikezi�, 1–2.

62 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 7, r. b. 3, Stenogramske beleške sa sastanka na�elnika Ge-neralštaba JNA general-pukovnika Miloša Šumonje sa na�elnikom generalštaba UAR generalom Abd El Monem Rijadom održan 6. IX 1967. godine od 12,15 do 13,20 �asova, 1.

63 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 7, r. b. 3, Stenogramske beleške sa sastanka na�elnika Ge-neralštaba JNA general-pukovnika Miloša Šumonje sa na�elnikom generalštaba UAR generalom Abd El Monem Rijadom održan 4. IX 1967. godine od 10,00 do 11,30 �asova, 5.

64 Isto, 9. 65 U tom momentu u Egiptu se nalazilo oko 800 sovjetskih vojnih instruktora (A JBT,

KPR, I-5-c, Zabeleška o jugoslovensko-egipatskim razgovorima). 66 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 7, r. b. 2, Informacija o poseti oružanim snagama na�elnika

Generalštaba egipatske armije generala Rijada, 3. 67 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 6, r. b. 2/1, Pismo generala Šumonje generalu Rijadu od 23.

septembra 1967. 68 VA, AJNA, GŠ-1, k. 10, f. 6, r. b. 3/1, Pismo generala Rijada generalu Šumonji od 5.

oktobra 1967.


pošto je jugoslovenski generalštab odustao od nabavke te vrste protivavionskih topova, pa su nabavljeni samohodni dvocevni topovi istog kalibra 'ehoslova'ke proizvodnje tipa M-53 i M 53/59 – popularne Prage. Ipak, radilo se o uvodu u no-vu etapu jugoslovensko-egipatskih vojnih odnosa koja je krajem 60-ih i po'etkom 70-ih godina dobila novu fizionomiju postepeno menjaju%i svoj do tada pretežno jednosmeran karakter ka organizovanijoj me+uarmijskoj vojnotehni'koj saradnji.

Ugovorena sredstva su isporu'ena egipatskim vojnim snagama u roku. Postojali su manji problemi u vezi sa isporukom protivavionskih topova M-55 zbog kašnjenja u proizvodnji, koje je bilo prouzrokovano tehni'kim problemima vezanim za osvajanje serijske proizvodnje modernije verzije tog oru+a. Posebnu zahvalnost jugoslovenskom vojnom i politi'kom rukovodstvu za vojnu pomo% i prodaju naoružanja i vojne opreme pod veoma povoljnim uslovima izrazio je i predsednik UAR-a Gamal Abdel Naser u razgovoru sa jugoslovenskom držav-nom delegacijom u Kairu krajem 1967. godine. On je posebno naglasio zadovolj-stvo jugoslovenskim poštovanjem ugovorene dinamike isporuke i kvalitetom is-poru'enog naoružanja i vojne opreme.69

Zaklju�ak

Armije arapskih zemalja su tokom kratkotrajnog tre%eg arapsko-izrael-skog rata pretrpele teške gubitke. Ogromni tehni'ki gubici su se mogli nadokna-diti samo nabavkama u Sovjetskom Savezu, njegovim isto'noevropskim savezni-cima i u nesvrstanim zemljama. Jugoslavija kao nesvrstana zemlja koja je imala veoma bliske odnose sa arapskim svetom, ali i vojnu saradnju sa njima na zavid-nom nivou predstavljala je jednog od najzna'ajnijih partnera arapskih zemalja u procesu ponovnog opremanja i osposobljavanja njihovih armija. Kako su potrebe bile velike, a raspoloživa sredstva za njihovu kupovinu veoma ograni'ena pristu-pilo se nabavkama putem besplatne vojne pomo%i savezni'kih zemalja i preko povoljnih kreditnih aranžmana naplativih putem kliringa.

Jugoslavija je me+u prvim zemljama ponudila vojnu pomo% UAR-u. Pre-ma listama prioriteta koje su egipatski vojni organi dostavili jugoslovenskim ko-legama odmah su isporu'ena sredstva koja su se proizvodila u fabrikama doma%e namenske industrije ili su se nalazila u magacinima ratne rezerve. Mnoga od po-nu+enih sredstava su bila ve% povu'ena iz operativne upotrebe i poticala su iz programa zapadne vojne pomo%i Jugoslaviji sredinom 50-ih godina ili se, pak, 'esto radilo o naoružanju i vojnoj opremi dobijenim iz SSSR-a neposredno po za-vršetku Drugog svetskog rata. Tokom razgovora se jasno ocrtavala tendencija ju-goslovenskog vojnog vrha da se pod plaštom pomo%i prijateljskoj zemlji oslobodi viškova zastarelog naoružanja i vojne opreme.

Najzna'ajniji vid vojne podrške UAR-u bila je prodaja jugoslovenskog oružja i vojne opreme pod veoma povoljnim uslovima što je u na'elu bilo dogo-voreno prilikom posete J. B. Tita Kairu avgusta 1967. Jugoslovenska vlada je odo-

69 A JBT, KPR, I-5-c, Zabeleška o razgovoru državnog sekretara za inostrane poslove SFRJ M. Nikezi�a sa Predsednikom UAR G. A. Naserom, u Kairu na dan 27. decembra 1967. Pri-sutni: ministar inostranih poslova UAR M. Riad i ambasador SFRJ u Kairu D. Leki�, 1–2.


brila UAR-u kredit sa niskom kamatnom stopom i dužim rokom otplate za kupovi-nu jugoslovenskih proizvoda. Kredit je bio naplativ u kliringu. Na taj na'in je kre-ditnom politikom podržan izvoz proizvoda doma%e namenske industrije i posredno obezbe+en uvoz potrebne robe iz UAR-a. Ostatak jugoslovenskog kredita je po-trošen na kupovinu robe u tre%im zemljama, ali preko jugoslovenskih spoljnotr-govinskih firmi što je predstavljalo dodatnu povoljnost. Putem kreditnog aranžma-na prodate su zna'ajne koli'ine doma%eg naoružanja i vojne opreme (800 kamiona, 300 ru'nih baca'a, 1.000 telefona, 148 protivavionskih topova, 100 radio-stanica) i manje koli'ine starog sovjetskog oružja (100 protivavionskih mitraljeza).

Jugoslovenska vojna pomo% UAR-u i prodaja oružja i vojne opreme pod povoljnim finansijskim uslovima nisu imali samo vojni i ekonomski zna'aj. Ra-dilo se o jednom od zna'ajnih aspekata jugoslovenske spoljne politike, posebno njenog segmenta koji se ticao odnosa sa nesvrstanim zemljama. Jugoslovenska vojna pomo% UAR-u je bila deo široko rasprostranjene i organizovane politi'ke akcije na planu sveobuhvatne pomo%i arapskim zemljama u cilju saniranja posle-dica katastrofalnog politi'kog i vojnog poraza koje su pretrpele tokom tre%eg arapsko-izraelskog rata. Sem toga, radilo se i o uvodu u novu fazu me+usobnih politi'kih i vojnih odnosa. Nov kurs jugoslovenske politike u tom regionu doži-veo je svoju manifestaciju ve% prvih dana po okon'anju arapsko-izraelskog suko-ba 1967. godine.

Aleksandar Životi%

YUGOSLAV MILITARY ASSISTANCE TO THE UNIFIED ARABIAN REPUBLIC IN 1967

Summary

In the third war between Israel and the Arab states, the Arab armies faced a cata-

strophic defeat. The destroyed military capacitates were rebuilt immediately after the end of the war. Armament and the military equipment was taken from the Soviet Union, East European and the nonaligned countries as a cost-free military aid, or on the basis of favo-rable loaning and clearing arrangements. Yugoslavia took visible role in those projects, striving to help its Arab allies within the limits of its abilities. During the summer of 1967. Yugoslavia directed considerable economical and military assistance to Egypt (in-fantry armament, antitank and antiaircraft technique, lories, communication systems, air-plane bombs).

The aid, as well as the sale of armament and military equipment was agreed du-ring the visit of Josip Broz Tito to Cairo in 1967. Yugoslav government approved a loan to UAR with a low interest rate for purchasing the Yugoslav product. Credit was payable through clearing arrangement. Such a loaning policy was stimulating the export of the products of the domestic industry, as well as the import of the needed products from the UAR. The rest of the Yugoslav credit was spent to buy the goods in the other countries, but trough the Yugoslav companies for foreign trade, which was and additional benefit. Thro-ugh the credit arrangement sizable quantities of domestic armament and military equipment was sold (800 lories, 300 bazookas, 1000 telephones, 148 antiaircraft guns, 100 radio stati-ons) as well as the smaller quantities of the old soviet weaponry (100 antiaircraft machine-guns). Yugoslav military aid to UAR was a part of wide program of assistance for the Arab countries in order to alleviate the consequences of the catastrophic political and military defeat in the course of the third war between Israel and the Arab countries.

VLADIMIR PETROVI#, Research Associate Belgrade, Institute for Contemporary History

930.1:341.485(=411.16)(4)"1939/1945"

HISTORIANS AS EXPERTS IN THE FIRST HOLOCAUST-RELATED TRIALS�

ABSTRACT: The article examines the transformations in historical ex-pert witnessing in the early Holocaust-related trials. On the example of the Eichmann case and the Frankfurt Auschwitz trial, it tracks a shift in the historical expertise from the role of authentication of documents to the role of contextualization of cases, as experienced in the course of tho-se proceedings. Both in historical and legal scholarship, recent discussions on the merits

of historical expert witnessing are characterized by heated questions. Can historians perform the role of expert witnesses in legal proceedings? And should they? Quick and determinate responses are offered, with historians either being perceived as useful expert witnesses, or not. The persistence of such a counter-intuitive normati-ve stance calls for empirical scrutiny. Therefore this article aims to contribute to the understanding of historical expert witnessing by converting the question of whether historians could and should testify into the question of why, when and how they actually testified. The article examines the contributions of historians to the Eichmann trial (1961) and the Frankfurt Auschwitz trial (1963). It proposes that those proceedings introduced a dramatic shift in the realm of historical expert witnessing expressed in moving from the auxiliary role of authentication of docu-ments towards more central function of the contextualization of cases. This shift is brought in connection with the change in the relationship between law and history, expressed in the advent of juridical memory making in the aftermath of the Nurem-berg trial. Connecting the developments in juridical memory making with the de-bate on the merits of the forensic contribution by professional historians and so-cial scientists is seen as an important precondition for the creation of a viable ge-nealogy of historical expert witnessing.

� $lanak je deo projekta (Ne)uspešna integracija – (ne)dovršena modernizacija: Me�una-

rodni položaj i unutrašnji razvoj Srbije i Jugoslavije 1921–1991, (br.147039), koji finansira Mini-starstvo nauke Republike Srbije.

Vladimir Petrovi% Istorija 20. veka, 1/2007 130

1. Juridical Memory Making and its Discontents

It has been frequently noted that prominent trials make history, not only

by rendering important judgments and influencing societal development, but also by offering a powerful account which captures the attention of the public and af-fects the way societies remember and forget. From the Dreyfus case, Stalin’s show trials, the Nuremberg proceedings, Brown vs. Board of Education and Eichmann trial to the Klaus Barbie, Slobodan Miloševi% or Saddam Hussein cases, the histori-cal relevance of such high-profiled proceedings and their impact on the collective memory have been observed, albeit very differently interpreted. It was apparent that those trials operate in a complex context in which law, politics, memory and history intertwine in a memorable public event, producing a particular outlook on the past. However, it was less apparent what to make out of this confusing cocktail and whether these aspects of the trial should be, or indeed could be disentangled.

The issue of juridical memory making was therefore ignored or deplored by theoreticians for a long time, mainly because such extralegal effect of the trial was equated with the politization of justice.1 This traditional negative stance, em-bedded in legal positivism, is well reflected in Hannah Arendt’s critique of the conduct of the Eichmann trial: „The purpose of the trial is to render justice, and nothing else.“2 Her dictum, no matter how influential, remained clouded by a strong sensation that, whether one likes it or not, there are cases with virtually unavoidable extralegal potential, including the impact on collective memory. As the concept of apolitical justice was shaken in works by such different authors as Otto Kircheimer and Judith Shklar, the idea of using such cases in pursuing wider political and social agendas gained modest legitimacy.3

Huge incentive in this direction came with the collapse of communism and the global transition towards democracy. It was accompanied by the legal re-action on the crimes of past regimes, placing the topic of juridical memory ma-king in the center of attention of the growing body of literature dealing with tran-sitional justice, as the trials were rediscovered as powerful ’vectors of memory’.4

1 Scholarly interest in collective memory grew fairly recently. It took more than six deca-des for the scattered works of Maurice Halbwachs (who coined the term in 1925) to find serious re-sonance in the social sciences. Seminal readings on the issue of collective memory and its making: Paul Connerton, How Societies Remember, New York 1989; Eric Hobsbawm, Terence, Ranger, (eds.), The Invention of Tradition. New York 1992. The connection between collective memory, hi-story and politics was dealt with at length in an ambitious project launched by Pierre Nora (ed.), Les Lieux de mémoire I-IV. Paris 1984–1993.

2 Hannah Arendt, Eichmann in Jerusalem. London 1963, p. 232. 3 The political aspect of criminal justice in democratic societies was thematized in Otto

Kircheimer, Political Justice. Princeton 1961. The topic is further elaborated in Theodore L. Bec-ker (ed.), Political Trials. New York 1971. Judith Shklar went even beyond, concluding that „it is not the political trial itself but the situation in which it takes place and the ends that is serves which matter. It is the quality of the politics pursued in them that distinguishes one political trial from another.“ Judith Shklar, Legalism: Law, Morals, and Political Trials. Cambridge, Mass. 1986, p. 45.

4 The expression was coined by Henry Rousso, Le Syndrome de Vichy (1944–198--). Pa-ris 1987. Trials were further thematized as important carriers of memories in Nancy Wood, Vectors of Memory: Legacies of Trauma in Postwar Europe. New York 1999. The impact of legal actions

Historians as Experts in the First Holocaust-related Trials 131

Ruti Teitel described them as „long-standing ceremonial forms of collective hi-story making“ which „enable vivid representations of collective history through the recreation and dramatisation of the criminal past“.5 Further elaboration on the ways to strengthen liberal consensus by means of judicial activity was offered by Mark Osiel, who fully embraced the idea that „criminal trials must be conducted with these pedagogical purposes in mind“.6 This pedagogical aspect is treated as unavoidable asset by Lawrence Douglas, who put to question the Arendtian mini-malist approach: „No one, I believe, would deny that the primary responsibility of a criminal trial is to resolve the question of guilt in a procedurally fair man-ner. And certainly one must appreciate the potential tension between the core interest of justice and the concerns of didactic legality. To insist, however, as Arendt does, that the sole purpose of a trial is to render justice and nothing else, presents, I will argue, a crabbed and needlessly restrictive vision of the trial as legal form.“7

Still, the same authors reflect upon „a complicated relationship between transitional justice, truth and history“.8 Judith Shklar noted that for the purposes of the Nuremberg trial, „history had to be tortured throughout in order to reduce the events to proportion similar to those of a model criminal trial within a muni-cipal system“.9 This issue is perceived as one of the major stumbling blocks of the concept, and is considered „problematic in myriad ways“.10 Doubts in the truth produced in the course of the trial are deeply rooted in the idea that, apart from the Last Judgment, there can be no infallible manmade court of law, and much in the accordance with Hegel’s famous understanding of Weltgeschichte als Weltgericht, history is frequently invoked as a more elaborate, accurate and impartial judge. Worrisomely, this topos was frequently invoked by the defen-dants in various courtrooms in order to delegitimate the court by calling upon the superior judgment of History, God, Destiny or Nation. In Nuremberg, Albert Speer was asked by his attorney: „In assuming a common responsibility, did you want to acknowledge measurable guilt or co-responsibility under the penal law, or did you want to record a historical responsibility before your own people?“ Speer replied: „That question is very difficult to answer.“ The answer was see-mingly found by the Argentinean General Leopoldo Galtieri, who proclaimed, af-ter being found guilty by the Argentinean court, that only history can render jud-

on collective memory is empirically most extensively covered in Paluma Aigullar et al, The Politics of Memory: Transitional Justice in Democratizing Societies. Oxford 2001 and analyzed in depth by Osiel, Mark: Mass Atrocity, Collective Memory and the Law. Brunswick and London 2000. Inter-disciplinary contributions to the topic in Austin, Sarat, Thomas Kearns, (eds.): History, Memory and the Law. Ann Arbor 2002; also in Jean-Pierre Bacot, (ed.), Travail de mémoire 1914–1998, Pa-ris 1999.

5 Ruti Teitel, Transitional Justice, Oxford 2000, 72–73. 6 Osiel, op. cit., 2. 7 Lawrence Douglas, The Memory of Judgment. Making Law and History in the Trials of

the Holocaus,. New Heaven and London, 2001, 27. 8 Ruti Teitel, „Transitional Justice Genealogy“, Harvard Human Rights Journal (2003)

vol. 16, 86. 9 Shklar, op. cit., 147. 10 Osiel, op. cit., 79.


gment upon his deeds. His colleague, Emillio Masseri, was even blunter: „My critics may have the chronicle, but History belongs to me“. 11

The concern about the ability of the court to pursue mnemonic goals was also voiced by the less self-interested observers. Tina Rosenberg claimed that „trials, in the end, are ill suited to deal with the subtleties of facing the past“. Ian Buruma concluded similarly: „Just as a belief belongs in church, surely history education belongs in school. When the court of law is used for history lessons, then the risk of show trials cannot be far of. It may be that show trials can be good politics – though I have my doubts about this too. But good politics don’t necessarily serve the truth.“ Much blunter was the historian of Holocaust Michael Marrus: „My own view is that trials cannot and should not be expected to do the job of historians – to teach history.“12 Various authors advanced a number of im-portant epistemological, methodological and procedural arguments challenging the legal reading of the past as provided by the courts.13 The crux of the problem was neatly captured by Gerry Simpson: „The performance of a war crimes trial is both situated in history and yet seeks to transcend it.“14 Amidst such strong con-troversy, the division of labor between history and law remains blurred both insi-de and outside the courtroom. The tension is well reflected in a confusing palette of interchangeable terms used to describe this sensitive junction – prosecuting hi-story (Aurora Voiculescu) and judicial historiography (Erich Haberer) to denote

11 Speer’s statement in: The Nizkor Project: The Cross-examination of Albert Speer, The

Trial of German Major War Criminals, Friday, 21. June 1946, <http://www.nizkor. org/hweb/imt/tgmwc/tgmwc-17/tgmwc-17–160–12.shtml> (accessed on 30.6.2006), p. 91. The Argentinean generals are quoted in Osiel, op. cit, 108. The Serbian ex-president Slobodan Miloše-vi% approached the problem from the other side, claiming that the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia was not rendering justice upon him but was instead judging history by „accusing… Serb intelligentsia and the Academy of Arts and Sciences and the Vidovdan battle of Kosovo“. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia, Cases and Judgments, The Milosevic case, Transcripts, 14.2.2002, <http://www.un. org/icty/transe54/020214IT. htm> (accessed on 30.6.2006), 246–248. After his death, media comments in a sense echoed this dichotomy, repeatedly pronouncing that he escaped justice and that it was up to history to render him a judgment. „Should the four years of the Slobodan Milosevic trial now be considered a failure? As far as history is concerned, the former President of Yugoslavia has already been condemned by a large section of public opinion.“ Stéphanie Maupas, The Legacy of an Unfinished Case, <-http://www.crimesofwar. org/onnews/news-milosevic7.html> (accessed on 30.6.2006). The opportunity given to the accused to expose their view in history is analyzed in Garry Simpson, -„Didactic and Dissident Histories in War Crimes Trials“, Albany Law Review (1997) vol. 60, 833–839.

12 Tina Rosenberg, The Haunted Land. London 1995, 258; Ian Buruma, The Wages of Guilt : Memories of War in Germany and Japan. London 1995, 142; Michael Marrus, History and -the Holocaust in the Courtroom. In: Ronald Smelser (ed.), Lessons and Legacies V. The Holocaust and Justice. Evanston 2002, 216.

13 Theories of (in)compatibility of historical and legal narratives are systematized in: Ri-chard Ashby Wilson, „Judging History: The Historical Record of the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia“, Human Rights Quarterly (2005) vol. 27, no. 3, pp. 908–925. Sets of similarities and differences between the tasks of a historian and a judge are enumerated in Michael Wildt, „Differierende Wahrheiten. In: Norbert Frei et al (ed.), Geschichte vor Gericht. Historiker, Richter und die Suche nach Gerechtigkeit, in:, München 2000, 51–57. The same issue is tackled by Carlo Ginzburg, The Judge and the Historian. London 1999.

14 Simpson, op. cit., 826. A similar dichotomy is neatly phrased as the difference between „einer Geschichte vor Gericht und der Geschichte als Gericht“ by Dirk Van Laak, „Widerstand gegen die Geschichtsgewalt“. In: Norbert Frei et al. (eds.), op. cit., 14.


the law’s interest in history; judicization of history (Richard Evans) and judicial reading of history (Henry Rousso) to stand for the historiographical interest in le-gal matters. However, despite the semantic closure, the key issues remain unre-solved. Are the courts supposed to render judgments on history? Are the histo-rians allowed to question the decisions of the courts? Do those two social prac-tices and realms of experience exclude each other or do they meet? And if they meet, is it on a collision course or in a common endeavor? What is the relation-ship between the verdict of the court and the judgment of history? What is the verdict of history, and who exactly is the agent of this verdict? Against such confused background, the appearance of historians in the capacity of expert witnesses – seemingly logical aspirants to such an agency by the virtue of their position – was likely to trigger further controversies.

2. Developments in Historical Expert Witnessing Historians were in a sense always indirectly engaged in the advancing of

the cause of justice. The famous mottos of the craft, from Tacitus’ sine ira et stu-dio to Ranke’s wie es eigentlich gewesen are unmistakably echoing the historian’s commitment to truthful and just interpretation of the past. Historians have therefore provided numerable services by using their skills to reveal false documents and to authenticate legal evidence – the iconic venture in this respect was Lorenzo Valla’s discrediting of the Donatio Constantini. Such a role seemed appropriate for historians turned to the constant scrutiny of the authenticity of documents and striving to get the most out of them. This is what they did anyhow, as observed by Marc Bloch: „A document is a witness; and like most witnesses, it does not say much except under cross-examination.“15 As both legal practice and history writing underwent thorough professionalization in the course of the 19th century, this kind of assistance became formalized with first appearances of historians as expert authenticators in various courts, including trials as important and controversial as the Dreyfus case.16

However, this coexistence was eroding in the course of the 20th century. On one hand, historians got more and more engaged in commenting and passing judgments on legal matters, and, on the other hand, the law spread to regulate ever larger domains of human experience. A visible example of divergences between legal and historical logic was the historiographical debate on the responsibility for the outbreak of the First World War.17 Perhaps because

15 Marc Bloch, „A Contribution towards a Comparative History of European Societies“.

In: J. A.Anderson (ed.): Land and Work in Medieval Europe. Berkeley 1967, 48. 16 On the entangled development of the practices see Carl Friedrich, „Law and History”.

In: Vanderbilt Law Review (1961) vol. XIV, pp. 1027–1048; Donald R Kelley, Foundations of Modern Historical Scholarship. Language, Law, and History. New York 1970; On the role of his-torians in the Dreyfus case see Olivier Dumoulin, Le rôle social de l’historien: De la chaire au prétoire, Paris 2003.

17 As the Versailles treaty was bluntly delegating the responsibility solely to the German side, more precisely to the Emperor Wilhelm and the Generalstaff, it intruded upon the


of the heated tone of those debates, the legal aftermath of the Second World War – the Nuremberg trials, styled by Robert Kempner as „the greatest historical se-minar ever held“ – was a seminar held in the absence of historians.18 Neverthe-less, the Nuremberg trials were a landmark in juridical memory making. Its im-portance for the reconfiguration of the relationship between history and law was observed by Shoshana Felman: „Until the middle of the twentieth century, a ra-dical division between history and justice was in principle maintained. The law perceived itself either as ahistorical or expressing a specific stage in soci-ety’s historical development. But law and history were separate. The courts sometimes acknowledged they were part of history, but they did not judge hi-story as such. This state of affairs has changed since the constitution of the Nuremberg tribunal, which (through the trial of the Nazi leaders as represen-tatives of the historical regime and the historical phenomenon of Nazism) for the first time called history itself into a court of justice… In the wake of Nu-remberg, a displacement has occurred in relationship between history and tri-als. Not only has it become thinkable to put history on trial, it has become ju-dicially necessary to do so.“19

Such a strong intrusion of the idea that high-profile trials might be utili-zed to influence the collective memory and history was making utterly unclear what should be a historian’s legitimate position on such a venture. The reading of the history of the Second World War, provided both by the indictment and the judgment, haunted historiography for quite some time. Many currents in postwar contemporary historiography – as different as the revisionist movement, the de-bate between intentionalists and functionalists, and the remoralisation of historio-graphy – could be plausibly linked with the impact of Nuremberg.20 Among the less observed aspects of the advent of juridical memory making was a visible transformation in the realm of historical expert witnessing. It took about fifteen years after the Nuremberg trials for it to materialize, as historians stepped out of the traditional role of authentication of documents and assumed the much wider function of contextualization of the cases. The debut of the new type of historical expert witnessing could hardly have happened in a more dramatic legal context. It occurred in two generically similar and practically coinciding proceedings pa-radigmatic for the practice of juridical memory making – the Eichmann trial and the Frankfurt Auschwitz trial.

traditional realm of historiography, and many historians (not only Germans) retorted by launch-ing a decade long debate about the causes of the First World War. Interesting contributions about the historians’ taking on the matter in Keith Wilson, (ed.), Forging the Collective Memory, Ox-ford 1996.

18 Robert Kempner, one of the prosecutors in the Nuremberg trials, is quoted in Douglas, op. cit., 2.

19 Shoshana Felman, The Juridical Unconscious: Trials and Traumas in the Twentieth Century, Cambridge 2002, 11–12.

20 About the influence of the Nuremberg trials on the development of a „conspiratorial view of history”, caused by the stress on the responsibility of a handful of accused top Nazi executives, see Shklar, op. cit., 172–173. and Osiel, op. cit., 97–100.


2.1 The Eichmann Trial In 1961, in a Jerusalem courtroom, Adolf Eichmann was read 15 counts

of indictment, including crimes against Jewish people, crimes against humanity and membership in hostile organizations. In effect, he stood accused of organi-zing, overseeing and perpetrating the Holocaust. The importance of the trial, and particularly its educational potential, was publicly announced by the Israeli Prime Minister, David Ben Gurion, who considered it an indispensable opportunity „that our youth remember what happened to the Jewish people“. The prosecutor, Gideon Hausner, shared this outlook by preparing a trial that would „bring the youth closer to the nation’s past“.21 The trial was indeed meant to repeat the Nu-remberg judicial memory making venture, but also to revise much of it by stres-sing the uniqueness of the Holocaust as the crime of crimes of the Nazi regime.

To such an end, the prosecution, in the course of this single criminal trial, embarked on the large task of revealing the development of the anti-Semitic poli-cies in Germany and the mechanism of the annihilation of the Jews. A prominent place in this venture was reserved for a historian from the University of Colum-bia, Professor Salo Baron, the founder of Jewish studies in the United States.22 This choice was made in consultations among Ben Gurion, Hausner, foreign mi-nister Golda Meir and other high ranking government officials, which is very in-dicative of the importance attached to Baron’s intended role.23 This role was very different from the historians’ customary function as authenticators. Baron was contacted and advised to compile in secrecy no less than the report on the state of European Jewry before and after the Second World War. He came to Jerusalem from his university in an equally secretive manner, waiting for the trial to com-mence. Baron appeared among the first witnesses for the prosecution, testifying through two lengthy sessions. Being aware of the uniqueness of his role, he be-gan his testimony with a methodological justification of his position:

„I appear here as a witness, not an eye-witness or a jurist, but as a histo-rian. It is known that a historian who studies contemporary history is always con-fronted with a double problem. The first problem is: Does one already have a hi-storical perspective? Generally, one does not, until the passing of several deca-des, at least. The second problem is: Does one have documents? These are usu-ally locked away and not available and one does not know about events that hap-pened until 50 years later or more. It seems to me that precisely in this regard, there is a difference. The period before the Second World War is so remote from

21 Ben Gurion quoted in: Arendt, op. cit., 8; Hausner quoted in: Douglas, op. cit., 3.

Pedagogical and theatrical aspects of the Eichmann trial are discussed in Shoshana Felman, „Thea-ters of Justice: Arendt in Jerusalem, the Eichmann Trial, and the Redefinition of Legal Meaning in the Wake of the Holocaust“. In: Critical Inquiry (2001) vol. 27, no. 2, pp. 201–240.

22 More on Baron’s life in Robert Liberles, Salo Wittmayer Baron: Architect of Jewish History, New York 1995. His activity on the trial in ibid., 322–337.

23 Ben Gurion noted his concerns in a diary entry: „Concerned about his testimony. I told him that it is important to show to the younger generation (and also to the rest of the world) how -great was the qualitative loss in the destruction of six millions…”, Quoted in Liberles, op. cit., 330.


this generation, and sometimes so forgotten even by people who lived through it, that already, it seems to me, we have a historic perspective which usually is lac-king in such cases. And with regard to documents, perhaps we are fortunate in that many of the German archives were captured by the Allies and many of them have already been published. Also many of the participants in these events wrote diaries, autobiographies and so on and the material accumulated at such a pace that there is perhaps need for a vast bibliography, merely to have on record the large number of these manifestations.“24

This statement of methodological optimism regarding both the heuristic problems and the issue of scholarly distance was followed by the first session of his testimony dedicated to the milieu in which the interwar European Jewry lived. Baron testified with respect to economic conditions, demographical tendencies, cultural contribution and political diversity in various Jewish communities in Europe, underlining „the exceptionally vital and creative force of the Jewish world in Europe of that time“.25 He was also testifying about the pressure under which European Jewry was at the time, providing historical examples of the de-velopment of anti-Semitism in Europe, with special emphasis on its extreme emanations in Germany in the thirties. He both stressed the continuity of the anti-Semitic sentiments in the European culture and determined murderous novelties brought about by Nazism.

In the second session, Baron contrasted the previous account with the chilling description of the destruction of the European Jewish communities. He calculated both the factual and the demographic loss in the course of the Holoca-ust (the factual loss estimated to be 6–7 million and the demographic 8 million people), dramatically claming that „the Jewish people would have now totaled about 20,000,000 souls or more. Instead of 20,000,000 there are 12,000,000.“26 He concluded the testimony by tracking the dynamics of the Nazi conquest of much of Europe and the consequent spillover of their policy of extermination.

Eichmann’s name was not mentioned in Baron’s account. His purpose was to provide the general context in which the individual criminal responsibility of the accused was to be situated. This prompted one of the observers of the trial, the Dutch writer Hary Mulisch, to comment: „It was longwinded and interesting and professor-like, but I fail to see what does it have to do with Eichmann.“27 The other, more elaborate critical account was offered by no other than Hannah Arendt, otherwise Baron’s junior colleague and long-lasting friend. It was given within the overall frame of her criticism of the trial in which, according to her, „it

24 Transcripts of Baron’s testimony are available at The Nizkor Project, The Trial of

Adolf Eichmann, Session 12 and Session 13, <http://www.nizkor. org/hweb/people/e/eichmann-adolf/transcripts/Sessions/Session-012–03.html> (accessed on 26.6.2006). They were subsequently published in Salo W Baron, „European Jewry before and after Hitler, Responses at the Eichmann Trial“. In: American Jewish Yearbook (1962) vol. 63.

25 The Nizkor Project, op. cit., Session 12, Part 4. 26 The Nizkor Project, op. cit., Session 13, Part 1 27 Harry Mulisch, Criminal Case 40/61, The Trial of Adolf Eichmann: An Eyewitness

Account, Philadelphia 2005, 63–64. More favorable eyewitness account: Moshe Pearlman, The Capture and Trial of Adolf Eichmann, New York 1963, 227–233.


was history that, as far as the prosecution was concerned, stood in the center of the trial“. She deplored this for, in her view, it was „bad history and cheap rheto-ric. Worse, it was clearly at cross-purposes with putting Eichmann on trial…“28 She concluded that putting Baron on the stand allowed the defense to redirect the attention from Eichmann’s individual criminal responsibility to the murky issues of philosophy of history.

And indeed, such a broad contextualization opened up a space for unplea-sant lines of questioning in cross-examination, carefully used by Eichmann’s lawyer, Dr Robert Servatius. In a protracted conversation with Baron, not depri-ved of scholarly overtones, filled with references to authors such as Hegel, Spen-gler, Marx and others, Servatius was dwelling on the subject of agency in history. He attempted to point out, and on occasions even got Baron’s support for his vi-ews, that large historical events such as the Second World War or genocide can-not be seen exclusively through the lenses of human agency. He was even trying to put forward the idea that, in phenomena such as anti-Semitism, „irrational mo-tives are at the root of the fate of this people, something beyond the understan-ding of a human being“.29 By implication he also asserted that no single human (not even Eichmann) can bear full responsibility for such dramatic, all-compri-sing events which are to be seen as history at work. Baron’s response exemplified the confused division of labor between the judges and historians:

Witness Baron: „This is not a historical question, but more a legal questi-on. To what extent an individual person who is not a leader is also responsible in the historical sense – there is no doubt that sometimes insignificant people have much more influence on the course of history than their importance to the state warrants.“

Presiding Judge: „Why do you refer to this as a legal problem? This is not clear to me.“

Witness Baron: „I thought that here there was a question whether there is a distinction between a leader and an ordinary person as to whether he is respon-sible for changes in history or not.“

Presiding Judge: „Let us perhaps leave that to the jurists.“ Witness Baron: „Quite right.“30 Although such an intervention was of no great relevance for Eichmann’s

faith (he was sentenced to death and executed), it did point out the dangers of the broad contextualization of the case against an individual perpetrator, and the ne-cessity of balancing the need for a broader background of the case with the issue of legal relevance of such a background for a given case. The judgment was ec-hoing this confusion. It was also reflecting the need of the judges to maintain a clear borderline between the tasks of historians and jurists, mixed with the aware-ness of the exceptionality of the case at stake: „The desire was felt – understanda-ble in itself – to give, within the trial, a comprehensive and exhaustive historical description of events which occurred during the Holocaust… There are also those

28 Arendt, op. cit., 16. 29 The Nizkor Project, op. cit., Session 13, Part 2. 30 Ibid.


who sought to regard this trial as a forum for the clarification of questions of gre-at import… In this maze of insistent questions, the path of the Court was and re-mains clear. It cannot allow itself to be enticed into provinces which are outside its sphere. The judicial process has ways of its own, laid down by law, and which do not change, whatever the subject of the trial may be. Otherwise, the processes of law and of court procedure are bound to be impaired, whereas they must be adhered to punctiliously, since they are in themselves of considerable social and educational significance, and the trial would otherwise resemble a rudderless ship tossed about by the waves.“31

However, despite these restraints, and despite barely mentioning Baron by name, the judgment did introduce much of the context he brought into the co-urtroom, particularly his findings on the scope of the genocide. His report was, however, used selectively, as the judges could not have been expected to con-sciously subscribe to the memory making. However, even if his report was to be omitted completely, having in mind the publicity the trial gained, its didactic impact would be secured by his mere appearance and the delivery of the testi-mony. It was this impact Hannah Arendt feared, noting that the „justice de-mands that the accused be prosecuted, defended and judged, and that all the ot-her questions of seemingly greater importance – of ’How could it happen?’ and ‘Why did it happen?’, of ‘Why the Jews?’ and ‘Why the Germans?’… be left in abeyance“.32

2.2 The Frankfurt Auschwitz Trial Arendt’s critical account of the Eichmann trial was published in 1963,

which was too late for Fritz Bauer, Attorney General of Hessen, to read it, as in that year a team working under his supervision completed investigations and pre-sented an indictment against 20 officers and guards of the infamous Auschwitz concentration camp. However, even if he had that chance, he would hardly be in-fluenced by her standpoint, as exactly those questions Arendt was brushing aside were at the centre of his attention. Dissatisfied with a stalemate in legal reactions to the crimes against humanity committed in Nazi Germany, he was for some ti-me launching a set of initiatives towards the prosecution of Nazi war criminals. Bauer was not only a persistent promoter of the Eichmann trial in Germany, but he also provided the Israeli government with information on his whereabouts in and requested from the FRG government to demand his extradition to Ger-many.33

As those initiatives were stumbling over the unwillingness of Adenauer’s government to open a debate about the recent past, he grew determined to reopen it through a trial he could influence, which came to be known as the Frankfurt

31 The Nizkor Project, op. cit, Judgment, <http://www.nizkor. org/hweb/people/e/eichmann-

adolf/transcripts/Judgment/Judgment-001.html> (accessed on 30.6.2006). 32 Arendt, op. cit, 232. 33 Irmtrud Wojak, Fritz Bauer: Stationen eines Lebens, <http://www.fritz-bauer-institut.

de/texte/essay/07–98_wojak. htm> (accessed on 26.6.2006).


Auschwitz trial. 34 „Bauer’s intentions were not strictly judicial but more broadly historical as well. Quite explicitly, beyond his concern with individual cases, Ba-uer wanted to bring to task a whole era, an entire ideology.“35 Such a motivation, being similar to the ones of Ben Gurion and Hausner, brought about a similar re-sult – the prosecution commissioned expert reports, as early as 1961, from histo-rians of the Institute for Contemporary History in Munich.36 Not just the idea, but also the very scope of the initiative was a novelty, and it was not by chance that the Institute for Contemporary History provided the experts. The Institute was among the new scholarly institutions (formed in 1949) dedicated exactly to the research of the Nazi period.

The reports were presented in the Frankfurt Auschwitz trial by Helmut Krasunik (The Persecution of the Jews), Hans Buchheim (The SS – Instrument of domination and Command and Compliance), Martin Broszat (The Concentration Camps 1933–1945 and National-socialist Policy towards the Poles) and Hans-Adolf Jacobsen (The Commisionars Order and Mass Executions of Soviet Rus-sian prisoners of war).37 In another analogy with Baron’s testimony, the reports did not mention the accused at all. In the introduction to the subsequent volume, the authors explained why, by defining the role of a historian as an expert witness in the following way:

„The case of an accused who took part in these crimes can only be jud-ged rightly if the whole moral, political and organizational background leading to his actions is surveyed. The task of historical expert is to assist the Court by pain-ting as clearly as possible a picture of this background. He is not there to concern himself with the case of any particular accused…It is for the expert to provide a picture of the historical and political landscape in which each individual occur-rence took place …“38

Hence, similar to the Eichmann trial, the historians assumed the role of providing the context. They were also aware that they took part in a rare venture:

34 Basic details about the trial in Rebecca Wittmann, Beyond Justice. The Auschwitz

Trial. Cambridge, Mass. 2005; Devin Pendas, Frankfurt Auschwitz Trial, 1963–1965: Genocide, History, and the Limits of the Law. New York 2005. On the historians’ contribution in the –Auschwitz trial: Wojak, Irmtrud: „Die Verschmelzung von Geschichte und Kriminologie. Historische Gutac-hten im ersten Frankfurter Auschwitz-Prozess“, in Norbert Frei et al. (ed.), op. cit., 29–45.

35 Wittmann (as in fn. 37), pp. 64–65. Although Bauer was not the prosecutor in this case, his role in it cannot be underestimated. The full list of the judges, prosecutors, advocates, accused and witnesses in: Fritz Bauer Institute: Register zum Frankfurter Auschwitz-Prozess, <http://www.fritz-bauer-institut. de/auschwitz-prozess/pdf/auschwitz-prozess. pdf> (accessed on 26.6.2006).

36 It remains to be confirmed whether Baron’s performance at the Eichmann trial gave Bauer this idea. The chronology opens up the possibility that it might have been the other way aro-und. It is also possible that there was no direct influence and that the outcome was directly conditi-oned by the pedagogical purposes of both prosecutors. Also, Bauer could have been influenced by a less noted precedence to the practice in Germany. Hans-Günther Seraphim made a report on the in-ner structure of the SS and its cleansing actions in the Ulm Einsatzkommando trial. Wittmann, op. cit., p. 79.

37 All of the reports were subsequently published and still present a seminal histo-riographical reading: Hans Buchheim et al., Anatomie des SS-Staates, I-II. München 1967. Quotations are taken from the English version: Helmut Krausnick et al.: Anatomy of the SS State, New York 1968.

38 Krausnick, op. cit., p. XIII.


„For this reason during these trials of the National Socialist criminals, it has been thought advisable, contrary to normal Court procedure, to hear experts before the witnesses.“39 They justified such an elevated position by stressing a cautious met-hodological optimism: „When presenting the history of National Socialist period to the Court of Justice, a special effort must be made to do so rationally and dis-passionately, for the facts presented are not merely the subject of an historical analysis which commits no one, but may have a decisive influence on the fate of the accused.“40

How decisive was this influence in reality? The Frankfurt court, just as the Jerusalem one, was forced to balance the broadness of the historical appro-ach, no matter how desired by the prosecution, with the duty to render justice to individual perpetrators. The issue of the relevance of the historical contribution reappeared in a dilemma summarized by Rebecca Wittman: „One could argue that the entire historical background given in the indictment was irrelevant to the charges, and in many ways, it was; however, it makes sense that the courts deci-ded that some form of explanatory overview was necessary for trying crimes of this nature.“41 The court took the middle way, admitting and commending all the reports as „well-founded and convincing“ but not reflecting much on them in the core of the judgment. More general reports, as Broszat’s The Concentration Camps and Buchheim’s The SS – Instrument of domination, served as a basis for the short opening part of the judgment. The elements of other reports were spora-dically used in its second part, related to the Auschwitz extermination camp. Ho-wever, the degree of the responsibility of the individual accused, dealt with in the central, third part of the judgment, was assessed in the light of material evidence and the testimonies of eye-witnesses.42

Although, in the German legal context, some of Arendt’s concerns were irrelevant, as there was no cross-examination of witnesses which might challenge the views or findings of the experts, the exposure of this group of historians bro-ught their work to the attention of the public. Some of the reports were crushing entrenched myths of postwar German society. The murderous mechanism of the concentration camps and the diabolic role of the SS was exposed in Broszat’s and Buchheim’s report, restating much of what was already known and accepted in German public, presented through the activity of the Nuremberg trials, in Eugen Kogon’s book The SS State and in other works. However, some of the reports were presenting new findings: Krausnick’s report outlined the scope, extent and uniqueness of the Nazi extermination campaign against the Jews. Jacobsen’s re-port was tracking the practice of the killing of prisoners of war by the Wehrmacht as well as by the SS. The other Buchheim report was delivering the decisive blow

39 Ibid., XIII-XIV. 40 Ibid., XIV-XV. 41 Wittmann, op. cit., 108. 42 Auschwitz-Process – Urteil, <http://www.idgr. de/texte/dokumente/justiz/auschwitz-

urteil. php> (accessed on 30.6.2006). Such an approach was disappointing to many. Bauer was criticizing the lack of connection of the accused to the mass murder, and Kogon was criticizing the lack of readiness to plunge into the contemporary history of Germany.


to the „obeying orders“ defense, by stressing the readiness of soldiers to comply with criminal commands.

Such spotlight was prone to attract criticism in which methodological concerns were hard to disentangle from political disapproval. The legal scholar and jurist Ernst Forsthoff particularly addressed the issue, critically labeling hi-storical expert witnessing as an example of „forensic historicism“. He asserted that, as the historiography is subject to changes introduced by new research, it is unsuitable for the courtroom purposes. Forsthoff claimed that such utilization of contemporary historiography amounts to its politization.43 Interestingly enough, his criticism was methodologically echoing Arendtian concerns with a completely different political agenda in mind. In one of the recent reassessments, on the con-trary, the reports have been criticized exactly for shielding behind scholarly ob-jectivity.44 However, despite the criticism, the reports exceeded their courtroom purpose and still stand for seminal readings on the history of the Third Reich, most probably because they were more limited and targeted than Salo Baron’s fo-rensic contribution to the Eichmann trial.

3. From Authentication to Contextualization: Towards the Genealogy of Historical Expert Witnessing

The resemblances between the engagement of historians in the Eichmann trial and the Frankfurt Auschwitz trial are striking, and their connection with juri-dical memory making seems obvious. In both cases the prosecution was striving towards a landmark historical trial supposed to send a powerful message to the world. In both cases, such a task was calling for a wide assessment of the politi-cal context in which the crimes of the accused occurred – in effect, for a compre-hensive history of the Third Reich. Both prosecutors estimated that the appropria-te way to provide such a context was an expert opinion, and they called upon hi-storical scholarship to produce it. In both cases reputed historians came forth with expert reports, providing the overall background for the case, leaving out entirely the activities of the accused. In both cases, the reports were taken as evi-dence and were selectively incorporated into the judgments. Finally, in both ca-

43 Ernst Forsthoff, „Der Zeithistoriker als gerichtlicher Sachverständiger“. In: Neue Juri-

stische Wochenschrift (1965) vol. 13, 574–75. On Forsthoff’s position and motivation see Dirk Van Laak, Widerstand gegen die Geschichtsgewalt. In: Norbert Frei et al. (eds.) (as in fn. 15), pp. 16–25.

44 Nicolas Berg, Der Holocaust und die westdeutschen Historiker: Erforschung und Erinnerung, Göttingen 2003. Berg was examining, among other things, the political standpoints of the experts themselves, suggesting that the reports were lacking sensitivity towards the uniqueness -of the program of annihilation of the Jews. The debate between Berg and Hans Buchheim over the ways to approach the crimes against humanity and the relationship between historical research and remembrance in: Hans Buchheim, Zur öffentlichen Auseinandersetzung mit dem Verbrechen gegen die Menschheit, <http://www.fritz-bauer-institut. de/texte/essay/10–02_buchheim. htm> (accessed on 30.6.2006.); Nicolas Berg, Gedächtnis und Perspektivität. Auch das Nachdenken über Nati-onalsozialismus und Holocaust ist nicht anders als historisch zu verstehen Eine Antwort auf Hans Buchheim,<http://www.fritz-bauer-institut. de/texte/essay/04–03_berg. htm> (accessed on 30.6.2006).


ses this practice drew considerable attention as well as sharp criticism. The histo-rians left their auxiliary role of authenticators of documents and moved into the spotlight of the courtroom.

How can this transformation be interpreted? Going back to the entangled relationship between law and history offers a promising avenue. The transforma-tion occurred in a sensitive junction between the postwar advent of juridical me-mory making and the developments in contemporary historiography. Pursuing the pedagogical effect of the trials, the prosecutors in Jerusalem and Frankfurt were reaching out for the historical context provided by specialists. Whereas the Nuremberg trials were held in the absence of historians, two decades after the start of the Second World War, there were already solid results of historical scho-larship on the issue. It is not an accident that both Baron and the experts of the Institute for Contemporary History emphasized the heuristic uniqueness in this fi-eld. The idea that historians could legitimately explore their own epoch was ena-bled by the unprecedented availability of historical sources, disclosed on the Nu-remberg trial, published in various government-sponsored editions, printed in memoirs of the protagonists or seized and made available by the victorious Allied forces. The creation of new institutions to facilitate this interest provided the ne-cessary infrastructure for the new role of historians. More importantly, the atroci-ties of the Second World War prompted the remoralisation of historiography and have contributed to the collapse of the implicit theory of distance in historical scholarship. In the light of an unprecedented horror, the responsibility of the hi-storian was redefined. The prosecutors used this opportunity to introduce histori-ans into the venture of juridical memory making. The established cooperation was a good example of what Erich Haberer called „the Nuremberg paradigm in prosecuting war crimes“.45 The Eichmann case and the Auschwitz trial are indi-spensable examples of the influence of judicial memory making on the shift in the courtroom role of historians. It is tempting to extend this conclusion to con-temporary legal developments. After all, as Shoshana Felman notes, „Nuremberg did not intend, but has in fact produced, this conceptual evolution that implicitly affects all later trials, and not only the tradition of war crimes and of international criminal law. In the second half of the twentieth century, it has become part of the function of trials to repair judicially not only private but also collective histo-rical injustices.“46

And indeed, in the last two decades historians participated in a number of prominent trials (the Zündel case in Canada, Sears vs. EEOC in the United Sta-tes, the cases of Barbie, Touvier and Papon in France, David Irving vs. Deborah Lipstadt in United Kingdom, the Jaruzelski trial in Poland, the Miloševi% trial and other cases at the ICTY), causing a set of disconnected, yet very telling debates about the merits of the practice. The connection between their role, the revival of public interest in the Second World War and the increased sensitivity towards hu-man rights violations is aptly noted both by proponents and opponents of the

45 Haberer, op. cit., 1. 46 Felman, op. cit., 12.


practice of historical expert witnessing. However, although the proliferation of historical expert witnessing in recent years could plausibly be connected to the spreading of transitional justice concepts and the growing legitimacy of juridical memory making ventures, establishing a straight line between the Nuremberg and Eichmann cases, the Frankfurt Auschwitz trial and recent legal developments would not do full justice to the complexity of the phenomenon. It has to be taken into account that the practice proliferated to an extent which makes it increa-singly difficult to track its various emanations. Historians appear both for the prosecution and for the defense, in criminal and civil trials, in national and inter-national courts, in common law and continental law jurisdictions, delivering testi-monies on very different topics. In such a rich landscape, there is no easy way to give meaning to the changes of the role of forensic historians. What is at stake is not writing a comprehensive history of historical expert witnessing. It is neces-sary to form a dialogue capable of maintaining the integrity of the phenomenon, while remaining sensitive to the different contexts in which it emerges, as well as perceptive towards the mutual influences. Such an approach could be a starting point for a viable genealogy of historical expert witnessing, lending it the neces-sary cohesion, yet providing it with the needed flexibility.


Vladimir Petrovi%

ISTORI$ARI KAO VEŠTACI NA PRVIM SU"ENJIMA

VEZANIM ZA HOLOKAUST

Rezime Uloga istori'ara kao sudskih veštaka predmet je polarizovane debate. Na

pitanje da li istori'ari mogu biti veštaci, daju se brzi i isklju'ivi odgovori. U na-meri da doprinese slojevitijem shvatanju ovog fenomena, 'lanak nastoji da osve-tli razli'ite aspekte doprinosa istori'ara sudskim postupcima. Posebno se ispituje uloga istori'ara na su+enju Ajhmanu (1961) i su+enju za Aušvic u Frankfurtu (1963). Analizira se doprinos ovih procesa u transformaciji istorijskog vešta'e-nja. Iskorak istori'ara iz tradicionalne uloge autentifikacije dokaznog materijala ka široj funkciji istorijske kontekstualizacije slu'aja dovodi se u vezu sa širim promenama u dinami'nom odnosu izme+u prava i istorije, pravnog postupka i istorijskog istraživanja, sudske presude i suda istorije tokom 20. veka. Nirnberški proces je, kao jedan od me+aša u ovom procesu, od klju'nog zna'aja za razume-vanje složene genealogije forenzi'kog doprinosa istori'ara.

PREDRAG J. MARKOVI# 930.1:316.75(497.11) Belgrade, Institute for Contemporary History NATAŠA MILI#EVI# Belgrade, Institute for the Recent History of Serbia

SERBIAN HISTORIOGRAPHY IN THE TIME OF TRANSITION: A STRUGGLE FOR LEGITIMACY

The typical public experience of a historian in Serbia (and probably el-

sewhere in the ex-Communist countries) during the last years of Communism was when a new acquaintance (including taxi drivers, accidental travel companions, etc) would ask, ‘When will you historians tell the real truth to the people’? What is the reason for such a lack of trust in historians? It is not enough to say that hi-story has been tainted with the ideology of the regime. All other social sciences and humanistic disciplines were influenced by the ruling ideology to a similar de-gree. Nevertheless, very few among so-called ’common people’ would have que-stioned the reliability of sociology or philosophy, for example, or hint at their special relation with the Communist regime. Of course, the very language of hi-storiography is more accessible for laymen than in other scholarly disciplines. Historical topics tend to arouse more interest than, say, philosophical issues. In addition, Churchill allegedly said that Balkan peoples burdened themselves with more history than they could endure.1 Although such a remark could be disregar-ded as the result of an imperialist stereotype, perhaps there is a kernel of truth in it.

In any case, public attention has never been distributed in a chronologically proportional way. Both interest and mistrust were focused mostly on this recent history. Recent or contemporary history in Serbia is regarded as the period from 1918 onward. Academic institutions and university curricula are organized in or-der to reflect such a chronological understanding. There are two institutes that cover recent and contemporary history (The Institute for the Recent History of Serbia and the Institute for Contemporary History). All four state universities in the country have two separate courses dealing with national and global recent hi-story. The researchers of recent history are the most numerous group among all historians (see below).2 All these institutions regard ’recent history’ as the period beginning after 1918. However, there is an inclination both in academia and in

1 Kulji%, T., Prevladavanje prošlosti (Mastering the Past),Beograd: Helsinški odbor za

ljudska prava u Srbiji, 2003, 467. 2 About organizational structure of Serbian historiography see U. Brunnbauer, History

Research Institutes in Southeast Europ. A Handbook, Graz, 2004, 100–106.

Predrag J. Markovi%, Nataša Mili%evi% Istorija 20. veka, 1/2007 146

general public opinion toward the reduction of the ’contemporary time’ to the pe-riod after WWII. The broadest attention was commanded by works concerned with WWII in Yugoslavia (especially civil war), ethnic relations, Communist re-gime repression, ’the real life’ of Tito etc. Exactly these topics were of vital im-portance for the Yugoslav communist regime. Yugoslav communists tried to in-vent a „common historical memory”, based on the Partisan’s Resistance myth, a myth that implies a heroic and symmetrical picture of the war and revolution, equally shared by different Yugoslav nations. This regime orientation resulted in a rather distorted picture of the past. Out of 219 historical books published in 1980 – which was a very important year for Yugoslavia because of Tito’s death – 125 were about the People’s Liberation War (NOB). Furthermore, out of thirty-four books dealing with world history, fourteen were books about WWII. All tra-umatic experiences have to be lived down somehow. Only three of all these bo-oks dealt with the „other side“ in the civil war. Therefore, in ex-Yugoslavia there never occurred any sort of Vergangenheitsverbewaeltigung (Mastering the Past) until the post-Tito era. The most inflammatory of those traumatic issues, the mu-tual ethnic bloodbath of WWII, was never seriously discussed within the histori-cal community until the state and regime crisis during 1980s. The best academic historians applied escapist strategies and avoided not only ’sensitive’ topics, but ’problematic’ periods as well. Both their silence and the multitude of glorifying propaganda books have damaged the general prestige of the profession. A growing distrust of ’official’ history as a regime-praising academic discipline has created a void in historical consciousness. Instead of a desired ’culture of common remem-bering’, another culture emerged, that of ’common forgetting.’ To make things worse, the traumatic facts could not be fully forgotten. All these ’incorrect’ histori-cal facts were suppressed into the ’historical sub-consciousness’ to nourish hidden, often hideous political and national passions. A ’demand’ for history-oriented wri-tings was raising in the last decade of Communism in the common state of Yugo-slavia and in the first years after 1989. We shall see later who besides academic hi-storians ’supplied’ the market. The range of scholarly historiography could be esti-mated only in the general context of the ’market’ for historical ideas and facts.

The period after 1989 witnessed an increase in interest, not only in the history of ex-Yugoslavia. Historiography and historians came under the scrutiny, too. Throughout the last decade of the 20th century, different authors tried to fol-low the development of historiography in ex-Yugoslavia and the region, inclu-ding, of course, Serbia. This re-examination of post-Yugoslav Serbian historio-graphy occurred both within the international academic community and that of local historians.3 The work of foreign historians on ex-Yugoslavia is much less

3 Banac, I.„Historiography of the countries of Eastern Europe:Yugoslavia“, American Hi-

storical Review, October (1992), 1084–1104; special edition of Helsinki Monitor from 1994; Mar-janovi%, V.„L’Historiographie contemporaine serbe des annees quatre-vingt. De la demystification ideologique a la mystifaction nationale“ in Histoire et pouvoir en Europe mediane, ed. Mares, A.,Paris 1996; Stankovi%, Dj., Dimi% Lj., Istoriografija pod nadzorom(Historiography under the Survelliance). Belgrade: Sluzbeni list SR Jugoslavije1996; Repe, B., „Jugoslovanska historiografija po drugi svetovni vojni“, Tokovi istorije 1(4), 1999, pp. 312–325; W. Höpken, „Zwischen „Klasse“ und „Nation“: Historiographie und ihre „Meistererzählungen“ in Südosteuropa in der Zeit des Sozi-

Serbian Historiography in the Time of Transition: a Struggle for Legitimacy 147

studied.4 The inflating body of MA and PhD theses on ex-Yugoslav and Serbian hi-story deserves particular attention, but nobody has yet dared to tackle this titanic job. The best-researched realm of historiography is textbook writing. From the pioneer Jelavich’s book published in 1990, textbook research became extremely popular and also well-funded.5 The role of textbooks in the creation of historical consciousness and their allocation within the historians` community is to be discussed in this paper.

Many authors regarded Serbian historians as an important part of a broa-der intellectual community that played a crucial role in a nationalistic mobiliza-tion for the wars of the 1990s.6 As for historians themselves, it has been claimed that Serbian historians were divided into two groups: nationalistic historians du-ring the 1980s who prepared positions for the impending wars, on the one side, and the alternative, mostly younger researchers who remained open to new the-mes and methodological approaches, on the other.7 In any case, there is a widely-accepted causal belief that supposes a direct and strong influence of intellectuals, particularly historians, upon the formation not only of historical consciousness, but of the general political mood as well. Historical texts and historians as ’ex-

alismus (1944–1990) (Between ‚Class’ and ‚Nation’ Historiography and its ‚Masternarrative’ in Southeast Europe in the time of Socialism)“ in: Jahrbücher für Geschichte und Kultur Südosteuro-pas, Nr. 2 (2000), 15–60. Ivaniševi%, A.. Kappeler, A.. Lukan, W. Suppan, A. Eds. Klio ohne Fes-seln? Historiographie im östlichen Europa nach dem Zusammenbruch des Kommunismus (Histori-ography Without Schackles? Historiography in the Eastern Europe after the Fall of Commu-nism)special edition of ÖSTERREICHISCHE OSTHEFTE, Sonderband 16, (Heft 1–2), (Wien, Frankfurt/Main, Berlin, Bonn: Peter Lang), 2002; J. Dragovi%-Soso, N. Martin,W. Bracewell (eds.) History of the Present, London: SSEES,2002; Kulji%, T.,Prevladavanje prošlosti(Mastering the Past),Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, 2003; Nikoli%, K. Prošlost bez istorije: Polemike u jugoslovenskoj istoriografiji 1961–1991, (Past without History:Polemics in Yugoslav Historiography 1961–1991) Beograd: ISI, 2003; Brunnbauer, U. (Re)Writing History-Historio-graphy in Southeast Europe after Socialism, Muenster: Lit Verlag, 2004; The most comprehensive work on Serbian historiography ever has been also published in this period. It is Enciklopedija srp-ske istoriografije (Encyclopedia of Serbian Historiography).eds. Sima #irkovi%, Rade Mihalj'i%, Belgrade: Knowledge 1997.

4 Naimark, N. Mand Case, H, eds. Yugoslavia and its Historians, Understanding the Bal-kans Wars of the 1990’s, Stanford: Stanford University Press, 2003. In this volume particularly in-formative is the contribution by D. Djordjevich, „Clio amid the Ruins:Yugoslavia and Its Predeces-sors in Recent Historiography“ (p.3–21).The same author wrote the survey „Recent Articles on Yugoslav and Serbian History in American and British Scholarly Journals“, Tokovi no. 1–2 (2000), 129–141.

5 Jelavich, C, South Slav Nationalisms. Textbooks and Yugoslav Union Before 1914. Co-lumbus: Ohio State University Press, 1990; Plut, D. Peši%, V., Rosandi%, R., Stojanovi%, D., Warfa-re, Patriotism, Patriarchy: The Analysis of Elementary School Textbooks, Beograd: Center for An-ti-War Action,1994; Hoepken,W. Oil onFire? Textbooks, Ethnic stereotypes and violence in South Eastern Europe. Braunschweig: Georg Eckert Institute for Textbook Research,1996. This instituti-ons is dealing with textbooks all over the world, especially with the perception of neighbors, ex- or actual foes.

6 Typical for such an appropach is the book Srpska strana rata, eds. Popov, N. And Goj-kovi% D., Beograd: Republika,1996 (English edition The Road to War in Serbia-Trauma and Cat-harsis, Budapest: CEU Press, 2000; However, the most elaborated published study of the Serbian intellectuals’ role in the revival of nationalism is J. Dragovi%-Soso, ‚Saviours of the Nation’ – Ser-bia’s Intellectual Opposition and the Revival of Nationalism, Hurst&Company, London, 2002.See also Ph. D. thesis Serb Intellectuals and the National Question 1961–1991 by A. H. Budding, Har-vard University, 1998.

7 Trgov'evi% Lj. „Historiographie in der BR Jugoslawien 1991–2001” (Historiography in FRY). in Klio ohne Fesseln? 397–411.


perts’ are regularly used as sources of evidence in the Hague Tribunal, by both prosecutor and defendants.

Nevertheless, such an attitude raises additional issues. Was mainstream historiography really so influential in the molding of public opinion? If that was true, how was this influence enacted? Did academic historians enjoy greater so-cial credibility during Communism or after the changes? Were academic histori-ans the only ’producers’ on the ’historical ideas and facts market’? Who were the ’customers’ on that market? To what degree were historians burdened with the Marxist-Leninist paradigm before 1989? Was this paradigm replaced by nationa-listic discourse? What were the methodological and thematic innovations? Were they accepted only by a ’progressive’ minority? Was there a new state ’politics of memory’, a restructuring of national holidays and memorials?

A Formal Political Position of the Historians in Serbian Society

The sources of influence in society could be political or social positions

of historians, besides their academic and non-academic work. Surprisingly, histo-rians in Serbia have never occupied very prominent political positions, neither in the Communist time, nor thereafter. The two most prominent Communist functi-onaries among historians were Vaso $ubrilovi% and Jovan Marjanovi%. The for-mer was a federal minister of agriculture in the short period after WWII, the lat-ter a member of the republican Central Committee of Serbia before 1968.8 It has been taken for granted that some intellectuals, particularly those from Serbian Academy of Arts and Sciences, had a decisive influence on defining the post-Communist national(istic) agenda in Serbia. A symbol of this new nationalist agenda was the Memorandum of the Serbian Academy of Arts and Sciences, wi-dely regarded as the ’blueprint for war’, Miloševi%’s Mein Kampf, etc. It has be-come the most cited text of Serbian nationalism.9 The document contains many historical reminiscences, although only one among its creators was a professional historian (V. Kresti%). During the 1990s he was engaged in defending the docu-ment.10

After 1989, historians became leading politicians in many post-Communist countries. In the imminent neighborhood of Serbia, a historian was the first presi-dent of an independent Croatia (Tudjman), several among them were prime mini-sters (Luben Berov in Bulgaria, József Antall in Hungary), a history student was even among the leaders of the Kosovo Albanian guerillas (Hashim Tachi). No Serbian historians came into such political prominence. The importance of the two other influences mentioned above, academic and non-academic works, de-pends on two factors: the credibility and range of these writings.

8 Enciklopedija srpske istoriografije, 482, 483, 713, 714. 9 Dragovi%-Soso, 177–190. 10 Kresti%, V., Mihajlovi%, K. Memorandum of the Serbian Sciences and Arts: Answers to

Criticisms, Belgrade: 1995.


The Market for Historical Ideas & Facts In the socialist times, the ’demand’ side of the historical market was rela-

tively homogeneous. The biggest single ’customers’ were the State and the Party (though this was rather a single customer), represented by different more or less official actors. The most numerous books on the revolution, mentioned before, were ordered by local communities, local party organizations or local branches of SUBNOR, the Organization of Veterans of the Resistance. Of course, there were also the books that attracted the attention of a broader audience, especially in the 1980s, when the authority of the regime as well its capacity for censorship decre-ased rapidly. In this period, the synthesis that expressed the more or less official view of recent history, Istorija Jugoslavije, by Branko Petranovi% (first edition 1978, second enlarged edition in three volumes 1988) was sold in about 10,000 copies per edition.11 The only other book written by an professional historian that has reached bestseller status was Veselin "ureti%’s Saveznici i jugoslovenska rat-na drama (1985)12. This book reversed the hitherto prevailing image of the civil war, depicting the $etniks as victims of British betrayal, and of conspiracy among Soviet spies in the ranks of British intelligence services. The book was officially banned for a while, and thereafter sold in 8,000 copies. During the ban, pirated co-pies of the book apparently fetched up to $200 on the black market.13 Without the ban, very few people would have read such a voluminous book, written in a not very readable style. Most of other books were published in 2000–5000 copies.14

K. E. Fleming noted that the field of Balkan studies has long been cha-racterized by a „bifurcation“ between a small group of academic specialists and a larger number of „semi-scholarly" authors who dominate public discussion whe-never a crisis brings attention to the otherwise obscure region: „parallel to acade-mic Balkanists is a freelance, pseudo-academic (the term is not necessarily pejo-rative) cottage industry of ’specialists.’”15 The very same process occurred in the market for Serbia’s historical ideas & facts. In contrast to the ’academic’ books mentioned above (although such an description could be used cum grano salis for "ureti%’s work) were publicist works. The bestsellers were those dealing with he-retofore ’taboo’ issues. The first bestseller dealing with recent history was 7000 days in Siberia by Karlo Štajner.16 Since its first edition in 1971, this book has been published in several hundred thousand copies. The political provocation of this book was not that overt, due to the fact that the Yugoslav regime was anyway an officially anti-Stalinist one. The real provocation came in the early 1980s with Dedijer’s book Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita (’New Contributions to Josip Broz Tito’s Biography') in three volumes (1981–1984).

11 B. Petranovi%, Istorija Jugoslavije, Beograd: Nolit, 1988 12Veselin "ureti%, Saveznici i jugoslovenska ratna drama, Beograd: Narodna knjiga 1985. 13 J. Dragovi%-Soso, 103. 14 The estimation came from the editors of historiographic books in this period Jagoš "u-

reti%, Ratko Pekovi% and Ljubomir Kljaki%. 15K. E. Fleming, „Orientalism, the Balkans, and Balkan Historiography," American Hi-

storical Review 105 (2000), 1227. 16 K. Štajner, 7000 dana u Sibiru, Zagreb: Globus 1971.


The second volume, published in 1981, was particularly popular.17 Dedijer was a professional historian by education. He even taught at the university before the Dli-jas case, when he was expelled from all academic positions as a Djilas follower.18 His style could hardly be described as a strictly scholarly one, in spite of the opu-lence of the facts he had at his fingertips, especially in this book, where Dedijer partly exposed ’unknown’, more or less compromising facts about Tito, the official picture of the Partisan war and revolution, and partly indicated numerous mysteries and secrets that had not yet been ’revealed’. That attitude was rather a widespread one, causing two things: on the one hand, it increased already existing scorn for academic scholarship; on the other hand, such an approach legitimated all kinds of ’arcane’ history writing. In any case, a book that represented one landmark in the gradual deconstruction of Tito’s personality cult has also been published in several hundred thousand copies. Although this book is much closer to academic standards than the rest of the genre, it still could be regarded as a forerunner of para-historio-graphy, a genre that has flourished in 1990s. Para-historiography is something that formally imitates ’real’ historiography, but lacks its methods, its criticism and its standards of verification (a definition by Andrej Mitrovi%).19 On the other side, to-tally official Autobiografska kazivanja (’Autobiographic sayings’) was sold in 195,000 copies, too. Of course, there was an obligation for each Party cell and offi-ce to buy this official version of Tito’s life.20 As for the number of copies sold, no other history oriented book approached these two books, neither during the 1980s nor thereafter. For the sake of comparison, during 1990s only two syntheses written by professional scholars on Tito were published, one very critical ($a-voški), the other a rather rehabilitating one (Kulji%), and they were printed in 1–2000 copies.21 Of course, many journalistic books were published in this period, some of them very provocative. The most prolific among these para-historians, Pe-ro Simi%, has even published some unknown Comintern files on Tito.22 However, the copies of all his books sold represent one-digit per cent of the books mentioned from early 1990s. Even Djilas’ book on Tito, published in Serbian in 1990, was not a particular social and cultural event.23 What happened with other ’hot issues’ of history (national relations, reversal of the Communist picture of the recent history, especially WWII)? Probably the bestseller among the scholarly historiography bo-oks of the late 1990s was Istorija ravnogorskog pokreta by Kosta Nikoli%, which thoroughly rehabilitated the non-Communist resistance (Chetniks) and which was

17 Vladimir Dedijer: Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, 3 vols. Belgrade: Rad

1981–1984. 18 Stankovi%, Dimi%: Istoriografija pod nadzorom, pp. 211–212. 19A. Mitrovi%, Raspravljanja s Klio. 20 Pera Damjanovi%., Nikola B. Popovi%, Milan Vesovi%: Josip Broz Tito–autobiografska

kazivanja. Belgrade: Narodna knjiga 1982. Nikola Popovi% told us about the number of sold books. 21 Kosta $avoški: Tito tehnologija vlasti. Belgrade: Dosije 1990 (2nd edition 1991); To-

dor Kulji%: Tito–sociološkoistorijska studija. Belgrade: Institut politi'kih nauka 1998. 22 P. Simi%, Tito agent Kominterne, (Tito, the Agent of Comintern, Beograd: ABC Pro-

duct, 1990; U krvavom krugu: Tito i raspad Jugoslavije, (In a bloody circle) Beograd: Filip Viš-nji%,1993;Svetac i magle (The Saint and the Fogs), Belgrade: Službeni list SCG 2005.

23 M. Djilas, Druženje sa Titom, Beograd: 1990 (the translation of the book Tito, mon ami, mon ennemi, Paris: Fayard, 1980.


sold in no more than 3000 copies, in spite of the support of one strong political party with massive membership (SPO).24 A book that has been most frequently criticized for open anti-Croatian Serb nationalism, Through Genocide to a Grea-ter Croatia by Vasilije Kresti%, barely reached half of that print run.25 Did Serbs lose their interest for history after 1989? Or were the methods and means for the construction of historical consciousness changed?

Several simultaneous and intermingled processes have transformed the mechanism of the construction of this consciousness and this market in the cour-se of several years. The buying of books plummeted in the beginning of 1990s, for two main reasons. Most obviously, the shrinking of the country resulted in smaller market(s). Nevertheless, the proportional decline of the book market went far beyond this. The second more essential reason was the changed social and economic environment. International community sanctions combined with wars wiped out all forms of personal consumption except bare necessities.26 Af-terwards, only devotees remained as book buyers, and this held true for historical books, as well. This development had two contradictory effects upon the forma-tion of historical consciousness in Serbia. The first effect was a reduction in the sources of historical information. The majority of the population simply stopped reading books. For them, electronic media and the daily (less weekly) press, of ever-declining quality, became the dominant sources of historical information.

The Sunny Side of Publishing

We have mentioned above a positive effect of the socio-economic disa-ster upon the formation of historical consciousness. It is a somewhat surprising statement. Like in the realm of the book production, a ’bifurcation’ occurred in the realm of consumption, too. The small body of devotees had to focus on really indispensable books. These people were especially interested in the books that had to offer new, critical, interpretations of recent history. On the other hand, a privatization of publishing created many small publishing houses, which could response almost immediately to such new books. Several small editing houses systematically translated many relevant books in historiography and related fi-elds, for example books dealing with nationalism. To name only a few authors: Hobsbawm, Gellner, Anderson, Anthony Smith. Curiously enough, Maria Todo-rova was translated in Serbia before Bulgaria, due to the ’one man show' Ivan $olovi%, and his XX Century publishing house. He was not the only one. Zoran Stojanovi% has systematically published leading French historians from the early 1990s onward. Still, the most ambitious translation program has been Clio. This

24 Kosta Nikoli%: Istorija ravnogorskog pokreta, 3 vols. Belgrade: Srpska re' 1999. 25 V. Kresti% Genocidom do Velike Hrvatske. Novi Sad: 1998. Through Genocide to a

Greater Croatia. Belgrade: BIGZ 1998. 26 The best survey of everyday life and its impact on culture during 1990’s in English is

E. Gordy, The Culture of Power in Serbia. Nationalism and the Destruction of Alternatives, Pen-nsilvania State University, 1999; for the analysis of the longue durée social and economic develop-ments see Allcock, J. B, Explaining Yugoslavia. London: 2000.


publishing house has two groups of historiographical translations. The first group encompasses the most seminal general overviews, starting from ancient Greece to Duby’s History of the Private Life. The second group intends to create a li-brary about the history of the Balkan countries. Histories of the Balkans, Modern Greece, Albania and Bulgaria have already been published. Previously, we had no regional historical monographs in Serbia. Samizdat systematically published books about war crimes and responsibility (Christopher Browning, Hannah Arendt, etc). It is pointless to repeat that these translations are enabled mainly by foreign donations. Another private publisher, Stubovi kulture, tried to nourish do-mestic historiography. Some very important books were published by very ’offi-cial’ publishers, such as Vojska (the publishing house of the Army) and Službeni list SR Jugoslavije (as the name suggests, a very official publishing house, in charge of publishing all federal official papers, including legislative announce-ments, etc.), due to the good taste of persons in charge in these publishing houses.27

The particularly important sector of publishing in the realm of recent hi-story is that represented by scholar journals and magazines. Two journals are de-voted exclusively to the study of recent history: Istorija 20 veka (History of the Twentieth Century) and Tokovi istorije (Currents of History).28 In both publicati-ons, more than 800 bibliographical units have been published, including about 250 original articles. During the last decade of the 20th century, these two jour-nals changed their thematic and methodological orientation. As for methodology, instead of the previously dominant political history, social history and the history of historiography gradually gained ground. Also, the chronological focus on WWII and the interwar period has been thoroughly changed in favor of more ’re-cent’ topics. Even the most contemporary issues such as border problems of ex-Yugoslavia in a historical perspective have been tackled in a thematic volume (Istorija 20.veka, 1–2,1992). Godišnjak za društvenu istoriju („Annual for Social History") has also covered twentieth-century social history (the elites, civil society, the peasantry, the military elite, the working class), gender issues, cultural history, social life, economic history, the modernization process, the history of everyday li-fe, as well as the history of historiography, its methodology and theory.

Internationalization of the Historical Market We have already seen, in the case of publishing, that new ’customers’ ha-

ve appeared on the historical market. These new customers were different internati-onal actors, mostly foundations and NGOs, and some academic institutions as well.

The most massive ’actors’ from abroad were different organizations gat-hered around George Soros. Only within the period 1994–2000, several younger

27 Miroslav Periši%, a historian himself, who was in Vojska until the mid-1990s, and Bra-

timir Gari% in Službeni list. 28 For more details see Milan Vesovi%, „Petnaest godina 'asopisa „Istorija 20. veka“ 1983–

1997”, Istorija 20. veka, 2, Beograd 1997; S. Popovi%, „Istorija 20.veka“ 1983–1992 (analiza sadržaja),” Istorija 20. veka, 1/2000, 131–142; Vl. Jovanovi%, Currents of History-Bibliography, Belgrade: 2003.


historians spent a year or two at the Central European University in Budapest.29 They got their MA degrees there. Most of them returned to the Serbian academic community, others continued their education abroad. The other Soros-related funding organization was the Research Support Scheme that used to give two-year grants for scholarly projects. At least eight historians employed at institutes or at the university got this grant.30 Workshops and smaller travel grants cannot that easily be counted, but were also granted. Concerning the fact that the entire community of academic historians in the period 1989–2004 was made up of bet-ween 150 and 200 members, and approximately half of them were engaged in the study of recent history, these mostly younger researchers of recent history repre-sent an important portion.31 The third source of fellowships and grants were big state-sponsored foundations, in the first place German ones (Alexander von Humboldt and DAAD). However, during the UN sanctions (1992–1995) nobody got such fellowships. After the year 2000, the School for Slavonic and East Euro-pean Studies in London organized several conferences and frequent research ex-changes. One of these conferences was devoted to the writing of recent history.32

Maybe the most provoking of all internationally-funded collective pro-jects was the ’Dialogue of Historians’, organized by the Friedrich Naumann Stif-tung, which brought together historians from Serbia and Croatia. Between 1998 and 2004, nine conferences were organized and eight collections of works publis-hed. Unlike other international organizers, who often tend to select only ’politi-cally correct’ participants, the Friedrich Naumann Stiftung chose a less comforta-ble way. They opted for an all-inclusive approach, trying to encompass the com-plete scholarly, ideological and political spectrum of both Serbian and Croatian historiography. All kinds of methodologies (traditional politics, war, and diplo-macy-oriented historians, gender historians, everyday life and social historians, historians of culture, theoreticians) were represented, as well as all kinds of poli-tical and ideological orientation. Such a multiplication of perspectives was ena-bled by the big size of the sample. The forty or more historians gathered made up between 10 and 20 percent of all professional history researchers in both countries (if we only count contemporary history, the percentage would be much higher). So-me seemingly ’eternal’ questions (such as the casualties of the Second World War) were settled by the meetings, at least within both academic communities.

As for academic cooperation, historians mostly went to German or Austrian centers during the 1990s. The Department of Southeast European Hi-story at the University of Graz was engaged in several joint projects with Serbian historians and anthropologists. This cooperation has opened an entire new field of investigation (see passage on innovations). Six historians from Belgrade (all

29 Olga Manojlovi%, Borko Preli%, Boško Spasojevi%, Bojan Dimitrijevi%, Zoran Janjeto-vi%, Slobodan Markovi%, Bojan Aleksov.

30 Galina Janjuši%, Vera Gudac-Dodi%, Marija Obradovi%, Miroslav Jovanovi%, Dragan Bogeti%, Anja Suša, Dubravka Stojanovi% and Predrag Markovi%.

31 See the website of Minsitry of the Science and Technology, www.mntr. sr. gov.yu; Ulf Brunnbauer, History Research Institutes.

32 The conference „History of the Present“ held in Belgrade Nov. 19–23, 2001. Proceedings from the conference are published in: J. Dragovi%-Soso, N. Martin,W. Bracewell, History of the Present, London, 2002.


are students of Andrej Mitrovi%) spent some time at the Arbeitstelle für Vergleic-hende Gesellschaftsgeschichte, since 1998 called the Zentrum für Vergleichende Geschichte Europas, in Berlin and some of them also at the Osteuropa Institut in Berlin, co-operating with professors Jürgen Kocka and Holm Sundhaussen.33

The involvement of international factors influenced thematic and metho-dological orientations. Even more to the point, international funding by far sur-passed that from the impoverished Miloševi% regime. If this regime had the inten-tion of imposing some nationalist or any other paradigm, its offer simply was not attractive enough.

Finally, after the changes in 2000, the state itself accepted the internatio-nal academic community as a relevant factor in the development of academic life in Serbia. All projects supported by the Ministry for Science and Technology had to be verified abroad. Unfortunately, the only University that accepted the evalu-ation of Serbian projects without money was the University of Bologna. It appro-ved some projects and rejected others. This provoked turmoil in the Serbian aca-demic community. Could the ’foreigners’ recognize the specific needs of Serbian culture and academic life? The Ministry, faced with such reactions, had to re-evalu-ate projects, and accept some of those disapproved by the University of Bologna.34

From Marxist to Nationalist Historiography? Professor Sima #irkovi% wrote that the Yugoslav regime never renounced

its Marxist direction in all areas of culture, including historiography. This im-plied the favorable status of social and economic themes, especially when the hi-story of the socialist and workers’ movement was in question, while Party and military history were researched in specialized institutions.35

Even rigid Marxism offered some methodological opportunities. In some countries of East Central Europe, such as Hungary and Poland, introduction of Marxism in historiography, in spite of dogmatic methods, brought a number of important new studies in economic history, including agriculture, the peasantry, mining, trade and urban development. Among them, the work of Jen� Sz�cs and Jirzy Topolsky was particularly notable.36

In spite of this alleged Marxist devotion to social and economic themes, Serbian historiography before 1989 did not produce many works in the field of economic and social history, neither in the spirit of the official Marxist ideology, nor under the influence of Western historiography (whether Marxist or not). Ide-ologically totally ’straight’ histories of the working class, industrialization or economic development were not frequently written (of course, many articles we-

33 See P. J. Markovi%: „Radna grupa za uporednu društvenu istoriju kao organizacioni i metodolski model“, Istorija 20. veka 2(2), 1997, pp. 187–190.

34 The dispute went on in February–March 2002. 35 S. #irkovi%, „Historiography in Isolation: Serbian Historiography Today“ Helsinki

Monitor, Special edition, 1994, 37; Lj. Trgov'evi%, op. cit. 36 G. Klaniczay: „The Annales and medieval Studies in Hungary“, Trondheim Studies on

East European Cultures and Societies, August 2000, p. 10–11.


re produced, but few more comprehensive and more ambitious works). The Mar-xist paradigm was reduced mostly to boring histories of the local labor move-ment, and local Party organizations (and, of course, to the local war histories mentioned above). The parochial perspective of Party history is not a surprise. A common, all-Yugoslav Party history was not possible in the same way as a com-mon history of the state. The first general history of the Communist Party from 1963 provoked such turbulence (that, by the way, caused the dissent of Franjo Tudjman, future leader of the Croatian nationalism), that the Party only summo-ned the nerve to repeat such an attempt in 1985.37 But one unsolved question re-mained: how come local histories did not exploit opulent opportunities for the re-searching of society, economy, mentality? Let alone rich sources of oral history that could have been used for the recent history. There are essentially two inter-mingled answers to that question. First of all, the requirements of the „buyers“ of the historiography „products“, such as Party and State, incarnated either in cen-tral or local authorities, were not so interested in the increase of knowledge about recent history, even less in methodological or thematic innovations. They used historical books like ritual items for ceremonies and for different kinds of repre-sentation. Of course, the academic community could have introduced new metho-dology on its own account. Alas, apart from relatively few enthusiasts, most re-cent history historians remained in the realm of Party and Revolution topics. Per-haps it was easier to write ordered ritual books than to bother with foreign langu-ages, new methodologies and approaches, even in the spirit of Marxism. It was more a matter of corruption than one of ideological pressure (though corruption is also a kind of pressure).

Likewise, the alleged introduction of nationalist discourse after 1989 has not been a very official enterprise. Several conferences (and published volumes of contributions) tried to prove that Serbs share European and Western values (un-likely some of their neighbors).38 One could think that in time of war with neig-hbors the Serbian state and academic community would invest in research of ex-compatriots turned into foes. This did not happen. Under the existence of Yugosla-via, historical researches of other nations were not welcomed. When a group of Belgrade-based historians (one was a Serb from Sarajevo) dared to write a com-mon history of Yugoslavia, they were criticized for ’hegemonic’ and ’biased’ ap-proach by almost the entire community of Croatian historians.39 The few Serbian historians who studied Croatian history were gathered around Vasilije Kresti%, and they were mostly focused on the mutual relations between Serbs and Croats. In ad-dition, they were not particularly productive (Kresti% himself wrote only two mo-nographs before 1989, his disciples many fewer). Only one Serbian author wrote

37 K. Nikoli%, Prošlost bez istorije, 21–36, 123–130. 38 Proceedeings from that conferences are published in several volumes by Sl. Terzi%:

Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena. Beograd, Novi Sad: Istorijski institut, Pravoslavna re' 1995; Evropa i Srbi, Beograd, Novi Sad: Istorijski institut, Pravoslavna re' 1996; Islam, Balkan i Velike sile. Belgrade: Istorijski institut SANU 1997.

39 I. Boži%, S. #irkovi%, M. Ekme'i%, V. Dedijer, Istorija Jugoslavije, Beograd, 1972; about the dispute see K. Nikoli%, Prošlost, 46–70 as well as P. Markovi%, „Istori'ari I jugoslovenstvo u socijalisti'koj Jugoslaviji“ (Historians and Yugoslavism in Socialist Yugoslavia), Jugoslovenski istorijski �asopis, 1–2 (2001): 151–164.


about Slovenian history (Mom'ilo Ze'evi%). So, when Yugoslavia disappeared, there were no experts on the history of other ex-Yugoslav peoples. For example, the gravest problem of Serbia, Kosovo with its Albanian majority, generated only a few books.40 The other peoples and regions of ex-Yugoslavia were the subject of even fewer books. Only one book has been published on Macedonia in the inter-war period, while the works on Bosniaks (not Bosnian Serbs) were mostly short studies. As for Croats, apart from Friedrich Naumann Stiftung conferences organi-zed since 1998, only a handful of books have been published.41

We could not find any evidence that Miloševi% regime seriously pushed certain historiography issues. Even in the darkest moment of the regime, during the NATO intervention of 1999, the state did not interfere. There was, for example, an instruction from the Ministry for Science and Technology that Institutes should in-clude ’patriotic’ topics in their fields of investigation. We found such ’advice’ in the documentation of the Institute for Recent History of Serbia, where, among ot-hers, historians like Latinka Perovi%, Dubravka Stojanovi%, and Branka Prpa wor-ked – that is to say the most engaged anti-regime historians during the time of Mi-loševi%. If the regime paid any attention to direct researches in historiography, it lacked resources, especially in the confrontation with international funding. Of co-urse, some historians have written very ardent nationalist books (Kresti%, Nadove-za, Žuti%). However, the majority of the historians dealing with recent history avoi-ded politically compromising issues, preferring new methodologies and topics. Such orientation was facilitated by a massive international involvement.

Methodological and Thematic Innovations Oddly enough, surrounded by civil war, economic crisis, international

sanctions and the cessation of contacts with foreign colleagues, Serbian histori-ans became more interested in theory, new methodological and thematic approac-hes and self-reflection. One of the most important reasons for this was the fact that they experienced a great discontent not only with the effects of politics and politicians, but also with the effects of the political history. On the other side, there was a disappointment in Serbian society with history and the historians mentioned above – Marc Bloch had observed a similar phenomena in French so-

40 V. Stojan'evi% (ed.) Srbija i Albanci u XIX i po�etkom XX veka. Beograd: SANU, 1990; A. Mitrovi% (ed.) Srbi i Albanci u XX veku. Beograd: SANU,1991; ". Borozan: Velika Albanija-porijeklo, ideje, praksa, Beograd. Vojska,1995; V. Stojan'evi%: Srbi i Arbanasi 1804–1912, Novi Sad: Prometej, 1994; D. Batakovi%: The Kosovo Chronicles. Beograd: Plato, 1992; N. B. Popovi% (ed): Kosovo i Metohija u velikoalbanskim planovima 1878–2000. Beograd: ISI, 2001. P. Imami: Srbi i Albanci kroz vekove, Beograd: Samizdat, 2000.

41 V. Jovanovi%: Jugoslovenska država i Južna Srbija 1918–1929 (Yugoslav state and South Serbia). Beograd: INIS, 2002; S. Bandžovi%: „Bošnjaci u post-jugoslovenskoj srpskoj istoriografiji“, u: Prilozi-referati sa nau'nog skupa „Historiografija o Bosni i Hercegovini 1980–1998". Sarajevo: Institut za istoriju 2000. 345–366;V. Kresti%, Srbi i Hrvati – uzroci sukoba (Serbs and Croats–causes of the conflict), $a'ak: Tehni'ki fakultet, 1997; V. Kresti%, Znameniti Srbi o Hrvatima, Novi Sad:1998; V. Kresti%, Genocidom do Velike Hrvatske. Novi Sad 1998. Through Genocide to a Greater Croatia. Belgrade: BIGZ 1998.


ciety in the year of the ’Strange Defeat’ (1940).42 The leading Serbian historian dealing with theory and methodology during the 1990s was probably Andrej Mi-trovi%. His ’interrogation’ of Muse Clio, which started in 1991, continues to this day. Another prominent expert on recent history, Branko Petranovi%, has also pu-blished a theoretical book on the period.43

Traditional political history was gradually in the wake of social history in its manifold aspects. Social history was attributed an organization exclusively de-dicated to its promotion, The Association for Social History (Udruženje za druš-tvenu istoriju, ASH), with a special magazine, Godišnjak za društvenu istoriju. The other institutions (universities, institutes) have also stressed social history is-sues, as well as serial publications specialized in recent history (Istorija 20.veka, Tokovi istorije in the first place). Some social developments, emblematic of recent history, such as modernization, became topics of monographs.44 The newly-intro-duced interdisciplinary approach proved to be especially fruitful. We should exa-mine new fields of investigation that have developed throughout the 1990s.

Interestingly enough, everyday life during the world wars is better rese-arched than this topic in other periods.45 However, the social history of the cities in different periods, that has been studied in several books (perhaps they should be regarded separately, as urban history studies), partly covers everyday life. These urban history books cover social structure, mentality, economy and cultu-re, too. (Markovi%, Mladenovi%, Periši%)46 History of culture attracted an unpre-cedented attention (Dimi%, Vu'eti%).47 Some historians who had been working on the labor movement history successfully turned to a broader social context and to some sort of social history of labor. Curiously, only three researchers in Serbia dealt with the major social group in the 20th century, the peasantry. Mom'ilo Isi%

42 M. Blok (Serbian translation): „Odbrana istorije ili zanat istori'ara“ (The Defence of History or Historians Trade), in Tre�i program, Spring 1970, pp. 333–334.

43 A. Mitrovi%: Raspravljanja sa Klio o istoriji, istorijskoj svesti i istoriografiji. Sarajevo: Svjetlost 1991; ibid.: #udljiva muza. Ogledi o istorijskom, nau�nom i umetni�kom. Valjevo: Mili% Raki% 1992; ibid.: Propitivanje Klio. Ogledi o teorijskom u istoriografiji. Belgrade: Novinsko-izdava'ka ustanova ’Vojska’ 1996. He created a whole new dictionary of theoretical and methodological terms: ’Ranke’s Imperative’, ’floating myths’, ’historical sub-consciousness’, ’three perils for the scientific historical consciousness’ and ’para-historiography' are the most attention catching among them. B. Petranovi%: Istori�ar i savremena epoha(A Historian and Contemporay Epoch). Belgrade: Novinsko-izdava'ka ustanova ’Vojska’ 1994.

44 L. Perovi% (ed.), Srbija u modernizacijskim procesima 20. veka (Serbia in the Modernization Processes of 20th Century, Beograd: INIS, 1994.

45 K. Nikoli%, Strah i nada u Srbiji- Svakodnevni život pod pod okupacijom 1941–1944 (Fear and Hope-Everyday Life in Serbia 1941–1944), Beograd, Zavod za izdavanje udžbenika, 2002; M. Ristovi%: Obi�ni ljudi: prilozi za istoriju (Common People: Contributions for History). Beograd: Geopoetika 1999.

46 B. Mladenovi%: Grad u austrougarskoj okupacionoj zoni u Srbiji od 1916. do 1918. godine. (City under Austro-Hungarian Occupation) Belgrade: $igoja štampa 2000; M. Periši%: Valjevo, grad u Srbiji krajem 19. veka (Valjevo, a City in Serbia at the end of 19th Century) Valjevo: Istorijski arhiv Valjevo 1997 Predrag J. Markovi%: Beograd i Evropa 1918–1941 (Belgrade and Europe 1918–1941) Belgrade: Savremena administracija 1992; ibid.: Beograd izme�u Istoka i Zapada 1948–1965 (Belgrade between the east and the West 1948–1965) Belgrade: Službeni list 1996.

47 Lj. Dimi%, Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji 1918–1941, 3 vols. Belgrade: Stubovi kulture 1997; R. Vu'eti%-Mladenovi%, Evropa na Kalemegdanu (Europe on the Kalemegdan), Beograd: INIS, 2003.


dedicated several monographs to the inter-war Serbian village. Mom'ilo Pavlovi% wrote a Serbian version of ’Sorrow harvest’ dealing with Party violence against peasants in the period 1945–1952. Vera Gudac-Dodi% researched the changed so-cial context of agrarian relations up to 1953.48

As for different aspects of social history, they are better researched in the case of the 20th century, though some 19th century projects are also very promi-sing. For example, Aleksandra Vuleti% challenged the dominant notion about the extended family as the prevalent one in the Serbian family structure throughout the 19th century.49

Gender history was opened as a field by a publicist monograph (Božino-vi%), followed by the conference volume Serbia in Modernization Processes of 19th and 20th Century. Position of Women as the Criterion of Modernization. It was an interdisciplinary work of historians, economists, sociologist, political sci-entists, ethnologists, lawyers, and even pedagogues and psychologists (forty-se-ven authors). Božica Mladenovi% wrote a book on women in the First World War. An international conference was organized on the gender issue in South East Europe.50

The new approach to gender history is emblematic of two important changes in Serbian historiography. The first aspect is the boom of interdiscipli-nary researches and the increased role of the international academic community in the setting of new methodological and thematic trends. A good illustration for both developments is an unusually fruitful co-operation between the Universities of Belgrade and Graz. The co-operation with the Department of Southeast Euro-pean History at the University of Graz, which began with a colloquium on histo-rical anthropology in 1996, gathering various historians and anthropologists from Serbia, Austria, Greece and Holland, was very productive. The result was an aca-demic volume.51 The next important joint project was the conference on child-hood in the Balkans, held in Vienna in 2000. The result of this conference was another academic volume52. The result of this Vienna conference was also the starting point of another project, ’History and History Teaching in Southeast

48 M. Isi%: Selajštvo u Srbiji 1918–1925. Belgrade: Institut za noviju istoriju Srbije 1995;

ibid.: Socijalna i agrarna struktura Srbije u Kraljevini Jugoslaviji, Belgrade: INIS 1999, ibid.: Seljaštvo u Srbiji 1918–1941, vol. 1. Belgrade 2000; M. Pavlovi%: Srpsko selo 1945–1952. Otkup. Belgrade: Institut za savremenu istoriju 1997; V. Gudac-Dodi%: „Razvitak i ekonomske karakteristike selja'kih radnih zadruga u Jugoslaviji 1945–1952", Tokovi 3(4), 1997, 47–71.

49 Aleksandra Vuleti%: Porodica u Srbiji sredinom 19. veka, Beograd. Istorijski institut SANU, Službeni glasnik 2002.

50 Neda Božinovi%: Žensko pitanje u Srbiji u 19. i 20. veku. Belgrade: Devedeset'etvrta 1996; Latinka Perovi%, ed.: Srbija u modernizacijskim procesima 19. i 20. veka, vol. 2, Položaj žene kao merilo modernizacije. Belgrade: Institut za noviju istoriju Srbije 1998; Božica Mladenovi%: Žene u Topli�kom ustanku 1917. godine. Beograd 1996. Gender Relations in South East Europe. Belgrade, Graz: Udruženje za društvenu istoriju, Abteilung Südosteuropäische Geschichte 2002.

51 Miroslav Jovanovi%, Karl Kaser, Slobodan Naumovi%, eds.: Between the Archives and the Field: A Dialogue on historical anthropology of the Balkans. Belgrade, Graz: Udruženje za društvenu istoriju 1999.

52 Miroslav Jovanovi%, Slobodan Naumovi%, eds.: Childhood in South East Europe: Historical Perspectives on Growing Up in the 19th and 20th Century. Belgrade, Graz: Udruženje za društvenu istoriju, Abteilung Südosteuropäische Geschichte 2001.


Europe. Creating Additional Materials for Teaching in Southeast European Hi-story' which was run by a Serbian, a Bulgarian and an Austrian scholarly institu-tion.53 The volume emerged from the gender issue conference has been already mentioned above.

As for methodology, we have already seen that interdisciplinarity has been fostered, and, in addition, a comparative regional perspective has been favo-red. However, it seems that a comparison is limited to the lining up of particular country cases side by side. Though some comparative projects dealing with re-cent history were quite remarkable.54

Two other favored topics of international funding were (selected) minori-ties and the mental mapping of the region (stereotypes, self-representation, mu-tual perception of neighbors, Europe, West, etc). The best researched minorities in this period were Jews and Germans. Nebojša Popovi% published a book on the inter-war Jewish community in Serbia. Milan Ristovi% described escape attempts by Jews during the Second World War. Milan Koljanin has written a book about the camp for Jews, Sajmište in Belgrade, and now is about to finish a book on the Holocaust in Serbia.55 The other ’forgotten’ minority, that had been ’eradicated’ from historical memory until the 1990s, was the German one. Zoran Janjetovi% rediscovered not only the life, social and political institutions of this minority, but, even more significantly, reconstructed their tragedy at the end of the Second World War. Branko Bešlin has researched the German press in Vojvodina up to the year 1941.56 The new interest in the Jewish minority probably reflects a gene-ral trend in European historiography of the period. As for the German minority, the interest of the German academic community, combined with adequate fun-ding, have facilitated this research. Not surprisingly, the most numerous transna-tional minority of the region, the Roma, have had no such international support, and accordingly did not receive much scholarly attention. The mental mapping is most thoroughly researched through textbook studies (see above, esp. footnote 39). Besides these studies, several authors researched the perception of the self and of the other in the region.57 Oddly enough, the most beloved topic of interna-tional sponsors, the history and genesis of Serbian nationalism, was elaborated at many international conferences and workshops, and partially in studies mentioned above, but as for serious syntheses on the issue, they were written abroad and not

53 Department of Southeast European History at the University of Graz, Association for

Social History (Belgrade) and South-west University ’Neofit Rilski’ of Blagoevgrad. 54 For example, E. Oberlaender, H, Sundhausen, H. Lamber (eds),Autoritaere Regime in

Ostmittel-und Suedosteuropa 1919–1944, Paderborn-Muenchen-Wien-Zuerich: Ferdinand Schoe-ningh Verlag, 2001.

55 N. Popovi%: Jevreji u Srbiji 1918–1941. Belgrade: ISI 1997; M. Ristovi%: U potrazi za uto�ištem. Belgrade: Službeni list SRJ 1998; M. Koljanin, Nema�ki logor na Beogradskom sajmištu 1941–1944,Beograd: ISI, 1992.

56 Z. Janjetovi%: Between Hitler and Tito. Belgrade: Private author’s edition 2000; B. Bešlin: Vesnik tragedije. Nema�ka štampa u Vojvodini 1933–1941. Novi Sad, Sremski Karlovci 2001.

57 O. Milosavljevi%: U tradiciji nacionalizma--ili stereotipi srpskih intelektualaca XX veka o „nama“ i „drugima. Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava, 2002; M. Ristovi%, Black Peter and Balkan Brigands. The Balkans and Serbia in German Satirical Journals 1903–1918, Belgrade: UDI, 2003; P. J Markovi%: Ethnic Stereotypes: ubiquitous, local, or migrating phenomena? -The Serbian-Albanian Case, (Bonn: Michael Zikic Stiftung, 2003) (second edition 2004).


by domestic Serbian historians. Besides these new fields, some ’traditional’ topics were reinterpreted in a new way, especially where Cold War history is concerned.58

In spite of the new themes and methodological approaches, one can hardly speak of real methodological-theoretical ’schools’. As we have seen before, even in the time of the official Marxist ideology, there was not much of Marxist methodology in the writing of history. Furthermore, there were no real ’schools’ in Serbian historiography. However, something close to a methodological-theoretical school has been established by Andrej Mitrovi%. Mitrovi% has systematically gathe-red his post-graduate and PhD students, who eventually formed The Association for Social History, mentioned above. In addition, he systematically sent his youn-ger colleagues abroad. Almost all younger researchers of recent history who have established some international academic contacts during 1990s were his pupils.

Actually, it was on methodological and theoretical innovations that inter-national funding had the most profound impact. As we have seen, the publishing of almost all important foreign books was enabled through foreign donations. We have also mentioned the importance of foreign fellowships and grants. Therefore, most of the new thematic and methodological approaches emerged as a ’respon-se’ to the ’demand’ of the new ’buyers’ at the historical ’market’ in Serbia. These ’buyers’ were a heterogeneous cluster of NGOs (supported mostly by Soros insti-tutions) and Western governments. Some of these approaches reflected general European and regional trends (nationalism, gender, minorities, everyday life, common history of socialism). There were some local preferences of the interna-tional donors: Serbian nationalism, interethnic relations in the region, etc. The better results came out of long-term projects and grants. For such longe durée projects were accomplished as monographs. However, most of the international money was spent on conferences and workshops. Many of these gatherings have never produced a book, or any other lasting result. Nevertheless, many books ha-ve been published due to international support. Such books concerned with recent history tend to be politically critical of Serbia’s regime in 1990s, and of Serbian and others nationalism. As for methodology and theory, there are no recognizable ’schools’ of recent historiography among internationally-funded Serbian historians. They responded individually to the international market demand. Hence, it may be worthwhile to consider the background of ’innovators’ in Serbian historiography.

What profile of historians preferred new methodological and thematic trends? What profile remained stuck to the traditional methods and themes? It se-ems that one among other factors was knowledge of foreign languages. This know-ledge resulted from generation and social class the individual belonged to (younger people, middle-class origin). However, one should not overestimate generation as the crucial factor. The most elegant syntheses of Serbian history were written by veterans (though primarily for foreign readers).59 There were three syntheses

58 D. Bogeti%, Jugoslavija i Zapad. Jugoslovensko približivanje Zapadu 1952–1955,

Beograd: Službeni list SR Jugoslavije, 2000; also several studies by Ljubodrag Dimi% in Tokovi istorije and Istorijski glasnik.

59 S. #irkovi%, The Serbs, London: Blackwell, 2004; St. Pavlowitch, Serbia: The History behind the Name, London: C. Hurst&Co,2002.Of course, Stevan K. Pavlowitch belongs to British historiography.


written by younger or middle-aged authors. One of them, with the pretentious ti-tle A New History of the Serbian People, intended to offer a revisited history of Serbs, is a rather traditionally-written book.60 Two smaller syntheses written by Ljubodrag Dimi% and $edomir Anti% had the ambition of giving a very summari-zed view of Serbian history since 1804 (Anti%) and during the 20th century (Di-mi%).61 By the same token, in spite of the romantic view of brave, new, alternati-ve historians confronted with established traditional historians,62 it seems that the acceptance of new internationally-favored methodological and thematic trends was a rather comfortable path, chosen by almost everyone who was in a position to participate in international academic life. It seems that it was sometimes easier to attend international workshops and conferences than to struggle with less ele-gant works (textbooks, comprehensive syntheses). Being ’innovative’ or ’traditi-onal’, Serbian historians failed to produce any encyclopedia-style books. The only such attempt was made in 2004 in the form of a chronology.63

’Politics of Memory’ In the time of Yugoslavia, official ’politics of memory’ was constructed

around the Partisan war, aimed at fostering a common identity among the Yugo-slav population and justifying communist rule.64 The main square in every place was obliged to contain some WWII monument (local hero, or at least a fountain with the name of killed Partisans). Every schoolroom and office had photos of Tito. Most important holidays were on revolutionary dates.

In the time of Miloševi%, the regime did not officially break with the Communist traditions, which had some absurd effects: for example, 29 Novem-ber remained a state holiday in Serbia, a date when federal Yugoslavia in 1943 and Republic of Serbia in 1945 were proclaimed. The absurdity of the holiday lay in the fact that the Miloševi% regime was strongly against the constitutional and border arrangements introduced by these assemblies in 1943 and 1945 (so called ’AVNOJ’ solutions, after the bodies summoned by Communists in 1943 and 1945). The principal rationale for the wars in Serbian public opinion was the ’correction’ of the AVNOJ principles. Truly, a Day of Statehood was introduced, celebrating the creation of the temporary FR Yugoslavia in 1992, but the media always mocked this with the fact that people in the streets were never sure what they were celebrating on that day. 65 After the changes in 2000, actually around

60 D. Batakovi, M. Proti%, N. Samardži%, Nova istorija srpskog naroda, Beograd, Lausanne: Naš dom (L’Age d’Homme) 2000.

61 Lj. Dimi%, Srbi i Jugoslavija (Serbs and Yugoslavia), Beograd: Stubovi kulture, 1998; $. Anti%, Kratka istorija Srbije (A Short Histroy of Serbia), Beograd 2004.

62 Such an attitude is expressed in Lj. Trgov'evi%, op. cit. 63 Lj. Dimi%, B. Prpa (et. al.), Moderna srpska država 1804–2004: Hronologija (A

Modern Serbian State: A Chronology), Belgrade: Istorijski arhiv Beograda, 2004. 64 J. Dragovi%-Soso,100; W. Hopeken, „War, Memory and education in a Fragmented

Society: The Case of Yugoslavia,„ East European Politics and Societes, XIII/1, 1999, 197. 65 Incidentally, I have writen several newspapers articles on the holidays: „Dan nepostoje%e

Republike“ (The Day of a nonexistent Republic), Blic, 26 November 1997, p. 2; „Dve tradicije za dan Beograda“, (Two traditions for the Celebration Day of Belgrade), Blic, 9 January 1998, p. 2.


the 200th Anniversary of the First Serbian Uprising of 1804, February the 15th was chosen as a major state holiday, which was a very convenient day for two re-asons: it was the day when the First Serbian Uprising (against Ottoman rule) be-gan, and the day when the first democratic Constitution in Serbia was proclaimed in 1835. Likewise, local holidays were changed. In Belgrade, for example, Octo-ber 20th, the Day of Liberation in WWII, was replaced in 2003 by April 16–17th, the days of remembrance of two events: the first mention of the name ’Belgrade’ in 878, and the day when the Turks officially abandoned the Belgrade Fortress in 1867. All the other cities mostly celebrated as city holidays the September-Octo-ber days of 1944, for the same reason. The most interesting changes occurred in Novi Sad, the capital of the northern province of Vojvodina. The first post-Com-munist city administration proclaimed three city holidays: October 23 (1944), Fe-bruary 1, a day when, in 1748, the Austrian empress granted privileged status to the city, and November 9th, the day when Serbian troops entered in the city in 1918. Then, in 2005, nationalist parties, the winners of the local elections, laun-ched a campaign for November 9th as the only city holiday.

The biggest sign of symbolic reversal is a law, proclaimed in the Fall of 2004, which proclaimed Chetnik veterans as equal to Partisan ones, and simulta-neously demanded the same social and material benefits for them. As one might expect, authorities at different levels made these decisions without too much con-sultation with professional historians. In spite of the noise concerning that law, no-body has received this benefits up to the 2007, due to the procedural obstacles.

Nonetheless, the formation of social memory and historical consciousness cannot be attributed exclusively to professional historians and politicians. During the 1990s in Serbia emerged a jungle of electronic media. Only in Belgrade, 9–15 TV channels have operated during the last fifteen years (9 of them throughout the entire period). Local TV stations could be counted in hundreds. All these enterpri-ses preferred cheap studio programs, ’round tables’ and ’panel discussions’. Ser-bian media space has become an Andy Warhol-style utopia (everybody could be a celebrity for a few minutes). Probably all academic historians of Serbia engaged in recent history research have appeared for a while in some broadcast. Not to men-tion wannabe historians, ‘witnesses’ who had suddenly reinterpreted their memori-es, etc. Oddly enough, the only non-contemporary pseudo-historians who attracted broader attention were ’autochtonists’ (those who claimed that Serbs are much ol-der than ’official’ historiography has accepted). Electronic media made its own se-lection of historical ’experts’. Good orators who could express historical problems simply in no more than few minutes became audience favorites. Pro-regime histori-ans, mostly older or middle-aged people, did not gain the same public support as a few younger historians, who performed more suitably for the TV media (attractive way of speech, simplified phraseology, often an Anti-Communist one). Among them, M. St. Proti% has made the most impressive political career. If the historical images constructed by electronic media were very simplified, neither did the other popular in-formation source, newspapers, offer a very sophisticated picture of the past.

Another, probably most influential source of historical consciousness is literature. It is not a peculiar trait of Serbia or ex-Yugoslavia. A prominent


French historian, Marc Ferro, at one of the last international lectures in Belgrade, before the curtain of isolation and wars was lowered, explained a similar pheno-menon, citing his own example. He said that he knew a lot about three musketeers from the Dumas novel, and not that much about historical Richelieu. Anyway, the impact of literature, especially of historical novels upon the formation of historical consciousness in Serbia, was enormous. With the disintegration of the Communist historical narrative during the 1970s, and especially during the 1980s, people star-ted to search for a new master narrative of national history. The Second World War was not any more an unquestionable source of national pride. The First World War gradually became a core period for a post-Communist Serb national identity. First of all, the period is modern enough to identify with. Second, the achievements of the Serbian army and state in this war were truly amazing. Third, it is experienced as ’unspoiled’ by the civil war, ’discord’ and other defects that characterize the la-ter periods (especially WWII). Books of all kinds dealing with WWI were extre-mely popular throughout the 1980s, even though academic histories were publis-hed in as many as 5000 copies (for example, a book from the most distinguished authority for the topic, Andrej Mitrovi%).66 No book approached Dobrica #osi%’s novel Time of Death, published in four volumes from 1972 to the early 1980s. „Nobody weaves as masterfully as he did the themes of Serbia’s greatness and hu-bris, its wartime martyrdom and naive belief in ’brotherly' South Slav nations, its constant struggle of ’liberation and unification’ and its misplaced investment into the common Yugoslav state.“67 This book sold almost half a million copies, beco-ming the main source of information about the First World War. However, the cri-tique of the Yugoslav project in #osi%’s novel was a rather tacit and implicit one; the novels Nož (The Knife) by Vuk Draškovi% (1982) and Knjiga o Milutinu (The book about Milutin) (1985) were much more direct. The latter offered a clear and simple answer to the question of Yugoslavia’s desirability, adapted for less educa-ted readership, and sold more than 180,000 copies in a single year. The former bo-ok Nož (The Knife) exposed a wartime trauma, describing the killing of a Serbian family in Hercegovina by its Moslem neighbors, on Christmas Eve 1942. The de-scription is full of horrible details that could have aroused anti-Moslem resentment. Therefore, this book has left lasting bitter emotions in the Serbian audience, espe-cially among Bosnian Serbs. Apart from these books concerning the national que-stion, also very influential were the books on Communist repression, Tren 2 (The Instant 2) (1982) by Antonije Isakovi%, and O�evi i oci (Fathers and Forefathers) by Slobodan Seleni% (1985), that described different forms of Communist repression, and again Dobrica #osi% with the new trilogy Vreme zla-Time of Evil (1985–1990) on the purges within Comintern and the Yugoslav Communist party.68

During the 1990s the sale of fiction books fell sharply, just as was the ca-se with historiography. When purchasing power gradually recovered, in the late

66 A. Mitrovi%, Srbija u Prvom svetskom ratu (Serbia in the First World War), Belgrade: Srpska književna zadruga,1984.

67 Soso, ‚Saviours of the Nation’-Serbia’s Intellectual Opposition and the Revival of Nationalism, 89.

68 Soso, ‚Saviours of the Nation’, 81–83, 96–99; For data about the book sales see D. Žuni%, Nacionalizam i književnost. Srpska knjževnost 1985–1995, Niš, 2002.


1990s and particularly after 2000, historical novels reappeared, in a rather diffe-rent form. #osi% accomplished his history saga with the novel Vreme vlasti I (Ti-me of Power I), published for the first time in 1996 in 12,000 copies, than in 2004 together with newspapers in 30,000 copies.69 The topic of the novel was the Communist rise to power and the repression of ideological enemies. The other very influential historical novel dealing with recent history in the 1990s was Ubi-stvo s predumišljajem (Premeditated Murder) by Slobodan Seleni%. In this novel the Second World War overlaps the war in Croatia during the 1990s through the love stories of a grandmother and her granddaughter. 70 The film made from this novel probably added to its popularity.

Of course, there were other historical novels. But their perspective has changed. The most influential among them depicted a more remote past (Opsada crkve svetog Spasa by Goran Petrovi%, Sudbina i komentari by Radivoj Petko-vi%). A change in readers’ interest is signified by female historical novels, especi-ally those written by Ljiljana Habjanovi%-"urovi%, rather sentimental low-brow literature, but with an ever-growing body of readers. Oddly enough, this male-fe-male shift in literature coincided with the changes of topics in historiography (see above).

Another important source of historical consciousness, textbooks attracted huge international academic attention, as mentioned above. Such an authoritative international body as UNESCO organized a conference in 1999 with hundreds of participants. Some other international organizations funded textbook research as well. 71 In 2000 alone, seven workshops were organized in an attempt to analyze the treatment of controversial issues in history textbooks of respective countries of the region.72 In 2001 a new cycle of seven workshops was organized as teacher training for history teachers and university professors from all over the region. We hope that such an effort will increase tolerance all over the region. As for the past, the main puzzle remains: to what degree have textbooks formed historical consciousness? In spite of a general opinion that textbooks disseminated nationa-list prejudices, some dissonant voices have stated that, even in formative periods of states and nations, textbooks did not play such a role.73 It seems that during the

69 Data acqured by Manojlo Vukoti%, chief editor of the Novosti newspaper. 70 S. Seleni%, Ubistvo s predumišljajem, Beograd: Prosveta 1993; English edition

Premeditated Murder, London: The Harvil Press, 1996. 71 Newsletter -UNESCO Textbook Research Network, No. 9, 2000. Center for Democracy

and Reconciliation in Southeastern Europe (CDRSEE) from Thessaloniki has organized many conferences. PHARE, TACIS and Open Society Bulgaria supported a project The Image of the Other. Analysis of the high-school textbooks in History from the Balkan countries, Sofia: Balkan College Foundation,1998.

72 Topics were as follows: Hungarian legacy in Southeastern Europe, Cyprus Question, Macedonian Question, Albanian Question, Byzantine and Ottoman traditons in the Balkans, former Yugoslavia, religious education.

73 M. Bjelajac,Uloga udžbenika u epohama nacionalne integracije kod Srba u 19. i po�etkom 20.veka (The role of textbooks in times of Serbian national integration in the 19th and at the beginning of the 20th century), Godišnjak za društvenu istoriju, 3, (1998), 124–132; M. Petrovi%,„The notions about territorial Spread of the Serbs and their relations with other South Slavs in the Serbian textbooks throughot 19th century“ Collection of Essays of the Belgrade Open School 1998/1999, Vol.2, Beograd: 2000, 71–84.


19th century, the state in Serbia was far more concerned with the dilemma of mo-re Latin or more Physics than with the history curriculum. As for the role of tex-tbooks in the ’preparations’ for the wars of 1990s, the whole approach is a bit ab-surd. For ex-Yugoslav textbooks were absolutely nationalism-free, especially when the Serbs and Croats were concerned (the smaller nations had elbow-room for more accented national feelings). Especially in Bosnia and Herzegovina, the Communist regime brutally suppressed any trace of nationalism (see sentences for Izetbegovi% and Šešelj). The nationalist warlords of 1990s certainly did not learn their national myths from the official school curriculum. During the 1990s Serbia remained among the few states in Europe where a single company had a monopoly on textbook printing. Oddly enough, the most sensitive textbook, the one that covered the 20th century, was not allocated to some politically or profes-sionally important historians. On the contrary, the final history textbook for se-condary education (in some schools the third year of secondary school, in the ot-hers the fourth) was written by a retired provincial university professor, a retired researcher from the Institute for Contemporary History and a retired teacher.74 None of them had any important academic or political position, neither before, nor after 1989. Their textbook has been regularly republished during the 1990s. Were these half-anonymous people somehow instrumentalized by the regime? It seems unlikely.

The first non-Communist revision of the textbooks occurred after the fall of Miloševi%. In spite of the fact that the public opinion became open for new textbooks, in spite for the alleged demand for the new ' non-ideological’ textbo-oks, first secondary school textbook covering recent history appeared in 2002. The only offered textbook was written by group of middle-aged and younger hi-storians from the Institute for Contemporary History. One of the authors was al-ready known as one of the principal ’revisionists’ (Kosta Nikoli%) due to his bo-oks about Chetniks, criticized as a rehabilitation of the royalist resistance move-ment. The new textbook provoked a bitter public dispute.75 It has been criticized as nationalist and ideologically biased. However, nobody has written an alternati-ve textbook. None of the participants in numerous international textbook projects (including one of the authors of this article) tackled the ’boring’ and relatively poorly paid job of textbook writing. Kosta Nikoli% wrote the other textbook for the final grade of elementary school in 2005. Still, nobody has offered an alterna-tive. Alternative textbook writing, concerning methodology and new themes, ap-peared in some auxiliary teaching materials. The most outstanding among them was Childhood in the Past, additional teaching material published first in English (2000), then in Serbian (2001), and later in all Balkan languages.76

74 N. Ga%eša, D. Živkovi%, Lj Radovi%, Istorija za III razred prirodno-

matemati�kog i IV razred društvenog smera, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1992.

75 K. Nikoli%, N. Žuti%, M. Pavlovi%, Z. Špadijer, Istorija, 3–4, Beograd : Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 2002. A discussion went on for months, especially in newspaper Danas and weekly Vreme (bot got reputation as non-nationalist during 1990’s).

76 M. Ristovi%, D Stojanovi%, Childhood in the Past. 19th and 20th century, Belgrade: UDI (Association for the Social History) 2000; Serbian edition 2001.


Finally, visual arts are a powerful transmitter of historical images. The Communist regime of Yugoslavia invested a lot in films about revolution. An en-tirely specific genre emerged, which glorified the Partisan revolution by means of western film aesthetics (mostly western and action movies).77 This source of hi-storical perceptions is to some degree linked to literature. For example, two histo-rical films Premeditated Murder (1995) and The Knife (1999), that offered a dif-ferent picture of the recent past, were filmed novels. However, these few at-tempts could not match the huge production of the Communist times. Hence, the visual imagination of, say, WWII remained under the influence of the previous ideology, even when the alleged ’anti-Communists’ are concerned. For example, the Chetnik admirers during 1990s modeled their appearance not in accordance with real historical Chetniks, but after somewhat the caricatured Chetnik image in films from the Communist times.

Predrag J. Markovi%, Nataša Mili%evi%

SRPSKA ISTORIOGRAFIJA U VREME TRANZICIJE: BORBA ZA LEGITIMITET

Rezime Rad se bavi istorijom istoriografije sa posebnim aspektom na odnos jav-

nosti prema istoriografiji i istori'arima, kao i uticajem istori'ara na stvaranje po-liti'ke i društvene klime. Drugi aspekt obra+en u ovom radu je analiza specifi'-nog „tržišta“ koje je konzumiralo istoriografsku „produkciju“. Nasuprot 'esto po-navljanim stavovima, ne može se tvrditi da su istori'ari presudno uticali na poli-ti'ki razvoj zemlje, 'ak ni devedesetih godina. Za razliku od Hrvatske, Ma+arske i nekih drugih zemalja u tranziciji, istori'ari u Srbiji nisu imali visoke državni'ke pozicije. Tiraži istoriografskih knjiga su bili desetinama, pa i stotinama puta ma-nji nego u prethodnom periodu. Knjige o istoriji su se devedesetih godina razdvo-jile na dve grupe. Akademska istoriografija je prošla kroz period velike metodo-loške i tematske obnove. Me+utim, istoriografska i paraistoriografska produkcija je igrala sv e ve%u ulogu u formiranju istorijske svesti. Verovatno su još ve%u ulogu igrali štampa i elektronski mediji, koji su favorizovali uproš%enu i bomba-sti'nu sliku prošlosti. Rad dovodi u pitanje ulogu udžbenika u formiranju istorij-ske svesti. Na kraju rada, analiziraju se promene u „politici se%anja“, obeležava-nju spomenika i praznika, kao i u istorijskoj slici u kinematografiji.

77 R. Muniti%, Živjet �e ovaj narod. Jugoslovenski film o revoluciji (ThisPeople is to Llive.Yugoslav Films on Revolution), Zagreb: 1974; P. Volk, Dvadeseti vek srpskog filma (20th Century of the Serbian Film),Beograd: 2001.

IZVORI MOM$ILO PAVLOVI#, nau'ni savetnik Institut za savremenu istoriju 94(497.11)"1944"(093) Beograd, Trg Nikole Paši%a 11 355.48(497.11)"1944"(093)

O�EVIDAC GRA�ANSKOG RATA U SRBIJI

Elsfort Kramer, poru�nik, �lan Ameri�ke misije „Rendžer“ u Srbiji pod pukovnikom Mekdauelom

Amerika je, za razliku od Velike Britanije, u toku rata imala znatno manji

broj misija, odnosno oficira-obaveštajaca na prostoru Jugoslavije, posebno kod dva pokreta otpora. Pri pokretu Draže Mihailovi�a Amerikanci su imali dve veli-ke misije; prvu koju je predvodio pukovnik Albert Sajc i drugu �iji je šef bio pu-kovnik Robert Mekdauel (Macdauel). U drugoj misiji, koja je imala dodatni za-datak da spasava ameri�ke pilote oborene iznad Srbije, Rumunije i Bugarske koji su u�estvovali u bombarderskim misijama, nalazio se i poru�nik Elsfort Kramer. Pored šefova misija koji su ostavili dragocene izveštaje o stanju u Srbiji, o parti-zanskom pokretu na �elu sa Josipom Brozom Titom i �etni�kom pokretu koji je predvodio Draža Mihailovi�, interesantni su i izveštaji sa terena �lanova misija slati njihovim šefovima. Jedan od tih izveštaja poru�nika Kramera objavljujemo integralno.

Poru�nik Kramer je bio u štabu pukovnika Dragutina Keserovi�a, ko-mandanta Rasinsko-topli�ke grupe korpusa i krajem rata kretao se na prostoru centralne Srbije. Bio je o�evidac i u�esnik borbi za oslobo�enje Kruševca 14. ok-tobra 1944; pregovarao je i sa Rusima koji su nadirali i sa Nemcima, koji su se povla�ili, sa kojima je pokušavao da dogovori predaju. U Kruševac je ušao kao oslobodilac zajedno sa Keserovi�em, govorio je okupljenim Kruševljanima sa jednog balkona i bio svedok sovjetske i partizanske taktike da razoružaju �etnike i uhapse Keserovi�a koji im je na prevaru umakao.

Na vest da je Crvena armija prešla Veliku Moravu, 13. oktobra 1944. Kramer je u pismu sovjetskom komandantu tražio sastanak. Sovjetski komandant mu je, navodno, obe�ao da �e �etnike tretirati kao saveznike, a da �e komandant u Kruševcu biti Keserovi�.

S druge strane, Kramer je pregovarao sa opkoljenim Nemcima, koji su odugovla�ili sa predajom i pokušavali proboj. Prisustvovao je njihovom razoruža-vanju i zarobljavanju, kao i zarobljavanju pripadnika Ruskog zaštitnog korpusa.

Zajedno sa pukovnikom Keserovi�em i jednim ruskim majorom ušao je u varoš, pra�en ruskim trupama.

Mom'ilo Pavlovi% Istorija 20. veka, 1/2007 168

Iako se u Srbiji nalazio po drugom zadatku – spasavanja ameri�kih pilo-ta oborenih iznad Srbije, Rumunije i Bugarske – bio je posmatra� gra�anskog rata u Srbiji izme�u partizana i �etnika, jednog pokreta u pobedni�kom nastupu pomognutog vojno od nastupaju�e Crvene armije i drugog, napuštenog od save-znika u agoniji i rasulu. Navodno je poslao dva pisma partizanskim komandanti-ma na prostoru Kruševca traže�i prekid gra�anskog rata, ali su partizani prvog kurira ubili, a drugog vratili s teškim telesnim povredama poru�ivši Krameru da odmah napusti Srbiju, jer „Amerikanci i Englezi nemaju u njoj nikakva posla“. I on je, kako piše, bio pod uticajem propagande o Titovim partizanima, sa kojima je bio u dodiru u Kairu i Bariju i na �ije ponašanje, izjave i doktrinu nije imao zamerke. Kad je došao u Srbiju, na terenu se uverio u suprotno. Napisao je: „Ako su ove bande stvarno pod Titovom komandom, onda mi je potpuno jasno zašto britanskim i ameri�kim oficirima za vezu nije bilo dozvoljeno da budu u pratnji partizanskih jedinica u nastupanju“. U svojim izveštajima u Bariju i Ka-zerti savezni�ki oficiri za vezu bili su prisiljeni da se služe informacijama dobije-nim iz druge ruke.

Posle sve�anosti u Kruševcu Keserovi� se izvukao, a Kramera su zarobili crvenoarmejci i sproveli u Sofiju. Odatle je posle nekoliko dana oslobo�en inter-vencijom svoje komande. U kasnijem periodu oglašavao se više puta, posebno u toku procesa protiv Draže Mihailovi�a 1946. godine.

Izveštaj poru�nika Kramera dragoceno je svedo�anstvo o stanju u Srbiji na kraju rata i nemilosrdnom gra�anskom ratu. Izvesna imena li�nosti i mesta u tekstu nisu precizna, jer Kramer nije dovoljno znao srpski jezik.

Prevod dokumenta uradio Velibor Buha, stipendista Ministarstva nauke.

*

Za: Roberta P. Džojsa Od: Prvog poru�nika E. R. Kramera Predmet: Komentari u vezi sa �injeni�kim hronološkim izveštajem iz

Jugoslavije 23. oktobar 1944. Situacija u Jugoslaviji nije tako konfuzna kao što izgleda, ako se želje i

težnje ljudi u svakom segmentu prikažu u nepoliti'kom i strogo nepristrasnom svetlu.

Srbima je jasno da je njihova predratna vlada bila daleko od idealne i da je uradila mnogo stvari na koje nisu ponosni. Ipak, sa demokratske ta'ke gledišta 'ini se najprakti'nijim da im se dozvoli da održe plebiscit tajnim glasanjem uz nadzor jedne savezni'ke komisije. Ovu želju sam 'uo od mnogih ljudi.

Komunizam ne žele u bilo kakvom obliku i zadržavaju strah od starog boljševi'kog terora, dok seljaci, koji su u ve%ini, misle da %e njihova imanja i po-sedi biti kolektivizovani i potom podeljeni onima koji nisu bili dovoljno ambicio-zni da steknu neku svojinu. Ovaj strah je rezultat stalnih govora srpskih vo+a i

O�evidac gra�anskog rata u Srbiji 169

plod nema'ke propagande. Video sam nekoliko nema'kih letaka i brošura sa ilu-stracijama koje pokazuju kako je seljacima dozvoljeno da zadrže svoje posede. Jedan nema'ki oficir mi je nedavno rekao da nije mogao da razume stav Srba, budu%i da su Nemci bili tako lonient (korektni) prema njima.

Srbi žele da im se kralj vrati, ali ho%e i demokratski oblik vladavine sa pravom na veto na svaki zakon koji bi on pokušao da progura suprotno želji jav-nog mnjenja. Oni žele nacionalisti'ku državu Srbiju u Balkanskoj federaciji.

Posle boravka u Srbiji, sklon sam da imam razumevanja za manjak pot-punog otpora Srba prema nema'kim okupatorima iz slede%ih razloga:

1. Geografski teren ne dozvoljava delotvorno gerilsko ratovanje; brda su dostupna tenkovima i svako mesto za skrivanje nalazi se na meti artiljerijske va-tre sa bilo koje ta'ke na putu.

2. $etnici su imali samo polovinu oružja dovoljnog za ljudstvo kojim su raspolagali, a i ono je bilo od svih vrsta i kalibara. Apsolutno nikakva obuka nije postojala.

3. Nema'ka odmazda prema stanovništvu 1941. godine bila je tako suro-va da nije bilo svrsishodno pružati oružani otpor bez stvarne i fizi'ke pomo%i sa-veznika.

4. Dok je pri 'etnicima bila Savezni'ka misija, postojala su obe%anja o pomo%i i snabdevanju, ali ništa nije stiglo u dovoljnoj koli'ini da bi se moglo odoleti jednom napadu.

5. Lako je optuživati ljude da su kolaboracionisti, kada je vaša porodica na bezbednom i kada nije izložena teroru. Srbi mrze Nemce, ali nisu mogli da otvoreno pokažu svoj prezir.

6. Srbi su planinama i neprijateljem bili potpuno odse'eni od bilo kakve savezni'ke pomo%i osim iz vazduha. Mogli su da udare na Nemce na mnogim lo-kacijama, ali Švabe bi im uzvratile tenkovima i oklopnim kolima.

7. Jedan nema'ki oficir mi je rekao da se oni ne plaše „ljudi iz šume“, misle%i na partizane i 'etnike, budu%i da su njegovi ljudi kontrolisali glavne ko-munikacije i kada bi im zatrebala hrana bio bi upu%en ultimatum i konvoj bi je sakupio.

Srbin je zadržao versku mržnju prema katolicima i muslimanima, ali ne gaji u velikoj meri antisemitizam. Srbi žele da oni, i niko drugi, vladaju svojom zemljom.

Teško mi je da poverujem da su partizani, koje sam video da se bore pro-tiv 'etnika, bili pod Titovom komandom, a zbog zverstava i akata terora koji su po'injeni.

Kada sam bio sa partizanima u Kairu i Bariju, 'inilo se da se njihovim doktrinama i deklaracijama ne mogu staviti nikakve primedbe. Ako su ove bande bile pod Titom, jasno mi je zašto britanskim i ameri'kim oficirima za vezu nije bilo dozvoljeno da održavaju kontakt sa isturenim partizanskim grupama, pa su u svojim izveštajima morali da se uzdaju u informacije iz druge ruke.

Ve%ina zarobljenih partizana koje sam video bili su muslimani iz Crne Gore i nikada nisu bili u borbi protiv Nemaca, što me navodi da verujem da je u Srbiji na sceni samo politi'ki rat.


U kratkom periodu od 'etiri dana tokom kojih sam bio pod ruskim nad-zorom, svi 'etnici koje sam video bili su razoružani, što nije bio slu'aj sa Nedi%e-vim trupama i partizanima.

Rusi na svojoj teritoriji definitivno ne podnose nijedne posmatra'e, ali mogu da kažem da su mla+i oficiri i vojnici ljubazniji prema Amerikancima nego oni stariji i sa višim 'inom, koji još uvek neguju stare ideale.

U slu'aju da Rusi u Srbiji budu sledili istu politiku koju sprovode u Bu-garskoj, naime prenos vlasti na komuniste, mislim da %e kupanje u krvi tek da usledi. $inilo se da ima malo srpskih komunista. Možda zbog toga što bi to bilo suviše štetno, ali najverovatnije zbog 'injenice da je ve%ina ljudi imala sopstvenu zemlju ili neki oblik svojine.

Rezime Iskreno verujem da %e Srbija, ako bude sproveden obavezan školski i

obrazovni program, mo%i da se sredi. Bilo bi potrebno da ovaj plan bude pod su-pervizijom savezni'ke komisije, pošto mnogi sadašnji 'etni'ki oficiri i vo+e ne žele previše obrazovanja u svojoj zemlji veruju%i da to ide na ruku komunizmu. To je rezultat 'injenice da studenti koji su završili fakultet ili srednju školu to-kom okupacije ne mogu da se adaptiraju na agrarnu zemlju, pa završavaju u radi-kalizmu ove ili one vrste.

Na kraju, hteo bih da dodam da moje poreklo nije slovensko, niti imam politi'ke ili komercijalne ambicije u vezi sa posleratnim Balkanom. Ipak, poha-+ao sam Britansku vojnopoliti'ku školu na Bliskom istoku, gde se, u specijalnom odeljenju 'iji sam student bio, podu'avalo svim fazama subverzivne aktivnosti, istorije, jezika i sl. Pre toga, proveo sam deset meseci u Turskoj rade%i na infor-macijama o Balkanu.

Osnova navedenih mišljenja može se na%i u mom 'injeni'kom i hrono-loškom izveštaju upu%enom OSS-u.1

E. R. Kramer prvi poru'nik AUS (svojeru'no)

1 OSS – Ofise Strategic Service.


�INJENI�KI I HRONOLOŠKI IZVEŠTAJ (sastavio poru�nik Kramer, �lan Ameri�ke misije u Srbiji pod pukovnikom

Mekdauelom) 22. oktobar 1944.

4–9. SEPTEMBAR U no%i 4. septembra, sleteo sam u Pranju2 na Ravnoj Gori, gde se ve% na-

lazio pukovnik Mekdauel i gde su bile oformljene sletna staza, baza za evakuaci-ju avijati'ara i bolnica. U blizini je bio glavni štab generala Mihailovi%a.

Posle 'etiri dana aklimatizacije i predstavljanja razli'itim 'etni'kim ofi-cirima, pukovnik Mekdauel mi je naredio da produžim u dolinu Zapadne Morave blizu Kruševca.

9–13. SEPTEMBAR Napustili smo Pranju 9. septembra u 6,30 'asova na konjima, ali su nas u

11 'asova napali partizani i nekoliko puta smo morali da koristimo zaobilaznice zbog nema'kih konvoja koji su bili u prolazu.

Bilo nas je sedmorica. Petorica u pratnji, potpukovnik Milan Piliti%, bivši pilot u jugoslovenskoj armiji (pre rata) i ja. Posle nekoliko tesnih izvla'enja, sti-gli smo u štab generala3 Keserovi%a u dolini Morave u blizini Kruševca, u malo mesto koji se zove Bela Voda.

14–16. SEPTEMBAR Partizanske aktivnosti u ovom periodu nisu bile naro'ito intenzivne. Dva

dana pre mog dolaska, 'etnici su proglasili opštu mobilizaciju pa me je Keserovi% zamolio da sa njim krenem u inspekciju ovih rezervista i, naravno, prisustvovali smo držanju mnogobrojnih govora i sl. Ja sam slobodno razgovarao sa mnogim Srbima – doktorima, u'iteljima, advokatima, studentima, seljacima i ostalima. Imao sam prevodioca, koji je govorio francuski, i sa mojim ograni'enim znanjem srpskog jezika mogao sam da razumem odgovore na pitanja koja sam postavljao.

1. Srbi nisu mogli da razumeju zašto su ih saveznici, konkretno Britanci, ostavili na cedilu pošto su bili prva zemlja koja je proglasila gerilski rat protiv Nemaca i kao rezultat toga bili su izloženi teškim represalijama. Britanci su im rekli da se organizuju i ostanu mirni, dok im ne bude nare+eno da se dignu na oružje. Bile su im obe%ane namirnice i podrška iz vazduha, ali nisu dobili ništa od toga. Savezni'ka misija je zatim povu'ena, a Tita i komuniste su podržali de-mokratski saveznici. Savezni'ki avioni su partizanima no%u bacali municiju, da ubijaju Srbe.

2. Srbi su mogli da razumeju savezni'ko bombardovanje vojnih ciljeva, ali zašto je civilno stanovništvo u Beogradu bilo izloženo teroru bombardovanja, posebno na Vaskrs i kraljev ro+endan. Tako+e, zašto je Zagreb samo jednom bombardovan.

2 Pranjani, selo blizu G. Milanovca. 3 Re' je o pukovniku.


3. Oni i dalje misle da je kralj Petar zato'enik Britanaca i zahtevaju nje-gov povratak u Srbiju.

4. Mrze Šubaši%a. 5. Žele plebiscit tajnim glasanjem. 6. U smrtnom su strahu od Rusa, jer misle da %e oni u slu'aju da okupira-

ju Srbiju zavesti isti teror kakav sada partizani sprovode ili %e vlast predati parti-zanima i dopustiti ogromnu plja'ku.

7. Žele da njihovom zemljom, dok ne bude omogu%eno formiranje vlade, upravlja savezni'ka komisija.

8. Na Ameriku gledaju kao na svoju poslednju nadu. 9. Slušali su BBC-jevo saopštenje o partizanskom osvajanju teritorije i

potom isklju'ili program, jer to nije bilo istina. To znam pošto sam bio na terito-riji navodno zauzetoj od partizana. Kao rezultat svega, Srbi su sumnjali u ve%inu BBC-jevih navoda.

Dana 16. septembra posetio sam selo Ri+evšticu gde sam video telo 56-go-dišnjeg Rajka Panteli%a, starešine sela, koga su partizani prethodne no%i mu'ili do smrti. Njegov palac i kažiprst su bili odse'eni i, pošto je neko vreme ostavljen da kr-vari, ustreljen je sa le+a dum-dum metkom koji mu je razneo stomak. Imam fotogra-fije ovog zverstva. Tako+e, poslao sam preko kurira izveštaj pukovniku Mekdauelu.

17. SEPTEMBAR Ujutro 17. septembra, partizani su krenuli u lagan napad na nekoliko 'et-

ni'kih sela - na 'etni'ko selo Rataj, 8 kilometara od Aleksandrovca gde nije bilo nema'kih trupa; nema'kih trupa zapravo nije bilo u celoj oblasti, izuzev u Kru-ševcu i Kraljevu. U me+uvremenu, pukovnik Keserovi% me je upitao u 'emu se ta'no sastoji moja misija i ja sam njemu i njegovim oficirima odgovorio da sam tu da bih evakuisao oborene savezni'ke avijati'are i prikupio informacije o aktiv-nostima nema'kih jedinica, kao i bilo koje druge dostupne informacije. Pitali su me da li %e saveznici mo%i da spre'e ovaj gra+anski rat i istakli da su oni želeli da koncentrišu svoje aktivnosti na Nemce, ali svaki put kada bi ih napali ili pripre-mili napad na njih, partizani bi im sko'ili na le+a. Preko kurira sam poslao poru-ku lokalnom partizanskom komandantu koji je napadao ovo selo, traže%i da se sretnemo, a sa idejom o prekidu lokalne borbe me+u Jugoslovenima, jer dok se ova borba nastavljala velike nema'ke kolone su prolazile dolinom Morave od Prizrena ka Kruševcu i dalje ka Nišu i Beogradu.

Partizanski komandant mi nije odgovorio, ali je poru'io kuriru da Ameri-kanci ne treba da se interesuju za gra+anski rat u Srbiji i da bi im bilo bolje da odu, te je uz to pretukao kurira. Tako+e je rekao da ne postoji nikakva Ameri'ka misija za evakuaciju u Srbiji. Ipak, pre nego što sam došao u Srbiju naši oficiru u SBS-u saopštili su mi da je Tito informisan o ovoj misiji i da je zahtevao imena svih oficira, da u slu'aju hvatanja ne bi bili povre+eni.

18. SEPTEMBAR U 6 sati ujutru partizani su prešli u jak kontranapad. Komandant 'etni'ke

brigade sa kojom sam bio, kapetan Gordi%, upitao me je da li da uzvrati ili da se


povu'e i ja sam mu odgovorio da nisam komandant njegovih trupa, tako da ne mogu da dam savet i da sam tu samo radi opservacije.

$etnici su imali oružje svih vrsta i kalibara. Mnogi ljudi su u borbu išli nenaoružani, 'ekali da neko bude pogo+en i onda uzimali njegovo oružje. $etni'-ki vojnik je retko imao više od 35 ili 40 metaka za svoju pušku. Ve%ina nije imala obu%u i svi su bili u selja'koj ode%i.

Jedini razlog zbog kojeg su se tako uporno borili bio je spre'avanje ko-munista da okupiraju njihova sela. $etnici nisu usvojili partizanski metod slanja ljudi u borbu daleko od njihovih ku%a; umesto toga oni su angažovani u odbrani svog kraja.

Tog dana smo se povukli u pravcu severa, nazad preko Morave ka Beloj Vodi. 19–23. SEPTEMBAR Po kuriru sam poslao izveštaj pukovniku Mekdauelu o svim informacija-

ma koje sam prikupio do tada. Izveštaj je datiran na 18. septembar. U podne se Keserovi%ev štab spakovao i našli smo se u pokretu, jer su partizani nastavili sa napadima. Povla'ili smo se dva dana.

Dana 22. septembra u malom selu 8 milja4 severno od Drenove video sam tela osmorice civila, koji su nožem bili mu'eni do smrti. Stariji 'ovek je no-žem bio ise'en po licu, a potom su im lobanje razbijene kundacima. Mla+i 'ovek koji je odbio da pristupi partizanima bio je strašno izboden po nare+enju parti-zanke, koja je to sve posmatrala. Fotografije ovih tela tako+e imam. Ovi ljudi su, nažalost, ubijeni dve no%i ranije, a ja nisam mogao da stignem tamo pre, pa su te-la po'ela da se raspadaju.

Od partizanskih zarobljenika sam tako+e saznao da su imali striktna na-re+enja da ubiju ili zarobe ameri'ke oficire me+u 'etnicima. Moje ubistvo su na-redili pukovnik Ljubo Vu'kovi% iz partizanske 2. proleterske divizije i potpukov-nik Buri% iz 4. proleterske brigade. Buri% je iz Crne Gore.

Po mom povratku u Belu Vodu, seljak u 'ijoj sam kolibi odseo rekao mi je da su, dva sata pošto sam napustio to mesto, u njegovu kolibu došli partizanski poru'nik, dve žene i devet vojnika, postavili stražu oko nje i pitali gde su ameri'-ki oficiri. On je 'ak znao ugao sobe u kome sam spavao.

Nikad nisam imao mnogo vremena za ispitivanje zarobljenih partizana, jer ako ne bih stigao do njih pola sata posle zarobljavanja bili bi likvidirani no-žem. Zarobljenici su ubijani na obe strane. Svi partizani, mrtvi ili ranjeni, odmah su lišavani 'izama, cipela i upotrebljive ode%e, ako su je imali.

Devedeset odsto zarobljenih partizana su bili muslimani iz Crne Gore, a nekoliko Srba me+u njima je tvrdilo da su bili prisiljeni na službu, ali su pobegli sa namerom da se prvom prilikom predaju. Neki od njih nisu pobijeni. Niko od zarobljenika koje sam ispitivao nikad se nije borio u nekoj bici protiv Nemaca. Video sam i neke srpske žene, koje su ... (ne'itak tekst).

Mi smo prakti'no sve vreme bili pod vatrom snajpera i uznemiravani od trojki (patrola). Nijedan partizan koga sam video živog ili mrtvog nije bio u uni-

4 Jedna milja – 1.609 metara.


formi. Nosili su selja'ku ode%u i 'ak nisu imali ni znak crvene zvezde. Obema stranama je bilo teško da jedna drugu identifikuju u borbi, pa bi 'etnici ponekad stavljali bele marame ili krpe oko leve ruke.

$etnici su pozvali poja'anja iz drugih oblasti i odbili partizane u Alek-sandrovac. U toku ove bitke 'etnicima je ponestalo municije i jednog jutra oko 5,30 'asova, na izlasku iz malog sela na put, izbrojao sam 15 sanduka italijanske municije i minobaca'kih granata sakupljenih na gomilu. Ne znam odakle je to stiglo, pošto nisam video transportno vozilo; ipak, 'etnici su to natovarili na svoj kamion i odneli na prve linije.

Popodne 22. septembra vratili smo se u Belu Vodu. Kurir koji se uputio ka pukovniku Mekdauelu sa mojim izveštajem datiranim na 18. septembar vratio se, jer su partizani presekli put. Ja sam onda napisao dodatni izveštaj datiran na 23. septembar i poslao ga 24-og.

Video sam da ljudi umiru zbog nedostatka medicinskog materijala i samo oni sa lakim ili površinskim ranama mogli su se nadati da %e preživeti. Mržnja je bila tolika da sam video ljude koji su šutirali mrtve posle bitke.

U ovoj bici sam tako+e 'uo paljbu tenkova, ali ih nisam video; ipak 'et-nici, a i kasnije seljaci, rekli su mi da su nema'ki tenkovi uzeli u'eš%e u bici, ubi-jaju%i obe strane.

Dana 22. septembra upitao sam 'etnike postoji li mogu%nost da stupim u kontakt sa nekim nema'kim oficirom, budu%i da sam od pukovnika Mekdauela instruisan da, ako je mogu%e, delujem subverzivno ili pokrenem tajne operacije. $etnici su nekako ugovorili sastanak sa jednim austrijskim oficirom u blizini Kruševca. On mi je kazao da bi eventualne ameri'ke garancije da %e svi Nemci koji se predaju biti evakuisani u Italiju i smešteni u ameri'ke zatvore i da ne%e, kako im je Berlin rekao, biti predati na staranje Rusima za radne bataljone, prak-ti'no dovele celokupnu nema'ku silu na Balkanu do kolapsa. Rekao je da bi, ako ja uzmem 3–5 nema'kih oficira, pošaljem ih u Italiju i dozvolim im da posred-stvom Crvenog krsta pišu svojim ljudima na Balkanu o tretmanu na koji su naišli, to bio dovoljan dokaz.

Preko 'etni'kog radija poslao sam radiogram pukovniku Mekdauelu oba-veštavaju%i ga o ovom susretu i razgovoru i traže%i savete i instrukcije, ali nisam dobio odgovor.

23. SEPTEMBAR Ujutro sam preko jednog seljaka poslao notu ovom nema'kom oficiru u

Kruševac, rekavši mu da nisam ovlaš%en da prihvatim neki od njegovih zahteva, nego da samo mogu da predložim da se sve trupe u ovoj oblasti predaju. On je odmah reagovao i automobilom došao sa jednim nema'kim kapetanom (dokto-rom) direktno u Keserovi%ev štab, gde sam mu to isto ponovio.

Oni su onda hteli da mi se istog trenutka predaju, ali to nisam mogao da prihvatim, jer nisam imao gde da ih odvedem, niti sam imao na'ina da ih zašti-tim. Doktor je 'etnicima dao nešto terenske ode%e, koju je doneo.

Kasno tog popodneva, primio sam telegram od pukovnika Mekdauela u kojem mi je nare+eno da produžim do Avalskog korpusa blizu Beograda i sret-


nem ameri'kog oficira u našoj misiji, 'ije je ime bilo Raja'i%, ali me je Keserovi% zamolio da zatražim dozvolu da ostanem s njim još dva dana, zato što je usled in-tenzivnih partizanskih aktivnosti prese'en put od Kruševca za Beograd, a on %e pokušati da otera te partizane tako da mogu da pro+em. Obavestio sam telegraf-ski pukovnika Mekdauela o tome, ali nisam dobio odgovor.

Istog dana pukovnik Keserovi% je tako+e izveo napad ka prostoru južno od Morave i pomerio svoj štab u tom pravcu, što je naravno zahtevalo da po+em sa njim.

26. SEPTEMBAR Primio sam poruku od nema'kog komandanta u Kruševcu, majora Knaja,

da želi da mi se preda. 27. SEPTEMBAR Odgovorio sam komandantu da %e mi povodom njegovog zahteva biti

drago da se sretnemo u $itluku, 8 kilometara od Kruševca. Uzvratio je da ne mo-že da do+e na sastanak dok ne bude imao dalje instrukcije iz Beograda.

U isto vreme, municija i gorivo transportovani su jedrilicama iz Krušev-ca na istok. Istog dana stiglo je 600 nema'kih padobranaca da štiti evakuaciju ovog materijala. Video sam da je nema'ki konvoj neometano prošao kroz parti-zansku i 'etni'ku teritoriju.

28. SEPTEMBAR Video sam tri jedrilice i 12 transportnih aviona kako lete severno od Kru-

ševca. $etnici su mi objasnili da Švabe koriste jedrilice da bi prebacili materijal iz jednog grada u drugi, budu%i da putevi nisu sigurni.

29. SEPTEMBAR I dalje 'ekam odgovore na nekoliko radio-poruka pukovniku Mekdauelu

radi saveta i instrukcija. Kasnije tokom popodneva, dobio sam njegov telegram datiran na 25. septembar u kojem mi nare+uje da mu smesta li'no podnesem iz-veštaj, ali su mi Keserovi% i Piliti% rekli da je Draža Mihailovi% ili negde kod Be-ograda ili u Bosni (nisu ta'no znali), a oba puta do tih mesta su bila prekinuta. Is-takli su da bi, ako je Mihailovi% u Bosni, put do tamo bio suviše opasan i da bi trajao 25 dana jahanja.

Danas sam video i konvoj od 60 vozila sa teškom artiljerijom kako ulazi u Kruševac iz pravca Kraljeva. Stajao sam na oko 60 stopa5 od konvoja na rubu grada, u mestu Lazarica.

30. SEPTEMBAR Poslao sam telegram Mekdauelu i informisao ga o svojoj situaciji, to jest

da sutra produžavam do Avalskog korpusa, ako put na bilo koji na'in bude bez-bedan. U 11 'asova primio sam odgovor od pukovnika koji mi je savetovao da produžim do Beograda ako je put bezbedan, u suprotnom da ne kre%em.

5 Jedna stopa – 0,305 metara.


1. OKTOBAR O'ekivao sam da danas krenem za Beograd, ali su partizani znatnim sna-

gama presekli put kod Para%ina. $etnici su me pitali da li bi, ako zauzmu Kruše-vac i Kraljevo, mogli da dobiju savezni'ku podršku iz vazduha i municiju protiv nema'kog kontranapada. Nisam bio ovlaš%en da im odgovorim, pa sam tim po-vodom telegrafisao pukovniku.

U 17 'asova obavešten sam da nije uspostavljen radio kontakt sa Mihai-lovi%evim glavnim štabom.

2. OKTOBAR Nemam šta da radim, osim da 'ekam uputstva. Zabeležena je mala ne-

ma'ka aktivnost, ali partizani navodno planiraju napad iz pravca Rataja. Video sam nekoliko lakih ruskih topova koje su zarobili partizani.

Uve'e nam je Piliti% javio da ujutro kre%emo autom za Beograd. 3. OKTOBAR Piliti% je obukao civilnu ode%u, a onda izgubio živce pošto je javljeno da

su 'etnici napali Nemce u podru'ju Beograda i da su se žestoko borili sa Nemci-ma i partizanima. Bez odgovora od pukovnika Mekdauela.

4. OKTOBAR Ujutro sam pošao za Vrnja'ku Banju uz pratnju 25 'etnika u kamionu,

dok smo ja, Piliti% i kapetan Gordi% bili u automobilu. Na oko milju od Kruševca zaglavili smo se u blatu i dok smo se uz po-

mo% volova izvla'ili naišao je nema'ki konvoj. Stavio sam kapu u džep i zakop-'ao šinjel do vrata, da sakrijem sve oznake. Izvadio sam pištolj iz futrole i držao ga na gotovs. Nema'ki oficiri su pitali ko je u kolima i re'eno im je da sam jedan od 'etni'kih komandanata i da idemo da napadnemo partizansku patrolu. Svi iz pratnje su imali nare+enje da pucaju ako Nemci otvore vrata kola. Sve je prošlo bez problema, a na putu smo naišli na kolone nema'ke pešadije i enormno pretr-pane vozove, kako idu u Niš da se bore protiv Rusa. Tu je bilo i bosonogih i sla-bo obu'enih Italijana.

5. OKTOBAR Slušao sam govore i odgovarao na pitanja o savezni'koj situaciji; slušao

sam i o srpskoj istoriji, koju navodno zna svako. Vratio sam se u kruševa'ku oblast i zatekao poruku pukovnika Mek Dau-

ela, koji mi je naredio da mu podnesem izveštaj. 6. OKTOBAR Poslao sam telegram pukovniku, pitaju%i ga gde je i navode%i da se po

njegovim poslednjim izveštajima verovalo da je u Bosni. Ponovo sam ga obave-stio da su put do Beograda presekli Švabe i partizani i ponovio da sam od istih i ja odse'en od Bosne. Nemci su danas digli u vazduh kruševa'ki aerodrom. Video sam 'etnike kako se šetaju sa puškama u prisustvu nema'kih vojnika.


7. OKTOBAR Nema odgovora od pukovnika. Rusi i partizani spremaju napad na Beo-

grad, a tako+e i na Niš. Razgovarao sam sa Engleskinjom iz Beograda, 'iji je muž srpski advo-

kat koga su Švabe u dva navrata zatvarale kao taoca. Mnogo švapskih transport-nih aviona ve'eras leti sa juga ka severu.

8. OKTOBAR Ve'eras sam video tri zelena svetlosna signala oko železni'ke pruge i

još dva pola milje dalje. Pola sata kasnije nadleteo je nepoznati avion, bacio 'etiri bombe sa odloženim dejstvom i odleteo na zapad. Ne znam kolika šteta je pri'i-njena, ali sve je bilo blizu. To je bilo u 9,15.

Keserovi% me danas pitao da li %e Amerikanci, ako ih ne budu snabdeli municijom, njegove ljude snabdeti obu%om. (8000).

9. OKTOBAR $etnici su me pitali da li bih govorio grupi Srba u hotelu Evropa u Kru-

ševcu i odagnao im strah od dolaze%e ruske vojske. Rekli su da %e Nedi% i oni ga-rantovati moju bezbednost u odnosu na nema'ki garnizon. Mora da je bilo ukupno 1000 ljudi smeštenih u dve velike prostorije. U jednoj se nalazio mikrofon sa zvu'-nikom. Rekao sam im da treba da ostanu mirni i da ne pani'e, niti da beže u šumu kada Rusi stignu, pošto je to disciplinovana vojska i saveznik Britanaca i Amerika-naca, kao i da, ukoliko 'etnici ne otvore vatru na Ruse, nemaju razloga za strah.

Oko 18,30 'asova napolju se pojavio tenk i ljudi su se uznemirili misle%i da Nemci dolaze po mene, ali se ispostavilo da su 'etnici zajedno sa Nedi%evim vojnicima okružili mesto gde je tenk stao ne dozvoljavaju%i Nemcima da se uda-lje, da bi nedi%evci onda odvezli tenk zarad moje zaštite. Posle obra%anja oku-pljenom narodu, re'eno mi je da bi nema'ki oficir iz onog tenka hteo da razgova-ra sa mnom; upitao me je kakve garancije mogu da dam za nema'ke garnizone iz Kraljeva i Kruševca ako ova dva grada kapituliraju. Odgovorio sam mu da tu niš-ta ne mogu da u'inim, budu%i da je ovo ruska ratna pozornica i da kao savezni'ki oficir ne smem da se mešam. Ipak, da su se predali sve što bih uradio bilo bi da o tome obavestim najbliže ruske jedinice da bi one pristupile okupiranju.

10. OKTOBAR U 9 'asova Nemci su javili da %e oti%i na dogovor sa oficirima u Kraljevu

i video sam nema'ki tenk kako sa kurirom napušta Kruševac. Kasnije tog dana, video sam da 100 nema'kih vojnika iz Belorusije na

konjima kre%u za Kraljevo. Avion što je bombardovao Kruševac bio je nema'ki, ubivši sedmoricu 'etnika koji su iskopali neeksplodiranu bombu. Danas sam ta-ko+e saznao da je pukovnik Mekdauel negde u Bosni, a bilo je nemogu%e tamo sti%i, pošto su se 'etnici u toj oblasti borili s Nemcima.

11. OKTOBAR Pet stotina Nemaca stiglo je iz Zaje'ara u Kruševac, na putu za $a'ak, sa

60 vozila, tenkovima i topom. To su bili elementi divizije „Princ Eugen“ iz Niša.


Borili su se sa Rusima i od njihovog prethodnog brojnog stanja od 3500 ljudi, vi-še od 2000 je poginulo ili ranjeno kada su bili uhva%eni u unakrsnu vatru ruske i sopstvene artiljerije.

Nemci spremaju veliku bolnicu za ranjene. 12. OKTOBAR Telegrafisao sam pukovniku Mekdauelu o ju'erašnjim informacijama i o

tome da se Rusi nalaze 20 kilometara odavde. Nema'ki oficir mi je rekao da %e svi Nemci na Balkanu kapitulirati ako

bi došli ameri'ki vojnici, 'ak i samo radi nadgledanja. 13. OKTOBAR Shvatio sam da se nalazim u teškoj situaciji. Nisam mogao da se sklo-

nim, a Rusi su bili blizu i morao sam da biram da li da budem zarobljen i ubijen od strane partizana, postanem nema'ki zarobljenik do kraja rata ili da se uzdam u milost Rusa kao saveznika. Kontaktirao sam najbližeg ruskog oficira radi susreta, objasnivši mu da posedujem nema'ke vojne informacije koje %e im omogu%iti da zauzmu Kruševac bez granatiranja i ubijanja velikog broja srpskih žena i dece. Srbi su pažljivo motrili na moju reakciju u vezi sa približavanjem Rusa.

Iskreno govore%i, bio sam uplašen, ali se nisam usudio da to pokažem re-'ima ili delom i jedino što se naziralo bio je preki sud, ako uspem da se izvu'em iz ovog haosa.

Nema'ka puška se mogla kupiti za 1000 dinara, automatski pištolj za 3000, a sanduk municije za litar rakije. Ipak, video sam žestoku borbu 'etnika sa nema'kom stražom na železni'koj stanici i aerodromu, kada su pokušali da ukra-du oružje i municiju.

Tako+e sam video 'etni'ki kamion natovaren lakim oružjem i municijom kako odlazi iz Kruševca, dok nema'ki vojnici stoje u blizini.

Nemci su nesumnjivo bili demoralisani. Jedan oficir mi je rekao da su bi-li umorni od propagande, jer su je slušali iz Berlina, Londona i Moskve, a za njih je to sve bila prazna pri'a.

U 18 'asova stigao je telegram od pukovnika, koji je nare+ivao da mu ra-portiram.

14. OKTOBAR Šaljem poruku pukovniku Mekdauelu navode%i da polazim za tri dana i

da %u, u skladu sa njegovom naredbom, pokušati da pro+em kroz partizanske i nema'ke linije.

Zatražio sam od pukovnika Keserovi%a tri snažna 'oveka kao pratnju, a on mi je odgovorio da nema šanse da uspem u tome. Rekao sam mu da mi je pu-kovnik Mekdauel ve% 'etiri puta to naredio i da %u, ako ne odgovori na moju po-ruku i naredi mi da ostanem ili 'ekam na bezbedan prolaz, krenuti 'ak i ako bu-dem morao da idem sam.

Malo kasnije, na veliko iznena+enje sreo sam ruskog oficira koji mi je saopštio da su 'etnici vodili ruske jedinice do Jasike, odmah preko severne obale


Zapadne Morave, i da su se šunjali iza odbrambene linije nema'kih tenkova kod Stala%a. Dao sam mu informacije koje sam imao, a on me zamolio da se sastanem sa njegovim majorom. Upravo kada je trebalo da napustimo 'etni'ki Glavni štab, došao je nema'ki komandant Kruševca major Knaj sa još jednim oficirom i pre-vodiocem. Pukovnik Keserovi% mu je u mom prisustvu rekao da %e 'etnici izvrši-ti napad ukoliko ne naredi predaju svojih trupa. Major Knaj je pitao zašto ga 'et-nici nisu branili, a Keserovi% je odgovorio da mu je obe%ao samo da %e se boriti protiv partizana i komunista, ali ne i Rusa jer su oni saveznici.

Pukovnik Keserovi% je potom rekao majoru Knaju da se u 'etni'kom Glavnom štabu u tom momentu nalaze i ameri'ki i ruski oficir, i ja sam video ka-ko Knaju drhti brada.

Rus tada nije bio u sobi. Sklonio se iza ku%e sa 'etni'kim šeširom i kapu-tom preko svoje uniforme. Keserovi% je kazao majoru da %e mu dati pola sata da se odlu'i. Nema'ki oficir je na to izašao iz sobe i ušao u svoj auto, rekavši da %e se boriti. Pukovnik Keserovi% je pomišljao da ga zarobi na licu mesta, što mu ne bih dozvolio, jer sam Nemcima, kad god sam s njima razgovarao, u izgled sta-vljao bezbedno zarobljeništvo. Otišao sam zatim iz 'etni'kog Glavnog štaba sa ruskim poru'nikom i susreo ruskog majora, koji mi je saopštio da grad ne%e tu%i artiljerijom ako ga 'etnici napadnu i osvoje, i da ne%e dozvoliti partizanima da napadnu 'etnike sa le+a. Tako+e je rekao da 'etnici mogu da uzmu nema'ke za-robljenike, ali da Beloruse želi za sebe i svoje snage, da postupe kako smatraju da je potrebno. Posle toga prisutni 'etni'ki oficiri naredili su napad i zauzeli Kruše-vac, pa smo pukovnik Keserovi%, ruski major i ja ušli u grad pra%eni ruskim jedi-nicama. $etnici su tako imali grad u svojim rukama pre ulaska Rusa.

Keserovi% i ruski major su narodu održali govore sa balkona i zatim se rukovali sa mnom pred masom. Odmah potom, partizani su otpo'eli napad na 'etnike i ruski major je poslao jednog oficira da ih zaustavi.

Ubrzo zatim, stigao je ruski general i naredio da se svi 'etnici razoružaju. Posle toga više nikad nisam video nekog 'etni'kog oficira. To je ura+eno na gradskom trgu, s tim što je Nedi%evim ljudima dozvoljeno da zadrže oružje, dok sam ja stavljen pod naoružanu stražu sa uperenim bajonetima. Po'eli su da me razoružavaju, ali sam im rekao da %e u slu'aju da to u'ine od jednog savezni'kog oficira napraviti zarobljenika. Posle toga mi je dozvoljeno da zadržim oružje.

Ušao sam u restoran sa ruskim poru'nikom pod 'ije staranje sam stavljen i prišla su mi dva nema'ka oficira, da bi me jedan od njih, konji'ki pukovnik, na savršenom engleskom obavestio da je sa svojim pilotom (drugi oficir) poleteo iz nema'ke komande da ugovori kapitulaciju Kraljeva, Kruševca i Kragujevca i za-molio me da uzmem njihova imena i obavestim im familije da su ih Rusi zarobili. Tako+e me je preklinjao da, ako je mogu%e, zamolim Ruse da njega i njegovog pilota, mla+eg poru'nika Hajnemana, predaju meni u zarobljeništvo, ali ja sam mu rekao da je to nemogu%e. On je tog jutra malim avionom usred bitke sleteo na aerodrom i bio zarobljen, pre nego što je mogao da poleti.

Posle dvo'asovnog 'ekanja u ovom restoranu, rekli su mi da general ho-%e da razgovara sa mnom. On je o'ito bio general-major i kad sam odveden gore u sobu, rekao mi je da jedan drugi general ho%e da me vidi.


Pre nego što sam odveden u sobu gde je bio taj drugi general, bio sam razoružan. U toj sobi su se osim pomenutog nalazila još tri oficira (dva potpukov-nika i jedan pukovnik).

Jedan potpukovnik je znao nekoliko re'i engleskog i upitao me ko sam i šta radim u Srbiji. Odgovorio sam mu da sam 'lan Misije u Srbiji za evakuaciju pilota i da sam tu i radi sakupljanja informacija o aktivnostima nema'kih trupa. On je na to rekao generalu da Amerikanci izgleda ho%e da pobede politikom, a ne ratovanjem.

Bio je prili'no grub u na'inu obra%anja i brzo je sa drugim višim oficiri-ma izašao iz sobe. Poslednje što je rekao bilo je: „Ti nisi zarobljenik“. Ja sam, me+utim, i dalje bio pod naoružanom stražom. Kad sam izlazio iz sobe, zatražio sam svoj pištolj, a oni su se pravili da me ne razumeju, dok mi se jedan ruski voj-nik sa bajonetom ispre'io na putu do kreveta, gde sam mislio da mi se nalazi piš-tolj. Uperio je bajonet u mene, ali sam ja produžio ignorišu%i ga, pa je o'igledno bio u nedoumici šta da radi; kada sam podigao madrac na krevetu, našao sam svoj pištolj.

Odveden sam na ulicu, gde sam pod stražom 'ekao tri sata dok nije pao mrak. Za to vreme sam video beloruske zarobljenike kako marširaju i skupljaju se na gomilu, da bi kasnije odmarširali.

Ruski general-major, koji je bio najnervozniji i najmanijakalniji 'ovek koga sam ikad video, išao je okolo izdaju%i svima nare+enja. Pre nego što %e se smra'iti, video sam potpukovnika koji me je ispitivao i on mi je naredio da sa mojim naoružanim stražarom u+em u kola, da bi me odvezli da uzmem svoje stvari. $uo sam pucnje iz pravca u kojem su Belorusi bili odvedeni.

U me+uvremenu, neko mi je ukrao kišni kaput i kožnu jaknu. Kad sam se vratio u grad, tamo su bili transporter i dva ameri'ka civilna automobila marke ford. Automobili su bili uzeti od 'etnika. Nare+eno mi je da vozim jedan od for-dova, a sa mnom su u kola ušli potpukovnik i stražar sa automatskim puškama.

Dvojica nema'kih oficira su sa naoružanim stražarom uba'ena u ameri'-ki transporter, dok su ruski general i nekoliko podoficira ušli u drugi ford.

Kada sam potpukovnika upitao kuda idemo, nije mi odgovorio. Krenuli smo iz Kruševca u pravcu severoistoka i kada su se kola u nekoliko navrata po-kvarila na putu, vikali bi, vra%ali se nazad i terali me da ih popravim. Kona'no, oba forda su se pokvarila, pa smo izašli u jednom selu gde sam video partizane u civilnoj ode%i ali sa crvenom zvezdom na kapama, kako sa oružjem patroliraju okolo, pa sam pomislio: „Ovo je kraj, ako saznaju da sam ovde“, spreman da se borim.

Produžili smo put, pa su me stavili da upravljam kolima koja je vukao transporter. Stigli smo na obod Para%ina, gde me je ruski obaveštajni oficir ispiti-vao do pola tri ujutro. Morao sam da mu ispri'am isto što sam rekao oficirima u Kruševcu, a razgovarali smo uz pomo% prevodioca. Insistirao je na pitanju gde su Draža Mihailovi% i moj pretpostavljeni pukovnik, a kada sam mu rekao da ne znam, nekoliko puta me nazvao lažovom. Tako+e je želeo da zna gde je moja ra-dio-stanica. Kada sam mu odgovorio da je nemam, pobesneo je. Objasnio sam mu šta se dogodilo tog jutra i kakva je bila situacija u Kruševcu.


Pitao me je gde sam i kada poha+ao školu za špijunažu, na šta sam mu odgovorio da nisam špijun, da sam uvek bio u uniformi i da nikad nisam bio u ta-kvoj školi. Rekao mi je da lažem i da je on išao u jednu takvu školu pod britan-skom upravom u Rusiji, te da zna imena svih koji su je završili, pa tako i moje. Zatim me je upitao da li sam sreo ili znam nekog ruskog agenta, a kako je odgo-vor naravno bio negativan, on je rekao: „To dokazuje koliko su naši ljudi pametni“.

Hteo je da zna kakve sam specijalne instrukcije imao, ali ja mu ništa ni-sam otkrio.

Upitao me je šta Srbi misle o Rusima i ja sam mu rekao da je nema'ka propaganda u ljude usadila strah od ruskog terora, ali i da sam im ja objasnio da su Rusi naši saveznici i da su veoma disciplinovani. Izgledalo je da ga je to zadovoljilo.

Posle ispitivanja poslao me je u jednu kolibu, u sobu gde su sedmorica drugih Rusa spavala svuda okolo po podu, ali je zatražio da u njegovoj sobi osta-vim svoju tašnu i vre%u za spavanje.

15. OKTOBAR Jednu beležnicu sam sakrio u ode%i, ali sam drugu ostavio u džepu košu-

lje u nadi da %e, ako me budu pretresali dok spavam, misliti da je beležnica u dže-pu jedina koju imam.

Kad sam se vratio u sobu gde sam bio ispitivan, video sam da je moja tor-ba zajedno sa ostalim stvarima bila pregledana. Tu mi je bio i fotoaparat sa filmom o raznim po'injenim strahotama, a bilo je i snimaka na kojima su bili 'etnici.

Dok sam tražio pribor za brijanje, otvorio sam aparat, izvukao film i na njegovo mesto stavio jedan stari. Izašao sam napolje da se obrijem, a kada sam se vratio, ruski major mi je rekao: „Vidim da u torbi imaš fotoaparat“, pošto sam ostavio otvorenu torbu kad sam izlazio. „Da, ali nije dobar“, odgovorio sam. „Kakve si fotografije snimio?", upitao me je. Odgovorio sam mu da ništa nisam snimio, jer nisam uspeo da stavim film u ležište i nisam smatrao da je potrebno da se zamaram time, dodavši da je jedini razlog zbog kojeg sam nosio aparat bila 'injenica da je bio vlasništvo Vlade Sjedinjenih Država, pa sam bio odgovoran za njega. Ali, dodao sam: „Svejedno, možeš da ga uzmeš ako misliš da ga možete po-praviti, a ja %u svojim pretpostavljenim re%i da sam ga dao ruskim saveznicima“.

Još jednom mi je ponovio da nisam zarobljen, pa sam ga upitao da li u Bugarskoj postoji Ameri'ka misija i dobio odre'an odgovor. Pitao me je kako planiram da stupim u kontakt sa svojim nadre+enim. Rekao sam mu da bi oni, ako me on vrati u Kruševac, mogli da saznaju da sam tamo i verovatno pošalju avion po mene ili da o tome obaveste Rusku misiju u Bariju, ali je on uzvratio da nemaju kontakt radijom.

Zatim me je nekoliko puta pitao kako %u da stupim u kontakt sa mojim pukovnikom. Odgovorio sam mu da ne znam gde je on, pa da stoga i ne mogu da ga kontaktiram, u šta je on prili'no sumnjao.

Ubrzo potom, odveli su me do puta i ubacili u ameri'ki kamion sa dva nema'ka oficira i devet stražara. Posle deset minuta izveli su me odatle i stavili u zarobljeno nema'ko vozilo za izvi+anje sa drugim ruskim potpukovnikom, dva nema'ka zarobljenika i ruskim voza'em.


Pre nego što smo krenuli došao je ruski general i upitao me gde mi je ra-dio-stanica, a ja sam mu ponovio da je nemam. Na to me je ubo prstom po grudi-ma i rekao: „Lažeš me“. Odgovorio sam mu da to može da proveri preko svojih oficira u Kruševcu, a kada sam ga upitao kuda me vode odbio je da odgovori, ka-zavši da u Bugarskoj nema Ameri'ke misije, na šta sam mu ja rekao da sam na vestima BBC-ja 'uo suprotno.

Ponovio je rekao: „Ti nisi zarobljenik, ali moramo da budemo veoma oprezni, jer bi mogao da budeš nema'ki špijun u ameri'koj uniformi“. Tako+e me je obavestio da su 'etnici napali ruske trupe kod Varvarina, kao i u oblasti Beograda.

Jedan drugi ruski pukovnik me je zamolio da mu poklonim svoj karabin, s obzirom na to da mi više ne%e biti potreban.

Krenuli smo u pravcu severoistoka, ali nas je uskoro izgurao sa puta ka-mion, kojim je upravljao jedan ruski vojnik. Potpukovnik je odmah izašao iz na-šeg automobila i dok mu je vojnik salutirao, po'eo je da ga tu'e automatom do besvesti, a onda ga je udario u lice. Automatom je izudarao i našeg voza'a, na-nevši mu ozbiljnu ranu na glavi. Potom smo nastavili put, a prvi nagoveštaj o to-me gde se nalazim dobio sam kada me je pukovnik potapšao po ramenu i rekao: „Sada izlaziš iz Jugoslavije i ulaziš u Bugarsku“. Automobil se onda pokvario, pa smo stopirali i do Vidina stigli u jednom ameri'kom kamionu. Ve%ina vozila je bila ameri'ka, a izbrojao sam 80 teških ruskih tenkova, kao i konvoje koji su išli na zapad.

Stigli smo u 16 'asova. Smešten sam u sobu sa Švabama. Ovog puta sam bio njihov stražar, a oni su jedan po jedan izvo+eni na ispitivanje.

Nema'ki potpukovnik mi je rekao da je prošle no%i ispitivan u smenama i da mu nije bilo dozvoljeno da spava, dok je njegov pilot bio prisiljen da spava na stolici. Nisu dobijali hranu, kao ni ja do tog trenutka.

Uskoro sam izveden iz te ku%e i prespavao sam u Komandi, gde su na podu spavala dva bugarska radnika, a dobio sam star i prljav metalni krevet.

Pre toga, odveli su me u neku zapuštenu halu i dali mi nešto pirin'a sa hladnim sokom od pe'enja i šoljom retkog 'aja.

16. OKTOBAR Oko 8,30 došla su dva ruska majora da me vide. Jedan je prili'no dobro

govorio engleski; posle raspitivanja za iste stvari kao i ostali rekli su mi da ne po-stoji Misija u Bugarskoj i da %e poslati telegram u Moskvu da obaveste Ameri'ko poslanstvo da sam ovde.

Zamolio sam ih da kontaktiraju Rusku misiju u Italiji. Odgovorili su mi da nemaju kontakt. Tako+e su rekli da ne planiraju da lete u Italiju.

Na pitanje da li postoji šansa da stignem do Istanbula negativno su mi odgovorili. Rekli su da moram da 'ekam dok ne dobiju odgovor iz Moskve. Po-novo su mi napomenuli da nisam zarobljenik, a kada sam ih upitao da li imam slobodu kretanja po gradu odgovorili su da bi to moglo da bude opasno zbog mo-gu%ih bugarskih provokacija u vezi sa odmazdom za ameri'ko bombardovanje Sofije.


Pitali su me o ameri'kim izvi+a'kim školama, pa sam im ispri'ao da se, koliko je meni poznato, ne razlikuju od ruskih, i da su naše okrenute fotografisa-nju iz vazduha. Jedan od njih je rekao: „Nikad nisam pomišljao da jedan ameri'ki oficir ima nerava da li'no boravi u ovim krajevima“, upitavši me da li se plašim za svoj život. Ja sam se naravno bojao, ali sam mu odgovorio da su Rusi bili hra-bri kod Staljingrada.

Zatražio sam jednog ruskog vojnika kao pratnju i da mu daju potvrdu o mom identitetu u slu'aju da me neko zaustavi na ulici. Od tada sam svoj obrok dobijao u generalskoj menzi.

17. OKTOBAR Ujutro sam obavešten da me traži ruski potpukovnik koji je bio u auto-

mobilu. Odveo me je u jednu ku%u gde sam dobio veliku 'ašu votke i zatim sam sa ruskim majorom i voza'em ušao u džip. Ruski potpukovnik, major i ruska WAC6 su sa voza'em bili u drugom, civilnom automobilu.

Ovde treba primetiti da svi ruski oficiri, od majora ka višim, imaju ru-sku WAC.

Opet ispitivanje; ne žele da mi otkriju našu destinaciju. Ipak, duž puta sam video saobra%ajne znakove koji su ukazivali na to da se vozimo ka Sofiji. Nekoliko puta smo promenili vozilo i kona'no sam dovežen u Rusko poslanstvo u Sofiji.

Pošto sam dva sata odsedeo u sobi za prijem i dalje ne znaju%i šta se de-šava, prišla mi je ruska WAC i obratila mi se na perfektnom engleskom: „Zdra-vo, Amerikanac“, rekavši mi da ne%u biti usamljen u ovom gradu, pošto ovde ima mnogo Amerikanaca i Britanaca, a kada sam upitao šta su oni, zarobljenici ili avijati'ari, nije htela da odgovori i samo je rekla da su to ameri'ki i britanski oficiri.

Sat kasnije odveden sam u kancelariju drugog ruskog potpukovnika, koji me je obavestio da %e oni telefonirati Ameri'koj misiji da do+u po mene. Potom mi je naru'io obrok.

Oko 22,45 stigao sam u vilu Ameri'ke misije. Mogu da kažem da su mla+i ruski oficiri bili najljubazniji prema meni i

da su poštovali Ameriku, što se ne bi moglo re%i za ostale. Rusi su bili izuzetno ponosni na svoje proizvodne sposobnosti i fabrike i

prezirali su selja'ke i poljoprivredne zemlje na Balkanu. Ruska vojska je prepla-vila zemlju kao roj skakavaca i za vreme mog kratkog boravka u Bugarskoj rekli su mi da se „crno tržište“ brzo pove%ava. Bugarin, bivši student na Ameri'kom univerzitetu u Sofiji, kazao mi je da bugarska vlada pla%a Ruse u lokalnoj valuti, pošto Rusi ne dozvoljavaju vojnicima da menjaju rublje u Bugarskoj.

Jedan bugarski u'itelj mi je rekao da se Rusi dobro vladaju dok ne po'nu da piju, a onda se opuste i šenlu'e uz vatreno oružje. Sve škole u Vidinu su bile zatvorene, jer su zgrade upotrebljene kao barake i bolnice. Bilo je dosta slu'ajeva tifusa u bolnicama. General Hol iz Ameri'ke misije mi je rekao da su oni dva da-

6 Žena u uniformi.


na ranije bili informisani o mom prisustvu kod ruskih trupa i da su me svakog trenutka o'ekivali.

18. OKTOBAR Oko 15 'asova stigao je ameri'ki avion sa zalihama za Ameri'ku misiju,

tako da sam oko 18,15 sleteo u Bari, gde sam podneo izveštaj SBS-u i potom oti-šao u ameri'ku bolnicu i nabavio nešto praška za spavanje – za prvo celono%no spavanje u sedam proteklih nedelja.

20. OKTOBAR Ujutro 20. oktobra, prisutni oficiri su me posavetovali da nije bezbedno

da ostanem u podru'ju Barija i da bi trebalo da odem u Kazertu. U podne sam stigao u Kazertu. E. R. Kramer prvi poru'nik AUS (svojeru'no)

OGLEDI $EDOMIR ANTI#, istraživa'-saradnik Balkanološki instutut Beograd, Knez Mihailova 35

ZORAN �IN�I I KOSOVO 1998–2000 U 7,30 telefonsko zvono odzvanjalo je mojom sobom. Spremao sam je-

dan od poslednjih ispita. Nadao sam se da %u u stranku morati da navratim tek oko podneva, ali monoton zvuk najavljivao je da %e taj dan prote%i sasvim druga-'ije. Iz odre+enih razloga, u predsedni'kom „kabinetu“ moj telefonski broj davali su svakome ko bi se iz bilo kog razloga javio. Pretpostavljao sam da %e i sada, pošto se javim, zapljuštati uvrede, ili %e doti'ni po'eti da mi objašnjava prednosti svenarodne koalicije „Budu%nost“, koja jedina može da obori Slobodana Miloše-vi%a i ostvari istinski demokratski socijalizam, bez stranaka razume se...

Me+utim, na drugoj strani za'uo sam glas o'ajnog 'oveka. Ukratko, Mi-livoj Riba' iz Kline, 'lan Izvršnog odbora stranke, obavestio me je da su prethod-nog dana oteta trojica njegovih bliskih ro+aka. Jedan od njih bio je maloletan. Oteli su ih pripadnici OVK. U maniru ljudi sa Kosova zaklinjao me je da u'inim sve što je u mojoj mo%i da mu pomognem. Zaklinjanja su, po isto'nja'kim obi'a-jima, pratila obe%anja da %e mi se odužiti.

Kad je napokon prekinuo vezu našao sam se u 'udu. Student 'etvrte go-dine, portparol jedne vanparlamentarne stranke, u predve'erje rata u kojem je 'i-tava njegova politi'ka opcija ozna'ena kao izdajni'ka, nije mogao biti od velike pomo%i, bilo kome, a naro'ito ne nekome ko se nalazi u takvoj nevolji.

Odlu'io sam da pozovem predsednika stranke. Nisam bio od onih koji dosa+uju preko telefona, uostalom svakodnevno smo se vi+ali u stranci. Mobilni telefon je o'ekivano bio isklju'en. Na ku%ni telefon sam ga zvao prvi put. Slede%i put ovaj broj okrenu%u pet godina kasnije, u pokušaju da gospo+i "in+i% izjavim sau'eš%e. Posle kratkog vremena javio se li'no Zoran "in+i%. Razgovor je bio kratak. Prepri'ao sam razgovor sa Riba'em, primetio da DS ne može da u'ini mnogo više osim da neprestano o svemu obaveštava javnost i predložio mu da ukoliko do podneva ne dobijemo nove vesti, uputi pismo ambasadorima 'lanica Kontakt grupe. Složio se, ali je postavio jedno, s obzirom na okolnosti, logi'no pitanje.

– Je li... A taj što ti se javio... Da li ti njega poznaješ? Mislim... da nije neki „fijuk“? – $ak i rano ujutro, prilikom sasvim neobi'nog razgovora, "in+i% je zadržao osobinu da bude duhovit i, pošto se radilo o DS-u, samoironi'an. Od-

$edomir Anti% Istorija 20. veka, 1/2007 186

govorio sam mu da Riba'a poznajem iz vi+enja, da je sigurno 'lan strana'kog iz-vršnog odbora. Re'eno kao veliki argument ovo je izazvalo samo podsmešljiv uzdah: „Eh...“, 'inilo se kao da želi da kaže. „Eh, da je samo jedna sumanuta oso-ba u strana'kim organima, daleko bismo dogurali.“

Predložio je da pozovem Borisa Tadi%a koji je, s obzirom na veliko isku-stvo u radu sa strana'kim odborima, trebalo da poznaje Riba'a. Samo koji minut kasnije Tadi% je potvrdio da je Riba' ozbiljan i u svom kraju poštovan 'ovek. Istog dana zapo'eli smo našu borbu za oslobo+enje talaca.

Bilo je to sredinom aprila 1998. Trojicu Miki%a, Riba'eve ro+ake, otela je grupa 'lanova OVK 'iji je komandant bio jedan od vo+a metohijskog (duka-+inskog) ogranka ove organizacije. Re' je bila o Sulejmanu Seljimiju poznati-jem pod nadimkom Sultan, koji %e kasnije postati general, a po odlasku $ekua na mesto kosovskog premijera, osam godina kasnije, i komandant Kosovskog zaštitnog korpusa. U to vreme, nisu još uvek vo+ene operacije širokih razmera protiv OVK. Miloševi% je spremao referendum (o stranom mešanju), druga Marjanovi%eva vlada je tek bila izabrana, a demokratski blok je za duže vreme bio podeljen. OVK je do tada otela desetak gra+ana. U osnovi još uvek mirno stanje na Kosovu, u'inilo je da smo 'ak znali u kom selu i u 'ijoj ku%i su Miki-%i bili zato'eni. Tokom narednih pet dana održane su tri konferencije za novi-nare, mislim da nismo propustili da obavestimo nijedan od doma%ih ili stranih medija sa kojima smo imali kontakt. "in+i% je uputio pismo ambasadoru SAD. Najvažnije je bilo to što smo preko mreže lokalnih medija uspeli da nji-hovu milionsku publiku obavestimo o otmici Miki%a. Ipak, vreme je prolazi-lo, a osim "in+i%a i li'no zainteresovanog Riba'a, niko se posebno nije zani-mao za sudbinu trojice talaca. Policija nije reagovala. Režimski mediji su nas nipodaštavali. Za opozicione novine i dva radija bila je to vest kao i svaka druga. Nekoliko dana kasnije oteta je grupa albanskih poslovnih ljudi koji su navodno bili bliski Miloševi%evom režimu. Posle kratkog vremena prona+eni su njihovi leševi.

Pokušavali smo da dojavljuju%i razne informacije medijima, koje 'esto nisu bile ništa više od glasina, dobijemo makar malo medijskog prostora. Vreme-nom, imali smo sve manje uspeha. U Demokratskoj stranci ve%inom nije bilo raz-umevanja za kampanju za oslobo+enje talaca. Na sastancima kod predsednika 'u-li su se argumenti da je to pitanje iznad mo%i jedne vanparlamentarne stranke i da to treba da rešava policija. Kad im je objašnjeno da je javnost jedini saveznik ote-tih, jedan od sumnji'avih ustvrdio je kako oteti na kraju po pravilu izginu, tako da ukoliko budu oslobo+eni niko ne%e smatrati njihovu otmicu ozbiljnom. "in+i% se samo osmehivao i nije komentarisao ove u osnovi bezose%ajne i besmislene primedbe. One ne samo da su govorile o slabom moralu, ve% i o potpunom nedo-statku smisla za politiku onih koji su ih iznosili. Oteti i odnos prema njima bili su najbolja diskvalifikacija Miloševi%eve politike koja se u to vreme ponovo, po po-slednji put, sakrila iza nacionalnog ponosa.

Preloman trenutak kad je re' o sudbini Miki%a nastupio je posle nepunih pet dana. Iz Beograda je odlazio jedan britanski diplomata. Nezvani'no, saznali smo da ga je srpska policija pronašla u jednoj šumi dok se vra%ao sa sastanka sa

Zoran �in�i� i Kosovo 1998–2000 187

OVK. Gostoprimstvo mu je uskra%eno bez velike buke, pa je on 'ak organizovao i prijem povodom odlaska. Poznavao sam ovog diplomatu, pa sam dobio poziv za prijem. Na prijemu su pored ostalih bili Rugovin zamenik Fehmi Agani i jedan saradnik politi'kog predstavnika OVK Adema Dema%ija, mislim da se zvao Ab-dul Karadžu. Iskoristio sam priliku i, u sporazumu sa Zoranom "in+i%em, poraz-govarao sa ovom dvojicom albanskih politi'ara. Smatrao sam da bi bilo najzgod-nije da to u'inim u prisustvu nekog zapadnog diplomate. Zamolio sam za pomo% Nikolasa Hila (brata Kristofera Hila), koji je održavao kontakte u ime ambasade sa Albancima i novootvorenim ameri'kim Informativnim centrom na Kosovu. I dok je Agani relativizovao 'itavu stvar i govorio o patnjama svih ljudi na Koso-vu, Karadžu me je optužio da radim za srpsku državnu bezbednost. Hil, koji mi je ostao u uspomeni kao 'estit i umeren 'ovek, bio je iznena+en tolikim licemerjem i podloš%u, pa se u potpunosti stavio na moju stranu. U razgovoru sam nastojao da što 'eš%e ponavljam imena Miki%a, naziv selâ u kojima su ih držali u zato'e-ništvu i, naravno, ime za koje su moji sagovornici vrlo dobro znali: Sulejman Se-ljimi – Sultan.

Miki%i su oslobo+eni narednog dana. Kriza na Kosovu i Metohiji došla je kao iznena+enje za srpsku opoziciju,

ali što je još 'udnije i za režim. Iako je prilikom sklapanja Dejtonskog sporazuma spomenuto i Kosovo, Slobodan Miloševi% je u svom poslednjem intervjuu jednoj srpskoj televiziji (Miodragu Vujovi%u sa RTV Palma, jesen 2000) izri'ito nagla-sio da je kriza koja je dovela do rata iz 1999. zapo'ela leta 1997, posle po njego-voj oceni uspešnog sastanka predsednika balkanskih država na Kritu. Pred kraj studentskog protesta 1996/97. me+u vo+stvom protesta javile su se bojazni da bi u slu'aju da mu vlast bude ugrožena Miloševi% mogao da izazove krizu na Koso-vu i Metohiji. Kada sam zajedno sa ostalim predvodnicima SP 1996/97. prvi put sreo Zorana "in+i%a (bilo je to sredinom februara 1997, u vreme kada su priznati rezultati lokalnih izbora. $. Anti%, Decenija: Spomenica Studentskog protesta 1996/1997, Beograd 2006) postavio sam to pitanje. "in+i% je odbio svaku mo-gu%nost rata na Balkanu. Tvrdio je da to ne bi dozvolila EU, govorio je o „lancu država“ koje spajaju EU sa Turskom. Na primedbu da su takvi argumenti stajali i 1990. godine pa je do rata ipak došlo, odgovorio je da su se prilike zna'ajno pro-menile.

Zoran "in+i% je tokom 1998. godine pokušavao da ponudi javnosti alter-nativu jedinstvenoj politici prema Kosovu koju je podržavalo 90% poslanika Na-rodne skupštine (SPS-SRS-SPO). Zamisao o kantonizaciji Kosova dobila je nje-govu podršku još kada je nastala. Dvojica srpskih privrednika sa Kosova (Živko Cucki% i Milan Nikoli%) predstavili su mu projekat kantonizacije. Nešto kasnije i Institut društvenih nauka sa'inio je koncept kantonizacije koja je uklju'ivala i sa-moupravu za desetak multietni'kih opštinskih središta i gradova. Prvi projekat pružao je srpskim kantonima prevelika ovlaš%enja i u njihove teritorije uklju'ivao i krajeve iz kojih se poslednji Srbin iselio pola veka ranije. Autori projekta IDN-a, me+utim, nisu želeli da dobiju podršku samo jedne stranke. Kada smo na kon-ferenciji za novinare predstavili ovaj plan, koji je Zoran Lutovac doneo u stranku, optužili su nas za plagijat.


U nekoliko navrata "in+i% je tokom 1998. putovao na Kosovo. Po'etkom jula, delegacija Saveza za promene sastala se u Gra'anici i Prištini sa predstavni-cima Srba i Albanaca. Ovaj sastanak pokazao je istinsku dubinu tragedije u kojoj smo se u to vreme nalazili. Rugova, koji je samo neki mesec ranije požurio da se na Belom dvoru sastane sa Miloševi%em, izašao je iz prostorija DSK prezrivo nas gledaju%i dok smo izlazili iz autobusa. Razgovor sa pregovara'kim timom Prišti-ne prošao je u njihovim tvrdnjama da jedini sporazum može biti proglašenje ne-zavisnog Kosova. Osmehivali su se na spominjanje talaca i uzvra%ali deklamaci-jama o patnjama Albanca. Srbija je osu+ena na nedemokratiju, tvrdili su... pomo% Albanaca demokratskoj opoziciji ne bi ništa promenila. "in+i%, koji je bio glavni govornik u ime saveza, lucidno je odgovorio da bi izlazak Albanca na izbore ve% 1992. doveo do pada Miloševi%evog režima, dok bi Srbija došla u poziciju Make-donije, u kojoj nije mogu%e izabrati vladu bez podrške albanskih poslanika. Ipak, primetio je, to ne bi odgovaralo državotvornim težnjama albanskih politi'ara.

Tokom razgovora na sastanak je utr'ao jedan od telohranitelja. Umesto da to kaže samo "in+i%u, usplahireno je obavestio prisutne o tome da je nekakva „'etni'ka“ organizacija najavila da ne%e dozvoliti delegaciji Saveza za promene da poseti na'elnika Prištinskog okruga, Veljka Odalovi%a. "in+i% mu je dao znak da se smiri, naši sagovornici su razmenili osmehe, a onda rekli nešto sasvim neo-'ekivano: „Ukoliko želite“- ponudio je Suroi - „mi možemo da vam garantujemo sigurnost.“ Zahvalili smo i ubrzo napustili zgradu. Po savetu obezbe+enja na izla-sku je deo nas izigravao telohranitelje. Dok je izlazio iz dvorišta zgrade "in+i% je zastao gledaju%i me razdrljenog i bez nao'ara, više odaju%i utisak slabovidog ko-me su ukrali kravatu nego nekog sina beogradskog asvalta koji %e u slu'aju po-trebe da potegne pištolj. Zastao je i slatko se nasmejao.

Zoran "in+i% je ispravno procenjivao da bi bilo teško o'ekivati da auto-nomije uspostavljene u komunizmu budu zamenjene nekim novim unutrašnjim ustrojstvom Srbije. Srbiju je trebalo demokratizovati uklju'uju%i njene autonom-ne pokrajine koje su formirane u doba diktature. Uzalud je stranim novinarima pokušavao da objasni da na Kosovu nikada nije postojala demokratska autonomi-ja. Iako je bilo izvesno da %e SAD i EU stati uz Albance, kao i da %e nastojanja Srbije da zaštiti postoje%e stanje biti neuspešna, "in+i% nije smatrao korisnim da inauguriše radikalno druga'iju politiku prema Kosovu. Uostalom, bilo je to kraj-nje vreme za „istorijski sporazum“ Srbije i kosovskih Albanaca, podelu pokrajine i priznanje nezavisne albanske države. Posle 1999. Srbija više nije imala bilo šta da pruži za uzvrat kako bi postigla sporazum. Jednom prilikom na Glavnom od-boru Demokratske stranke, advokat Radoje Prica izneo je stav da je mirna podela Kosova jedino rešenje koje je u interesu Srbije. Sa govornice ga je ispratio sna-žan aplauz. "in+i% je bio veoma nezadovoljan. U holu opštine Stari grad mu je rekao: „Ho%eš li da snimak ovog obra%anja redovno emituju na RTS-u kao rekla-mu protiv DS-a?!“ Glavni odbor Demokratske stranke 'inili su obrazovani i mi-sle%i ljudi, ipak u manjini u svojim sredinama, oni su u pojedinim opozicionim politi'arima i intelektualcima videli otelovljeni ideal. Raspravu o Kosovu je na-posletku umirio akademik Ljubomir Tadi%. Mirnim i razložnim glasom održao je retorski izbrušeno slovo o tome da je Kosovo veliki problem i kako je teško re%i


da li je rešenje autonomija, podela ili nezavisnost. Završio je taj lep i šarmantan govor sa istom nedoumicom. Nastale su ovacije. Prica je, tako, govorio uzalud.

Tokom leta stanje na Kosovu se pogoršalo. OVK je podigla oružani usta-nak koji je kulminirao kada je paralelna vlast uspostavljena na tre%ini teritorije pokrajine. Osamnaestog jula 1998, upravo na dan održavanja Vanredne skupštine DS-a, jedinice OVK tokom jednog dana ovladale su varošicom Orahovac. U na-rednih mesec dana, trajala je operacija širokih razmera u kojoj su policijske snage uspele da u+u u ve%inu pobunjeni'kih uporišta. Krajem avgusta policija je ušla 'ak i u planinsko selo Junik iz kojeg su se vo+e OVK obra%ale javnosti. "in+i% se vratio sa odmora i puta po SAD tek po'etkom septembra. Tek što je napustio Be-ograd, centrala stranke je spala na nekoliko službenika i 'uvara. Kad se vratio %utke je saslušao izveštaj o radu, a onda zatražio da obrazložim stav prema kojem je posle pada Junika pri'a o OVK dovedena do kraja. Zaista, na jednoj od konfe-rencija koje sam držao tokom njegovog odsustva spomenuo sam tako nešto. Po-'eo sam izokola: 'injenica da srpska država ne odgovara na pojedina'ne terori-sti'ke napade, a da opšti ustanak nije uspeo, govori o tome da %e u narednom pe-riodu biti upotrebljena druga sredstva... Prekinuo me je tvrdnjom da na Kosovu ništa nije završeno i da bi ozbiljna država pobunu u samom za'etku ugušila od-lu'nim, opsežnim i oštrim vojnim merama. Naravno, podrazumevalo se da u mo-derno vreme ozbiljna država može biti samo demokratska. Posle avgustovske ofanzive snaga policije, OVK je zaigrala na kartu humanitarne katastrofe – hilja-de civila koji su pobegli iz svojih sela pred srpskom policijom. Ve% tokom leta NATO je odredio pod kojim uslovima %e biti izvršen napad na SR Jugoslaviju. U oktobru je zapo'ela prva kriza oko bombardovanja. Miloševi% je popustio i do-zvolio dolazak do 1.000 stranih vojnika – navodnih verifikatora, koje je predvo-dio Vilijem Voker. Zapo'eo je proces koji je doveo do pregovora u Rambujeu i Parizu 'etiri meseca kasnije (februar – mart 1999).

U novembru je ponovo otvoreno pitanje talaca. Do tada nas je kontaktira-lo još pet porodica kidnapovanih ljudi. Njihova o'ekivanja bila su velika, a jav-nost više nije pokazivala zanimanje za sudbinu ovih nesre%nih ljudi. Žrtve su izgubile individualnost, ubijenih, nestalih i otetih bilo je više od hiljadu. Kada smo se u septembru sreli, "in+i% je na pitanje šta da radimo u vezi sa vestima o novim otetima slegao ramenima: „Prošli su meseci... Ukoliko ih nisu ubili Al-banci, tokom leta su tamo prošli Frenki i Legija, tako da teško da je neko od njih još uvek živ...“ Za Frenkija sam do tada 'uo – ime Legija bilo mi je, me+u-tim, novo. U prvo vreme sam mislio da je re' o nekoj paravojnoj formaciji pod kontrolom RDB-a.

Zoran "in+i% se uskoro predomislio. Delegacija DS-a je obišla ambasade država 'lanica Kontakt grupe i zemlje 'iji je šef diplomatije predsedavao OEBS-om. Nosili smo spiskove otetih i nestalih. Posebnog uspeha nije bilo, ali makar smo nešto pokušali. Uspeli bismo možda i više da, recimo, potpredsednik stranke kod ameri'kog otpravnika poslova (Ri'ard Majls je istina tada bio odsutan pa nas je primio njegov zamenik) i francuskog ambasadora (Stanislas Filiol), nije usput delio i pozive za otvaranje luksuznog restorana koji je pod zaštitom stranke po-'eo sa radom upravo u to vreme.


Ko god je u Srbiji pratio prilike oko Kosova i pri tom bio dobronameran, bio je svedok 'injenice da su DS i njen predsednik Zoran "in+i% u predve'erje rata jedini nudili druga'iju politiku i obra%ali pažnju na naše nesre%ne sunarodni-ke iz pokrajine, koji su odavno postali taoci Miloševi%evog režima. I pored toga što je na televiziji mogao da se pojavi samo kada ga grde, vre+aju i kleve%u (du-go je emisija „Bez re'i“ po'injala emitovanjem snimka kako ga u Kraljevu jaje poga+a u glavu), istina je ipak dolazila do gra+ana. Kad je u novembru bio zaka-zan jedan od onih „crkveno-narodnih sabora“ koje je uz eparhiju Raško-prizren-sku organizovao Mom'ilo Trajkovi%, policija je na granici Kosova i centralne Sr-bije zaustavila "in+i%ev automobil i zabranila mu ulazak u pokrajinu. Posle sat vremena on je ipak uspeo da nekako pro+e pored policijskog punkta. U okviru prethodnice stigao sam u veliku halu centra „Boro i Ramiz“ dva sata pre "in+i%a. Organizatori su izbegli da obaveste okupljene o tome da je naš predsednik zau-stavljen na granici, ali nekako smo uspeli da dojavimo prisutnima šta se dogodi-lo. Kad se, naposletku, ipak pojavio do'ekao ga je srda'an i veliki aplauz ljudi koji ga nikad ranije nisu podržavali.

Po'etkom oktobra 1998, u predve'erje prve krize oko bombardovanja, brojna delegacija Demokratske stranke otputovala je i u Metohiju. Cilj su bili Pe% i Istok. Autobusi su od crkve Svetog Marka pošli u mrkloj no%i. Posle osam sati putovanja i prolaska kroz sever Crne Gore, stigli smo u Pe%. Posle nekog vreme-na dospeli smo do sela Banja gde je trebalo da bude posve%ena crkva. Jedan bo-gataš sa Kosova podigao je ovu crkvicu svojim novcem. Okupilo se oko hiljadu Srba iz cele pokrajine, usred zbora viorile su državne i zastave DS-a. $udan pri-zor. Služio je veliki broj sveštenika na 'elu sa episkopom Atanasijem Jefti%em. Služba je trajala 'etiri sata. Metohija je u to vreme delovala avetinjski. Prisustvo policije u selu navelo me je da posle nekog vremena napustim polje ispred crkve i prošetam malo po selu. Tamo nisam sreo nijednog civila. Pitao sam policajce gde su stanovnici (pred crkvom skoro da nije bilo žena i dece), dobio sam odgo-vor da je selo Banja 'isto albansko selo i da su njegovi stanovnici „otišli“.

Na povratku smo se zadržali u Istoku, gde je predsednik opštine dozvolio da Glavni odbor DS-a zaseda u sali opštine. Zanimljivo, taj SPS-ov funkcioner u'inio je to na osnovu starog prijateljstva sa 'lanom Izvršnog odbora DS-a Dra-ganom Nikoli%em-Femanom. U centralnu Srbiju vratili smo se tako što smo proš-li kroz Metohiju i Kosovo; prešli smo administrativnu granicu kod Podujeva. Us-put nigde nismo sreli nijednog civila. Sela su bila pusta, a otvoreni prozori na ku-%ama pomerali su se na vetru.

Sredinom januara 1999. porodice nestalih i otetih Srba i ostalih manjin-skih naroda na Kosovu organizovale su pokret. Ponovni sukobi i doga+aji u Ra'-ku razumljivo su bacali senku na njihov rad. Ipak, za kraj januara bio je zakazan protestni marš do jednog od ponovo uspostavljenih bastiona OVK u Dragobilju. Predlog iznesen na predsedništvu da DS podrži ovaj marš, a Zoran "in+i% otpu-tuje tamo, bio je odbijen. "in+i% se pitao koliko %e se uopšte ljudi tamo okupiti. Predložio je da umesto njega ode potpredsednik stranke i gradona'elnik Niša Zo-ran Živkovi%. Živkovi% je za dug i naporan put umesto sebe preporu'io Vuksano-vi%a, koji nije prisustvovao sastanku. Na kraju, svi su se složili da meni povere


ovu misiju. Uzalud sam objašnjavao da ljudi koji %e se tamo okupiti od funkci-onera DS-a mogu da prepoznaju samo "in+i%a, kao i da samo njegovo prisu-stvo može ovom maršu da donese ve%i politi'ki i medijski zna'aj. Naposletku je do Dragobilja došetalo dve i po hiljade ljudi. Bio je to najve%i takav marš za koji sam 'uo. Naravno, bojkotovan od Miloševi%evog režima i zaboravljen od medija koji su o'ekivali da bude prisutna i neka li'nost od ve%eg politi'kog zna'aja, on je bio tek jedna od vesti. Albanci su, razume se, spremno do'ekali ovu povorku. Prihvatili su spisak koji su im doneli i zauzvrat dali spisak u ko-jem su kao oteti predstavljeni svi kosovski Albanci koji su se nalazili u srpskim zatvorima.

Jedan od ro+aka otetih na Kosovu ostao mi je u živoj uspomeni. Gospo-din Voštini% je imao nesre%u da mu u jednom danu budu oteti otac i stric. Tvrdio je da ta'no zna gde se nalaze. $uo je da su ih naterali da grade ku%u jednom od komandanta OVK. Brinuo se posebno za oca, koji je imao 75 godina i bio težak sr'ani bolesnik. "in+i% je želeo da pomogne, ali je tih dana bio izvan Beograda. Nameravali smo da zamolimo ambasadora Norveške, 'iji je ministar Knut Vole-bek u to vreme bio predsedavaju%i OEBS-a, da posreduje. Zakazanom sastanku trebalo je da umesto "in+i%a prisustvuje potpredsednica stranke. Nekoliko minu-ta pred polazak ona je otkazala, pa nam je preporu'eno da po+emo u društvu jed-nog od 'lanova Izvršnog odbora DS. Naposletku, Voštini% i ja smo tamo morali da odemo sami. U norveškoj ambasadi nisu bili raspoloženi zato što je sastav na-še delegacije promenjen. Ambasador i prvi sekretar su odbili da nas prime. Tre%i sekretar nas je saslušao i nije uopšte želeo da se izjašnjava, niti da primi bilo ka-kvu obavezu.

Po'etkom februara odlu'io sam da prestanem da obavljam dužnost port-parola Demokratske stranke. Uvek optimisti'an i pun elana, "in+i% je pozvao $edomira Jovanovi%a i mene da ga posetimo. Tokom popodneva i ve'eri 16. fe-bruara sedeli smo satima i razgovarali o raznim politi'kim pitanjima. Prisutni smo bili nas trojica, ali je u jednom trenutku banuo "in+i%ev prijatelj, pravnik i sportista Branko Vasiljevi%, koji je povremeno organizovao strana'ko obezbe+e-nje. Priznajem da nisam o'ekivao da %e NATO krajem marta zapo'eti bombardo-vanje naše zemlje. Procena koju je "in+i% izneo, prema kojoj %e Miloševi% sve-sno u%i u rat kako bi opravdao gubitak Kosova i izolovao zemlju, 'inila mi se ne-ta'nom. Posebno mi je bilo sumnjivo što je njen izvor o'igledno bio neko iz Mi-loševi%eve partije. Ipak, pokazalo se da je ova informacija bila ispravna. Koliko god bilo besmisleno i po njega samog štetno, Miloševi% je ipak ostao dosledan svojoj nepredvidivoj i destruktivnoj politi'koj metodi.

Poznato je šta se kasnije dogodilo sa Kosovom i Metohijom. Sudbina otetih ostala je ve%inom do danas nerazjašnjena, izuzetak su bili oni 'iji su zemni ostaci razmenjeni na administrativnoj granici kod Merdara. Posle mnogo godina, 'uo sam da se jedan od Miki%a kasnije hvalio kako ga je iz zato'eništva spasio "in+i% preko svojih veza sa CIA. Bra%a Voštini% nikada nisu oslobo+eni. Dvoje zaposlenih u restoranu u Istoku, gde smo boravili oktobra 1998. kada je Demo-kratska stranka održala Glavni odbor u ovoj metohijskoj varošici, oteti su i najve-rovatnije ubijeni.


Dvojicu od 'etvorice u'esnika razgovora od 16. februara 1999. ubili su egzekutori iz Miloševi%evih službi bezbednosti. Pogibija Branka Vasiljevi%a oba-vijena je velom tajne. Izgleda da je pogubljen u svom stanu, samo nekoliko dana pošto je na Novom Beogradu, zaštitio demonstrante Saveza za promene od lokal-nih kriminalaca koje je poslao režim. Zoran "in+i% je ubijen 12. marta 2003. Atentatori su bili upravo oni ljudi koji su aktivno u'estvovali u nesre%i otetih lju-di na Kosovu tokom 1998. i 1999. godine.

DRAGAN D. LAKI#EVI#, viši nau'ni saradnik Institut za evropske studije Beograd, Trg Nikole Paši%a 11

RAZMIŠLJANJE O GLOBALNOM�

APSTRAKT: Autor nastoji da poveže krizu modernog sveta sa istorij-skim nasle�em razvoja svetske civilizacije, koja po�iva na stalnoj borbi ljudi za raspoložive resurse. U tom smislu tekst pokušava da rekonstruiše neke fundamentalne karakteristike rasta tehnike i organizovane politi�ke mo�i, koji najpotpuniji izraz dobija kroz evoluciju evropskih društava. Iš-�ezavanjem ranije opreke izme�u kapitalisti�kih i komunisti�kih društava ne samo da nije iš�ezla opasnost od nuklearne opasnosti i nasilja, ve� se dinamizirala kroz sukob jedine preostale supersile i islamskih zemalja. Me�unarodne pravne institucije su izgubile raniju legitimnost, a nekon-trolisana upotreba sile dovela je u pitanje ne samo optimisti�ka o�ekiva-nja o evoluciji društava i njihovoj miroljubivoj saradnji, nego i sam op-stanak osnovnih civilizacijskih vrednosti. Još od Osvalda Špenglera me+u intelektualcima se, s vremena na vreme,

javlja mišljenje da naša civilizacija srlja u neizbežnu propast. Svedo'anstva u pri-log tome se menjaju u zavisnosti od konkretnih doga+aja koji su na dnevnom re-du, kao i od mišljenja koja preovla+uju u odre+enom razdoblju. U svakom slu'a-ju treba razlikovati katastofi'ka proro'anstva koja u pozadini imaju pesimisti'ku filozofiju istorije, sa pretenzijom na poznavanje smisla i zakona istorijskog raz-vitka, od manje pretencioznih, ali ipak ozbiljnih upozorenja, koja se odnose na opasnosti nastale nekontrolisanim procesima u društvu. Ako pogledamo teku%u listu opasnosti, vide%emo da je ona toliko široka i obimna da ju je 'esto teško u potpunosti navesti. Mnogi mislioci bi se složili da postoje bar tri vrste problema sa kojima se naš svet suo'ava, koji mogu dovesti do katastrofa velikih razmera: 1) ekološki problemi (opšte zaga+enje planete, otopljavanje ledenog pokriva'a, širenje ozonske rupe itd.); 2) demografski (eksplozija priraštaja u siromašnim de-lovima sveta); 3) pretnja koriš%enja nuklearnog oružja u potencijalnim ratnim su-kobima. To ne zna'i da su manje važna pitanja bezbednog skladištenja nuklear-nog otpada, smanjenje raspoloživih resursa energije i zdrave vode, genetski inže-

� Rad je deo projekta 149026 koji finansira Ministarstvo nauke Republike Srbije.

Dragan Laki%evi% Istorija 20. veka, 1/2007 194

njering, industrijska modifikacija materija u ishrani i druga. Enorman razvoj teh-nike, korporacijski i državni interesi, ubrzan razvoj nau'nih otkri%a, želja za ideo-loškom i ekonomskom dominacijom – sve to dovodi do ogromnog broja neželje-nih posledica, koje stvaraju utisak da se naša planete kre%e ka vlastitoj entropiji.

Kada je raspadom sovjetske imperije nestala opasnost od potencijalnog sukoba dva ideološki suprotstavljena sveta, mnogima se moglo u'initi da se 'o-ve'anstvo približilo kantovskoj ideji svetskog mira. Optimistima se svet budu%-nosti 'inio punim nade: Sovjetski Savez se oslobodio svog decenijskog oklopa, odrekao se komunisti'ke ideologije, potrebe za dominacijom i transformisao u savez nezavisnih država. Pritisnuti tokom nepredvidivih doga+aja i potrebom za korenitom reformom bivši komunisti'ki lideri su se takore%i potpuno dobrovolj-no odrekli statusa druge najmo%nije sile na svetu, videvši da njihov projekt ne može da se održi u konkurenciji sa kapitalisti'kim svetom. Umesto istrošene vizi-je budu%nosti u svetu centralnoplanske ekonomije nove države su u ve%oj ili ma-njoj meri prihvatile klju'na pravila igre koja su odlikovala njegovog nekadašnjeg ideološkog protivnika – tržište, privatno vlasništvo i pluralisti'ki politi'ki pore-dak. Evropska unija je otvorila vrata bivšim 'lanicama isto'nog bloka, propisala jasna pravila za pristup i ponudila ekspertske usluge za transformaciju kolektivi-sti'ke privrede u tržišnu, reformu državnih institucija, organizaciju izbornih pro-cedura, reorganizaciju svih vitalnih segmenata društva. NATO pakt, za razliku od Varšavskog pakta, nije ukinut, ve% je sebi dao u zadatak da transformiše armije budu%ih 'lanica Evropske unije, da bi ih zatim mogao primiti u punopravno 'lan-stvo. Zato nije ni malo 'udno što se 'inilo da Fukojamina sintagma „kraj istorije“ ozna'ava opšti proces: rastvaranje velikih ideoloških sporova o tome kako treba da izgleda racionalan socijalni poredak, prihvatanje bazi'nih proceduralnih pravi-la vladanja u svetskim razmerama, otvorenost svih društava za me+usobnu ko-munikaciju i saradnju. Mnogim intelektualcima koji su prihvatili ovakvu viziju budu%nosti izgledalo je da istoriji preti da izgubi raniju dramatiku i nepredvidlji-vost. Pomislilo bi se da je kona'no iš'ezla potreba za daljom trkom u naoružanju, da %e tehnološki najrazvijenije zemlje usmeriti svoje fondove ka rešavanju drugih urgentnih problema koje mu'i 'ove'anstvo: borbe protiv gladi, opasnih bolesti, zaštiti okoline, pomo%i nerazvijenima i sli'no. Samo, iluzija o novom poretku u svetu koji dovodi u sklad nepredvidljiva i haoti'na zbivanja podvode%i ih pod še-mu racionalno ure+enih odnosa nije dugo trajala.

Na neki na'in dešavanja na Bliskom istoku i na Balkanu su to brzo po-tvrdila. Ne ulaze%i u komplikovanu mrežu doga+aja koji su doveli do bombardo-vanja Iraka, odnosno brutalnog raspada Jugoslavije, prvi zaklju'ak koji se name-%e jeste taj da su ovakvi raspleti bili mogu%i upravo zato što je nestalo ravnoteže svetskih sila. Za potrebe ovog teksta dovoljno je, ilustracije radi, primetiti niz ko-incidencija u vezi sa ova dva, po mnogo 'emu, potpuno razli'ita zbivanja: dugo održavanje krize koje je moderirano spolja, enormno trošenje ogromnih vojnih i civilnih resursa svih u'esnika u sukobu, devestacija velikog dela teritorije, upo-treba projektila sa osiromašenim uranijumom od strane zemalja koje su interveni-sala na ovim podru'jima. Na cini'an na'in ova dešavanja ne samo da su legitimi-sala potrebu za daljim snaženjem NATO pakta, ve% su pokazala isprepletanost

Razmišljanje o globalnom 195

državno-privrednih interesa i vojnih angažmana. Moderna retorika rata se izme-nila, ratuje se u ime mira, stvaraju se krize u ime stabilizacije prilika. Ameri'ki institut za mir (US Institute for Peace) uveo je i pojam preventivne vojne diplo-matije, što prevedeno na jezik prakse zna'i pravo da se reaguje unapred. U kon-kretnom slu'aju to zna'i da se vojno interveniše i pre nego što se bilo kakva kri-vica dokaže1 kao u slu'aju Iraka. Agresija na Irak samo je još više produbila jaz izme+u zapadnih i islamskih zemalja, uzburkala ionako politi'ki nestabilno a strateški za svet neobi'no važno podru'je.

U tom smislu, pri'a o potencijalnoj katastrofi koja bi sledila bilo kao po-sledica ratnih sukoba, zaga+enja zbog dizanja izvorišta nafte u vazduh, ili relativ-no brzog iscrpljivanja energetskih potencijala, dobija na dinamici. To samo poka-zuje da borba oko resursa, razvoj vojne tehnike i logika dominacije predstavljaju trajnu osobenost naše civilizacije. Sumarna rekonstrukcija o tome kako je ona na-stala i do kakve je kompleksnosti dospela može pomo%i u razmišljanju kakve su dalje mogu%nosti za njen opstanak.

Ekskurs u prošlost

Kako navodi Hans Albert u knjizi Sloboda i poredak2 'ove'anstvo kakvo

danas poznajemo nastalo je kroz dva velika strukturna loma, koja su na funda-mentalan na'in promenila život ljudi. Prvi veliki zaokret nastao je tokom neolit-ske revolucije, koja je zapo'ela pre 10.000 godina i potpuno promenila izgled na-še planete. Korenita izmena u vo+enju života povezana je sa nastankom poljopri-vrede kao novog oblika zadovoljenja potreba za ishranom ljudi. Daleko najve%i deo ljudske istorije, ra'una se na period od oko 100.000 godina, može se opisati kao život 'opora, koji se bavi lovom i sakupljanjem plodova. To je bio život u stalnoj opasnosti od istrebljenja zbog gladi, divljih životinja ili bolesti. Vatra i oru+a od kamena su najve%i izumi predneolitske civilizacije, a me+usobna soli-darnost 'lanova koji su povezani krvnim vezama na'in je organizovanja ove vr-ste primitivne zajednice. Pred kraj ove faze ljudi su bili rasprostranjeni na celoj našoj planeti, a njihov broj se kretao izme+u 5 i 10 miliona.3

Posle uvo+enja poljoprivrede kao osnovne tehnike opstanka naša planeta je temeljno promenila izgled. Najve%i broj ljudske populacije živeo je u selima i malim gradovima, dok se broj ljudi enormno pove%avao. Kroz zemljoradnju i pri-pitomljavanje životinja 'ovek je sve više kontrolisao i uve%avao sredstva za is-hranu, što se održavalo na demografski rast. Koriš%enjem životinja za transport pove%avala se mogu%nost razmene i uve%avali uslovi komunikacija me+u razli'i-tim plemenima. Podelom rada i zanatskom proizvodnjom, pronalaskom pisma i

1 Irak je okupiran na osnovu procena da poseduje oružje sa masovno uništenje. Bio je to

samo izgovor, pošto se radilo o strateški važnom proizvo+a'u nafte, koji je u okviru OPEK-a 90-ih godina zauzimao važnu funkciju i uticaj. Opširnije: Stephan C. Pelletier, (bivši politi'ki analiti'ar CIA za Irak), America’s Oil Wars, Westport, 2004.

2 Hans Albert, Freichet und Ordnung, Tübingen 1986. 3 Carlo M. Cippola: The Economic History of World Population, Harmondsworth 1974.


razli'itim tehni'kim izumima, život je postajao sigurniji i duži, forme organizaci-je složenije i manje zavisne od %udi prirode. Koriš%enje energije iz prirode se mnogostruko pove%avalo, a pronalaskom vetrenja'a i mlinova omogu%eno je skladištenje poljoprivrednih proizvoda. Kopanjem kanala, navodnjavanjem, orga-nizovanjem kolektivnih radova, pravljenjem zaliha, medicinskim otkri%ima i po-ve%anom higijenom smanjena je opasnost od gladi i pove%ana gustina stanovniš-tva. Krajem tog perioda civilizacija je brojala izme+u 700 i 800 miliona ljudi.4

Prva agrarna društva stvorila su ekonomske i demografske pretpostavke za nastanak visokih kultura, koje su se prostirale od Kine, preko Indije, Persije i Mesopotamije do Egipta. Najreprezentativniji oblik ovog tipa zajednica na tlu Evrope ogleda se u gr'ko-rimskoj antici, a u Americi to su društva Maja, Acteka i Inka. Forma politi'ke organizacije preko koje su se ove civilizacije oblikovale bila je država, što podrazumeva razu+enu podelu rada, pismo, novac, razvijenu trgovinu i saobra%aj. Da bi takav složen pogon funkcionisao bili su neophodni administrativni aparat, sudstvo i naoružana vojska, koja može da održava unu-trašnji poredak i vodi ratove. Konstitutivni deo razvoja ovih država predstavljala je sposobnost za proširenja teritorija, kao i njihovo držanje pod efikasnom kon-trolom. Drugim re'ima, ume%e ratovanja i stalan razvoj tehnike porobljavanja od suštinskog je zna'aja za razvoj visokorazvijenih društava. U tom smislu Stanislav Andreski smatra da bez ratova ne bi ni nastala naša civilizacija, odnosno da bi se društvo bez njih i danas sastojalo samo od malih skupina ljudi koje lutaju šuma-ma.5 Društvena organizacija i prinuda su jedan od bitnih uslova nastanka velikih društava, a sposobnost efikasnog ratovanja, odnosno mogu%nost da se rat vodi na velikoj teritoriji i kontroliše pokorena teritorija, omogu%ili su akumulaciju bogat-stva i pribavljanje potrebne radne snage. Moglo bi se re%i da je rast rafiniranih produkata civilizacije, poput umetnosti i arhitekture, isprepleten sa surovostima osvajanja i tla'enja. Ne samo da to ne isklju'uje jedno drugo, ve% su to po mnogo 'emu uslovljeni elementi.

Metafori'ki iskazano, borba na život i smrt i potreba za dominacijom neodvojiv su deo sage o ljudskom napretku. Opstanak jedne kulture 'esto je zah-tevao uništenje druge. Još od anti'kog sveta ratovi su obilovali najsvirepijim od-mazdama i željom za istrebljenjem neprijatelja. Svirepost, tehnike mu'enja i uništavanja, sastavni su deo ljudske kulture, a još prvi pisani zapisi visokih kultu-ra puni su svedo'anstava o tome.

Ekonomskim re'nikom iskazano, jedan od osnovnih problema koji je dr-žava kao organizacija trebalo da reši jeste ograni'enosti raspoloživih resursa. Ti resursi su razli'ite prirode, od artikala ishrane do raspoložive gra+e za nastambe, sredstava za transport, energetskih izvora, metala, minerala itd. Jedna od klju'nih metoda da se ljudske potrebe zadovolje i obezbedi neometano koriš%enje resursa jeste upotreba sile. Proširenje teritorije radi pribavljanja potrebnih resursa i koriš-%enje tu+e radne snage za njihovu eksploataciju još od neolitske revolucije pred-stavlja modus uve%anja mo%i jedne zajednice. Armija kao organski deo državne

4 H. Albert, n. d., 11. 5 Stanislav Andreski, The Uses of Comparative Sociology, Berkeley, LA, 1969, 114. Vi-

deti komentar H. Alberta, n. d.


mo%i je garanciju za sigurnost vlastitog stanovništva, kao i pretpostavka za priba-vljanje viškova. Zato je unapre+enje ratnih tehnika oduvek bila jedna od klju'nih pretpostavki za snaženje i proširivanje mo%i države. Premo% u vojnom organizo-vanju zna'ila je i mogu%nost da se koriste privredni resursi drugih, odnosno pred-nost u odnosu na konkurentske zajednice. $ak se u tom smislu može tvrditi da je u svim vremenima oružje bilo najrazvijenije tehni'ko sredstvo neke kulture.6 Bez stalnih ratova i plja'ki nikada se ne bi razvile velike imperije, a njihova veli'ina je naj'eš%e odgovarala tehni'koj mo%i ratovanja i mogu%nosti kontrole zaposed-nutih teritorija.

Velike državne tvorevine, bez obzira na kom podru'ju nastale, tokom go-tovo najve%eg dela ljudske istorije karakterišu razne forme despotskog poretka. Za sisteme opisane kao „orijentalne despotije“ tipi'no je da ne postoje nikakva pravna ograni'enja u vršenju državne vlasti. Politi'ka poslušnost uglavnom je povezana sa raznim oblicima pretnji i odmazdi. Tako se kao prirodan odnos iz-me+u vlasti i podanika uspostavlja iskoriš%avanje vlastitog stanovništva. Sve pr-vobitne visoke kulture su bile zasnovane na prirodnom radu, kažnjavanju i obes-pravljenosti pot'injenih slojeva. Agrarne despotije su svoju ideološku legitimnost ostvarivale kroz delatnost svešteni'kog staleža; organizovane kao teokratije, one su pripisivale vladarima religiozne kvalitete, predstavljale ih kao predstavnike otelotvorene božje volje na zemlji. Religijska praksa je uklju'ivala razne oblike zastrašivanja, kao što je 'esto davala legitimaciju za ratove, svireposti prema ne-prijatelju, plja'ku i nasilje. Život najširih masa odvijao se u bedi i iscrpljuju%em radu. To nije bila osobenost samo vanevropskih društava, ve% je važilo za sva agrarna društva. Jedini delimi'an izuzetak u pogledu politi'kih i ekonomskih slo-boda bile su državne zajednice nastale u vreme helensko-rimske antike.

Visok stepen smrtnosti usled bolesti, gladi i ratova bio je stalna karakteri-stika kako anti'kih, tako i srednjovekovnih društava. Kuga i kolera, koje su od-nosile u smrt tre%inu ili polovinu stanovništva neke oblasti, smatrane su za lokal-ne katastrofe. Velika smrtnost dece pri ra+anju smatrana je normalnom, dok je prose'na dužina života bila izme+u 20 i 35 godina.7 Na izvestan na'in to je 'esto bio oblik samoregulacije gustine stanovništva.

*

Drugi veliki strukturni lom izazvala je industrijska revolucija, koja je za-po'ela sredinom 18. veka. Rezultat je taj da danas veliki deo 'ove'anstva živi u vešta'ki izmenjenoj okolini, u gradovima i urbanim zonama ogromne gustine sta-novništva. Industrijskoj revoluciji prethodio je niz zna'ajnih promena koje su se odigrale na evropskom tlu – pojava nezavisnih gradova, nau'na otkri%a, preko-morska osvajanja, podela duhovne i svetovne vlasti, centralizacija upravlja'kih funkcija, razvoj trgovine. Jedan od bitnih elemenata koji je omogu%io da se u Evropi razbiju strukture starih agrarnih društava i uspostave pretpostavke za mo-derna industrijsko-birokratska društva jeste postojanje izvesnih pravnih garancija, koje su važile kako za stanovnike slobodnih gradova tako i za seljaštvo na feu-

6 S. Andreski, n. d. 7 H. Albert, n. d., 17.


dalnim imanjima. Važno nasle+e antike – rimsko pravo – sa'uvalo je i kroz sred-nji vek kontinuitet u smislu pravljenja razlike izme+u vladavine i vlasništva. Te odvojene sfere orijentalne despotije ne poznaju. Ma kako to 'esto bilo u rudimen-tarnom obliku, u na'elu zapadnoevropska društva su u praksi u razli'itim stepeni-ma praktikovale pravni fenomen ograni'enja vlasti. Još tokom srednjeg veka po-ložaj gradova, u kojima preovla+uju trgovci i zanatlije organizovani u gilde i sa-veze, karakteriše postojanje posebnih pravnih regula. Pravna zaštita u odnosu na lokalnu feudalnu vlast, kao i sfera slobodnog delovanja cehova, stvorila je mo-gu%nost da se u gradovima razvije moderan pojam gra+anstva. Sloboda intelektu-alnog istraživanja bila je omogu%ena nizom institucionalnih garancija, koje su postepeno onemogu%avale uplitanje crkvenih autoriteta u svetovna podru'ja rada.

Holandija je možda najsvetliji primer nastajanja modernog doba. U tom smisli Albert napominje da je „Holandija 17. veka bila jedno takvo ostrvo slobo-de i tolerancije u vreme Protivreformacije i religioznih ratova. Nakon osloba+a-nja od španske vlasti ovde se razvio kapitalizam, unutar jedne republike kojom rukovodi trgova'ki sloj, 'ija je egzistencija po'ivala na brodogradnji i prekomor-skoj trgovini. Ona je postala centar mreže svetske trgovine i pozitivno je uticala na privredni i duhovni razvoj drugih zemalja.“8 Uspostavljena sloboda mišljenja i sloboda savesti postala je prethodnica engleskog i francuskog prosvetiteljstva. Rezultati tih stremljenja ogleda%e se u zauzdavanju vlasti i njenom pot'injavanju proklamovanim zakonima, odnosno obezbe+ivanju pravno zašti%enog podru'ja delovanja pojedinca. Te vrste pravnih garancija dale su podjednako prostora za razvoj nauka i tehni'kih inovacija, kao i za podsticaj ekonomskom poslovanju.

Teorija politi'ke ekonomije, koja nastaje u Engleskoj uporedo sa ovim procesom, raspravlja o mogu%nosti poretka „prirodne slobode“. To je poredak koji rešava probleme funkcionisanja privrednog i politi'kog života na taj na'in što ih prepušta slobodnoj igri privrednog tržišta. Po tom u'enju autonomne jedin-ke na osnovu slobodnog ugovora oblikuju grupe koje se, u okvirima dopuštenih pravila postupanja, me+usobno bore za prestiž. Društvena raspodela se ne postiže preko višeg personalnog autoriteta, koji nužno postupa arbitrarno, ve% kroz neu-tralno nepersonalno delovanje tržišnih sila. U takvoj slici sveta vlast se stara o zaštiti instrumenata da se politi'ka i ekonomska utakmica pravedno odvija, a ne da ona sama definiše pobednike.9 Kao što ekonomska konkurencija, kao odraz in-dividualnih stremljenja za ekonomskom dobiti, podsti'e privredni razvoj nekog društva, predstavni'ka demokratija, po pomenutoj šemi, treba da garantuje slo-bodno organizovanje politi'kih grupa, koje se nadme%u za poziciju upravljanja društvom. Na'elno, kroz test javnih izbora politi'ke partije koje svojim programi-ma u najve%oj meri poga+aju interese ve%ine glasa'a dobijaju mandat da kroz poli-ti'ke mehanizme, a pre svega zakonskim regulativama, urede odnose u društvu.

Jedna od glavnih osobenosti modernog doba jeste permanentan napredak nau'nog istraživanja i njegove tehni'ke primene. Takav razvoj doveo je do demi-tologizovanja slike sveta: religija je uglavnom izgubila raniju samorazumljivost i

8 Albert, n. d., 29. 9 Harld J. Berman, Law and Revolution, London 1983.


pomerena je na periferiju. U najmanju ruku obrazovanom gra+anstvu je postalo jasno da je nužan preduslov razvoja nauke i slobodnog preduzetništva zauzdava-nje državne i religiozne mo%i u odre+enim granicama. Treba me+utim uzeti u ob-zir da je evropska istorija predstavljala izuzetak u odnosu na modele organizova-nja drugih društava, 'ija je naj'eš%a osobina postojanje nekog neprikosnovenog autoriteta i nepostojanje pravnih garancija za zaštitu individue.

Tri klju'ne komponente izdvojile su zapadnoevropska društva od tradici-onalnih visokih kultura i vremenom postale obrazac napretka i prosperiteta: prav-no ure+en model demokratske vlasti, kapitalizam kao nosilac industrijskog razvo-ja i razvitak autonomne privrede.

Ideologija koja podsti'e i prati razvoj ovakvih društava smatra da je glavni uslov uspostavljanja slobode nesputano oblikovanje vlastitog života bez povla+ivanja spoljašnjem personalnom autoritetu. Ideologiji slobode pripada i verovanje da se traganje za istinom – istinom unutar nauka i van njih – može od-vijati samo ako se ne obaziremo na spoljašnji autoritet i na opšta ube+enja. Dakle napredak znanja mogu% je samo bez prisile, bilo da ona dolazi od strane religio-znih ili politi'kih instanci. Zauzdavanje mo%i ovih instanci, koje su sklone kon-troli i nametanju mišljenja, omogu%eno je kroz pravne regule koje nastoje da obezbede prostor za slobodnu delatnost, slobodno izražavanje mišljenja i razne inicijative. U slobodnom društvu jedinke se dobrovoljno pot'injavaju zakonima, i to pre svega zato što je re' o pravilima koji podrazumevaju njihovu saglasnost.

Internacionalni haos Programski kod liberalnih mislilaca je govorio o tome da se okon'anje

nasilja može o'ekivati uklanjanjem despotskih poredaka. Prevedeno na moderan jezik ova ideja bi mogla da glasi da prihvatanjem unutrašnjih principa demokrat-skog oblika vladavine društvo u sebe ugra+uje korektivne mere koje %e ga voditi unutrašnjoj racionalnosti. Nasilje postaje izlišno, jer se sva pitanja mogu slobod-no izložiti, a 'inom demokratskih izbora gra+ani imaju mogu%nost da prihvate politi'ki program koji nudi ekonomski prosperitet i sigurnost. Razumljivo, kore-lat politi'ke demokratije su tržišna utakmica i sloboda privatnog vlasništva: kon-kurencija dobara i ideja u krajnjem ishodu treba da za rezultat ima dobrobit svih. U politi'kom re'niku demokratski poredak pretpostavlja ispunjenje odre+enih uslova, poput slobodnih izbora, politi'ke opozicije, nezavisnog i slobodnog sud-stva i slobodnih medija. U takvoj slici sveta – države, i pored svoje raznolikosti, mogle bi da budu integrisane skupom univerzalnih pravila. Poštovanje opštih normi omogu%ilo bi ukupan privredni rast, dalo priliku da se kapital, kao agens produktivnog koriš%enja raspoloživih resursa, može bez ograni'enja plasirati svu-da gde ima za to interes. Ukupno bogatstvo sveta bi se uve%alo, u'vrstilo povere-nje me+u državama, rastvorile nekadašnje netrpeljivosti, smanjila opasnost od su-koba.

Ovaj globalni projekat koji zastupa zvani'na ideologija Amerike i njenih saveznika u praksi, me+utim, deluje sve više kao utopija. Na'elna ideja globali-


zacije kao puta ka prihvatanju demokratskih procedura i univerzalnih ljudskih prava od strane svih civilizovanih država sveta postaje u o'ima mnogih groteskna kada se osmotri na'in na koji se ona primenjuje i ko je preuzeo ulogu nadziranja. Umesto harmoni'nog uklapanja razli'itih interesa koje rukovodi poštovanje svi-ma prihvatljivog kodeksa ponašanja, svedoci smo sve ve%ih napetosti i pretnji. Zašto je to tako? Da li je ambicija bila prevelika i da li je bila iskrena? Da li je ta'no da se iza formule o demokratiji i kapitalizmu kao univerzalnom poretku sveta krije želja za dominacijom i eksploatacijom, ili je to samo strah svih onih koji su nesposobni da budu uspešni u ovakvom sistemu (levi'ara, islamista, auto-ritarnih društava, siromašnih i sl.)? Ko je na kraju zaista kriv što se toliko ljudi opire globalisti'kim tendencijama, što veliki broj država doživljava pokušaj pla-netarnog integrisanja kao gubitak suvereniteta, kao nametanje tu+ih rešenja i in-teresa?

Na izvestan na'in pokušaj da se svetu preko no%i nametnu „demokrat-ska“ pravila ponašanja neodoljivo podse%a na ono što Fridrih fon Hajek naziva „konstruktivisti'kim pristupom“. Njegova osnovna karakteristika je da se inter-vencijom odozgo pokušavaju aranžirati veoma kompleksne strukture, da se pre-ma nekom gotovom šablonskom modelu nastoji preoblikovati stvarnost. Pri tome se zanemaruju dve stvari: da se društva razvijaju laganim evolucionim procesima i da se pokušaji intervencija grosso modo uglavnom katastrofalno završavaju. Najbolji primeri za to su bili veliki privredni i društveni zahvati u sistemima sa komunisti'kim partijama na vlasti.10 $ak i kada su namere dobre, a uglavnom ni-su, ovaj tip ponašanja po pravilu dovodi do erozije postoje%ih institucija i vredno-sti, do stvaranja vakuuma u racionalnom ponašanju. Drugi momenat se odnosi na nepredvidljivost posledica: tamo gde su eksperimenti ograni'enog dometa mogu-%e su pravovremene ispravke. Greške je relativno lako korigovati ako postoji sta-bilan okvir i ako su to mikro greške. Me+utim, kada je izmena velikog obima, ako se pristupa holisti'ki, nedostaju pravi korektivni faktori: kako bi rekao Karl Poper, veliki socijalni eksperimenti predstavljaju hazard i ne mogu se primenji-vati racionalni metodi.

Pored ovih na'elnih primedaba postoji niz konkretnih empirijskih okol-nosti vezanih za sprovo+enje ideje globalizacije. Ona jeste izraz potrebe jedne enormno narasle ekonomske, vojne i politi'ke sile, može se 'ak re%i nove imperi-je koja se ose%a pozvanom da svoje interese što efikasnije sprovede i zaštiti. I po-put svih dosadašnjih imperija ona ho%e da o'uva vojnu nadmo% i pristup koriš%e-nju svih vitalnih resursa. Kada su ta dva strateška cilja u pitanju ne preže od ko-riš%enja raspoloživih metoda, ako je potrebno i svirepog nasilja, ratne propagan-de, zakulisnih spletki, ucena i laži. To što se ovakvi metodi ne uklapaju u kom-pendijum udžbenika demokratije i ljudskih prava druga je stvar. Za te svrhe kori-sti se ezopovski jezik, razgranata medijska mreža, pozivanje na autoritete me+u-narodnih institucija i sva obilna sofisterija i retorika kojom, razumljivo, jedna dr-žava raspolaže. Parcijalni interesi se najlakše pokrivaju frazama koje ukazuju na opštost: ve% koriš%enjem termina „me+unarodna zajednica“ koja se po svojoj pri-

10 Treba se samo setiti kolektivizacije u SSSR-u, kulturne revolucije u Kini i sl.


rodi mora brinuti o svetskom miru i stabilnosti, dobija se opšti fon. Ko je to ta'no „me+unarodna zajednica“, me+utim, ne može da se zna, jer od momenta do mo-menta uklju'uje razli'iti broj aktera, ali gotovo uvek SAD i njene anglo-sakson-ske saveznike. Sama mapa sveta se preispituje s obzirom na važnost regionalnih kriza,11 ali se angažovanje ove zajednice odvija uglavnom tamo gde su pogo+eni neki od njenih vitalnih interesa, odnosno interesa pojedinih njenih važnih 'lanica. Ipak, s obzirom na veli'inu i mo%, naj'eš%e su to interesi njene predvodnice. To su po pravilu mesta sa važnim strateškim sirovinama i putnim mrežama kroz koje bi one mogle da se dopremaju do Zapadne Evrope i Sjedinjenih Država.

Instrument mo%i da se po potrebi reaguje u nekom delu sveta je NATO savez, koji polako uvla'i sve države bivše Isto'ne Evrope, izuzimaju%i, razumlji-vo, Rusiju. Veštom taktikom SAD su dezavuisale svaku ideju o samostalnim od-brambenim snagama Evropske unije i na dugi rok preko NATO-a preuzele brigu o njenoj bezbednosti, a samim tim je u'inile fakti'ki nesamostalnom i na izvestan na'in podre+enom njenim interesima. Koriste%i se imperijalnom željom Velike Britanije i nekih drugih 'lanica Evropske unije, „me+unarodna zajednica“ u de-klaracijama i intervencijama ima dovoljan broj 'lanova da sebi pripiše opštost.

Iz neutralnog ugla može se postaviti pitanje: da li „me+unarodnu zajedni-cu“ predstavljaju 'lanice Ujedinjenih nacija, ili barem Savet UN? Odgovor bi glasio: da je nestankom bipolarnog sveta i gubljenjem uticaja nesvrstanih zemalja ova institucija izgubila raniji autoritet i dozu nepristrasnosti koju je posedovala. Ona je u mnogo 'emu postala servis „me+unarodne zajednice“, odnosno njenog predvodnika. Ili još pregnantnije izraženo, Sjedinjene Države su sebi dodelile planetarnu misiju za 'uvanje ljudskih prava, proširivanje demokratije, 'uvanje stabilnosti i eliminisanje regionalnih kriza, pa samim tim i pravo da u ime „de-mokratskog sveta“ reaguju i kada ne postoje rezolucije Ujedinjenih nacija koje bi takvu reakciju zahtevale.12 Ili, drugim re'ima, princip efikasnosti kao da nalaže preskakanje procedura i pre'ice. U kojoj meri se samim tim krše na'elni principi, drugo je pitanje.

Od prilike do prilike SAD proglašavaju odre+ene zemlje „nedemokrat-skim“, „potencijalno opasnim“. Ameri'ka administracija je preuzela misiju arbi-tra po svim važnim pitanjima, od ljudskih prava do koriš%enja raspoloživih pri-rodnih resursa, nuklearne tehnologije, naoružanja i sli'no. Ona je, uz saveznike iz zapadne vojne alijanse, zapo'ela globalan proces kontrole i nadziranja, koje 'esto uklju'uju pretnje i ucene. Sve to nužno ima mnoge kontrafinalne posledice. Ne ulaze%i u zanimljivo pitanje u kojoj meri je re' o želji da se kontrolišu raspoloživi svetski resursi nafte i drugih strateških sirovina, a u kom stepenu nemogu%nost da se promeni logika jedne narasle vojne mo%i navikle na dominaciju13 o'ito je da smo svedoci naraslih pretnji miru. Na listi opasnih država po „svet“ pojavljuju se Severna Koreja, Avganistan, Irak, Iran, Sirija, a ni na Rusiju i Kinu se ne gleda s poverenjem. U zavisnosti od snage protivnika prilago+ava se i taktika: kada je

11 Godišnje u regionalnim ratovima pogine oko 300.000 ljudi. 12 Primer Iraka to najbolje pokazuje. 13 Gotovo polovina ameri'kih javnih investicija (445 milijardi dolara u 2004) odlazi za

vojne potrebe. Ruski vojni budžet, prema izjavi predsednika Putina, 30 puta je manji.


Severna Koreja jasno stavila do znanja da u slu'aju agresije na nju ne%e prezati da upotrebi nuklearno oružje, pritisci Amerike su prestali. Proizvode se politi'ke krize, isprobava ponašanje protivnika, koriste se razne vrste ucena i pritisaka,14 a sve to pod sloganom potrebe da se kontrolišu opasna oružja, koje nedemokratske države ili teroristi'ke grupe mogu upotrebiti protiv slobodnog sveta. U skladu sa ovim optužbama po potrebi se pokre%u složeni mehanizmi internacionalnih orga-nizacija, poput Saveta bezbednosti, agencija za kontrolu nuklearnih tehnologija i sli'no, koje treba da daju legitimitet za razli'ite oblike pritisaka.

Radi razumevanja proizvodnje sve ve%ih pretnji za stabilnost sveta po-trebno je malo se vratiti u prošlost. Po tvr+enju bivšeg ameri'kog državnog se-kretara Henrija Kisindžera, kome treba verovati, tajne službe SAD su svojevre-meno isprovocirale intervenciju sovjetskih trupa u Avganistanu. Cilj je bio da se uvla'enjem u dugi rat konkurentska supersila iscrpi materijalno, ideološki i mo-ralno. To se i dogodilo, tako da je možda najve%im delom zbog neuspele agresije na Avganistan Sovjetski Savez doživeo kolaps kao sistem i raspao se. No, na dru-goj strani, SAD su za potrebe ovog rata izdašno vojno, materijalno i ideološki po-mogle talibane i druge džihadisti'ke pokrete, koji verovatno nikada ne bi dobili stepen organizovanosti i mo%i koje danas imaju. Vatreni religiozni borci stasavali su u novootvorenim medresama u Pakistanu, podignutim kapitalom iz Saudijske Arabije.

Danas, upravo ovi pokreti predstavljaju glavnog protivnika SAD i njenih saveznika. Sociolozi bi rekli da su to nenameravane posledice ina'e svrsishodnih akcija. I sam Kisindžer priznaje da je rast radikalnog islamizma velikim delom posledica hladnoratovskog nadmetanja u Avganistanu, ali smatra da je to mnogo manje zlo u odnosu na nekadašnju komunisti'ku opasnost. Da li je to baš tako, ako se meri po kriterijumu da li je opstanak naše planete na paradoksalan na'in sada više ugrožen? Argument je slede%i: Sovjetski Savez je mogao biti definisan kao oblik despotije, ali je to ipak bila složena, odgovorna država, koja bi verovat-no posegla za nuklearnim oružjem, ili hemijskim i biološkim oružjem samo u krajnjoj nuždi. Terorizam, na drugoj strani, ne poseduje tu složenu unutrašnju sa-mokontrolu. Kao plod frustracije i fanatizovane vere, teroristi'ke grupe, 'iji su 'lanovi spremni na žrtvovanje vlastitog života, nemaju nikakvih drugih prepreka u koriš%enju arsenala ubita'nog oružja, osim što ga trenutno ne poseduju. Samo, da li trenutni rat Zapada protiv islamskog terorizma može da spre'i da neka od grupa ne do+e do ovakvog oružja?

Postoji još jedan o'igledan apsurd. Na svetskom tržištu je u principu sve dostupno, pa i nuklearna tehnologija i tehnologija za pravljenje biološkog oružja za masovno uništenje. Treba imati samo dovoljno finansijskih sredstava. Primeri Iraka i Irana to najbolje pokazuju: upravo zapadne firme se nisu ustru'avale da prodaju ovakve tehnologije. U me+uvremenu, Zapad je ustanovio da njihovo eventualno posedovanje od strane ovih država predstavlja globalnu opasnost. Ostavljaju%i po strani neujedna'enost kriterijuma, pa se Izraelu, Pakistanu i Indiji

14 Ono što je nekada trpela Latinska Amerika sada se prenelo na ostatak sveta. O takvoj

politici SAD dokumentovano je pisao Noam $omski.


dozvoljava ono što se drugima zabranjuje, pitanje je da li je uopšte mogu%e spre-'iti budu%i rast država koje %e posedovati ove tehnologije, odnosno ko može više garantovati da opasna oružja ne%e dospeti u ruke teroristi'kih grupa.

Teroristi'ki napadi islamskih fundamentalista u Njujorku, Londonu i Madridu pokazali su ne samo da Sjedinjene Države nisu neranjive, nego da se vi-šedecenijske manipulacije u vezi sa rešavanjem razli'itih vrsta problema (pale-stinsko pitanje, koriš%enje džihadisti'kih pokreta za vlastite ciljeve – u Avgani-stanu, Bosni i Kavkazu) mogu vratiti kao bumerang. Izvesno je da, kao toliko pu-ta u istoriji, instrumentalizacija razli'itih politi'kih verovanja ima granice, kao i da u kompleksnim dešavanjima u'estvuju autonomni faktori, koji su 'esto ne-predvidljivi. Jednostavnije iskazano, iluzija je da se doga+aji u svetu mogu pred-videti ili kontrolisati. U svakom slu'aju heterogen islamski svet, nezadovoljan ukupnom politikom Zapada, a pre svega njegovim ponašanjem na Bliskom istoku i u Avganistanu, više je nego ikada mobilisan i pun simpatija za borbena islami-sti'ka u'enja. Želja Zapada da kontroliše i eksploatiše izvore nafte i zemnog gasa u Golfskom zalivu i Kaspijskom regionu, duboko je isprepletena sa oslanjanjem na Izrael kao produženom rukom u ovom delu sveta. Sve ranije podele me+u islamskim zemljama u ovom delu sveta više nisu dovoljne da bi spre'ile opšti re-volt prema generalnoj politici SAD i njenih saveznika.

Rezultat ovih zbivanja je impresivan i metafori'ki posmatrano podse%a na manihejsku podelu izme+u judejsko-hriš%anske i islamske civilizacije. Možda je preterano govoriti o pravom sukobu civilizacija, ali svakodnevna masovna ubi-janja uzrokovana teroristi'kim akcijama u Iraku i Izraelu, kao i islamskim ze-mljama koje slede politiku Zapada, dovoljno govore da postoji sve ve%e politi'ko skretanje ka borbenim verskim u'enjima, koja se doma%em stanovništvu nude kao njihov zaštitnik od agresivnih spoljnih pritisaka. Širenje terorizma i sve ve%a popularnost radikalnih islamskih u'enja mogu se posmatrati kao rezultat nevolj-nosti Zapada da na+e rešenje za probleme ovog regiona, kao i da se odrekne di-rektne kontrole nad zna'ajnim energetskim resursima. Sve je to stvorilo ogroman talas nezadovoljstva i otvorilo frontove koje je sada teško i gotovo nemogu%e pa-cifikovati. Ukupan rezultat turbulentnih doga+aja u Palestini, Avganistanu, Iranu i Iraku ima posledice na ceo islamski svet: zapadna vojna alijansa se sve više uvla'i u sukob u kojem se ne znaju jasne granice i mogu%i redosled poteza. Ova internacionalna anarhija se ogleda u seriji sukoba, nasumi'nog nasilja i represali-ja sa obe strane.

Umesto rezimea

Suo'eni smo sa neobi'nom situacijom. Tokom nekoliko stotina godina

'ove'anstvo je bilo u'esnik i svedok zaprepaš%uju%eg napretka svih oblika sazna-nja, koje je dovelo do enormnog proširenja njegovih delatnih mogu%nosti. Isto-vremeno je došlo i do promene slike sveta, odnosno do napuštanje mnogih formi mitskog i religioznog mišljenja i razumevanja stvarnosti na osnovu nau'nog is-traživanja. Me+utim, brzo napredovanje nau'nog znanja i njegovih tehni'kih re-zultata, sa mnoštvom nepredvidivih negativnih posledica, dovodi u pitanje neka-


dašnji optimizam u pogledu napretka naše civilizacije. Ono što se odavno zna, postalo je još jasnije: napredak nau'nog znanja isto tako je potencijalno povezan sa mogu%im lošim ishodima po našu planetu, koliko i sa poboljšanjima uslova opstanka i napretkom. Razmišljanje na ovu temu nas stavlja u ambivalentan polo-žaj. S jedne strane, 'ini se da spoj države, tehnike i nauke poprima oblik koji iz-mi'e kontroli i lako može dovesti do katastrofalnih posledica po 'ove'anstvo. Najupadljiviji primeri odnose se na razvoj sredstava za masovno uništavanje, bilo da je on diktiran željom za dominacijom i profitom, ili potrebom za odbranom i o'uvanjem suvereniteta. Ne manje važno pitanje odnosi se na probleme izazvane rastom tehnike, poput skladištenja nuklearnog otpada, otopljavanja ledenog po-kriva'a, smanjenja koli'ina zdrave vode za pi%e, genetski modifikovane hrane i sli'no. S druge strane, postoje valjani razlozi da se veruje da %e dalji napredak znanja i njegova adekvatna primena dovesti do rešenja mnogih problema pred kojima se danas nalazimo.

Mnogi nau'nici, poput Hansa Alberta, smatraju da se zapadni svet tako institucionalno razvio da je na'elno u stanju da reši probleme s kojima je svetska civilizacija suo'ena, pod pretpostavkom da se ti institucionalni okviri doslovno primenjuju.15 Mogli bismo se složiti sa ovakvim stavom, uz konstataciju da su upravo dvostruki standardi, nedoslednosti i insistiranje na vlastitom povlaš%enom položaju ono što je trenutna praksa velikog dela me+unarodnih institucija. Prime-na razli'itih standarda od slu'aja do slu'aja stvorila je povoljne uslove za anarhi-ju, bilo u oblasti me+unarodnog prava, ili neke druge važne ustanove.

Jedan od važnih razloga za ovakvo ponašanje jeste uvid da se vitalni re-sursi sve više iscrpljuju. Modernu civilizaciju karakteriše enormno iskoriš%avanje svih raspoloživih resursa, pre svega energetskog potencijala Zemlje, koji je ogra-ni'en. Zato je i prirodna želja najmo%nijih sila da se on stavi pod neki vid njihove kontrole. Pre svega re' je o nafti i prirodnom gasu i uglju; moderna civilizacija zahvaljuju%i razvoju tehnika najve%im delom opstaje koriš%enjem organskog ka-pitala, koji se skladištio i sakupljao tokom oblikovanja Zemljine kore. Taj organ-ski kapital je nezamenljiv, a njegova sve ve%a eksploatacija nas približava neiz-vesnom dobu. Ljudi danas, a to se pre svega odnosi na tehni'ki visokorazvijene sredine, za samo jednu godinu utroše ve%u koli'inu uglja od one koja je nastala procesom karbonizacije u toku 10.000 godina.16 Pri planiranom stepenu koriš%e-nja najve%ih rezervi nafte u svetu (Saudijska Arabija), pretpostavke govore da %e se one iscrpeti za svega 75 godina. Kada se tome doda da se svetska populacija i dalje uve%ava, može se pretpostaviti kakve %e neželjene posledice izazvati ubrza-no iskoriš%avanje vitalnih prirodnih resursa i kakvi problemi za našu planetu mo-gu nastati. Verovanje u svemo% tehnike, mogu%nosti da 'ove'anstvo u relativno skorom roku pre+e na koriš%enje drugih vrsta energija deluju pomalo utopisti'ki. Možda to i objašnjava toliku koncentraciju najmo%nijih sila na Bliskom istoku i u Kaspijskom regionu.

15 Albert: Die europäisch geprägte westliche Welt hat jedefalls Institutionen entwickelt,

mit denen man prinzipiell in der Lage sein dürfte, die Probleme zu lösen, mit denen die Weltzivili-sation konfrontiert ist, wenn man zu konsequenter Abwendung bereit ist. (Ibidem, 56).

16 Cippola, Ibidem.


Istovremeno veoma je upitno da li stara logika postupanja u smislu otvo-rene dominacije ili kroz razne vrste pritisaka može da bude delotvorna. Premda je mogu%e složiti se sa tvrdnjom da se bez ratova i plja'ki nikada ne bi razvile veli-ke imperije pitanje je da li pri raspoloživoj tehnologiji ratovanja, koja svima po-staje sve dostupnija, današnje velike sile mogu da bez velike opasnosti ostvaruju svoje strateške interese. U svetu koji je postao globalan ni tehnika ni znanje nisu više nedostupna privilegija, a samim tim i san o vlastitoj superiornosti nije dovo-ljan da bi se svet uredio po vlastitoj volji.


Dragan Laki%evi%

THINKING ABOUT GLOBAL

Summary The author tries to connect the crisis of modern world with historical le-

gacy of the development of civilization, based on permanent fight for available resources. In that light the text deals with the reconstruction of the fundamental characteristics of the growth of technique and organized political might, which has full emergence in the evolution of European societies. By the disappearance of former opposition between capitalistic and communistic societies the danger of nuclear war and violence hasn’t disappeared, but it added a new dynamic thro-ugh the conflict between the only superpower and Islamic countries. International institutions have lost their former legitimacy, and uncontrolled use of power put in question not only the optimistic expectations on evolution of societies and the-ir peaceful cooperation, but the very existence of the basic values of civilization.

Literatura

Carlo M. Cippola, The Economic History of World Population, Har-

mondsworth 1974. Harld J. Berman, Law and Revolution, Cambridge, London 1983. Hans Albert, Freichet und Ordnung, Tübingen 1986. Olga Šukovi%, Trka u naoružanju i mere razoružanja, Beograd 1988. Stanislav Andreski, The Uses of Comparative Sociology, Berkeley, LA,

1969. Stephan C. Pelletier, America’s Oil Wars, Westport 2004.

OSVRTI MILAN KOLJANIN, nau'ni saradnik Institut za savremenu istoriju Beograd, Trg Nikole Paši%a 11

STRATEGIJA ZLO�INA Lazar Lukaji%, Fratri i ustaše kolju. Zlo�ini i svedoci. Pokolj Srba u selima

kod Banja Luke Drakuli�u, Šargovcu i Motikama 7. februara i Piskavici i Ivanjskoj 5. i 12. februara 1942. godine, Fond za istraživanje genocida, Beograd 2005, 672.

Knjiga profesora Lazara Lukaji%a iz Novog Sada je morala biti napisana i objavljena mnogo ranije. Ona nije samo svedo'enje o užasu jednog od brojnih veli-kih zlo'ina nad Srbima u Drugom svetskom ratu, nego i o potiskivanju i sistemat-skom zaboravu koji je nametan u ime, neosporno plemenite, ali i pre'esto zloupotre-bljavane, ideje o miru i zajedni'koj budu%nosti. $injenica da je ovakvu knjigu bilo mogu%e stvoriti i objaviti tek pošto je proteklo više od 60 godina od jednog tako ma-sovnog i užasnog zlo'ina, govori mnogo o tom periodu naše istorije. Dragocenost knji-ge je i u tome što se u njoj zlo'in ne posmatra izolovano, jer snagom izvora u njoj mo-že da se sagleda i deo pozadine samog zlo'ina u sklopu nekih klju'nih doga+aja na tlu Bosne i Hercegovine i srpskog etni'kog prostora tokom dužeg vremenskog perioda.

U okolini Banja Luke, u selima Drakuli%u, Šargovcu i Motikama, kao i u rudniku Rakovac 7. februara 1942. pripadnici oružanih formacija Nezavisne Države Hrvatske za deset sati na najmonstruozniji na'in ubili su celokupno srpsko stanovniš-tvo. Jedan od predvodnika zlo'inaca, koji je i sam izvršio ve%i broj zlo'ina, bio je fra Miroslav Filipovi% iz rimokatoli'kog manastira Petri%evac kraj Banja Luke. U izvrše-nju pokolja ustaše su imale pomo% okolnog hrvatskog stanovništva, jer su naoružani meštani blokirali okolinu sela za vreme zlo'ina i ubijali one koji su pokušavali da po-begnu. Posle pokolja i plja'ke koju su izvršile ustaše, komšije Hrvati su potpuno oplja'kali ku%e i imanja žrtava, a njihova imovina je i katastarski delimi'no preneta na njih. Prema zvani'nom hrvatskom izveštaju tada je ubijeno ukupno 2.287 osoba, od deteta u kolevci do nemo%nih staraca. Me+u žrtvama su bila i školska deca, koja su poklana u samoj školi pred drugom decom i u'iteljicama i u školskom dvorištu. Isti zlo'in ponovio se 5. i 12. februara 1942. u obližnjim selima Piskavici i Ivanjskoj. Dugogodišnjim minucioznim istraživanjem, Lazar Lukaji% je identifikovao ukupno 2.315 žrtava pokolja od 7. februara 1942. On je isto tako popisao i sve žrtve u Piska-vici i Ivanjskoj utvrdivši da je u ova dva sela tokom Drugog svetskog rata stradalo ukupno 520 žitelja.

U najkra%im crtama ovo je opis samog doga+aja i jednog od najdragocenijih doprinosa koje je autor postigao. Teško%e koje je Lukaji% imao da bi identifikovao i popisao sve žrtve zlo'ina koji se desio u blizini velikog centra kakav je Banja Luka govore i o tome koliki je greh jugoslovenska država po'inila time što nije izvršila blagovremen i sistematski popis svih žrtava i svih drugih koji su izgubili živote to-

Mlan Koljanin Istorija 20. veka, 1/2007 208

kom Drugog svetskog rata. Kada je tako bilo za okolinu Banja Luke, nije teško zami-sliti da je danas skoro nemogu%e ili sasvim nemogu%e utvrditi žrtve u malim selima i zaseocima koji su 'esto potpuno uništeni, pri 'emu nije ostao niko da o tome posve-do'i. I malobrojni svedoci zlo'ina po'injenih tokom Drugog svetskog rata ponovo su se suo'ili sa novim velikim zlo'inom nad Srbima tokom 90-ih godina na istim prosto-rima, a neki od njih su postali i njegove žrtve.

Ova knjiga ne govori samo rezultatima autorovih istraživanja, nego i snagom svedo'enja samih istorijskih izvora. Osim službenih izvora, 'ija analiza pruža uverljive dokaze o tome da je po'injeni zlo'in deo sistema i državne politike, a ne izolovani inci-dent, posebnu vrednost knjizi daju objavljena se%anja malobrojnih svedoka pokolja ili onih 'iji su najbliži tada stradali. Autor je znala'ki koristio tehniku intervjua, pri 'emu su mu od pomo%i bila i njegova stru'na znanja. I u ovoj knjizi se vidi da su se%anja je-dinstveni istorijski izvor jer, ako su znala'ki prikupljena, daju neponovljivu sliku doga-+aja i mesta svedoka u njemu. Time je autor dao i prilog jednom budu%em zborniku se-%anja na stradanja Srba tokom Drugog svetskog rata. Ove re'i treba shvatiti i kao upo-zorenje da je neophodno pristupiti sistematskom radu na prikupljanju se%anja po odre-+enoj metodologiji. To je prvorazredan zadatak pre svega arhivskih institucija 'ime %e se u mnogome nadomestiti krupne praznine u arhivskim fondovima. Nažalost, do sada je ovaj nacionalni zadatak prvog reda bio prepušten entuzijazmu pojedinaca, iako se ra-di o hitnom poslu koji je sve teže izvodljiv jer je svedoka tih doga+aja sve manje.

Kada razmišljamo o zlo'inu koji je predmet ove knjige, prvenstveno moraju da se razmotre dve osnovna istorijska procesa koji su se u mnogo 'emu podudarali i prožimali. I zlo'in u okolini Banja Luke mora da se posmatra u okviru drugih doga-+aja i procesa koji su posredno ili neposredno doveli do njega. Ovaj zlo'in je svaka-ko deo strateške politike Velike Hrvatske (NDH) koju je ona dosledno sprovodila to-kom svih godina svoga postojanja. Radi se o politici potpunog uništenja srpskog na-roda na teritoriji ove države, politici koja je imala modifikacije i rukavce, ali koja ni-kada nije izgubila iz vida svoj osnovni cilj.

Politika ustaške (fašisti'ke) NDH je bila uklopljena u strateške ciljeve evropskog hegemona nacionalsocijalisti'ke Nema'ke (Tre%eg rajha). I pored toga, u skladu sa svojim interesima, Nema'ka je ponekad nastojala da uti'e na hrvatsku poli-tiku uništenja Srba. To je izazvalo masovni ustanak srpskog naroda 'ime su bili ugroženi i neki njeni vitalni interesi, pre svega strateški i ekonomski, zbog 'ega je od kraja 1941. Berlin tražio od Zagreba da modifikuje tu politiku. Takva nema'ka nastojanja treba shvatiti sasvim uslovno, jer njihovi odli'no obavešteni i uticajni predstavnici do tada nisu imali primedaba na hrvatsku politiku istrebljenja Srba. Vrlo dobro su znali za postojanje hrvatskih logora smrti, me+u njima i najve%eg i centralnog – logora u Jasenovcu i nisu ništa preduzimali da se spre'i masovno de-portovanje i ubijanje Srba u ovim logorima. Drugim re'ima, Berlin je zahtevao od Zagreba da donekle kanališe svoju politiku uništenja i da je sprovodi na manje o'i-gledan na'in. Osim politi'kog, Nema'ka je u tom okviru ostvarivala i svoj eko-nomski interes, pre svega u obezbe+enju preko potrebne radne snage. Na osnovu ugovora sa prvim policajcem ustaške države Eugenom Kvaternikom, deo radno sposobnih zato'enika, muškaraca i žena, preuziman je iz hrvatskih koncentracionih logora i upu%ivan na prisilni rad u Tre%i rajh.1

1 Milan Koljanin, Nema�ki logor na Beogradskom sajmištu 1941–1944, Beograd 1992, 156–159.

Strategija zlo�ina 209

Pokolj Srba u okolini Banja Luke februara 1942, za razliku od drugih broj-nih manjih i ve%ih zlo'ina, postao je poznat tadašnjoj javnosti gotovo odmah posle izvršenja, zahvaljuju%i promenama u nema'koj politici. Iz izjave Mla+ena Stojakovi-%a, koji je bio u nema'kom ratnom zarobljeništvu, može da se vidi da je on ve% sutra-dan, 8. februara, saznao o pokolju u kojem je stradala i cela njegova porodica. To je bila vest koju je preneo nema'ki radio, a njemu i drugim jugoslovenskim ratnim za-robljenicima ju je preneo jedan $eh 'ije imanje je bilo u blizini njihovog logora (str. 211). Emitovanje ovakve vesti je mogu%e tuma'iti jedino kao vid pritiska Nema'ke na NDH da modifikuje politiku terora nad Srbima.

Treba naglasiti da je ustaška vlada upravo tih dana nastojala da pruži neke do-kaze o tome da deluje u pravcu „smirivanja“. Demantovanju glasina o zlo'inima u logori-ma trebalo je da posluži i poseta me+unarodne delegacije logoru u Jasenovcu 6. februara 1942. Uo'i posete svi iznemogli zato'enici su ubijeni, a za posetioce je prire+en prizor dobro ure+enog radnog logora koji služi za prevaspitavanje onih koji su se ogrešili o no-vu državu. Ovu propagandnu konstrukciju i danas zastupa deo hrvatske istoriografije.

Licemernost hrvatske ustaške vlade pokazao je upravo zlo'in koji se desio narednog dana u selima oko Banja Luke kada je na neverovatno brutalan na'in ubije-no celokupno srpsko stanovništvo tri sela. To je, na izvestan na'in, bio znak Zagreba da ni nema'ki pritisci ne%e spre'iti sprovo+enje politike uništenja Srba. Da bi se, ipak, na neki na'in odgovorilo na nema'ke zahteve, jedan od najve%ih ubica, fratar Miroslav Filipovi%, uklonjen je sa tog prostora, ali na osoben na'in. Dobio je nov identitet i upu%en je u logor smrti u Jasenovcu gde %e, daleko od svedoka, u punoj meri mo%i da nastavi ono što je zapo'eo u okolini Banja Luke februara 1942. Me+u malobrojnim preživelim zato'enicima ovog logora ostao je upam%en kao jedan od najve%ih ubica što mu je donelo žalosnu slavu i nadimak „Fra Sotona“.2 Kao još jedan znak prividne promene hrvatske politike trebalo je da posluži i obnova rada Hrvatskog sabora koji je sve'ano otvoren 23. februara 1942.

Da se radilo samo o fasadi jedne dosledno sprovo+ene politike vidi se i iz 'i-njenice da je krajem aprila 1942. iz hrvatskog državnog vrha svim vojnim i policij-skim organima upu%eno nare+enje da zato'enike šalju u logor Jasenovac, jer on može da „primi neograni'eni broj zato'enika“.3 To je zna'ilo da je mehanizam smrti u lo-goru dovoljno uhodan i da je u njemu mogu%e ubiti i izuzetno veliki broj zato'enika. To se ubrzo pokazalo tokom narednih meseci kada su desetine hiljada Srba iz Kordu-na, Banije, Bosanske krajine sistematski uništavane na stratištima logora smrti Jase-novac, pre svega u Donjoj Gradini. U ovom logoru najve%im delom je sprovedeno i uništenje jevrejskog naroda, kao i najve%eg dela Roma sa prostora NDH. Treba nagla-siti da je logor smrti Jasenovac, sa celim sistemom svojih podru'nih logora od kojih je najve%i bio u Staroj Gradiški, bio smešten u centru srpskog etni'kog prostora za-padno od Drine i postojao je do poslednjih dana rata kada je ve%ina nema'kih logora smrti ve% prestala da postoji.

U sklopu dužih istorijskih procesa, odnosno pojava dugog trajanja, zlo'in u okolini Banja Luke treba posmatrati i kao deo vekovne penetracije Rimokatoli'ke cr-

2 Jedno od najvrednijih svedo'enja o fra Miroslavu Filipovi%u i njegovim zlo'inima ostavio

je hrvatski književnik Ilija Jakovljevi%, zato'enik logora u Staroj Gradiški, u autobiografskom delu Konclogor na Savi, Zagreb 1999.

3 Antun Mileti%, Koncentracioni logor Jasenovac 1941–1945. Dokumenta, Beograd–Jasenovac 1986, knj. 1, 269–270.

Mlan Koljanin Istorija 20. veka, 1/2007 210

kve u srpski etni'ki prostor, odnosno na prostor pravoslavnog istoka oli'en u Srpskoj pravoslavnoj crkvi i njenim vernicima. Snažan podsticaj ta politika je dobila posle austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine. Od tada je uzdanica Va-tikana, apostolski vladar iz Be'a, na najrazli'itije na'ine nastojao da oja'a položaj Rimokatoli'ke crkve u ovim pokrajinama, pre svega na ra'un srpskog naroda i pra-voslavlja, manjim delom i muslimana. I pored zvani'ne politike koja je težila stvara-nju jedinstvene „bošnja'ke“ nacije, ubrzo je došlo do simbioze državne i crkvene po-litike sa hrvatskim nacionalizmom.

Za hrvatsku politiku, na vlasti ili u opoziciji, nije bilo spora da su ove pokra-jine deo hrvatskog etni'kog prostora, iako su tome nasuprot stajale i istorijske i de-mografske 'injenice. Propast Austrougarske monarhije i stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Jugoslavije) decembra 1918. nije zna'ilo promenu ove politike. Ulogu Dvojne monarhije, kao baštinika verskih i civilizacijskih vrednosti koje je ona oli'avala u Bosni i Hercegovini, preuzela je hrvatska politika. Bez obzira na politi'ku orijentaciju, hrvatske politi'ke stranke bile su jedinstvene u tome da su Bosna i Her-cegovina deo budu%e Velike Hrvatske, bilo u okviru labave konfederacije Jugoslavi-je, bilo kao nezavisna država. Krupan korak ka tom cilju bilo je stvaranje Banovine Hrvatske 26. avgusta 1939, uo'i izbijanja Drugog svetskog rata. Prema zapisu u dnevniku zagreba'kog nadbiskupa Alojzija Stepinca od 12. oktobra 1939, jasno je da su i on i prvi 'ovek hrvatske politike Vlatko Ma'ek smatrali da su granice Banovine privremene i da %e njima uskoro biti obuhva%ena i Bosanska krajina. Stepinac je pri tome naglasio da država treba da pomogne školovanje katoli'kog klera pri 'emu je govorio i o planskoj kolonizaciji severozapadne Bosne, odnosno Bosanske krajine.4

Ubrzo posle agresije na Jugoslaviju i stvaranja NDH aprila 1941. jedan od glavnih pravaca genocidnog udara nove države na srpski narod bio je usmeren upravo na podru'je Bosanske Krajine. Tome je doprineo i plan o premeštanju prestonice ustaš-ke države iz Zagreba u Banja Luku, u sam centar srpskog etni'kog prostora zapadno od Drine gde je krajem leta 1941. organizovan i centralni logor smrti NDH, Jasenovac.5

Stradanja Srba i drugih naroda izloženih genocidu tokom Drugog svetskog rata su velika i samo delimi'no istražena tema. Knjiga Fratri i ustaše kolju je drago-cen doprinos srpskoj istoriografiji genocida, koja nažalost ne može da se pohvali ve-%im brojem kvalitetnih radova, posebno onih sinteti'kog karaktera. Ostaje nada da %e i ona biti podsticaj novim istraživanjima time i razumevanju ovog tragi'nog perioda naše istorije, koji ne sme da bude prekriven zaboravom ili potisnut doga+ajima iz na-še nedavne prošlosti. Njih je, uostalom, nemogu%e razumeti bez poznavanja istorije Drugog svetskog rata na našem prostoru, pre svega bez istraživanja zlo'ina, kako na pojedinim podru'jima, kakvo je Banja Luka i njena okolina, tako i na prostoru cele NDH, ali i na drugim podru'jima Jugoslavije.

4 �� , $%�� ' � ��'�? �� *�� +��'��

��' – �� %�� '�� (1941–1945), 8–10. �] 2000, ��^� ��>� – {^� ��, ��^� ��>� 2002, 271–273.

5 <��.

PRIKAZI

Ivana Dobrivojevi%, DRŽAVNA REPRE-SIJA U DOBA DIKTATURE KRALJA ALEKSANDRA 1929–1935, Institut za savre-menu istoriju, Beograd 2006, 370

Državna represija u doba tzv. šestojanuar-

skog režima bila je uslovljena nizom faktora, koji su interpretaciju ovog fenomena dramati-zovali i politizovali do stvaranja stereotipa. Komplikacija spoljne i unutrašnje politike, dr-žavni strah od širenja komunizma, narastanje i radikalizacija separatisti'kih pokreta, ali i pro-blemati'nost nastanka jugoslovenske države uz sveopštu kulturnu i civilizacijsku neujedna'e-nost dodatno su uslovili da fenomen represije bude zna'ajno problematizovan i 'esto na nea-dekvatan na'in kontekstualizovan.

Državna represija u ovom periodu poseb-no je stereotipno i na negativan na'in ukloplje-na u revolucionarni mit komunisti'ke partije 'i-ji su neki partijski „radnici“ preuzeli ulogu isto-ri'ara po dolasku komunista na vlast. Sli'no je i bilo i sa ustaškim pokretom, koji je tako+e ovaj period i fenomen uklopio u svoju istorijsku prošlost. U oba slu'aja kontekst i odre+enje bili su potpuno negativni i, što je još gore, iz tih stereotipnih mesta gra+ena je crno-bela slika o Kraljevini.

Rad Ivane Dobrivojevi% je stoga veoma zna'ajan kao pionirsko delo u pokušaju potpu-nog ome+enja ovog fenomena, sa adekvatne istorijske distance i sa konsultacijom svih rele-vantnih izvora i literature.

U pet poglavlja autorka daje pregled re-presije u periodu diktature kralja Aleksandra, obuhvataju%i politi'ke doga+aje koji su otvorili vrata diktaturi, državnu reorganizaciju i politi'-ke promene, pregled i stanje zakonodavstva, zatim organa unutrašnjih poslova kao i analizu ustanova za izvršenje kazni. Potom ona posve-%uje detaljnu pažnju politi'kim pokretima i par-tijama koji su bili „izloženi“ represije države, dakle komunistima i pripadnicima ustaškog i makedonskog revolucioniranog pokreta. Poseb-no poglavlje predstavlja opis stanja slobode pi-sane re'i u štampi, odnosno fenomena cenzure.

Ivana Dobrivojevi% je ponudila i teorijski pristup problemu represije, 'ime rad korespon-dira sa pravnim naukama, što je u istoriograf-skim delima retko. U tom teoretskom poglavlju koristila je dela vode%ih pravnika Jugoslavije me+uratnog doba, ali i aktuelne pravne autore. Autorka je dobro uo'ila da je re' o obradi kom-pleksnog fenomena, koji je 'esto bio predmet razli'itih tuma'enja, dodatno polarizovanih u partijskoj angažovanoj istoriografiji. Stoga je ona ušla u opis politi'kog i državnog jugoslo-venskog ambijenta, kao i svih protivre'nosti koje su bitne za shvatanje fenomena represije. Ovo smatramo najve%im doprinosom rada, jer je problematika represije u Kraljevini 'esto iz-

vla'ena iz istorijskog sleda i konteksta. Na ovaj na'in 'italac ima mogu%nost da stekne kom-pleksnu sliku represije, a mišljenja smo da je to najbitniji doprinos ovog dela savremenoj srp-skoj istoriografiji. Sa druge strane, knjiga I. Dobrivojevi% pobija još u vreme diktature lan-sirane i raširene glasine o represiji i stradanju hrvatskog naroda u Kraljevini.

Verovatno najzanimljiviji delovi knjige su oni koji govore jezikom dokumenta i opisuju situacije na terenu. Autorka je veštim manirom ukomponovala detalje koje svedo'e o primeri-ma represije, stavovima aktera i celokupnoj si-tuaciji u materiju koja je zbog ranije crno-bele šeme bila prili'no suvoparna i svodila sa na 'in i primere represije kao takve.

Autorka je ovim radom pokazala da dr-žavna represija u Kraljevini Jugoslaviji, ome+e-na nazna'enim periodom, zadire i u fenomen istorije mentaliteta, a da je u mnogo 'emu bila ogledalo nivoa razvijenosti birokratije i aparata unutrašnjih poslova. $esto je slika represije bila i obrnuta slika, nali'je, države. Ono što je po-sebno inspirativno u ovom delu jeste na'in na koji autorka slikala atmosferu u kojoj se držav-na represija odvijala na nivou lokalne sredine, lokalnih organa vlasti i ustanova za izvršenje kazni. Uglavnom je taj ambijent poja'avao ose-%aj represije i bojio doga+aje i li'nosti specifi'-nim lokalnim koloritima, gde se sukobljavalo orijentalno i moderno nasle+e, sve uronjeno u neukost, nezainteresovanost ili li'ne interese.

Name%e se zna'ajno pitanje, koje i autor-ka postavlja u knjizi, o tome koliko je državna represija u Kraljevini i potonjoj socijalisti'koj Jugoslaviji ista, odnosno koja su mesta za upo-re+enje. Ovaj rad zainteresovanom 'itaocu omogu%ava da sam stvori predstavu o vertikali represije na ovom prostoru.

Knjiga Državna represija u doba diktatu-re kralja Aleksandra 1929–1935 zaslužuje pa-žnju šire zainteresovane publike i predstavlja zna'ajan doprinos sagledavanju istorije Kralje-vine Jugoslavije iz jedne, do sada, kontroverzne perspektive.

Bojan B. Dimitrijevi�

Nikola Žuti%, SRBI RIMOKATOLICI

TAKOZVANI HRVATI, „Srbi svi i svuda“ – „Hrvatske zemlje“ bez Hrvata, izdava' Srpska radikalna stranka, Beograd 2006, 357

Izašla je knjiga koju u sadašnjem vreme-

nu treba – ili (pokušati) ignorisati, odnosno pre-%utati (kao da ne postoji) ili joj ljubitelji istine i pravde mogu hrabro, ozbiljno i pažljivo pri%i, pro'itati, prou'iti, prihvatiti, zamisliti se, pam-titi je i vra%ati joj se!

Autor ovoga dela je afirmisan istori'ar, istoriograf i vrsni poznavalac uloge Rimokato-

Prikazi Istorija 20. veka 1/2007 212

li'ke crkve na južnoslovenskom prostoru jugoi-sto'ne Evrope, posebno u zapadnom Balkanu, o 'emu je napisao nekoliko knjiga i više deseti-na 'lanaka i studija. U neku ruku, ovo delo je esencijalni plod njegovih dugogodišnjih pažlji-vih i mukotrpnih istraživanja, u kome na prove-rivim i pouzdanim podacima iznosi nove pogle-de na skorašnju 150-godišnju istoriju Hrvatske i zlehudu sudbinu pravoslavnih Srba u njoj. Dokazi u ovoj knjizi dovode – i ve% su doveli - u pitanje poglede hrvatskih istoriografa i njiho-vih nekriti'kih sledbenika i iziskuju preispiti-vanje ve%ine uvreženih shvatanja o hrvatskoj istoriji.

Žuti% je lucidno izneo i ubedljivo dokazao da se ispoljila strateška potreba vo+stva Rimo-katoli'ke crkve i austrijske carske uprave za postojanjem neke virtuelne rimokatoli'ke naci-je na južnoslovenskom prostoru zapadnog Bal-kana, skoro apsolutno i u ogromnoj ve%ini na-seljenog pravoslavnim Srbima. Usled takve po-trebe, pojavila su se istoriografska dela u koji-ma se, bez dokaza, veli'ala „stara Hrvatska“ i postepeno „stvarali“ tzv. Hrvati kao rimokato-li'ka nacija, iako o njima nema originalnih do-kumenata ni podataka o njihovom postojanju u istoriji. O Hrvatima nema originalnih podataka ni u jednom arhivu 'ije postojanje je starije i od tzv. „stare Hrvatske iz perioda hrvatske narod-ne dinastije“, odnosno iz vremena pre, navod-nog, njenog pot'injavanja od strane Ma+ara - ni u arhivu Vatikana, ni Venecije, ni Milana, ni Firence, ni Graca, ni Be'a, ni Carigrada - ni igde ni nigde, ve% u tzv. „prepisima sa starijih nesa'uvanih originala“, 'ime je nastala samo „historijska Hrvatska u prepisu“, tj. u istoriji ni-je postojala, ali u virtuelnim zamislima hrvat-ske istoriografije je „postojala“. Malo ko posta-vlja pitanje kako to da za ve%inu nekadašnjih država ima originalnih i ubedljivih podataka, samo o državi „srednjovjekovnoj Hrvatskoj“ - gle 'uda - nema nijedan!

Rimokatoli'ki Hrvati su nastali iz potrebe da postoje onde gde ne postoje, a strateški inte-resi iziskuju da tu treba da budu. To je davno, pre više od 500 godina uvidela Rimska kurija, i pažljivo ih stvarala, tek kada se uverila da ne može, ni postepeno ni brzo ni sigurno, prozelit-ski prevesti pravoslavne Srbe u rimokatolike, odobravaju%i njihovu fizi'ku eliminaciju, tj. et-ni'ko 'iš%enje - genocidom, proterivanjem sa srpskih etni'kih prostora (koji se danas nalaze u Republici Hrvatskoj). Konvertitstvo, naj'eš%e pod prinudom i ucenom, dovelo je do prevera-vanja mnogih pravoslavnih Srba u Srbe rimo-katolike, a zatim do njihovog prevo+enja u Hr-vate, koji su samo rimokatolici. Tako+e, austrij-skom carskom dvoru i carskoj upravi bili su po-trebni da postoje i da se stvore rimokatoli'ki Hrvati na prostoru Balkana.

Opšte re'eno i pojednostavljeno iskazano, Hrvati su kao narod, pa i kao „historijski na-rod“, nastali virtuelno, tj. u istoriji ih nije bilo, a u hrvatskoj istoriografiji se stalno uve%avaju i umnožavaju. Autor je razotkrio da se sinhroni-zovano sprovodila projektovana hrvatska istori-ografska laž, da bi se nametnula kao istina. On je pristalica i zato'nik istine i, neodstupno i is-trajno, ne pristaje da se povinuje postoje%im i „opšteprihva%enim“ lažima u hrvatskoj istorio-grafiji, koja se ve% duže od dva veka upregla u napor da dokaže ve%insku sveprisutnost Hrvata na celom zapadnom Balkanu, a da pošto-poto umanjuje i umanji istorijsko postojanje pravo-slavnih, a zatim i rimokatoli'kih i musliman-skih Srba, jer ne pristaje da laž smatra za istinu, jer „najgore je kada laž dobije snagu istine“ (Žan Bodrijer).

Veoma su zanimljivi Žuti%evi opisi (por-treti) ideologa i lidera velikohrvatstva iz 19. i 20. veka, koji su mahom politi'ari - crkvena i lai'ka lica. Uopšte, me+u Hrvatima je dugo vremena svestrano izgra+ivana i odnegovana netrpeljivost i mržnja prema pravoslavnim Sr-bima u srpskim krajevima zapadnog Balkana. Kao rezultat toga - „velikohrvatske žetve srp-ske narodne njive“, osim stvorene Velike Hr-vatske u liku Republike Hrvatske, me+u Hrvati-ma i u hrvatskoj istoriografiji postoji, što je Žu-ti% istakao u knjizi, kontinuirano neizmerno li-cemerstvo, neosetljivost i uživanje u tu+oj (srp-skoj) nesre%i.

Sinhronizovano, raznovrsno i snažno radi-lo se u srpskim etni'kim prostorima zapadnog Balkana na sveprožimaju%em pohvra%enju Sr-ba, naro'ito od polovine 19. veka i nezausta-vljivo kroz ceo 20. vek, što je Žuti% 'injeni'no nepobitno dokazao. Ni nesre%ni i neuspeli po-kušaj sa stvaranjem i održanjem jugosloven-skog nacionalnog imena i jugoslovenske više-konfesionalne i višenacionalne zajednice u Ju-goslaviji nije zadržao tendenciju hrvatskog šire-nja a, nasuprot tome, svesrpskog etni'kog i pro-stornog sažimanja i uništenja na srpskim etni'-kim prostorima zapadnog Balkana.

Žuti% u knjizi odgovorno tvrdi da je ta hr-vatska virtuelna istorija stvorena pažljivo i stu-diozno, u osmišljenom strateškom poduhvatu (po principu kirgijske izreke: „Ako si ve% rešio da lažeš, nemoj lagati glupo“), pri 'emu su hr-vatski istori'ari, jedan od drugog i jedni od dru-gih, preuzimali i nastavljali „dostignu%a histo-rijskih spoznaja“ (postupaju%i po pravilu: „Je-dan gad laže, drugi šire laži“ jer, „Oni koji lažu moraju da imaju dobro pam%enje“, da se lako ne uhvate u kontradiktornosti). Nastojalo se do-kazati, 'emu je hrvatska historiografija dala i daje „svoj pun doprinos“ da Srba ne samo u ap-solutnom procentu i ogromnom broju nije bilo, ve% da ih je bilo maltene manje nego drugih na-

Prikazi 213

cionalnih manjina „diljem prostora Republike Hrvatske“.

Žuti% je izneo obilje dokaza i iscrpnih do-kumentovanih podataka, koji isti'u srpsku ap-solutnu sveprisutnost na prostorima, koje hrvat-ska istoriografija bestidno i bezobzirno svojata kao „hrvatske povjesne“ i „hrvatske nacionalne zemlje“. Naro'ito se skre%e pažnja na autorov doprinos u prikazivanju i dokazivanju ve%ine Srba i njihove ve%inske etni'ke procentualne zastupljenosti na prostorima, koje svojata hr-vatska istoriografija kao „hrvatske povijestne zemlje“ i to pomo%u neoborivih 'injeni'nih do-kaza, koje hrvatska istoriografija tendenciozno pre%utkuje – statisti'kih iskaza i pokazatelja iz popisa stanovništva u Austriji, odnosno Austro-Ugarskoj i to iz: 1850, 1860, 1870, 1880, 1890, 1900. i poslednjeg popisa iz 1910. Iz njih se neoborivo i neporecivo uvi+a da je postojala srpska etni'ka ve%inska procentualna zastuplje-nost u stanovništvu pokrajina u sastavu današ-nje Republike Hrvatske: Slavoniji, Maloj Vlaš-koj (Maloj Srbiji), Baniji, Kordunu, Lici, Gor-skom kotaru, Ravnim kotarima, Dalmaciji, Du-brovniku, Boki Kotorskoj i, 'ak, u Istri! („$i-njenice su tvrdoglava stvar, hteli ne hteli o nji-ma moramo voditi ra'una“ - engleska izreka). Autor je dokumentovano sagledao istorijske na-silne procese na štetu Srba u krajevima zapad-nog Balkana u kojima se sada ve%inski nalaze rimokatoli'ki Hrvati.

Autor je u knjizi jasno, dokumentovano i ubedljivo dokazao i istakao da su Hrvati u srp-skim etni'kim prostorima zapadnog Balkana, koji se danas ve%inom nalaze u sastavu Repu-blike Hrvatske, u ogromnom broju i skoro ap-solutno nastajali konvertiranjem lokalnih Srba, prvo verski – iz pravoslavlja u unijatstvo (a za-tim u rimokatoli'anstvo) ili direktno u rimoka-toli'anstvo, a potom i nacionalno - iz rimokato-li'kih Srba u Hrvate!

Ova Žuti%eva knjiga pruža novi pogled na celokupnu dosadašnju istoriografiju o „hrvat-skoj historiji“. Autor je, dokumentovano i 'i-njeni'no, dokazao da su pravoslavni Srbi u ap-solutnoj ve%ini nastanjivali ve%inu zemalja pri-svojenih i uklju'enih u današnju Republiku Hr-vatsku, tj. sve krajeve u kojima postoji štokav-ski izgovor (kojim - i samo njim - govore svi Srbi), izuzev stvarnog podru'ja Hrvatske od tri hrvatske županije (zagreba'ke, križeva'ke i va-raždinske), u kojem postoji i u kome se govori kajkavski izgovor - jedini hrvatski jezik, a koji Hrvati (jedino još taj jezik u Evropi?!), tenden-ciozno, još nisu kodifikovali u - hrvatski knji-ževni jezik!

Žuti% je analiti'ki istakao zainteresova-nost i strateški projekat (koji se uveliko i neod-stupno sprovodi) skoro svih zapadnoevropskih demokratija – pre svega Velike Britanije i SAD

od polovine 19. pa kroz ceo 20. vek – da se sa prostora Balkana, naro'ito sa svih balkanskih i maloazijskih obala Sredozemnog mora i mora koja su sa njim povezana (Jadranskog, Jonskog, Egejskog, Mramornog i sa najzna'ajnijeg i naj-ve%eg dela Crnog moga) fizi'ki odstrane svi ne-poželjni (Hrvati kažu „nepo%udni“) pravoslavni narodi (Jermeni, Bugari, Srbi, Grci, s tim da Gr'ku zauvek drže u ve'noj i totalnoj zavisno-sti), ozna'eni i pod sumnjom da su prirodni i potencijalni saveznici i pomaga'i težnji Rusije da iza+e na Sredozemno more. Narodi na Bal-kanu i Maloj Aziji, kao neposredni izvršioci tih zlo'ina'kih strateških poželjnih htenja zapad-nih demokratija, a dokazano ubedljivo antiruski nastrojenih (Turci, Albanci, Hrvati, Ma+ari i dr.), ostajali su za svoje zlo'ine ne samo neka-žnjeni ve% i nagra+eni.

Kao jedan od tih naroda, neposrednih iz-vršioca tih nastojanja fizi'ke eliminacije i et-ni'kih 'iš%enja na Balkanu, za ra'un strateških interesa zapadnoevropskih demokratija, nepo-željnih pravoslavnih Srba na prostoru zapadnog Balkana - Hrvati i njihovi rukovodioci Jugosla-vijom od oko polovine do pred kraj 20. veka su se „sjajno“ uklopili, iskazali i za to bili višestra-no nagra+eni, sprovode%i ogroman i nezamisli-vo surov genocid, preseljenje, a na kraju i pro-terivanje (uzorno etni'ko 'iš%enje) skoro svih pravoslavnih Srba sa srpskih etni'kih prostora zapadnog Balkana, koji je, najve%im delom, pripojen Republici Hrvatskoj. Tim hrvatskim genocidom, ne samo nekažnjenim ve% i nagra-+enim, okoristili su se na samo Hrvati ve% i Ri-mokatoli'ka crkva, SAD i zapadnoevropske de-mokratske države, a „Hie facit qui prodest“ (Ko se okoristio, taj je i po'inio). Hrvati su osiono ube+eni da %e im dugovremeni i višestrani po-duhvati konvertitstva, genocida, etni'kih 'iš%e-nja i uopšte svi hrvatski neosu+eni zlo'ini nad Srbima u srpskim etni'kim krajevima zapadnog Balkana, a sada ve%inom pripojenih Republici Hrvatskoj, zauvek pro%i nekažnjeno i da za to, osim ljudskih („odve% ljudskih“), imaju podrš-ku i nebeskih sila. O tome svedo'i njihov po-zdrav „Bog i Hrvati“ (kao da je bog Moloh koji obožava i odobrava neprebrojne nevine srpske žrtve i srpsko etni'ko zatiranje, a ne hriš%anski Bog ljubavi i dobra za sve ljude) i prisvajanje „Majke Božije Marije - kraljice Hrvata“ (uosta-lom, osim Nje, Hrvati nisu imali niti znaju, 'ak ni iz svoje virtuelne „stare hrvatske povijesti“, za neke druge „hrvatske kraljice“), potpuno si-gurni da se Oni ne%e mo%i odbraniti od takvih boguprotivnih hrvatskih „prisvojenja i 'asti“, a za što imaju punu podršku samozvanog „na-mjesnika Kristovog na zemlji“.

Žuti% je istori'ar i angažovan stvaralac beskompromisne nau'ne istoriografije - i nasto-ji, a u tome ga treba podržati, da ova knjiga do-


prinese novom – istinski novom – pogledu na istoriju Srba u zapadnim srpskim krajevima Balkana i da se odlu'no opovrgnu dosadašnja i sva budu%a lažna tuma'enja u hrvatskoj istorio-grafiji i u istoriografijama država koje je nekri-ti'ki podržavaju u njihovoj tendenciji negiranja istorijskog srpskog ve%inskog prisustva i zatira-nja Srba na prostorima nekadašnje Vojne Kraji-ne i Republike Srpske Krajine.

Ovu knjigu pokuša%e mnogi, naro'ito lju-bitelji poželjne virtuelne istoriografije, pošto-poto da pre%ute, da je ne pominju, a ako budu prinu+eni da je pomenu, obrušava%e se na nju, jer su savršeno svesni da ona potkopava plodo-ve i lagodnosti prevara kao svojevrsnih „istorij-skih adaptacija stvarnosti“. Zastupnici prevare su istovremeno i zastupnici zaborava zlo'ina, a istinska istoriografija je „borba se%anja i podse-%anja protiv zaborava“. No, ovu Žuti%evu knji-gu ne treba, ve% ni sada, ignorisati, jer kada bu-de veoma tražena i veoma cenjena knjiga - a to %e da bude u bližoj i daljoj perspektivi (u šta ne sumnjam) – više %e govoriti o hrabrosti ili ma-lodušnosti savremenika autora, sadašnjih istori-'ara pre svega, da traže istinu i služe istini i pravdi, nego o nesumnjivoj vrednosti ove knjige.

Srpskoj nau'noj istoriografiji ova knjiga 'ini 'ast i svedo'i da me+u srpskim istori'ari-ma nije nestala želja i žudnja za istinom, a do istine se dolazi iz slobode, koja proisti'e iz hra-brosti, da se do istine do+e i da se zastupa isti-na. Žuti% je svoju hrabrost za istinu i slobodu pokazao pisanjem i objavljivanjem ove izvrsne knjige, a širenju hrabrosti i slobode me+u Srbi-ma i svim slobodoljubivim i istinoljubivim ljudi-ma doprine%e se i njenim prou'avanjem i popu-larisanjem me+u privrženicima istorijske istine.

Gojko Malovi�

Rihard Vajkart, OD DARVINA DO HI-

TLERA, EVOLUCIONA ETIKA, EUGENIKA I RASIZAM U NEMA$KOJ, SG-Vili, Beo-grad 2006, 255

Potraga za odgovorom na pitanje moralne

odgovornosti intelektualaca i nau'nika, u vre-menima kada se ljudski život smatrao malo vrednim, ukazuje na dvoseklu oštricu navike da se nau'na i tehnološka dostignu%a liše osnov-nog moralnog diskursa. Surove izjave kabinet-skih intelektualaca i ostraš%enih nau'nika o neophodnosti uništavanja nekih života koji su smatrani bezvrednim, prethodile su ubita'noj praksi. U pozadini genocida, holokausta, raznih oblika „'iš%enja“ pojedinaca, u potrazi autori-tarnih sistema vlasti za idealnom predstavom o zdravijem, politi'ki i biološki „naprednijem“ podaniku, krije se ideološka, ali i nau'na, slika

o umanjivanju važnosti života nekog pojedinca. Život 'oveka dugo vremena bio je me+u religi-oznim i eti'kim vrednostima prvog reda. Isku-stva svetskih ratova pokazala su sklonost ka tri-vijalizaciji vrednosti pojedinca u pore+enju sa kolektivnim potrebama i ideološkim šemama politi'ke ili nacionalne moralnosti. Ideje u ime kojih se uništavalo i ubijalo bile su, paradoksal-no, vezane za napredak nauka o 'oveku. Rihard Vajkart odlu'io je da u knjizi Od Darvina do Hitlera odgovori na pitanje koliko je elita po znanju od sredine 19. veka do po'etka Drugog svetskog rata doprinela širenju eti'kog i moral-nog relativizma do ta'ke kada se pokušalo i sa biološkim uništavanjem „manje vrednih“ ljudi.

Autor je ve% u Predgovoru (7–8) defini-sao po'etno pitanje vrednosti ljudskog života za pristalice Darvinove teorije evolucije. Posto-jala je povezanost izme+u darvinizma i Hitlero-vih ideja. U Uvodu (9 - 24) pokušao je da obja-sni zašto je teorija o postanku 'oveka od živo-tinjskih vrsta izazvala moralni potres i podelu nau'nog sveta na njene pristalice i protivnike. Neki pobornici bioetike i danas tvrde, pozivaju-%i se na Darvinova shvatanja, da eutanazija, abortus, pa 'ak i 'edomorstvo, nisu nemoralni. U o'ima ve%ine predstavnika rane eugenike, uništavanje „inferiornih“ ljudi bilo je moralna obaveza zbog navodne potrebe za poboljšanjem ljudske vrste. Rase izvan Evrope i osobe sa in-validitetom shva%ene su kao pretnja za zdravlje i dug život 'ove'anstva. Po Vajkartu, mogu%e je pouzdano tvrditi da je darvinizam ideološki otvorio pravce mišljenja i delovanja koji su se okon'ali masovnim genocidom nad Jevrejima. Stav da biološke karakteristike odre+uju vred-nost neke osobe bio je zajedni'ki rasistima, ide-olozima nacionalsocijalizma i nau'nicima koji su želeli, slede%i Darvina, da unaprede ljudsku vrstu. Propagatori Darvina priznavali su da se novo nau'no verovanje našlo u sukobu sa eti'-kim i religioznim stavovima koje je, navodno, trebalo odbaciti zbog determinizma prirodnih zakona koji su na pijedestalu verovanja zame-nili Boga i hriš%ansku etiku. Moral i etika mo-rali su se pokoravati silama prirode. Verovanje da postoji darvinisti'ki pogled na svet bilo je plodotvorno za dalje širenje materijalisti'ke fi-lozofije i eti'kog relativizma. Promene vezane za shvatanja ljudske prirode i vrednosti postoja-nja i opstajanja ljudi, bile su zasnovane i na maltuzijanskim idejama.

Prvo poglavlje Poreklo etike i uspon mo-ralnog relativizma (26–45) govori o darvini-sti'kom poricanju nepromenjivosti moralnih zakona. Moralne osobine proglašene su za bio-loške karakteristike ili obi'ne instinkte. $ak su i ljudska prava dobila status temporalnih kate-gorija. Bilo je autora koji su tvrdili da je darvi-nisti'ka borba za opstanak stvorila moral.

Prikazi 215

Funkcija mu je bila smanjivanje sukoba u za-jednici, kako bi ona bila ja'a prema spoljnim protivnicima. Nisu isklju'ivo rasisti prihvatali takve ideje. Jevreji i cionisti, poput Maksa Nor-daua, prihvatali su mišljenje da nema neprome-njivih vrednosti, pa 'ak ni moralnih. Od tih tvrdnji do uverenja da su moralne norme uvek u zaostatku za društvenim potrebama bio je sa-mo jedan korak. Darvinizam je tako nastavio da u istoricisti'kom obliku podriva tradicionalne kriterijume prava i morala i naglašava biologiju kao faktor u stvaranju društveno prihva%ene ili odba'ene osobe. Poznati psihijatar A. Forel po-državao je ideju nasle+a kao znatne biološke si-le. On i drugi psihijatri verovali su da je zlo'i-nac genetski predodre+en da vrši nedela, a isto predube+enje važilo je za mentalne bolesnike. Termin „moralna zaostalost“ uveden je da bi društvo prihvatilo eugeni'ku ideju o potrebi potpune i doživotne izolovanosti kriminalaca.

Drugo poglavlje, Evolucioni napredak kao najve�e dobro (46–58), govori o pokušaji-ma da se teorija evolucije nametne kao novi ob-lik ispoljavanja etike. U iskazivanju ideje otišlo se tako daleko da je atribut moralnosti zasluži-valo samo ono što je 'uvalo ljudsko zdravlje, dok su bolesti i ružno%a proglašeni za grehove. Bolest i njeno odsustvo tako su postale katego-rije moralnog prosu+ivanja kako bi uticale na napredak evolucije. Dalje se darvinisti'ka mi-sao granala u dva pravca. Prvi je zagovarao uklanjanje institucija koje su po njihovom shvatanju ometale prirodnu selekciju, a druga, mnogo opasnija, zalagala se za uvo+enje veš-ta'ke selekcije 'ak i svesnim biranjem poželj-nog reproduktivnog partnera pomo%u koga bi se nastavio evolucioni proces. Mnoge pristalice ovih ideja išle su do proglašavanja društvene eliminacije za vrhunski eti'ki cilj. Izvrtao se hriš%anski moral pa su slabi i bolesni postajali odgovorni za srozavanje kvaliteta evolucije, a propovednici novih društvenih zapovesti tvrdili su da su ljubav i samilost prema bližnjima u krajnjoj liniji nemoralni, jer omogu%uju odbaci-vanje prirodnih zakona selekcije. Filozofski ko-ren eugeni'kog pokreta ležao je u Ni'eovom opusu, iako su eugeni'ari imali naviku samo da ga selektivno 'itaju i prihvate njegovo odbaci-vanje etike i moralnosti zasnovanih na hriš%an-stvu. Neodgovornost Ni'eovog pogleda na svet u pogledu zaštite slabih i bolesnih jasno se mo-že izvesti iz njegove tvrdnje da je život invalida pogrešno za'et život i da bi ra+anje deteta u ta-kvim okolnostima predstavljalo zlo'in. Za Ni-'ea, bolesni ljudi bili su paraziti koji nisu imali prava na život. Eugeni'ari su otišli dalje tvrde%i da je funkcija etike da pomogne društvenom or-ganizmu u pobedi u bici za opstanak koja se na-vodno vodila izme+u razli'itih društava. Zato je najviši moralni princip bio onaj koji je podsti-

cao pove%anu reprodukciju prikladnih „rasnih“ elemenata 'ak i kada bi to zna'ilo uništavanje nesposobnih. Zagovornici ovakvog tipa eugeni-ke bili su lekari, biolozi, antropolozi i psihijatri dok su se filozofi i sociolozi vidljivo ogradili od moralnih i društvenih implikacija primene eti'kih principa na nauku. Ostalo je otvoreno pitanje šta je skala vrednosti po kojoj se merio eugeni'ki potencijal. Bilo je tvrdnji da je ve%a vrednost uglavnom povezana sa fizi'kom sna-gom i stanjem zdravlja 'ije su razlike ozna'a-vale podelu na inferiorne i superiorne ljudske jedinke. Zdravlje se izjedna'avalo sa moralnoš-%u. Uticaj eugenike osetio se i u pokretu protiv alkoholizma.

Tre%e poglavlje, Organizovanje evolucio-ne etike (59–69), govori o pokušajima da se stvori svetovna etika preko raznih društava i or-ganizacija. Jedno od njih bilo je nema'ko druš-tvo za eti'ku kulturu u kome su vremenom pre-ovladali socijalisti. Vo+e organizacije smatrale su da je moral samo nus pojava evolucionog procesa. U propagiranje sli'nih ciljeva upustili su se i bankari finansiraju%i istraživanja koja su trebala dokazati nau'nost etike. U me+uvreme-nu, stvoren je niz organizacija poput Lige mo-nista i Lige za zaštitu majki. Postojala je i ne-ma'ka Zajednica obnove 'iji se stavovi mogu tretirati kao biološki rasizam, ali je najve%i deo društava, pored eugenike, propagirao pacifizam, feminizam, pa 'ak i prava homoseksualaca.

Drugi deo knjige posve%en je dugotraj-nom sazrevanju ideje o devalvaciji vrednosti ljudskog života. $etvrto poglavlje Vrednost ži-vota i vrednost smrti (71- 83) svedo'i o opsed-nutosti Darvina i eugeni'ara tanatološkim aspektima njihovih ideja. Smrt i uništenje je-dinki postali su pokreta'i napretka evolucije ta-ko da se ideja o kultu progresa preokretala u ideju pozitivnog vi+enja smrti. Slika ve'ite bor-be u uklanjanju lošijih jedinki bila je pozadina za izvo+enje zaklju'ka moralno užasavaju%eg karaktera da genocid može doneti napredak ljudskoj vrsti. Debate oko abortusa, 'edomor-stva, samoubistva i eutanazije bile su veoma burne krajem 19. veka nagoveštavaju%i preispi-tivanje vrednosti ljudskog života pojedinca sa aspekta kolektivisti'kih težnji. $ini se da autor nije primetio mogu%u povezanost ovih teoreti-sanja sa posledicama koje %e Prvi svetski rat doneti posle više od deset godina od po'etka debate. Postoji verovatno%a da se i ovaj aspekt javnih nastupa sekularnih eti'ara može situirati u kontekst psihološke pripreme za nadolaze%e sukobe. Išlo se i do tvrdnji da samo postojanje evolucije umanjuje vrednost pojedina'nog ljud-skog života. Još tokom 1880. neki zoolozi usu-+ivali su se da državi predlože dostizanje savr-šenstva preko uništavanja manje sposobnih je-dinki. Otišlo se u ekstremno zaklju'ivanje da


što se više umire to dolazi do ve%eg evolucio-nog napretka. Smrt je postajala poželjna i kori-sna alatka za neometano vršenje bioloških funkcija ljudske vrste. Postojao je strah od bio-loške degeneracije me+u ljudima, što je i bio razlog eugeni'arima da odbace svaku ideju o upotrebi savremenih institucija u humanitarne svrhe. Registar zabluda množio se do ideja da je i oslanjanje na tehnologiju biološki štetno 'ak i onda kada su se nosile nao'are ili odlazilo kod zubara radi popravljanja zuba. Tvrdilo se da je za biološku i psihijatrijsku degeneraciju 'ove'anstva kriva 'ak i udobnost civilizacije, jer je umanjila pozitivne efekte prirodne selek-cije sposobnijih. Tako su zdravi dobili zadatak da unište bolesne pojedince.

Ideja o tom cilju rasla je postepeno. Po-glavlje Užasi inferiornosti, devalvacija nespo-sobnih i neproduktivnih (84–96) bavi se impli-kacijama biološke nejednakosti na zaklju'iva-nje o potrebi uništavanja ljudskih bi%a. Potekla iz darvinizma, ideja nejednakosti našla je plod-no tlo me+u razli'itim politi'kim strujama, pa 'ak i onim radikalnim. Mnogi darvinisti su sebe smatrali socijalistima, istovremeno se bore%i za ideju o prirodnoj nejednakosti ljudi. Uopšteno gledano za inferiorne osobe smatrali su se inva-lidi i ekonomski neproduktivne li'nosti. Biolo-gu Karlu Fogtu pripada neslavna 'ast da je dar-vinisti'ku nejednakost primenio na ljude tvrde-%i da su mentalno oboleli bliži primatima nego normalnim ljudskim osobama. Psihijatri i lekari prihvatili su i proširili koncept inferiornosti in-valida govore%i o njima kao o apsolutno nega-tivnim osobama. Ekonomska vrednost ljudskih života bila je još jedan aspekt odbacivanja in-valida, jer se humanistima prebacivalo da su nepotrebno trošili novac na osobe sa invalidi-tetom.

Šesto poglavlje Nauka o rasnoj nejedna-kosti (97–118) pokazuje novi zaokret eugenike od bioloških ka rasnim kriterijumima „napret-ka“ ljudske vrste. Ve%ina sveta po merilima Darvinovih pristalica i eugeni'ara spadala je u inferiorne kategorije. Po takvim vi+enjima, na-rodi izvan Evrope smatrani su za razli'ite vari-jante ljudske vrste, a bilo je i ekstremnijih sta-vova koji su im oduzimali pravo da budu deo iste porodice. Tretirani su kao sasvim druga vr-sta. Nau'nik Hekel pokušavao je da dokaže da razli'ite rase predstavljaju razli'ite vrste. Sma-trao je da postoje narodi u Africi i Aziji koji se tek malo razlikuju od prelaza 'ovekolikih maj-muna ka ljudima. Bacanje u isti koš nekih rasa i životinja stvorilo je pretpostavku ispoljavanja genocidnog mentaliteta. Karneri, jedan od poli-ti'ara u Austro-Ugarskoj, smatrao je da su svi Sloveni moralno inferiorni i da ne mogu da stvaraju kulturu tako da u potpunosti zavise od nema'kih kulturnih dostignu%a. Geograf Fridrih

Racel govorio je o potrebi da se zavedu politi'-ke mere rasne diskriminacije. Autor je dokazao povezanost darvinizma i rasizma, posebno insi-stiraju%i na potrebi rasista i antisemita da svoje vrednosti poja'aju takozvanim nau'nim kriteri-jumima.

Tre%i deo knjige govori o Eliminaciji „in-feriornih“. U njemu autor je razmatrao puteve i na'ine od kojih se o'ekivalo da %e doprineti usavršavanju homo sapiensa. Glava Kontrola razmnožavanja, izvrtanje tradicionalne seksu-alne moralnosti (120–134) tvrdi da su ideje raz-množavanja i seksualnosti podre+ene evoluciji koja je postala novi sudija u odre+ivanju šta je to seksualna moralnost. $itava filozofija skri-vala se iza lakonskog izraza ve%eg razmnožava-nja sposobnijih jedinki. U svom zanosu evolu-cijom eugeni'ari su tvrdili da je seksualna re-forma bitno sredstvo za pove%anje kvaliteta bi-ologije ljudske vrste. Bio je to samo korak do uklju'ivanja pokreta za kontrolu ra+anja femi-nisti'ke provenijencije u sklop eugeni'kih ide-ja. Sami eugeni'ari nisu imali jedinstven stav o kontroli ra+anja, pa su pojedinci smatrali i go-vorili da bi takva politika mogla ugroziti kvali-tete nacija i rasa. Ipak, vladala je saglasnost da treba spre'iti biološko razmnožavanje invalida. Njihovo zatvaranje u institucije poput duševnih bolnica trebalo je spre'iti rasplo+avanje. Slede-%i korak bila je ideja o obaveznoj sterilizaciji koja je zadobila mnogo pristalica još pre izbija-nja Prvog svetskog rata. Nisu se ustru'avali da tvrde da sistem brakova nije biološki produkti-van i da doprinosi navodnoj degeneraciji ljudi. Eugenika je tako po'ela da se meša i u intimnu sferu življenja do te mere da su neke njene pri-stalice zagovarale uvo+enje poligamije. Može se re%i da nije postojao jedinstven stav eugeni-'ara o braku i seksualnosti, ali svi su se slagali da se moralnost u seksualnosti mora procenji-vati prema posledicama po nasle+eno zdravlje budu%ih generacija.

Osmo poglavlje Ubijanje nesposobnih (135–149) bavi se mra'nom stranom eugeni'-kih teorija primenjenih u praksi, jer su mnogi smatrali da treba promovisati pravo na ubistvo onih koji nisu odgovarali „evolucionim potre-bama“. Mnogi eugeni'ari još pre Prvog svet-skog rata bili su za praktikovanje ne'ega što se definisalo kao prisilna eutanazija. Me+u njima je bilo zagovornika smrtne kazne i pobornika sau'estvovanja zdravih ljudi u samoubistvima bolesnih. Darvinista Hekel prvi je 1870. godine izneo shvatanje da treba ubijati male invalide budu%i da vrednost života pojedinca zavisi is-klju'ivo od njegovog zdravlja i vitalnosti. Mno-gi eugeni'ari pravdali su samoubistva, a ve%ina njih nije smatrala da je život bolesnika vrednost sama po sebi. Masovna promocija eugeni'kih mislilaca imala je kao posledicu usvajanje dar-

Prikazi 217

vinisti'kog gesla o koristi ubijanja ljudi 'iji je greh bio u odsustvu savršenog zdravlja.

Skup svih ovih mišljenja ubedio je mnoge zagovornike pacifizma da je darvinizam po-sredno i neposredno bio odgovoran za rat i nje-gove posledice. Rihard Vajkart, u glavi Rat i mir (150–166), slaže se da je socijaldarvinizam bio ideološko oružje za podršku nema'kom mi-litarizmu i jedan od sporednih uzroka rata. Dar-vinizam je pružio opravdanje za ratnu politiku i militarizam, a sve je to ogrnuo plaštom nedo-dirljivosti navodno neutralne nauke. Ima ironije u tome što ni sam Darvin nije bio militarista, ali je militaristima ostavio u nasle+e ideju o ratu kao jednom od mogu%ih oblika borbe za opsta-nak. Neki nema'ki darvinisti tvrdili su da su ra-tovi prirodne, korisne i moralne pojave. Polazili su od „napretka“ osloba+anja sveta od degene-risanih elemenata. Za njih je 'injenica da su u zemljama bogatih prirodnih resursa živeli „in-feriorni“ narodi bila greh. Tako su „plemeni-tim“ narodima davali misiju kolonizacije i is-trebljivanja zbog evolucionog savršenstva.

U tematskoj celini Me�urasna borba i is-trebljenje (167–187) re' je o svojevrsnom kultu uništavanja nepotrebnih rasa zbog toga što na-vodno one spre'avaju civilizaciju i kulturu. Is-trebljenje vanevropskih rasa, u iskrivljenim percepcijama stvarnosti, služilo je za osloba+a-nje sveta od nemoralnih pojava. Malo je pozna-to da je istrebljivanje Herero naroda u Africi, koji su izvršili nema'ki vojnici 1904, bio prvi genocid u istoriji 20. veka. Rasizam je bio opravdanje za kolonijalnu politiku Nema'ke, a popularnost darvinisti'kih i eugeni'kih pogleda na svet olakšavao je prelaz od ideologija na prakti'nu primenu. Eugeni'ke rasprave širile su ideje o istrebljenju rasa, a za prirodni nestanak civilizacija iz prošlosti pronašao se dežurni kri-vac u vidu rasne degeneracije pa se 'ak govori-lo i biološki nasle+enom kukavi'luku. Borba izme+u rasa 'esto se predstavljala kao borba do istrebljenja. $ak su i neki Jevreji, u svetlu eugenike, opravdavali borbu me+u rasama i is-trebljenje vrsta.

Otvoreno je pitanje uticaja eugenike i nje-nih diskursa na sliku i predstavu Hitlerovih eti'kih normi. Poglavlje Hitlerova etika (189–206) dokazuje ne samo da je Hitler imao neku vrstu morala nego da ga je primenjivao i na svoje politi'ke odluke, uklju'uju%i i vršenje ge-nocida. Valja podsetiti da je cilj nacionalsocija-lizma bio stvaranje rasnog i eti'kog savršenstva arijevaca što je zna'ilo iskorenjivanje kriminala i svih oblika socijalnih devijacija. Za Hitlera, evoluciona etika bila je sastavni deo njegovog pogleda na svet u kome borba rasa pokre%e evoluciju i istoriju. Hitler je pojmove inferior-nosti obogatio kategorijom moralne inferiorno-sti za koju je tvrdio da je zasnovana na biologi-

ji. Ideološko oblikovanje mladog Hitlera ne može se pripisati samo filozofiji i književnosti kulturnih velikana, ve% se može pripisati rasi-sti'kim socijaldarvinisti'kim hipotezama koje su preovla+ivale u politizovanoj žutoj štampi onog vremena. Vajkart je odbacio hipoteze po kojima su rasista Lanc i nau'nik Hekel uticali na oblikovanje ideja, opredeljuju%i se za politi-'ara fon Šonerera i ideologiju rasizma Hjustona Stjuarta $emberlena, upotpunjuju%i ih idejama Juliusa Lemana kao propagatora rasne eugeni-ke. Od mogu%ih ideologa bliskih Hitlerovom mišljenju autor je izdvojio i rasisti'ku eugeniku Teodora Fri'a koja se odlikovala istrebljiva'-kom etikom, poja'ana etiketom nau'nosti.

U Zaklju�ku (207–210) autor objašnjava da je darvinizam sa svim oblicima istoricizma doprineo usponu ideje moralne relativnosti. Pi-vot oko koga se sve okretalo bila je ideja o evo-luciji kao moralu po kojoj je bilo svrsishodno i potrebno, radi napretka vrste, uništiti sve ono što se nije uklapalo u profil zdrave i napredne slike 'ove'anstva. Indirektna posledica darvini-zma bila je sterilizacija stotina hiljada ljudi u zemljama kakve su bile SAD i Švedska, a tvr-dokornost ovakvih pogleda na svet potvr+ena je kineskim zakonima uvedenim krajem 20. veka kojim se ohrabruje sterilizacija pojedinih ljudi. U Evropi darvinisti'ki uticaj oblikovao je zako-ne i debate o 'edomorstvu i eutanaziji koja je pravno prihva%ena u Holandiji. Tako eugenika i danas oblikuje živote 'itavog niza ljudi nad 'i-me oni naj'eš%e nemaju efektivnu kontrolu.

Ljubomir Petrovi�

Robert L. Beisner, DEAN ACHESON: A

Life in the Cold War, Oxford University Press 2006.

Od Trumanove doktrine do današnjih neokonzervativaca

Ne doga+a se 'esto da jedna knjiga od-mah po objavljivanju dobije nekoliko prikaza iz pera sve samih uglednika u oblasti kojom se bavi. A upravo tako stoje stvari sa novom, op-sežnom biografijom Dina A'esona Život u hladnom ratu koju je napisao Robert Bejzner, penzionisani profesor $ikaškog univerziteta i doskorašnji predsednik Društva istori'ara ame-ri'ke spoljne politike. Neposredno pošto je knjiga stigla u knjižare, prikazima, uglavnom veoma pohvalnim, oglasili su se takvi istori'ari diplomatije kao što su Volter Isakson, Robert Kagan, Henri Kisindžer i Džon Luis Gedis.

Opšta je ocena da je re' o dosad najiscrp-nijoj biografiji 'oveka koji je presudno uticao na ameri'ku spoljnu politiku, pa samim tim i na oblikovanje odnosa u svetu, u godinama posle Drugog svetskog rata, toliko da se posledice


mnogih njegovih odluka ili odluka donetih pod njegovim uticajem, svejedno da li dobrih ili lo-ših, ose%aju i danas. Kako je to slikovito formu-lisao Isakson, A'eson snosi ve%u odgovornosti za Maršalov plan od samog Džordža Maršala i za Trumanovu doktrinu od samog Harija Tru-mana. Posleratna denacifikacija i demokratiza-cija Nema'ke i Japana, potpuno zahla+enje u ameri'ko-sovjetskim odnosima, postavljanje ame-ri'ko-britanskih odnosa na sasvim nove osnove i ohrabrivanje dekolonizacije Afrike i Azije, osnivanje novih finansijskih i vojnih me+una-rodnih institucija, pomo% u postavljanju temelja evropskih integracija, ali i pogrešne spoljnopo-liti'ke procene vezane pre svega za Korejsko poluostrvo 'iji su gorki plodovi pobrani docnije u Vijetnamu - sve to i još mnogo štošta drugo predstavlja A'esonovo nasle+e. Kona'no, upra-vo je A'eson bio taj koji je, kako kaže Kisin-džer, klju'no zna'ajni Kenanov tekst Izvori so-vjetskog ponašanja pretvorio u rukovodno na-'elo ameri'ke spoljne politike. On je smatrao da u neposrednoj blizini periferije sovjetske in-teresne zone treba ohrabrivati napetosti koje %e omogu%iti da SAD ispolje svoju snagu i da se odagna svako iskušenje agresije kome bi Mo-skva, eventualno, mogla da podlegne.

Smatrao je, isto tako, da pregovore sa SSSR treba odlagati dokle god se u praksi ne stvore situacije u kojima se ameri'ka mo% kon-kretno ispoljava; preuranjeni i neutemeljen di-plomatski napori donose više štete nego koristi. U svim tim nastojanjima, diplomatija je neras-kidivo povezana sa vojnim naporima – moglo bi se 'ak re%i da su to dve strane iste medalje. Dodamo li tome današnju „demokratizatorsko-prosvetiteljsku“ i paternalisti'ku retoriku, može nam se u'initi da skoro i da nema nema bitne razlike izme+u Trumanove doktrine i ameri'ke politike na izmaku 20. i po'etku 21. veka: Amerika se i u jednoj i u drugoj epohi postavlja kao država koja je više nego voljna da svet ure-+uje po svojoj meri. Razlika, me+utim, postoji i vrlo je opipljiva. Tokom Drugog svetskog rata i posle njega SAD su se suo'avale sa konkretnim neprijateljima i realnim opasnostima; na razme-+u 20. i 21. veka, u unipolarnom svetu, i protiv-nici i opasnosti imaju mnogo toga himeri'nog i mahom po'ivaju na nepouzdanim pretpostav-kama i neosnovanim predvi+anjima.

Upitan šta je ostvarenje kojim se najviše ponosi, Hari Truman je bez dvoumljenja odgo-vorio: „U potpunosti smo porazili svoje nepri-jatelje i primorali ih da se predaju. Onda smo im pomogli da se oporave, da se demokratski ustroje, da se ponovo uklju'e u zajednicu naci-ja“(str. 642) Zaista, dok su Nema'ka i Japan vr-lo brzo po završetku Drugog svetskog rata iz temelja rekonstruisane i postale nosioci sveko-likog razvoja prvo u svojim regionima, a potom

i na celim kontinentima, dotle se, recimo, u da-našnjem Iraku oporavljaju samo velike ameri'-ke kompanije i teroristi'ke %elije. Pri tom su Nema'ka i Japan krenule u rat sa željom da po-kore svet, dok je pri'a o ira'kom oružju za ma-sovno uništenje delovala nestvarno od prvog trenutka. Ta solidnost procena i ozbiljnost po-stupaka, uz averziju koju su i Truman i A'eson imali prema bilo kakvom avanturizmu (otud, recimo, žestoki sukobi sa generalom Makartu-rom, ve% krajem rata u Japanu; za Makartura, odnosno nemogu%nost obuzdavanja Makartura i njegovog nepotrebnog provociranja kineske intervencije, vezan je i najve%i neuspeh Truma-na i A'esona) zapravo je suština razli'itosti iz-me+u Trumanove doktrine i u'enja današnjih ameri'kih neokonzervativaca.

Na preko 800 strana teksta, od 'ega više od 150 'ine napomene, uz obilje citata iz arhiv-ske gra+e, posebno za period od 1949. do 1953 (po Gedisovoj oceni, toliko obilje materijala 'ak otežava 'itanje i zamagljuje oštrinu) Bejz-ner plete pri'u o neobi'nom dvojcu koji su 'i-nili Hari Truman i njegov državni sekretar: Truman kao slu'ajni potpredsednik i još slu'aj-niji predsednik, najprose'niji Amerikanac me-+u svim ameri'kim predsednicima, so soli ze-mljine, farmer i trgovac bez formalnog obrazo-vanja koji se u politici prevashodno rukovodio svojim instinktom i nije ni hteo ni umeo da se udvara javnosti i A'eson, Ruzveltov i Truma-nov dugogodišnji podsekretar pa tek onda dr-žavni sekretar, 'ovek nevelikog porodi'nog bo-gatstva ali bogate porodi'ne tradicije, rafiniran, otmen, 'ak pomalo blaziran nekadašnji student Jejla i Harvarda, koji je uz martini i cigare s la-ko%om, ne dižu%i glas, nudio rešenja za goru%a pitanja što su potresala tadašnji svet. Uprkos tim razlikama, njih dvojicu je vezivalo duboko i iskreno prijateljstvo i privrženost zajedni'kim vrednostima. Jedna od tih vrednosti bila je te-meljitost, nespremnost da se postupa u žurbi i da se odluke donose napre'ac, i da se ra'una sa mnogo nepoznatih faktora. Karakteristi'an je primer kako A'eson nije bio spreman da u predvi+anju Staljinove politike ra'una sa so-vjetskim namerama, uveren da je to nesamerljiv i, u svakom slu'aju, nepouzdan faktor; kapaci-teti su ve% bili nešto sasvim konkretno.

Zaustavi%emo se na dvema povezanim ne-velikim epizodama, koje se neposredno odnose na Balkan. Sa izuzetkom Jugoslavije, piše Bejzner, A'eson je Isto'nu Evropu smatrao se-kundarnim ratištem u hladnom ratu, mada je, kako je vreme prolazilo, ipak bivao sve više uveren da je za povoljan ishod sukoba izme+u Istoka i Zapada potrebno okon'anje sovjetske dominacije u toj oblasti (165–171) U po'etku je, me+utim, bilo suviše opasno mešati se u unutrašnje stvari država-satelita. Ipak, A'eson i

Prikazi 219

Truman su uvek jasno stavljali do znanja da to nije region koji zavre+uje da se zbog njega vodi rat. Tokom 1951. i 1952. godine A'eson je po-'eo da zauzima agresivniji stav i krenuo je go-tovo rutinski da ponavlja da je povla'enje so-vjetskih snaga iz Isto'ne Evrope uslov bez koga ne može do%i do sporazuma izme+u Istoka i Zapada. Njegov stav prema antisovjetskim ustancima u Poljskoj i Ma+arskoj najbolje je iz-ražen u pismu koje je 1959. uputio istori'aru Normanu Grebneru, kada je tvrdio suprotsta-vljaju%i se Grebnerovoj i Kenanovoj oceni, da tu nije re' „ni o kakvoj novoj realnosti“, ve% o starom nacionalizmu koji se razbuktao u sateli-tima. „Nije mogu%no vratiti natrag 'asovnik na 30-te godine 20. veka, ali položaj naroda u Is-to'noj Evropi nije kona'an i to su jasno poka-zali doga+aji u Poljskoj i Ma+arskoj“.

Kao i Jugosloveni, i uz njihovu pomo%, Albanci su se sami oslobodili od nacista i uspo-stavili komunisti'ku državu. Opet kao Jugosla-vija, Albanija je otvoreno podržala gr'ke ko-muniste, zbog 'ega je Vašington odbijao diplo-matske odnose sa Tiranom. A'eson i šef britan-ske diplomatije lord Bevin razmatrali su pitanje Albanije 1949. godine u Vašingtonu, na sastan-ku posve%enom prevashodno finansijskim pita-njima i tom prilikom su razgovarali o mogu%-nosti pokretanja „ozbiljne revolucije“ u njoj. Iako je A'eson bio svestan da bi to moglo još više produbiti jugoslovensko-gr'ki sukob, on i Bevin su se, istina ne 'vrsto, dogovorili da po-kušaju da svrgnu albansku vladu ukoliko za to iskrsne prilika. U junu 1949. CIA je osnovala Komitet za slobodnu Evropu kako bi podsticala otpor isto'no od gvozdene zavese, a funkcione-ri Stejt departmenta su daleko od o'iju javnosti razgovarali sa predstavnicima Albanskog naci-onalnog komiteta. U decembru je Savet za na-cionalnu bezbednost želeo da „krene u ofanzi-vu“, s tim što je Albanija trebalo da bude prva meta. Amerikanci su se dosta kasno uklju'ili u tu grupu, jer su britanski operativci padobrani-ma spuštani u Albaniju sa Malte još od 1946. godine. Sada su Britanci i Amerikanci zajedni'-ki poslali nekoliko talasa emigranata u Albani-ju, ali je 'itav poduhvat neslavno propao. Emi-granti su ignorisali najelementarnije uzuse bez-bednosti, a Kim Filbi je uredno izveštavao Mo-skvu o svim planovima. Ve%ina agenata je brzo uhva%ena i pogubljena. A'eson je na ovu ope-raciju pristao dobrim delom zato da bi onemo-gu%io da Sovjeti koriste albanske mornari'ke baze za blokadu Jugoslavije. Krajem 1950, me+utim, bio je jednostavno zga+en celim tim albanskim poduhvatom. Kao neko ko nikada nije bio sklon toj vrsti tajnih operacija, on je odbacio i zasebni plan CIA na osnovu koga je Gr'ka trebalo da zahvati jedan deo teritorije Albanije.

Prve najave sovjetsko-jugoslovenskog su-koba A'eson je odbacio kao „budalaštinu“ (na to je, kako kaže Bejzner, verovatno uticala i ne-sposobnost tadašnjeg ameri'kog ambasadora u Jugoslaviji Ri'arda S. Patersona, koji o'igledno nije imao smisla ni za kakve politi'ke nijanse, kamoli za situaciju na Balkanu i u redovima In-formbiroa, tako da je slao depeše koje su išle od toga da traži da mu se što pre dodeli 'in ge-neral-majora i pošalje odgovaraju%a uniforma, „da bi mogao da ide u lov sa Titom“, do one u kojoj je predložio da se Tito pozove na mesec dana u SAD „radi indoktrinacije“). Ipak, mada tipi'no sporo, administracija je na izri'ito urgi-ranje Džordža Kenana krenula da koristi razdor izme+u Tita i Staljina. A'eson je smatrao da je izuzetno važno ve% i samo postojanje jedne ne-zavisne komunisti'ke države. Znao je da ne može da traži od Tita otvoreno prozapadne ak-cije i da je u svemu tome potrebna diskrecija, jer ne bi bilo dobro da Tito odjednom po'ne da deluje kao „ameri'ki potr'ko“. Obaveštajni iz-veštaji iz Moskve neprestano su ukazivali na to da se može dogoditi da Crvena armija krene na Jugoslaviju iz neke od triju susednih komuni-sti'kih država, i sva je prilika da je interes koji je Vašington u to vreme pokazao za Tita spasao Jugoslaviju od te intervencije. Sam A'eson ina-'e nije bio nimalo oduševljen da ispoljava bla-gonaklonost prema jednom komunisti'kom dik-tatoru, ali je ipak odobrio pružanje ekonomske i vojne pomo%i kako bi se u'vrstio Brozov raskid sa Kominformom. Bilo bi lepo, mislio je, da do+e do izvesne liberalizacije jugoslovenskog režima, ali bi bilo još lepše da taj režim krene u neku akciju koja bi ozbiljnije zabrinula Sovjete. Ina'e, po'etkom 1949. Vašington je po'eo da usredsre+uje pažnju na to kako da Titov raskid sa Moskvom iskoristi da bi orijentisao Jugoslo-vene protiv gr'kih pobunjenika koje su ina'e podržavali. Kada je Petersonov naslednik Ke-vendiš Kenon savetovao da Vašington „pusti Tita da zadrži imidž ortodoksnog, ali prosperi-tetnog komuniste“, A'eson je na to pristao, ali je istovremeno smatrao da bi Tito upravo zbog ekonomskih teško%a koje ima mogao biti pod-ložan pritisku. Zato bi Vašington, smatrao je A'eson, trebalo da ponudi Jugoslaviji ublaža-vanje trgovinskih barijera, uklju'uju%i i sma-njenu kontrolu trgovine oružjem, ali i da joj do-zvoli da pozajmljuje novac na komercijalnom tržištu i da uzima kredite Svetske banke; zauz-vrat A'eson je o'ekivao obustavu jugosloven-ske pomo%i gr'kim komunistima. Tako je Ka-vendiš i rekao Titu u februaru te godine: eko-nomska pomo% Jugoslaviji zavisi od obustave Titove pomo%i gr'kim pobunjenicima.

Jeste da je to potrajalo nekoliko meseci, ali je sredinom leta 1949. godine Tito javno na-pao gr'ke pobunjenike kao oru+e sovjetske


agresije i onemogu%io im sve vidove daljeg pri-stupa pribežištima u Jugoslaviji. U roku od ne-koliko dana, Stejt department je po'eo da priti-ska sekretara odbrane Džonsona i trgovinskog sekretara $arlsa Sojera da odobre prodaju jedne 'eli'ane Josipu Brozu. Bila je to jedna od prvih A'esonovih bitaka sa Džonsonom i u njoj je iz-vojevao pobedu, pozivaju%i se na to da %e do-zvola Jugoslaviji da kupi jednu tako strateški važnu fabriku predstavljati odli'an signal dru-gim satelitima: ako se usprotivite diktatu Kre-mlja, bi%ete nagra+eni.

Ta politika je nastavljena, kao produktiv-na, uprkos li'noj nenaklonjenosti A'esona pre-ma Josipu Brozu, dodatno poja'anoj 'injeni-com da se maršal neprestano žalio kako Jugo-slavija malo dobija. Bio je to pragmatizam na delu: rezultati su postizani, uprkos opštem ne-zadovoljstvu kako davaoca pomo%i i njegovih saveznika, tako i samog primaoca pomo%i. Uz punu Trumanovu podršku, Jugoslavija je u pe-riodu od 1949. do 1951. dobila preko 160 mili-ona dolara pomo%i. Ra'unaju%i da je važnije da trajno prestanu pritisci na Gr'ku, još neopora-vljenu od gra+anskog rata, Vašington je primo-rao Italiju na izvesne ustupke Jugoslaviji oko Trsta i, mada A'esonu nije bilo naro'ito stalo do toga šta Tito radi na unutrašnjem planu, kar-dinal Alojzije Stepinac je ipak pušten iz Lepo-glave. Sve u svemu, baš zato što se radilo o ze-mlji koja, po A'esonovom uverenju, „nije bila vredna rata“, vašingtonska podrška jugosloven-skoj autonomnosti predstavljala je uspeh, jer SSSR nije stekao baze na Jadranu i u Sredoze-mlju. SAD nikada nisu obe%ale da %e interveni-sati u slu'aju da Crvena armija stvarno napadne Jugoslaviju. Pomogle su novcem i trgovinom; bilo je to klasi'no ostvarenje niskog rizika i ne-velikih o'ekivanja. Tek docnije, u vreme Aj-zenhauera i Dalsa, apetiti su obostrano porasli. Otud je i razo'aranje bilo ve%e.

Ratomir Miliki�

Ratomir Miliki� SRPSKA TEOLOGIJA U DVADESE-

TOM VEKU, zbornik radova, knjiga 1, Bogoslovski fakultet, Beograd 2007, 223.

Prošao je jedan vek od kako je Bogoslov-

ski fakultet po zakonu o Univerzitetu postao sa-stavni deo Beogradskog univerziteta (1905) i osam i po decenija od kako je ta zakonska od-redba zaživela u stvarnosti (1920). U kontekstu dvovekovnog postojanja savremene srpske dr-žave, Bogoslovski fakultet se može svrstati 'ak i u institucije sa dužom tradicijom. Za to vreme fakultet je pretrpeo dosta promena, odškolovao brojne generacije studenata, imao pa gubio dr-žavnu podršku, kretao se izme+u nau'ne usta-

nove i verske škole, kroz njega je prošao veliki broj teologa i pedagoga neretko školovanih i u inostranstvu. Sve ove i mnoge druge teme 'ine mozaik života fakulteta kome je posve%ena knjiga Srpska teologija u dvadesetom veku koja predstavlja zbornik 16 radova sa nau'nog sku-pa održanog u Pravoslavnom bogoslovskom fa-kultetu u Beogradu 26. oktobra 2006. Bogo-slovski fakultet je i izdava' zbornika koji je ob-javljen samo nekoliko meseci posle skupa što je podatak koji treba pohvaliti, kao što ne bi bilo loše ni da se mi istori'ari po tom pitanju ugle-damo na kolege sa Bogoslovskog fakulteta umesto što zbornike sa svojih nau'nih skupova objavljujemo posle više godina ili nikada. Tre-ba pohvaliti odluku i spremnost kolega sa Bo-goslovskog fakulteta da teme iz istorije svoje nau'ne ustanove istraže i sagledaju na nau'an, stru'an i racionalan na'in i da u taj pokušaj da dosegnu nau'na znanja uklju'e i kolege iz dru-gih struka, pre svega istorije. Na to ih uostalom obavezuje i to što je Bogoslovski fakultet od skora vra%en u okvir Univerziteta i što se i rad njegovih nastavnika odvija i vrednuje u okviri-ma projekata Ministarstva nauke. Zbornik koji smo imali zadovoljstvo da pro'itamo priredio je Bogoljub Šijakovi% koji je i pisac uvodnog dela (str. 6–8). U njemu uo'avamo nekoliko ce-lina.

Prvu celinu 'ine radovi koji su posve%eni razvoju teološke misli i doprinosu pojedinih te-ologa i profesora fakulteta ovom pitanju. Posle uvoda Bogoljuba Šijakovi%a zbornik otvara rad prof. dr Vladana Periši%a Doprinos profesora Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta razvoju srpske teološke misli (istraživa�ki problemi). Autor je razmatrao postojanje akademske i nea-kademske teologije upozoravaju%i da to da li %e neki tekst biti ozna'en za akademski ili neaka-demski ne pove%ava i ne umanjuje njegov teo-loški zna'aj i nau'nu vrednost. Autor je naveo i probleme sa kojima se istraživa'i sre%u u izu'a-vanju ove teme kao što je 'injenica da teološki spisi profesora Pravoslavnog bogoslovskog fa-kulteta nisu ni sabrani ni izdati ili to što su neka dela ostala do danas neprevedena na srpski je-zik (radi se o magistarskim i doktorskim rado-vima autora koji su se školovali u inostranstvu). Na kraju rada Periši% je analizirao i pitanje kri-ti'kog procenjivanja i raš'lanjivanja po disci-plinama srpske teološke misli. Vladan Tatalo-vi% je rad posvetio Emilijanu $arni%u, profeso-ru Novog Zaveta na Bogoslovskom fakultetu. Tatalovi% je nastojao da kriti'ki sagleda rad prof. $arni%a daju%i njegovu biografiju i dono-se%i osnovne crte njegovog nau'nog rada. Iz Tatalovi%evog 'lanka saznajemo da je $arni% ro+en 1914. u $akovu, vidimo tok njegovog školovanja od osnovne škole, preko gimnazije koju je završio u Pan'evu 1932, Bogoslovskog

Prikazi 221

fakulteta u Beogradu na kome je diplomirao 1936. i klasi'ne filologije na Filozofskom fa-kultetu u Beogradu koju je završio 1942. Posta-vljanjem za asistenta 1947. po'ela je njegova nau'na karijera. Usavršavao se u Bernu i Atini gde je i doktorirao. Po povratku iz Atine postao je docent na Bogoslovskom fakultetu 1954. U 'in +akona u kome je ostao do kraja života ru-kopoložen je 1958. Vanredni profesor postao je 1959, a redovni 1973. Penzionisan je 1977, ali je radio sve do 1980. Kao profesor biran je i za dekana fakulteta 1965. Umro je 1994. godine. U delu rada u kome je razmatrao nau'no stva-ralaštvo $arni%a Tatalovi% je zaklju'io da je profesor $arni% bio „neumorni trudbenik na ne-sagledivom polju biblistike“. Profesor dr Nenad S. Miloševi% potpisuje rad Protojerej Lazar Mirkovi� kao liturgi�ar posve%enu profesoru Bogoslovskog fakulteta u Beogradu, koji je ži-veo od 1885. do 1968. i koji je u sedam manda-ta bio dekan, a u pet mandata prodekan Bogo-slovskog fakulteta. Konstatuju%i da se radilo o nau'niku koji je izu'avao i istoriju umetnosti, hriš%ansku arheologiju i crkvenu književnost, Miloševi% se detaljnije zadržao na prikazu nje-govog rada u oblasti koja je bila njegova uža specijalnost-liturgici. Dovode%i u vezu uslove u kojima se školovao i u kojima je Lazar Mirko-vi% živeo, autor je zaklju'io da je školovanje u oblasti Karlova'ke mitropolije pre Prvog svet-skog rata u'inilo da se u Mirkovi%u formira „onaj lik bogoslova i liturgi'ara koji %e kao ne-prikosnoveni u'itelj generacija i generacija bo-goslova u našoj pomesnoj Crkvi ostaviti neiz-brisiv pe'at, kako na nastavni program predme-ta liturgike u našim bogoslovskim školama, ta-ko i u poimanju i doživljaju bogosluženja kod naših sveštenoslužitelja do naših dana“. Autor je zatim analizirao najvažnija dela profesora Lazara Mirkovi%a. Predmet istraživanja Srbo-ljuba Ubiparipovi%a bio je nau'ni rad još jed-nog profesora na Bogoslovskom fakultetu - proto+akona Pribislava Simi%a koji je predavao liturgiku sa hriš%anskom arheologijom i crkve-nom umetnoš%u. Re' je o jednom od teologa koji su Bogoslovski fakultet u Beogradu završi-li posle njegovog odvajanja od Beogradskog univeziteta i koji je nau'no znanje dopunjavao i usavršavao školovanjem van zemlje (Bern, Bo-se kod Ženeve, Minhen). Posle biografije prof. Simi%a Ubiparipovi% je 'itaocima predstavio njegove najzna'ajnije radove („Pobratimstvo u liturgici i crkvenom pravu“, „Uskršnja heru-vimska pesma“, „Srpska slava-Krsno ime“, „Rad Svetog Save na osavremenjivanju bogo-služenja u Srpskoj crkvi“ itd.). I Vladislav Pu-zovi% je istraživao život i nau'ni rad srpskih te-ologa i pedagoga, pa je 'itaocima izneo biogra-fije i bibliografije protojereja Grigorija N. Kon-stantinovi%a i dr Save "ukanovi%a. Prof. dr Bo-

goljub Šijakovi% razmatrao je pitanje „filozofije u kontekstu hriš%anske kulture“. Iz ovog rada saznajemo da je filozofija kao nastavni predmet bila zastupljena na Bogoslovskom fakultetu od 1920. godine. Autor nas upoznaje sa predava'i-ma ovog predmeta po'ev od Milivoja Jovano-vi%a, lajpciškog doktora filozofije. Istraživanje ovog pitanja navelo je B. Šijakovi%a na zaklju-'ak da su se mnogi profesori teoloških discipli-na bavili i filozofskim temama ili su imali sklo-nost ka filozofskoj problematici. Spomenu%emo i autorovo raspravljanje na temu odnosa filozo-fije i teologije, njegov opis pokušaja da se u do-ma%oj javnosti progovori o tom odnosu 80-ih godina prošlog veka i istraživanje filozofije i teologije u kontekstu obrazovanja, vaspitanja i hriš%anske kulture. Najobimniji u zborniku je rad mr Bogdana Lubardi%a o recepciji ruske re-ligijske filozofije u delima arhimandrita dr Ju-stina Popovi%a (1894–1979). U njemu su dati rezultati iscrpnog istraživanja uticaja ruske reli-gijske filozofije na duhovno i teološko-filozof-sko delo arhimandrita Justina Popovi%a. Lubar-di%eva razmatranja vode ka oceni da je uticaj ruske duhovnosti bio zna'ajan za formiranje „mislenog identiteta“ oca Justina i da je njego-va misao bila odre+ena ruskom duhovnom kul-turom. Autor je priložio i spisak ruskih filozofa pomenutih, citiranih i izu'avanih u delima arhi-mandrita Justina Popovi%a.

Radovi Ljubodraga Popovi%a, Aleksandra Rakovi%a i mr Dragomira Bondži%a jasno poka-zuju da je Bogoslovski fakultet ne samo institu-cija dugog trajanja u istoriji srpskog društva, ve% i da je ideja o njegovom osnivanju bila pro-ces dugog trajanja. Ljubodrag Popovi% je opi-sao put koji je ideja o osnivanju Bogoslovskog fakulteta prešla od trenutka kada je srpska elita 19. veka prvi put po'ela da razmišlja o njoj, preko prvog pominjanja teoloških nauka kao sastavnog dela Univerziteta, prvog dokumenta u kome je Bogoslovski fakultet bio uveden u visokoškolsku nastavu (1863), obnove ovih ideja osamdesetih godina 19. veka, sve do i for-malnog uvo+enja Bogoslovskog fakulteta u sa-stav Univerziteta po Zakonu iz 1905. godine. Aleksandar Rakovi% (Akademska i politi�ka rasprava o Bogoslovskom fakultetu tokom 1919. godine) analizira raspravu o uvo+enju Bogo-slovskog fakulteta na Beogradski univerzitet sredinom 1919. vo+enu na stranicama lista De-mokratija i u Privremenom narodnom predstav-ništvu Kraljevine SHS, ali podse%a i da je ta rasprava imala korene u 'lancima i analizama objavljenim u Vesniku Srpske Crkve, kao i da je cela problematika poticala iz 'injenice da Za-kon o univerzitetu iz 1905. nije do kraja rešio pitanje statusa Bogoslovskog fakulteta. Pri'u o istorijatu fakulteta nastavlja rad mr Dragomira Bondži%a ’Nova vlast’ i Bogoslovski fakultet u


Beogradu 1944–1952. Bondži% je u sveobu-hvatnoj i iscrpnoj analizi istorije fakulteta od oslobo+enja do izdvajanja iz sastava Univerzi-teta obradio mnoge aspekte rada fakulteta. Autor je upoznao 'itaoce da je izdvajanje fakul-teta iz sastava Univerziteta imalo objašnjenje u doktrini vladaju%e KPJ koja je u religiji videla privatnu stvar svakog pojedinca i oduzimala joj pravo da uti'e na formiranje politi'kih, društve-nih i ekonomskih odnosa. Upozorio je i da je zbog opšte unutrašnje i spoljnopoliti'ke situaci-je, interesa partije i razvoja odnosa sa Srpskom pravoslavnom crkvom, formalno opstajanje fa-kulteta u sastavu Univerziteta potrajalo duže nego što je vlast želela i opisao nastojanja fa-kulteta i Svetog arhijerejskog sinoda da se odu-pru politici vlasti i sa'uvaju fakultet kao nau'-nu ustanovu. Bondži%ev rad sadrži i podatke o materijalnoj šteti koju je fakultet pretrpeo u ra-tu, podvrgavanju njegovih nastavnika proveri Suda 'asti koji je ispitivao njihovo držanje u ra-tu, kadrovskim i materijalnim teško%ama sa ko-jima je fakultet živeo posle rata, uslovima rada studenata, kao i o nadzoru posleratnih vlasti nad profesorima, pa je rad oboga%en i karakte-ristikama koje su o profesorima vodili partijski i državni organi. Istom periodu postojanja fa-kulteta posve%en je i rad prof. dr Predraga Pu-zovi%a u kome autor donosi hronologiju doga-+aja koji su vodili ka odluci o ukidanju Bogo-slovskog fakulteta kao državne ustanove, prika-zuje napore fakultetskog rukovodstva da spre'i takvu odluku i opisuje tok likvidacionog po-stupka i procesa preuzimanja fakulteta od stra-ne Srpske pravoslavne crkve. Susret Bogoslov-skog fakulteta sa posleratnim vlastima u Jugo-slaviji o'igledno je privukao veliku pažnju u'e-snika skupa kome je posve%en zbornik. O tome svedo'i još jedan rad o ovom periodu 'iji je autor dr Miroslav Periši% i koji je posve%en za-stupljenosti verske nastave u osnovnim i sred-njim školama u Jugoslaviji 1949. godine. Obra-+uju%i dokument iz 1950. koji se odnosi na 1949. godinu Periši% je, uzimaju%i za parametar broj +aka koji su poha+ali versku nastavu, uvi-deo da su religiozna ose%anja bila veoma sna-žna u Sloveniji i Hrvatskoj, znatno slabija u Sr-biji, a najslabija u Crnoj Gori.

Slede%u celinu 'ine radove koji obra+uju pitanja iz unutrašnjeg života i organizacije Bo-goslovskog fakulteta. Docent dr Dragomir San-do piše o nastavnim planovima na fakultetu od po'etka rada fakulteta 1920. godine. Ovim pla-novima odre+ivano je koji %e se predmeti u'iti, kojim redosledom po semestrima, koliko %e 'a-sova nedeljno biti posve%eno vežbama i preda-vanjima i koja %e se literatura i koji udžbenici koristiti. Autor je dao hronologiju svih nastav-nih planova, od prvog donetog 11. novembra 1921. do poslednjeg od 11. oktobra 2006. Mili%

F. Petrovi% dao je doprinos izu'avanju života fakulteta u dva 'lanka. U prvom govori o jed-nom od problema koji je pratio život fakulteta - smeštaju. Petrovi% je ukazao da je fakultet u me+uratnom periodu, za svega dve decenije ra-da, promenio 'ak šest lokacija i izneo podatke o svakoj od ovih zgrada koje je fakultet zakuplji-vao. U drugom radu Petrovi% je upoznao jav-nost sa fondovima zaveštanja Pravoslavnog bo-goslovskog fakulteta u me+uratnom periodu. Podaci koje je izložio Saša Pajkovi% upoznaju nas sa istorijatom fakultetske biblioteke i sta-njem bibliote'kog fonda tokom osam i po dece-nija rada fakulteta. Bibliote'ki fond je nastao i uve%avan je sredstvima iz državnog budžeta, le-gatima (najve%i posleratni doprinos uve%anju knjižnog fonda) i poklonima (na primer, prvi dekan protojerej dr Stevan Dimitrijevi% doneo je 1923. iz Moskve oko 10.000 knjiga). Biblio-teka danas broji oko 100.000 knjiga, a deo opšte biblioteke je pretvoren u 'itaonicu u kojoj se nalazi oko 7.000 naj'eš%e koriš%enih naslova.

Slobodan Selini�

Petar Leposavi%, PAPSTVO, INKVIZICI-JA, RIMOKATOLI$KA TEOLOGIJA I AN-TROPOLOGIJA, Beograd 2004–2006, 1054.

Knjiga prof. Petra Leposavi%a, pod naslo-vom Papstvo, predstavlja prvi dio trilogije po-sve%en Svetoj Stolici i vatikanskim velikodo-stojnicima. Dijelove trilogije prate zasebni pri-lozi, koji 'itaocu olakšavaju potpunije shvata-nje kompleksnih doga+aja iz duge istorije Vati-kana i Rimokatoli'ke crkve. Prvi dio trilogije Papstvo je svojevrstan biografski leksikon („hronologija papstva“) koji nam u hronološ-kom nizu, od prvog pape Petra do pretposljed-njeg Jovana Pavla II, daje iscrpne biografske podatke o rimskim primasima, godinama ponti-fikata, njihovom vjerskom, ideološkom i poli-ti'kom angažmanu.

Iako po vokaciji nije istori'ar, Petar Lepo-savi% je sa predanoš%u strastvenog zaljubljenika prou'avane problematike, poslije višedecenij-skog rada stvorio djelo koje prevazilazi znatiže-lju profesionalnih istori'ara koji su, nažalost, diktatom današnjeg neoliberalnog vremena 'e-sto usmjereni na prou'avanje efemernih tema tzv. društvene istorije. Prihvatio se posla koji bi timskim radom teško savladali i institutski rad-nici, jer je u pitanju obrada kompleksne materi-je u dugom trajanju hriš%anske ere.

U uvodnom dijelu prof. Leposavi% je dao kratak pregled istorijskog puta papstva i Rimo-katoli'ke crkve – od Rimskog episkopata preko stvaranja „Države crkve“ u vreme Pipina Ma-log, do potpunog izopa'enja papske politike u vremenu inkvizicije, uništenja „jeretika“, sta-

Prikazi 223

vljanja na Indeks librorum prohibitorum nepo-dobnih knjiga i njihovog uništavanja. Autor is-ti'e odnose izme+u „svete vlasti episkopa“ i „zemaljske vlasti kraljeva“, koji su naj'eš%e bili prožeti antagonizmom i stalnim sukobljavanji-ma. On skre%e pažnju na veliku krizu Rimske crkve u XV i XVI vijeku kada se, kao posljedi-ca okrutne rimokatoli'ke vjerske politike, ja-vljaju vjerski pokreti reformacije i proturefor-macije.

Uticaj ideologije gra+anskog liberalizma na ponašanje Vatikana i papstva autor je obra-dio u zna'ajnom poglavlju Od Francuske revo-lucije do Prvog svetskog rata. Racionalisti'ki ideološki inovatori iz temelja su potresali vje-kovnu stabilnost Vatikana i Rimokatoli'ke cr-kve. Kako isti'e P. Leposavi%, galikanizam, se-kularizam, nacionalni liberalni pokreti ujedinje-nja, za Vatikan su bili „liberalno-masonsko sje-me zla“. Vatikanski ideolozi su dramati'no sa-opštavali da je liberalizam najve%e zlo XIX vi-jeka. Borba protiv masonerije i protestantizma (naro'ito Anglikanske crkve) bili su vatikanski „prevažni zadaci“. Autor dalje isti'e izražen politi'ki angažman Pija X, njegov snažan anti-liberalizam koji je izazvao prekid diplomatskih odnosa sa Francuskom, zatim, potpuno odvaja-nje Rimske crkve od države i ja'anje galikani-zma kao svojevrsnog oblika francuskog katoli-cizma. Pape su liberalni „modernisti'ki po-kret“, koji je po njima stvorio francuski mason-ski „Veliki Orijent“, prozivali kuhinjom svih jeresi, pa je u Vatikanu nastao slogan da je „Francuska Kartagina koju svakako treba uniš-titi“ U životopis pojedinih papa, P. Leposavi% unosi pikanterije vezane za njihovu naklonost ka umjetnosti, muzici, nauci.

Posebnu vrijednost ima dio knjige koji obra+uje istoriju papstva od Prvog svjetskog ra-ta do današnjih dana. Autor naro'ito skre%e pa-žnju na deklarativno mirotvorstvo pape Bene-dikta XV u Prvom svjetskom ratu iza kojeg se skrivala odanost austrijskoj Apostolskoj monar-hiji. Li'nost pape Pija XI obra+ena je u kontek-stu ideološko-politi'kih prevrata u Italiji i Evropi (pojava fašizma i nacizma, komunizma), ja'a-nja francuskog liberalizma i sekularizma, tajnih pregovora Musolinija i kardinala Gasparija, od-nosa rimokatoli'ke Narodne stranke sa socijali-stima i ateistima, pregovora izme+u Vatikana i Rima i zaklju'enja Lateranskog sporazuma 1929, sukoba Musolinija i organizacija Katoli'-ke akcije. Pije XII je, prema pisanju P. Leposa-vi%a, odigrao ne'asnu ulogu zbog približavanja nacistima, prebacivanja hiljada nacista, eseso-vaca i ustaša u zemlje Južne Amerike. Ipak, autor uz nau'nu ogradu ne izri'e kona'an sud o Piju XII isti'u%i da se još uvijek ne zna prava istina o njegovom ponašanju tokom Drugog svjetskog rata zbog nedostatka „vatikanskih pa-

pira“, pa i ona istina koja se odnosi na Nezavi-snu Državu Hrvatsku, kardinala Stepinca i ho-lokaust jevrejskog naroda.

Ulogu Vatikana i Rimokatoli'ke crkve u procesu razbijanja Isto'nog bloka i Jugoslavije, u sadejstvu sa SAD i Velikom Britanijom, autor nije u ve%oj mjeri razmatrao, ali je zato pisao o nastojanjima pape Jovana Pavla II da reformiše i modernizuje Rimsku crkvu i rimske regule prilagodi novim svjetskim neoliberalnim okolnostima. Klju'na pravila Rimske crkve tre-balo je „podanašnjiti“ u skladu sa neoliberal-nim vremenom. Zahtijevano je posuvremenji-vanje rimokatoli'kog dušebrižništva. Može se re%i da je Codex iuris canonici iz 1983. „mo-dernizovan“ u odnosu na izdanje iz 1918 (veza-no za ekumenizam, izmirenje crkava i sli'no).

Autor je uo'i samog štampanja knjige uspio da pomene i tek izabranog papu Benedik-ta XVI, koga je okarakterisao kao konzervativ-nog papu, odnosno „teološkog stražara“ i zaštit-nika vjere.

Knjige prof. Petra Leposavi%a predstavlja-ju vrijedno publicisti'ko i istoriografsko djelo, koja najbolje svjedo'i o perfidnoj misionarskoj i prozelitskoj vatikanskoj politici u svjetskim okvirima ali i u okvirima jugoisto'ne Evrope i Balkana. Sa zadovoljstvom sam prihvatio auto-rov poziv da budem recenzent jedne od tri nje-gove knjige (Papstvo), pored velikih srpskih istoriografskih i pravnih imena, prof. dr Smilje Avramov i akademika Milorada Ekme'i%a.

Nikola Žuti�

ISTORIJA 20. VEKA, 2007, 1

Izdava� INSTITUT ZA SAVREMENU ISTORIJU

Beograd, Trg Nikole Paši�a 11, tel./faks: 33 98 362

Za izdava�a Mom�ilo Pavlovi�, direktor

Korektura i priprema za štampu

Mladen Ackovi�

Tiraž: 300 Prvo izdanje

CIP - � � �� !�� !��, "��! � 93/94 ISTORIJA 20. veka: �asopis Instituta za savremenu istoriju / glavni i odgovor-ni urednik Bojan B. Dimitrijevi�. - God. 1, br. 1 (1983) - Beograd (Trg Nikole Paši�a 11) : Institut za savremenu istoriju, 1983 - (Trstenik: M-graf). - 24 cm Polugodišnje. - Nastao spajanjem: Istorija 20. veka (1959) = ISSN 0535–8930 i Prilozi za istoriju socijalizma = ISSN 0522–8042 ISSN 0352–3160 = Istorija 20. veka (Beograd. 1983) COBISS. SR-ID 11831554

Štampanje �asopisa pomoglo je Ministarstvo nauke Republike Srbije

Štampa: M-graf, Trstenik

ISTORIJA 20. VEKA, 2007, 1 · Nikola Žuti, dr Milan Koljanin, Miladin Miloševi, dr Andrej...

Documents

Transcript of ISTORIJA 20. VEKA, 2007, 1 · Nikola Žuti, dr Milan Koljanin, Miladin Miloševi, dr Andrej...