İstiklal Mahkemeleri Ahmet Turan Alkan

8/3/2019 stiklal Mahkemeleri Ahmet Turan Alkan

1/29

Ahmet Turan Alkan

stiklal Mahkemeleri


2/29

ALTERNATF NVERSTEGenel Yayn Ynetmeni BEKR AHN

Bask, Cilt BAYRAK

stanbul, 15 ubat 1993 ISBN 975-346-1)51-1Bu yaynn tm haklar Aa Yaynclk Ltd. ti'ne aittir.

Tarayan. Sleyman YkselDzenleme: NIrvana13

AHMET TURAN ALKAN1954, Sivas doumlu. 1978 ylnda Ankara niversitesi SBF'ni bitirdi. Cumhuriyet Universitesi'nde SosyolojiAnabilim dalnda master, Ondokuz Mays Universitesi'nde Tarih Eitimi Anabilim dalnda doktora yapt. HalenCumhuriyet Universitesi'nde retim yesi olarak grev yapyor.Yaynlanm Kitaplar:Sradg Birjlrk: Ubeyclullah Ffendi'nin Amerika Hatralar, letiim, istanbul, 1990Altnc ehir, tken, istanbul, 1992

Mentiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Cedit, Ankara, 1993


3/29

Alternatif niversite kitaplar, kltrel bayatn her kesiminin ilgileri dnlerek tasarland. Yerleik niversiteninBat'da ve bizde aka grlen tek boyutluluuna karlk, Alternatif niversite, oulcu v eletirel bir yaklamhedejliyor. Dolaysyla, byk lde tercmeye dayanan yerleik niversite anlayna ve yerleik kltrel havayadaha sorgulayc farkl bir boyut kazandrmak, Alternatif in iversite kitaplarnn nde gelen zellii olacak.

Alternatif i'niversite kitaplarnn bir dier nemli hedefi de, kurumsal eitimle halk arasndaki kopukluummkn olduunca gidermeye almak... Bilimin ve kltrn, sadece yerleik kummsal eitimin tekelinde olduuyanlsamasn amak iin, Alternatif'niversite kitaplar uygun bir ortam hazrlayacak.Kitle iletiim aralarnn yol at tahribat nedeniyle, bu anahtar kitaplar, herkesin, heyerde, kolayca ve ksasrede okuyabilecei boyutlarda hazrland. Bat'daki ve bizdeki benzerlerinden farkl olarak, bu kitaplarda-gerekli olduka-grsel malzeme kullanmaktan da kanmayacaz.Onbe gnde bir yaynlanacak olan Alternatif niversite kitaplar insanolunun ilgi duyduu hemen her konuyukapsayan bir yelpaze izecek. Bylece, bu dizinin kitaplarm dzenli bir biimde izleyenler, ayn zamanda, kendiuzmanlk alanlarnn yol at ufuk daralmasndan da kurtulma imkanna kavuacaklar.Aa Yaynclk

NDEKLER9 nsz15stiklal Mahkemelerini Gerekli Klan artlar

23istiklal Mahkemeleri Ne Zaman ve Nasl Kuruldu?29 stiklal Mahkemeleri Nasl alt?35 stiklal Mahkemelerinin lk Defa Kapatlmas49 Birinci Dnem stiklal Mahkemelerine Dair53 Ban Dneminde stiklal Mahkemeleri61 stiklal Mahkemeleri Muhalefete Kar65 eyh Sait syan ve Takrir-i Skn Kanunu69syan Blgesi ve Ankara stiklal Mahkemesi'nin Kumlusu85 zmir Suikast Davas95 istiklal Mahkemelerinin Sonu97 Son Sz ve Deerlendirme111 Kronoloji

117 Kitabiyat119 Ekler


4/29


5/29

"stikll Mahkemeleri dava vekillerinin canbazhna gelmez."

Ali (etinkaya)Ankara istikll Mahkemesi Reisi

"Bizim belli, mill bir amacmz vardr. Ona varmak iin arasm kanunun stne de karz."Ltfl Mfit Bey

syan Blgesi stikll Mahkemesi Hkimlerinden

"Hibir devrim ve devrimci, kendisini ykmak isteyen muhalefete imkn tanmaz, tanyamaz.Bu, bir devrimyasasdr. Trk Devrimi'nin bu zamana kadar muhaliflerine kar yumuak davran bile, liderin hmanistoluumlan ileri geliyordu."

Ergun Aybars

"istikll Mahkemeleri" Yazan Herhalde byle bir muhakemede ben hkim olmaktan ise, mahkm durumundabulunmay tercih ederim."

Hseyin Cahit (Yaln)Gazeteci, Yazar, Fikir Adam

" stikll Mahkemelerine de ve hibir kimseye de adam asmak selahiyetini vermeyiniz. dam cezas tavuk ldrmekdeildir. Bunlar tavuk deildir, hayat ok yksektir."

Hakk Hami BeyI.TBMM'nde Sinop Mebusu

" adamn aklna Byk Millet Meclisi hakk- kazasn terketmitir.. htillin de hukuku vardr, fevkaldenin dehukuku vardr".

Hseyin Avni Bey


6/29

I.TBMM'nde Erzurum Mebusu istiklal Mahkemelerini Gerekli Klan artalarstikll Mahkemeleri, balangc itibariyle Ankara'da kurulmu bulunan TBMM Hkmetinin, cephe gerisindeasayii salamak ve bilhassa asker kaaklarna kar etkili tedbir almak ihtiyacndan dodu. Meclisin almasndanbir hafta sonra karlan (29 Nisan 1920) Hyanet- Vataniye Kanunu(Ek-I) bu anlamda stikll Mahkemeleri fikrininolumasnda ilk adm tekil eder. Bir nevi ihtisas mahkemesi olarak istikll Mahkemelerinin kanunen tesis edilitarihi 11 Eyll 1920'dir. Bu tarihte karlan "Firariler Hakkndaki Kanun" (Ek-II) bnyesinde istikll Mahkemelerinin

kurulmasna karar verilmi, bu kanunun ilk maddesine onbe gn sonra (26 Eyll 1920) nemli bir ilave yaplarak(Ek-III) Mahkeme'nin yetki ve alma alan geniletilmi. 31 Temmuz 1922'de bu defa "stikll Mehakimi Kanunu"adyla yeni bir kanun (Ek-IV)ka-bul edilerek o gne kadar yaplan dzenlemeler yrrlkten kaldrlmt, istikllMahkemeleri fiilen 7 Mart 1927 tarihinden itibaren grev yapmamasna ramen, 1922'de kabul edilen "istikllMehakimi Kanunu" 4.5.1949 tarihine kadar yrrlkte kald. Bu kanunun, kk gn farklar hari tutulmakkaydyla Trkiye'de tek parti devri ile ayn zamanlan paylam olmas phesiz bir tesadf saylamaz.23 Nisan 1920'de Ankara'da toplanan Trkiye Byk Millet Meclisi, yeni bir devletin yeni kurulan parlementosudeil, hl yaayan bir devletin (igal sebebiyle) bakent dnda toplanm meclisi hk-mndeydi. TBMM,istanbul'da bulunan saltanat merciinin varln kabul ettii gibi bir Padiah-TBMM atmasnn bulunmadnvurgulamak iin zel gayret sarfediyordu. TBMM'ni bir araya getiren, yelerini belirleyen, alma esas veusullerini tanzim eden ve tek kelimeyle meclise "legalite" kazandran temel metin, hl Merutiyet devirlerindemuhtelif dzenlemelerle gelitirilmi Osmanl Kanun- Esasisi idi. TBMM'nin ve TBMM Hkmetinin, istanbul'dafaaliyette bulunan Osmanl Hkmeti yannda ikinci bir yasama ve yrtme mercii gibi durmasnn yaratteliki, ksmen 20 Ocak 1921'de 85 sayl kanun olarak bilinen "Tekilat- Esasiye" kanunu ile giderilecekti.istikll Mahkemelerini ortaya karan asl sre, Mondros Mtarekesini takib eden gnlerde Anadolu'nun,"fetret" devri gnlerini hatrlatrcasna iine yuvarland anari ve baboluk ortam olmutur. Mtarekehkmleri gereince Osmanl ordusunun terhis edilmi olmasna ramen, milli mukavemeti a-yakta tutmakgayesiyle "Kuva-y Milliye" taraftar kumandanlarn silah altndaki erat salvermek istemeyii, bir yanda Anadolutopraklarnn adm adm igale uramas, otorite boluundan dolay yaygnlk kazanmaya balayan ekyalkhareketleri ve nihayet Balkan Harbinden bu yana durmakszn savamak zorunda kalm askerin yorgunluuyznden henz igal edilmeyen mntkalar, adeta bir asker kaa cenneti haline gelmiti . TBMM Hkmetininele almak zorunda kald ilk mesele de "Hyanet-i Vataniye" kanunu erevesinde nne geilmeye allanasayisizlik, ekyalk, i isyanlar ve hkmet otoritesinin hakim klnmas problemi oldu.TBMM Hkmeti o gnlerde istanbul hkmetinden ayr olmasna ramen kendini onun devam gibi takdimeden, Padiah'a saygda kusur etmedii halde onun adna ve ona ramen siyasi otorite kullanan eliik birgrnt veriyordu. Bu elikinin en azndan igale uramayan mntkalar ahalisince bir zaaf eseri olarakdeerlendirilmemesine bandan beri itina gsterildi. Bu anari atmosferinde otoriteyi kabul ettirmenin ve

merulatrmann tek yolu g kullanmakt. Kuva-yi Milliye veya Kuva-y Seyyare a-d altnda babozuk guruplarabile sahip klmas ve bu gibi kuvvetlerin TBMM Hkmeti tarafnda yer ald mddete desteklenip, onlara yarresmi bir nitelik atfedilmesi, isyan ve anari kprtlarnn bastrlmasnda ou kere keyfi usul ve kstaslarkullanmalarna gz yumulmas, daima bu otorite boluunu TBMM Hkmeti namna doldurma endiesinden veihtiyacndan kaynaklanyordu. TBMM Ynetiminin o gnlerde kendi otoritesini artracak ve meru gsterecekbtn kuvvet odaklaryla ibirlii yapmaktan ekinmemesi, bu ihtiyacn derecesini de aka gstermektedir.Mahalli mukavemet gruplar, eteler, Milli Mcadeleye sempati izhar eden asker ve sivil brokratlar, o gnlerdeTBMM Hkmetinden sonra lkenin en organize siyasi kuvveti durumunu hl muhafaza eden ittihatlar,Bolevikler, Halifeye ve Saltanat makamna saygszl bir gn bile aklndan geirmemi dini btnmuhafazakrlar, Amerikan mandasn o gn iin en mkul zm tarz olarak gren midi krk aydnlar, TBMMHkmetinin ihtiya duyduu otorite ve meruiyete destek olduklar lde "ittifak ligi" iinde kabul edildiler.Trkiye Cumhuriyeti tarihinin ilk on yl iinde Milli ttifak ligi, son derece siyasi ve hesapl zaman aralklar ile1930'li yllarn sonuna kadar peyderpey datld ve tasfiye edildi.Hyanet-i Vataniye Kanunu

TBMM'nin alndan iki gn sonra teklif edilen Hyanet-i Vataniye Kanunu (Ek-I), yeni Meclisin kabul ettii ikincikanun olmas bakmndan dikkat eker; Kanuna ismini Saruhan Mebusu Refik evket Bey vermitir. Kanun,geirilen gnlerin olaanst artlarn hatrlatan, eklektik ve hukuk teknii asndan objesi iyi belirlenmemi birmetindir. Kanunun karl gayesi ilk maddesiyle aka vurgulanmtr: "Makam- mualla-yi hilfet ve saltanat vememalik-i mahruse-i ahaneyi yed-i ecanipten tahlis ve taarru-zat defi maksadna matuf olarak teekkl edenByk Millet Meclisinin meruiyetine isyan mutazam-mn kavlen veya fiilen veya tahriren muhalefet veyaifsadatta bulunan kesan, vatan haini addolunur." Meclis bu madde ile bir nevi meru mdafaa halini kullanarakyaama ve varolma hakkn savunmakta ve otoritesinin meru snrlarn izmektedir. haneti (muhalefeti dedenilebilir) sabit grlenlerin cezas aiben (aslarak) idam edilmektir ve ikinci derecedeki sulular iin ngrlenceza muvakkat krektir.Bu kanunun mzakeresi esnasnda, halihazrda mevcut bulunan Osmanl Ceza Kanunundan istifade etmekdncesi ne srlmse de, itibar grmemitir. Halbuki kanunun ilk maddesinin hemen banda yer alan hilafet,saltanat ve Osmanl Devleti'nin topraklarn yabanc istilasna ve saldrsna kar koruma gerekesi, phesizmevcut kanunlar erevesinde tatmin edilebilir bir vaka idi. Kanun, vatana hyanet sularnn kovuturulmasnda

usul asndan nemli bir muhteva tayordu. Buna gre, "Tabii hkim " prensibine riayet edilmekle beraber, acilhallerde sulunun yakaland yerdeki mahkeme de karar almaya yetkili klnyor, su delillerinin ikmalinden sonrasavcnn yirmidrt saat zarfnda mahkemeye mracaat ngrlyor ve hepsinden nemlisi zorlayc bir sebep


7/29

olmadka muhakemenin 20 gnde tamamlanmas hkme balanyordu. Mahkemenin verdii hkmn stmahkemece temyizi mmkn deildi ve kararlarn Meclis tarafndan tasdiki art koulmutu.karl tarznda ve muhtevasndaki olaanst niteliklere ramen Hyanet-i Vataniye Kanunu, beklenen caydrctesiri gsteremedi. Kanun bilhassa Yozgat ayaklanmasnda, Anzavur hadiselerinde uyguland. Yozgatayaklanmasn bastran erkez Et-hem'in zanllar "Kuva-y Tedibiye" namna yarglayp, Meclis'in tasdikinibeklemeden infaza gemesi, kanunun ou yerde askeri Divan- Harpler vastasyla tatbik edilmesi ve sivil bidayetmahkemelerinde grlen davalarn Meclis komisyonunda tasdik iin sra beklemesi gibi sebepler yznden yeni

bir kanun tanzim etmek fikri belirdi. Bu kanun hkmnce yaplan en ilgin Uygulama hi phesiz, Damat Ferit'ingyabnda yaplan yarglama ve neticede verilen idam karar olmutu.Hyanet-i Vataniye Kanunu'ndn mid edilen neticenin alnamamasn bir bakma normal karlamak gerekir.Kanunun etkili olmamas, kt tanzim edilmi olmasnda deil, bu kanunun uygulanabilmesi iin gerekli asayiortam ve zabta hizmetlerinin eksikliinden kaynaklanyordu. Merutiyet devirlerinde Trk aydnlarn daimaetkileyen "iyi kanun yapma" fikri, bir kere daha baarszla uramt. Mteakip gnlerde Brsa'nn Yunanigaline uramas, istanbul hkmetinin "Kuva-y nzibatiye" nam altnda bir silahl birlik tertipleyerek Batcephesini bask altnda tutmas, birbiri ardna skn eden Dzce, Hendek, Adapazar , Yenihan, Yozgat, Boazl-yan, Konya ve gneydouda Milli aireti isyanlar, A-nadolu'da yeni bir dzen fikrinin yerlemesini engelleyennemli asayisizlik unsurlaryd. 1920 yaznda TBMM Hkmetini en ziyade megul eden husus, TBMM adnahareket etmekle beraber cephede ve cephe gerisinde etkili olabilecek silahl birliklere sahip olmak ve bu gckontrol altna alabilmek olmutu.Balangta Kuva-y Milliye birlikleri , igal hareketlerine kar mahalli direnileri rgtleyerek bir nevi prestijunsuru olmularsa da, bilhassa Yunan igalinin Anadolu ilerine kadar yaylmasn nleyecek kuvvetten mahrumbulunuyordu. TBMM Hkmeti milletleraras kamuoyu nezdinde daha fazla itibar kazanabilmek iin, kendi adnve kendi dzen fikrini yanstan iyi tertiplenmi nizami birliklere muhtat. Ancak yeni nizami birlik tertiplenmesive bu birliklerin tehiz edilmesinde byk zorluklarla karlald.Asker Kaaklar MeselesiMondros mtarekesi hkmlerince Osmanl hkmeti, hudut gvenlii ve i asayi hizmetleri hari tutulmakkaydyla Osmanl ordusunu derhal terhis etmeye mecbur tutulmutu. TBMM Hkmetinin bu mtarekehkmlerini tanmamasna ramen siyasi otoritenin ikiye blnm olmas yznden pek ok yerde ordu birlikleridatlm, datlmayan birliklerde ise firar olaylar endie verici boyutlara ulamt. Balkan Harbinden berineredeyse aralksz devam eden seferberlik durumunun yaratt yorgunluk, kaybedilmi bir sava ertesindeyaygnlaan -mitsizlik, memlekette i gvenliin neredeyse tamamen ortadan kalkm olmas yznden ordumensuplar da fikren zaaf halinde idiler. O gnlerde Kuva-y Milliye'ye katlmak, baz subaylar tarafndan dahafazla cazip grnyor, hatta birliinden firar eden erler bile "Kuvva'ya iltihak edince takipten kurtuluyorlard veiin daha vahim taraf, bir nevi gerilla kuvveti halini alm bulunan "Kuva-y Milliye"nin, tertipli ordudan daha iyi

bir savunma aresi olduuna dair yanl bir fikrin Meclis atsnda dahi taraftar bulabilmesi idi. Kuva-y Milliyebirliklerinin bir tarafta TBMM taraftan bir tutum alrken ,dier yanda keyfi hareket edebilme imknna fiilen sahipolmas, e-rinden zabitine kadar birok ordu mensubunu^cez-betmiti. Baz kere adi bir sutan turu olsa bile Ku-v Milliye'ye snmak, kanuni takipten kurtulmak iin yeterli oluyordu. Tertipli orduya katlma fknnn neredeysehi cazibesi kalmad* bir atmosferde TBMM hkmetinin ilk defa I. nn muharebesinde cepheye srd TBMMbirliklerinin kurulmu olma-sm d-Ihi, o gnn artlarna nazaran byk bir baa-r saymak icab eder.

stikll Mahkemeleri Ne Zaman ve Nasl Kuruldu?stikll Mahkemeleri, 11 Eyll 1920 tarihinde TBMM'nin kabul ettii 21 sayl kanunla kuruldu(Ekil). Cumhuriyetin ilkyllan ile neredeyse zdeleen bu kanunun ismindeki farkllkta, onun hangi artlar altnda ve hangi ihtiyacabinaen karldn anlamak mmkndr. Kanunun ad,"Firariler Hakknda Kanun" dur. Kanunun karlmasnagereke tekil eden sebeplerle, daha sonraki yllarda kanunun uyguland alanlarn giderek bakalamas, alt

nemle izilmesi gereken bir husustur. O gnlerde Meciis'in, ikinci bir dzenlemeye ihtiya kalmamas gayesiylekanun metinlerini kapsaml ve genelleyici bir slupla va'zetmesi yznden "Firariler Hakknda Kanun", sadeceasker kaaklarna ynelmekle kalmam, neredeyse her trl su tekil edici faaliyeti de kovuturmaya msaadeeden bir uygulamaya konu olmutu.Hyanet-i Vataniye Kanunu'nun caydrc bir tesir gstermemesi zerine Mdafaa-i Milliye Vekaleti'nce hazrlanan,"Firar Ceraimini lrtikb E-denler Hakknda Kanun" tasars 2 Eyll 1920 gn Meclis tarafndan ilgili encmenesevkedilmi ve ayn ayn 8'inde gndeme girmiti. Mdafaa-i Milliye Vekili sfatyla Fevzi Paa (akmak) kanununtedvinine kendisinin sebep olduunu belirtmektedir. Fevzi Paa gereke olarak, Yunan ordusunun ilk taarruzundaordunun inhill ettiini ve nereye asker gnderilse hemen dahverdiini, hatta bir sevkyat esnasnda bir taburmevcudunun drt kiiye kadar indiini, bir tedbir olarak Divan- Harplerin caydrc bir tesir uyandramadn, ziraMerutiyet'ten beri memleketin neredeyse tamamen rfi idare ile ynetildiini ve yeni bir mahkeme teekklnngerekliliini ileri srm, askerin firar cesaretini bu crmn cezasnn azlndan ve af kanunlarnn yarattiyimserlikten aldn, darp, hapis ve pranga cezalarnn etkili olmadn, Mdafaa-i Milliye Cemiyetlerinin bu gibihallerde kaaklarn hayvanlarna ve mallarna el koymak, evlerini ykmak veya yakmak gibi vaktiyle alm

olduklar caydrc tedbirlerin bir emsal tekil e-de^bileceini belirtmiti.Kanun 11 Eyll 1920 tarihinde maddeleri tek tek oylanmak suretiyle kabul edildi. Kanunun birinci maddesindebelirtilen ama, isminden de anlalaca zere sadece asker kaaklarn caydrmak ve firar vakalarn nlemekten


8/29

ibaretti, tik maddede zikredilen "stikll Mahkemeleri"nin grev alam, bylece firar olaylar ile snrlanyor ve buekliyle stikll Mahkemeleri bir nevi zel mahkeme gibi teekkl ediyordu. Kanun, mahkemelerin Byk MilletMeclisi yelerinden seilecek er kiiden meydana gelmesini, mahkeme saysn ve grev mntkalarn yineMeclis'in belirleyeceini, kararlarnn temyize tabi olmadan derhal uygulanacan, mahkeme kararlarnuygulamakta geveklik gsterenlerin yine ayn mahkeme tarafndan yarglanacan ngryordu."Firariler Hakknda Kanun"un uygulamas iin Hkmet, 18 Eyll gn Meclis'e bir teklif getirdi. Bu teklife gre 14yerde stikll Mahkemesi kurulmas isteniyordu. Bunlar Kastamonu, Eskiehir, Konya, sparta, Ankara, Kayseri,

Sivas, Mara, Ma'mretla-ziz, Diyarbekir, Bitlis, Refahiye, Erzurum ve Van blgeleriydi. Hkmetin getirdiiteklifte daha ziyade cephe mntkalarn genden takviye etmek amacnn kolland barizdir. Erkn- Harbiye-iUmumi Reisi sfatyla teklifi Mecliste savunan Miralay ismet Bey (I-nn), 14 blge iinden 7'sinin derhal tekilihususunda srar gsterdi. Bunun zerine Ankara, Eskiehir, Konya, sparta, Sivas, Kastamonu, Pozant veDiyarbekir istikll Mahkemelerinin tekil olunarak, bu mahkemelere Meclis'ten ye seilmesine karar verildi.Buyelerin blgelere gre dalm ve isimleri yledir;Ankara stikll MahkemesiKl Ali Bey - Ayntaphsan Bey - CebelibereketCevdet Bey - KtahyaEskiehir stikll MahkemesiRasih Efendi - AntalyaMuhittin Baha Bey - BursaHaydar Bey - KtahyaYusuf Bey - DenizliKonya stikll MahkemesiTevfik Efendi - KengiriOsman Nuri Bey - Bursa Hac Tahir Efendi - spartasparta stikll MahkemesiHamit Bey - Biga Hamdi Bey - Biga Hsrev Sami Bey - Eskiehir Tahsin Bey - MaraSivas stikll MahkemesiMustafa Necati Bey - Saruhan Emin Bey - Canik Necat Bey - Bursa Mustafa Zeki - DersimKastamonu stikll MahkemesiRefik evket Bey - Saruhan Dr. Fikret Bey - Kozan Yusuf Ziya Bey - Bitlis Necip Bey - MardinPozant stikll MahkemesiAtf Bey - BayezitAbdlkadir Kemali Bey - Kastamonu

evki Bey - elSrr Bey - ErganiDiyarbekir stikll MahkemesiStk Bey - Malatyaeyh Servet Efendi - BursaSddk Bey - orum

istikll Mahkemesi yelerinin tamamen mebuslardan seilmesi tenkid konusu edilmise de, yargda hzl ve etkilihareket etmek gibi gerekelerle tenkid kaale alnmamt. Firariler hakkndaki kanun henz uygulamayageilmeden, kanun metnindeki eksik hkmlerin dzeltilmesine ihtiya duyuldu ve 26 Eyll gn, Antalya mebusuRasih ve Cebelibereket mebusu hsan Beyler, ilgili kanunun ilk maddesine i-lave edilmesi isteiyle bir kanun teklifiverdiler(Ek-I-II). Kanun teklifinde, seferberlik durumu gznne alnarak kumandanlara daha evvelce tannmolan yetkilerin yine geerli olduu ifadesi ilk srada yer a-lyordu. Bu durumda istikll Mahkemelerinin yetki a-lancephe gerisiyle snrlandrlm oluyordu. Teklifin devamnda, vatann ve hilfetin kurtuluu ve istiklli iin

mcadele eden Byk Millet Meclisi'nin maksatlarna ters decek tarzda, dmann emellerini medh edenpropaganda faaliyetinde bulunanlarn ve memleketin maddi ve manevi kuvvetlerini zayflatmaya uraanlarnyannda askeri ve siyasi casusluk edenlerin de mahkemelerin grev alanna alnmas zikredilmiti. Teklifteki birdier hkm, istikll Mahkemelerinin grev yapt blgelerde Hyanet-i Vataniye kanunu erevesindeyarglanmakta olanlarn, istikll Mahkemelerine devredilmesi idi. Mntka dnda kalanlar, tabii hakim esasnagre teekkl etmi bulunan Bidayet Mahkemeleri'nde yarglanacakt.Henz onbe gn dahi gemeden Meclis'e verilen bu kanun teklifi, Firariler Hakknda Kanun'da zikredilen istikllMahkemelerinin yaps ve yetki alan hakknda esasl bir kanaat olumadn gsteriyor. 26 Eyll gn Meclis'teyaplan tartmalarda, kanun teklifinde yer alan ''Byk Millet Meclisi'nin amal ve makasdna muhalefet eden,dman tarafn tervi yollu tevikatta, ifsadatta bulunan" ifadesinin hayli ''su gtrr" su tarifleri olduu ilerisrld ancak asl tartma teklifin ilk ksmnda yer alan askeri yarg, daha dorusu cephe hukuku ile ilgili hkmnmahfuz tutulmas konusu etrafnda cereyan etti. Mec-lis'in bu husustaki yorumu, bata da belirttiimiz -zere,istikll Mahkemeleri'nin cephe gerisinde yetkili olmas biiminde belirdi ve kanun kabul edildi.Ertesi gn istikll Mahkemesi yeleri kendi a-ralarnda toplanarak bir beyanname nerettiler ve asker kaaklarna,

teslim olduklar takdirde affedileceklerini, ama aksine hareket edenlerin en kk memurdan en byne kadaryarglanacan, istikll Mahkemelerinin, "hi bir kanun maddesine bal olmadan ceza verme yetkisine sahipolduunu" belirttiler. Beyanname, Saruhan mebusu Refik evket Bey tarafndan hazrlanmt ve bu yolla ayn


9/29

zamanda bir anlamda yeni kanunun tebligat da yaplm oluyordu. Beyannamede yer alan "hi bir kanunmaddesine bal kalmadan.." ibaresi, belki caydrc bir etki u-yandrmak amacyla kullanlm abartl bir ifadeydiama, fiili bir gerei de yanstyordu. Hakikatte Hya-net-i Vataniye Kanunu(Ek-I) ile balayan, Firariler HakkndaKanun'a kadar uzanan ve 26 Eyll' de kabul edilen zeylle devam eden kanunlar silsilesi, istikll Mahkemelerineneredeyse btn kanun maddelerinin zerine kacak lde geni yetkiler veriyordu.

stikll Mahkemeleri Nasl alt?istikll Mahkemelerinin almasna zemin hazrlayan kanuni dzenlemeler yaplp, mahkeme yeleri seildiktensonra, 1920 yl Ekim ay balarnda mahkemeler faaliyete geti. Kurulan sekiz mahkemeden yedisi fiilen yargfaaliyetinde bulunurken, ye seimindeki aksamalar, yaklaan k mevsimi ve Diyarbakr'n Ankara'ya bir hayliuzakl sebebiyle Diyarbakr stikll Mahkemesi etkili olamad. 1921 Ylnn 17 ubat'nda mahkemelerin grevsresi, Meclis tarafndan sona erdirildii iin, Diyarbakr mahkemesinin hi tesis edilmemi olmas da mmkndr.stikll Mahkemeleri, o gnn olaanst artlar iinde, normal hukuk dzeninin mevcut olmadndan deil,Ankara'da yeni tesis edilen hkmetin otoritesini fiilen kabul ettirmek, cephede arpmakta olan Byk MilletMeclisi ordularn zaafa dmekten kurtarmak ve ne pahasna olursa olsun, asayii salamak iin kurulmulard. Buyzden fiiliyatta, kendileri iin zel surette karlm olan kanunun belirttii erevenin dna karak, hemenhemen lzum hissettikleri her dvaya bakarak hkm verdiler, istikll Mahkemesinin el koyduu bir dvadaistinaf (temyiz) hkmleri ilemiyor, zanl, savunmasn kendi bana yapmak durumunda kalyor ve cezalar derhalinfaz ediliyordu. Mahkemeler kanunla ye ile kurulmutu ve ilerinden birisini reis semeleri uygungrlmt. Meclis almalar esnasnda, bilhassa askerlerle ilgili dvalar grlrken bir askeri mddeiumumi(savc) bulundurulmas teklif edilmise de bu teklif kabul edilmemiti. Uygulama esnasnda, mazereti ya dahastal yznden vazife yapamayan yelerin yerini doldurmak amacyla gerekli grlen mntkalara drdncye seilmesi benimsendi. Mahkemeler Meclis adna karar veriyordu ve mevcut anayasaya gre idam cezalarnnPadiah tarafndan tasdik edilmesi ngrlmken, iinde bulunulan o-laanst durum sebebiyle Padiahtasdikine lzum grlmeyecei kabul edilmiti. Mahkeme yelerinin mebuslar arasndan seilmesi, Byk MilletMeclisi'nin iinde bulunduu anayasal ereveye aykr deildi. Byk Millet Meclisi bu dnemde yarg, yasama veyrtme fonksiyonlarn kendi bnyesinde toplamt. Hatt bir ksm mebuslarn ilgili vekletlerde bir brokratgibi vazife grdkleri de bilinmektedir.Ankara stikll Mahkemesi'nin almalarstikll Mahkemeleri iinde, bakentte yer almas hasebiyle Ankara stikll Mahkemesi, dierlerine nisbetle enkesintisiz ve youn alan mahkeme durumundayd. 7 Ekim 1920'den 31 Temmuz 1921 tarihine kadar alanmahkeme, siyasi arlk tayan nemli dvalar karara balad. Bunlarn banda Sadrazam Damat Ferit Paa'nngyabnda yarglanarak idama mahkum edilmesi gelir. Bu dvayla birlikte Sevr Muahedesi'ni imzalayan Hadi, Rza

Tev-fik (Blkba) ve Reat Halis Beyler de gyaben yarglanarak idama mahkum edildiler. Bundan baka GizliKomnist Partisi dvas (Yeil Ordu), ngiliz casusu Hint asll Mustafa Sagir'in yarglanmas, ngi-lizler'in destei ilekurularak Anadolu'da bozguncu faaliyetlerde bulunan Kuva-y nzibatiye mensuplarnn yarglanmas, erkeEthem'in Yunan kuvvetlerine iltihakndan sonra kalan kuvvetlerinin tasfiyesi yannda, mntkada cereyan eden vemahkemenin yetki alanna giren dier sulara da bakld. Mahkemenin ele ald dvalar arasnda gaspdanemniyeti suisti-male, askeri eya satmaktan askerden firara, vatana i-hanetten katile, hrszlktan rvete,ekyalktan isyana kadar geni bir su yelpazesi grlmektedir. Bundan , stikll Mahkemelerinin ihtisasmahkemeleri gibi deil, yeni rejim mahkemesi gibi alt anlam kyor. Mahkemeye intikal eden sank vemahkumlarn verilen cezaya gre dalm gsteren liste, bu yorumu glendirmektedir.Mahkemeye verilen sank 13096Beraat ve takipsizlik 470dam 108Meccelen idam 279Gyaben idam 48

Kalebent ve krek 54Hafif mahkumiyeti 2137(Denek ve para cezas) 31Dier Mahkemelerin Faaliyetleri20 Ekim 1920 - 17 ubat 1921 tarihleri arasnda grev yapan Eskiehir istikll Mahkemesi, cepheye yakn olmashasebiyle genellikle askerden firar, Ku-va-y Inzibatiye'ye katlmak, bozgunculuk, casusluk ve ekyalk gibi sulartakip etti. Bu mahkemeye dair ceza listesi yledir:Mahkemeye verilen sank 13489Beraat ve takipsizlik 470idam . 57Muaccelen idam 594Gyaben idam 20Kalebent ve krek 272Hafif mahkumiyet 11270

21 Ekim 1920 gn greve balayan sparta istikll Mahkemesi, sparta, Antalya, Denizli, Mula mntkas ve Aydn'kapsayan blgede almaya yetkiliydi. Mahkeme muhtelif aralklarla yarglamada bulunduktan sonra 22 ubat


10/29

1921'de grev sresi sona ererek dald. Bu sre zarfnda hkme balanan ceza listesinden, Ankara ve Eskiehir'eoranla sparta istikll Mahkemesi'nin daha rahat bir alma temposu bulabildii anlalyor:Mahkemeye verilen sank 555Beraat ve takipsizlik 248idam 7Muaccelen idam-Gyaben idam 6Kalebent ve krek 29

Hafif mahkumiyet 265istikll Mahkemeleri iinde, en ar dva yk ile almak zorunda kalan herhalde Konya istikll Mahkemesi'ydi.Konya'da zuhur eden byk isyan (Deliba isyan) sebebiyle kurulan mahkeme 8 kasm 1920-18 ubat 1921 tarihleriarasnda grev yapt. Mahkemenin hkm verdii ceza listesi yledir:Mahkemeye verilen sank 3600Beraat ve takipsizlik 575idam 2Muaccelen idam-Gyaben idam 1Kalebent ve krek 105Hafif mahkumiyet 2917Byk bir isyann ertesinde hkme balanan bu ceza listesi, gnn llerine nazaran hafif bulunabilir, isyan, 2Ekim gn balamasna ramen mahkeme, bir ay akn bir sre getikten sonra almaya balam, geen 36 gnzarfnda hadise mahallinde kurulan ve says 10'u aan Harp Divan grev yapm, ikibin civarnda sulunun 700kadarna idam , kalanna ar hapis cezalar vererek, sert ten-kidlere hedef olmutu. Konya stikll Mahkemesi'ninceza listesindeki hafiflik, kendinden nce alan Harp Divanlarnn hzl ve sert yargs ile izah edilebilir. Ahaliarasndaki kanaate gre Harp Divanlar, sua fer'en itirak eden nfuzsuz kiiler hakknda ok sert davranm,buna mukabil itibarl kiileri aikr denecek lde himaye etmiti. Bu arada Kuva-y Tedibiye tarafndan isyanaitiraklerinden phe e-dilen pek ok kiinin evinin yklmas, pek ok zanlnn haklarnda delil olgunlamadantevkif edilmesi ve adeta btn ehir halknn isyankr muamelesine tabi tutularak cezalandrlmasn da hesabakatmak gerekir.Adana mntkasnda grev yapan Pozant stikll Mahkemesi 15.1.1920 tarihli kararla kuruldu ve ounlukla askerfirarileri ve casusluk hadiseleri zerinde hassasiyet gsterdi. Bu mahkemenin verdii i-dam cezas says 7'dir.Sivas, Canik, Amasya ve Tokat civarnda almakla yetkili klnan ama Amasya'da grev yapan Sivas istikllMahkemesi, zellikle Karadeniz blgesinde younluk gsteren Pontus ayaklanmalar ile ilgilendi. Diermahkemelerle birlikte 20 Ekim 1920'de kurulan Mahkemenin grevi 17 ubat 1921'de sona erdi. Mahkeme, onikikii hakknda idam cezas verdi. Pontus dvas ve apanoullar, Aynacoullar gibi mtegallibe ayaklanmalar,grev sresinin hitamnda Harp Divanlarna devredildi. Mahkemenin bakt dvlardaki ceza tablosu u

ekildedir:Mahkemeye verilen sank 280Beraat ve takipsizlik 23dam 12Muaccelen idam 109Gyaben idam 1Kalebent ve krek 34Hafif mahkumiyet 101Kastamonu stikll Mahkemesi, 16 Ekim 1920 il 2 Martl921 tarihleri arasnda fiilen yarg faaliyetinde bulundu veounlukla, blgede asayii ihll e-den ekyalk ve askerden firar hadiseleri ile ilgilendi. Bu faaliyet esnasndayarglanan binlerce kiiden 420'si hakknda eitli cezalar takdir edildi ve bunlardan 11 kiinin idamna kararverildi.

istikll Mahkemelerinin ilk Defa Kapatlmasistikll Mahkemeleri, Byk Millet Meclisi'nin 17 ubat 1921 tarihinde ald bir kararla faaliyetlerini durdurdu.Ankara istikll Mahkemesi bu kararn dnda brakld. Mahkeme yelii yapan mebuslar Meclis'e davet edilerek,ellerinde bulunan dosyalarn normal mahkeme ve Harp Divanlarna devrine karar verildi.Hkmetin tam aksi kanaatte bulunmasna ramen, mahkemelerin Meclis kararyla faaliyetlerine son vermesi,sradan bir Meclis-Hkmet atmas o-larak deerlendirilmemelidir. 23 Nisan 1920'de balad grevini, 15 Nisan1923'e kadar srdrerek yaklak yl, yasama, yrtme ve yarg faaliyetlerini bilfiil yrten TBMM, istikllHarbi'nin bir tarihi gereklik olarak kavranmasnda anahtar bir kurum durumundadr.I. TBMM, olaanst artlarn bir araya getirdii, olaanst yetkilerle donanm ve sonraki parle-mentolarlamukayese edildiinde dahi olaanst bir otokritik kabiliyeti sergileyen ilgin bir topluluktu. Cumhuriyettarihinin, resmi kurumlarda ska tekrarlanan versiyonuna nazaran yukarda sz edilen yl iinde olup bitenler,birbirine pek az benzeyen srelerdir. Bteden ordunun harektna, Kuva-y* Seyyare'den rejim problemlerine,d politikadan ferdi hadiselere kadar bykl kkl her ayrnt, Meclis tarafndan, zaman zaman sertsaylabilecek bir slupla denetlenmi ve icra makam hesaba ekilmitir. O gnlerde Meclis, ordu ve hkmet

tarafndan mtemadiyen nazar- dikkate alnmas gereken bir mhim kuvvet olarak gze arpmaktadr. 1923 Tem-muz'unda ikinci defa yenilenen Meclis, eski meclisin oulcu manzarasna, otorite ve nfuzuna asla eriememitir.


11/29

inde yaanan gnlerin olaanst niteliine ramen Meclis yeleri, 'elde edilmek istenen neticeye gidenvastalarn uygunluu konusunda olaanst titiz davranyorlard. Bu meyanda Antalya Mebusu HamdullahSuphi(Tanrver)'in, firar eden askerin malnn msadere edilmesini, ailesinin cezalandrlmasn eletiren tavrnda,aktel mansyla bir muhalefet arzusu aranmamaldr. Keza yeni bir kanun yaparak cezann iddetini artrmayfuzuli bulan, esasen bu gibi crmleri tecziye etmek iin mer'i hukuk i-inde yeterince meyyide bulunduundanbahseden Karahisarsahip mebusu Mehmet kr Bey'in itiraz da organize bir muhalefet eseri deildir. O devredair Meclis zabtlar, Ankara'ya yurdun drt bucandan gelerek gnll bir leyl talebe hayat yaayan mebuslarn

artc ve ilgin tenkidleriyle doludur. Meclisin hemen btn hususlarda gsterdii basiret ve uyanklk,anakronik bir hat eseri olarak sonraki gnlerde /'suiniyetli bir muhalefet "gibi anlalm ve yle takdimedilmitir.Bu erevede istikll Mahkemelerinin kuruluundan henz be ay bile gemeden Meclis tarafndan tatil edilmesianlalabilir bir mahiyet kazanyor. Tatil kararn kolaylatran baka sebepler de yok deildir. Birinci nnmuharebesinde Yunan ordusuna kar kazanlan psikolojik stnlk. Hkmetin i ve d kamuoyunda varln veinisyatifini kabul ettirmesi, i isyanlarn byk apta bastrlmas ve istanbul Hkmeti'ne kar Ankara'nn varlnkabul ettirmesi gibi faktrler hayli iyimser bir atmosfer domasna yardmc olmutu. O esnada bu iyimserlii,stikll Mahkemeleri'nin tatiline kadar genileten bir hadise cereyan etti. Kastamonu stikll Mahkemesiyelerinin, kanunun belirttii erevenin de dna taarak asker kaaklar hakknda sert misilleme ve msaderehkmleri uygulamas Meclis'te sert tartmalara sebep oldu. ubat'n 17'sinde alnan kararn gerekesinde artklzum kalmad ve gerektiinde yeniden kurulmasnn mmkn olduu grne yer verilerek istikllMahkemeleri tatil edildi.Mahkemelerin Yeniden Faaliyete Gemesi1921 Mart'nn son haftasnda cereyan eden II. inn savandan sonra hsl olan iyimserlik, Trk ordusununTemmuz iinde Ktahya ve Eskiehir cephesindeki ric'ati ie yeniden tedirginlie dnt. Askeri birliklerden firarhadiseleri yeniden mhim miktarlara vararak, bir an nce giderilmesi gereken bir zaaf unsua haline gelmiti.Ktahya ve Eskiehir ric'atinin ardndan kaak says 31 bine ykselirken bu say Sakarya ertesinde 48 bine kadarykseldi. Firar nleyebilmenin o gnlerde en mkul yolu, Istikll Mahkemelerini yeniden harekete geirmek oldu.Esasen stikll Mahkemeleri, bilhassa askerden firar hadiselerini nlemek ve firar etmi olan askerin yenidenkt'asna dnmesini salamak gayesiyle vcut bulmulard. Mahkemelerin tatil edilmesiyle yeniden eski hukukdzenine dnlmt ama, stikll Mahkemelerine vcut veren kanuni dzenlemeler mevcut hukuki durumueklektik bir yapya doru itmi bulunuyordu. Bunun sebeplerinin banda mahkemelerin tamamen kaldrlmakyerine, gerekirse yeniden almak kaydyla tatil edilmesi geliyordu. Dier yandan bir stikll Mahkemesinin,"suuntekrar halinde idama mahkum ettii" bir ahs, mahkemelerin tatil edildii anda crm ilediinde, stikllMahkemesinin" verdii karar infaz edilemiyordu, zira infazn ancak mahkeme gzetiminde yaplmas gerektiikanuni bir mecburiyet olarak konulmutu. stikll Mahkemelerinin tatil dnemine raslayan tarihlerde

Anadolu'da yeniden soygun, ayaklanma ve adi su vakalarnda art grlmesi yznden stikllMahkemeleri'nin yeniden faaliyete geirilmesi fikri olgunluk kazand.23 Temmuz 1921 Gn Heyet-i Vekile Reisi sfatyla Meclis krssne gelen Fevzi Paa (akmak) askeri durumhakknda tafsilatl bilgi verdi. Eskie-hir-Ktahya hattnda geri ekilen ordunun harektnda daha seyyalkalabilmesi iin Ankara'nn boaltlmas gerekiyordu. Yunan kuvvetleri var gleri ile Ankara'y ele geirmek iinyklenirken, ordunun Ankara'y perdelemek amac ile bir nevi manevrasz kalmaya mahkm kalmas hareketkabiliyetini azaltfaaliyetlerini nlemek gayesiyle birer stikll Mahkemesi kurulmasn teklif etti. Mecliste buteklife kar muhalefet belirmedi ve Kastamonu, Konya ve Samsun'da mahkeme tesisine karar verildi.Mahkeme yeleri 30 Temmuz'da Meclis tarafndan seildiler.Bakumandanlk Kanunu ve Yeni Mahkemelerin Kuruluustikll Mahkemeleri'nin ikinci defa faaliyete gemesinden sonra Meclis'in bu yolda ald en -nemli siyasi karar,Mustafa Kemal Paa'ya, hukuken Meclis'in uhdesinde bulunan bakumandanlk yetkisini devreden kanunolmutur. 5 Austos 1921 tarihini tayan bu kararla (144 Sayl Kanun) Mustafa Kemal Paa, ay mddetleMeclis'in yetkilerini fiilen kullanmaya yetkili klnyordu. Bu kanunun 3-maddesindeki, "Meclis lzum grd

takdirde bu mddetin inkzasndan(sona ermesinden) evvel dahi bu bu sfat ve selahiyeti refedebilir" kaydolduka ilgintir. Buna ramen Meclis, Mustafa Kemal Paa'ya verdii olaanst yetkiyi 5 Ekim 1921, 5 ubat 1922ve 5 Mays 1922 tarihlerinde olmak zere defa u-zatmtr. Bu kanunla, stikll Mahkemeleri, bundan byleMeclis'e deil , bakumandan sfatyla Mustafa Kemal Paa'nn ahsna balanacaktr.Mustafa Kemal Paa, ahsna devredilen olaanst yetkilerini hemen iki gn sonra kullanarak "Teklif-i MilliyeEmirleri"ni yaynlad (7-8 Austos 1921). stikll Mahkemeleri de Teklif-i Milliye kararlarnn yrtlmesindekiaksamalar nlemek zere grevlendirildi. stikll Mahkemeleri'nin grev alanlar artk daha da genilemibulunuyordu. Mahkemeler, grevli bulunduklar mntkalarda TBMM H-kmeti'nin ve Meclis'in tam yetkili biruzvu gibi almaya baladlar.8 Eyll 1921'de, bilhassa Kogiri (Zara) mntkasnda kan isyan sndrmek ve Yozgat Isyan'nn o gne kadardevreden etkilerini ortadan kaldrmak gayesiyle Yozgat istikll Mahkemesi kuruldu. Bundan byle stikllMahkemesi yelerini Meclis deil, yetkisine binaen Bakumandan seiyordu.Bu dnemde (Ankara hari tutulmak zere: zira bu Mahkeme grevine zaten devam etmekteydi) kurulan drtmahkemenin yeleri unlardr;

Konya stikll MahkemesiHacim Muhittin Bey - Karesi Muhittin Baha Bey - Bursa Saib Bey - Urfa Yusuf Bey - Denizli Ali Efendi - elKastamonu stikll Mahkemesi


12/29

Mustafa Necati Bey - Saruhan Neet Bey - Kengiri Hamdi Bey - Canik Mahmud Esat Bey - zmir Hamdi Bey -Trabzon

Samsun stikll MahkemesiEmin Bey - Canik Necati Bey - Bursa Veli Bey - Burdur evket Bey - Sinop Bahri Bey - YozgatYozgat stikll Mahkemesi

Refik Bey - Konya Ethem Fethi - Mentee Ziya Hurit Bey - Lzistan Mazhar Mfit Bey - Hakkriistikll Mahkemeleri'nin ikinci alma dnemi olarak adlandrlabilecek 24 Temmuz 1921-31 Temmuz 1922 tarihleriarasnda Kastamonu istikll Mahkemesi, Teklif-i Milliye emirlerinin yrtlmesini kolaylatrmak yannda,blgede cereyan eden sair sular da kovuturdu. Bu dnemde mahkemenin verdii cezalarn dalm yledir:Mahkemeye verilen sank 9016Beraat ve takipsizlik 648 dam 5Muaccelen idam-Gyaben idam 3Kalebent ve krek 69Hafif mahkumiyet 7477Verdii rakamlar mehaz olarak aldmz Er-gun Aybars listedeki idam saysnn 5 deil, 35 olmas gerektiini vestelerin kesinlikle shhatli olmadm belirtmektedir. Kastamonu Mahkemesi, grevli bulunduu mntkadaseyyar alm ve ekip halinde gezerek, yargy abuklatrmak gayesiyle almalarda bulunmutu.31 Temmuz 1922 tarihine kadar grevini srdren Konya stikll Mahkemesi, Kastamonu Mahkemesi gibi seyyaralmakla beraber, Konya'y merkez olarak kabul etmiti. Mahkeme Karaman, Pozant, Adana, sparta, Burdur,Anamur, Silifke, Uluborlu, Akehir gibi yerleim yerlerinde de almalarda bulundu. Bu mahkemelerin seyyarkarakteri, daha fazla mahkeme kurulmasyla Meclis'teki mebus saysn a-zaltmamak endiesini ortayakoymaktadr. Mahkemenin bilhassa kaak askerleri toplayp, hafif bir ceza (40 il 100 denek) verdikten sonrayeniden birliklerine gnderme hususunda baarl olduklar anlalyor. Konya stikll Mahkemesi, dierlerindenfarkl o-larak 1920 Ekim'inde bagsteren Konya isyannn zanllarn yarglamak grevini de stlenmiti, tikdnemde de ayn ie bakan mahkeme, 17 ubat 1921'de stikll Mahkemelerinin kapatlmasyla dosyalar yenidenHarp Divanlarna devretmise de dierlerine gre nem tayan 22 dva henz sonulanmamt. Mahkeme, budvalar sonuca baladktan sonra Denizli blgesinde cereyan eden ve Demirci Efe'nin keyfi hareketleri yzndenbagsteren problemlerle de ilgilendi.Konya stikll Mahkemesi'nin faaliyeti esnasnda zaruret sebebiyle kendi adna alan Tahkik Heyetleri kurmas vebu heyetleri, kendi yetkileriyle donanm sayarak, bunlar adeta ikinci bir stikll Mahkemesi gibi deerlendirmekistemesi hayli ilgintir. Dahiliye Vekaleti nin ve Meclis'in tepkisi zerine bu kurullarn faaliyeti snrlandrld.

Samsun stikll Mahkemesi Kogiri ve Pontus ayaklanmas dnda, mtad vazifesi saylan asker kaaklarproblemiyle ilgilendi ve dierleri gibi seyyar alt; resmi ismi Samsun stikll Mahkemesi olmasna ramen, Sivasistikll Mahkemesi gibi daima A-masya'y merkez edindi. Mahkeme bilhassa asker kaaklarn yeniden orduyakazandrmakta baarl oldu. Pontus isyan erevesinde srdrlen yarg faaliyeti sonucunda 177 kii idamedilirken 74 kiinin hakknda gyabi idam karar verildi. Genellikle btn stiklal Mahkemeleri asker kaaklarhususunda yumuak kararlar vermeyi tercih ederken, Samsun stikll Mahkemesi'nin 60 asker kaan idametmesi, herhalde blgede firar hadiselerinin bolluu ile izah edilebilir. Kald ki asker firarileri defalarca ayn suuilemi bile olsalar, firar gerekesiyle deil, firar esnasnda iledikleri soygun, cinayet ve bozgunculua katlmakgibi crmlerden dolay ar cezalara arptrlyordu.Samsun stikll Mahkemesi'nin verdii cezalar gsteren liste yledir:Mahkemeye verilen sank 2420Beraat ve takipsizlik 395dam 485Muaccelen idam-Gyaben idam 1137

Kalebent ve krek 240Hafif mahkumiyet 1163Yozgat stikll Mahkemesi, Yozgat syan ve Kogiri hadiselerini takiple grevlendirilmiti. Bu mahkeme dedierleriyle birlikte faaliyetine son verildii 31 Temmuz 1922 tarihine kadar mntkada cereyan eden askerden firar,bozgunculuk, isyan gibi crmler yannda adi sular da takibat altna alarak kamu dzenini yerletirmeyealmt. Yozgat stikll Mahkemesi'nin verdii cezalar yle zetlenebilir:Mahkemeye verilen sank 2673Beraat ve takipsizlik 862dam 56Gyaben idam 24Kalebent ve krek 537Hafif mahkumiyet 1194


13/29

Mahkemelerin Yeniden Tatili iin TartmalarSakarya nehri kylarnda cereyan eden 22 gnlk cephe harbinden sonra (23 Austos-13 Eyll 1921), Yunanordusunun artk taarruz bir harekt yapamayaca aka belli olmu ve bu durum, cephe gerisinde asayi vedzenin yeniden kurulmasn olduka kolaylatrmt. Bu psikolojik rahatlk iinde stikll Mahkemelerininuygulad olaanst yarglama biiminin artk ne derece gerekli olduu yeniden tartlmaya baland. 1922'nin

20 Temmuz'unda Anadolu'da alan stikll Mahkemeleri Ankara'ya arld. Bu arada icra Vekilleri Heyeti adnaReis Hseyin Rauf Bey, Meclis'e verdii tezkerede Amasya ve civarnda beliren lzum zerine yeni bir IstikllMahkemesi kurulmas iin yetki istedi. O gn yaplan tartmalar, stikll Mahkemeleri'nin yapt almalardeerlendirme asndan nem tamaktadr. Teklifin aleyhinde sz alan Sinop mebusu Hakk Hami Bey,Mahkemelerin srf asker firarilerini caydrmak iin kurulduu halde, sonradan grev alannn geniletilmesiyle"tavuk hrszlarn" bile kovuturur hale getirildiini, halbuki istikll Mahkemeleri'nin fevkalade hallerdekullanlmas gereken ve ancak bu artlar altnda baarl olabilen mhim bir ara olduunu, Amasya civarndamahkemeye ihtiya duyuluyorsa normal hukuk dzeni iinde mahkemelerin takviye edilmesi gerektiini ilerisrd. Hakk Hami Bey'e gre hukuk dzeninde ifte standarta yol aan bu uygulama artk srmemeliydi nkmevcut kanunlar ilenen sular teskin etmeye yeterliydi ve bu mahkemeler artk "Rusya'daki eka'larabenziyordu". Hakk Hami Bey'e gre istikll Mahkemeleri, ancak olaanst hallerde kullanlmak kaydylamuhafaza edilmeli ve o an iin muvakkaten ilga edilmeliydi.Daha sonra sz alan Erzurum mebusu Hseyin Avni Bey, szlerine, ilk gnden beri istikll Mahkemeleri'ninaleyhinde olduunu belirterek balad; istikll Mahkemeleri'ne Meclis'in tand yetkiyi "Ce-nab- HakPeygamberine dahi vermemiti". Samsun ve civarnda el'an faaliyette bulunan otuz-krk mahkeme, mntkadakan huzursuzluu mevcut hukuk sistemi iinde kovuturmaya yeterli iken ve bu mahkemeler hukuk ilmindemtehasss kiiler tarafndan ynetilirken, hakimlik ehliyeti pekl tartlabilecek mebus'un yargsnagvenmek artk mmkn deildi: "Herhalde memlekette artk stikll Mahkemeleri'nin vazifelerine hitamverilmelidir. Memlekette kanunu hkim klmalyz" szleriyle grn zetleyen Hseyin Avni Bey, kanhuzursuzlua bir oranda kt idarenin sebep olduunu, kan her frsatta stikll Mahkemelerini kullanmakyerine, iyi idare ile huzursuzluk karmamann asl olduunu ileri sryordu. Teklifin lehinde sz alan Karesimebusu Basri Bey, mahkemelerin firar hadiselerini nlemekte baarl olduunu, ordudan baz neferlerinkylerine mektup yazarak stikll Mahkemelerinin, kalkp kalkmadn sorduklarn ve bir anlamda yeniden firarahazrlandklarn belirtti. Trabzon mebusu Ali kr Bey (ki bir mddet sonra Topal Osman tarafndanldrlecektir-27 Mart 1923) zetle, mahkemelerin grev alanna yaplan ilave ile (26 Eyll 1920 tarihli zeylikasdediyor) stikll Mahkemelerinin etkisizleti-ini, srdrlen olaanst hukuk rejiminin, hkmeti dkamuoyunda menfi tantacan, bilhassa iktisadi mnasebetlerde zaafiyete yol aacan, bundan dolay mevcut

hukuk dzenindeki ikiliin giderilerek iin Bidayet Mahkemeleri'ne braklmasn teklif etmiti. O gn stikllMahkemeleri'nin yeniden tatil edilmesi iin yaplan oylama 8 ekimsere karlk 76 red ve 79 kabul oyuylakilitlendi ve mesele zmlenmek iin bakanlk divanna havale edildi. Ertesi gn yaplan gizli celsede stikllMahkemeleri'nin alma usullerini tahkik gayesiyle bir komisyon kurulmas teklifi kabul edildi.Bu komisyonun hazrlad yeni bir kanun teklifi 31 Temmuz 1922 tarihinde kabul edilerek "stikll MehakimiKanunu" ad altnda yeni bir kanun kabul edildi (Ek-IV)ve Meclis, ertesi gn ald bir kararla eski stikllMahkemeleri'nin kaldrlmasn karara balad (1 Austos 1922).stikll Mehakimi KanunuYeni kanuna gre, stikll Mahkemesi'nin kurulmas Meclis'in mutlak ounluuna ve Vekiller Heyeti'nin teklifinebalanyor ve mahkemenin grevli olduu crm listesi bu defa daha ayrntl olarak tarif ediliyordu. Bunaramen Meclis eer gerekli grrse, yeni bir mahkeme grevlendirirken, bu listedeki sulardan ancak bazlarnnkovuturulmasna msaade edebilecekti. Yaplan en mhim deiiklik, idam cezalarnn mutlaka Meclis'intasdikine sunulmas karar oldu. Meclis gerekli halde bu yetkisini mahkemeye devredebilmekle beraber, eskidenolduu gibi idam cezalarnda sratli infaz usul ortadan kaldrlm oluyordu. Yeni kanunun bir baka zellii,

mahkeme heyeti iine bir de mddeiumumi yer-letirilmesiydi ve mddeiumumi'nin mahkeme kararlarna itirazhakk vard. htilaf ktnda problemi uzlatrmay Meclis kendi uhdesine alyordu.istikll Mehakimi Kanunu'nun kabulnden sonra hkmet 14 Austos 1922'de Pontusculuk cereyanna karmcadele etmek zere Amasya ve evresinde yeniden bir stikll Mahkemesi kurulmas iin teklifi kabul edildiysede bu karar fiiliyata geirilemedi. Austos'un son haftasnda yaplan meydan muharebelerinde Yunan kuvvetlerikat'i malubiyete uratldndan, stikll Mahkemeleri'nin grev sahas

Birinci Dnem stikll Mahkemelerine Dairkendiliinden bir hayli daralmt. Zaferi takib eden gnlerde dmandan geri alan blgelerde, bilhassa dmanlaibirlii yapanlar cezalandrmak zere stikll Mahkemesi kurulmas teklif edildi. Bursa, Ktahya ve zmir'imerkez kabul eden bu mahkemelerin kurulmas kabul edildikten sonra (6 Aralk 1922), 22 Ocak 1923'deDiyarbakr'da grev yapacak Elcezi-re stikll Mahkemesi de tesis edildi. Bu mahkeme asker firarilerini

kovuturmakla uratysa da, eski mahkemeleri hatrlatan seri ve sert yarglama tarzn tercih etmedi. zmir stikllMahkemesi ise zaferin yaratt iyimserlik havas iinde ye seimi bile yaplamadan faaliyetsiz kald. Bu safhadabir deerlendirmede bulunmak gerekirse, stikll Mahkemeleri'nin, yaanan olaanst gnlerin ihtiyalarna ksa


14/29

ve kafi cevaplar veren ve igale uramam blgelerde kamu dzenini salamakta etkili olan bir dzenlemeolduundan bahsetmek mmkndr. Mevcut hukuki dzen iinde stikll Mahkemeleri'nin kuruluunu mazurgsterecek bir boluk bulunmamasna ramen, "fiili durum"un "hukuki durum"u amas sonucu stikllMahkemeleri vcut bulmu oldu. Yeni rejim, Anadolu'nun pek ok mntkasnda ilk defa stikll Mahkemeleriyoluyla o-toritesini sergilemek ve kabul ettirebilmek imkn bulmutu.Kesin bir l olmamakla birlikte Ankara, Eskiehir, sparta, Sivas ve Konya stikll Mahkemeleri'nin vasati 4 ayzarfnda yrttkleri yarg ilemini rakamlara dkmek, fikir verici olabilir. Bu rakamlarn, stikll Mahkemeleri

tarafndan B.M.M'ne verilen raporlardan alnd hesaba katlmaldr. Buna gre 1920 Ekim'i ile 1921 ubat'arasnda bu be mahkemeye 31 bin zanl sevkedilmi, bunlarn % 5'i beraat etmi , yaklak % 8'i gyaben veyavicahen idama mahkum olunmu, % 87'si ise byk ekseriyeti hafif cezalara arptrlmak suretiyle mahkumedilmilerdi. Bu sre iinde adliye mekanizmasna zanl olarak sevkedilen insan saysnn ok daha fazla olduuaikrdr. O gnn tabiriyle Bidayet Mahkemeleri ola-ra.k isimlendirilen normal mahkemeler yannda HarpDivanlar (bilhassa Konya civarnda) ve. dier stikll Mahkemeleri yarg faaliyetinde bulunduu gibi, askeribirlikler erevesinde ilenen sular, seferberlik hali dolaysyla st komutan tarafndan cezalandrlyor, ayrcaKuva-y Tedibiye ad verilen dzensiz birlikler de ou zaman yarg niteliinde keyfi kararlar vererek kendimantnca kamu dzenini salamaya alyordu. Su saysnda ve trnde grlen artc bolluk, o gnlerdedman igaline uramam Anadolu topraklarnda yaanan byk kaosu bir lde tarif eder. Bu tablo iindedaha artc olan, stikll Mahkemelerinin, kendisiyle ilgili kanunda tarif edilen sulardan (askerden firar, vatanaihanet, bozgunculuk vb.) ziyade, can ve mal gvenliini tehdide ynelen adi sular (hrszlk, ekavet, gasp)cezalandrmak iin gayret sarfetmi olmasdr. Normal artlar altnda, hukuk teknii asndan grevsizlik sebebiylereddedilmesi gereken pek ok davann, stikll Mahkemeleri tarafndan karara balanm olmas ilgin birnoktadr. Daha da ilgin bir baka husus, stikll Mahkemelerinin kuruluu zerinden henz be ay bile gemedenani bir kararla (Ankara haricinde) kapatlm olmasdr. Bu kararn anlalabilmesi iin o gnlerde istikllmcadelesinin hereyi mevkiinde bulunan Byk Millet Meclisi'nin kompozisyonunu tanmak gerekir. istikllMahkemelerinin ilk dnemi olarak kabul edebileceimiz 1920 Eyll' ile 1922 Temmuz'u arasndaki zamansresinde bu mahkemeler, hukuk dzeni ve yarglama teknii asndan ne kadar tenkide mstehak olsalar da,ileyiindeki aksamalar, i-inde bulunulan olaanst hl ile izah etmek mmkndr, istikll Mahkemeleri budnemde, cephedeki orduyu cephe gerisinden takviye etmek amacyla, mutlak bir hsnniyetle alan kurullarolarak Milli Mcadeledeki yerini alm bulunuyor. Bu dnemde olup bitenleri lykyla kavramak, Byk MilletMeclisi'nin ileyi tarz, kompozisyonu ve bu topluluun Milli Mcadele gayesi etrafnda nasl kenetlenmiolduunun bilinmesiyle yakndan ilgilidir. Mahkemelerin ileyiinde grlebilecek kusurlar herhangi bir siyasikar hesabna balamak mmkn deildir. Esasen, yukarda belirtilen tarihler arasnda Meclis, yelerininarasndaki itihat farklarnn bile stnde kalan bir birlik uuruyla hareket etmi ama cephedeki tehdit azaldzaman, en sert kritikleri yapabilecek (ve tabii buna tahamml edebilecek) olgunluu da gstermiti.

istikll Mahkemelerinin bu tarihler arasnda lzumundan fazla sert yargda bulunduu tenkidi ciddiye alnabilirama bu hususu hkm cinsinden bir ithama dntrmek, insafla kabil-i te'lif deildir. Bu dnemde istikllMahkemelerinin yapt i, harp hukukunun cephe gerisinde de tatbik edilmesi olmutur.

Bar Dneminde istikll Mahkemeleriistikll Mahkemeleri'nin 1920 sonbahar ile 1927 ilkbahar arasnda devam eden faaliyeti, bir bakma TrkiyeCumhuriyeti tarihinin de younlam bir -zeti saylabilir. 1920 ile 1930 yllar arasndaki on yl, Anadolu, Balkanlarve Ortadou corafyasnda inhi-ll eden Osmanl Devleti'nin, rejiminin btn karakteristikleri ile beraber tarihtensilindii, yerine, Anadolu yarmadasnda tutunmaa alan ve Osmanl'nn tarihi mirasn reddeden TrkiyeCumhuriyeti Devleti'nin farkl bir ynetim ve otorite anlay ile var olma kavgas verdii mhim bir zaman kesitiolmutur. Bu on yl, bilhassa Balkanlar, Kafkasya ve Ortadou'da siyasi dengelerin "Dvel-i Muazzama" tarafndan-sun'i esaslara dayansa bile- yeniden ekil-lendirilmesine imkan verdiinden, dnya tarihinde de kritik bir yer

tutmutur.Yakn emniyet snrlarn daima Balkanlar, Arap Yarmadas ve Kafkasya corafyas zerinde kabul e-den Osmanlstratejisi, bu mddet zarfnda sadece asker adan caydrlmakla kalmam, siyseten de var olma imknnkaybetmiti. Yeni Trkiye Cumhuriyeti, Dvel-i Muazzama ile oturduu Lozan hesaplamasnda an'anevi Osmanlstatejisinin takipisi olmayacan siyasi ve corafi platformda kabullenerek, bir blge devleti olmakla iktifaedeceini deklare etmi bulunuyordu. Bu siyasetin, memleket dahilinde bir takm tepkiler uyandrmaskanlmazd. Osmanl stratejisini irsen srdrmekle mkellef hanedann, yeni rejim tarafndan hudut hariciedilerek yoklua mncer klnmasndan sonra, zihni bu siyaset tarz ile artlanm baz sivil ve asker aydnlarnmuhalefete gemesi beklenen bir gelimeydi. stikll Mahkemeleri, ite byle bir konjonktrde, yeni rejiminyaama hakkn savunma gayesi altnda, her trl muhalefeti sindiren ortadan kaldran ve bu anlamda yeniTrkiye'de oulculuu ve siyasi hayatn btn modern unsurlarn glgeleyen bir misyonla iletilmitir.1920-1922 yllar arasnda, cephede den orduya cephe gerisinde destek ve moral vermek gayesiyle tesis edilenistikll Mahkemeleri, dorusu, siyasi muhalefeti kprdamaz hale getirmek iin -siy-seten- ok elverili bir aratekil ediyordu. Yeni bir mahkeme tekil etmek yerine istikll Mahkemeleri'nin ayn isim ve misyonla devreye

sokulmas, yine titizlikle iaret edelim ki siysi adan ok faydac bir karard. almann bu blm, 1920-1922dneminde asker kaaklarn caydrmak ve kamu dzenini berkitmek iin fedkrane alan stikllMahkemelerinin, 1923-1927 yllar arasnda siyasi muhalefeti nasl soluksuz braktnn hikyesidir.


15/29

I. TBMM'nin Tasfiyesi ve Yeni SeimlerCumhuriyet 1923 ylnn 29 Ekim'inde ilan edildiinde, stikll Harbi'ni yrten Meclis oktan dalm ve yerinesiyasi literatrmze II. TBMM olarak geen ikinci Meclis seilmi bulunuyordu. Birinci Meclis'in feshi ve seimlerinyenilenmesi, kendisinden sonraki hadiseleri izah etmesi asndan ok -nemlidir. 1923 Temmuz'unda yenilenen II.Meclis'te, II. gruba mensup olduu farzedilen ahslardan ancak kiinin bulunmas, tabloyu izah eden nemlibir noktadr. Mustafa Kemal Paa, bu seime katlacak adaylar kendisi semi ve adaylar yeni ad Halk Frkas olanMdafaa-i Hukuk Gurubu'nun dokuz umdesini benimsemi kiiler arasndan belirlenmiti. Muhalefet yapmak

Hyanet-i Vataniye kanununda 15 Nisan'da yaplan deiiklikle (ki bu kararn Birinci Meclis'in son karan olmashayli dikkat ekicidir) imknsz hale gelmiti, ikinci grup yelerinin dnda hibiri yeni Meclis'e giremedi .Mustafa Kemal Paa, seimlerde kendi grubunun kazanmasn salamak iin Mim Mim Grubu'nu dahi devreyesokmak arzusunu gstermi, sonu itibariyle Temmuz 1923'de yaplan seimin, 1912 yl ilkbaharnda, ttihat veTerakki'nin "tam bir muzafferiyetle" kazand seimden ne fark olduu sualine, hakkaniyet ve demokratlktanyana gnl ferahlatc bir cevap vermek hayli zorlamt. Nitekim resmi tarih versiyonunun en kmil temsilcileritarafndan dahi bu hadise, "Bu arada yaplan seimlerle ikinci grup mensuplar Millet Meclisi'nden tamamenuzaklatrlm oldu" ibaresiyle teyid edilmektedir.Meclisin feshedilmesinden nce Falih Rfk (A-tay), izmit 'te yaplan mehur basn toplantsnda Gazi'ye,Meclis'te te iki ounluk salanmadan feshin nasl mmkn olabileceini sormutu. Mustafa Kemal Paa, Meclisu veya bu bahane ile kendini feshetmezse istibdada balam demektir, mebuslar sonuna kadar yerlerini korumakisterlerse kanuna kar gelerek, bilinmeyen bir mddet iin milletin e-gemenliini ellerinden brakmak istemiyorlarmns kar. O zaman millet kendi egemenlik hakkn kullanr, yeni mebuslar seer, mealinde bir cevap vererek,esasen Meclisin feshinde kararl olduunu ortaya koymutu. Milli Mcadeleyi bilfiil yrten ve idare edenMeclis'in Trk siyasi hayatndan uzaklatml-masyla, en lml muhalefet taraftarlarnn bile varlna tahammlgsterilmedii bir dnem balyordu. "Tek Parti Devri" diye bilinen bu dnemde stikll Mahkemeleri, en masumaykrlklar bile vatana, Cumhuriyete ve inklplara ihanet olarak deerlendirip mahvetmekte gsterdiikararllkla, yeni rejimin temel rknlerinden birisi oldu.

istanbul stikll Mahkemesistikll Mahkemeleri'ni, harp sona erdikten sonra yeniden harekete geiren grnrdeki sebep, HintMslmanlarn temsil ettii iddiasnda bulunan Aa Han ve Emir Ali'nin, devrin babakan smet Paa'yagnderdikleri bir mektup oldu. Bu mektup, henz Ankara'ya ulamadan istanbul matbuatnda, Tanin ve ikdamgazetelerinde yaynlannca (5 Aralk 1923), hkmet evrelerinde byk tepki dodu. Mektupta zetle TrkiyeByk Millet Meclisi'nden Halifelii kaldrmamas iin ricada bulunulmaktayd. Mektubun iki istanbul gazetesindeyaynlanmas, ayn zamanda umuma hitaben kaleme alnm bir ak mektup olduu anlamn tamaktadr.Hadisenin arka planndaki gerek, istanbul basnnn Ankara hkmetini tenkid yolunda gsterdii ortak tavrd.

Matbuatn muhalif kalemrlerinden Hseyin Cahit (Yaln), Ahmet Emin (Yalman), eski Dersim mebusu Ltfi Fikri(Dnsel), Velid( Ebzziya) ve Ahmet Cevdet Beyler, bilhassa Hilfetin muhafaza edilerek anasaya sistemi iindekorunmas gerektiini, byle bir siyasetin slm dnyas iinde Trkiye Cumhuri-yeti'ne byk avantajkazandraca kanaatini yaymakta idiler.ismet Paa, mehur mektubun Tanin ve k-dam'da yaynlanmasnn stnden gn gemeden konuyu Meclis'egetirdi. Ayn gn, istanbul'da vazife yapmak zere 31 Temmuz 1922'de karlm olan "istikll Mehakimi Kanunu"mucibince bir istikll Mahkemesi tekil edilerek, yeler belirlendi. Buna gre mahkeme bakanlna Osmaniyemebusu ihsan (Eryavuz), mddeiumumilie Manisa Mebusu Vsf (nar), yeliklere Konya Mebusu Refik (Koral-tan) , Ktahya Mebusu Cevdet (Izrap) ve Hakkri Mebusu Asaf Bey'ler seilmiti. Mahkeme 9 Aralk'ta Ankara'danhareketle ertesi gn istanbul'a vard ve ilk i olarak istanbul Barosu Bakan Ltfi Fikri, kdam gazetesi sahibiAhmet Cevdet, Tanin gazetesi sahibi ve mesul mdr Hseyin Cahit ve Tevhid-i Efkr Gazetesi sahibi VelidBey'lerle ayn gazetenin mesul mdr Muhiddin Bey gzaltna alnd. Mddeiumumi Vsf Bey Arahk'n 15'indeyaplan ilk durumada zanllarn tevkifini talep etti. Bu arada Meclis, 13 Aralk'ta toplanarak, mahkemenin, ilgilikanunun nc maddesinde tarif edilen sular hakknda kovuturma yapmasna yetki vermiti. Siyasi tarihimize

"Gazeteciler dvas " olarak geen bu durumada mddeiumumi 25 Aralk'ta iddianamesini okuyarak sanklarnHiyanet-i Vataniye Kanunu'nun ilk maddesi gereince cezalandrlmalarn istedi. 2 Ocak 1924 tarihinde aklanankarara gre yarglanan btn gazeteciler beraat ettiler. Ancak ayrca alm olan bir dvada yarglanan Ltfi FikriBey, 27 Aralk 1923 tarihinde , Merutiyet idaresini Cumhuriyet'e tercih ettii ve Halifenin siyasi otoriteden tecridedilmesinin hat olduu yolundaki yazsndan tr, Hyanet-i Vataniye Kanunu'nun tadile urayan ilk maddesihkmnce be yl hapse mahkm edildi. Cezann kaldrlmas iin Meclis'e mracaat eden Ltfi Fikri Bey, takribenotuzbe gn sonra 13 ubat 1924 tarihinde 412 sayl kanunla affedildi.Bu dva, yeni Cumhuriyet rejimi ile, istanbul basn arasndaki ilk ciddi g gsterisi olmak gibi bir anlamtamaktadr, istanbul istikll Mahkemesi, byk bir ihtimalle Ankara'nn arzusu dorultusunda fazla ilerigitmekte fayda grmemi ve sanklara adeta gzda verircesine ksa bir yarglamadan sonra salvererek onlara,bundan byle otorite kaynann hangi merci olduu yolunda ikazda bulunmutu. Bu yarglama tarzndan kanbir baka anlam, aslnda ilendii varsaylan suun kendisi ve dourduu mahzurlar deil, sanklarn yargmerciinin ardndaki kuvvete rm olup olmadklarn tecrbe etmek arzusudur. Bundan byle Tek Partiynetiminde matbuatn hareket serbestisi de, devletin yeni yneticileri ile kuracaklar iyi mnasebetlerin snnyla

baml kalacaktr.istanbul istikll Mahkemesi, ikinci olarak Mustafa Kemal Paa'ya ve Cumhuriyet'e suikast dvas o-larak bilinendva ele alnd. lk yarglamann 12 O-cak 1924'de yapld dvada tlyas Sami, Ali Osman Reis, Heminli Mehmet,


16/29

Sandalclar Khyas Hasan, Day Mesut ve Kr ibrahim tutuklu olarak yargland-larsa da, haklarnda yeterli delilbulanarnadndan 5 ubat'ta sanklar salverildiler. Sadece Ali Osman Reis hakknda bir yl mahkumiyet cezasverildi.Mahkeme,"kadnlarn ban ayor" gerekesiyle halk devlete kar kkrtmak suundan yarglanan Hafz ibrahimEthem isimli ahs bir yl hapse mahkum ettikten sonra ingilizlerle sk mnasebette bulunduu ileri srlen HilfetYaveri Ekrem Bey'i delil yetersizliinden serbest brakt. Bakacak bakaca dva kalmamas zerine 20 Ocak 1924'deBavekil ismet Paa Meclis'e bavurarak Mahkemenin grevine son verilmesini istedi. Meclis, elindeki dvay sona

erdirmesi kaydyla istanbul istikll Mahkeme-si'nin grevini sona erdirdi.istanbul matbuat ile gerginleen mnasebetleri yumuatmak gayesiyle baz gazeteciler izmir iktisat Kongresi'nedavet edildiyse de, varlan sun'i uzlama uzun mrl olmad. Merutiyet devirlerinde bile Batl bir programsavunduklar iin muhafazakr evrelerin husumetini kazanan, Hseyin Cahit, Ltfi Fikri ve Ahmet Emin gibihretli yazar ve gazetecilerin, Cumhuriyetli yllarn henz ilk gnlerinde, yeni rejim tarafndan "vatana ihanet'lesulanmas, bilhassa Avrupa kamuoyu nezdinde kt intibalar uyandrmtr. Bu tutarszl hisseden ReisicumhurMustafa Kemal Paa'nn, havay stmak gayesiyle yapt giriimlerin msbet sonular dourmas da, esasen, hibirtrl muhalefete tahamml etmemeyi bir tarz olarak seen yeni rejimin mant erevesinde baarsz kalmayamahkmdu ve yeni bir hesaplama mukadder grnyordu.

stikll Mahkemeleri Muhalefete KarCumhuriyet'in ilanndan sonra, siyasi hayat kontrol eden kuvvet, iyice belirginlemeye balamt. II. Grup'unseimlerde tamamen tasfiye edilmesinden sonra Meclis, etkili bir muhalefet hareketini besleyecek sivil cihazlardanmahrum kalm bulunuyordu. Bununla beraber 1924 balarnda btn muhalefet potansiyelinin etkisiz durumdaolduunu sylemek mmkn deildir. Bata Cumhuriyet'in ilannda memnuniyetsizliini gizlemeyen bir grupyksek rtbeli asker olmak zere (Kzm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Cafer Tayyar Paa, Cevat Paa, Refet Paa,Rauf Bey ), saltanat makamnn an'anevi prestijinden tecrid edilmi olmasna ramen Osmanl Hanedan'-nnkarizmasn devam ettiren Halife, istanbul stikll Mahkemesi'nde kk bir gzda verilmi olmasna ^menhl arln devam ettiren istanbul matbuat v2? klasik deerlere balln srdren toplumun muhafazakrounluu, hesaba katlmas gereken potansiyel muhalefet merkezleri olarak varln devam ettirmekteydi.193O'lu yllara kadar devam eden sre, aksiyona dnm olsun veya olmasn btn potansiyel muhalefetinustalkla tertib edilmi bir zamanlama ile tasfiyesine sahne olmutur.Saltanatn ilgasndan sonra siyasi otoritesini kaybeden Hilafet makam, snrlar .pek de vazh olmayan bir temsilyetkisiyle pek az yaama imkn bulabildi. 3 Mart 1924 gn kabul edilen bir kanun teklifi ile Hilfet kaldrld.Meclis, Hilfet'in esasen "Cumhuriyet'in mn ve mefhumunda mndemi " olduu kanaatiyle Halifeyihal'ederken, Osmanl hanedann da son derece sert tedbirlerle tasfiye ediyor, damatlar ve hanedann kadn

yelerinden olma evlatlar da kanun kapsamna alnarak bunlarn on gn iinde Trkiye Cumhuriyeti arazisini terketmeleri isteniyor, hudut dahilindeki gaynmenkuller zerindeki tasarruf haklan kaldrlyor ve vatandalk sfatlarsona erdiriliyordu. Kanun daha kmadan nce muhtelif vesilelerle kamuoyunun hazrlanmasna itina gsterilmi,Halife'nin kendi btesine yapt itiraz ele alnarak, Cumhuriyet btesinde "hanedan" diye bir fasln anlamszlileri srlmt. Hilafetin kaldrld gn Meclis'te iki nemli kanun daha kabul edildi: Buna gre er'iye, Evkaf veErkn- Harbiye-i U-mumiye Vekletleri de kaldrlm, Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun kabul ile laik devletprensibinin yerletirilmesi iin son derece etzem bir alan, nklplar lehine boaltlmt. 3 Mart 1924 tarihi, sadecegelecek nklplarn zeminini tekil etmesi bakmndan deil, Milli Mcadelenin balangcndan beri nemli birsklet merkezi durumundaki istanbul'un maddi ve manevi itibarnn da Ankara lehine bozguna uratlmasbakmndan da zel bir anlam, tamaktadr.1924 yl iinde, konumuz asndan nem tayan bir baka hadise 17 Kasm 1924'de Terakkiperver CumhuriyetFrkas'nn kurulmas olmutur. Bu dnemde, ideolojik izgisi ne olursa olsun, iktidara alternatif olabilecekherhangi bir siyasi oluuma iyi nazarla baklmyor, inklplarn tamamlanmas iin, geici bir sre mddetincemuhalefet yaratlmamas bekleniyordu. Terakkiperver Frka'nn kuruluu da, bu gr dorultusunda deta bir

ihanet hareketi gibi deerlendirildi. Frka'nn kuruluundan nce I. Ordu Komutan Kzm Karabekir ve II. OrduKomutan Ali Fuat Paa'nn askeri grevlerinden istifa e-derek mebus olarak Meclis'te almay tercih etmeleri veRefet Paa'nn da mebusluktan istifasn geri almas siyasi bir krize yol amt. Hareketin yaygnlamasndan endieeden Mustafa Kemal Paa, dier Paa mebuslara birer telgraf ekerek derhal mebusluktan istifa etmelerini istedive bu emre derhal itaat etmek yerine, sebebini sormak tedbirsizliinde bulunan paalar .ikinci bir telgraf emriylemstafi saydn bildirdi. Meclis'te artk sarih izgilerle birbirinden ayrlm iki siyasi zmre vcud bulmutu. 17 Ka-sm'da Terakkiperver Frka'nn kuruluunun ardndan Halk Frkas saflarnda belirgin bir tedirginlik balad.Frka'nn programnda yer alan "dine hrmetkar olmak" ibaresi birok tenkid ve demagojiye konu edilerek TCF,Meclis'te ykc tenkidlere uratld. Ama ksa bir sre sonra Halk Frkas da ismini Cumhuriyet Halk Frkas olarakdeitirme lzumunu hissetti. Bursa'da yaplan ara seimlerde CHF'ye kar Terakkiperver Frka adaynn seimikazanm? mukadder bir hesaplamay hzlandran ba'uca mil oldu. Halit Paa'nn 9 ubat 1925 gn Meclis'teistikll Mahke-mesi'nin en "gvenilir" hkimlerinden biri olan Ali etinkaya tarafndan vurulmas, basn vekamuoyunda "muhalefete tahammlszlk" olarak nitelendirilip, hkmetin sulanmas da havay iyicegerginletirdi.


17/29

eyh Sait isyan ve Takrir-i Skn KanunuBu gnlerde balayan eyh Sait isyan (13 ubat 1924), Tek Parti devri boyunca muhalefet hareketlerinin kaderinibelirleyen nemli bir gelime tekil etti. 23 ubat'ta hkmet, 12 il ve 2 ilede bir ay sreyle skynetim ilan ederekisyan bastrmaya teebbs etti. Tarih yazarlarnn ekseriyeti tarafndan Lozan'da zme balanmadan braklanMusul meselesi ile ilikilendirilen bu isyann, ingilizler tarafndan tahrik edildii yaygn bir kanaattir.isyann Dou Anadolu'da hayli yaygnlk gstererek Diyarbakr, Elaz ve Gen illerini etki altna almas zerineHkmet, askeri tedbirler yannda kanuni dzenlemeler yapmak ihtiyacn da hissetti. 25 ubat'ta yaplan Meclis

toplantsnda "Hyanet-i Vataniye Kanunu""nun ilk maddesi tadil edilerek, "Dini veya mukaddesat- diniyyeyi,siyasi gayelere e-sas veya alet ittihaz eden cemiyetler tekili" vatana ihanet tarifi iine alnd (556 sayl kanun).syann sadece asabiye hisleriyle deil, yeni rejimin ald bir dizi kanuni dzenlemede anlamn bulan laikprograma kar kan sloganlarla beslenmesi, bu kanunun tdilinde etkili olmutur. Bu arada TerakkiperverCumhuriyet Frka Reisi Kzm Karabekir Paa'nn Meclis'te isyan ve isyanclar lanetlemesi, dinin siyasete letedilmesine msamaha gstermeyecekleri yolundaki beyanatn da nemle kaydetmek ama netice itibariyle TCF'yiithamdan kurtaramadn da belirtmek gerekir. 2 Mart 1925'de yaplan yaplan CHF grup toplantsnda BavekilFethi Bey'in siyaseti, gereken sertlik ve kararll yanstmad dncesiyle tenkide uraynca Fethi Bey (Okyar)istifa etti. 4 Mart gn yerine, sertlik yanls siyasetiyle tannan ismet Paa atand, ismet Paa, isyan sulularnkovuturmak iin derhal istikll Mahkemesi tekilini talep ettii gibi "Takrir-i Skn" ad verilen kanun teklifiyle,bir nevi olaanst hal rejimi ilan ederek, lkenin her yannda, hkmete ezici bir kudret veren yetkilerinkanunlamasn istedi. Kanun,teklif edildii gn kabul edilerek yrrle girdi ( 4 Mart 1925). Takrir-i SknKanunu (Ek-VI), 1924 Anayasas ile tannan kii haklarnn askya alnmasn, son derece es-netilebilir bir hkmetyorumuna muhta brakt gibi, Meclis'i de bir denetim mekanizmas olarak tamamen devre d brakyor veadeta harp esnasnda altrlan istikll Mahkemelerini hatrlatr bir tarzda, hkmetin beenmedii her trleylemi bastrmak konusunda hkmete, hzl, kesin ve kapsayc yetkiler'tanyordu. Bu kanuna gre ilticaya,isyana, lkenin sosyal dzenini, istikrarn, emniyetini tehdit etmeye ynelik her trl rgtlenme, kkrtma,zendirme ve bu gayelere hizmet eder mahiyetteki yayn nleme konusunda hkmet, Reisicumhurun da o-nayn alarak yetkilerini kullanabilecek ve zanllar istikll Mahkemesine sevkedebilecekti. Kanun metni dikkatleincelendiinde grlmektedir ki Takrir-i Skn Kanunu ile bask altna alnan tek kurum basndr. Kanunda saylandier crm ve eylemler, esasen muhtelif kanunlarla ve defalarca yasaklanm bulunuyordu. Kanunun, btnTrkiye'de uygulanacak derecede kapsaml tutulmas da dikkat ekmektedir.

syan Blgesi ve Ankara stikll Mahkemesi'nin KuruluuSkynetim ilan ve sair bastrma tedbirleri konusunda hkmete tam destek veren TCF, Takrir-i SknKanunu'nun aleyhinde tavr aldysa da teklif 22'ye kar 122 oyla kabul ederek kanunlat. Meclis, ayn gn ald

bir baka kararla iki istikll Mahkemesi tekiline karar verdi: "ark" stikll Mahkemesi, i-dam kararlarn Meclis'etasdik ettirmeksizin infaz etmek hususunda yetkili klnrken, Ankara stikll Mahkemesi'nin idam kararlan,Meclis'in reyine brakld. ark stikll Mahkemesi tabiri, bilahere, btn Dou illerini thmet altnda braktgerekesiyle "syan Blgesi istikll Mahkemesi" olarak deitirilmitir.22 Mart 1925'de Meclis'te yaplan seim sonucu, u mebuslar istikll Mahkemesi yesi olarak seildiler:Ankara stikll Mahkemesi;Ali Bey (etinkaya)- BakanNecip Ali Bey (Kka) -MddeiumumiAli Bey (Kl)- yeAli Bey (Rize Mebusu)- yeReit Galip Bey- Yedek yesyan Blgesi stikll Mahkemesi;Mazhar Mfit Bey (Kansu)-BakanAhmet Sreyya Bey (rgeevren)- Mddeiumu-

Ali Saip Bey (Ursava)-yeLtfi Mfit Bey-yeAvni Doan Bey- Yedek ye12 Nisan gn Diyarbakr'a ulaabilen syan Blgesi stikll Mahkemesi, eyh Sait'i yarglamadan nce,ayaklanmaya itirak suundan 389 kii hakknda hkm verdi. Bunlardan 28'i vicahen, 21'i gyaben idama mahkumoldular. 47 kiinin beraat ettii durumalarda, 48 kii de muhtelif hapis cezalarna arptrld. Durumalaresnasnda mahkeme heyetinin, isyanclarla Terakkiperver Cumhuriyet Frkas a-rasnda hi deilse "mnevi" biriliki aramas dikkat ekmektedir. Nitekim mahkeme bu kanaatini, 25 Mays tarihinde, yetki alanna girenvilayetlerdeki TCF ubelerini kapatarak aa vurmutur.Durumalarn odak noktasn tekil eden eyh Sait dvas, Mays'n 6'snda eyh Sait ve arkadalarnn istikllMahkemesi'ne teslimi ile balad. eyh Sait, yaplan ilk durumalarda isyann siyasi bir mlahazaya dayanmakszn,sradan bir sebep yznden ktn ileri srd. Mddeiumumi, iddianamesini 27 Haziran'da okuyarak eyh Sait'lebirlikte 80 sank hakknda sulamada bulundu. 28 Haziran 1925'de yaplan karar durumasnda aralarnda eyhSait'in de bulunduu 47 kii idama mahkum edildi. eyh Sait 29 Haziran gn 46 kiiyle birlikte Diyarbakr'da

idam edildi.


18/29


19/29

deyerek Hilmi Bey'i grevine iade etti. Bu hadise istikll Mahkemelerinin yeni ynetim ve rejim iindeki yerinigstermesi bakmndan ok nemlidir. Nitekim ayn heyet, izmir suikast esnasnda bu defa Bavekil ismet Paa'yida tevkif etmee kalkacaktr.Takrir-i Skn Kanunu'nun tand olaanst yetkileri kullanarak rejimin kaytsz artsz destekisi olma niyetinigizlemeyen mahkeme, bu niyetini Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'na kar taknd tutumla da vurmaktanekinmemitir. eyh Sait isyan sanklarnn TCF ile ilgisini isbat etmek iin en sradan ifadelerin bile zerine gidenmahkeme, nihayet Salih Boo dvasn bahane ederek TCF'nin btn evraknn, incelemek zere muhakemeye

celbini kararlatrd. Esasen 25 ubat gn , Bavekili Fethi Bey, TCF lideri Kzm Karabekir ile grerek frkannkapatlmasn istemi ve bu arzunun, kendinden ziyade Reisicumhur Mustafa Kemal Paa'nn istei olduunu daihsas etmiti. Bu istein reddedilmesinden sonra bu defa istikll Mahkeme'sinin kendisini bu varzifeyle muvazzafhissederek harekete getii anlalyor. Mahkeme kararn mteakiben TCF istanbul Merkez ubesinin zabtacaaranarak gerekli evraklara el konulmas, bir baka krize yol at. Haberi "Dn Gece TCF Basld" balyla verenTann gazetesi, bu haberinden dolay 16 Nisan'da kapatld ve bata Hseyin Cahit Bey olmak zere gazetesorumlular tevkif edildi. Nihayet 3 Haziran 1925 tarihinde hkmet, TCF'yi kapattn aklayarak Cumhuriyettarihinin ilk meru muhalefet hareketine son verdi. Tanin'e mensup gazeteciler Ankara'ya celbedilerek dvagnn beklerken, Takrir-i Skn Kanunu 'na muhalefet ettii ileri srlen Resimli Hafta i-simli dergininsorumlular hakknda takibata geildi. Derginin mesul mdr Zekeriya(Sertel) ve Cevad akir (Kabaal) Beyler,er yl srgn cezasna arptrldlar. Hseyin Cahit'in durumas 27 Nisan'da balad ve 7 Mays gn sona erdi.Hseyin Cahit'in son derece parlak bir slupla yapt mdafaa, bugn Trk hukuk edebiyatnda nemli bir yertutmaktadr. Hseyin Cahit'in bilhassa, "Herhalde byle bir mahkemede hkim olmaktansa mahkm olmay tercihederim" cmlesi, stikll Mahkemeleri'nin btn safahatna kar yneltilmi en veciz tenkidlerden birisisaylmaktadr. Ankara istikll Mahkemesi buna ramen Hseyin Cahit Bey'e verebilecei cezann en arn tercihederek mebbed srgnle cezalandrd. Hseyin Cahit, srgn gittii orum'da iten bir alka ile karland veyeniden sank olarak yargland izmir suikast dvasnda beraat ederek verdii dilekeye istinaden serbestbrakld.Mahkeme, Takrir-i Skn'a muhalefet ettii ileri srlen silah kaakl, rvet, memura hakaret gibi dvalara dabakmakla birlikte, daha ziyade siyasi etki uyandrabilecek hadiselerin zerine eiliyordu. Bu cmleden olmakzere cretlerinin azlndan ikayet eden baz vilayet telgraf memurlarnn kanunsuz grevini de ele ald. Greveliderlik ettii iddia edilen be yneticiye hafif hapis cezas verilerek grevci memurlar beraat ettirildi.1925 Temmuz'unda Tarikat- Salahiye ad verilen ve Milli Mcadele esnasnda zararl faaliyetleri grlen bir gizlicemiyet yelerinin dvasna bakan mahkeme, cemiyetin Vahidettin'e yeniden iktidar ve prestij kazandrmakamacyla Anadolu'da gizli faaliyet yrttkleri gerekesiyle 11 kiinin idamna karar verdi. Bu dvayla ilikisigrlen, Merutiyet devrinin mehur muhalif mebuslarndan Ltfi Fikri Bey, esasen aleyhindeki deliller yetersizolduu_ iin Reisicumhur Mustafa Kemal Paa'nn ricasyla serbest brakld. Austos aynda mahkeme, Trkiye'de

tekilatlanm sol eilimli kii ve gazetecilerin yarglanma-syla ilgilendi. Bu mnasebetle dvaya konu tekil e-denOrak-eki dergisiyle birlikte sol eilimli yayn organlar kapatld ve 12 Austos'ta yaplan durumada 6 kiiye 7 yl,6 kiiye 10 yl, aralarnda efik Hsn (Demer) ve Nazm Hikmet (Ran)'in de bulunduu 4 kiiye 15 yl krek cezasverildi. Yarglanan dier sanklar beraat ettiler. Mahkumlar 1926 ylnn Cumhuriyet bayramnda hkmetkararyla serbest brakldlar. Bu gibi dvalarda, mahkemenin davran ve iddias ile hkmetin af kararndagsterdii efkat, bir tezat gibi grlyorsa da aslnda istikll Mahkemeleri'nin i ve d siyasette bir bask arac o-larak kullanldn gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Tek Parti devrinde polis ve adliye takibatndan birtrl kurtulamayan sol akmlar, devletin SSCB ile kurduu ilikinin mevsimden -mevsime deien seyrine gremuamele gryorlard.

apka nklb Vesilesiyle Yaplan Yarglamalar1925 Yl, siyset ekli ve slbunda gen Trkiye Cumhuriyeti'nin temel tercihlerini berraklatrd- bir yl oldu.1924 Anayasas ile merkez idareye byk yetkiler yetkiler tanyan rejim, Hilfetin kaldrlmas, Tevhid-i TedrisatKanunu'nun kabul, Evkaf ve Seriye Nezaretlerinin kapatlmas ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn

behemahal kapatlmas yolunda gsterdii kesin niyet ile ynetimde sertlik taraftar olduunu aka ortayakoymutu. Ayn yl iinde alnan iki nemli karar, bu slbun iyice belirginlemesine yardm etti: - apka inklbntakib eden tekke ve zaviyelerin kapatlmasna ilikin kanun, Trkiye'nin hayli radikal bir kltr ihtilli iindebulunduunun ak gstergeleriydi.24 Austos 1925 gn Kastamonu'da, kendisini karlamaya gelenleri Panama tr bir apkayla selamlayanReisicumhur Mustafa Kemal Paa, bir dizi sosyal alkant ve tepkiye yol aacak apka nklbn da balatmoluyordu. Bunu 2 Eyll'de Hkmet'in ald 2413 sayl karar izledi. Buna gre devlet memurlar artk Bat tarzapka giyeceklerdi ve bu karar ahali iin sadece tevik edici bir nitelik tayacakt. apka giymeyi btn ahaliyeemreden kanun 25 Kasm 1925'de karld. "apka ktiss Hakknda Kanun" ismini tayan bu kanunagre,"Trkiye halknn da umumi serpuu apka o-lup buna mnafi bir itiyadn devamn hkmet men" edecekti(671 sayl kanun). Bundan be gn sonra 30 Kasm'da karlan 677 sayl kanunla tekke ve zaviyeler kapatld.apka nklb, yaplan inklplar arasnda sade vatanda en ziyade etkileyen deiiklik oldu. Ba ak gezmeyiya da Bat tarzda apka giymeyi, yerleik deerlere olduu kadar inanca da bir mdahele sayan insanlar,Anadolu'nun pek ok yerinde tepkilerini ifade edici eylemde bulundular. Hkmet, apka inklbna kar doan

tepkileri izale etmek iin stikll Mahkemelerini kulland. Ne var ki apka Ka-nunu'na muhalefetin cezas, apkaaleyhtarlarn sindirmekte yetersiz kald endiesiyle apka aleyhtarlarna son derece ciddi ithamlar da izafeedildi. Bu mnasebetle mahkeme nne getirilen sanklara genellikle eyh Sait syan ile alakadar olduu,


20/29

Terakkiperver Cumhuriyet Frkas emellerini gerekletirmek iin alt, kurulu dzene muhalefet ettii ya daen hafifinden dini siyasete let ettii gibi sulamalarda bulunuldu ve apka aleyhtarlar, ilenen crmle hi demtenasip saylmayacak derecede iddetli cezalarla sindirildi. Bugn hl halk arasnda kullanlmakta olan"kasket", hkmetin teklif ettii Bat tarz apkay iine sindiremeyenlerin alelacele kefettii uzlatrc bir serpumodeli olarak varln korumaktadr.Ankara stikll Mahkemesi, 1925 Eyll'nn son gnlerinde Bat Anadolu'da bir geziye kt. 19 Ekim'e kadar srengezi esnasnda Afyon, zmir, Eskiehir, Adana, Mersin ve Gaziantep'i dolaan mahkeme, seyyar bir yarg ekibi

olarak genellikle cinayet, ev basmak, soygun, klhanbeylik, ikence, etecilik trnden adi sular hakkndahkmler verdi. Ankara'ya dndkten sonra Mara Mebusu Tahsin Bey'in adnn kart bir dva sebebiyledokunulmazlnn kaldrlmasn isteyen mahkeme, Kasm sonlarnda, apka Kanunu'na muhalefet hadiselerininyaygnlamas zerine, yeniden seyyar almak zere Anadolu'ya hareket etti. Bu esnada Meclis, yeni yasamaylna girerek resmen alm olduundan stikll Mahkemesini yeniden idam cezas yetkisiyle mcehhez klmakamacyla Bavekil ismet Paa tarafndan Meclis'e yaplan teklif kabul edildi. Mahkeme 24 Kasm'da Kayseri'yegeldi ve ertesi gn Sivas'a geti. apka aleyhine duvara aslan bir yafta yznden btn mahalle muhtarlaryarglanp susuz bulunduktan sonra, apka giymemekte srar ettii gerekesiyle ehir erafndan baz kiilersorguland. ehrin eraf arasndaki siyasi kar hesaplamasnn stikll Mahkemesini nasl kulland yolunda, budva ilgin bir rnek tekil eder. Dva esnasnda TCF'nin eski mensuplar da mahkeme huzuruna karlaraksorgulandlar ve akl melekelerinden phe duyulan bir kiinin ast yafta yznden yarglandlar. Mahkeme'desanklarn TCF ile ilgilerinin olup olmad, seimlerde Halk Frkas aleyinde alp almad , TCF'ye vaktiyleniin sempati gsterdikleri gibi konuyla ilgisiz ithamlarla sulanmas dikkat ekicidir. Dva sonunda yaftay astileri srlen il Mehmed isimli ahsn idam, TCF taraftan ve eraftan iki kii onbeer yl, be kii on yl, kiiyedibuuk yl ve iki kii yl srgn cezasna arptrldlar. Bu dva sonucunda, Sivas'ta belli bal btnmuhaliflerin u veya bu sebeple mahkemeye celbedilerek cezaya arptrlmalar ve Sivas'tan uzaklatrlmalar,stikll Mahkemesi'nin yarg mantn izah etmesi bakmndan ehemmiyet tamaktadr.29 Ekim'de Tokat'a geen mahkeme, yaynlad bildiriyle Tokatllar birer apka edinmeye davet ettikten sonra,apkaya muhalefet ettii ileri srlen eski Erbaa Belediye Reisini yl hapse mahkum e-derek Amasya, Samsun,Trabzon tarikiyle 6 Aralk'ta Erzurum'a ulat. Kasm sonlarnda meydana gelen bin kiilik bir kalabalnkatld apka aleyhtar gsterilerde, kiinin ld, bir zabitin yaraland, Rize civarnda da toplu muhalefethareketlerinin grld, Mahkeme daha Sivas'ta iken Bavekil s-met Paa tarafndan telgrafla haber verilmiti.stikll Mahkemesi, hadise zanllarnn Ankara'ya gnderilerek, yarglamann bilahere Ankara'da yaplmasnuygun buldu ve muhalif tannan baz Erzurum mebuslarnn hadiseyle ilgili olduklar yolunda hkmetin dikkatiniekti. Daha sonra 11 Aralk'ta Rize'ye geen Mahkeme, iki gn sren durumada 143 kiiyi yarglad. 14 Aralk'taverilen kararda, eleba olduu ileri srlen 8 kii idama, 14 kii onbe yl, 22 kii on yl, 19 kii be yl hapsemahkum edildi. Bu esnada Mahkeme'nin, baz sanklarn ifadesine dayanarak skilipli Atf Hoca'nn Frenk

Mukallitlii ve slm isimli risalesini, hadisede kkrtc bir unsur olarak deerlendirmesi nemlidir. Rize'dehadiselerin, mahkemenin iddia ettii zere istanbul'daki bir gizli tekilatn eseri olduu da doruluu hayli sugtrr bir iddiadr. Bu mnasehetle Meclis'te apka kanunu aleyhinde konuan Nurettin Paa'nn daMahkeme'nin dikkatini celbettii anlalyor.15 Aralk'ta Giresun'a gelen mahkeme, "dini siyasete alet ederek, apka aleyhinde bulunan ve halk hkmeteisyana tevik ettii" ileri srlen 60 kii hakknda hkm verdi. Ayn 18'inde aklanan karara gre zanllardanikisi idam edildi; 3 kiiye on-be, 6 kiiye be yl hapis cezas verildi. 21 Arahk'ta istanbul'a varan mahkeme on gnsonra Ankara'ya geerek, daha nce buraya sevketmi olduklar sanklarn yarglanmasyla ilgilenmeye balad. 14O-cak'ta balayan Mara sanklarnn durumas 18 O-cak'ta karara baland, 6 kii idama, 14 kii 15'er yl hapsemahkum edildiler. 21 Ocak'ta istanbul'da tevkif edilen Teali-i islam Cemiyeti mensuplar, 1 ubat'ta ise Erzurum veGiresun hadisesi zanllar yarglanmaya baland. Bu dva bnyesinde skilipli Atf Hoca'nn, apka Kanunu'ndanok nce yazd risale sebebiyle sank olarak yarglanmas dikkat ekicidir. 3 Ocak'ta verilen karara gre iskilipliAtf Hoca ve Ali Rza isimli bir ahs idama mahkum edildiler. Ceza ertesi sabah infaz edildi, iskilipli Atf Hoca'nn,su henz tarif edilmeden ve olumadan nce yazd bir risale sebebiyle aslmas, o gnden beri amme vicdann

yaralayan bir hkm olarak hatrlanmaktadr.apka Kanunu'na muhalefet ettikleri gerekesiyle istikll Mahkemesi'nde yarglanan kiiler ve aldklar cezalarhakknda kesin rakamlar vermek mmkn deildir. Mahkeme bir yandan seyyar alp gnbirlik kararlarverirken, mahallinde yarglamakta mahzur bulduu baz sanklar Ankara'ya gnderiyor ve apkaya muhalefetinplanl ve tekilatl bir organizasyon eseri olduu vehmiyle, birbiriyle ilgisiz kiileri ayn dva iinde mtalaa ederekyarglyordu.Ankara istikll Mahkemesi grevli bulunduu bir yl iinde (7.3.1925-7.3-1926) 1669 san yarglad. Bunlardan6l8'ini muhtelif cezalara arptran mahkemenin verdii idam cezas 138'dir. istikll Mahkemeleri'nin Takrir-i SknKanunu dolaysyla toplam 7446 kiiyi tevkif ettii ve kaanlar haricinde 600 kiiyi idam ettii yolunda bilgiler devardr.Bilhassa eyh Sait isyan ve apka Kanunu a-leyhtarlarnn yarglanmas, istikll Mahkemeleri'nin bir resmi terr vekorku arac olarak iyice nlenmesini temin etti. Yaptklar ile, Cumhuriyeti ve rejimi kurtardklar zehabnakaplan Mahkeme yelerinin, bu fonksiyonlar sebebiyle, siyaset evrelerinde byk itibar kazandklarn da ilaveetmeliyiz.


21/29

Izmir Suikast Davas15 Haziran 1926 gecesi, Giritli evki isimli bir ahsn polise ihbarda bulunarak Reisicumhur Gazi Mustafa KemalPaa'ya izmir'de suikast yaplacan haber vermesi zerine Ankara istikll Mahkemesi'nin son defa grev yapacanemli bir dva balam oldu. izmir Suikast meselesi, aydnla kavumam taraf-laryla hl zihinleri meguletmekte; gerek Cumhuriyet tarihi, gerek hukuk tarihi bakmndan hayli -nemli ve ilgin sonular douran budva, Trkiye'de tek parti ynetiminin temel karakteristiklerini izah etmesi bakmndan dikkate deer niteliklergstermektedir.

nceden yaplan programa gre 14 Haziran gnn Bursa'da geirecek olan Reisicumhur'un, ertesi gn izmir'eintikal etmesi beklenmekteydi. O gn izmir'e gemek yerine Balkesir'de gecelemeyi tercih eden ve Izminseyahatini ertesi gne erteleyen Gazi, baz gr sahiplerine gre bu tesadfi ertelemeden tr hayatnkurtarrken, baz yazarlara gre suikasttan daha evvel haberdar olduunu da istemeden aa vurmu oluyordu.Bu gr savunanlardan Erik Jan Zrcher'e gre, byle bir hadise bahane edilerek yaplacak tasfiyekararlatrlm olmakla birlikte, btn ayrntlar nceden kestirilmemi, baz hadiseler tabii ak iinde son eklinialmt-Giritli evki isimli motorcunun yapt ihbar -zerine zmir'in muhtelif otellerinde , tertibin beyni ve organizatr durumundaki Ziya Hurit ve suikast-te tetikioiarak grev yapacak opur Hilmi, Lz smail ve Grc Yusuf adl kiralk kaatiller ele geirildi. Ziya Hilmi I.TBMM'nde Rize mebusu olarak bulunmu ve II. Grup'un faal mensuplarndan birisi olarak hret yapmt.Suikastiler herhangi bir direnite bulunmadan teslim alndlar. lk ifadelerine gre bir seneden beri bu suikastiyapmay dnyorlard. Evvela suikasti Ankara'da yapmay planlamlar, daha sonra Gazi'nin Bursa gezisiesnasnda kacak bir frsat aratrmlar ve neticede zmir'de karar klmlar, suikastten sonra Giritli evki'ninmotoruyla Sakz adasna kamay kararlatrmlard. nceden kestirilemeyen gecikme yznden suikastin iptaledildiini sanan Giritli evki'nin, korkuya kaplarak herkesten nce saldry ihbar ettii yaygn kanaatti.Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa, ertesi gn leden sonra (16 Haziran) halkn sevgi gsterileri arasndazmir'e gelerek yerleti. O gn yapt "Benim niz vcudum bir gn elbette toprak olacaktr. Fakat TrkiyeCumhuriyeti ilelebed payidar kalacaktr" cmlelerini de ihtiva eden konuma, nklp tarihinin klasikleri arasndayer almtr.Tertip, bir resmi teblile halka duyurulduktan sonra soruturma geniletilerek, hadiseyle ilgisi grlen dierzanllarn da tutuklanmasna baland. Haber Ankara'ya intikal edince Bavekil smet Paa, derhal Ankara istikllMahkemesi'ni haberdar etti ve mahkemeyi izmir'e gtrecek hususi bir trenin hazrlanmasn emretti.Mahkemenin, alnan ilk bilgilere dayanarak Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn bel-libal yelerinin tevkifedilerek izmir'e celbine karar vermesi olduka ilgintir. 18 Haziran'da izmir'e gelen Mahkeme, 26 Haziran'a kadarsoruturma ve tevkifleri srdrd. TCF'nin nde gelen yelerinden ikisi hari (Hseyin Rauf ve Abdlhak AdnanAdvar Beyler yurtdnda idiler) tamam tevkif edilmiti ve tevkif edilenlerin says bu tarihte yz kiiyi bulmutu.

Tevkifler, durumalarn balamasndan sonra da devam etti.Bu arada cereyan eden bir hadise, devletin st katlarnda ciddi bir kriz yaratacak derecede nem kazand. TCFlideri Kzm Karabekir Paa'nn tevkifini mnsz bulan Bavekil smet Paa, Karabekir'in serbest braklmasnemrettiyse de, bunu yetkilerine kar ak bir tecavz sayan Mahkeme, ismet Paa'nn tevkifi iin Ankara PolisMdrne emir verdi. Hadiseyi iiten Gazi, Bavekilini izmir'e ararak kendisini Kzm Karabekir'in tevkifi veistikll Mahkemesi'nden bir anlamda zr dilemesi konusunda ikna etti. smet Paa mahkeme heyetine hitabenyazd tezkerede," heyet-i aliyenize mevdu' salahiyetin istimal deeri olduuna kani oldum" ifadesine de yervererek resmen zr diledi ve Kzm Karabekir Paa tevkif edilerek zmir'e gnderildi(22 Haziran 1926). Bu hadise,istikll Mahkemesinin olaanst yetkilerini ya da mahkemenin yksek dokunulmazlk ve itibarna deil, suikastihbarnn ilk gnnden beri zmir'den ayrlmamaya itina eden Reisicumhur Mustafa Kemal Paa'nn dva ile ilgilikararllna iaret eder.Durumalar 26 Haziran gn balad ve mddeiumumi Necip Ali Bey iddianamesini okudu. ddianamede ZiyaHurit'in eski Ankara Valisi Abdlkadir ve TCF Mebuslarndan kr (ttihat ve Terakki devrinin eski Maarif Nazr)ile anlaarak suikast planladklar, Laz smail ve Grc Yusuf un kr Bey'in a-dam olarak komploya dahil

olduklar, bilahere Miralay Arif Bey'le (Ayc lakabyla bilinir) temas kurduklar, Sar Efe Edip'in de kr Bey'inmarifetiyle tertibe dahil edildii ileri srldkten sonra hadisenin daha nce kapatlm bulunan TCF'nin tertibiolduu belirtiliyordu. Esasen Mahkeme heyetinin, daha duruma balamadan nce yapt basn aklamalarndada suikastn ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ii olduu, yllarca iktidar ele geirmek iin alan Cemiyetin bundamuvaffak olamayarak paravan olarak Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'n kullandklar, TCF kapatlncaReisicumhur'u ldrrek iktidara gemeyi tasavvur ettikleri ileri srlmt. Daha duruma balamadan nceyaplan bu aklamann, bilhassa d basn tarafndan manidar bulunduunu da kaydetmeliyiz.Durumada Ziya Hurit suu kabullendi ama TCF ile kurulmak istenen ba srarla reddetti. Bu ifadede ZiyaHurit'in, bir hkmet darbesi peinde olmadn, esasen suikastten sonra Sakz'a kamay planladklarn zelliklebelirtmesi dikkat ekicidir.Oysa ki iddia makamnn btn teorisi, suikast bir hkmet darbesi ile ilikilendirerek sululara azami cezayvermekti. Duruma esnasnda Mahkeme heyetinin, bilhassa ou eski ttihat ve Terakki mensubu olan sanklarsktrarak suikastta ttihat ve Terakki parma aramas nemlidir. Soruturma, zellikle 1923 ylnda ttihat veTerakki Cemiyeti'nin eski Maliye Nzn Cavit Bey'in istanbul'daki evinde eski ttihatlarn itirakiyle yaplan

toplant zerine bir hayli derinletirilmiti.4 Temmuz'da "Paalar Durumas" olarak nlenen TCF liderlerinin durumasna baland. Sorgulama esnasndaTCF yneticilerinin suikastle anlaml bir iliki iinde olduklarn gsterir bir unsura raslanmadysa da Mahkeme


22/29

heyeti TCF'nin vaktiyle kurulmu olmasn bile ihanet sayacak lde tarafgir bir tutum iinde grnyordu. Nevar ki, TCF'nin lider kadrosunu tekil eden Paalarn tevkifinin ve kendilerine isnad edilen sulamalarn ordusaflarnda hayli gerilim yaratt da aikrd. Paalar, mahkemeye getirilirken kapda duran askeri kt'annhazrola gemesi, bu gibi gsterileri anlamlandrmakta olaanst dikkatli olan Mustafa Kemal Paa'nngznden kamam olmaldr. Falih Rfk Atay'n ifadesine gre, bu hadiseden sonra eme'de Mahkemeheyetiyle bir grme yapan Reisicumhur'un, Paalarn zerine fazla gidilmemesi yolunda telkinde bulunduumuhakkaktr. Hadiseden takriben bir yl sonra, mahkemede sank olarak yarglanan ocukluk arkada Ali Fuat

Paa'ya hitaben Mustafa Kemal Paa, "Paalar senin hatrn iin affettirdim!" diyerek, mahkeme zerindekitesirini kabullenmitir.11 Temmuz gn sorgular tamamland ve Necip Ali Bey, sanklar hakknda talep ettii cezalan a-klad.Mddeiumumi bu defa ttihat ve Terakki Cemiyeti ile TCF'nin ie karm olduuna ilaveten, ter- . tibin apkaKanunu ve eyh Sait isyan ile de ilgisi olduunu iddia ediyordu. Mahkeme, kararn 13 Temmuz gn aklad veaada isimleri verilen 15 kiinin idamna karar verildi:Ziya Hurit (Eski Lzistan Mebusu)Ahmet kr (Eski Maarif Nzn ve izmit Mebusu)Grc YusufLz ismailopur HilmiSar Efe EdipAbidin (Saruhan Mebusu)Halis Turgut ( Sivas Mebusu)ismail Canbulat ( istanbul Mebusu)Rt Paa ( Erzurum Mebusu)Hafz Mehmet (Eski Trabzon Mebusu)Rasim(Baytar)Miralay Arif (Ayc-Eskiehir Mebusu))Kara KemalAbdlkadir (Eski Ankara Valisi)Listede yer alan Halis Turgut ve ismail Canbu-lat'n idamlarna karar verilmesi olduka artc ve ilgin ekildecereyan etmitir. Mahkeme, karar ilk defa aklad zaman bu iki ahs 10'ar sene krek hapsine mahkum edilmibulunuyorlard. Son defa savunmalar istendiinde, verilen cezaya itiraz eden Halis Turgut ve ismail Canbulat, budefa hapis yerine idamla cezalandrldlar. Karara gre TCF'nin nde gelen isimlerinden Kzm Karabekir, Ali Fuat(Cebe-soy), Cafer Tayyar, Refet (Bele), Mersinli Cemal Paalarla, Sabit, Mnir Hsrev, Faik , Bekir Sami, Kmil, Zeki,Besim, Feridun Fikri, Halit ve Necati Bey'ler beraat etmilerdi.

Karar o gn Reisicumhur Mustafa Kemal Paa tarafndan tasdik edildi ve idamlar, ayn gnn gece yansndaizmir'in muhtelif semtlerinde infaz edildi, idama mahkum edilenlerden Kara Kemal Bey, infazdan iki hafta sonra27 Temmuz gn, istanbul'da polis tarafndan sktrld evde intihar etti. Abdlkadir Bey ise Yunanistan'akamak isterken yakaland ve 31 Austos'ta idam edildi. Her iki ahs da, mahalli gazetelere varana kadar yaplanbir duyuru ile aranmaktaydlar ve ihbarclara gnn parasyla on- bin lira mkafat vaad edilmiti. Bu aradasuikast ihbar eden Giritli evki de 6500 liralk nakdi mkafat ald.

Ankara Durumalar ve ttihatlar'tn YarglanmasBununla beraber izmir Suikast davas sona ermi olmuyordu. Mahkeme heyeti, karar aklarken, haklarndayaplan tahkikatn yetersizlii sebebiyle tamam eski ittihatlardan meydana gelen Ergani Mebusu ihsan, EskiArdahan Mebusu Hilmi, Eski Maliye Nazr Cavit, Eski Mersin Mebusu Selahattin, Eski Sivas Mebusu Kara Vasf, EskiErzurum Mebusu Hseyin Avni (Ula), Eski izmir Valisi Rahmi, istanbul Mebusu Rauf (Orbay) ve Adnan (Advar)Beylerin Ankara'ya nakledilerek orada yarglanmalarna karar verdi.

Ankara stikll Mahkemesi 17 Temmuz'da izmir'deki iini bitirerek Ankara'ya dnd. Hadiseyle ilgili bulunan bakasanklar da yarglanmak zere daha nce Ankara'ya sevkedilmilerdi. Mahkeme, o gnlerde basnn "Kara ete"adn verdii eski ttihatlarn sorgulamalarna

İstiklal Mahkemeleri Ahmet Turan Alkan

Documents

Transcript of İstiklal Mahkemeleri Ahmet Turan Alkan