İSTANBUL ÜNİVERSİTESİBANKACILIK ARAŞTIRMA MERKEZİ

“KÜRESEL RİSKLER ve BANKALARDA SERMAYE YÖNETİMİNDE YENİ ARAYIŞLAR”

SEMPOZYUMU

TÜRK FİNANS VE BANKACILIK SİSTEMİNDE

KÜRESEL DALGALANMA KARŞISINDA

RİSKLERİN YÖNETİMİ

4 Kasım 2008

DR. BERRA KILIÇ

TURKISH YATIRIM GENEL MÜDÜRÜ

ve

İMKB YÖNETİM KURULU ÜYESİ

Dünya’da Kriz

• Eski devirlerde (1960-1980) bankalar kredi riskini bilançolarında taşırlardı – “Başlat ve tut” modeli

• Problemli krediler artıp zararlar büyüyünce kredi piyasası çalışmamaya başlar, ekonomi durgunluğa girerdi. (80’lerin sonu 90’ların başında mali sektörde yaşanan kriz)

• 80’lerde devreye giren yeni modelde bankalar kredi portföylerinin önemli bir kısmını menkulleştirerek sermaye piyasalarında satmaya başladılar – “Başlat ve sat” modeli

• Kredi alacaklarının menkulleştirilip küçük parçalara bölünüp satılmasını öngören yeni finansal ürünlerin sistemik riski azalttığı inancı risk primlerinin azalmasına yol açtı

• Yaşadığımız kriz yeni finansal ürünlerin sistemik riski azaltmadığını net olarak gösterdi. Finans piyasalarının küreselleşmesi ABD hane halkının kredi riskinin tüm dünyaya yayılmasına neden oldu.

• Peki ama nerede yanlış yaptık?Roubini

Dünya’da KrizNerede Yanlış Yaptık?

• “Böl - Parçala”...

• Bankaların geleneksel ürünlerden uzaklaşıp, borçlanma araçlarını alııp satması...

• Rekabet, Yanlış prim dizaynı...

• Yapay ve fazla likidite...

• Spiral etkisi...

• ...Domino etkisi

Aşırı menkul kıymetleştirme, CDO piyasası

Modern sermaye piyasasının gelişmişliğine güvenerek riskin tamamen karşı tarafa yansıtılabileceği düşünüldü

Ortamdaki rekabet ve yüksek getiri baskısı aşırı risk alınmasıyla sonuçlandı. Prim sistemi risk alma iştahının, risk yönetiminin önüne geçmesine neden oldu.

Kredi balonuna ve borçlanma maliyetinin yapay olarak düşmesine sebep oldu

CDO piyasasının derin ve karmaşık yapısı geri ödenmeyen ipotek kredilerinin riskini tüm dünyaya yayarak domino etkisi sebebiyle bir likidite ve güven krizine neden oldu

“Kaldıraç” ın spiral etkisi sebebiyle yaratılmış olan yüksek likidite aynı zamanda borç verme standartlarında da gevşemeye ve gerilemeye yol açtı

• Finansal ürünlerin karmaşıklığı, bilginin eşit olarak dağılmamasına, fiyatlamanın zorlaşmasına, değerlemelerin objektiflikten uzak olmasına neden olurken, bu durum CDO’ların piyasalarda işlem görmesini zorlaştırdı.

• Ancak menkul kıymetleştirme değer zinciri risk almadan komisyon kazanılmasını sağladığı için tüm taraflar bu değer zincirine dahil oldu. – Aracılar ipotek başvurularını yeterince incelemeden kabul ettiler– İpotek değerlemesi yapan kurumlar konut piyasasındaki

balondan faydalandı– Konut kredisi veren bankalar kredi riskine değil, ipotek

bonolarından kazanacakları komisyona odaklandı– İpotek bonolarını CDO’lara çeviren yatırım bankaları yüksek

komisyonlar kazanıyordu– Kredi dercelendirme kuruluşları ücretlerini derecelendirdikleri

ürünleri çıkaran kurumlardan aldıkları için bir çıkar çatışması oldu

Dünya’da KrizDeğer Zincirinin Her Halkası Üzerine Düşeni Yaptı

Dünya’da KrizKimin Hatasıydı?

• İhraççılar, bankalar?

• Yatırımcılar? Ürünlerin niteliği hakkında yetersiz bilgiye sahip olmak

• Kredi derecelendirme kuruluşları? Ürünleri mi yoksa ürünleri ihraç edenleri mi derecelendirdiler?

• Sigortacılar? Gerçek riski sigortalayabildiler mi?

• Düzenleyici otoriteler? Gözetim görevlerini tam olarak yerine getirebildiler mi? Bankaları, artan borçlanmaları sebebiyle sermaye rezervlerini artırmaları konusunda yeterince uyardılar mı?

• Krizden Hiçbir Ülke Muaf Değil !

• Önce Avrupa, Sonra Gelişmekte Olan Ülkeler Etkilendi !

• Finansal Kriz Sistemik ve Bulaşıcı !

• Ayrışmak İmkansız !

Ve Kriz Yayıldı...

Türkiye’de KrizEkonomik Büyüme Yavaşladı

265230

305

390

481

659623

692736

680

754

526

271

248197

5706,8

-5,7

5,36,2

6,98,4

9,4

4,5

8,1

4,13,3 3,6 6,9

1,9

-3,4

0

100

200

300

400

500

600

700

800

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2007

/1Q

2007

/2Q

2007

/3Q

2007

/4Q

2008

/1Q

2008

/2Q

Mily

ar$

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

12%

Milyar $ Büyüme

2008’in ilk çeyreğinde sert düşüş gerçekleşti: %1,9

2008 (B) : % 3,4

2009 (T): % 1 – 3

11,13%9,93%

10,16%

10,86%

9,23%8,60%

7,12%7,39%

8,40%

6,90%7,70% 8,39%

10,72%

9,10%8,17%

9,15%

11,77%12,06%

10,61%10,74%

9,66%

3,00%

6,00%

9,00%

12,00%

15,00%

Oca

k

ŞubatM

art

Nisan

May

ıs

Hazira

n

Temm

uz

Ağusto

sEyl

ül

Ekim

Kasım

Aralık

2007 TÜFE 2008 TÜFE

Gıda, hammadde ve enerji fiyatlarındaki artış ve yüksek iç talep Merkez Bankası hedeflerinin tutturulamamasına neden oldu.

2008 (B) : %10,452009 (T) : %8,1 – Piyasa2009 (T) : %7,6 – TCMB

Talep zayıflığı ve düşme eğilimindeki enerji ve hammadde fiyatları sebebiyle enflasyonda büyük bir sıçrama beklenmemektedir.

Türkiye’de KrizEnflasyon Yükseldi

137141

116965

31.680

43.360

03.06 06.06 09.06 12.06 03.07 06.07 09.07 12.07 03.08 06.08 09.08

Sector TRY Securities Placements Residents TRY Securtities Placements

Non-Residents TRY Securtities Placements

Yabancılar Haziran 2007’den itibaren bono satmaktadır.

Türkiye’de KrizYabancılar’ın Tahvil-Bono Satışı

Sektör ToplamıYabancı Yatırımcılar

Yerli Yatırımcılar

Bono getirileri 2006 yılındaki seviyeleri aşmış durumda

En düşük seviyeler 2007 yılında görülmüştü

Türkiye’de KrizYabancılar’ın Satışı Faiz Oranlarını Yukarı Çekti

TAHVİL-BONO VADE-GETİRİ GRAFİĞİ

2007

2008 Haziran

2008 Eylül

2006 sonu

2008 Mart

2008 Ekim

15

17

19

21

23

25

3 AY VADELİ 6 AY VADELİ 12 AY VADELİ 18 AY VADELİ

• Krizin etkilerinin Türkiye’ye ulaşmasıyla birlikte Türkiye’nin risk primi de Yükseldi.• Spread 8,26’ya kadar çıktı

• Rusya, Brezilya, Güney Afrika ve Türkiye’nin risk primleri benzer seviyelerde, ancak Türkiye’nin risk primi Rusya’dan sonraki en yüksek ikinci.

Türkiye’de KrizRisk Primi Yükseldi

-

2

4

6

8

10

12

14

16

18 Ja

n-00

Jun-

00

Nov

-00

Apr

-01

Sep

-01

Feb

-02

Jul-0

2

Dec

-02

May

-03

Oct

-03

Mar

-04

Aug

-04

Jan-

05

Jun-

05

Nov

-05

Apr

-06

Sep

-06

Feb

-07

Jul-0

7

Dec

-07

May

-08

Oct

-08

TR Benchmark 2030 ABD Benchmark (10 Yıl) Spread

10,72

15,77

11,88

8,26

3,61

$ / YTL

1,5678

1,7205

1,1000 1,2000 1,3000 1,4000 1,5000 1,6000 1,7000 1,8000

01.0

1.20

07

01.0

3.20

07

01.0

5.20

07

01.0

7.20

07

01.0

9.20

07

01.1

1.20

07

01.0

1.20

08

01.0

3.20

08

01.0

5.20

08

01.0

7.20

08

01.0

9.20

08

Dolar kuru Ekim ayında son 28 ayın en yüksek seviyesine ulaştı

$ / YTL 2002’den beri birkaç kez 1,70 seviyelerini test edip düşmüştür. Bu seviyelerde yerli yatırımcılar Dolar satmaktadırlar .

DTH hesapları toplamı : 102 milyar $ (10 Ekim itibariyle)TCMB rezervleri : 73 milyar $ (17 Ekim itibariyle)

Türkiye’de KrizYTL Değer Kaybetti

EUR/USD

1,29341,2000

1,2500

1,3000

1,3500

1,4000

1,4500

1,5000

1,5500

1,6000

1,6500

1,7000

01.0

1.20

07

12.0

2.20

07

26.0

3.20

07

07.0

5.20

07

18.0

6.20

07

30.0

7.20

07

10.0

9.20

07

22.1

0.20

07

03.1

2.20

07

14.0

1.20

08

25.0

2.20

08

07.0

4.20

08

19.0

5.20

08

30.0

6.20

08

11.0

8.20

08

22.0

9.20

08

03.1

1.20

08

Türkiye’de KrizİMKB-100 Endeksi Düştü

20.000

25.000

30.000

35.000

40.000

45.000

50.000

55.000

60.000

04.01

.200

7

14.02

.200

7

27.03

.200

7

08.05

.200

7

18.06

.200

7

27.07

.200

7

07.09

.200

7

19.10

.200

7

30.11

.200

7

15.01

.200

8

25.02

.200

8

04.04

.200

8

16.05

.200

8

27.06

.200

8

07.08

.200

8

17.09

.200

8

03.11

.200

8

İMKB 2008’de % 50 değer kaybetmiştir.

Türkiye’de KrizYalnız Değiliz

(*) 15 Temmuz ve 27 Ekim arasında

Para Birimi

Para Biriminin Dolar

Karşısındaki Değer Kaybı (%)

(*)Hisse Senedi

Borsası EndeksiEndeksteki Değişim

(%) (*)

EUR -21,99 DAX -30,90

GBP -23,08 FTSE 100 -25,68

South African Rand -31,36 JSE -32,84

Brazilian Real -30,26 BOVESPA -49,52

TRY -26,60 ISE-100 -31,33

Russian Ruble -15,47 RTSI -74,73

Argentian Peso -7,90 MERVAL -52,62

Chinese Yuan -0,43 PKHSX -47,98

JPY 11,21 NIKX -43,84

Özel kesimin dış borç stoku 2004’den itibaren hızla yükselmiştir.Avantajımız: Merkez Bankası rezervlerinin ve DTH’ların yüksek olması ve borcun uzun vadeli yapısı

Özel kesim dış borç ödemeleri : (2008 = 26 milyar $), (2009 = 36 milyar $), ( 2010 = 21 milyar $)

Önümüzdeki dönemde özel kesime ilişkin beklentiler:

Hem maliyet hem de gelir açısından kur riskine maruz kalmasıEkonomik yavaşlamadan negatif etkilenmesi

Lİkidite darlığı ve düşük risk iştahı sebebiyle yüksek borçlanma maliyetiyle karşılaşması

Bizi Başka Neler Bekliyor ?Krizin Faturası Reel Sektöre Çıkacak

TCMB REZERVİ ve DTH (milyar $)

63 64

8190

101111

102

73757168615751

0

20

40

60

80

100

120

2005Aralık

2006Haziran

2006Aralık

2007Haziran

2007Aralık

2008Haziran

2008Ekim

DTH TCMB DÖVİZ REZERVİ

DIŞ BORÇ STOKU (milyar $)

8795 97

86 87 89 91 94

4349

64

83

118

158

172

191

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008/1Q 2008/2Q

Kamu ve TCMBÖzel Kesim

Bizi Başka Neler Bekliyor ?Sendikasyon Kredilerinde Yüksek Faiz

Yılın geri kalan bölümünde 3,7 milyar $’lık sendikasyon kredisi geri ödemesi söz konusu iken, 2009 yılı birlikte yapılacak toplam geri ödeme tutarı 11 milyar $’dır.

Sendikasyon kredilerinin yenilenmesinde artan spreadler nedeniyle kredi maliyetlerinin yükselmesi beklenmektedir.

3.3521.752

22.178

15.624

11.235

2.883

20.100

9.786

1.137

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Aug2007

Aug2008

Global likiditenin azalması ve risk iştahının gerilemesi sebebiyle doğrudan sermaye girişinin azalması beklenmektedir.

Bizi Başka Neler Bekliyor ?Doğrudan Yabancı Sermaye Girişinde Azalma

• Türkiye’nin cari açığı Ağustos itibariyle 34,8 milyar $’a ulaşmış durumdadır.• Enerji Faturası : 33,9 milyar $ (yıllık %66,4 artış)•İthalattaki artış: %36 (Enerji hariç tutulursa %23)

•Türkiye cari açığı Doğrudan Yabancı Yatırımlar ve Turizm Gelirleri ile finanse etmekteydi.

•2008 (B): $ 51 billion.• 2009’da Cari Açığın azalacağı tahmin edilmektedir.

•Sebepleri: Düşme trendindeki enerji fiyatları, YTL’nin değer kaybı ve ekonomik yavaşlama• Varsayım: İthalat ihracattan daha hızlı düşecek.

Bizi Başka Neler Bekliyor ?Cari Açıkta İyileşme

Cari Açık (Milyar $)

9.920

-3.760

626

7.515

14.431

22.137

31.893

37.575

27.437

12.134

24.002

17.215

7.233

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007-1 2007-2 2007-3 2007-4 2008-1 2008-2

Yabancıların İMKB İşlem Hacmindeki Yıllık Bazda Payları (% )

7,65 8,2910,64

9,187,55

9,09 8,65

12,65

20,1019,27

23,96

28,89

0

5

10

15

20

25

30

İMKB’de Ocak 2008’de %72 olan yabancıların hisse senedi sahiplik oranı 3 Kasım itibariyle %67,5’e gerilerken, işlem hacimleri artmaya devam etmektedir.

Yabancı yatırımcı işlemlerindeki artışa rağmen, İMKB’de toplam işlem hacmi Eylül ayı itibariyle geçen yılın aynı dönemine göre %12,4 oranında gerileme göstermiştir.

2003 yılından itibaren görülen istikrarlı hacim artışı bu yıl yerini gerilemeye bırakmıştır.

Kriz Ortamında Aracılık Sektörüne BakışİMKB İşlem Hacmi ve Yabancı Payı

Tek Taraflı İMKB İşlem Hacmi - Milyar YTL

106147

208

270

325

388

330289

347

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2007

Eki

m

2008

Eki

m

2008

T

Kriz Ortamında Aracılık Sektörüne BakışİMKB İşlemlerinde Aşırı Yoğunlaşma Riski

İşlem Hacmi Dağılımı

İlk 300 Yatırımcı

90%

Diğer 970.000

Yatırımcı10%

İlk 10 Hissenin Payı

İlk 10 hisse60%

Diğer 327 hisse40%

Aracı Kurumların Payı

İlk 30 kurum; %77

67 Kurum; %23

Hisse Senedi SahipliğiDiğer

967.000 Yatırımcı

10%

İlk 3.500 Yatırımcı

90%

Tek Taraflı VOB İşlem Hacmi

2.91917.386

122.452

162.663

216.884

0

50.000

100.000

150.000

200.000

250.000

2005 2006 2007 2008/Eylül 2008/T

Mily

on Y

TL

İMKB - VOB İşlem Hacim Karşılaştırması43

36

22

3532

29 30

26

23

31

24

29 29

34

18191717

1414

22191920

141715

10

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

Ey

l.07

Ek

i.07

Ka

s.0

7

Ara

.07

Oc

a.0

8

Şu

b.0

8

Ma

r.0

8

Nis

.08

Ma

y.0

8

Ha

z.0

8

Te

m.0

8

Ağ

u.0

8

Ey

l.08

Ek

i.08

Mily

ar

YT

L

İMKB VOB

Kriz Ortamında Aracılık Sektörüne BakışVOB İşlem Hacmi

İMKB işlem hacmindeki gerilemeye karşın (ya da bizzat buna neden olarak) VOB işlem hacmi hızla büyümektedir. VOB’da gerçekleşen işlem hacmi geçen yıla göre %107 artmıştır.

İMKB hacminin %30’u kadar olan VOB hacmi 2008 yılı ortalamasında İMKB işlem hacminin %62’sine ulaşmıştır.

2006 yılında işlem hacminin %61’inin gerçekleştiği endeks sözleşmelerinin payı 2007 yılında %91’e yükselmiştir.

2008 yılı Ocak – Ekim dönemi işlem hacmine bakıldığında ise endeks sözleşmelerinin ağırlığı işlem hacminde %92’ye kadar yükselmiştir.

2007 YılıEmtia0,0%

Faiz0,0%

Döviz8,8%

Endeks91,2%

Kriz Ortamında Aracılık Sektörüne BakışVOB’da Kontrat Bazında Hacim

2008 Yılı Ocak - EkimFaiz

0,00%

Emtia0,04%

Döviz7,99%

Endeks91,97%

Kriz Ortamında Aracılık Sektörüne BakışVOB’da Aracı Kurumların Payı

Diğer52,2%

Garanti Bankası

5,6%

TURKISH YATIRIM

6,4%

SANKO Menkul

6,5%

Yapı Kredi Yatırım

6,9%

EFG8,4%

İŞ Yatırım13,9%

İşlem hacminin yarısı 6 aracı kurum tarafından gerçekleştirilmektedir.

Kriz Ortamında Aracılık Sektörüne BakışHalka Arzlar Durdu

HALKA ARZ SAYISI

10

35

14

2

129

15

9

2

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

2008 yılında sadece iki şirket halka açılabilmiştir.

Bu dönemde halka açılmayı düşünen ve işlemlere başlamış olan pek çok şirket halka arzını ertelemek zorunda kalmıştır.

Kriz Ortamında Aracılık Sektörüne BakışAracı Kurumlar Şube Kapatmaya Hız Verdi

Erişim Ağı 2007/06 2008/06 Adet Değ.

Şube 238 200 -38

İrtibat Bürosu 61 54 -7

Acente Şubesi 4.733 5.404 671

Toplam 5.032 5.658 626

Kaynak: TSPAKB

Kriz Ortamında Aracılık Sektörüne BakışAracı Kurumlar Personel Azaltmaya Başladı

2007/06 2007/12 2008/06Toplam 5.895 5.860 5.641

Aracı Kurumların Toplam Çalışan Sayısı

Kaynak: TSPAKB

Özkaynaklar2008/06 Net

Kar/ZararKurum Sayısı

Zarar Açıklayan

Kurum Sayısı

Bağımsız Aracı Kurumlar 466536293,8 -17.233.134 54 40Yabancı Ortaklı Aracı Kurumlar 56522381 -13.503.542 9 6Banka Kökenli Aracı Kurumlar 640628608 7.681.190 13 4Yabancı Ortaklı Banka Aracı Kurumları 972197817 86.926.975 22 8TOPLAM 2.135.885.100 63.871.489 98 58

Kriz Ortamında Aracılık Sektörüne BakışKarlılık ve Sektörün 6 Aylık Karnesi

KARI ARTAN 11

KARI DÜŞEN 25

ZARARI ARTAN 21

ZARARI DÜŞEN 5

KARDAN ZARARA GEÇEN 32

ZARARDAN KARA GEÇEN 4

TOPLAM 98

Haziran 2008 - Haziran 2007 Karşılaştırması

Geçen yılın aynı dönemine göre sektör konsolide karındaki azalma %64’tür.

• Güven – İmtiyaz Hakkı Olan Şirketler

• İmaj

• Talep Tarafının Güçlendirilmesi

• Düzenleyici, Denetleyici Kurumlar Arasında Uyumun Güçlendirilmesi

• Aracılık İşlem Maliyetlerinin Azaltılması

Kriz Ortamında Aracılık Sektörüne BakışAracılık Sektöründe Yeniden Yapılanma İhtiyacı

• Kredi Riski• Likidite Riski• Karşı Taraf Riski• Vade Riski• Döviz Kuru Riski• Faiz Riski• Piyasa Riski• Ülke Riski• Yasal Risk• Emtia / Hisse Fiyatı Riski• İtibar Riski• Sistemik Risk• İflas Riski

Kriz Ortamında Risk YönetimiEşzamanlı Olarak Yönetilmesi Gereken Riskler Çoğaldı

Düzenleyiciler – Daha Fazla Regülasyon

Denetleyiciler – Daha Fazla Denetim

Uygulayıcılar – Daha Basiretli Yönetim

Kriz Ortamında Risk YönetimiKime Ne Görev Düşüyor ?

• “Risk” fiyatlanabilir bir olgu iken, daha genel bir kavram olan “belirsizlik” ölçülemez ve fiyatlanamaz. Bugün dünyada risk yönetimi tam olarak yapılamamaktadır. Belirsizlik hala ortadan kalkmamıştır.

• Bugünün en önemli riski sistemik risktir. Sistemik risk, bankaların veya diğer oyuncuların kendilerinden kaynaklanmayan ancak genel ekonomik ortamın, sistemin getirdiği risk olduğuna göre bu riskin dozunu ve tahrip gücünü küresel gelişmeler belirleyecektir.

• Finansal kuruluşlarımızın iyi kurumsal yönetim uygulamalarının parçası olarak uygun risk yönetimi yapılarını oluşturmaları, bu fonksiyonların iç denetim sistemlerince denetlenmesi, kamu denetimi kadar önem taşımaktadır

• Türkiye’de 2001 krizinden sonraki dönemde, bankacılık ve sermaye piyasası otoritelerinin sıkılaştırılmış denetiminin yanı sıra yürürlüğe giren düzenlemeler kapsamında bankaların ve aracı kurumların risk yönetimi ve denetimi fonksiyonlarına sahip olmaları bir avantaj olarak ortaya çıkmıştır.

• Bankalarda çağdaş risk yönetimi tekniklerinin ve sistemlerinin uygulanmaya başlanmasının yasal düzenlemelerin dayatmasıyla başladığı, ancak, süreç içerisinde sistemdeki çoğu banka açısından risk yönetiminde ulaşılan seviyenin mevzuatın öngördüğü çerçevenin ötesine geçtiği kabul edilmektedir.

• Etkin bir risk yönetimi için güçlü özkaynak gereklidir. Türkiyede finansal kuruluşlarımzda sermaye yeterliliği bugünlerde dünyadaki benzerlerinin ortalamalarının üzerindedir.

• Tüm olumlu bulgulara rağmen rehavete kapılmamak hayati önem taşımaktadır. Risk yönetiminin temelini oluşturan, riski tanımlamak, önemi itibariyle sınıflandırmak, gerçekçi bir şekilde ölçmek ve azaltıcı önlemler almak evrelerinde ortaya çıkabilecek aksamalar, görünürde risk yönetimi yapıldığı sonucuna götürerek ilgili tüm taraflarda hatalı kararlar alınmasına neden olabilir.

Kriz Ortamında Risk Yönetimi