P R Z E W O D N I K N I E T U R Y S T Y C Z N Y

ISLANDIA

SPIS TREŚCI

WSTĘP 7Po kryzysie 8

KULTURA 13Kulturalne oblicza Islandii.ZislandzkąministerkulturyKatrín

JakobsdóttirrozmawiaIgorStokfiszewski 14EiríkurÖrnNorðdahl,Zdegenerowana literatura w pięknym

świecie, czyli literatura islandzka o kryzysie gospodarczym 20„[…]w końcu jestem w dużej mierze kobietą”.

ZBragimÓlafssonemrozmawiaOlgaHołownia 40WłodzimierzKarolPessel, Literacka krytyka Wyspy Antropologii 57HlynurHelgason, Narodziny i upadek islandzkiej oligarchii 71AgnieszkaWiśniewska,Kino islandzkie, jakie znamy 81MarteinnThorsson,Rewolucja na okrągło 91Rokland. Scenariusz 100

POLITYKA 111HaukurMárHelgason,O byciu wyspą 112MichałSutowski,Ostateczny krach systemu korporacji 132AndriSnærMagnason,Kraina marzeń 145Islandia wraca do normalności.ZAndrimSnærem

MagnasonemrozmawiaJanSmoleński 160

JakubBożek, Zielona wyspa? 171KarolinaKrasuska,Radykalna tradycja:

islandzki feminizm i ruch LGBTQ 181

SPOŁECZEŃSTWO 189SteinarBragi,O nowej fladze Islandii 190KatarzynaGrowiec,Islandzkie paradoksy 201AnnaWojtyńska,Islandia — utopia polskich emigrantów? 211Autorzy 224KrytykaPolityczna 232PrzewodnikiKrytykiPolitycznej 236

145

Andri Snær Magnason

KRAINA MARZEŃ

Obyście żyli w ciekawych czasach.

Islandiaprzypominaeksperymentnaludziach.Umieść300tys.osóbnawyspieizobacz,cosięwydarzy.Islandiajestpodwielomawzględamidziwnymmiejscem,ato,cosiętamdziejewmałejskali,stanowiodzwierciedleniedziałaniasiłspołecznychoglobalnymznaczeniu.Czasamieksperciodmarketingutestujątuproduktyalbokampaniereklamowe–oczywiściebezwiedzymieszkańców.JeśliichpomysłysprawdząsięwIslandii,podob-nekampanierusząnacałymświecie.Taksamojestz ideami,literaturą,filmemimuzyką.Choćniejestnaswiele,udałonamsięwypracowaćniemonotonnysposóbbycia;wporównaniuzwiększymikrajamiwIslandiiznajdziesięcałkiemwielepara-doksówiwspółistniejącychprzeciwieństw.Tutajmożnajasnozobaczyć,jakważneideebezpośredniowpływająnacodzienneżycie.

PrzezwiekiIslandiastałanauboczuhistorii.Aleitakmożnatubyłozobaczyćminiaturęwieluepokowychwydarzeń.W1986rokuwHöfði–białymdrewnianymdomuwpółnocnejczęściRejkiawiku–spotkalisięReaganiGorbaczow;byłtopoczątekkońcazimnejwojny,rozpaduZwiązkuRadzieckiegoiupadkuko-munizmu.TospotkaniedoprowadziłoteżdozlikwidowaniabazywojskowejstacjonującejwIslandiiiutratytysiącamiejscpracy.TużobokmożnazobaczyćsiedzibęgłównąbankuKaupthing.To

146

tamzałamałsięislandzkisuperkapitalizm,niedługopotemcze-kałotocałyświatowysystemfinansowy.

NieopodalHöfðiznajdujesięniewielkawysepka.Wydoby-wasięzniejsnopświatłaskierowanyprostowniebo:toImagine Peace Tower,instalacjazbudowanaprzezYokoOnokupamięciJohnaLennona.ZtejwyspyjestteżcałkiemdobrywidoknafiordHvalfjörðurihutęaluminium,którazużywawięcejenergiiniżmi-lionowemiasto.Abyzaspokoićjejzapotrzebowanienasurowceienergię,poświęconobezcennepołacieziemiwIslandiiinaJamajce.Aitakwielkośćprodukcjihutyjestnikła,gdyporównaćjąztym,ilealuminiowychpuszekiinnychjednorazowychopakowańlądujenawysypiskachśmiecinacałymświecie.NiedalekoodHöfðistoimałastalowachatka;zkominabudynkuwydobywasięniewielkasmużkapary:tojedynywidocznyśladenergiigeotermalnej,któ-rąogrzewasięmiasto.Stalowachatkatotylkoelementjednegoznajwiększychnaświecieprogramówwykorzystaniageotermii–dziękiniemucorokuIslandiaoszczędzatysiącetonpaliwkopal-nych.Szacujesię,żezpodobnejtechnologiimogłobyskorzystaćnawet600mlnludzinacałymświecie,dziękitemuskalaświa-towegokryzysuenergetycznegozmniejszyłabysięo10procent.

Globalneproblemytozbiórmilionówlokalnychproblemówiwyzwań,zktóryminacodzieńmusząborykaćsięludzie.Gdyzrozumiesz, jakreagowaćnalokalneproblemy,możesztrochęlepiejzobaczyć,jakdziałaświat.Kraina marzeńbyłapróbąspoj-rzenianawłasnąspołecznośćiwyciągnięciazniejwiedzy,którąmożnabyzastosowaćwszerszymkontekście.WtymmomencieIslandiaborykasięzolbrzymimiproblemami–lokalnymiproble-mami,którychprzyczynąjestświatowarecesja.

NapoczątkuXXwiekuIslandczycybylijednymiznajbied-niejszychmieszkańcówEuropy,aletużpoIIwojnieświatowej

147

Kraina marzeń

rozpocząłsięgwałtownyprocesmodernizacji.Około1980rokuwarunkiżyciadorównywałyjużnajbogatszympaństwomzachod-nim.Zmodernizowanespołeczeństwomiałodostępdowysokiejjakościszkół,szpitali,basenów,teatrówidyskotek.OczekiwanadługośćżyciabyłatakasamajakwJaponii,awspółczynnikumie-ralnościniemowląt–jedenznajniższychnaświecie.Wykorzy-stywanaenergia(w80procent)byłaczysta,odnawialnaipro-dukowanalokalnie–itonadługo,zanimzaczętonapoważniedyskutowaćoglobalnymociepleniu.Islandczycycieszylisięno-woczesnymstylemżycia,własnymjęzykiemirównością–różnicemiędzyposzczególnymiklasamibyłyraczejniewielkie.Udałoimsięteżzachowaćpiękne,naturalnekrajobrazy.Wydawałosię,żekrajjestnanajlepszejdrodzedopowolnego,pewnegoiwieloto-rowegorozwoju.

Kiedyrozpoczęłasięglobalnarecesja,dziennikarzenagleza-częliinteresowaćsięIslandią.Nagłówkikrzyczały.Krach,narodo-webankructwoidemonstrującetłumy.Nałamach„VanityFair”możnabyłoprzeczytaćopłonącychjeepachiludziachrobiącychzakupynazapas.Właściwieżadnaztychhistoriiniebyłapraw-dziwa.Jednegoczłowiekapodejrzewasięopodpalenieswojegoluksusowegosamochodu,aIslandianieprzestałaeksportowaćryb.Alekrachbyłfaktem.Islandiatojednaznajwiększychofiarkryzysufinansowego.Indeksislandzkiejgiełdypapierówwartoś-ciowychszczytowałnapoziomie9tys.pkt,apozałamaniuspadłdozaledwieczternastu.Innestatystykibyłyrówniedramatyczne,taksamojakrzeczywistość.

Wciągupięciulat,między2003a2008rokiem,islandzkiebankiprzeszłyodobsługimałegolokalnegorynkudooperacjigod-nychmiędzynarodowychkorporacji.Urosłydziesięciokrotnie,ichwartośćwynosiładwanaścierazytyle,coPKBIslandii–aprezesi

148

zapowiadali,żetoniekoniec.Każdyzdużychbankówdyspono-wałprojektemnowejsiedzibygłównej–miałybybyćonedzie-sięciokrotniewiększeniżte,wktórychurzędowanow2007roku.

Bankizatrudniałyprzedstawicielinowego,pewnegosiebiepokolenia.Wiedzielioni,jakporuszaćsiępobiznesowychdziel-nicachLondynu,NowegoJorku,TokioczySzanghaju.NaUni-wersytecieIslandzkimzdobylidobrewykształcenie,adoktoratyrobilinaHarvardzie,MITiLSE.Znaliwięcejjęzykówobcychniżichrodziceipotrafiliprzeprowadzaćskomplikowanetransakcjefinansowe,kontraktyforward,wykorzystywaćinstrumentypo-chodneiwszystkierzeczy,którychnierozumiejązwykliśmiertel-nicy.BylitonajlepiejwykształceniludziewhistoriiIslandii,abankipotrzebowałydoskonalewyedukowanejsiłyroboczej.Stałysięnawetczymśwrodzajuczarnejdziurywsysającejnajlepszychludzi.Dobrzygeolodzyalbofizycybyliszkoleniwzakresiezarzą-dzaniaryzykiem,elektrotechnikówzatrudnianodozarządzaniaaktywami,programistówdohandluwalutamiiinstrumentamisekurytyzacji87,ahistorycyimeteorologowiekończylijakoana-litycyrynku.Przeciętnymaklerotrzymywałpensję,ojakiejżadendyrektornormalnegoprzedsiębiorstwaniemógłbypomarzyć.Wartościowipracownicyopuszczaliswojedobrzezorganizowa-nefirmyiruszalidobanków.Zwykliludziezastanawialisię,jakbankmożezarobić10mlndol.,kupującisprzedającfirmę,któranawetnieprzynosizysku.Alenatakiepytaniazawszeznalazłasięjakaśmądraodpowiedź.Bankiużywałynajnowszychnarzędzimiędzynarodowychfinansów–stosowaływyszukanerozwiązaniapoznanedziękimiędzynarodowymszkołombiznesu,instytucjompowstałymwtymsamymczasiecoLehmanBrothersiBearStearns.

87 Operacjafinansowa,dziękiktórej inwestorzyograniczająryzykoinwe-stycyjne[przyp.red.].

149

Kraina marzeń

Młodzi,bogacimężczyźnizostalinarodowymiikonami–ma-gicy,którzywciągujednejnocymogązarobićtysiącrazywięcej,niżwynosirocznapensjanormalnegopracownika.Kluczowymsłowembył„sukces”.Wykupywalipakietykontrolnefirm,ko-rzystajączdźwignifinansowej.Wypłacalisobieniebotyczniewysokiewynagrodzeniaigraliwryzykownągrę.WybudowaligigantyczneprzedsięwzięciabiznesowenabaziedługoletniejrenomyIslandii jakokraju ludziprzyzwoitych isumiennych.UdałoimsięzyskaćdostępdoniemalnieskończonegokredytuudzielanegoprzezStanyZjednoczone,Niemcy,JaponięiWiel-kąBrytanię.Pieniądzepłynęły,amynieustanniesłuchaliśmyotym,jakbardzobogacisąnasinuworysze–alejużnieotym,jakwysokiesąichdługi.DotejporyIslandiabyławolnaoddłu-gów.Wdużejmierzepozostawałatradycyjną,skandynawskądemokracją.

Wtensposóbzaczęłysięciekaweczasy.JedenczłowiekkupiłsobiehelikopterizaprosiłEltonaJohna,żebyśpiewałnajegopięćdziesiątychurodzinach.Innywynająłrapera50Centanaswojeczterdziesteurodziny,afiliabankuKaupthingwLondy-niezorganizowałaprzyjęcienoworoczne,naktórymgwiazdąbyłzespółDuranDuran.LandsbankiwysłałdwasamolotyklientówdoWłoch,gdziezaserwowanoimmakaron…przybranypłatkamizłota.„Myślałem,żetylkobogowiejedlizłoto”,powiedziałpotemjedenzeszczęśliwców.Islandczycyporazpierwszydowiedzielisię,czymjestpodziałklasowy.Bankierzyżyliwinnymświecie.Podobnowśródpracownikówbankówklasaekonomicznawsa-molotachuchodziłaza„klasęmałp”.Innimyśleli,żeprawdziwaklasamałplataprywatnymiodrzutowcami,anapoparcieswojejtezyprzywoływaliEddę poetycką88,wktórejnapisano,żepieniądze

88 Najstarszyzabytekpiśmiennictwaislandzkiego[przyp.red.].

150

zmieniajączłowiekawmałpę.Tostarepowiedzenieokazałosięprawdą–itoszybciej,niżsięspodziewano.

Gdywpaździerniku2008rokubankiupadałyjedenpodru-gim,rządprzejąłdowodzenie.BankGlitnirbyłpierwszy,potemLandsbanki,wkońcubankKaupthing–największafirmawIs-landii.WedługagencjiratingowejMoody’sbankructwobankuKaupthingbyłotrzecimcodowielkościnaświecieod1920roku–mowatuo20mlddol.BankructwobankuGlitnirbyłopią-tymzkolei,aLandsbankiwcaleniebyłowieledalej.Coprawdakwotyteblednąwporównaniuznajwiększymbankructwemwszechczasów,krachemLehmanBrothers–niechlubnyrekordto120mlddol.Aledlakrajuliczącego300tys.mieszkańcówsątoastronomicznesumy.

Zszokowani Islandczycyobserwowalidalszyrozwójwy-padków.AbyzatrzymaćaktywaLandsbankiwWielkiejBrytanii,rządbrytyjskiwykorzystałprawoantyterrorystyczne.WHolandiiiWielkiejBrytaniiLandsbankioferowałprywatnekontaoszczęd-nościowezdostępemonlineiwtensposóbzgromadziłmiliardyeuronależącedodziesiątektysięcyzwyczajnychludzi,organi-zacjipozarządowychisamorządów.Prawoantyterrorystyczneweszłowżyciepo11września2001roku,aledopieroterazużytogowcelu,któryniemiałnicwspólnegozatakamisamobójczy-mi,zamachamibombowymi,porwaniamialbodziałalnościągrupekstremistycznych.NastronieHMTreasurymożnabyłozapoznaćsięzlistąkrajówigrup,doktórychzastosowanotęustawę.To-warzystwobyłodoborowe:talibowie,Al-Kaida,Irak,Syria,KoreaPółnocna–iLandsbanki.Naliścieniebyłowłoskiejmafii,handlarzybronią,nigeryjskichpralnipieniędzyanibaronównarkotykowychzKolumbii.Al-KaidaiLandsbanki.Zastosowanieprawaantyter-rorystycznegoprzyniosłoIslandiidużestratygospodarczeinie

151

Kraina marzeń

zmniejszyłoefektówglobalnegokryzysufinansowego.MimożechodziłoobankdziałającynaterytoriumWielkiejBrytanii,całyczasbyłtobankislandzki,itoislandzcypodatnicymusieliporę-czyćzatedepozyty.CałasumajestbliskarocznemuPKBIslandii,awielewskazujenato,żejejcałkowityciężarprzekraczakosztyreparacji,którespadłynaNiemcypoIwojnieświatowejwwynikutraktatuwersalskiego.SenoprzekształceniuIslandiiwglobalnecentrumfinansowezamieniałsięwkoszmar.Zapękniętąbańkęmielizapłacićludzie,którzyniemielinicwspólnegozcałymtymnonsensem.Opiniapublicznaoszalała–ludziewyleglinaulicę,arządzostałzmuszonydorezygnacjiirozpisaniawyborów.Stopabezrobociaskoczyławgórę,askoroislandzkakoronapikowaławdół,długizaciąganewobcejwaluciepodwoiłysię.Niektórzysąwinnidwarazytyle,ilewartyjestichdom.Jakmogłodotegodojść?

Kraina marzeń. Poradnik dla wystraszonego kraju zostałopublikowanywIslandiiwpierwszychmiesiącach2006roku.Indeksislandzkiejgiełdywzrósłodtysiącapunktóww2001dodziewięciutysięcywpaździerniku2006roku.Niektórychdziwiłtytułmojejksiążki–skoroIslandiabyłananajlepszejdrodzedozostaniamiędzynarodowymcudemekonomicznym,czegomoglisiębaćjejmieszkańcy?

Jużw2002rokubyłojasne,żew2007Islandięczekakryzys.Kiedyw2008rokusystemfinansowysięzałamał,MiędzynarodowyFunduszWalutowywswoimoficjalnymstanowiskutłumaczył,cobyłoprzyczynąkrachuwIslandii:„Dyrektorzywykonawczyuzna-li,żegospodarkaIslandiiznajdujesięwtrudnympunkciezwrot-nym.Długaekspansjagospodarcza,rozpoczętaprzezinwestycjesektoraaluminiowego,podtrzymanaprzezrosnącąkonsumpcjęprywatnąinapędzanaułatwionymdostępemdofinansowania

152

zewnętrznego,przyczyniłasiędopowstaniamakroekonomicznejnierównowagiiproblemówfinansowych”89.

Zazałamanieislandzkiejgospodarkiczęściowoodpowiadato,żenasipolitycypostanowiliprzeprowadzićnaspołeczeństwiedwaeksperymentynaraz.Jednymznichbyłowprowadzeniere-wolucyjnegoplanupięcioletniego,niemalnaskalęsowiecką;po-legałonnapodwojeniuwytwarzanejenergiielektrycznejwceluzaspokojeniazapotrzebowaniahutyaluminium,którejwłaści-cielembyładużaamerykańskafirmaAlcoa.Jużto–podwojenieprodukcjienergiielektrycznejwkrajurozwiniętym–wystarczy,byrozpoczęłasięgorączkazłota.Taelektrycznośćmogłabyzasilićmilionydomów;toskalaporównywalnazzapotrzebowaniemnaenergięManchesteru.BudowanajwiększejwEuropietamy,wyso-kiejna190metrówelektrowniwodnejomocy700megawatówwiążesięzkoniecznościązalaniawodospadów,dolinorazsiedliskreniferówigęsi.Dlakrajuliczącego300tys.mieszkańcówbyłatokolosalnainwestycja,około3mlddol.Aleislandzkakoronaurosławsiłę,więcwydawałosię,żecałyświatbyłjaknawyprzedaży.Byograniczyćinflację,podniesionostopyprocentowe.Okazałosięjednak,żemiałotozupełnieprzeciwnyefekt;wysokiestopyprocentowepodziałałyjakmagnesnakapitałzcałegoświata,ahandlarzewalutązainteresowalisiękoroną.Skorokiedyśspe-kulantomudałosiędoprowadzićdozałamaniafuntaszterlinga,możnasobiewyobrazić,corekinyfinansjerymogłyzrobićzma-leńkąkoroną.Wedługrządubudowahutyitamymiałaprzynieśćdobrobyt–alebyłoteżcałkowiciejasne,żekiedybudowasięskończy,gospodarkęczekakryzys.

Gdyprzezkrajpłynęłymiliardydolarówzinwestycjiwprze-mysłenergetyczny ihutniczy,politycywzięli siędoroboty

89 MiędzynarodowyFunduszWalutowy,IMF Country Report 2008,nr08/376,s.3.

153

Kraina marzeń

isprywatyzowalinajwiększepaństwowebanki,dziękiczemuwrę-kachniewielkiejliczbyfirmiosóbprywatnychznalazłasiębardzodużawładza.Wszystkowduchuideologiideregulacjiidoskona-łościwolnegorynkuàlaMiltonFriedman.Hasłemprzewodnimbyło:„Jeślizarobiszwięcejpieniędzy,społeczeństwozyska”.Napoczątkuideologiadziałałajakzłoto.Wykorzystującoptymizmpierwszychmiesięcyenergetycznejgorączkizłota,bankinapo-tęgęudzielałypożyczekwobcejwalucie.Kredytnasamochód,hipoteka,kredytnaprzejęciesolidnych,dobrzezarządzanychfirm–wszystkiebezdepozytu.Długibyłyznaczniewiększeniżprzychódzeksportu.Cenymieszkańpodwoiłysięwciągukilkulat,giełdaurosładziewięciokrotnie.Zwykliludziepatrzylinatobogactwozmieszankąpodziwuizazdrości–odległośćmiędzybiednymiibogatymistałasięjeszczewiększa.Wzrostcenmiesz-kańsprawił,żeludzieczulisię, jakbyzarobilidziesiątkitysięcydolarów;Islandczycy–przedewszystkimmężczyźni–kupowaliwięcejtoyot,landcruiserówijeepówRangeRoveraniżNorwe-gowie,DuńczycyiSzwedzirazemwzięci.

Widzieliśmyprzykładyniesamowitegosukcesukilkuosób–wcielonyIslandzkiSen.OjciecisynkupilistaryislandzkibrowarizaczęlirobićpiwowSanktPetersburguwRosji.Firmarozwijałasięsprawnie.Prawieniktniebyłwstaniezrozumieć,jakbyłotomożliwe–wmieście,wktórymtakdużywpływmiałarosyjskamafia.PotembrowarsprzedanoHeinekenowi.Ojciecisynzarobili200mlndol.wgotówce–więcejniżjakikolwiekIslandczyk.W2003rokukupiliLandsbanki,najstarszyislandzkibank,iodrazuzaczęlimyślećnadjegorozwojem.Zanimwszystkosięskończyło,mielidwabanki,firmętelekomunikacyjnąwBułgarii,dużąfirmęfarmaceutycznąitransportową,linięlotnicząiklubpiłkarskiWestHamUnited.Syntrafiłnalistępięciusetnajbogatszychludzinaświecie„Forbesa”.

154

Kilkubracizaczęłopowoli, sprzedawali ikrędo JaponiiiNiemiec.Ichprzedsiębiorstwourosło,wkońcustałosięjednąznajwiększychfirmprodukującychżywnośćnarynkubrytyjskim.BraciaprzejęlibankKaupthing,którywkrótcezostał jednymznajwiększychbankówwkrajachnordyckich.Kupilifińskieiis-landzkiefirmyubezpieczeniowe,firmętelekomunikacyjnąiza-trudnialidziesiątkitysięcyosóbnacałymświecie.Ludziemówili,żebudowalisobiewakacyjnydomopowierzchni600m2–potemwszystkosięzałamało.

Ci,którzygraliryzykownieiprzejmowaliinnefirmy,zosta-walimiliarderami.Dopókinacałymświeciecenyakcjirosły,nicniemogłopójśćźle.TuwIslandiiwszystkobyłonawidoku–jed-negodniaczłowiekzarządzałsklepem,drugiegobyłjużrekinemfinansjery.W1996rokupodpisałemkontraktzsieciąhipermar-ketów,miałemopublikowaćtompoezji.Otejksiążcemyślałemjakożarcie,wierszeopisywałymistycznąpodróżprzezsupermar-ket.Pierwszymówiłopierwotnejnaturzeczłowieka;miałobyćniąniepolowanie,alezbieractwo.Ostatniewersybrzmiałytak:

Czuję, jak wyrywa się człowiek pierwotny,kiedy pędzę z wózkiemi zbieram, i zbieram, i zbieram…

Umówiłemsięzwłaścicielemsupermarketu.Siedziałwma-łymbiurzebezokien,dzieliłjeztrzemakobietami,któreproduko-wałyksiążkidladwunastuinnychsupermarketównależącychdotejsamejsieci.Dziesięćlatpóźniejtensamczłowiekzatrudniał50tys.ludzi.Byłwłaścicielemdużychgaleriihandlowychwcen-trumLondynuiKopenhagi,multumsklepówodzieżowych,siecisklepówzzabawkami,dwóchsiecijubilerskich,posiadałczarny

155

Kraina marzeń

jacht,prywatnyodrzutowiectegosamegokoloru,hotel,udziaływbanku,rolls-royce’aphantoma,najdroższąkamienicęnaMan-hattanieinajwiększesiecimedialneIslandii.Wcieliłwżycieto,oczymbyłpierwszywierszwmojejksiążce.Pojawiłsiępierwot-nyczłowiekizbierał,izbierał,izbierał…KiedyjegofirmaBaugurGroupogłosiłabankructwo,jejdługwzględemislandzkichbankówwynosiłokoło6mlddol.

Jużw2006rokubyłojasne,żewszystkowymknęłosięspodkontroli.Rynekkredytówwtedyzwolnił,aprzezkolejnedwalatasprawyjeszczesiępogorszyły.Dziękioferowaniuwysokooprocen-towanychkontoszczędnościowychzdostępemonlinewWielkiejBrytanii,NiemczechiHolandiibankomjakośudałosięzachowaćpłynnośćfinansową.Natekontawpłynęłymiliardyeuro,porę-czeniaudzielilisamiIslandczycy–jednakbezwłasnejwiedzy.

BudowagigantycznejtamynawschodzieIslandiibyłajużprawienaukończeniu.Byuniknąćspowolnieniagospodarczegopozakończeniunajwiększejbudowywhistoriiwyspy,rządprzedsta-wiłjeszczeambitniejszyplanpięcioletni–ponownepodwojenieprodukcjienergiielektrycznejwlatach2010–2015–dziękitemuIslandiamiałasięstaćjednąznajwiększychhutaluminiumnaświecie.Stworzyliśmyheroinowągospodarkę–uzależniliśmysięodnieustannegobudowanianowychelektrowniihutaluminium.Taknaprawdęfabrykiwbudowiedostarczałykrajowiwięcejpie-niędzyniżfabryki,któreuruchomiłyjużlinieprodukcyjne.Budowazapewniawięcejmiejscpracyniżdziałającafabryka.

Naglewszystkimskarbomnaturyzaczęłogrozićniebezpie-czeństwo.Delikatneźródłageotermalneiichpienistawoda,pięknewodospady,bezkresnepołacieziemiwcałymkraju–wszystkieznalazłysięnainżynierskichdeskachkreślarskich,aichprzezna-czeniemmiałabyćsłużbakilkumiędzynarodowymkorporacjom.

156

Wszystkopoto,byIslandiastałasięjeszczebogatsza.Bypod-trzymaćkonsumpcję,zbytsilnąwalutę,przepływkapitałuipracydlawykonawcóworazbytworzyćmiejscapracywbiedniejszychmiejscowościach,możnabyłopoświęcićwłaściwiecokolwiek.Ryzykobyłoduże–Islandczycyużywali20procentprodukowa-nejelektryczności,80procentbyłoprzeznaczonenapotrzebyhutaluminium–aleitakbyliśmygotowijepodjąćijeszczebardziejzadłużyćnaszefirmyenergetyczne.Ponieważprzemysłaluminio-wyjestnajbardziejenergochłonnynaświecie,czekałynastrudnedecyzje.Nagleislandzkiewyżynyiprzyrodastałysiępolityczne.Miejsca,którewidziałajedyniegarstkaludzi,pojawiałysięnapierwszychstronachgazet.Jeślitomiałobytrwaćnadal,największewodospadyiźródłageotermalnewciągukilkulatzamieniłybysięwterenyprzemysłowe.Muzycy,naukowcyimiłośnicyprzyrodywalczylioto,byIslandczycydocenilitemiejsca–zanimzostanązrównanezziemią.

Chińczycyużywająnastępującejklątwy:obyśżyłwcieka-wychczasach.MywIslandiinapewnowtakichżyjemy.Krachjestfaktem.Stopabezrobociarośnie,ilośćbankructwjestniesa-mowita.Jednaknaświatłodziennewyszłowieleinteresującychfaktów,azkryzysumożemywyciągnąćlicznelekcje.

Gdytworzymynowemiejscapracydziękinieumiarkowane-muwykorzystaniuzasobównaturalnychalbodługu,podcinamyinnegałęzieprzemysłui–wdłuższymczasie–osłabiamygospo-darkę.Jawnośćiinformacjasąniezbędne,jeślipaństwomapo-dejmowaćdecyzjemądrzeidemokratycznie.Jeślikażdybędziepilnowałtylkowłasnegointeresuinieprzejmowałsięwcalein-teresemwspólnym,wszyscynatymprzegrają.Jeśliwiększekrajebędąmogłynauczyćsięczegośztychbłędów,prawdopodobniezrobiliśmycośużytecznego.

157

Kraina marzeń

Ostatniebadaniapokazały,żerynkigiełdowepodkręcająpierwotneinstynkty–szczególnieumłodychmężczyzn.Kupu-jąakcje,agdyidąwgórę,specjalistycznebadaniawykazują,żewichślinieznajdujesięwięcejtestosteronu.Badaczepokazaliteż,żeutrzymującysięprzeddłuższyczaspodwyższonypoziomtestosteronuwiążesięzpodejmowaniemnieracjonalnych,impul-sywnychdecyzji,zkatastrofalnymiskutkami.Gdyfirmazatrudniatylkomłodychmężczyzn,skłonnychdopodejmowaniaryzyka,mamygotowąreceptęnakatastrofę–tozdarzyłosięwIslandii,zdarzyłosięgdzieindziej,ijeśliwskaźnikzatrudnieniapłciwsek-torzefinansowympozostanietakisam,będziesiędziaćwprzy-szłości.Równośćpłciibardziejzróżnicowanywiekzatrudnionychmogąprzyczynićsiędoutworzeniazdrowszegorynku.Kiedytwojapensjazależyodkrótkoterminowegozysku,efektjesttakisamjakwkasynie.Wydajesię,żenaszymidziałaniamipokryzysiedaliśmydobryprzykład.Naszanowapanipremierpojawiłasięwświatowychwiadomościach,ponieważjestkobietąipierwszązadeklarowanąlesbijkąuwładzy.

Naświatłodziennewyszłosporociekawychinformacji.Zarząddrógdoniósł,żewciągupierwszychpięciumiesięcytegoroku90liczbawypadkówsamochodowychwIslandiispadłao40procentwporównaniuzanalogicznymokresemsprzedkryzysu.Liczbapoważnychwypadkówzmalałao13procent.Anatężenieruchuspadłotylkoo5procent.Jaktomożliwe?Prawdopodobnieludziesąmniejzestresowani,spiesząsięmniejibardziejzwracająuwagęnainnych.Wkrwikierowcówjestpewniemniejtestosteronu.

Recesjaprzypomniałaludziomorzeczach,któremająpraw-dziweznaczenie–ilewartajestedukacja, jeślinasinajbardziejwykształceniludziedoprowadzilidobankructwacałegokraju?

90 Przedmowazostałanapisanaw2009roku[przyp.red.].

158

Basenyiteatrybyłypełneludzi,taksamostokinarciarskie,abez-robociesprawiło,żezaludniłysięteżuniwersytety.Ludziemoglispędzićwięcejczasuzdziećmi,mogliteżzająćsięogrodem.Zeszływszystkiesadzeniakiziemniaków,taksamostałosięzinnymina-sionamiwarzyw.Wełnaiwzorydohaftowaniaschodząjaknigdydotąd.Aletoniewystarczydospłaceniadługu.Mamywszystko,abyzaspokoićpodstawowepotrzeby.Mamyszkołyiwiemy,jakuczyć.Wmorzuciąglesąryby,podziemiąbijąźródłageotermal-ne,ajęzykwciążnadajesiędoopowiadaniahistorii.

Ekonomiścimówiąoniewidzialnejręcerynku,jejroląjestprzywracanierównowagi,gdysytuacjawymykasięspodkontroli.WIslandiiwymknęłasiętakbardzo,żeniewidzialnąrękęzastąpi-łaniewidzialnagilotyna.Osoby,któretrzymaływładzęwswoichrękach,straciłyjąwciągujednegotygodnia.Elitabiznesuznik-nęła,taksamojakgrupamającakontrolęnadmediami,anawetsztuką.Wkrótcewładzęobjąłnowyrząd,aludzie,którzybylinajbardziejaktywnipodczasdemonstracji,stworzyliwłasnąpar-tiępolityczną–jejprzedstawicieleweszlinawetdoparlamentu.Długoletniprocesprywatyzacjifirmpaństwowychuległniemalpełnemuodwróceniu,aletarewolucjaaniniebyłakrwawa,aniniekierowałasięideologią.Znaleźliśmysięwpunkciewyjścia,tapozycjajestniezwykleinteresująca,jestteżstraszna–pełnaniebezpieczeństw,wyzwańiniepewności–alenapewnożyjemywbardzointeresującychczasach.

NapisałemKrainę marzeń,bobyłojasne,żepogorączcezło-taczekanaskryzys.Byłoteżjasne,żewtejsytuacjiwieluuznadalszeniszczenieśrodowiskanaturalnegozadobrypomysł.AleKraina marzeńjesttylkoczęściowopoświęconakwestiomeko-logicznym.Książkajestonas,otym,jakżyjemywniepewnymświecieiowolnościwyboru,któranamprzysługuje.Jestteżotym,

159

Kraina marzeń

jakstrachprzedprzyszłościąwpędzanaswtarapaty.Iotym,jakrozwójprzemysłumożestaćsiępułapkąiniszczącąsiłą,którasprawia,żeomijanaswieleinnychmożliwości.Pomimonaszychnieskończonychzdolnościtwórczychczęstozdarzasię,żeniero-bimyznichużytku,dopókicośnasniezmusi.

OddziesięcioleciprzyszłośćIslandiiniebyłatakniepewna.Mamyszansę,bywszystkoprzemyślećodnowa–jeślimożemytozrobićlokalnie,możemożnateżtozrobićnaskalęglobalną,moglibyśmyeksportowaćdoświadczenieiwiedzę,któreprzy-służyłybysięmilionom.Zdrugiejstronymożemystaćsięzbytbiedni,byodmówićjakiejkolwiekmiędzynarodowejkorporacji.Cenneźródłageotermalne,wodospady,terenylęgoweptakówmogłybyprzeztoznaleźćsięwniebezpieczeństwie.Przyszłośćjestniepewna–copowinniśmyzrobić?NapisałemKrainę marzeń,byśmyumielistawićczołoprzyszłości.

Przełożył Jakub Bożek

Islandia. Przewodnik nieturystycznyWarszawa2010

©CopyrightbyWydawnictwoKrytykiPolitycznej,2010

WydanieIPrintedinPolandISBN978-83-62467-03-7

Projektgraficznyiłamanie:xdrProjektokładki:Twożywo

Redakcja:ZespółKPKorekta:JoannaDzik

Zdjęcia:MarzenaMichałek

Drukioprawa:www.opolgraf.com.pl

WydawnictwoKrytykiPolitycznejul.NowyŚwiat6300–042Warszawaredakcja@krytykapolitycznawww.krytykapolityczna.pl

PublikacjawydanaprzywsparciuIslandii,LiechtensteinuorazNorwegiipoprzezdofinansowanieześrodkówMechanizmuFinansowegoEuropejskiegoObszaruGospodarczegoorazNorweskiegoMechanizmuFinansowego.