İslâm Düşüncesinin İlk Özgürlükçü Hareketi Mu’tezile’nin “Kader” Anlayışı...

8/2/2019 slm Dncesinin lk zgrlk Hareketi Mutezilenin Kader Anlay 2006_7_SINANOGLUA

1/24

K5U. Ilahiua: Fakiiltesi Dergisi7 (2006) s.69.~92

isUim Dii~ii.ncesinin ilk Ozgurliik~ Hareketi Mu'tezile'nin"Kader" Anlayt~t

Do


2/24

70 Mutezile'nin Kader Anlapis:

analysis and commeniate. Besides rue will explain approachsushich=different from traditional Sunni comprehension. In Arablanguage, "fate" and "force" words the same from source butMu'tazilah. thinkers explain this word as consider to differentand theirs opposite meaning for based on divine justice andperson of responsibility.

Keywords: Mu'tazilah, Fate, Force, Adjudication,Appreciation, Create, Act.

Giri~"Kader" ile "kudret" sozcukleri geleneksel islam dusun-

cesinde cogunlukla birbirine tam ZIt kavramlar halinde kulla ...mlrrustir. Burada "kudret" kavrami ile "insanm giicu"nu kas-tediyoruz. Bizbu bashk altmda konuya Mu'tezile ekolu acism-dan yaklasacak ve bu iki sozcuk arasmdaki anlam alarum Al-lah-insan iliskisi cercevesinde: insanm ozgiirlugu baglarmndaele alacagiz,

islam dusunce tarihinde Abbasi Halifesi el-Mutevekkil'inKelam ilmini, Felsefeyi ve 6zg(h dusunceyi yasaklamasmdanitibaren Mu'tezile zayiflamaya; bu surecten sonra da ehl-i ha-disin ve fikihcilann din hakkindaki yaklasimlan hakim soylemolmaya baslarrnsur. Bundan sonra Muslumanlann kader anla-yisr, insan kudretini ya simrlamis ya da yok sayrmsur.

Mu'tezile ekolunde kader konusunda yapilan tartismave yorurnlar. kainatm belli bir duzen icerisinde yaratilismi de-gil, fiillerinden sorumlu olan insarun, bu yaptiklannm eze1detayin ve tespit edilip edilmedigi meselesiyle ilgilidir. Kainatta,Yuce Allah tarafmdan yaratihp yasatilan her varhgm, kendisi-ne 6zg11 bir kaderi bulunmaktadir. Insarun kaderi de iyilik vekotuluk isleyecek tarzda yaratilrms ve kendisine akil ve iradeverilmis olmasidir. "Insarun gayesi Allah tarafindan tespitedilmis olmasma ragmen, bu hedefin gerceklestirilmesini AI'-lah, insana birakmistir. Insan , akli. iradesi ve tecrubesi ile bu


3/24

Abdulhamit SjNANOGLU 71gaycYJgerceklestirebilecek imkana sahiptir. Amaci gerceklesti-rip-gerceklestirmemekte insan serbest birakilrmstir. Yani insa-na bu hurriyeti Allah vermistir."!

.A. Mu'tezile A~lsmdan "Kader" Kelimesinin Kavram-sal C;oztimlemesi

I. Kader Kelimesinin Anlam Alam: Kader-Kudreti1i~kisi

Kader kelimesi 6 1 9 1 1 , qiu; yetirme, kaza ve hiikiim; kudret,olcerek: ve takdir ederek tayin etme, nzki daraltma, her ~eyinolduqu qibi kilmmast gibi anlamlara gelmektedir.s Kader vetakdir kelimelerinin turevleri Kur'an'm bir cok ayetinde gecer.Bu sozcugun mihverini "bir 01< ;u dahilinde tayin etmek, herseyi bir ol


4/24

72 Mutezile'nin. Kader AnlauisiMucebbire (ya da Mucbirej'nin gorusune aykmdrr."

Bu durumda "kadr" ve "kader" Iafizlarmm MU'tezile'ta-rafmdan cesitli anlamlarda kullaruldiklanrn goruyoruz. Bulafizlar ise "kadera" ve "kaddera"kelimelerinden turetilmis vebirbirine benzer vecihlerde kullarnlrmsnr. "Mutezile, "Allahinsanlarm fiillerini yaratti" seklindeki ayetleri yorumlamis[tevil], "kadera" Iafzmi da insanm istemini (ihtiyar] terk etmek-le beraber, "faraza" anlammda aciklamis olduklan gibi, "kiyasetti, acikladi ve kullarm fiillerini yaratrnaksizm bildi" anlamm-da da kullanmislardir. 5

Kader, "takdir" demektir; yani fiillerin kendisine nispetedildigi seyler hakkmdaki hukumler bakimmdan "goru~ vedusunce" dernektir. Kader insana ozgUkilman seyler hakkmdadusunulunce, Allah'm kaza ve kaderi ile insanin fiillerine taal-luk etmez. Sadece i'lam, ihbar ve beuan bakimmdan taa11ukeder. Bunun icab (zorunluluk) anlammda kullarulmasi, "kulla-nn fiilleri, Allah'm kaza ve kaderiyledir" sozu gibi dogru ola-maz. Bununla i'lam ve ihbar kasdolunur ki dogrusu budur.Eger ilzam kasdedelirse, bu diger bazi seylerde gecerli olur.Halk: (yaratma) kasdolunsa, bu, kullann fiilleri hakkinda ge-cerli olmaz. Aym sekilde bu durum, kudret hakkmda da boyle-dir: Bu, ancak Allah'm yaptigi ve yarattigi seyler icin soylenir.Failin kendisine ozgUolanlarm dismda gecisli olan fiillere ozgUkilmmaz. Bu nedenle Yuce Allah'm yaptrgi ve yarattigi her seyicin, 'bu O'nun kazasrdir' deroek dogru 01ur."6

Mutezile, Kurandaki lafizlardan roezhep ve goruslerineyarayan lugavi analizlerle yetinmeyip Resulullah (a.s.)m Hadis-iSerifleri, Halifeler ve Sahabeden rivayet edilen hitap ve ko-" Kasun b. Muhammed b. Ali, el-Esas li Akaidi'l-Ekua.s, (Thk.: Albert NasriNader], L B5., Daru't-Talia, Beyrut 1980,s.119.

5 Zuhdi Hasen Carullah, el-Mu'tezile, el-Mektebetul Ehliye, (II. Bs.) Beyrut1974 ve Beyrut 1990, s.95.

I) Kadi Abdulcebbar b. Ahmed el-Hemedani, el-Muhit bit-Tekli], (Thk.: .JosefHopen). II.bs., Beyrut 1965, 1/440; Semih Degim, Felsefetu'l-Kudet fi'lFikri'l-Mu'iezilc. (I!. Bs.) -Daru't-Tenvir, Beyrut 1985. s.60.


5/24

Abdulhamit SiNANOGLU 73nu smalardan da yararlanrrnsur. Mesela, Mutezili ibn EbiIHadid, Hz. Ali'nin hutbelerinden birindeki "yarattigirn takdiretti ve takdirine gore hukmetti" sozunu soyle aciklar: "Bununanlami; "Allah yarattigi esyayi takdir etti ve onlan takdir ettigiseye gore muhkem kildi. Takdir ise burada lugavi olarak "hu-kumler ve tedbir" anlammda ahrnp kullarulrmstir. Bu durum-da "isler, amaclarma ve kendileri icin mukadder hudutlarmagore duzenlenmis oluyor. Bu nedenle Allah sahini av icin, at!da binmek icin hazirlarrustir. Yine kalemi de yazmak icin ha-zirlarmstir. Bu isozden mutlaka zorlamayi anlamamak gerekir.Aksine Allah'm irade ve mesietine gore mecazi bir acilarna bi-cimi olarak almmis olmasi gerekir.? Buradaki kaza ve kader-den maksat ikrah ve iztirar degil, Allah'm emri ve hilkmudur.8

Mu'tezile, Yuce Allah'm kufur ve masiyyetleri ve kendisidismdakilerin herhangi bir fiilini yaratmadigi konusunda go-rus birligi icerisindedir. Mu'tezile'den sadece Salih Kubbe (o.P],Allah'm kufur, masiyyet ve insan fiillerinin isim. ve hiikiimleriniyaratmakta oldugunu iddia etmistir. Mu'tezile, Abbad b SU-leyman haric, Allah'm imam guzel, kufru de cirkin kildrgrmkabul etrnistir. Bunun anlami: 0, "adlandirmayi imana ait kil-dr ve hukmunun de 'guzel' oldugunu bildirdi. Kufru adlandirdive bununda hukm olarak cirkin oldugunu bildirdi. Allah kafirikafir olarak yaratmaml~tlr, kafir kendisi sonra kiifre qirmistir,iman iciri de durum aurudir. Abbad ise Allah'm kufru belli biryon uzere kildigmi veya kafir ve mu rnini -kafir ve mu rnin ola-rak-yaratrrus oldugunu inkar etmistir.?

El-Murteza el-Yemani'nin, Mu'tezile'nin kudret konu-sundaki konumunun anlasilmasi noktasmda: -Mutezile'nininsan gucunu one cikararak konuya yaklasrnasma karsm-Ehl'i Sunnet'in irade meselesindeki amacmm "Allah'm maglub-; ibn Ebi'l-Hadid, Serhu Nehci'l-Belaqa, Beyrut: Daru'l-Ihyai't-Turasi'l-Arabi,tsz.,VI/145-146.

~ ibn Ebi'l-Hadid , Serhu Nehcil-Belaqa, XVIII/27B.q Bkz. Ebu'l-Hasen el-Es'ari, Makdlatu'{-jslamiyyfll ue'h-tilafu'l-Musollin, (Thk.:

i V I . rl.llliwiuHtllll), oarn i 1 ' J ' - + . S.IL::'.


6/24

74 Mutezile'niri Kader AnlaYl~l

olmayan bir galib olmasr'm vurgulamak oldugunu ileri surdu-gil bildirilir. Zira ona gore "Yuce Allah, isi uzerinde GalibveKadir olandir."!?

Mutezile, insan fiillerinin Allah'a izafe edilmesini, yarnbu fiilleri yaratanm Allah olmasma dair dusunceyi reddederek;Mucebbirenin aksine, 'Allah insan fiillerini yaratir' seklindekibir yorumu kabul etmezler. Aynca masiyyetler de Allah'm kud-retiyle ya da hukmuyle degildir '!derler.

Onlara gore kader sozu ile "beuan" ve "ihbar" kastedilir.Yani i~i/durumu actklamak: ve onu ilari etmektir. Nitekim YuceAllah "Ancak onun (Hz. Nuh'un) kansi haric ... Bu kadimn ge-ride kahp bogulanlardan olmasmi takdir ettik"12 buyurur. Bu-radaki "takdir", bu kadmm durumunu "haber vermek" ve ba-sma gelmis olan seyi "aciklamak" olup, bunu yaratmasi ve bu-na hukmetmesi degildir.r Burada fiili Allah 'a izafe temelinde"takdir" (belirlerne) oldugunu anlamaya imkan yoktur. Yoksateklif ortadan kalkardi.

II. Kader Kelimesinin Diger AnlamlanBu kelirneyle bazen de "kudret" ve "ahkarn" zikredi-

lir."Biz her seyi bir kader ile yarattik">' ayetiyle de itim, hetm(kesinlik], ecel, ahkam, klyas ve miimasele [benzesme]kasdedilir. Butun bunlar, Mucebbirenin aksine, Allahrn kud-retiyle bunlan yaratmasi anlammda degildir.I"

Simdi bu kavramlan irdeleyelim:1."ilim" anlammdald kader:"Sayet Allah, kullan icin nzki bollastirsaydr, yeryuzun-._--_- .-----

ii, M. Kamil Ahrned,fi Tefsiri'l-Mu'tezile li'l-Kur'ani'l-Kerim. Beyrut 1983,s.208

II Kasrm b. Muhammed Ali, el-Esas fi Akdidi'!-Ekyds, (Thk.: Albert NasriNader). 1.Bs., Beyrut 1980, s,11812 Neml 27/57.I:, Bkz. Kadi Abdulcebbar, Miuesabihul-Kur'an; (Thk..Adnan Zerzur), Kahire1960. 1I/ 471 .

l.j Kamer 54/ 49.I' Kasun b. Muhammed b. All, el-Esas, 118; Degim , age" 220: Kad:Abdulcebbar. Mutesobih. 1l/606.


7/24

Abdulhamit SiNANOGLU 75de azarlardi. Fakat 0, rizki diledigi kadar (.bikaderin) indiri-yar." 16 Yani bu ayetteki 'kader' sow '019U'anlammda kullarul-rmstir.

Kadi Abdulcebbar bu ayette gecen "kader" kelimesinin"bildirme" anlamma geldigini soyle aciklar: "Cunku Yuce Allah,kullardan azgmligm ortaya cikmamasi icin kendilerine rizki balvermedigini haber vermekte/ bildirmektedir."!? Aynca Kadi buayetle, kufur ve azgmhgm (bagy) Allah tarafindan yaratilma-mrs oldugunu; bunlarm, insanlann kendi fiilleri (ile ortayacikrms] oldugunu bildirir. 18

2. "Beei" ve "Hetm" anlammdaki kader:Beel: Belli bir sure demek olup, bu surenin bitimine

kadar gecen zamandir. "Iste 0 suyu belli bir siireue kadar (ilakaderin ma'lum] saglam bir yere yerlestirdik."!? Ayetinde ge-cen kader bu anlamdadir.

Hetm: Kesinlesmis, kararlastmlrrns ve takdir edilmis birdurum. "Allahm emri mutlaka yerine gelecek makdur bir ka-derdir.{Ve kane emrullahi kaderari makduranrt ayetinden dekesinlikle, Allah'm, kullarmin fiillerini yaratan oldugu degil,aksine burada Allah'm emirlerinin rna 'kill oldugu, yani aklauygun, olc;:Uluve anlasihr olmasi demektir. Makulun damuhdes olmasi gerekir. Makdur , failin ihdasi ve tahkikiyle ger-ceklesen seydir. Mevcudun onceki durumundan makdur oldu-gu ve bunun da zikrettigimiz gibi, 'islerin olmasiru gerektirdigi'anlasihr.>'

3. "Ahkam" [saglam hiikiimler) anlammdaki kader:Kamer suresi 49. ayette bu anlamda gelrnistir.v- Aynca

Ib Sura 42/27.17 Kadi Abdulcebbar, Mutesabih, 1l/606; Kasim b. Muhammed b. Ali, el-Esas, .118.

18 Kadi Abdulcebbar, age., ay.i'J Murselat 77 /22.20 Ahzab 33/38.21 Kadi Abdulcebbar. Ml1te:;;abih, II/566.2. : GkL:. Kd,,1111 b. Muhammed b. Ali, el-Escus, 118.

------------- --------------------------------


8/24

76 Mutezile'niri Kader AnZaYl$lherkesin kendi olqz1sunde yaratilrrus oldugu da kastedilir .. Si-yakiyla birlikte okunursa, "herkesiri kendi hak: ettiqi olc;udeazap qoreceqi' ortaya cikar, Yani, "Allah'm fiilleri ol


9/24

Abdulhamit SjNANOGLU 77Bu baglamda Buhari ve Muslirri'in Sahih 'lerinde Hz.

Muhammed (a.s.)'in "iman nedir?" sorusuna verdigi iki farkhcevap bulunmaktadlr. Bunlardan birinde "kadere iman" gee-medigi halde, digerinde gecmektedir. Bu Hadis-i Serifler sun-lardir:

l-Ebu Hureyre bildiriyor: lman nedir? sorusunaResulullah soyle cevap verdi: "Allah'a, Meleklerine, Kitaplarma,Allah'a kavusmaya, Resullerine iman etmen ve olduktensonradirilmeye inanmandir. "30

2-Allah'a, Meleklerine, Kitaplanna, Ona kavusmaya, Re-sullerine inanman olum sonrasi dirilise ve Kadere iman et-mendir."31 Bu iki hadisteki "Allah'a kavusma" ibarelerinden.,ahiret" anlami cikarilabilir.

lmarun sartlan olarak nitelendirilen bu hususlar, birinciHadiste kader meselesi gecmeksizin alti, ikinei Hadiste ise ka-der maddesi ile birlikte yediye cikrnaktadir. Aynea bazi Hadis-lerde kader meselesiyle birlikte "haynn ve serrin Allahtan gel-digine iman etmen" eklemesi de bulunur.e? (Eger Allah'a ka-vusma ile oldukten sonra dirilme bir kabul edilirse, birincisin-de bes, ikineisinde sayi alti olur).

Bu Hadisler Mu'tezile tarafmdan kritik edildigi gibi, g11-numuzun bazi arastirmacilarma gore de mutevatir degildir.s"Buna ragmen, kader inaner Muslumanlann akidesinde kesin-lesmis gibidir. Hadiste gecen "kadere, hayrm ve serrin Al-lah'tan olduguna inanmanm, bunlari "Allah'm yarattigmainanmak" olarak aciklayip.rancak "O'nun mutlak iyiyi yarattigihalde mutlak kotuyu yaratmadigmi; kotuluklerin yaratiklararasmdaki menfaat catisrnasmdan dogdugunu": kaderin "Ilahinizam ve olcu" demek oldugunu bildirenler vardrr.>' Nitekirnbu durumda "Biz her seyi bir kadere gore yarattik" ayeti, bir------------)(1 Muslim, Sahih, 1/5.11 Muslim, Sahih, 1/7; Buhari, Sahih; 50/4777.lJ Bkz. Buhari, Sahih, 1/18; Muslim, Sahih, l/28-31: (Bkz. Cibril Hadisi).31 Bkz. Atay, lstamm inane Esaslan, 217-218, vd.

r-s t.__"\._. __~~__.LJ'...L. ~ \ .l (_'l ._}


10/24

78 Mutezile'nin Kader AnlaYI$1

"duzen ve olcuye gore" yarattik anlamma gelir.35B. Kaza Kelimesinin Mu'tezUe A~lsmdan Kavramsal

Bkz, Kadi Abdulcebbar, el-Muqni, VIlI/283; Hudaverdi Adam, Muhuiddin b.el-Arabi'ue Gore Kaza ue Kader, Sakarya 1998, 8.164; Ibn Manzur,Lisanu'l-Arab, Beyrut 1412/1912, XI/209: Kaza bina , kader onun temeli-dir. (Bkz. age., ay.]; Firuzabadi, el-Kamusu'l-Muhit, Beyrur 1413/1913.1708.

\7 Kadt Abdulcebbar. Serh. 771-772.


11/24

Abdulhamit SiNANOGLU 79dik.(Kaza)."38

Kadi Abdulcebbar bu ayet hakkmda soyle der:"Yuce Allah, gelecekte fesadm ortaya cikacagmi istikbal,

kazayi da mazi kipinde (vech) uzere aciklarmstir. Eger bu kazakelimesi "halk"/yaratma anlamma almsaydi, bu dogru olmaz-di. Cunku kaza lafzi "ila" ile teaddi ederse (gecisli olursa), "ha-ber"demek olur. Bununla fiil kasdedilirse, 'ila'nm dismda birseyle gecisli olur. Yada herhangi bir harfle gecissiz olur. Du-rum boyle olunca, bununla acikca yuce Allahin, onlarm "orta-ya cikan" fesadlanru haber vermis oldugu gorulmektedir. Bubir maslahat ornegi olmaya da delildir ve inkar edemeyecegi-miz bir husustur.

Mutezile, Kur'an'da gecen kaza ve kader kelimelerininanlarrnru "beuan, i'lam, ve ihbar" olarak yorumlar. Mesela KadiA. Cebbar ~u ayeti bu mealde aciklar:" Ve lakin liyakZlyellahuemran kane mefulen"="Fakat Allah gerekli olan emri kaza et-mek icin boyle yaptr">?Her "meful (ortaya cikan is]' hakkmda,bunun "i'lam"ve "ihbar" anlammda Allah'm kazasi oldugu soy-lenir. Bu ister mucmel, ister mufassal olsun boyledir.ev

Yine Hicr suresi 66. ayet olan "sabah cikarlarken mut-laka onlarm (Lut kavmilkoku kesilmis olacak diye ona (Lut'a)bu durumu kaza ettik " Ilahi kelammdaki kaza kelimesi dei'lam ve ihbar (bildirme ve haber verrnejdir. Onde gelen mufes-sirlerin bir bolumu bu "kaza"mn "bir seyden bosalmak, bir isibitirmek, 0 seyi sonuna ve gayesine eristirmek" oldugunu bil-dirmislerdir. Mu'tezile bilginleri de irade ozglirlugu konusundabunu goruslerine delil getirmisler; Allah'm kullann fiillerini -tamamen-yaratmadigmi ve gercekte bu fiilleri kaza etti derne-nin aklen dogru olrnayacagmi soylemislerdir. Bu durumda, bufiillerin durumlarirun "bilinmesi" acismdan "ihbar etme" oldu-31 i lsra 17/74.3" Ental 8/42 . 0 Bkz. Kadi Abdulcebbar. el-Muqni, VIII/3l3; el-Muhit, 420: Serh, 771. M, K.Ahmed, age" 204.


12/24

80 Muteziie'niri Kader AnlaYl~l

gu ortaya cikar.t'Ayrica kaza, vaciblerin ve emirlerin mukellefibaglayici olmasi hakkmda da soylenebilir. Cunku baglayieilik(ilzam), ihbardan daha kesindir. Bunun icin Mu'tezile bilginle-ri, kullann fiillerinin kauttlanmadunni ileri sump, Allah'm ka-zasiyla oldugu hususunu da mutlak gormernislerdir. Bu, bo-zuk bir goruse meydan vermemek ve din hakkmda bunun uy-gun olmadigmi gostermek icindir.t'+'

Butun bunlara kiyasla, gercekte kullann fiillerini "ta-mamlanrnis" anlammda Allah kaza etmistir denemez. Cunkubu fiiller "tamam olarak" yaratilmarmsur. Tamam olma duru-mu, "Allahm fiilleri" ve bunlar hakkindaki "Allahm haberleri"hakkmda saylenir."42

"Kaza" sozcugu "icab (emir)"da kastedilir: "Rabbin sade-ce kendisine kulluk etmenizi, anne ve babaya da iyilik etmeniziemretti. (Kaza)." 43

Mu'tezile'ye gore kaza ve kaderden maksat, "Allah'mfiil-lerinin kendisinden 'mukadder olarak' meydana geldigidir. Ka-za, fiilin bitmesi ve tamam olmasidir: Nitekim ayette "BoyleceAllah onlari, iki gunde yedi gok olarak yaratti (kaza) ve her ga-ge kendi isini (vazifesini) vahyetti't+' buyrulur. Kadi A. Cebbar,kazanm "fesad"a taalluk etmedigini ileri surerek soyle demis-tir:

"Suphesiz biz Allahm "halk", "icad", "takdir" ve "tedbir"anlammdaki fesadr kaza eder gorusunu reddediyoruz. Cunkuboyle bir anlayista hamd ve zemmin (ovme ve yerme)nin orta-dan kaldmlrnasi ve teklifin luzumsuzlugu soz konusu oldugugibi, bunda bozgunculuga rizanm ya da kazasma nza gerek-meyen seylerin bulundugu anlayisi da var olmus olur."45

Kazamn yukaridaki kullanim sekillerinden baska, bazr

+ 1 Kadi Abdulcebbar, Ml1tetjdbih, II/431; M. Karnil Ahmed, age., 205.42 Kadi Abdulcebbar, age, 432.+ :1 lsra 17/23.LFussilet 41/1 2.


13/24

Abdulhamit SjNANOGLU 81ayetlerde "mutearif''anlamda hakikat, diger bazi yerlerde ise"isbat" gibi kullamlrmstrr. 46

Kaza, lugatte "bir seyin bitirilmesi, sonuna eristirilmesive 0 seyin sonuclanmasidir. "47 Bu nedenle "haber" anlammdakullamhrsa, bir isin hallini/cozume baglandigmi gosterir. Me-sela, hakimin hukmune gore gerekli olan sey icin "kaza" deni-lir. Allah ile ilgili olan seyler icin "maslahatm gerektirdigi birhususta, O'nu tamamen yaratmasi baglammda "buna huk-metti (yapti, bitirdi)" denir. Nitekim Neml suresi 78. ayette"Rabbin aralannda hukmunu yerine getirdi.(kaza)"buyuruluyor.w Bu durumda Kadi'nm dedigi gibi "haber"i "ka-za"ile nitelendirmek mumkun degildir. Ancak haber verilen seyhususunda bu anlam gerekli oluyorsa, hakimin haberi icin 'bukazadir' denilir. Baskasmm haberi hakkmda ise soylenmez.e?

Kadi A. Cebbar, insan fiillerinin Yuce AUah'a izafe edi-lemeyecegini soyle ispat eder: "Eger kullann fiilleri Yuce Al-lah'm kaza ve kaderiyle olsaydi, bunlann hepsine razi olmakgerekirdi. lcinde kufur ve ilhadm bulunmasi dolayisiyla dakufre nza kufur olur(du)."50

Bu konuda imam A'zam Ebu Hanife'nin de (0.150/867)benzer yaklasrmlan vardir. Ebu Hanife'ye gore Allah kafir icinkufru dilemis, ama kafire kufru emretmedigi halde ondaki kiif-ru yaratrmstir. Allah, emrettigi ve emrine gore gerceklestirilenher seyden razidir ama, diledigi her seyden razi degildir. Raziolmadigi, ama Allah'm iradesi dahilinde insanlann yapugi ku-fur ve masiyyet turn fiillerinden dolayi da kullanna azap eder.Soz gelimi Allah herkese imam emretmis, ama bir kisim insan-lann lslam'a girmemesi, bir kismmm da girmesi O'nun iradesi

~6 Kadi Abdulcebbar, Serh, 770.PKadi Abdulcebbar, Ml1te~dbih. II/43l.18 Kadi Abdulcebbar, Ml1tesdbih, II/432.-1 9 Bkz. Kadi Abdulcebbar, Ml1te$dbih, 1I/432.:;(}T/~,.l:~ "1.-..rl l,...roJ....:~..; ... Q!"r~" 7'71

. ~~ ~ A~ 'Y". '., ,.~.


14/24

82 Mutezile 'niri Kader AnlaYl$!dahilinde gerceklesmektedir: 51 Yalmz burada soyle blrfarkvardir: Ebu Hanife ve daha sonraki Sunni dusunurlerin c ;ogu,kufur ve masiyet turu butun fiilerin irade edeni ve yarataruolan Allah'm bunlann islenrnesine nzasi yoktur. Mu'tezile a-limleri ise bu fiillerin ne irade, ne de yaratma yonunden Allah'aizafe edilemeyecegi kanaatindedir.

Kaza ve kader Iafizlan hakkmda Mu'tezile Kurarr'da tek-life hak kazanma konusunu acikhga kavusturmustur.

Zemahseri de Allah'm 'Levh'te yazdigi sozlerin, insanla-rm haklarmda sabit oldugunu bildirerek, "bunun malum. biryazma olup, mukadder ve murad bir yazma olmadigmi" ilerisurer.s? Yani Allah bunlan bilmekte, fakat bu bilgi onlar hak-kmda belirlenen ve istenen seyler olmamaktadir.

Mutezile'den oleun veya olrnasm hicbir Musluman A1-lah'm bilmedigini soylemez ve soyleyemez. Ama Allah'm dahaonceden ezelde bilmesi, insanm iradesini zorlamis olmaz rmsorusu ortaya cikiyor. "Soyle bir misal ile Allahin bilgisinininsarn mecbur etmedigi aciklanabilir: Bahklar denizde dogup,buyuyup yasamakta ve olmektedir. Denizin icinde istedigi gibihareket etmektedir. Deniz onun hareketini tayinetmemekte veonu zorlamamaktadir. lste Allah'm ilmi de boyledir. Ondagecmis ve gelecek yoktur. Insarun butun hareketleri ve isleriAllah'in ilminin icindedir. O'nun bilgisinin dismda degildir."53Allahm ilminin, insanlann ilirnleri gibi algrlanamayacagmi ifa-de eden ve insan fiillerinin "O'nun belirledigi alan icerisindekiserbest davraruslar" anlamma geldigini ihsas ettirrneye calisanbuyuk mufessir ve mutekellim Zemahseri ile benzer aciklamabicimi ortaya koyanlar da vardir.>' Zemahseri'den tam U


15/24

Abdulhamit SiNANOGLU 83once yasarms, Mu'tezile onderlerinden Ebu I-Huzeyl el-Allaf bukonuda soyle diyor: "Suphesiz Yuce Allah Kur'anr kafirleraleyhine huccet olsun diye indirdi, lehierine huccet oisun diyedegil. Sayet bu ayetlerle (cebri cagnstrran ayetler] sizin (Cebri-ler) zikrettiginiz seyler kasdediiseydi, Araplar Nebi (a.s.)'ye !?oy-le derlerdi: "Allah kalplerimizi muhurlemis oldugu halde, bizeimam nasil emredersin?! lcimizde Allah kufru yarattigi haldebizi kufurden nasil engellersin?" Boyle bir durum nubuvvetikucuk du~uriicu ve yerici en gil


16/24

84 Mutezile'nin Kader AnlaYI$1

icerisinde meydana geldigini ileri surer. Kaza ise onlaragore.fiilin bitirilmesidir. Nitekim "Yedi g6gu iki gunde bitirdi.(kaia)"58buyurulmustur. Buna gore kazanm, I-Isin sonuclanmasi, 2-"lcab' [ernir=farz kilmajw, 3-"ilan" ve "ihbar'fbildirmetev, olmakuzere uc manasi vardir.v' Kader "kudret ve hukiimler" anla-mmdadrr.v- Kamer suresi 49. Ayetteki "Biz her seyi bir kaderegore yarattik'


17/24

Abdulhamit SiNANOGLU 85ahvaleha] oldugunu ileri surer.

Mu'tezile kendi goruslerini aciklarken kullandigi lafizla-ra cok dikkat ederek, bu lafizlarm lugavi ve istilahi kullarnmla-n arasmda aymrn yapar. Onlar iki anlam farkmi verirken cokayrmtiya giderler. Fakat genelde istilahi anlami tercih ederler.Bir lafzr aciklarken lugavi tahlillerle onu doyurmaya ve destek-lemeye caba gosterirler. En sonunda da onu kendi zihni tasav-vurlarma ve fikri durumlarma yarayaeak bir konuma sokarlar.Mutesabih ayetlerde ise, sadeee lugavi yonunu ahrlar. Yaptrk-Ian yorum bu Iugavi yonu asmaz, Kadi Abdulcebbar olsun,digerleri olsun; Allahin Kitabi'nda bulunan yorurnlarmm ikitemel dayanagi vardir: Bunlar: Akil ve lugattir. 67

Mu'tezile, Arap diline ve lugatine hakimdi. Bu yuzdenakli yorumlarmda (te'vil) bundan cok yaralanrmslar; adeta la-fizlarr kendilerine boyun egdirmislerdirt Aynea onlar eski Arapsiirlerinden de yararlarup: goruslerini kuvvetlendirmisler: boy-Ieee bu yontemle 'kader' lafzmin da insanlarm fiillerinin once-den belirlenmesi demek olmadigim aciklarmslardir.

Kadi Abdulcebbar "halk (yaratma)" lafzinm gorunuste,"kaddera" ve "debbera" yi gerektirip; lugatte, "sunu yapti veihdas etti'tbicimindeki bir anlami gerekli kilmadigmi (icab)" ilerisurerek, bir sairin su beytinde gecen "haleko" kelimesinin"tedbir ve takdir" (planlama) anlarrnna geldigini ispat etmeyecahsir: "Ve le ente tefri rna halakie. Ve ba'zu'l-kaumi yehlufs.usiunme la yeJri".( ..;~ 'J ~ ~ ('_ ,ill ~ . J . . : : . . i i l i . L...;.fo u'l.J)

Anlamir'Suphesiz sen yarattigiru (planladrgiru] cok il-ginctacaip] yapiyorsun. Bazilan yaratiyor (planhyor], fakat son-ra da ilginc yap(a)mlyor."68 "Allah her seyin yaraticisidrr. Oy-leyse O'na kulluk ediniz"69ayetinde gecen 'yaratma' kelimesi-nin anlammm, Allah'm cisimlerdeki nimetleri yaratmasl ve bu-nun da onlardaki lezzetlerle ilqili olup; insanlarm fiilleriyle ilgi-67 Bkz. Kadi Abdulcebbar, Miitestibih: Mukaddime Kismi, 1/45.(,,;Bkz. Kadi Abdulcebbar, Mutesabih, 1/251-253.

t..11dIll UI i. C j2


18/24

86 Mutezile'niri Kader Anlauisi

si bulunmadignu bildiren Kadi Abdulcebbar, ilgili ayetin, haki-katte ibadetin luzumuyla ilgili oldugunu ileri surer."?

Buna gore takdir, halk (yaratrna) anlamma gelrnemek-tedir. Iste bu baglamda ve bu manaya uygun dll:;?tUgu icinMu'tezile dusunurleri insana 'hahk' dernislerdir. Nitekim herinsan kendi isini takdir eder, gereken onlemini (tedbir] alarak,yapacagi isin sonucunu dusunur.

Ibn EbiI-Hadid, Hz Ali'nin hutbelerinde gecen "Fekaddera rna haleka fe ahkerna takdirahu" (~.J:li9:i p . . : . , t ! ~ t, ) : i S S )curnlesini, "Allah, yarattigr seyleri takdir etti ve takdirini desaglam olarak hukme bagladi" seklinde aciklarmstir.' Takdir'burada, "hukum" ve "tedbir" dernektir. Bu da, "isleri sonucla-nna ve kendileri icin mukadder hudutlanna gore yonleridirme"anlarmndadir. Nitekim Yuce Allah, sahin kusunu avlamak, at!da binilmek uzere yaratrrus, kalerni de yazmak icin hazirlarrns-tir. Bu sozden mutlak cebir anlasilmamahdrr. Bunlar YuceAllah'in irade ve mesietinin nufuzunu aciklama baglammdakimecazlardir. "71 0 ha1de kaza ve kaderden kasdedilen ikrah(baski] ve iztirar (zorlama] degil, "Allah'm Emri ve Huk-mudur."?? Mutezile'nin 'el-Kadr ve 'el-Kader' lafizlarma vebundan turetilmis 'kadera' ve 'kaddera' fiillerine degisik mana-lar verdigini goruyoruz, Bu lafizlar birbirine benzer sekillerdekullamhyor. Aynca onlar insana da halk (yaratma) ve icad (bu-lus) yetkisi tamrmslardir. Cunku bir seye gucu yetenin, bu sey(makdur] uzerinde etkisinin olmasi gerekir karusmda olmus-Iardir. Bu etkinin varlik icin belirlenrnesi gerekir. Cunku fiilinolusumu varhkla olur, varhga bitisik ve beraber bir nitelikleolmaz."?>

Kaza ve kader'e, hayr ve serriyle birlikte iman etmeyifarz kilma hususunda varid olan Hadis-i Seriflere gelince: Kadi

70 Bkz. Kadi Abdulcebbar , IvI!1tesdbih, ay.7! ibn Ebi'l Hadid , Serhu Nehci'l-Belaqa, C. II, cuz: 6, 145146.12 ibn Ebi'l-Hadid, age, C. IV, cuz: 18, s. 278.7, I3kz. Caru llah. age .. 95; Dcgim , age .. 63.


19/24

Abdulhamit SjNANOGLU 87Abdulcebbar 'serr ' kavrammi 'zarar' olarak aciklarmstir. Kadi,zarar lafzmin zahiren almmasi durumunda, 'kabih ' [cirkin is]anlamma gelecegini, bunun da Allah'a izafe edilmesinin dogruolmayacagmi sayler. Eger zarardan, kabihin dismda bir seykasdedersek, sahiplerine Allah'm bir bedeli olarak karsiligmdabir sevap bulunan elemler ve hastahklar gibi-bunlann bu an-lamda Allah'a izafesi cruz olur.

Yash bir adam Siffin Savasi'nda Hz. Ali'nin karsisma ge-cerek; Kitap (Kur'an}' ta Allah'm kazasina razi olmayi vacibkilan haberleri zikretmisti, Eger ser ile zarar kasdedilirse, ha-Ylr ve serri Allah'm yarattigmi soylemenin cruz oldugu bildiril-di. Yok eger bu 'ser+Iafzi ile kabih [cirkin is] kasdedilirse, bu-nun Allah'a izafesi dogru olmaz. "Menfaat ve zarar verir" sazu-nu bu baglamda O'na rtlak etmek caizdir. Cunku zarar, 'cirkinis yapmak' anlamma gelmez.?+

Mu'tezile dusuncesinde "kader" ve "kadr" kavramlan,hem Allah hem de insan icin soz konusu olmaktadir. Onlarindusuricesinde yaratma, takdirden baska bir sey degildir. Buanlamdaki yaratma ya da takdir, "ilk defa ortaya cikarma, birseyi ilk yapma (ibda') demek, yani her hangi bir maddeden veonceki bir misali olmaksizm bir seyi yaratma anlammda degil-dir.75 Ibda' ya da ibtida' sadece Allah'm fiilidir. "Allah her seyinyaraucisrdir"?o ayetinde gecen yaratmadan maksat, kitabet,delalet ve beuari iIe butun fiillerde ortaya cikan ve butun fiille-re yayilan 'takdir'demektir. Ya da "nimetlerde sonradan mey-dana gelen lezzet vs. gibi seyler" olup, bu, mubalaga yoluylabutun lafza ait kilmrms olmaktadir. "Allah, sizi ve yaptiklanrn-ZI yaratti'"? sazii ile Yuce Allah, mamulu (yapilan nesne-yi==putu)kasdetmis ve yapilan putlan (mamulleri] kotulemeyihedeflernistir. Bunlar da oyulup-yontulmus tahta veya tas gibiputlardir. Yoksa ayette zikredilen 0 topluluk tas olan fiilerine

7 -+ Bkz. Kadl Abdulcebbar, eZ-Muhft, 1/439.7 . " 0 Bkz. ibn Ebi'l-Hadid, age., C. II, Cuz: 6, 146.r Enam 6/ 102."7 Saffar 37/96.


20/24

88 Mutezile'niri Kader AnlaYl:'jltaprmyorlardi. Bu kelime, orfi olarak da kendisi uzerinde yapi-Ian arnel icin yaygm olarak kullamlmaktadir. Mesela, bu, 'si-vacmm veya marangozun isidir' denir. Burada amac yapilanis,yani ortaya konulan somut bir seydir. Buna iliskin ayetler veonlar hakkmda irad olunan sozler uzundur. 78

Mutezile ve Ehl-i Sunner'in kendilerine delil olarak ka-bul ettikleri bir cok ayet vardir. Yukaridaki ayetin siyak ve si-bakmdan Mu'tezile'nin daha delilli ve daha tutarh bir yol izle-digi ortaya cikiyor, Ancak Kur'an-i Kerim'e tarafsiz bir yontem-le baktigrmizda, bunun her yerde aym anlami tasidigim gor-rnuyoruz. Yani "yaptiklanruzi size haber verir."79 "Yaptiklari-mzdan haberdardir.t'w "Yaptiklarmiz sebebiyle azabi tadm."81Yaptiklarrmzt goruyor."82Yaptigmiz seylerden baska bir sekildekarsrlanmazsmtz.t's> "AU8.l'1,sizin yaptiklanruzm cogunu bilmezsandmiz's'+ "lstediginizi yapm! 0 yaptiklanmzi goruyor"85 gibibir cok ayet farkh baglamlarda kullarulmistir.

Islam dusuncesinde kader konusunda Mu'tezile'ye enyakm gorusler ileri surenler Maturidilerdir. Zira bunlar da Ka-der'i soyle tarumlarlar: "Husn ve kubh, yarar ve zarar nc varsaher sey ezelde Allah'm tahdididit", Kaza ise; "hukurnlerde ziya-desiyle birlikte olan bir fiil"dir. 86 Tahdid, "tammlama" demek-tir. Buna "belirleme" anlami verilirse, cebr olur. HalbukiMu'tezile gibi Maturidiler cebir anlayisma karsrdirlar.

Maturidiler 'kaza'nm, kulun fiilleri ve ihtiyarmda etkisiolmadrgmi ileri surmuslerdir. Cunku kaza, 'kadi'nin sifatidir.Sifat, birini bir ise mecbur kilmadigi gibi, Allah'in kaza ve ka-deri, kullanrn mecbur kilmaz. Kullarm filleri Allah'm kazasi ile

7x Kad: Abdulcebbar, el-Muhit. 1/439.79 Ankebut 29/8, Lokman31/15; Zurner 39/7.so Lokman 31/29; Ahzab 33/2.HI Secde 12/14.ill Ahzab 33/9; Sebe 34/11.1'1Yasin 36/54; Saffat,35/39.s,: Fu ssalet 41/22.R'i Fussilct 41 /40.SI, Sevhzarie. Nazmu't-Feraid ve Cemul-Feuaid. Msty 131711 .. s.28.


21/24

Abdulhamit SiNANOGLU 89olsa da, 0,kimseyi buna mecbur etmez.

Maturidiler bu konuda Mu'tezileye yakm durmakla bir-likte, Ehl-i Surmet Mezhebi'nin gerekli kildigi belirli smirlankoruma ve gozetme noktasmda ise Es'arilere daha yakmdirlar.Mesela Maturidiler, ihtiyar (secme ozglirlugu) meselesinde,insamn hur-rnukellef oldugunu kabul ettiler, fakat Es'arilerin"kesb" nazariyesine de yakm durdular. Allah'm, hikrneti kendizatma vacib kildigim kabul eden Maturidiler, O'nun mutileresevab, asilere de azab verecegini ileri surmuslerdir. Mu'tezilede bu sorunu, Allah uzerine vacip kilma yonuyle ele almistir.Maturidilerle, Mu'tezile arasmdaki bu farkhhk ve ihtilafm lafzioldugunu goruyoruz.s? Bu konuyla ilgili olarak bazi arastirma-cilar da, Maturidilerin "gizliMu'tezile" oldugunu ileri surmus-tur.88

Es'arilerin onemli ismi Bakillani, kaza ve kader kavrarn-lannm bir 90k anlamlanru verir. Ona gore kaza 'yaratma' an-lamma geldigi gibi, 'ihbar' (bildirme), 'kitabe'(yazma) ve'ilzam'[emir] anlamlarma da gelir. Sonucta Allah'm masiyyetlerikaza ettigini, fakat emir ve ilzam yonuyle degil, halk, ihbar vei'lam yonuyle bunlan takdir ettigini bildirir. Kadi Ebu Bekir el-Bakillani, Allah'm kaza ve kaderine razi olmak gerektigini ilerisurerek; insan fiillerini, yaratma yonuyle Allah'a nisbet etmis-tir. Yalniz Bakillani bu hususta soyle bir aymm yapar: "BizAllah'm yaratmasi olan kazasma razi oluyoruz. Bu bizim iste-digimiz ve O'nun razi oldugumuz seyi bize "ernrettigi" seydir.Bize yasaklamis oldugu seyden ise razi olmayiz. O'nun onunegecmez ve hukmune itiraz etmeyiz. (Bizim icin] Allah'm kazasiolan kufur ve masiyetlere razi oluyorlar denirse, onlara soylecevap veririz: Biz kazaya rizayr genel anlamda kullaruyor, bu-tun Muslumanlann genel olarak soyledigi gibi, belirsiz husus-lanmn aynntisma girmiyoruz. Muslurnanlar "esya (varlrklar)

~7 Bkz. Abdulkerirn Osman, Nazariuuetu't-Teklif, Misrr 1317 h., s.350.HK Bkz. Louis Gardet ve George Anawati, Felsefetu'l-Fikri'd-Dini, (Arapcaya cev.:~cyh Subhi S5.1ih ~~-CFcrid Cibr}, Bcyrur 1967. I/107.


22/24

90 2 Mutezile'nin. Kader Anlauis!Allah mdir derier, takat "e;:ocukAnanmdrr, sarnbe, zevce veserik O'nundur diyerek ayrintiya girmezler. Halk yok olur vebatilolur denir, fakat Allah'm deli1leri batil olur denmez." Istebuna benzer hususlarda bir yoriden kullaruhr, bir yonden kul-lamlmaz.rsv

Bakillani gibi ilk Es'arilerin bircogu , 'Allah'm kaza vekaderine riza' sozunu kullanrmslardir. Ancak Bakillani bu isibir nedene baglamaya cok caba gostermistir. lnsani yondenise, insarun bu yaraticihk ozelligi, butun bask! ve dis zorlama-lard an bizzat bagimsiz olarak suurunda tecelli eder. "Insan,Allah tarafmdan yaratilmrs, fakat Q'nun tarafindan kurulrna-mistir. Kisaca insan bilincli, sorumlu ve hur bir varhk olup,Allahm yeryuzundeki "halifesi'tdir." 90

Boylece insan i yaparken kendi zatmm kendine ve cev-resine odaklanmasi isiginda dis alemi bilip tarumaya ve onukendine gore anlamlandirmaya ve ona sekil verebilecek bir do-naruma sahip olan ustun ve serefli bir varhktir.Sonne:

Sonuc olarak, Mutezile bilginleri, sarnldigmm aksinekaderi tumden reddeden bir anlayisa sahip olmayip: sadeceinsan fiillerinin Yuce Allah tarafindan "daha onceden belirlen-mesi ve yaratllmasl anlarnmdaki insan azgiirlUgunii simrlayanya da yak sayan kader anlayislariru reddetmis, kainatm veicindeki varhklarm olusumu ile irisan. iradesi disinda qelisenolaylar baqlamindaki kaza ve kader anlautsiru ise kabul etmis-t i r o Fakat gunurnuz Muslumanlarmm yuz yillardir etkisindekaldigi Cebriler ve Es'arilerin aksine, Mu'tezile kelamcilan in-sana Tann karsismda cok genis bir ozgurluk alam birakarak.insarun keridini gerceklestirmesi, ilerletmesi ve yuceltrnesininSC l Bkz. Kadi Ebu Bekir el-Bakillani, et-Temhid (Temhidu'l-Euail ue Telhisii'd-

Deiail., (Yay.: Mekarisi). Beyrut 1957, s.327; Degim , age., 65-66.oo Ahrnet Akbulut, "Allah'ui Takdiri Kulun Tedbin", AOiFD., Ank. 1992, Say1:33 ,

129,153; bkz. Bakara 2/30; Sad 38/26; Zernahseri, Keeeaf, 1/62: Elmahh M.I lamdi Yazir, Hak: Dini Kur'an Dili; VI/4093; Huseyin Atay , "Allah.in HaiiiesiInsan", AOiFD., Ank.1970-1972, SaYI: XVIII/74.

-'--~-'--'-'-'~ ~.; - - - . , . - . - - , . ' .......- . - .


23/24

Abdulhamit SjNANOGLU 91yolunu acrmslardir. Mu'tezile bilginleri, evrenin olusurn seyri,tabiattaki varhk duzeni, dengesi ve isleyisi hakkmda ilahi tak-diri kabullenirlerken, insanm kendi istegine bagh eylemlerinigerceklestirme hususunda tamamen ozgur ve bu tur eylemle-rinden de sorumlu bir varhk oldugunu ileri surerek farkh birTanri-insan iliskisi gelistirmislerdir.

Buna gore insan kendi dogasma uygun bir secme yete-negine sahiptir, iyi veya kotu olarak nitelendirilen isleri kendiistegi dogrultusunda gerceklestirir, kendi kaza ve kaderi de buhusustaki, tercih veya secenegine uygun olarak ortaya cikar.

KaynakQaAbdulkerim Osman, Nazartquetu't-Teklif, Misir 1317 h..Adam, Hudaverdi, Muhyiddin b. el-Arabf'ye Gore Kaza ve Kader, Sa-

karya 1998.Akbulut, Ahmet, Sahabe Deuri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemle-

re Etkileri, Birlesik Yay.istanbul 1992.Akbulut, Allah'tn. Takdiri Kulun Tedbiri, AulFD., Ank. 1992, SaYl:33.Atay, Huseyin, lslamiti Inane Esaslan, Ank. 1992.Atay, Huseyin, Kur'an'a Gore lman Esaslan, Ankara1972Bakillani, KadlEbu Bekir el-, et-Temhid {Temhtdu'l-Euaii veTelhisu'd-Delail., (Yay.:Mekarisi], Beyrut 1957.

Carullah, Zuhdi Hasen, el-Mu'tezile, el-Mektebetul Ehliye, (II. B8.)Beyrut 1974 ve Beyrut 1990.

Degim, Semih, Felsefetu'l-Kuder ji'l-Fikri'l-Mu'tezile, (II. Bs.) -DannTenvir, Beyrut 1985.

Es'ari, Ebu '1 - Hasen el-Makaiatu 'i-lslamiuutn. ve'h-tilafu'l-Musallin,(Thk.: M.Abdulhamid), Sam 1994.

Firuzabadi, Mecduddin Ebu Tahir Muhammed b. Yakub, el-Kamusu'i-Muhit, Beyru t 1413/1913.

Gardet, Louis ve Anawati, George, Feisefetu'l-Fikri'd-Dini; [cev.: SeyhSubhi Salih ve Ferid Cibr), Beyrut 1967.

Hevarizmi, Ebu'l-Kasim Carullah Mahmud b. Orner el-, el-Kessaf 'an-Hakaiki Gauamizi't-Tenzil ue'Uuuni'i- Ekauil fi Vilc71hi't-Te'vil, Daru I-Ma'rife, Beyrut, tsz.

ibn Ebi'l-Hadid, Serhu Nehci'l-Belaqa, Beyrut: Daru l-lhyai't-Turasi'l-Arabi, tsz., c.VI.

ibn Manzur, Ebu'l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mukerrern,

-------- --- --------------'


24/24

92 Mutezile'niri Kader AnlauisiLisanu 'l-Arab, Beyrut

1375/1955, Beyrut 1412/1912, Xlj209.Kadi Abdulcebbar b. Ahmed el-Hemedani, el-Muhit bit-Teklif, (Thk.:

Josef Hopen), Il.bs., Beyrut 1965.----------, Serhu'l-Usuli'l-Hamse, (Thk.: Abdulkerim Osman), 1 . Bs.,Mektebetu 'n-Nahda, Kahire 1965.

----------, eZ-Mugnf.fi Ebuabi't-Teohidi ue'l-Adl, Kahire 1960-1965,VIIIj283.----------, el-Muhit bi't- Teklif (Thk.: Josef Hopen], 2. Bs., Beyrut1965;

----------, Miuesabihui-Kur'an. (Thk.Adnan Zerzur], Kahire 1960;Kasun b. Muhammed b. Ali, el-Esas li Akaidi'l-Ekuas, (Thk.: A.NasriNader), 1 . Bs., Daru't-Talia, Beyrut 1980.

Mac Donald, Kadermd., MER islam Ansiklopedisi. Vlj42;Mahmud Karnil Ahmed, Fi Tefsiri'l-Mu'tezile li'l-Kur'ani'l-Kerim, Bey-

rut 1983.Oner, Necati, Irisari Hurriueti, Ankara 1995.Seyhzade, Abdurrhinm b.Ali, Nazmu'l-Feraid ve Cem'ul-Fevaid, Misrr1317 h..Tunc, Cihat, Sistematik Kelam, Kayseri 1994.Umara, Muhammed, el-Mu'tezile ve Muskiletu'l-Hurriyeti'l-Insaniyye, I.Bs., Beyrut 1972.

Watt, W. Montgomery., Hiir lrade ue Kader, (Cev.: Dr. Arif Avtekin],istanbul 1996..

Yemani, Seyh Salih el-Mukbili el-, el-llmu's-Samih fi Isari1-Hakkiale'l-abai vel-Mesayrh, Kahire 1318 h.

İslâm Düşüncesinin İlk Özgürlükçü Hareketi Mu’tezile’nin “Kader” Anlayışı...

Documents

Transcript of İslâm Düşüncesinin İlk Özgürlükçü Hareketi Mu’tezile’nin “Kader” Anlayışı...