Islam Ansiklopedisi Cilt 14 - Komisyon.pdf

8/12/2019 Islam Ansiklopedisi Cilt 14 - Komisyon.pdf

1/1284


2/1284

GELBOLUnakkale iline bal ile merkezi.

n ad tayan yarmadann kuzeydou kesiminde anakkale Boaznn kuzey giri ksmnda,nize doru uzanan bir yksekliin zerinde kurulmutur. ehrin ve yarmadann adnn gemi zel ehir yahut Galyallarn ehri anlamndaki Kallipolis veya Gallipolisten geldii belir

cak bu adn menei hakknda kesin bilgi yoktur. ehir, XIV. yzyln balarndan itibaren bulgeye ynelik aknlarda bulunan Trkmen beylikleri tarafndan Gelibolu adyla anlmtr.dnoullar tarihini ihtiva eden Dstrnmede Gelibol eklinin kullanld dikkati

kmektedir. Kemalpaazde Gelibolunun ad ve kuruluu hakknda bilgi verirken burann aslnn Kalipoli olduu, polinin Rumca ehir, Kalinin ise Bolayr tekfurunun kznn isminddii sylentisine yer verir (Tevrh-i l-i Osmn, II, 126).

rih. Kimler tarafndan ne zaman kurulduu hakknda kesin bilgiye rastlanmayan ehir civarndarlemenin Traklarca gerekletirildii sanlmaktadr. Daha sonra Foallar ve Miletlilerin b

lgede kolonileri olduu belirtilir. Ancak bu devirlerde bu isimde bir yerleme yerinetlanmamaktadr. Yarmada tarih boyunca birok kavmin gzergh olmas dolaysyla stratejikktalarda baz istihkmlar kurulmu olmaldr. Gelibolu yresinde yaplan aratrmalarda birtakik kalntlar ehrin 16 km. dousunda Duran iftlik kesiminde bulunmutur. Muhtemelen Gelibgnk yerinde Roma idaresi dneminde bir kale olarak n plana kmaya balamtr. ehirmallarla Pontuslular arasndaki ekimede nemli rol oynad. Bizans idaresi altnda iken ntlarn, ardndan da Hunlarn saldrlarna urad. 441de Trakya blgesine inen bir Hun

dusunun tahrip ettii ehirler arasnda Gelibolu da zikredilir. Bizans mparatoru I. Iustinianosafndan tamir ettirilen kale zamanla nemli bir liman ve ticaret merkezi haline geldi. Arapdularnn stanbula ynelik seferlerinden bu blge de etkilendi. Hal ordularnn buradan geadoluya ulatklar Gelibolu 1204te Latinlerin idaresi altna girdi. Bir sre sonra znikparatoru III. Ioannes tarafndan geri alnd (1235). Bizansn son dnemlerinde Ege ve Marma

ylarnda faaliyet gstermeye balayan Trkmen beylikleri Gelibolu yarmadasn da hedef aldarada Bat Anadoludaki beyliklerle mcadele etmek zere Bizansllarca getirtilen Katalanladoludaki faaliyetlerinden sonra (1304) Geliboluya yerletiler ve bir sre burada kaldlar.naya ekilmelerine kadar Trakyadaki faaliyetleri ve Bizansla mcadeleleri srasnda, Ece resindeki 500 Karesili Trkmen onlarla birlikte hareket etmi ve klavuzlukta bulunmutu.20lerde Bizans donanmas iin nemli bir s nitelii kazanan Gelibolu, 1331 veya 1332de Ayi Gazi Umur Bey idaresindeki donanmann balca hedefi oldu. Umur Bey ve mttefikiruhanolunun saldrlar sonusuz kaldysa da bu kuvvetler Gelibolu liman yaknndakizglhisar mevkiinde tutunmay baard. Fakat bu uzun sreli olmad. Daha sonra Orhan Beyilu Sleyman Paa idaresindeki Osmanl kuvvetleri mparator Kantakuzenosun mttefiki sfatyrmadaya geldiler (753/1352). Bizans kuvvetleriyle birlikte Srp ve Bulgarlara kar mcadelen Sleyman Paaya imbihisar s olarak verildi. Buras Osmanllar iin bir dayanak noktasuturdu. Mstakil hareket etmeye balayan Sleyman Paa bir taraftan Trakyaya, dier taraftanlibolu ynne aknlarda bulundu. Gelibolu abluka altna alnd. Bizansllar hara vermek art

manllar blgeden uzaklatrmaya alrken 2 Mart 1354te meydana gelen iddetli zelzelelarn yklmasna ve ehrin harap olmasna yol at. Halkn bir ksm hayatn kaybetti, bir ksm


3/1284

uk ve ktlk yznden buradan kat. Osmanllar savunmasz ve bo ehri kolayca elde ettiler.beri duyan Sleyman Paa Bigadan buraya geldi ve kaleyi yeniden onartp tahkim etti.adoludan Trk nfus getirilip ehre yerletirildi.

manl hkimiyetinde Gelibolu, Trakya ve Balkanlara ynelik aknlarda nemli bir harekt ssdu. Hatta ilk Paa sancann merkezi de buras idi. Sleyman Paa 1357de lnce bir cami varet yaptrp vakflar tahsis ettii Bolayra defnedildi. 13 Austos 1366da Savoy (Savoia) D

medeo bir Hal filosu ile Geliboluyu alp 14 Haziran 1367de Bizansa terketti. Bu durum

manllarn Balkanlarla olan ban kesintiye urattysa da Bizans mparatoru IV. Andronikosuradn srarl talebi sonucu kaleyi Osmanllara brakt. 1376daki bu ikinci fetihle Gelibolu krak Osmanl hkimiyetine girmi oldu. Buras Osmanl ordular iin bir geit yeri ve deniz srak nem kazand. Yldrm Bayezid kaleyi yeniden tahkim ettirerek liman geniletti ve iki ku

ptrd; buray bir gmrk istasyonu haline getirerek stanbula gidip dnen sivil tccar gemilermana yanamaya zorlad. Ticar menfaatleri olduka zedelenen Venedikliler ehre ynelik

drlarda bulundular. Fetret devrindeki kark ortam onlarn faaliyetlerine hz verdi. Boazdabest gei iin Osmanl ehzadesi Ms ile anlama yaptlar; fakat elebi Sultan Mehmedneminde Gelibolu, Osmanllarla Venedikliler arasnda balca tartma konusunu oluturdu.

15te Geliboludaki Osmanl donanmas Venediklilerin elindeki adalara saldrd. Bunun zeriredano idaresindeki Venedik filosu Geliboluya gelerek limanda bulunan Osmanl donanmasnrip etti (Mays 1416). Venedik kaynaklarna gre 12 Osmanl gemisi zaptedilmi, 4000 kii de

drlmt. Ancak Venedikliler boazn kontroln ellerinde tutamadlar. 1423te ve 1430danedikliler Geliboluya saldrdlarsa da byk bir ilerleme salayamadlar. Bu arada ehir II.urad ile amcas Mustafa (Dzmece) arasndaki mcadelelerde nemli rol oynad. Mustafa,ndisine taraftar olan halkn desteiyle Geliboluya hkim olmutu; fakat buray mttefikizansllara vermemiti. Boazn sk kontrol, II. Muradn Rumeliye geecek vasta dahilamamasna yol amt. Nihayet Ceneviz filosunun yardmyla Gelibolu yaknna kp ehri e

irdi.

anbulun fethine kadar nemli bir asker deniz ss olma zelliini koruyan Gelibolu Ftih Suehmed dneminde esasl bir ekilde tahkim edildi. Hatta boazn ve ehrin korunmas iinnakkalede giri ksmnda karlkl iki hisar yaptrld. Bylece hem

libolu hem de stanbulun mdafaasnn anakkale Boazndan balad gerei tam anlamyaya km oldu. Ancak Gelibolu, 1515te stanbulda Hali Tersanesinin devreye girmesiyle

derek deniz ss olma zelliini yitirmeye balad. Yine de deniz seferleri iin donanmann n

a merkezlerinden biriydi. I. Ahmed 1613te ehre gelerek Yazczde Mehmed Efendinin, ardBolayrda Sleyman Paann trbelerini ziyaret etti. XVII. yzyln ikinci yarsna dorulayan Girit seferinde yeniden n plana kan ehir, Venediklilerin boazda balatt ablukadduka etkilendi. Venediklilerin abluka faaliyetleri XVII ve XVIII. yzyl balarnda da srd.70teki eme faciasnn ardndan boazlar ve Gelibolu yeni bir tehditle daha kar karya ka90lardan itibaren de Hfz Mustafa adl bir yann nfuzu altna girdi ve baz karklklarand. Asl byk tehlike anakkale muharebeleri srasnda meydana geldi. Mttefik kuvvetlerarma harekt esnasnda bombaland ve yer yer tahribata urad. Bunun ardndan 4 Austos20de Yunanllar tarafndan igal edildiyse de 3 Ekim 1922de terkedildi. Cumhuriyet dnemilarnda vilyet merkezi oldu (1923). Bu durum, 1926 ylnda 877 sayl kanunla ile merkezi


4/1284

ine dntrlmesine kadar srd.

zik, Kltrel ve Sosyoekonomik Yap. Gelibolu tarih boyunca Avrupa ile Anadolu arasndaemli bir gzergh noktas olduu gibi korunakl liman, boazdan Marmaraya geite velaysyla stanbula ulama yolunda son byk istasyon olarak da dikkati ekmitir. Burasarmaraya geii kontrol eden yerde deta stanbulun kilidi vasfn tamaktayd. 1613te I.medin ehri ziyaretini anlatan Mustafa Sf buray dery-i sefdin kilidi eklinde tarif eder

bdett-tevrh, II, vr. 242a-247a). Bu stratejik nemi ehri, stanbulu kontrol altnda tutmak

lkanlara almak isteyenler iin elde edilmesi gereken bir hedef haline getirmiti. Bizansllarnnda Karadeniz ve Akdeniz ticaretini ellerinde tutan Venedikli ve Cenevizliler bu yolda byyret sarfetmilerdi. Bat Anadoludaki Trkmen beyliklerinden Karesi ve Aydnoullar da burnelmilerdi. Osmanl hkimiyetinde ehir bir deniz ss, geit yeri ve ticar merkez oldu. Aynmanda Osmanl Acemi Ocann merkezi de burasyd. 1394te H. J. Schiltberger, adnalipoli eklinde yazd bu ehirden Anadoluya gemi ve buray kale-ehir olarak tarif etmrkler ve Tatarlar Arasnda, s. 100). Nitekim onun buradan geiinden bir sre nce 1390daldrm Bayezidin emriyle Sarca Paa kaleyi mstahkem hale getirmi, limandaki havuzlar

mizletmi, giriini zincirle kapattrmt. Osmanl fethinden eyrek asr sonra 1403te Gelibolu

en Kastilya elisi Clavijo ehrin Sleyman elebinin idaresinde olduunu, Osmanl harpmilerinin burada bulunduunu, byk tersane ve havuzlarn yer aldn belirtir. Clavijo limank kadar gemi grm ve kalede kalabalk askerlerin varlndan da sz etmitir (Anadolu, Ortya ve Timur, s. 36). 1422de ehri gren G. de Lannoy da burann byk bir ehir olduundan

manndan bahseder.

libolu hakknda en ayrntl bilgiler, XV ve XVI. yzyla ait tahrir defterlerinde bulunmaktadr75 tarihli deftere gre (stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet, TD, nr. 0.79)libolu krk mahalleli byk bir ehir durumundayd. Mahalleleri genellikle bir mescid veya ca

afnda teekkl etmi olup en kalabalk olanlarn Sarca Paa mareti, Hac Hamza, Ahmed Brml Hzr, Hac Tanrvermi, Sofu Halil ve Suya mescidleri mahalleleri oluturuyordu.ellikle II. Murad ve II. Mehmed devri vezirlerinden Sarca Paann yaptrd imaret (846/14) bir baka nemli yerlemenin ekirdeini oluturmutu. I. Muradn ina ettirdii caminin enemli yerleme birimiydi. Mahallelerin birounda mslman ve gayri mslim nfus birlikte

amaktayd. Mslman hne says otuz dokuz mahallede toplam 860 kadard. Ayrca d maharak kabul edildii anlalan Kozludere kynde otuz drt hne daha bulunuyordu. ehirde dr

ne kadar hepsi Trke ad tayan Ermeniyan cemaati vard. Otuz iki mahalleye dalm olanyri mslimler 184 hneden ibaretti. Defterdeki kaytlarda bunlarn kadim Gelibolu ahalisind

duklarnn belirtilmesi, ehrin ikinci defa anlama artlar ile tesliminin bir sonucu olmaldr.manllara teslim edilirken bir ksm Rum ahali burada kalmt. stanbulun fethinden sonra Rkn ileri gelenleri stanbula gitti; geri kalanlarn bir ksm Kozludere yaknlarna ve Eski Gel

nilen yere yerleti. Frenk adyla kaytl mahallede ise be hne Latin asll tcir bulunuyordu. ndan ehirde kalabalk bir gemi reisleri topluluu vard. Bunlar doksan blkten ibaretti velk bir gemiye (kadrga) tekabl etmekteydi. lk blk kaptan bl olup otuz iki azeb, yedihter, be komi denilen hizmetlilerden mteekkildi. Dier blkler genellikle bir reis, bir serokomi ve dokuz azebden oluuyordu. Bu ayn zamanda blklerin kadrolarn da gstermekteydnlarn toplam saylar bir kaptan, doksan iki reis, doksan seroda, 835 azeb, 148 komi, yedi mekrekiden


5/1284

retti ve maal (ulfeli) statde idiler. Ayrca be kalyete reisi, bunlarn otuz adam, on bir kasi ve bunlarn elli dokuz adam da mevcuttu. Bunun yan sra kendi gemileriyle renberlikkleri belirtilen ve devlet tarafndan verilen grevleri yapmakla mkellef on sivil reis daha

rd. Bunlar Gelibolu mahallelerinde oturuyorlard. Btn bu rakamlara gre ehirde 1475 ylnil nfus 5500 buluyordu. Dier asker gruplar ve kale muhafzlar ile (krk iki kii) toplam n00 dolayndayd.

18 tahririne gre Gelibolunun fizik adan daha da gelitii anlalmaktadr (BA, TD, nr. 75,

). Mslman mahalle says elli bee ykseldi; ayrca Eski Gelibolu denilen yerde drt, Manyolmak zere alt gayri mslim mahallesi mevcuttu. Daha nce mslman mahallelerinde danuran gayri mslimler, bu dnemde ayr mahalleler kurularak buralara nakledilmi olmaldr. Yrulan mahalleler arasnda zellikle eyh Muhyiddin Yazc Mescidi, Mesih Paa Camii, Ykuby Camii, Yahizde, Efdalzde Ahmed elebi mahalleleri dikkati eker. Mahallelere adlarnren mescid ve camilerin bnileri arasnda devlet adamlarnn, ulemnn bulunuu, Gelibolunur bir merkez olmas ve kltrel yapsnn bir sonucudur. Bu tarihte mslman sivil nfusun h

ysnda art meydana gelmi (1100 hne, 250 mcerred/bekr), gayri mslim hne says da yna paralel bir seyir gstermitir (206 hne, 57 mcerred, 55 bve/dul kadn). Ayrca Latinler

ne olarak ehirde ikametlerini srdryorlard. Bu arada on yedi hnelik bir yahudi topluluuaya kmt. Bunlar, XVI. yzyln balarnda spanyadan gelen gmenlere mensuptular.alarndan kiinin ticaret iin stanbuldan geldiine iaret edilmiti. Yine Ermeni kaytl ikird. Btn bu rakamlara gre sivil nfus 7000 dolayna ykselmiti. te yandan asker blklekiltlarn korumaktaydlar. Gemici blklerinin saylar deimemi, fakat blklerin kadrol

duka azalmt. Bunda muhtemelen stanbuldaki tersanenin faaliyete gemesi etkili olmutur. ihli defterde bunlar zikredilmemektedir. Bu durum ulfeli olan bu grupla ilgili kaytlara, farklksatlara ynelik olarak hazrlanan tahrir defterlerinde artk yer verilmemi olmasndan da

ynaklanabilir. Ancak yine de XVI. yzyln ikinci yarsna doru burann nemini yitirdii

ylenebilir. Nitekim XVII. yzylda Gelibolu gemilerinde otuz drt bln mevcut olduuinmektedir. Bununla birlikte fizik gelime ve nfus art srd. 1530da mslman mahalle si dokuza ykselmi, biri Kozludere, dieri Bayr adl iki ky d mahalle olarak ehre balsterilmiti. Ayrca alt hristiyan mahallesi yannda bir yahudi cemaati ve be hne Latin derlklarn srdrmlerdi.

30da mslman nfus, Kozludere ve Bayr hari 993 hne, 203 mcerredden ibaretti.ristiyanlar ise 231 hne, otuz drt mcerred, otuz be bveden mteekkildi. Bunun dnda knbereki ve meremmeti kaytl, vergi muafiyeti verilmi grup daha vard. Sonuncular

libolunun hassa dkkn, mahzen ve kervansarayndaki odalarn tamir ve bakmyla grevliydtn bu rakamlara gre nfus bu tarihlerde yine 7000 dolayndayd. 1518e nisbetle demografikdan byk bir deime olmamakla birlikte fizik bakmdan byme srmtr. 1551de Gelibkknda bilgi veren N. de Nicolay bu gelimeye iaret eder ve burann byk bir ticaret merkezduunu, yel deirmenlerinin ve 600 kadar evin bulunduunu belirtir; iki cami ile iki imaretten serek kale dnda ehir etrafnda sur olmadn yazar. Bu bilgiler, Gelibolunun fizik yapsnygn bir sahay kapladn dndrmektedir. 1573te Ph. de Frasne-Canay, Trk evleriyle dohrin surlarnn bir ksmnn sulara gml bulunduunu belirtir ki bunlar limana ait olmaldr.rca burada birok caminin grldn, sancak beyinin kalede oturduunu zikreder (Le voyavant, s. 155-156).


6/1284

yyahlarn bu ifadeleri, XVI. yzyln ikinci yarsna ait tahrir defterlerinden de takiplebilmektedir. 1567de ehirde elli drd mslmanlar, alts hristiyanlarla meskn altmhalle vard. Mslman nfusu 1310 hneye, hristiyanlar ise 351 hneye ulam, ayrca krk s

ne de yahudi kaydedilmiti. Sivil nfus bakmndan Gelibolu en kalabalk dnemine ulamlunuyordu. Bu rakamlara gre toplam nfus 8000i amt. En kalabalk mahalle otuz drt hnkiz mcerredden olumaktayd. XVII. yzyln balarna doru ehrin ciddi bir sarsnt geirdialmaktadr. Bu durum eer tahrir sistemindeki bir deiiklikten kaynaklanmyorsa bunda gen

rklklar ve tabii afetlerin rol olduu dnlebilir. Nitekim 1601de mahalle says drdistiyanlara ait altm iki idi. Fakat mahallelerde nfus ok azalmt. Mslman hne says 65istiyanlar ise 245 hneden ibaretti. Otuz hne de yahudi mevcuttu. Toplam nfus 5000 civarn

miti. Bu dnemde en kalabalk mahalleler Hac Ykub, Gazi Hdvendigr Camii ve Ali Fakiup bunlarda da hne says otuzun altna inmiti. Hristiyan mahalleleri nfus bakmndan dahaundu.

VII. yzyln ikinci yarsna doru Gelibolunun gerilemesi durdu, yeni bir canllk yaand. Buellikle ticar faaliyette grlen art rol oynad. Ayn yzyl balarnda buradan geen Polonya

meonun byk bir ehir olarak tarif ettii Geliboluyu 1641de gren bir Karayit yahudisi burmi be camii, 100 dkkn, iki havras olan, surlar grlen gzel bir liman ehri diye tavsif e55te J. Thevenot da eski tersane gzlerindeki harap gemi iskeletlerini grerek bunlarn saysdi olarak vermiti. Ayn yllarda Evliya elebi (1659), Thevenot gibi tersane gzlerinde eskiazi kadrgalarn yattn belirtir. Bu bilgiyi 1672de Ch. dArvieux da tekrar etmitir. Evliyalebinin Geliboluyu tasviri son derece ayrntl ve isabetlidir. Ona gre kale bir kayalnerinde yer almakta, gney, bat ve kuzey taraflarnda ehrin varolar uzanmaktayd. Hisar iin0 ev, varota ise 63 mahalle ve 700-800 ev bulunuyordu. Bu rakamlardan hareketle toplam n00i getii sylenebilir. ehirde bu sralarda cami, mescid, tekke ve zviye gibi binalarn say

4 idi. Kale iinde Sultan Camii ile Ahmed Paa Camii vard. Evliya elebi varotaki Mesih Pmii,

rca Paa mareti ve Medresesini ismen zikreder ve birok mescidin, dokuz drlkurr ve bymevlevhnenin bulunduunu yazar. Mevlevhne XVII. yzyl balarnda ina edilmi olup nev hayatnda nemli rol oynamtr (bk. GELBOLU MEVLEVHNES). Hristiyanhallelerinde ise birer kk kilise yer alyordu (Seyahatnme, V, 315-321).

liya elebinin ehrin fizik yapsyla ilgili olarak verdii bilgileri, 1645 ve 1675 tarihli avr

fterleri de dorular (BA, KK, nr. 2666; BA, MAD, nr. 339). Buna gre elli dokuzu mslmanls gayri mslimlere (drt Rum, bir Ermeni, bir yahudi) ait olmak zere altm be mahallesi oliboluda 1645te 1600, 1675te ise 1150yi akn ev vard. 1645te toplam hne saysnn darn mslman, altmtan fazlasn yahudi, 400 kadarn Rum ve krk sekizini Ermeniler tekiyordu. Bu rakamlar 1675te azalm grnmektedir. Nitekim bu son tarihte toplam 1150yi an 850ye yaknnda mslman, otuz beinde yahudi (bir ksm odalarda), 240 kadarnda Rum kuzunda Ermeniler oturmaktayd; bir ksm evler ise kullanlmayacak derecede harap haldeydikamlara gre toplam nfus 1645te 7500-8000den 1675te 6000 dolayna dmt. Bylecelibolunun, XVII. yzyln son eyreine girmeden hemen nce nfus bakmndan yenidenrilemeye balad, ticaret hacminde de daralma meydana geldii anlalmaktadr. 1645 ve 16


7/1284

rirlerine gre Gelibolunun baz mslman mahallelerinde Ermeni ve yahudilerin de evlerivcuttu. Mslman ev sahipleri arasnda ok sayda dul kadn vard. Avrz vergisi vermeyen v

ker* yazlan gruplarn sahip olduklar evler 1675te 230a ulamaktayd. Sz konusu gruplarnde gerek adalarda gerekse Rumelideki kazalarda kadlk grevinde bulunanlarn fazla saydmas dikkat ekicidir. Bunlarn nemli bir ksmn eski kadlar oluturuyordu. Dolaysyla ehrvirde belirli bir kltrel seviyeye ve sosyal yapya sahip olduu sylenebilir. Kadlarn buraycih etmeleri, ayn zamanda stanbula yakn ve herhangi bir grev alma halinde kolaycaabilecekleri merkez olmasnn yan sra stanbula gre hayat standardnn daha ucuz

lunmasndan da kaynaklanmtr. Bu tarihlerde ehirdeki en kalabalk mahalleri Yac Hzr, Kc, Sofuca Halil, Ali Fakih, Cmi-i Atk, Hac Ykub, Has Ahmed Bey, Suya, Keeci Hac, nn, Mtevelli, Hallc Hseyin, Hac Dizdar, Hara Hamza, Kalenderhne, Hoca ems,labudanck, Hoca Hamza, Mft Ahmed elebi, Elhac Doan adl mahalleler tekil ediyordu.rca Yukar ve Aa mahalle adl iki yeni mahalle Doan Arslan adl mahallenin ikiye blnm

nucu olumutu. Yahudilerin on kadarnn eyh Efendi Hannn vakf odalarnda oturmaktrann sonradan harap olduu defterde belirtilmektedir. Rumlar ise Balkpazar, Aya Dimitri, Argi, Aya Nikola adl mahallelerde oturmaktaydlar ve aralarnda Slav ve Latin asll kiiler de

rd. Bunlar muhtemelen tccar ve yabanc misyon temsilcileriydi.

libolunun XVII. yzyln ikinci yarsnda, hayli abartl olarak 20.000 nfuslu bir ehir durumduunu belirten Ch. dArvieux, bu nfusun yardan fazlasn Trklerin, geri kalann Rum vehudilerin tekil ettiini yazar (Mmoires, IV, 442-443). XVIII. yzylda nfusun biraz daha artmin edilebilir. Nitekim bu yzyln sonlarnda nciciyan ehrin kalabalklndan bahseder.14te E. Raczynski ise Gelibolunun 40.000 nfus, 10.000 hneli byk bir ehir olduunu yazkirdaa uzanan faal bir kervan yolunu anlatr (1814de stanbul ve anakkaleye Seyahat, s. 11). XIX. yzyln sonlarnda Kmsl-almda nfus 20.000 olarak verilmitir. 1925lere dlibolunun yetmi mahalleli bir idar blnme iinde iken yeni bir dzenleme yapld, bunla

rt mahalle (Aa, Yukar, Msev ve Ermeni mahalleleri) haline getirildii belirtilir.

r deniz ss olarak gelime gsteren ve nemi XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren azalmaklikte zellikle byk deniz seferleri dolaysyla limanna ve tersanesine ehemmiyet verilenlibolu, XVI. yzyl sonlarna kadar Acemi Ocann bulunduu ve tekiltland bir yer olar

kkat eker. Tarih boyunca bir geit yeri olmas, ticar adan burann faal bir liman haline gelilamtr. Rumeliyi Anadoluya balayan ve Akdenizden stanbula ulaan yolun zerindelunmas, pek ok ticaret gemisinin duraklama yeri olarak ehemmiyetini arttrmtr. Nitekimavijo, XV. yzyln balarnda limandan pamuk balyalar ykleyen gemilerden sz eder. Ayrc

oransal ipek tcirleri Bursadan aldklar ipei Gelibolu zerinden Edirneye, tarih Via Egnaluna ulatrp Ragusaya iletiyorlard. Bu ticarette ehir bir gmrk noktas olarak nemli birvkiye sahipti. Faal ticareti gmrk vergilerinden de anlamak mmkndr. 1475te iskeleninmrk geliri 400.000 akeye ihaleye verilmiti. 1518de bu rakam 766.663 akeydi. skele resm30larda 610.000 akeye ykselmiti. ehirdeki ticaret hacmini gsteren ihtisab resmi de 15.0eydi. Buradan geirilip Anadoluya sevkedilen koyun srlerinden de byk miktarlara ulaargi alnyordu. Bunun yllk vergi getirisi hacmi 66.000 ake tutuyordu. Fakat XVII. yzylnnlarnda nfusta olduu gibi ticarette de bir azalma olmu ve 1689da Fransz konsolosu buradrlmt. Dolaysyla Evliya elebinin gmrk vergisi olarak sz ettii 700.000 ake daha esknemlere ait kayd gstermektedir.


8/1284

V ve XVI. yzyllarda Geliboluda birok dkkn bulunuyordu. Mumhne,

rphne gibi iletmelerin yannda Sanca Paa mareti vakflarna ait doksan alt dkkn, birdesten, bir kervansaray, bir de ifte hamam mevcuttu. Bunlarn kira gelirleri vakfa gidiyordu.75te ayrca yine eitli vakflara ait biri ifte drt hamam, biri harap be kervansaray, bezirhzahne ve 350 dkkn yer alyordu. XVI. yzyla ait kaytlara gre bu rakamlar daha da artmne ehirde birok pazar yeri vard. Geliboluda XVI. yzylda tahl pazar, balk pazar, bit pa

yvan pazar, zmcler ars, attar, halla, pabuu, kebeci, krk, boyac, a, takkeci,rk, erbeti, reki, breki, helvac, palanc, sara, demirci, kazanc, ilingir arlarvcuttu. Halkn nemli bir ksm pamuk dokumacl yapyordu. Ayrca deri ileyenler ve bundmul maddeler retenler de olduka fazla idi. Gayri mslimler ise genellikle teknik alanlardayorlard, gemi malzemeleri imal etmekte ve hazrlamaktaydlar. Bunlar arasnda saati, demkarac, fc, kak gibi meslek sahipleri yaygnd. Tersanede XVI. yzyl balarna kadar gas olduka youndu. Mesel 1496-1498 arasnda burada yirmi kadrga, be kalyete, sekiz kaymi be sandal yaplmt. Daha sonra gemi inas durmu, ancak bir ksm gemilerin bakmplm, nebaht malbiyetinden sonra ise burada on drt gemi ina edilmiti. Geliboludaki

sanenin 1526da otuz havuzu vard ve bunlar XVIII. yzyla kadar zaman zaman esasl ekildemir edilmiti. Liman da ayn ekilde baz yllar onarm grmt. Fakat XVIII. yzyln sonyreinde tersane tamamen harap olmu, limann bir tarafnda on iki, dier tarafndaki sekiz gzllanlamaz hale gelmi, talar mahzen ve dkkn yapmnda kullanlmt (Bostan, s. 15-17). Aliboluda bir baruthne bulunuyor ve stanbuldaki Tersne-i mire iin barut retimi yaplyrut imali XVII-XVIII. yzyl boyunca srmt. Gelibolu uzun sre esir ticareti iin de merkez

mu; bunun yan sra buday, pamuk, arap, ra, yay, ok ve donanma malzemeleri imal ve satlca ekonomik faaliyeti oluturmutu.

libolu, XV. yzyln ikinci yarsnda vakflar olan birok cami, mescid ve tekkeye sahipti. 14kf bulunan yirmi mescid, alt zviye, iki medrese vard. Bunlardan zengin vakflar olanlar, IIurad ve Ftih Sultan Mehmed devri devlet adamlarndan Sarca Paa mareti, II. Muradnamlarndan Has Ahmed Beyin I. Muradn saray yerinde yaptrd zviyeli mescidi vekurbostan mahallesinde sonradan cami haline getirilen bir dier mescidi, Hac Mustafa Mescihali Hatib Medresesi, Kasap Tat Ahmed Mescidi, Hac Kemal (Suya) Mescidi, Sarca Pardeinin adyla anlan Sinan Bey Mescidi, Yac Hzr Mescidi, II. Murad devri devletamlarndan Balaban Paa Medresesi (vakfiyesi 846/1442-43), Hsmeddin Mescidi, Hac Yeescidi, Ah Ms Zviyesi, Hoca Hamza Mescidi, Gazi Hdvendigr Camii, Hara Hamza

escidi, Hac Mehmed Mescidi saylabilir. 1518deki kaytlara gre bunlara Yazczde Muhidescidi, Aleddin Mescidi, Hsam Hoca (Buuk Kilindir), Gdk Hzr, Hac Doan, Ahmedlebi (Hzr Bey olu, Bursa mfts), Ykub Bey camileri ilve edilmiti. Bu son tarihte cak be mescidin vakflar kaydedilmiti. Ayrca II. Bayezidin kz Aye Hatunun ve ei Rumeylerbeyi, Gelibolu sancak beylii de yapan Sinan Paann eserleri de vard. Balca zviyelernan Paa, Karaca Bey, Tat Ahmed, Halac Ahmed ve Ah Devle zviyeleri tekil ediyordu. Bununcusu 1475te Mevln eyh Muhyiddinin, daha sonra da onun olu Hsmeddin Efendiniresi altndayd. Dolaysyla bir ah zviyesi olduu anlalan burann sonradan mevlevlie ya

yhlerin eline getii sylenebilir. Nitekim zviye daha sonra mevlevhnenin de temeliniuturmutur. Salnmelere gre 1890larda ehirde Gazi Hdvendigr (787/1385), Mesih Paa


9/1284

01/1495-96), Kad skelesi (966/1559), eyh Mehmed Efendinin yaptrd Yenicami,vgnzde Hac brhimin Liman Camii, skender Camii, Buhr Mahmud Efendinin camii vllhlar Camii olmak zere sekiz cami, birok mescid, dokuz tekke, bir zviye, iki kilise, bir hrd.

ehur Osmanl tarihisi Gelibolulu l Mustafa Efendinin doduu yer olan ehirde ayrca banm ulem ve devlet adamlar da yetimi veya burada yaamtr. Bunlar arasndazczdeler. Zeynelarab, Aazde eyh Mehmed Efendi, Kutb mer Efendi, D Ahmed Efend

ustafa Feyzi Efendi, Sinan Paa, Kaptan Gazi Mehmed Paa saylabilir.

libolu fetihten sonra bir sancak ve sancak merkezi olduu gibi Rumelinin ilk Paa sanca damutu. Daha sonra bir denizcilik idare merkezi olarak hret kazand. Osmanl donanmasnnndaki kaptandery buray merkez edinmiti. Dolaysyla kaptandery sanca olarak dainiyordu. Gelibolu sanca kaptan- derylara verildii iin mstakil bir yap gsteriyordu. Faklen Rumeli beylerbeyiliine tbi idi. 1518de sancak Gelibolu, Kean, Malkara, Limni, Tazeovas, mroz ve Semadirekten ibaretti. Bu tarihte toplam mslman hnesi 2639du. Gayri

slimler 2714 hne idi ve bunlar Limni, Taz, mroz ve Semadirekte toplanmt. Btn sanca

VI. yzyl balarnda 25-30.000 kii bulunuyordu. Gelibolu 1533te Hayreddin Paann kaptanry oluu ve Cezyir-i Bahr-i Sefd eyaletinin kuruluundan sonra burann merkez sanca olduVI. yzyln ikinci yarsnda sancaa psala ve Gmlcine balanmt. XVII. yzyl balarndancan idar birimleri deimemiti. Tanzimat sonras Gelibolu Edirne eyaletine bal, Kean,rky, Mrefte ve Eceabat kazalarndan oluan bir sancakt. 1865te buraya arky, Evree, Enrecik, Gmlcine kazalar balyd. XIX. yzyln sonlarnda bu kazalarn yan sra dokuz nah152 ky bulunuyordu. 1309da (1891-92) sancakta toplam 3608 hnede 13.691 mslman, 4

nede 21.780 Rum, 188 hnede 1032 Ermeni ve 210 hnede 1756 yahudi vard (Salnme-i Vilirne [1309], s. 326-333). Cumhuriyet dneminde vilyet olan (1923) Geliboluya Eceabat, En

ala, Kean, arky balanmt. 1926 ylnda ile merkezi durumuna gelen Gelibolu bugnnakkaleye baldr ve fazla gelimemitir. 1927 saymnda nfusu 5445 iken 1940ta 12.71345te 16.496ya ykseldi. 1950de yeniden 10.000in altna (9893)

t. 1955 saymnda tekrar 10.000i geen (12.341) nfusu 1990da 18.670e ulat. Meyve, sklk ve bitkisel ya retimi n plandadr. Son yllarda turizm sektr ilerleme kaydetmitir

nmzde Gelibolu ilesinin merkez bucandan baka Bolayr ve Evree adl iki buca vardzlm 806 km2 olan ilenin 1990 saymna gre nfusu 40.020 idi.

BLYOGRAFYA

A, TD, nr. 12, vr. 1a-13a; nr. 75, s. 9-36; nr. 434, s. 11-53; nr. 490, s. 18-46; nr. 702, s. 1-12; n4, s. 8-22; TK, TD, nr. 141, vr. 6b-13b; BA, KK, nr. 2666; BA, MAD, nr. 339, s. 80-99; stanblediyesi Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet, TD, nr. 0.79; H. J. Schiltberger, Trkler ve Tatar

asnda: 1394-1427 (trc. Turgut Akpnar), stanbul 1995, s. 100; R. G. de Clavijo, Anadolu, Or


10/1284

ya ve Timur (trc. mer Rza Dorul, s.nr. Kmil Doruk), stanbul 1993, s. 36-37; Dukas, Bizrihi (trc. V. Mirmirolu), stanbul 1956, s. 9; Enver, Dstrnme (Mlikoff), s. 61-62;nnnme-i Suln ber-Mceb-i rf-i Omn (nr. R. Anhegger-H. nalck), Ankara 1956,63, 79; bn Kemal, Tevrh-i l-i Osmn, II, bk. ndeks; Tursun Bey, Trh-i Ebl-Feth (nr

ertol Tulum), stanbul 1977, s. 41, 47, 75, 77, 133, 147, 158; N. Nicolay, The Nauigations intorkie, London 1585, vr. 44b-45b; Mustafa Sf, Zbdett-tevrh, Beyazt Devlet Ktp., Veliyyendi, nr. 2429, II, vr. 242a-247a; J. M. Jouannin-M. J. van Gaver, Turquie, Paris 1840, Iv. 5; Pasne-Canay, Le voyage du Levant, Paris 1897, s. 155-156; Evliya elebi, Seyahatnme, V, 31

1; Polonyal Simeonun Seyahatnamesi: 1608-1619 (trc. H. Andreasyan), stanbul 1964, s. 20;Arvieux, Mmoires, Paris 1735, IV, 442-443; J. Thevenot, 1655-1656da Trkiye (trc. Nurayldz), stanbul 1978, s. 51; E. Raczynski, 1814de stanbul ve anakkaleye Seyahat (trc. Kemran), stanbul 1980, s. 150-156; Salnme-i Vilyet-i Edirne (1309), s. 326-333; a.e. (1310), s7-624; a.e. (1317), s. 472-474; a.e. (1319), s. 1084-1086; Fahri Cemal, Trkiyenin Shh ctirafyas: Gelibolu Vilyeti, stanbul 1925; Fevzi Kurtolu, Gelibolu ve Yresi Tarihi, stanbu38; a.mlf., XVI nc Asrn lk Yarsnda Gelibolu, TM, V (1936), s. 291-306; Gkbilgin, EdiPaa Livs, bk. ndeks; Mehmet Alemdarolu-Mehmet rdesel, Trih, Corf, ktisd veristik Ynleriyle Gelibolu, Gelibolu 1964; The Catalan Chronicle of Francisco de Moncada (

Hernandez), El Paso 1975, bk. ndeks; H. J. Kornrumpf, Die Territorial Werwaltung im stlicil der europischen Trkei, Freiburg 1979, s. 153, 173, 268-270; brahim Sezgin, 1475-1530llarnda Gelibolu Kazas (yksek lisans tezi, 1991), M Sosyal Bilimler Enstits; dris Bostmanl Bahriye Tekilt: XVII. Yzylda Tersne-i mire, Ankara 1992, bk. ndeks; B. Lewis641-1642de Bir Karayitin Trkiye Seyahatnmesi (trc. F. Seluk), VD, sy. 3 (1956), s. 99; 2, s. 1659-1660; Halil nalck, Gelibolu, El2 (ng.), II, 983-987.

ridun Emecen


11/1284

GELBOLU MEVLEVHNESVII. yzyl balarnda kurulan Mevlev sitnesi.

be Mevlev sitnesi iinde hem en geni araziye, hem de en byk ve hametli semhneyehip olandr. Binalarndan bugne kalanlar, Hamzakoydaki asker blge iinde ve deniz kenarkn bir alanda bulunan semhne-trbe binas ile iki takapdan ibarettir.

evlevhnenin bnisi ve ilk postniini, yenieri aalarndan Kara Hasan Aann olu Aazdeehmed Hakk Dededir. Skb Dedenin Sefnesinden renildiine gre (II, 26-37) Aazdenliinde maln mlkn kardei saf Aaya balayp dnya ile ilikisini kesmi ve Konyaevln Derghnda I. Bostan elebinin mridi olup ile karmtr. Uzun yllar matbah- ermet ettikten sonra hilfet alp maceral bir seyahatin arkasndan Geliboluya dnm ve ehrinasnda bulunan Ah Devle Zviyesine yerleip sohbet toplantlar tertip ederek Menev dersrmeye balamtr. Ancak talep fazlalanca zviye yetersiz kalm, Aazde de kardei safann iade ettii mallar ve tandklarnn yardmyla bu zviyenin yanna, sonradan kendisinin

fnedildii yerde (bugnk mevlevhnenin bulunduu mevki) bir yn-i Mevlev hankah inp lmne kadar (1063/1653) bu derghn postniinliini ifa etmitir. Mevlevhnenin son ey

ehmed Burhneddin Dede-Efendinin anlattna gre ise (Konya Mevln Mzesi Arivi, nr. azdenin Geliboluya dnnde Solakzde Mehmed Aa kendi mescidine bitiik iki oday o

rmi, bundan sonra ders ve sohbetler burada, yinler de mescidde icra edilmitir.

mann kaptan- derys Ohrili Hseyin Paa Akdeniz seferinden dnerken Geliboluevlevhnesine urayp kermetleriyle mehur olan eyh Aazde Mehmed Dedeye intisap etondan yaknda sadret mhrnn kendisine verilecei haberini almtr. Hseyin Paa vezri

duktan sonra (Mart 1621) Beikta Mevlevhnesini yaptrp Mehmed Dededen ilk postniinmasn istemi, bylece her iki mevlevhnenin meihatini birlikte yrtmeye balayan Mehmede, ikisinde de arambaya rastlayan mukabelelere mnvebeli olarak itirak edebilmek iink bir yelkenliyle Gelibolu-stanbul arasnda gidip gelerek bir haftasn Beiktata, bir haftaliboluda geirmitir. Ancak Hseyin Paann II. Osmanla birlikte ldrlmesinin (Mays 16

kasndan Beikta Mevlevhnesi postniinliini brakp Geliboluda kalmtr. Skb Dedeyeha sonra, babas Kara Hasan Aann yannda yetien IV. Muradn vezrizam Kemanke Kaustafa Paa Mehmed Dedenin madd ve mnev koruyucusu olmu, kardei air Snek Osmade bir mddet Mehmed Dede ile birlikte Gelibolu Mevlevhnesinde kalmtr. Evliya elebazdenin ders ve sohbetlerinde bulunup mbarek ellerini ptn yazmaktadr (Seyahatnm7).

kfiyesi ele gemediinden mevlevhnenin kurulu tarihi kesin olarak belli deildir. Bununlalikte Ohrili Hseyin Paann vezrizam olmasndan (1621) nceki bir tarihte kurulduualmaktadr. Dolaysyla baz yazarlarn verdii 1667 tarihi yanltr. Ariv kaytlarna greazdeden sonra srasyla saf Aann olu ve divan sahibi Sbir Prs (. 1679), Aazdeifesi Kalender Mahmud, Abdlkadir, Rahmetullah (. 1713), Mehmed, Abdlkerim, Bosnev

ehmed (. 1750), Mustafa b. Bosnev Mehmed, Mehmed b. Mustafa, Lutfullah, Hseyin b. Mus1796), bunun olu Ali zzet, bunun olu ve Galata Mevlevhnesinin eyhi Ahmed Celleddi


12/1284


13/1284

phesi kesme tala yeniden kaplanm, batdaki semhne alt ve st mahfel kaplar pencereyentrlm, pencerelere de petek revzen ve korkuluklar taklmtr. 1994 ylnda bina Vakflanel Mdrl tarafndan satn alnarak atsnn onarmna balanmtr.

mannda bir mescid, zengin ktphane, altm odal harem dairesi, geni yemekhaneye, bir hanmektebe sahip olan mevlevhne klliyesinin d durumu, ancak XX. yzyl banda ekilen b

rtpostalla dier baz resimlerden anlalmaktadr. Dz ve tenha bir mevkide kurulan mevlevhklak 33.000 m2 bir alana sahip olup ihata duvar ile evriliydi. Batdaki sokaktan yuvarlak

merli, stunlar korint balkl mermer takapyla 1000 m2lik avluya giriliyordu. Avlununzeyinde kiremit rtl kesme tatan yaplm semhne-trbe binas ve onun gneyinde hmr almaktayd. Hmnn dousundaki dier takapdan minareli mescid, dervi hcreleri, selharem dairesiyle gneye inen kiremit rtl dier bina topluluuna geiliyordu. Muhtemelen yyri mslim ustalarn eseri olan semhne-trbe binasnn i ve d sslemeleri, II. Mahmud dnnu-Abdlmecid dnemi banda devam eden tara Trk empire (ampir) slbunun tipikneklerindendir. Tanzimat dnemi devlet daire veya iddlerini andran 12 m. yksekliindekipheler yatay bir yaln silme ile ikiye blnm, st yars yksek altlkl ve korint balkluneler, alt yars da plastrlarla dey blmlere ayrlmtr. Her blmde altl stl iki sra

inde dz silmeli ve gen alnlkl byk dikdrtgen pencereler yer almaktadr. st pencerelekesimli saak korniinin altnda bulunan blml ve yuvarlak dilimli birer kemer olarak

zenlenen yzeylerin ortasna yerletirilmitir. Bu dzen binann drt cephesinde tekrarlanarakvam etmekte, sadece kaplar ve eskiden mevcut olan batdaki ift kanatl iki merdivenlesilmektedir. Semhne-trbe, ayn dikdrtgen planl kitle (28,6 x 35 m.) iine alnarak dierlmlerden tecrit edilmesi bakmndan, farkl malzemeye sahip olmasna ramen Yenikap vehariye mevlevhnelerinin asma galeri katl ahap trbe-semhne ikilisinin plan tipinemaktadr. mekn, birbirine kemerlerle balanan on be stunun tad sekiz badd kubbelarndaki dz tavan blmleriyle rtl olup iki sra halindeki krk drt pencere ile

dnlatlmtr. Hepsi korint balkl olan stunlardan doudaki alt tanesinin tad 9,5 m.pndaki orta kubbe ile kelerde yer alan 8 m. apndaki iki kubbenin rtt trbeye (13,5 x 2) gneye alan talik kitbeli kapdan girilir. Semhne ksmnn (18,8 x 26 m.) dousunda isekuz stunun tad 18,78 m. apndaki orta kubbeyle

l sem meydan, 4,5 m. apnda birer kubbenin rtt mihrap n mahalli ile karsndaki kiden asma kat mutrip mahfilinin yerletirildii mekn ve iki kesi 8 m. apnda birer kubbeyl eski iki katl asma ziyareti mahfili yeri bulunmaktadr. Semhnenin, mevcut hatl izlerindmannda, kapnn stne rastlayan ksmnn mutrip heyetine ait bir asma kat mahfiliyle evrili

duu ve buraya kapnn yannda bugn izleri grlen ahap bir merdivenle kldalmaktadr. Alt ve st kat ziyareti mahfillerine ise dardaki ift kollu iki beyz merdiveninnda ve stnde bulunan bugn pencereye dntrlm iki kapdan girilmekteydi. 18,78 m.pndaki ahap demeli sem meydan, Mevlev yini icrasna uygun olarak ya dairev veyakuzgen planl olup dokuz stun arasna yerletirilmi alak bir korkulukla snrlanm ve YenikBahariye mevlevhnelerinde olduu gibi trbe ksmndan yksek bir korkulukla ayrlmlunuyordu. 1767 ylna ait tamirat keif raporuna ve eski bir kartpostaldaki resme gre semhlnik Mevlevhnesi semhnesindekilere benzeyen saakl kaplara sahipti. Yallarndelerinden, trbe kapsndan 6 m. kadar ieride Aazde Mehmed Dedenin medfeninin yer alhzene inen be basamakl bir merdivenin bulunduu renilmektedir. 7,74 m. yksekliindeki


14/1284

ametli mermer mihrabn nii, yaldz bordrl ve ortas abartlm dilimli geni silmeli birmerle evrilidir. Niteki krmal sar mukarnasn alt, bordo rengi saakl ve kordonlu perdetifiyle ssldr. Keliklerdeki Trk empire slbu zellii gsteren ual iri glelerle

nlarndaki ift stune balklarnn sarkk ulu yaprak elenkleri yaldzldr. Yer yer alsklm badd kubbelerin canl kalem ilerinde hkim renkler mavi ve kiremid olup dilimlelnen kubbe yzeyleri, glgeli bir slpta yaplan ortalarda soyut bitkisel motiflerle, kenarlarkurdele, kordon, k yolu gibi Trk empire motifleriyle sslenmitir. Sem meydannn

erindeki byk kubbenin eteklerinde yirmi pafta iine talik hatla yazlm Yenikap, Bahariye

tahya mevlevhnelerinin semhne kubbe eteklerinde de bulunan ve semnn manev deerinatan, Dn sem e bved? (Sem nedir, bilir misin?) msra ile balayan Farsa beyitler dkmektedir.

BLYOGRAFYA

GMA, Krmz Rumeli Defteri, nr. 725, s. 493, 494, sra 492 (1054/1644-45, 1067/1656-57 takf kaytlar); VGMA, Defter, nr. 174, sra 2268-2269; VGMA, Edirne Defteri, nr. 174, sra 2269; BA, Cevdet-Evkaf, nr. 23342 (180-81/1766-67 tarihli), nr. 734 (1219/1804-1805 tarihli);AD, nr. 3160, s. 618-619 (1178-82/1764-68 tarihli keif ve tamir defteri); BA, rade Meclisi V6589 (1267/1850-51 tarihli); Konya Mevln Mzesi Arivi, nr. 65/6, 65/8 (1327 r./1911 tar90 (1328 r./1912 tarihli); Nam, Trih. II, 221-224; IV. 54; Evliya elebi, Seyahatnme, V,

kb Dede, Sefne, II, 26-37; Esrar Dede. Tezkire-i uar-y Mevleviyye, Sleymaniye Ktp., Hendi ilvesi, nr. 109, vr. la; Ali Enver, Semhne-i Edeb, stanbul 1309, s. 8-9; Ayvansary,dkatl-cevmi, II, 104-109; Osmanl Mellifleri, II, 7; Fevzi Kurtolu, Gelibolu Yresi ve

rihi, stanbul 1938, s. 61; Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/2, s. 374-375, 387-389; Mehmet rdliboluyu Tanyalm: Tarihi ve Turistik Rehber, stanbul 1967, s. 46, 53; Serap zler.liboludaki Trk Mimar Eserleri (lisans tezi. 1967), Ktp., T, nr. 4543, s. 17-18; Abdlbklpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, stanbul 1983, s. 158, 248, 314, 334, 339; . Brihnrkorur, Trk Kltr ve Mimarlk Tarihinde Mevlevhnenin Yeri ve nemi, S 3. Millevln Kongresi (Tebliler) 12-14 Aralk 1988, Konya 1989, s. 61-71; Ramazan Eren, anakkYresi Trk Devri Eserleri, [bask yeri yok] 1990, s. 86, 91; Erdin Parla, Gelibolu

evlevhnesi, T Mimarlk Fakltesi Mimarlk Tarihi ve Restorasyon Enstits Blteni, sy. stanbul 1980, s. 51-54; Mevlevhneye Hayat, Gne, stanbul 8 Aralk 1987; Ali Bayram

el rgler Ardnda Bir Mevlevhne, Nokta, sy. 12, stanbul 1991, s. 72-73; R. Ekrem Koueikta Mevlevhnesi, st A, V, 2585-2587; M. Baha Tanman, Beikta Mevlevhnesi, D553-554; Ekrem In, Beikta Mevlevhnesi, DBst.A, II, 168.

rihda Tanrkorur


15/1284

GELBOLULU MUSTAFA Lk. L MUSTAFA EFEND).


16/1284

GEMvn lugtit-Trkte belirtildiine gre gemi kelimesi Ouz ve Kpak lehelerinde kemi,erlerinde kimi eklinde kullanlyordu (III, 236). Ancak bu tabirlerle nehir vastalar kastedildn kemi/kiminin bir eit kayk olmas muhtemeldir. lk gemilerin tomruklar aa lifleriyleletirmek suretiyle sal eklinde yapld, ardndan aa gvdelerinin oyularak kayklarn eldeldii, daha sonra da krek ve rzgr yardmyla hareket eden yelkenli gemilerin meydana

irildii sanlmaktadr. Kurn- Kermde gemi karl olarak sefne, flk, criye (oulu cecriyt) kelimeleri kullanlmaktadr. Hz. Nh, Hz. Ms ve Hz. Ynusun kssalarnda geminiemli bir yer tutmasndan insanln en eski devirlerinden itibaren bilindii anlalmaktadr. Hzh ve evresindeki inananlar tufan srasnda kendisinin tahtalardan (el-Kamer 54/13) ina etti

miye binerek kurtulmulardr (Hd 11/37-38; el-Mminn 23/27). Bu geminin sc denilen atan yaplm (Mecmaut-tefsr, III, 322) 60 m. uzunluunda, 38 m. eninde ve su seviyesindbaren 23 m. yksekliinde katl bir yelkenli olduu rivayeti yannda vapur tr buharl bir gduu da ileri srlmtr (Elmall, IV, 2780). Hz. Msnn Hzr ile birlikte kt yolculuu

blmnde Hzr bindikleri gemiyi yaralamak suretiyle onu zalim bir hkmdarn el koymas

rtarmtr (el-Kehf 18/71, 79). Hz. Ynus da kendisine itaat etmeyen halkndan uzaklamak iimiye binerek yurdundan ayrlmtr (es-Sfft 37/140). Kurn- Kermde yer alan gemiyle ilger bilgiler ise gemilerin deniz zerinde rzgrn tesiriyle dalar gibi gitmesinin Allahn varllet ettii (e-r 42/32), denizde yzp gitmeleri iin gemileri insanlarn emrine ve hizmeti

rdii (brhim 14/32; el-Bakara 2/164)

klindedir. Bir yette de mriklerin inan zelliklerinden bahsedilirken gemilere bindikleri zamsla Allaha yalvardklar, fakat slimen karaya ktklarnda hemen Ona ortak kotuklar (el-kebt 29/65) anlatlmaktadr (gemiyle ilgili yetlerin tamam iin bk. M. F. Abdlbk, el-

ucem, flk, sefne, criye, criyt, cevr md.leri).

mslmanlar denizcilik (milha, bahriye) geleneklerini, Kzldenize ve Basra krfezine yelkklar bilinen Chiliye Araplarndan tevrs etmilerdir. Hz. Peygamber devrinde mslmandefa muhtemelen Habeistana hicret ederken gemiye bindiler (615). Ticaret iin Suriye

hirlerine giden Mekkeli mrikler de mslmanlarn Medine civarnda kervan yollarn kesmebebiyle daha uzun olmasna ramen deniz yolunu tercih etmek zorunda kalyorlard. Denizlculuu srasnda deniz suyu ile abdest alnabileceine dair hadisler (el-Muvaa, ahret, evirde geminin mslmanlar tarafndan yaygn olarak kullanldn gstermektedir. Hz. Osmaaret gemileri olduu ve ashaptan bazlarnn deniz ticareti yapt da bilinmektedir.

slmanlar, Hz. Peygamber devrinden ksa bir sre sonra donanma kurarak denizlere aldlarniz aknlar Hz. mer zamannda hristiyan Habelere kar yapld (641). 654teki ikinci Kbferinde slm donanmasnda 500 gemi bulunuyordu. Ertesi yl yaplan ve ilk byk deniz savan Zts-savr (gemi direkleri) savanda gemi says 200 civarnda idi. Muhtemelen gemi

ysnn okluu sebebiyle verilen bu isimden savaa katlan gemilerin yelkenli olduualmaktadr. Bu dnemde skenderiyedeki eski Msr-Grek tersanesinde gemi ina faaliyetledrld. Daha Suriye valilii srasnda deniz ilerine nem veren Muviye b. Eb Sfyn, hi

ince ilk i olarak Akkdaki tersaneyi tamir ettirip gemi ina faaliyetlerine hz verdi. Muviye


17/1284

mannda donanmann mevcudu 1700 gemi dolaynda idi. Gemi inas iin lzumlu olan sedirresteleri Cebelilbnandan salanyordu. Halife Sleyman b. Abdlmelik dneminde Meslemedlmelik kumandasnda stanbulu kuatmaya giden (717) Emev donanmasnda irili ufakl 18

mi bulunuyordu.

mevlerin son zamanlaryla Abbslerin ilk yllarnda donanma ihmal edildii iin Bizansllaru Akdenizde bir sre stnl ele geirdiler; nihayet Hrnrred devrinde hkimiyet

land. Ayn dnemde Kuzey Afrikada ve Endlste kurulan donanmalar da Fransa ve talya

hillerini vurdular. Fasta drsler ve Tunusta Alebler birer deniz devleti olarak ortaya ktellikle Ftmlerin Akdenizde stnlk salamalar ile tersanelerde gemi inasna hz verildenderiyedeki tersanede 600 gemi daha yapld. Omurgal gemi tiplerinin gelitirilmesine nc

en Ftmlerde, donanma ve tersanelerdeki faaliyetlerin idaresinden sorumlu olan Divnl-aivnl-cihd) isimli ayr bir divan vard. Ftmlerin son dnemlerinde denizcilik ihmale uybler devrinde ise donanmann gelitirilmesine nem verildi ve devletin hkim olduu

praklardaki gemi yapmna elverili aalar barndran ormanlar dikkatle korundu. Gelitirilenanma ile Dou Akdeniz ve Kzldenizde nemli baarlar elde edildi. Daha sonralar blgedkimiyet kuran Memlkler de Akdeniz ve Kzldenizde byk varlk gsterdiler. Mslman

nizcilerinin Dou Akdenizdeki ihtiam devrinde Endls mslmanlar da Bat Akdenizdeuazzam bir donanma vcuda getirdiler. Nakliye gemileri btn Akdenizi dolayor ve stanbuldar gidiyordu. zellikle III. Abdurrahman devrinde Endlste ok sayda gemi ina edildi vermadasnn hristiyan krallklarna ait donanmalar sk sk yenilgiye uratld (mslman denizkknda geni bilgi iin bk. BAHRYE).

ynaklar gemi ve gemi inas hakknda yeterli aklama yapmamakta, verilen bilgilerden ancak lerini belirten listeler karlabilmektedir. Baz corafyac ve edipler, slm ncesi iir gelenarak birtakm gemilerin zelliklerini anlatrken nasl ve ne maksatla kullanldklarna deil dah

k gzelliklerine temas etmilerdir. Kaynaklarn verdii bilgilere gre ayr tiplerde olan sava aret gemileri gerektiinde her iki amala da kullanlyordu. Ayrca ticaret filolar ile sava filsnda yakn bir iliki vard ve ticaret gemilerinde altrlan tecrbeli tayfalar ayn zamanda

milerinde de yer alyorlard.

m literatrde gemi karl olarak ok sayda kelime kullanlm ve ayn kelimenin farklmanlarda farkl gemi trlerini adlandrmas deniz tarihi aratrmalarnda byk karklklara ymtr. Genel anlamda btn gemilere sefne veya merkeb deniliyor, bunlara baz sfatlar eklenel gemi tipleri ifade ediliyordu: Merkeb-i kebr (byk gemi), merkeb-i tavl (uzun gemi), mer

kl (ar yk gemisi), merkeb-i haff (hafif yk gemisi) gibi. Bu gemilerin bazs son dereceykt. XI. yzyla ait kaynaklar, bunlardan bir tanesinin direk uzunluunun 23 m., yk kapasite300 ton olduunu yazmaktadr

hristides, Dictionary of the Middle Ages, IX, 76). Yine ayn dnemde Akdenizde seyredenmiler arasnda 500 yolcu kapasiteli olanlara da rastlanyordu (Goitein, A Mediterranean Socie1-352). Makdis otuz alt farkl gemi eidinden bahseder (Asent-tesm, s. 31-32); bunlazlar hakknda bilgi bulunmakta, bazlar ise sadece isim olarak kalmaktadr. Hint Okyanusunliyet gsteren Arap korsan gemilerine birke deniyordu. Burn bir nakliye gemisiydi; daha oyve ve bal gibi yiyecekler tard. Adn Suriye kylarndaki Cebele ehrinden alan cebeliyye


18/1284

if ve casusluk hizmetlerinde kullanlyordu. Krevniyye, hac veya ticar maksatl seyahatlerilikte yapld bir gemi idi. enkliyye bir eit korsan gemisi, skyye, ar mnasna gelendan anlaldna gre ky sakinlerine dorudan mal satan bir ticaret gemisi, zevrak nakliyeksadyla kullanlan kk gemi, abari byk yelkeni ve be tayfas bulunan gemi, birce (barca rtl byk gemi, celebe ivi kullanmadan ina edilen gemi trlerinden biri, galyon (kalyokenli byk gemi, haebe yelkenli bir gemi, kilyte Osmanllarn kalyatasnn benzeri bir gemsmriyye nakliye gemisi ve tala hzl bir eit gemi idi. Nehirlerde zellikle nakliye ilerindellanlan kk gemiler miber, rakkiyye, tayyr ve vsitiyye gibi adlar tayordu.

miyetin ilk dnemlerindeki mslman gemileri muhtemelen Akdenizdeki Bizansllarn genmi tiplerine benziyordu. Mslmanlar, Fenike geleneklerini srdren Suriyeli ve Msrl ustalndi hizmetlerine alarak gl bir donanma kurdular. Gemilerin tiplerine ve boyutlarnaklmakszn teknelerinin su altnda kalan ksm daima balina eklinde yaplyordu. zellikle Nznda sahil koruma hizmeti gren gemilere dramonaria deniyordu ve bunlar stanbulun ikinciatmasna da (717) katlmlard. Akatia donanmaya asker, at, mhimmat vb. tayan yardmcmilerdendi. elendi byk gverteli sava gemilerinin, n (niyye veya n) kadrga trmilerin yaygn ad idi. Ftmlerin son dnemlerinde bir n 1000 asker tayordu. Gurb, ye

krekle hareket eden kadrga trnden bir gemi idi ve 140 (veya 180) krekisi vard. Harrkman gemilerini yakmak iin tututurucu maddelerle ve bunlar atmak iin mancnklarla donatsava gemisiydi; 100 krei vard ve nden biraz daha kkt. zellikle at tamada kullan

rde en ok krk at tayabilen bir nakliye gemisiydi; bunlarn arka ksmlar hayvanlarn binipmesine uygun ekilde yaplyordu. bn Batttnn ine gittii geminin ad Cker idi ve yetmiisi oku 100 sava tayordu (bn Battta, II, 200-201).

zl ve grntl kaynaklar, X. yzyla kadar mslmanlarla Bizansllar tarafndan bir, iki ve ekli gemilerde Latin yelkenlerinin kullanldn gstermektedir. Mslmanlar, Romallarn k

imindeki basit yelkenlerini daha ileri gtrerek ana diree bal, serenli gen yelkenleri icatiler; bunlarn serenleri bazan direkten ve hatta gemiden dahi uzundu. Mizana direi denilen vyelkenli geminin batan nc direini oluturan direin ad da muhtemelen Arapa mzanimesinden gelmektedir. Yelkenler nceleri hindistan cevizi veya papirs liflerinden, sonralar

nellikle pamuk, keten ve kenevirden dokunmutur. Gemilerde dmen yerine k ksmna taklanya iki iri krek kullanlyordu; nihayet XII. yzylda mslmanlar tarafndan dmen icat edildim dneme ait minyatrl yazma eserler, ticaret gemilerini arka taraflarnda zel yolcu blmn tekneler eklinde tasvir etmektedir. Lengerler muhtemelen tatan yaplyordu; nk blgede

mir madeni azd. XIII. yzyldan itibaren Akdeniz gemilerinde yaygn olarak drt trnakl apa

llanld grlr. Gemi donanmnn ve denizcilik aletlerinin gelimesi ayn dnemlere rastlarslmanlarn gerekletirdii teknolojik ilerlemeler daha sonra Avrupallara intikal etti veellikle talyanlar, spanyollar ve Portekizliler devraldklar bilgileri daha da gelitirdiler.denizdeki gemilerde gverte ve barnma ksm olarak ok az yer ayrlyordu. Seyyahlar,

milerde gayri insan artlar ve skk bir ortam olduunu belirtmektedirler. Buna karlkzldeniz ve Basra krfezindeki gemilerde yolcular iin kamaralar bulunduu anlalmaktadr.

nellikle Akdenizde ve Hint Okyanusunda kullanlan gemiler arasnda nemli farkllklar varzldeniz ve Basra krfezinde bulunan gemilerin de dahil olduu Hint Okyanusu gemilerininellikleri, slm ncesi devirlerden XV. yzylda Portekizlilerin blgeye gelmesine kadar


19/1284

imeden srd. nceleri Arap dehsu (dh?) veya haytiyye denilen ve drt keli yaplan bmiler, tahtalarn birbirine ince urganlarla raptedilmesi suretiyle ivisiz olarak ina ediliyorduknelerin kerestesi, gemi yapmna ok uygun olan uzun ve sert Malabar scndan elde ediliyoratlar da hindistan cevizi liflerinden rlyordu. Kk gemilerde omurga ve iskelet yoktu.manla gelimeler oldu; ivi kullanlarak ina edilen ve kalafatlanan gemiler Hint Okyanusundferlere balad. Ortalama 100-200 ton arlnda ve 30 m. uzunluunda olan bu gemiler l vnaj bakmndan yaklak

rak Akdeniz gemileriyle eitti; direklerinin uzunluu 7,5 m., su kesimi de 3,7 m. kadard. Yaksafelerde ise daha kk gemiler kullanlyordu.

l tarihi ve corafyac Mesdnin belirttiine gre gemilerde yneticiler ve hizmetliler olmere iki eit grevli bulunuyordu. Nhud geminin sahibiydi ve her yolculua katlmas mecbildi. Rubbn veya reis kaptan, ddebn gzc, muallim harita ve teknik aletleri kullaenecek rotay tesbit eden, itiym yolcularn danman idi. Makdis de bu personeliubbniyyn (kaptanlar), etime (yolcu danmanlar), riyziyyn (harita kullanan ve rotaybit edenler), vkel (ticar temsilciler) ve tccr (tcirler) olarak zikretmektedir (Asen

sm, s. 10). Akdeniz gemilerindeki mrettebat ise nevtiyye (ntler gemiciler, tayfalar, utsden) ve res idi; tayfabana da kidn-nevtiyye deniyordu.

BLYOGRAFYA

vn lugtit-Trk Tercmesi, III, 235; M. F. Abdlbk. el-Mucem, flk, sefne, criy

riyt, cevr md.leri; R. Blachre v.dr., Dictionnaire arabe-franais-anglais, Paris 1970,74; el-Muvaa, ahret, 12; Makdis. Asent-tesm, s. 10, 31-32; bn Battta,yahatnme, II, 200-201; Mecmauttefsr, stanbul 1979, III, 322; Huz, Tarcd-delltisiyye, s. 482-484; Elmall, Hak Dini, IV, 2780; R. B. Serjeant, The Portuguese of the Southabian Coast, Hadrami Chronicles, Oxford 1963, s. 132-137; S. D. Goitein, A Mediterraneanciety, California 1967, I, 301-352; Cevd Ali, el-Mufaal, VII, 243-284; Aly Mohamed Fahmslim naval Organization in the Eastern Mediterranean, Cairo 1980, s. 115-125, 138-140, 149yyid Abdlazz Slim-Ahmed Muhtr el-Abbd. Trul-bariyyetil-slmiyye f Mr ve-yrut 1981, s. 128-139, 247-249; Hasan brhim, slm Tarihi, VI, 28-34; V. Christides, Navi

amic, Dictionary of the Middle Ages (ed. J. R. Strayer), New York 1987, IX, 73, 76-78; a.mlaval History and Naval Technology in Medieval Times, the Need for Interdisciplinary Studiezantion, LVIII, Bruxelles 1988, s. 309-332; a.mlf., Mila, El (ng.), VII, 44-45; a.mlf., Na., VII, 884; B. M. Kreutz, Ships and Shipbuilding, Mediterranean, Dictionary of the Middle

d. J. R. Strayer), New York 1988, XI, 232; S. Arenson, Ships and Shipbuilding, Red Sea andrsian Gulf a.e., XI, 247-248; Erahin Ahmet Ayhn, slm lk Yllarndan Emevilerin Sonunadar Deniz Seferleri (yksek lisans tezi, 1989), M Sosyal Bilimler Enstits, s. 51-53; AbdKettn, et-Tertibul-idriyye (zel), II, 127-132; J. L. Delgado, La Primitiva Organizaciunval Musulmana (28-60/649-680), Homenaje al Prof. Jacinto Bosch Vil, Granada 1991, s. 2

1; W. H. Moreland, The Ships of the Arabian Sea about A. D. 1500, JRAS (1939), s. 63, 74


20/1284

3-192; Habb Zeyyt, Mu ceml-merkib ves-sfn fil-slm, el-Mer, XLIII, Beyrut 1321-364; I. Lichtenstadter, Origin and Interpretation of Some Qurnic Symbols, Studientalistici in onore di Giorgio Levi Della Vida, II, Roma 1956, s. 70-77; A. F. L. Beeston, Sha Quranic Simile, JAL, IV (1973), s. 96; Abdl-cebbr Mahmd es-Smerr, el-Milandel-Arab ablel-slm, Fayal, XXXVII, Riyad 1980, s. 111-112; Syed Sleyman Nedvhe Arab Navigation, al-lm, VII, Durban-Westville 1987, s. 6, 8; H. Kindermann-|C. E.sworth|, Safna, El (ng.), VIII, 808-809; C. E. Bosworth, Safna, a.e., VIII, 810-811; G. R

bbetts, Mila, a.e., VII, 51; Nebi Bozkurt, Bahriye, DA, IV, 499-501.

is Bostan

manl Dnemi.

rklerin, Anadoluda yerlemeye baladktan (1071) ksa sre sonra sahil blgelerine ulatklzmir civarn ele geiren aka Beyin ina ettirdii krk gemiden oluan donanmasyla deniz

ferlerine kt bilinmektedir. Daha eski devirlerde Trklerin Hazar deniziyle Baykal glndmicilikle uratklar hakkndaki bilgiler, Timurun Yldrm Bayezide syledii rivayet edileizin ceddiniz gemicilerdir cmlesine dayandrlr. Seluklular, ele geirdikleri Anadolurmadasnn coraf artlarnn bir gerei olarak gemi yapma ihtiyacn duymu ve Alanya ilenopta birer tersane kurmulard. Onlarn ardndan denizcilik geleneini Ege sahillerinde hken Trkmen beylikleri devam ettirdiler. zellikle Trk denizcilik tarihinde nemli bir yeri oldnolu Umur Bey zamannda Aydnoullar gibi dier beyliklerden Karesi, Saruhan, Menteendaroullarnn da hkim olduklar blgelerde eitli trde gemiler ina edilmitir. Bunlar,meliye yerletikten sonra kurduklar Gelibolu tersanesinde gelitirilen donanma ile Osmanllip etti. Osmanl kaynaklar ve ariv belgeleri gemi karlnda Arapa sefne (oulu sfn,

fyin) ve Farsa ket (oulu ketih) kelimelerinin yaygn biimde kullanldn gstermektemanla ilerleyen Osmanl gemicilii, XV. yzyln ilk yarsnda bir deniz akncl grnmnn stanbulun fethinden sonra Kadrga ve Hali tersanelerindeki faaliyetler sonunda ve tecrb

zanan kaptanlar sayesinde sava stratejisine sahip gerek bir denizcilie dnt. stanbulatmas srasnda irili ufakl 400 civarnda gemiden oluan Osmanl donanmas giderek faaliyehasn geniletti. II. Bayezid devrinde byk apta harp gemilerinin inas ile ak deniz filosunmeli atld. Yavuz Sultan Selim ve Kann Sultan Sleyman devirlerinde stanbuldaki Halisanesi geniletilerek ayn anda 150 kadar geminin yapmna imkn verecek ekilde donatld.rada ve dier nemli Osmanl tersanelerinde, gerek Barbaros Hayreddin Paann kaptan-

ryl srasnda gerekse daha sonralar Akdeniz ve Karadeniz filolarnn dnda Hint denizindar ulaacak gemiler ina edildi.

manl deniz tarihinde gemiciliin gelimesini ayr dnemde incelemek gerekir. Birinci dnparatorluun kuruluundan XVII. yzyln sonlarna kadar devam eden krekli gemiler dnemincisi XIX. yzyln ortalarna kadar devam eden yelkenli gemiler dnemi, ncs deparatorluun yklna kadar sren buharl gemiler dnemidir.

rinci dnemin balca gemilerini en nemlisi kadrga olan ektiri (ektirme) tipi gemiler tekil

yordu (a. bk.). Bu dneme zellikle, Osmanl gemi teknolojisine kendi bilgi ve becerilerini i


21/1284

en Barbaros Hayreddin Paa damgasn vurmutur. Esas itibariyle Venedik gemi ina tekniklergulayan Osmanllar Barbaros ile birlikte baz deiiklikler yaptlar. Barbaros ve adamlarnizlerde dolatklar uzun yllar boyunca sadece denizci olmakla kalmamlar, savalardaptettikleri spanyol kalyonlarn,

poli kadrgalarn ve eitli denizci milletlere ait byk ticaret baralarn ayrntlarylaeleyerek gemi onarm ve inas konularnda da uzmanlamlard. Barbaros, ektirilerin en etk

va tekneleri olduu kanaatindeydi. nk yelkenli byk gemiler rzgr estiinde daha hzl y

alar bile Akdenizde yaz mevsiminin uzun srmesi ve bu aylarda havann durgun gitmesi sebeyli zaman deta hareketsiz kalyorlard. Yine bu gemiler, krek arlkl kadrgalar gibi koylark limanlarda kullanlmaya elverili deildi; sava srasnda da hzl hareket edip dmantramyorlard. Bu sebeple XVII. yzyln sonlarna kadar Osmanl donanmasnn bel kemii

ktiri snf gemiler tekil etmitir.

nci dnemin en nemli gemisi ad eitli denizcilik tabirlerinde yer alan kalyondu (a. bk.).ellikle Girit seferleri srasnda (1645-1669) Venediklilerin karsnda hafif kalan kadrgalarnrine kalyon yapmna arlk verildi. Ancak 1650de otuz tanesinin inas iin teebbste

lunulduysa da baar salanamad. Sadrazam Melek Ahmed Paann 1651de yaptrd 45 munluundaki kalyon suya indirilirken yan yatt ve ald su ile batarak kullanlamaz hale geldi. ndan kalyonlarn kullanlmas da sorun karyor, grevli gemicilerin yeterince beceri kazanammalar sebebiyle pek baar elde edilemiyordu. Bunun zerine Sadrazam Fzl Ahmed Paa tekdrgaya dnlmesi emrini verdi. Fakat onun arkasndan sadrazam olan Merzifonlu Kara Mustaa zamannda bu gemilerden on adedinin yapm gerekletirildi ve Osmanl bahriyesi yenidenyon dzenine geti (Bostan, Osmanl Bahriye Tekilt: XVII. Yzylda Tersne-i mire, s. 90). XVII. yzyln sonunda kadrga yapmnn ok azalmasna karlk kalyon inasna hz veri

VIII. yzylda ambarl byk kalyonlar ortaya kt. Kalyonculuun gelimesiyle Osmanl

nanmas eme yenilgisine (1770) kadar Akdeniz hkimiyetini elinde tuttu. Hatta 1707dedenize alan Canm Hoca Mehmed Kapudan, emrindeki yirmi kalyonla spanya ve Mayorkaaflarna kadar gitti ve bu arada iki talyan kalesini ele geirerek tahrip etti. 1710da Karadeninderilen birou kalyon 360 gemiden oluan donanma Ruslara kar nemli bir g tekil etm

VIII. yzyln sonlarna doru yapm tekniklerinin deimesi zerine Avrupa standartlarna uygmi ihtiyac kendini hissettirmeye balad. Fransadan getirilen gemi ina mhendisi Brun veraberindekiler, Osmanl bahriyesini modernletirmek ve uzman yetitirmek iin aba gsterdildnemde birok kalyon, firkateyn ve korvet tr gemi ina edildi. Gemilerin tamirinde

ydalanmak amacyla Avrupadaki tersanelerde olduu gibi Hali tersanesinde de havuzlar ina

ldi. sveli mhendis Rhode ve ekibinin 1797-1800 yllarnda yapt byk havuz yalnznanmadaki gemilerin bakmna tahsis edildi. Bu gelimelerde Kaptandery Kk Hseyinann byk gayretleri olmutur.

pur (vapeur) kelimesi Franszcada buharl makine anlamna gelmektedir. Daha sonra bukinelerin kullanld gemilere de vapur denilmitir. Buharl gemilerin (vapurlarn) donanmay

zandrlmasyla nc safhay tekil eden yeni bir dnem balad. Sanayi alannda nemliimeler kaydeden Avrupallar ve zellikle ngilizler buharl gemileri icat ederek XIX. yzyl

larnda deniz kuvvetlerinde kullanmaya baladlar. Osmanl Devleti bu tr ilk gemiyi 1827dgiltereden satn ald. Srat ad verilen gemiye halk buu gemisi diyordu. II. Mahmud bu gem


22/1284

29 ubatnda Tekirdaa kadar bir seyahat yapt. 1827 Navarin yenilgisi yelkenli gemilerin dn sava olmutu. 1830dan itibaren Osmanl gemi ina teknolojisinde Amerikal uzmanlar n pktlar. Amerikal mhendis Rhodesin planlarna gre Hali Tersanesinde ina edilen harpmileri Trk denizcileri tarafndan ok beenildi. lk Osmanl buharl gemisi olan Eser-i Hayr,37de mimar Rhodes tarafndan Aynalkavakta yapld ve Tanzimatla birlikte bu tr gemilerva yava yelkenlilerin yerini almaya balad. Ksa srede saylar on sekizi bulan vapurlarnkineleri ve hatta ark ve makinistleri dardan getirtilmiti. En nemlileri Mecidiye, Tif ver-i Cedd olan bu gemiler daha ok deniz ticareti ve posta ileriyle asker ve eya tamada

lanlyordu. Krm Savandan (1853-1856) sonra ise yine buharl gemiler gibi daha okardan zrhl gemiler satn alnd.

manl denizciliinin ilk iki dnemindeki gemi saysnda nemli ini klar olduu grlr. Brumu zellikle XVI ve XVII. yzyllardaki byk deniz savalar etkilemitir. Kannnin Rodferine (1522) 300, Preveze Deniz Savana (1538) 120, Kbrs seferine (1571) 400 ve Giritferine de yine 400 civarnda gemi katlmt. Dolaysyla donanma iin srekli olarak yzlercemiyi hazr tutmak gerekiyordu. Nitekim nebaht yenilgisini (1571) takip eden k dneminde0den fazla kadrga ve batarda ina edilmiti. Kemanke Kara Mustafa Paann kaptandery

mannda ise (1635-1638) her yl krk kadrgann tersanede hazr bulundurulmas kanun halineirildi (Ktib elebi, s. 223); 1113 (1701) tarihli Bahriye Kanunnmesinde de bu hkm ayne

uhafaza edildi (BA, MD, nr. 112, s. 1-6). Donanmann sefer hazrl iinde bulunduu yllardarsne-i mirede byk bir faaliyet grld halde bar dnemlerinde

cak ihtiya nisbetinde gemi ina edilmekteydi. XVII. yzyln ilk yarsnda birka deniz seferinda sava iin donanma sevkedilmediinden gemi yapm bar zamanndaki kadar olmutu.milerin savalar srasnda yara alarak veya iddetli frtnalarda alabora olarak batmalar yahuman eline gemeleri sonucu saylarnn azalmas sebebiyle donanma mevcudunu tamamlamak

gemi yapm ve tamiri faaliyetleri srdrlmekteydi. Osmanl denizcilik tarihindeki en byk gyiatlar nebahtda en az yetmi be, Girit seferi srasnda (1655) yetmiten fazla, emede oNavarinde (1827) elli yedi saylarna ulamt. Frtnalar sebebiyle de 1675te Kaptanderyse Ali Paa idaresindeki Karadeniz filosundan yedi, ertesi yl Seydizde Mehmed Paaresindeki donanmadan yirmi ve ondan sonraki yl da yirmi iki geminin batt bilinmektedir. Xzyl boyunca sadece stanbuldaki Hali Tersanesinde ortalama 300 gemi ina edilmi ve 800mi de onarlmt (Bostan, Osmanl Bahriye Tekilt: XVII. Yzylda Tersne-i mire, s. 100e donanma ile (nehir [Tuna nehri] filosu) kayk tr kk gemiler bu saylarn dndadr.

mi eitleri. XIX. yzyla kadar Osmanl donanmasn tekil eden gemiler krekli (yelkenrdmcl) ve yelkenli olarak iki gruba ayrlyordu. Krek ve ksmen yelkenle hareket eden gemektiri (ektirir) veya ektirme tabir ediliyor, ana hareket kayna yelken olan gemilere iseelkenli veya kalyon snf gemiler deniliyordu. ektiri tr gemiler de byk donanma gemince donanma gemileri eklinde ikiye ayrlyordu. Byk donanma gemilerinin balcalar

nlardr:

drga. Kurulu devrinden XVII. yzyln sonlarna kadarki sava gemilerinin en ok kullanlanl vurucu gc tekil edenidir. ki bodoslamas aras 55-56 zir (41-42 m.) olan bu gemiler gaun ve ensiz, hemen hemen su seviyesinde denecek kadar alak, klar balarna oranla daha y


23/1284

ba bodoslamalar omurgalarna dikey inen ok hzl ve kvrak hareketli bir tekneye sahiptilerklarnda etraf halatlarla evrili kk birer yarm gverte bulunur ve buralarda kaptanlarla

valar dururdu. Bir kadrgada yirmi be oturak, krk dokuz krek vard ve her krei drt vey kii ekerdi. Mrettebat 100 sava, 196 kreki, yirmi halat, iki dmenci, bir yelken ve irek tamircisi, iki kalafat, iki marangoz, iki gmi (komi, hizmetkr) ve hepsine kumanda edenrita ve pusulay kullanan bir reis olmak zere yaklak 330 kiiden meydana geliyordu. Birdrgaya malzeme olarak yelken, iki tente, be lenger, 6500-7000 kg. halat ve toplar iin merrak yeterince yuvarlak verilirdi. XV. yzyln sonlarnda her gemide bir byk topla drt darp

sekiz prang topu bulunurken daha sonralar biri bata, ikisi yanlarda top bulunuyordu.drgann yelkeninden byne can kurtaran denilirdi ve kumda gemiyi yukar kaldrmakllanlrd. Bu yelken Kaptandery elebi Ali Paa zamannda kaldrld. Orta yelken frtnadalrd. Tirinkete ise devaml kullanlrd. XVII. yzyln balarnda bir kadrgann maliyeti 236eye ulayordu.

tarda. Kadrgadan daha byk olup 57-72 zir (43-55 m.) boyunda ve yirmi alt-otuz alt otur; her kreinde be-yedi kreki bulunuyordu. Tersane kethds ve tersane emini seferetklarnda bu tr gemilere binerlerdi. Bunlarn 70-72 zir (53-55 m.) uzunluunda otuz alt otu

n en bykleri kaptan paaya aitti ve adna paa batardas deniyordu. Bu gemilerin her krdi kreki eker ve her kreki mangasnn arasnda sava bulunurdu. Toplam mrettebat0 kreki, 216s sava ve gerisi gemici, topu ve dier hizmetliler olmak zere 800eyordu. K kamaralarnn zerinde biri ortada, ikisi kelerde fener yaklr ve gecelerinunla geminin amiral gemisi olduu belli edilirdi. Paa batardasnn ba tarafnda top,nlarnda daha kk apl drt veya be top vard. Padiah iin ina edilen nisbeten ssl ve tek, krek ve yelkenleri yeile boyal olanlara batarda-i hmyun veya hnkr batardasniliyordu. Bunlarn yeile boyanmasnn sebebi saltanat sancann yeil rengine uydurulmalar

avna. XV. yzyldan itibaren Osmanl donanmasnda kullanlan mavna batardadan biraz ksa, ha geni ve daha yksekti; 65 zir (49 m.) uzunluunda yirmi alt oturakl, iki veya direkli, l olarak ina edilirdi; elli iki kreinin her birini yedi kii ekiyordu. Mavna mrettebatnn

mam 600 kiiyi bulurdu; ayrca iki kou topu, alt kolonborne topu ve on iki sama topu vard

lyata. 42-48 zir (32-36 m.) uzunluunda ve on dokuz-yirmi drt oturakl olup ince donanmadvcuttu. Kalyatalarn balarnda topu ve sava zamanlarnda 220 savas vard.

rgende. On sekiz-on dokuz oturakl, 33-40 zir (25-30 m.) uzunluunda bir sava gemisiydi.

kate. Uzunluklar 4,5-27 zir (3,5-20 m.) arasnda deiiyordu; on-on yedi oturakl olup herreini iki kii ekerdi. Firkate, ayn zamanda kalyata gibi

e donanmada da kullanlyordu. Sratli hareket ettiinden daha ok haber getirip gtrme hizmrr, sava zamanlarnda 80-100 levend tard.

e donanma gemileri arasnda kalyata ve firkateden baka karamrsel, ayka, ikampoye, st ek aktarma, ekeleve, celiyye, kancaba, palakerme, at gemisi, top gemisi, ta gemisi, boraza

misi, ge gemisi, tombaz, melekse, amlca, ahtur, krlang, uurma, ete kay, ate kay,


24/1284

nzil kay, dolap kay, funda kay, sandal ve filika gibi gemi ve kayklar yer alyordu.nlardan ilk Osmanl ektirisi olan karamrsel, sonralar tamaclkta kullanlan bir buuk dirri gen yelkenli, gvertesiz kk bir tekne idi. Deiik ekillerde byk tipleri de yaplanramrseller genellikle yakn mesafelerde altrlr, zorunlu hallerde tahl veya kereste nakli sra kadar gitmelerine izin verilirdi. ayka zellikle zi, Dinyeper ve Tuna nehirleriyleradenizde Osmanllar ve Kazaklar tarafndan kullanlm geni ve alt dz bir sava gemisiydampoye (ikampaviye) bir tr haberleme gemisi olup byk ve kk boyda ina edilirdi. sk, sekiz krekisi olan kk bir gemi idi; Tuna donanmasnda kullanlyor ve says zaman za

ze ulayordu. st aklarn Frat ve Dicle nehirlerinde de kullanld bilinmektedir. Bu gemnellikle Birecik Tersanesinde civar blgelerden salanan malzemeyle yaplyordu. Ticar emhir yoluyla Basraya ulatrlmasnda ve Hindistandan Basraya gelen mallarn Birecik zerinu Akdeniz limanlarna tanmasnda almlardr (Orhonlu-lksal, sy. 17-18, s. 80-87). F

ellikle Diclede nehir nakliyatnda kelek denilen, ok sayda iirilmi tulum zerinerletirilmi, enine ve boyuna konulan aalarn oluturduu bir sal kullanlyordu. Diyarbakr-dat arasnda yk ve yolcu tamada yaygn bir nakil vastas idi. Aktarma, Tunada koruma gpan nehir gemilerindendi; dmandan zaptedilen ve ganimet olarak yedekte getirilen gemilere arma deniyordu. ekeleve (celbe) iki ksa direkli, hzl giden ve meyve-sebze, kereste vb. ta

k ll nakliye gemilerindendi. Celiyye daha ok Kzldenizde tamaclkta kullanlyordncaba n taraf kancaya benzedii iin bu ad almt; nehirlerde ve s sahillerde tahl, aske

himmat ve cephane tayordu. Palakerme hafif yelkenli bir filikayd. Hayvanlarn dmemes ve k taraflarnda tal rampalar olan at gemisi, zellikle skdar-stanbul ve Lapseki-alibolu arasnda atlar ve btn tehizatyla ordular bir kydan dierine naklederdi. Ta gemireste ve ta, ge gemisi inaat malzemesi, top gemisi top tamada kullanlyordu. Tombaz yelkdemiri ve krekleri bulunan gvertesiz, alt dz byk bir kaykt. Melekse, ksa kavak

alarndan yaplan ve etrafna kaln kam ve hasrlar rlen kk bir yelkenli gemi idi;radenizin dalgalarna kar da dayankl olan melekseler 100 kii tayordu. amlca, Tuna v

at nehirlerinde nakliye ilerinde kullanlyordu. Krlang firkateden kk bir haberleme verakol gemisiydi ve 100 civarnda mrettebata sahipti. Uurma bir kayk eidiydi. Ate kayngn olduu zaman tulumbaclar stanbul-skdar arasnda tard. Menzil kay haberlemedlap kay limanlarda yelken, direk tamada, funda kay funda naklinde kullanlyordu. Sandka ise gemilerde bulunan, krek says 7-12 ifte olan kayklard.

lyon tipi gemiler kalyon, firkateyn, korvet, burton, barca, agribar, ate gemisi, alope, brik, ushtiye adlarn tamaktayd.

lyon. Genel anlamda btn yelkenli gemilere kalyon denilmekle birlikte bu isim aslnda en bdirekli gemiler iin kullanlyordu. Kalyonlar, XV. yzyln sonlarndan XIX. yzyln ortalar

dar ksmen tamaclkta ve genellikle de sava gemisi olarak donanmada yer almtr. lk byyonlar, Osmanl donanmasnn henz kurulu aamasnda olduu II. Bayezid dneminde Kemais tarafndan yaplmt (iki adet). Bunlar, o zamanki adyla gke/gge denilen 2500 tonrlnda, krekli ve zellikle yelkenle hareket eden spanyol tipi byk bordal gemilerdi. Enimi kalyonlar ise Girit seferi srasnda kullanlmtr. Kalyonlarn 43-59 zir (33-45 m.)

unluunda olanlarna iki ambarl, kapak veya karaka deniliyordu. Bunlarn her ikirdasnda yars gvertelerde, yars top ambar denilen orta katta olmak zere iki sra top vardylar 80-110 arasnda deiiyordu; mrettebat ise savalar dahil 800 kii kadard. amba


25/1284

nilen byk tipler 59-64 zir (45-49 m.) uzunluundayd ve saylar 110-120 arasnda deienlar yine iki sral dizilmiti. Bunlarn en by olan Mahmdiye kalyonundaki mrettebat sa

15 ylnda 1207ye kmt. Bir kalyonda kullanlan yelken eitleri arasnda maystra, tirinkencana, gabya, babafingo, cvadora ve alborta saylabilir. Yeni ina edilen bir kalyon denize

dirilirken merasim yaplr; sadrazam, eyhlislm ve kaptan paann da itirak ettii bu merasimatler datlrd (Vsf, s. 260-261, 393).

kateyn direkli yelkenlilerdendi. Uzunluu 45-55 zir (34-42 m.) arasnda deiir, gverte v

p ambarnda ift sral dizilmi olan toplarn says yetmii bulurdu. Korvet direkli, iki veyabar ve sadece gvertesine dizilmi yirmi otuz topu bulunan daha kk boyda bir sava gemirton, XVII. yzyln ortalarna doru kullanlmaya balanan krk elli toplu bir sava gemisiydi

fer srasnda erzak ve asker naklinde de altrlrd. Bara alt dz, iki ve direkli bir yelkemi idi. Kalyondan kk olan bara ticaret ve sava gemisi olarak kullanlyordu. XV. yzylnlarna ait bir barada 83 top

lunmasndan sava gemisi olarak kullanld anlalmaktadr (Bostan, Osmanl Bahriye TekiVII. Yzylda Tersne-i mire, s. 96). Uskunann iki direi ve on alt topu vard. Agribar daha

nakliye gemisiydi. Ancak XV. yzylda toplarnn bulunduu bilinmekte, bu durum, en azndanemde sava gemisi olarak da grev yaptn gstermektedir. Ate gemisi, dman gemilerinikmak iin kullanlan yanc ve patlayc maddelerle dolu kk bir gemi eidiydi. Dmannerine yelken ve krek yardmyla hzla sevkedilir, hedefe yaklaldnda ise atee verilerekndallarla yanndan uzaklalrd. Brik ve ehtiye iki direkli, ambarsz seri sava gemileri arasr alrd. alope kk ve ambarsz gemilerden olup haberlemede kullanlrd.

rca mahall adlarla anlan yelkenli snfna girebilecek eitli kk tekneler de bulunuyordunlarn arasnda zellikle ticar maksatla kullanlan rnk, sakoleva, volik, martiko, pulaka ve

ylabilir.

manl donanmasndaki gemilerin yapmnda kullanlan malzemeler daha ok kereste, funda, deran, ya, reine, bal mumu, kendir, ispavlu, stp, kirpas ve kenevieden oluuyor; bunlarnemli bir ksm avrz karlnda reyya ocaklk olarak yklenmek, bir ksm da piyasadan snmak suretiyle temin ediliyordu. Gemi inasnda kullanlan keresteler, gerek aa cinsi gereksmi iskeletinde kullanld yere gre eitli adlar alyordu. Bu ekilde bir kadrga veya batardlanlan keresteler doksan civarnda farkl ad tayordu (Bostan, a.g.e., s. 105-106).

manl buharl gemileri nceleri ngiltere tersanelerinde yaplan gemilerden meydana geldii hnralar Tersne-i mirede ina edilmeye baland. Alman tersanelerinde yaplan gemiler deman zaman siyas ilikilere paralel olarak satn alnmak suretiyle Osmanl donanmasnazandrld. Buharl gemi trleri arasnda zrhl firkateyn, zrhl korvet, kruvazr, firkateyn, gamuhrip ve denizalt bulunuyordu.

va gemileri dnda tamaclkta kullanlmak zere temin edilen vapurlarn idaresi iin bazketler kurulmutur. Bunlardan Fevid-i Osmniyye (1843-1870) yirmi dokuz, dre-i Azziyye870-1878) on alt, dre-i Mahssa (1878-1909) yetmi ve Osmanl Seyr-i Sefin daresi910-1923) altm sekiz gemi ile hizmet vermitir. Yine deniz ulamn salamak amacyla


26/1284


27/1284

grl ve Gemi Tasvirli znik Seramikleri, Kltr ve Sanat, sy. 26, stanbul 1995, s. 28-31;ender Pala, Seydi Kasidesi, TT, XXIV/144 (1995), s. 5-9; M. Streck, Kelek, A, VI, 550Kindermann, Kelek, El2 (ng), IV, 870; C. E. Bosworth, Safna, a.e., VIII, 810.

is Bostan


28/1284

GEMUHLUOLU, rfan Fethi923-1977)

mhuriyet dnemi fikir adamlarndan.

anbul Gztepede dodu. Arapkirli bir Trkmen ailesinin olu olup babas Mustafa Neet Efen

nesi Fatma Saniye Hanmdr. ocukluu, son Osmanl aydnlarnn yaad Erenky ve Gztemtlerinde geti. Yetimesinde, geni tarih bilgisinde, edebiyat ve tasavvufla olan mnasebetinnl adam kiiliinde ailesinin ve evresinin byk tesiri olmutur. Haydarpaa Lisesiniirdikten sonra bir sre stanbul niversitesi Hukuk Fakltesine devam etti. 1950-1955 yllarsnda stanbulda eitli okullarda Trk dili ve edebiyat hocal, 1955-1963 yllarnda Sporrgi Saray mdrl yapt. Daha sonra Almanyada iki yl serbest gazeteci olarak alt. 19666 yllarnda Mill Eitim Bakanlnda zel kalem mdrl grevinde bulundu. 1966-197lar arasnda Ankara ve stanbulda Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii basn mavirlii yapk sayda vakf, dernek ve hayr kurumunda ynetim ve danma kurulu yelii gibi grevlerde

lunan Gemuhluolu, kuruluunu gerekletirdii Trkpetrol Vakfnn sekiz yl sreyle genelkreterliini yrtt. 5 Ekim 1977de stanbulda vefat etti. Kabri Sahraycedid Mezarlndad

pt hizmetlerle yaad dneme bir gnl ve hizmet adam olarak damgasn vuran Fethimuhluolu salam karakteri, toplumu bir btn olarak ele alan hogrl tutumu ve herkese

vgiyle yaklamndan dolay etrafnda aydn bir evre oluturdu. Zarif bir stanbul Trkesiylpt konumalarnda, mektup ve makalelerinde iman, ak, emek, hrriyet, gzel ahlk, alkai deerlerin savunucusu oldu ve bir dnemin yksek renim genliine bu deerleri alamad

emli rol oynad. Bulunduu btn grevlerde Batllamann Trk toplumunda meydana getirdribatn onarlmas iin byk aba sarfetti.

kirlerini iledii yazlar Serdengeti, Yeilada, Arapgir Postas, Trk Yurdu, Dnen Adamecmuas, Yeni Sabah, Glda gibi gazete ve dergilerde yaymlanan Gemuhluolu konularn dk yaanan hayatn iinden seti. Byk ehirlere glerin gelecekte douraca tehlikelerden Mrriyet savalarn desteklemeye, mazlum ve masum milletlerin bamszlna, slm lkeleribirine yaknlamasnn neminden mslmanlarn birbirlerini tenkit etmesinin yanllna,

nattan siyasete, ahlktan eitim ve tarih meselelere kadar hemen her konuda yazlar yazd. Birndan mill meseleler zerine yetkililerin dikkatini ekerek zm teklifleri getirirken te yandalletleraras baz konular zerine de eildi. Bu meseleleri zme kavuturacak akademikdrolarn yetimesi iin mrnn sonuna kadar byk bir gayretle alt. Faaliyetlerini sevgi vstluk ekol ekline dntren bir prensip ve disiplin iinde srdren Gemuhluolu, genleredece madd ve manev adan destek olmakla kalmayp kendilerinde bilgi, zek, cesaret ve sanrlts grdklerini yetenekleri dorultusunda ynlendirdi ve bylece sadece akademik hayattail slm dnce, sanat ve kltr hayatnn gelimesi zerinde de etkili oldu.

lvetiyye tarikatnn bniyye koluna mensup olan Gemuhluolunun ahsiyetini oluturan tem

sur tasavvuftur. Gemuhluolu, hayat boyunca tasavvufun riya ve hretten uzak durmay telkinayna bal kalm, birbirinden uzak evrelerden edindii ok sayda dostuna hibir kar


29/1284

diesi gzetmeden hizmet etmeyi ibadet kabul etmitir. nsann bata kendisiyle dost, kendi iinngeli ve tutarl olmasn nemli bir varlk art olarak ele alm, ferdin i dnyasnn gzelliiana, dnyaya, hayata ve olaylara bakta temel rol oynadna inanmtr. nsanla insan, insanl

ya ve insanla mcerret kavramlar arasndaki dostluu ok ileri noktalara tam, hret, mal vku dnda her eyle ve herkesle dost olmann gerei zerinde srarla durmutur. Buradan haremslman iin dnya ve hiret diye bir ayrm yaplmadan hiretin dnyada baladn biler

me de dost olunmas gerektiini vurgulamtr.

numalarnda, makale ve mektuplarnda sevgi ve dostluk kavramlar zerinde titizlikle duran Fmuhluolu, bunlarn lsnn insana ve slma hizmet etmek olduunu, sevginin hibirrlnn bulunmadn, insan hayatnn ak ve cezbe zerine kurulduunu ifade etmitir. nsantarafn ne karmann ancak sevgi ve dostlukla mmkn olduunu syleyen Gemuhluoluna

k insann kat yanlarn yumuatarak hayata bir esneklik kazandrr. Bu esneklik glklerinlmasna yardmc olur, insanlar arasndaki dayanmay ve yardmlamay mmkn klar.

nlere, gemii gelecee balamann, insanlar birbirine kaynatrmann, istikbale umutlakmann en temel yolunun sevgi olduunu sylerken dncelerini kabul ettirme yerine zmset

bas iine girmitir. Gemuhluolu insana dosta yaklam, gemii gelecee tayan siyas uuhas, messese ile insan birbirine ustaca balayan kiilii, sz ve davranlarndaki uyumla mslman rnei oldu. lkenin tabii kaynaklarn zenginlie dntrecek beceri, bilgi ve ah

nanma sahip insanlara ihtiya olduuna inand ve hayatn bu insanlar ortaya karacak artlauturmaya adad.

z sohbet, mektup, htra ve yazlaryla lmnden sonra hakknda yazlanlarn bir ksm Dostlerine adl bir kitapta toplanm (stanbul 1978), bu eserde de yer alan bir sohbeti daha sonrastlua Dair adyla ayrca yaymlanmtr (stanbul 1988).

cip Fazl Ksakrek Bblide, Cahit Zarifolu Yaamakta ona mstakil bir yer ayrrken Nukdil Balanma adl kitabnda btnyle onu ele alp anlatm, lmnn 10. yldnmnde Sultr-Sanat Yllnda onunla ilgili eitli htra, anekdot ve deerlendirme yazlarndan oluan

ni bir blme yer verilmitir. Gemuhluolu, 1977den bu yana lm yl dnmlerinde hersimden sevenlerinin katld anma toplantlar yannda radyo ve televizyon programlaryla dalmaktadr.

BLYOGRAFYA

thi Gemuhluolu, Dostluk zerine, stanbul 1978; a.mlf., Dostlua Dair (haz. M. Ali-Selmanmuhluolu), stanbul 1988; Necip Fazl Ksakrek, Bbli, stanbul 1976, s. 350; a.mlf., Rapanbul 15 ubat 1976, s. 10-11; Nuri Pakdil, Balanma, Ankara 1979; Suffe Kltr-Sanat Yllanbul 1987-88, s. 305-352; Cahit Zarifolu, Yaamak, stanbul 1990, s. 81-86; hsan Ik, Yaz

zl, stanbul 1990, s. 187; Mavera, sy. 12, stanbul 1977; Yaar Nuri ztrk, Bir Alp-Eren


30/1284

rd, Lle, sy. 1, stanbul 1982, s. 5-9; Ak Yeliyle Irgalanr iekler veya Miras Mektuplarlunay, sy. 6-12, Kahramanmara 1986; Boazii, sy. 63, stanbul 1987; Cumali nald, Yirmzylda Bir Dervi: Fethi Gemuhluolu, Yeni afak, stanbul 21 Ekim 1995.

rman Karaam


31/1284

GENC-i KRNk. KRN).


32/1284

GENC-i EKERk. FERDDDN MESD).


33/1284

GENCE

erbaycan Cumhuriyetinin Bakden sonra ikinci byk ehri.

knn 363 km. batsnda Kk Kafkasya dalarnn kuzeydou eteinde, Kr (Kura) rman

kollarndan Genceayn her iki kysnda Bak-Tiflis demiryolu zerinde yer almakta oluperbaycann eski ehirlerindendir. ehrin ad Ortaa Arap kaynaklarnda Cenze veya Kence, ynaklarnda Gence, Ermeni ve Grc kaynaklarnda Gandzak yahut Gandza eklinde geer. Bulikte, Dede Korkut destannda hristiyan ve mslman dnyasnn snrlar arasnda gsterilen

hrin adnn nereden geldii ve ne zaman kurulduu hakknda kesin bilgi yoktur. ehrin ad bazynaklarda zer Trkesindeki gen yer (ak, geni yer) anlamna balanr. Bir baka grre de kelime Pehlev dilinde hazine, mahsul deposu demektir.

nce blgesinde (Sakaena) mild 576 ylnda byk bir Hun-Sbir kitlesi yaamaktayd. 730

larnda Bzcrin idaresinde 300.000 kiilik Hazar ordusunun Araplara kar giritii sefernasnda tahrip edilen ehirler arasnda Gencenin de ad geer. Mrhnd, ehrin kuruluunun Skmdar Kubd dnemine uzandn belirtirken Hamdullah Mstevf-i Kazvn burann 39da

59-60), Arrnl M. Kagankatvatsi ise 846-847 yllarnda Araplar tarafndan kurulduunuydederler. Mneccimbann kaynaklarndan biri olan mellifi mehul Trul-Bbdaki bilgre ehir, 245 te (859) Halife Mtevekkil-Alellahn sergerdelerinden Muhammed b. Hlid b.zd tarafndan imar edilmi ve Bblebvb (Derbend) ile birlikte kendisine ikt olarak verilmbilgilerden hareketle Gencenin kurulu ve teekklnn VI-VIII. yzyllar arasnda olduu

ylenebilir.

zey tarafnda Kr ve kollar ile sulanan verimli bir ovann, gneyinde ise zerinde yaylalar,manlar bulunan dalk bir arazinin yer ald Gence blgesinde Araplardan nce gebe Trkamaktayd. VIII. yzyln balarnda Gencenin bulunduu Arrn blgesi Hazarlarla Araplarsnda cereyan eden savalara sahne oldu. Dede Korkut destannda Berdea ile beraber, Ouzrklerinin kuzey hududunda Grcistan snrlarnda Bagl olu Amrann mliknesi olaraksterilen Gence, stahrye gre Arap fetihlerinin ilk dnemlerinde Berdeadan Tiflise ulaan yk bir ehir durumundayd. 943-944te Hazar denizi ve Kr rma yoluyla gelen Ruslarnrdeay yama ve tahrip etmelerinden sonra Arrn blgesinin merkezi oldu ve hzla gelimeyelad, ehrin etraf surlar ve hendekle evrildi. 344 (955-56) ylnda Slrler hnedanpraklarna katld ve Arrn valisinin ikametgh haline geldi. 360ta (970-71) edddlerinkimiyeti altna girdi. edddler ehirde kprler, kervansaraylar ve yeni surlar yaptlar. Bylhir eski surlarn dna doru geniledi ve burada yeni alveri merkezleri olutu. Karadenizylarn rana balayan tarih ticaret yolu zerinde bulunmas iktisad hayatn daha da canlanml at.

nceye hkim olan edddler 1054te Seluklu Sultan Turul Beye tbi olmak zorunda kald

67 ylnda Grcistan seferinden dnen Alparslan bir sre Gencede kald. Sultan Melikah76da Genceyi muvakkaten Emr Fazlndan alp btn blgeyi Emr Sav Tegine verdi. By


34/1284

reye ok sayda Trkmen yerletirildi. Sultan Melikahn 478 sonlarnda (1086 balar)rekleen Kafkasya seferi srasnda en ciddi mukavemeti Gence ehri gstermi, bunun zerinetan Urfa Emri Bozan Fazlnu tedib ve Gencenin zaptyla grevlendirmitir. ok etin

uhasaradan sonra ele geirilen Gence ve evresi dorudan merkeze baland. eddd HkmdFazln teslim oldu, fakat daha sonra tekrar Genceye hkim olmay baard. Ardndan Melik

88de byk bir orduyu Arrn zerine gnderdi. Fazln teslim olmay reddedince ehre zorla luklular buray yama ettiler. Bylece Gence ve Arrnda kesin olarak Seluklu hkimiyetirulmu oldu. ehir 486da (1093) Sultan Berkyaruk tarafndan Muhammed Tapara ikt olarak

rildi. Muhammed Tapar daha sonra atabegi Kutlu Tegini ldrterek saltanat davasyla ayaklbtn Arrna hkim oldu. Sultan Berkyaruk ile aralarnda vuku bulan nc savatan sonraplan antlamada (495/1101) Gence ve evresi Muhammed Tapara braklmt. Muhammed Tta getikten sonra da Gence nemini kaybetmedi. Grc Kral David 503te (1110) Genceye

dar geldiyse de Muhammed Tapar tarafndan bozguna uratld.

39da byk bir deprem sonucunda Gence geni tahribata mruz kald. mdddin el-sfahnre deprem esnasnda 300.000, zzeddin bnl-Esre gre 230.000 kii hayatn kaybetti. Bu oasnda Kepez dandan kopan bir heyelan ktlesi aa inerek Aksu rmann nn kapatm

doal setin arkasnda sularn birikmesiyle imdiki Gygl olumutu. Bu durumdan faydalanarc Kral I. Dimitrius, zelzeleden yklm Genceye baskn yaparak ehri yamalad. Basknasnda Grcler ganimet olarak Gencenin mehur demir kapsn da Grcistana gtrdler. Kgn Grcistanda Kutaisi ehri civarnda Gelati Manastrndadr. Gence, Grc saldrlarna slmanlar tarafndan u blgesi (sugr) olarak kabul edilmi ve tahkimat yaplmtr.

1de (1127) Gence ve Arrn, Seluklu valileri Karasungur ve avlnn

resindeydi. Karasungur yklp tahribat ve yamaya uram olan ehri ksa zamanda yeniden

rdu. Bunun ardndan nce Seluk sultanlarnn, daha sonra da ldenizlilerin merkezlerinden biine gelen Gence ekonomik ve kltrel adan en parlak gnlerini yaad, byk bir gelimesterdi. Nfusu doudaki birok ehirden daha fazlayd. Ayrca yaknlarnda demir ve bakrzlerinin bulunmas demirciliin gelimesine yol at. ehirde eitli zenaat kollar faaliyetsteriyor, kaliteli ipek kumalar retiliyor, ham ipek, krk, kee ve elbiseler ihra ediliyordu.

enizlilerin en tehlikeli komusu hristiyan Grcler idi. Grc Kral III. Georgi 1162 ve 116nceyi zaptederek yamalam ve birok esir gtrmt. XII. yzyln sonlarnda Grc Kralmara Genceye basknda bulunmu ve Gence hkimi ehri terketmiti. Ancak Gencelilerin dir

nucunda muhasaray kaldrp geri ekilmek zorunda kald.

I. yzyln son yars ile XIII. yzyln balarnda Gence n Asyann en ihtiaml ve gzelhirlerinden biri olmutu. bnl-Esr buray Arrn ehirlerinin anas olarak adlandrrkenmdullah Mstevf-i Kazvn onu sfahan ve Merv ile karlatrr. Ayrca Aksarayn Anadoluncenin de Arrnn en gzel ehri olduunu belirtir. emseddin ldeniz (1137-1175) ve Cihanhlivann (1175-1186) dnemleri Gencenin sosyal ve ekonomik refah devridir. brhim b.uhammed el-Cenz, Eb Hafs mer b. Osman el-Cenz, Yezd b. mer el-Cenz gibi bu ehirdam birka lim, edip ve muhaddisin ismini Ykt el-Hamev zikreder. Nitekim bu devirdencede Ebl-Ul Gencev, Mehseti Hanm ve eyh Nizm-i Gencev gibi air ve mtefekkir


35/1284

imitir. Nizmnin Gence civarndaki mezar halkn ve sultanlarn ziyaretgh olmutur.

nce 1221de Moollarn saldrlarna hedef oldu. Bu ilk saldr srasnda Azerbaycana baskparak Beylekn yakp yktktan sonra Genceye yryen Moollar, ehrin salam ve mstahklara ve kalabalk nfusa sahip olduunu grnce fidye olarak altn ve kuma alp geri ekildil23te Gence Hkimi Kakara (Kuhara) bir grup Kpak Trknn bu blgede yerlemesine irdi. Ardndan Celleddin Hrizmah Azerbaycana yryerek (1225) Gence Hkimimleddinden ehri teslim ald. Fakat Celleddin Azerbaycanda istikrarl hkimiyet kuramad

yk bir direnile karlat. 1231de Gence ahalisi ayaklanarak ehirde bulunan Hrizmrnizonunu basp askerleri ldrdler. syan bastran Celleddin ise sadece si elebalarnduz kiiyi reisleri Bondar ile birlikte ldrtt. Bunun hemen ardndan yeniden Azerbaycana geloollar 1235te Genceyi aldlar ve kendilerine sert bir ekilde direnen ehir halkn kltanirdikleri gibi ehri de yakp yktlar.

rt yl harap durumda kaldktan sonra yava yava yeniden kurulan Gence, lhanl Sultan Gznn uygulad iktisad tedbirler sonucu kalknmaya balad ve Karaba-Arrn vilyetinin meine gelip idar bakmdan yeniden nem kazand. XIV. yzyl ortalarnda Gence ve Karabaa

lyirliler hkim oldular. XV. yzyln balarnda bu blge Karakoyunlularn eline geti. Gencrdea hkimi olarak ad geen Emr Karaman Karakoyunlu beylerbeyi idi. Timurun olu hrurzann Azerbaycan ve Karabaa ilk seferi srasnda (1420-1421) Gence ve Karaban hkiramanl boyunun emri Yr Ahmed olmutu. Akkoyunlularn blgede hkimiyet kurduu dnem

468-1501) Karaba ve Gence muhtemelen Kaar emrlerinin idaresindeydi.

fevler Devletinin kuruluundan (1501) sonra Gence Kaar emirlerinin irs mliknesi halinedi; idar adan on vilyete (beylerbeyilik) ayrlan Safev Devletinin nemli vilyetlerindini oluturdu. Karaba veya Gence vilyeti olarak adlandrlan bu idar blge, Kaar boyuna

nsup Ziydoullar tarafndan idare edildi. I. Tahmasb devrinde Gence Beylerbeyi ahverdiydolu Kaar idi. Ondan sonra gelen beylerbeyiler onun oullar brhim Han ve Ysuf Halfeni Teyker Sultan, mam Kul Han ve onun oullar Mrid Kul Han, Muhammed Kul Han, olu Murtaza Kul Handr (. 1664). Sonuncusunun evltlar, Gence ve Karaba beylerbeyiliin37 ylna kadar ellerinde tuttular. Ndir ah zamannda onlarn hkimiyeti Gence ehrinenhasrd. 1804 ylndaki Rus igaline kadar Gencenin idaresi Ziydoullarnn elinde kald.

VI. yzyl sonlarnda Gence ve yresi Safev-Osmanl savalarna sahne oldu. 20 Temmuz 158zurumdan hareket eden Ferhad Paa idaresindeki kalabalk Osmanl kuvvetleri hibir

ukavemetle karlamadan Gence nlerine geldiler. Osmanl ordusunun harekete getiini rence Hkimi Ziyd Han olu Mehmed ehri boaltarak Aras boylarna doru ekildii iin 1llde Osmanl kuvvetleri terkedilmi ehre girdiler. Bu sefer srasnda orduda bulunan tarihlnik Gencenin balk bahelik ok gzel bir ehir olduunu, yaknnda iki kpr bulunduunrhad Paann askerlerine balara, bahelere ve ehirdeki binalara herhangi bir zararlarkunmamas iin sert emirler verdiini belirtir. ehre girildikten iki gn sonra ina faaliyetlerinlanarak etraf surlarla evrildi, hendekler kazld. Krk gn sren ina sonunda Gence 6000 zaklak 4 km.) uzunluunda surlarla evrildi. ine 3500 muhafz ve toplar kondu; Gence merkemak zere bir eyalet tekil edildi ve beylerbeyiliine erkez Haydar Paa getirildi (Selnik, I4-209). 1593 ylna ait Gence vilyeti Tahrir Defterine gre bu eyalet yedi sancaa ayrlmt


36/1284

ncaklar Gence (on iki nahiye), Berdea (be nahiye), Hacin (dokuz nahiye), Ahstbd (be nahizak ( nahiye), Hekri (drt nahiye) ve Verende (bir nahiye) adlarn tayordu (BA, TD, nr. ncenin fethi, Osmanl tarihisi Rahmzde brhim Harm avu tarafndan yazlan Kitb-ncne-i Feth-i Gence adl eserde manzum olarak tasvir edilmitir.

manl hkimiyetine giriinin hemen ardndan eski Gence hkimi olup daha sonra Osmanllaraca edecek olan Ziyd Han olu Mehmedin baarsz kuatma teebbsnde bulunduu ehir vresi on sekiz

Islam Ansiklopedisi Cilt 14 - Komisyon.pdf

Documents

Transcript of Islam Ansiklopedisi Cilt 14 - Komisyon.pdf