ISABEL FONSECAIsabel Fonseca e¤itimini Kolombiya Üniversitesi ve Oxford Üni-versitesi’nde tamamlam›flt›r. Times Literary Supplement’de yar-d›mc› editörlük yapmaktad›r. Soho Square’› yay›na haz›rlam›flt›r.Independent, Vogue, The Nation ve The Wall Street Journal gibipek çok dergide yaz›lar› yay›mlanm›flt›r. Londra’da yaflamaktad›r.

Ayr›nt›: 345Lacivert Kitaplar dizisi: 8

Beni Ayakta GömünÇingeneler ve Yolculuklar›

Isabel Fonseca

‹ngilizceden çevirenÖzlem ‹lyas

Yay›ma haz›rlayanElif Özsayar

Kitab›n özgün ad›Bury Me Standing

The Gypsies and Their Journey

Vintage/1996bas›m›ndan çevrilmifltir

© Isabel Fonseca & Akcal›

Bu kitab›n Türkçe yay›m haklar›Ayr›nt› Yay›nlar›’na aittir.

Kapak illüstrasyonuSevinç Altan

Kapak düzeniDeniz Çeliko¤lu

DüzeltiSait K›z›l›rmak

Bask› ve ciltMart Matbaac›l›k Sanatlar› Ltd. fiti. (0 212) 212 03 39 (pbx)

Birinci bas›m 2002

Bask› adedi 2000

ISBN 975-539-342-0

AYRINTI YAYINLARIHobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Ca¤alo¤lu - ‹stanbul

Tel.: (0 212) 512 15 00 Faks: (0 212) 512 15 11www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr

Isabel Fonseca

Beni Ayakta GömünÇingeneler ve Yolculuklar›

L A C ‹ V E R T K ‹ T A P L A R D ‹ Z ‹ S ‹

‹fi ‹fiTEN GEÇT‹KTEN SONRA VER‹LEN SÖZLERDarian Leader

SEVG‹N‹N HALLER‹Stephanie Dowrick

ÖPÜfiMEMetafizikten Eroti¤e

Adrianne Blue

KAHKAHA BENDEN YANASören Kierkegaard

AR‹STOSYaflam Üzerine Notlar

John Fowles

SALOMEYaflam› ve Yap›tlar›Angela Livingstone

BAfiTAN ÇIKARMA ÜZER‹NEJean Baudrillard

BEN‹ AYAKTA GÖMÜNÇingeneler ve Yolculuklar›

Isabel Fonseca

H A Z I R L A N A N K ‹ T A P L A R

GECEA. Alvares

COOL OLMANIN KURALLARIBir Tavr›n Anatomisi

Dick Pountain & David Robins

Kardeflim Bruno’ya1958-1994

TEfiEKKÜRBu kitap, 1991-1995 y›llar› aras›nda Do¤u Avrupa’ya –Arnavutluk, Bulgaristan, eski Çe-koslovakya, Almanya, Moldova, Polonya, Romanya ve eski Yugoslavya- yap›lan uzun-lu k›sal› pek çok gezinin sonucu olarak yaz›lm›flt›r. Igor Antip, David Binder, Holly Cart-ner, Marcel Courtiade, Düka ailesi, Rajko Djuric, Moris Farhi, Edmund Fawcett, AngusFraser, Andreas Freudenberg, Nicolae Gheorghe, Gabrielle Graser, Ian Hancock, HerbertHeuss, Milena Hübschmannová, Elena Marushiakova ve Vesselin Popov, Pete Mercer,Luminitsa Mihai, Sybil Milton, Andrzej Mirga, David Mulcahy, Ljumnja Osmani, CarolSilverman, Jeremy Sutton-Hibbert, Martine Tassy, Corin Trandofir, Rachel Tritt, TedZang ve Ina Zoon’a (alfabetik s›raya göre dizmeye çal›flt›m) teflekkürlerimi sunuyorum.Etnik ‹liflkiler Projesi’nde çal›flan Larry Watts ve Livia Plaks’a da yard›mlar› için teflek-kür ediyorum.

The Destiny of European Gypsies (Avrupa Çingenelerinin Kaderi) adl› ufuk aç›c›çal›flman›n yazarlar›ndan biri olan Donald Kenrick’e de çok fley borçluyum. Dört y›l bo-yunca, düflüncelerimi ve izlenimlerimi sab›rla dinledi ve sonunda da bu kitab›n müsved-delerini okudu. Ayr›ca metnin bilgisayara geçirilmifl halini okuyup kitaba katk› sa¤layanMick Imlah, Richard Cornuelle, John Ryle, Martin Amis ve Michael Glazebrook’a da te-flekkürlerimi sunuyorum.

Metinde baz› adlar› de¤ifltirdim. Soyadlar›n› her zaman vermedim. Bu kifliler çeflitlinedenlerle adlar›n›n geçmesini istemediler.

Tan›nmak istemeyen ve hikâyelerinin yabanc›lar taraf›ndan okunaca¤›n› anlamad›-¤›n› sezdi¤im kiflilerin adlar›n› da de¤ifltirdim. Hiçbir zaman notlar›m› ve bu notlar›n ço-¤alt›l›p yay›mlanma olas›l›¤›n› saklamad›m, ama okuma yazma bilmeyen insanlarla ça-l›flman›n en büyük çeliflkilerinden biri de bu asl›nda. Bir insan›n, benimkine benzeramaçlar›n›, okuma yazmas› olmayan yal›t›lm›fl Romanlara söylemesinin ne anlam› ola-bilir ki? Kitapta ad› verilen, ama asl›nda ad›n›n an›lmamas›n› tercih edecek olan kifliler-den özür dilerim.

‹çindekiler

— “PAPUSZA’NIN A⁄ZINDAN ‹BRET VER‹C‹ B‹R ÖYKÜ” . . 11

I. ARNAVUTLUK’UN DÜKALARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27A. Kinostudio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32B. Herkes kendi taba¤›na bakar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44C. Kad›nlar›n iflleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51D. Konuflmay› ö¤renmek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64E. Kasabada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76F. Hayvanat bahçesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80G. Mbrostar’a yolculuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

II. HINDUPEN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97III. ANTOINETTE, EMILIA VE ELENA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129IV. YERYÜZÜNÜN EN BOYUN E⁄MEZ HALKI . . . . . . . . . . . . 159

A. Bolintin Deal’li Emilian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167B. Toplumsal bir sorun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174C. Kölelik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192D. Gidecek bir yerimiz yok. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

V. ÖTEK‹ TARAF. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221VI. ZIGEUNER C‹PSLER‹. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

VII. ‹NSAN Ö⁄ÜTEN ÖLÜM MAK‹NES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272VIII. VAR OLMA ARZUSU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314

— Kaynakça ve Ekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347— Dizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356

Do¤u Avrupa Haritas›

� Baflkentler � Nazi toplama kamplar›

I“Papusza’n›n A¤z›ndan‹bret Verici Bir Öykü”

As›l ad›n›n Bronistawa Wajs olmas›na ra¤men, etrafta Çingene ad›Papusza ile bilinirdi. Papusza “oyuncak bebek” demekti. Papusza,

o güne kadar yaflam›fl en önemli Çingene flark›c› ve flairlerinden biriy-di, bir süreli¤ine de en ünlülerinden biri olmufltu. Tüm hayat›n› Polon-ya’da geçirmifl, 1987’de öldü¤ündeyse kimse bunun fark›na varmam›fl-t›.

Polonyal› Çingenelerin ço¤u gibi Papusza’n›n ailesi de göçebeydi.Onlar da, atlar ve karavanlarla seyahat eden büyük bir kumpanyan›n, yada aileler toplulu¤unun bir parças›yd›lar. Önde erkekler, arkadaysaaç›k at arabalar›nda kad›n ve çocuklar hep birlikte yol al›rlard›. Zenginailelerin baz›lar›nda, göz al›c› oymalarla süslenmifl, üstü kapal›, cam-dan küçük pencereleri olan karavanlar vard›. Bu pencereler bazen, bo-

11

yal› tahta çerçeveler içine oturtulmufl baklava biçimli camlardan olur-du. Bir kumpanyada yirmi karavan bile gördü¤ünüz olurdu. Adamlar,kad›nlar, çocuklar, atlar, at arabalar›, köpekler, 1960’l› y›llar›n ortala-r›na kadar hep birlikte yol alm›fllar, Vilnius’tan ç›k›p güneydeki TatraDa¤lar›’na do¤ru giderken binlerce Polonyal› Çingene’nin savafl›n bit-mesini bekledi¤i Volhinya’n›n do¤u ormanlar›ndan geçmifllerdi. Yol-culuk halindeki Polonya Romanlar›n›n yan›nda bazen ay›lar da olurdu.Ay›lar bu insanlar›n geçim kayna¤›yd›; dans eden, nefes al›p veren ek-mek tekneleri. Papusza’n›n toplulu¤u ise arpç›yd›. Bu büyük telli çal-g›lar› üstü kapal› at arabalar›n›n tepesinde kuzey Litvanya kasabalar›n-dan do¤u Tatralara kadar yelken gibi tafl›m›fllard›.

Kumpanyalar, yolculuk boyunca, farkl› yollar› takip eden ayn› klan-dan baflka konvoylar ile irtibat› koparmamak için dörtyol a¤›zlar›na ifla-retler b›rak›rlard›. K›rm›z› bir çaputla ba¤lanm›fl birkaç çal› ç›rp›, özelbir biçimde k›r›lm›fl bir a¤aç dal› ya da üzerine çentik at›lm›fl bir kemik.Bu iflaretlere Polonyal› Çingeneler aras›nda flipera, Kosova’dan Peter-borough’ya kadar her yerde de patrin ya da yaprak denirdi. fieytan›ntohumlar›ndan korkan kasabal›lar bu iflaretlerden uzak dururlard›.

Papusza okuma ve yazmay› da yollarda ö¤renmiflti. Kumpanyauzun bir mola vermek için durdu¤unda (göçmen ailelerin bile genellik-le birer k›fll›k s›¤›na¤› olurdu) Papusza okuma yazma bilen bir köylü-den çal›nt› bir tavuk karfl›l›¤›nda ders al›rd›. Çal›nt› tavuk say›s› artt›k-ça Papusza kitaplar edinmifl, hatta arplar›n alt›nda gizli bir kütüphane-si olmufltu. Bugün bile Çingene kad›nlar›n dörtte üçünün okuma yaz-mas› yoktur. 1920’li y›llarda, Papusza daha bir çocukken, Çingenelerokuryazarl›k diye bir fleyden haberdar bile de¤illerdi. Onu kitap okur-ken yakalad›klar›nda dövmüfller, kitap ve dergilerini de y›rt›p atm›fllar-d›. Papusza’n›n, zaman› geldi¤inde, kumpanyan›n en kara gözlü gen-ciyle çekip gitme arzusu da ailesi taraf›ndan fliddetle reddedildi. On be-flinde, yafll› ve sayg›n bir arpç› olan Dionizy Wajs ile evlendirildi. ‹yibir evlilikti, ama Papusza çok mutsuzdu. Hiç çocuk do¤urmad›. fiark›söylemeye bafllad›.

Papusza bir efl ya da bir âfl›k bulamam›flt›, ama müzi¤ine efllik ede-cek birini, Dionizy Wajs’› bulmufltu. Çingenelerin do¤açlama hikâyeanlatma gelene¤inden ve k›sa, basit halk flark›lar›ndan, do¤açlama birbiçimde canland›r›lan yar› flark›, yar› fliir uzun baladlar üretmiflti. Çin-gene flark›lar›n›n ço¤u gibi Papusza’n›n flark›lar› da yoksulluktan, im-kâns›z aflktan, daha sonralar› ise kaybedilmifl bir özgürlü¤e duyulan öz-

12

lemden söz eden yürek burkucu a¤›tlard›. Yine Çingene flark›lar›n›n ço-¤u gibi, hem konu hem de müzik bak›m›ndan oldukça ac›kl›yd›lar. fiar-k›lar, yurtsuzluktan, lungo drom’dan, yani uzun yoldan, gidecek ya dadönecek bir yerin olmay›fl›ndan söz ederlerdi.

Papusza savafl s›ras›nda ailesinin yüzden fazla üyesini kaybetmiflti,ama onu biçimlendirecek olan as›l trajedi bu bile de¤ildi. Papusza’n›nflark›lar›n› yazd›¤› dönem, halk›n›n tarihindeki çok kritik bir noktayarastl›yordu; gerek Polonya’daki ve gerekse (Papusza bundan habersizolsa da) dünyan›n her yerindeki Çingeneler için: Bir hayat, lungo dromboyunca ilerleyen hayat art›k sona yaklafl›yordu ve bilinen ya da kabuledilebilecek hiçbir fley bu hayat›n yerini dolduracak gibi görünmüyor-du.

Nereye gitmeliyim Tanr›m?Ya da ne yapmal›?Efsane ve flark›lar› Nerede bulmal›?Ormana gitmiyor,Hiç nehir görmüyorum.Orman benim babamd›r,Benim esmer yüzlü babam!

Gezgin Çingeneler zaman› çoktan geçti. Ama ben onlar› görüyorum,Ayd›nl›k, güçlüVe su gibi temizler.Siz de duyabilirsinizAyak sesleriniDuyman›z› istedi¤inde onlar.

Ama konuflamaz zavall›lar dilleri yok ki...

...su arkas›na bakmadan akar.Kaçar, h›zla uzaklara koflar,Gözlerden ›ra¤a,Yaln›zl›kla buluflmaya.

Çingene flark›s›n›n özü her zaman nostalji olagelmifltir. Ne için nos-talji? Nostos “eve dönüfl” ün Yunancas›d›r; Çingenelerinse bir evleri

13

yoktur, belki de tüm insanl›k içinde yaln›z onlar›n bir memleket düflüyoktur. Ütopya, ou topos, “hiçbir” yer anlam›na gelir. Ütopya için nos-talji: Olmayan bir yere, bir eve dönüfl. Ah, lungo drom. Uzun yol.

Belki de hasret çekmek, yüceltilen fleyin tam da kendisidir. Hiçbirzaman olmam›fl bir geçmifle duyulan hasret, belki de hasretlerin en güç-lüsüdür. Onlar› sürekli seyahat etmeye iten de bu hasrettir. Ama Çinge-ne flark›s›ndaki nostalji kadercilikle iyice a¤›rlafl›r. “K›yamet Gü-nü/yaklafl›yor iflte./ B›rak›n yaklafls›n,/ Hiç fark etmez,” der S›rp Çin-gene flark›lar›ndan birinin nakarat›.

Papusza’n›n flark› fliirlerinden ço¤u bu gelene¤in bir uzant›s›d›r.Yüzlerce kez yap›lan de¤ifliklik ve yeniden anlat›mlardan sonra bu ya-p›tlar, kolektif deneyimin kimli¤i belirsiz, büyük ölçüde stilize edilmiflar› örneklerine dönüflmüfltür. Her zaman, ölü erkek kardeflleri için yastutan birkaç Çingene Antigone, evlerinden uzakta ya da hapiste anala-r›n› özleyen erkek çocuklar bulabilirsiniz. Herkesin bir erkek kardeflivard›r. Herkesin bir anas› vard›r. Herkesin bir trajedisi vard›r. Kullan›-lan sözcüklere bakarak bir flark›n›n yaz›ld›¤› zaman› ya da bölgeyi kes-tirmek imkâns›zd›r, çünkü bu flark›lar tarihin d›fl›nda ellerinden geldi-¤ince yaflamaya çal›flan bir halk›n evrensel ve de¤iflmez cacimos’unu–gerçe¤ini– anlat›r.

Hâlâ eser veren bir avuç Roman flairin toplu yap›tlar›, gelenekselkültüre ba¤l›l›k ile bireyin biraz da suçluluk hissederek kendi deneyi-mini yans›tma giriflimi aras›ndaki çözülmeyen gerginli¤in bir kan›t›d›r.Papusza ise, kolektif ve soyut olandan, özel ve an›nda gözlenmifl dün-yaya daha k›rk y›l önce tam bir geçifl yapm›flt›r.

“Papusza’n›n Kafas›ndan Yükselen fiark›lar” diye adland›rd›¤›önemli flark›lar›n› tamam›yla kendi bafl›na seslendirmifltir; bu da Çin-gene kültürüne bugün bile oldukça yabanc› bir uygulamad›r. Papuszailginç olaylar› ve yerleri yazm›fl, bunlar›n flark›s›n› söylemifl; bir bak›-ma bu olaylara ve yerlere tan›kl›k etmifltir. Savafl s›ras›nda ormanlardasaklanmakla ilgili kendi yaflam›ndan al›nma uzun bir balad yal›n bi-çimde flöyle adland›r›lm›flt›r. “Kanl› Gözyafllar›: 1943 ve 1944 y›llar›n-da Volhinya’da Alman zulmü alt›nda yaflad›klar›m›z.” Yaln›zca kendihalk›yla ilgili yazmam›fl, gadjikano (Çingene olmayanlar) dünyas›n›nmu¤lak tehlikelerinden de bahsetmifltir. Ayn› zamanda kendi halk›ylaormanlar› ve ayn› kaderi paylaflan Yahudileri ve “Ashfitz” de olanlar›anlatm›flt›r.

14

Karol Siwak, Papusza’n›n kumpanyas›ndan bir kemanc›. (1949)

1949’un yaz›nda Polonyal› flair Jerzy Ficowski, bir flans eseri Pa-pusza’y› flark› söylerken görmüfl, ondaki yetene¤i hemen fark etmifltir.Papusza’n›n Roman dilinde özenle kopya etti¤i ve fonetik olarak Po-lonya alfabesine göre yazd›¤› bu hikâyeleri toplamaya ve yaz›ya geçir-meye bafllam›flt›r. Ekim 1950’de Papusza’n›n fliirlerinden baz›lar›Problemy adl› bir dergide, ünlü Polonyal› flair Julian Tuwim’in Ficows-ki ile yapt›¤› bir röportaj›n yan›nda yay›mlanm›flt›r. Röportaj “gezgin-cilik” in getirdi¤i sorunlardan bahsediyor ve yaz› Komünist “Enternas-yonal”in Romanca bir çevirisiyle bitiyordu. Polonyal› Çingeneler üze-rine bugüne kadar yay›mlanm›fl en önemli kitab›n yazar› olan Ficows-ki “Çingene sorunu” konusunda bir dan›flman haline gelmifltir. Kitab›n1953 ilk bas›m›ndaki “Do¤ru Yol” adl› bölüm, savafltan kurtulan onbefl binden az say›daki Çingene’nin yerleflik hayata geçiflini öngörendevlet siyasetini destekliyordu. Bu bölüm belki de kitab›n yay›mlana-bilmesinin önkofluluydu, zaten daha sonraki bas›mlarda kitaptan ç›ka-r›lm›flt›. Ficowski, Papusza’dan bir ideal olarak bahsediyor, onun fliir-lerinin Çingeneler aras›nda propaganda amaçl› kullan›labilece¤ini söy-lüyordu. “Göçebe yaflant›s›n› b›rakt›ktan hemen sonra, 1950’li y›llardafliir sanat›n›n doru¤una ç›km›flt›r” diyordu Ficowski. Papusza’n›n fliir-lerinin göçebe hayat tarz› için bir a¤›t olmas›na karfl›n, hükümetin zo-runlu yerlefliklefltirme politikas›n›n bir savunucusu olan Ficowski, Pa-pusza’n›n bu de¤iflikliklerin “bir kat›l›mc›s› ve savunucusu” oldu¤unuileri sürüyordu.

Savafl sonras› Polonya’s›ndaki yeni sosyalist hükümet, ulusal ve et-nik bak›mdan homojen bir devlet yaratmak istiyordu. Çingenelerin nü-fusun yaklafl›k binde beflini oluflturmas›na karfl›n “Çingene sorunu”,“önemli bir devlet görevi” say›l›p ‹çiflleri Bakanl›¤›n›n, yani polisin ya-sama yetkisi alt›nda Çingene ‹fllerinden Sorumlu Büro kurulmufltur. Bubüro 1989 y›l›na kadar çal›flm›flt›r.

1952 y›l›nda Çingenelerin yerleflimini zorunlu k›lmak için geniflçapl› bir program uygulamaya konulmufltur. Bu program›n ad› BüyükDuraklama’d›r. Ancak, karavanla seyahatin önüne geçilebildi¤i 1970sonlar›na kadar, Polonya hükümeti amac›na ulaflamam›flt›r. Uygulama-ya konulan plan “üretken k›lma” denilen iyi niyetli refah haz›rl›klar›n›nyan›nda, asl›nda Çingenelerin her zaman karfl› ç›kt›¤› yeni bir ba¤›ml›-l›k kültürünü onlara zorla kabul ettirmeye çal›flan hummal› çal›flman›nbir parças›yd›. Asimilasyon politikalar›na ra¤bet artt›kça, 1958’de Çe-koslovakya ve Bulgaristan’da, 1962’de Romanya’da benzer yasalar uy-

16