SPIS TRECI Wstp ............................................................................................................7 Adamiecki Karol ...........................................................................................9 Baranowski Jan Jzef ..................................................................................13 Bartmaski Tomasz Franciszek...................................................................15 Bekker Mieczysaw Grzegorz .....................................................................17 Bem Jzef Zachariasz..................................................................................21 Boratyni (Burattini) Tytus Liwiusz .............................................................24 Brandel Konrad ...........................................................................................26 Bretsznajder Stanisaw ................................................................................27 Broniewski Witold ......................................................................................30 Brya Stefan.................................................................................................34 Brzozowski Karol........................................................................................38 Buzek Jerzy .................................................................................................40 Cegielski Hipolit .........................................................................................43 Chemicki Jzef Konrad..............................................................................47 Czerwiski Wacaw.....................................................................................49 Czochralski Jan ...........................................................................................52 Dbrowski Jerzy..........................................................................................56 Dembiski Henryk ......................................................................................59 Drzewiecki Stefan .......................................................................................62 Dziero (Dzieron) Jan..............................................................................65 Eberman Ludwik.........................................................................................66 Enigma ........................................................................................................68 Folkierski Wadysaw..................................................................................72 Ginsberg Aleksander ...................................................................................75 Groszkowski Janusz ....................................................................................77 Grzymek Jerzy ............................................................................................83 Gundlach Rudolf .........................................................................................85 Gzowski Kazimierz Stanisaw.....................................................................87 Habich Edward Jan .....................................................................................90 Huber Maksymilian Tytus...........................................................................93 Janicki Stanisaw.........................................................................................96 Jasiski Feliks .............................................................................................98 Jerzmanowski Erazm Jzef .......................................................................101 Kaliski Sylwester ......................................................................................102 Kierbed Stanisaw....................................................................................105

Kluger Wadysaw.....................................................................................108 Kochaski Adam.......................................................................................111 Kocjan Antoni ...........................................................................................114 Kociuszko Tadeusz..................................................................................117 Kowalski-Wierusz Jzef ...........................................................................121 Krglewski Adam......................................................................................124 Kucharzewski Feliks .................................................................................127 Kunicki Stanisaw .....................................................................................131 Kwiatkowski Eugeniusz............................................................................133 Lelewel Jan Pawe.....................................................................................137 Lilpop Stanisaw........................................................................................139 Lipkowski Jzef ........................................................................................143 ukasiewicz Ignacy...................................................................................145 Malinowski Ernest Adam..........................................................................148 Maachowski Wacaw ...............................................................................151 Marposzek Jzef........................................................................................153 Mkarski Ludwik ......................................................................................156 Mierzejewski Henryk ................................................................................157 Mineyko Zygmunt.....................................................................................160 Modrzejewski Rudolf (Modjeski Ralph)...................................................163 Mocicki Ignacy ........................................................................................166 Narutowicz Gabriel Jzef..........................................................................170 Ochorowicz Julian.....................................................................................174 Olszewski Karol Stanisaw........................................................................176 Olszewski Stanisaw..................................................................................179 Olszewski Stanisaw Marian .....................................................................182 Paszkpowski Wacaw................................................................................185 Patek Antoni Norbert ................................................................................187 Piotrowski Jan Dionizy .............................................................................190 Pollak Karol Franciszek ............................................................................194 Prszyski Kazimierz................................................................................196 Pszenicki Andrzej......................................................................................199 Puawski Zygmunt Rafa...........................................................................202 Romer Witold............................................................................................205 Rothert Aleksander....................................................................................207 Rudzki Konstanty......................................................................................210 RWD .........................................................................................................213 Rzeszotarski Alfons ..................................................................................217 Sendzimir Tadeusz ....................................................................................219 5

Siemienowicz Kazimierz...........................................................................223 Sokulski Franciszek ..................................................................................225 Sotan Andrzej...........................................................................................228 Staszic Stanisaw Wawrzyniec..................................................................230 Stern Abraham Jakub ................................................................................233 Stryjeski Aleksander ...............................................................................235 Szczepanik Jan ..........................................................................................237 Taski Tadeusz..........................................................................................241 Thullie Maksymilian .................................................................................245 Tyszkiewicz Stefan ...................................................................................248 Waligrski Aleksander..............................................................................251 Wasiutyski Aleksander............................................................................255 Wenda Tadeusz .........................................................................................259 Wierzejski Witold Kazimierz....................................................................262 Wilniewczyc Piotr.....................................................................................264 Witoszyski Czesaw ................................................................................267 Wolfke Mieczysaw...................................................................................269 Wolski Wacaw .........................................................................................273 Wysocki Stanisaw ....................................................................................275 Zglenicki Witold .......................................................................................277 Zieleniewski Ludwik.................................................................................280 Zwierzchowski Stanisaw..........................................................................282

6

WSTP Polscy twrcy techniki do sabo obecni s w naszej wiadomoci historycznej. Jest to rezultat tradycyjnego modelu nauczania i popularyzowania historii, w ktrym na plan pierwszy wysuwane s dzieje polityczne, rne formy walki zbrojnej oraz twrczo literacka. Tymczasem wspczenie, w dobie jednoczcej si Europy, na plan pierwszy wysuwa si dorobek w zakresie szeroko pojtej kultury i cywilizacji, zwaszcza cywilizacji technicznej. Poziom tej ostatniej decyduje o roli oraz znaczeniu danego pastwa i narodu we wspczesnym wiecie. Polski dorobek w zakresie techniki jest na tyle znaczcy, e stanowi wcale niebagateln cz europejskich i wiatowych dokona w tym zakresie. Wymaga jednak odpowiedniego wyeksponowania i popularyzacji w rnego rodzaju wydawnictwach. Wielu przedstawicieli polskiej techniki znajduje si w Polskim Sowniku Biograficznym (PSB), zwaszcza w ostatnich tomach, ale gin oni w wielkiej masie politykw, dziaaczy gospodarczych, spoecznych, artystw, pisarzy, duchowiestwa, wojskowych itd. Tylko i wycznie technikom i inynierom jest powicony Sownik Biograficzny Technikw Polskich (SBTP). Obejmuje on ju 11 zeszytw, w ktrych opublikowano 1655 biogramw. Obok siebie znajduj si w nim yciorysy ludzi o wybitnych osigniciach i powiedzmy rednich, np. w jednym zeszycie jest biogram Stefana Bryy, a w innym ogrodnika, ktry zaoy pierwszy sklep nasienny w Krakowie. Daleko posunitej selekcji dokonano w Sowniku Polskich Pionierw Techniki (SPPT) pod red. Bolesawa Orowskiego (Katowice 1986), znalazo si w nim 385 biogramw, z ktrych cz dotyczya osb interesujcych nie tylko z uwagi na wane osignicia techniczne. Natomiast w oglnych sownikach i encyklopediach inynierowie i technicy zajmuj marginalne miejsce. Np. w niedawno wydanej Encyklopedii historii Drugiej Rzeczypospolitej znaleli si wybitni profesorowie politechnik gwnie dlatego, e byli ministrami lub premierami. Prace przygotowawcze nad now Wielk Encyklopedi Powszechn pozwalaj ywi nadziej, e problematyka techniczna i twrcy techniki znajd w niej waciw reprezentacj. W takiej to sytuacji pojawi si pomys ukazania dotychczasowych dokona 100 najwybitniejszych polskich twrcw techniki z perspektywy przeomu tysicleci. Pomys, ktrego autorem by Jzef Piatowicz, zyska 7

poparcie Zarzdu Polskiego Towarzystwa Historii Techniki i zosta wczony w tematyk prac badawczych towarzystwa. Najwicej problemw nastrczaa selekcja nazwisk, dokonali jej przede wszystkim Bolesaw Orowski, J. Piatowicz i Zbigniew Skoczyski. Wstpny zestaw nazwisk konsultowano z Zarzdem PTHT oraz autorami biogramw z okrelonych dziedzin techniki. Kady wybr jest kontrowersyjny, zapewne inny zesp selekcyjny przedstawiby spor grup innych nazwisk, ale, jak mona sdzi, podstawowy ich zrb byby identyczny. Przy wyborze kierowano si rnymi kryteriami, decydoway jednak nie tylko osignicia krajowe, ale take wkad bohatera biogramu w rozwj techniki wiatowej czy wkad w rozwj cywilizacji technicznej w innych krajach. A zatem tom ten obrazuje w duej mierze polski wkad w rozwj techniki i przemysu na caym wiecie, w tym gwnie w Europie. Selekcj objto cao dziejw Polski, poczwszy od X wieku, ale zdecydowana wikszo prezentowanych w zbiorze osb dziaaa i tworzya w wiekach XIX i XX. Uwzgldniono tylko osoby nieyjce. Spor grup stanowi wybitni organizatorzy przemysu. Przyjto ukad alfabetyczny, z dwoma wszake wyjtkami, ktre dotycz Enigmy oraz RWD. Hasa te figuruj rwnie w kolejnoci al.fabetycznej (pod E i R), a nie wedug nazwisk ich twrcw. Byy to dokonania zbiorowe, dlatego pod tymi dwoma hasami kryj si biogramy szeciu inynierw. W sumie zatem sownik poniszy obejmuje yciorysy 100 twrcw techniki. Biogramy zblione s w swej strukturze do publikowanych w PSB i SBTP, z jedn wszake rnic. Nie starano si detalicznie odtworzy biegu ycia danego bohatera, ale wyeksponowa jego najwaniejsze osignicia techniczne, ich skal i nowatorstwo. Do minimum sprowadzono informacje dotyczce dziaalnoci spoecznej, politycznej, pracy w radach naukowych itp. Konkretna realizacja uzaleniona bya jednak od preferencji autora biogramu. Kady biogram zaopatrzono w bibliografi, ale nie kompletn, lecz podstawow skadajc si z kilku najwaniejszych pozycji. Przede wszystkim odnotowano najwaniejsze sowniki: PSB, SBTP, SPPT. Uzupeniono je monografiami dotyczcymi bohatera biogramu i najwaniejszymi artykuami. Wskazana literatura pozwala zainteresowanym na dalsze, pogbione studia.

8

ADAMIECKI KAROL (1866-1933) Wsptwrca, obok Fredericka W. Taylora i Henri Fayola, nauki organizacji i kierownictwa, zaoyciel i dyrektor Instytutu Naukowej Organizacji w Warszawie. Karol Adamiecki urodzi si 18 marca 1866 r. w Dbrowie Grniczej. W 1891 r. ukoczy z tytuem inyniera technologa renomowany Instytut Technologiczny w Petersburgu. Po studiach powrci do Dbrowy Grniczej i podj prac w miejscowej Hucie Bankowej, gdzie dokona pierwszych obserwacji i celowych bada niepenego wykorzystywania maszyn i urzdze produkcyjnych. Kontynuowa je, obok pracy zawodowej, od 1898 r. w Zakadach Hutniczych i Fabryce Parowozw (Zakady Hartmana) w ugasku (Ukraina) jako szef oddziau walcowni, a od 1901 r. jako dyrektor techniczny w Towarzystwie Akcyjnym Walcowni Rur i elaza w Jekaterynosawiu (Ukraina). W lutym 1903 r. wygosi w jekaterynosawskim oddziale RosyjskiegoTowarzystwa Technicznego odczyt pt. O zasadach organizacji pracy zbiorowej (a dopiero w marcu tego roku ukazaa si pionierska w tej dziedzinie praca F.W. Taylora Zarzdzanie warsztatem wytwrczym). Bya to pierwsza publiczna prezentacja prac Adamieckiego, w ktrych zastosowa metod analityczno-dowiadczaln do planowania pracy zespoowej oraz zarysowa ide harmonizacji robt w czasie jako warunku koniecznego powodzenia w pracy zbiorowej. W 1906 r. Adamiecki wrci do kraju i obj stanowisko dyrektora Zakadw Hutniczych w Ostrowcu witokrzyskim, a nastpnie w Towarzystwie Akcyjnym Zakadw Ceramicznych Korwinw pod Czstochow. W 1908 r. wygosi w Stowarzyszeniu Technikw w Warszawie poprawion wersj odczytu z Jekaterynosawia, publikujc jego tekst w Przegldzie Technicznym (1909 nr 17-20) pt. Metoda wykrelna organizowania pracy zbiorowej w walcowniach. Wkrtce potem artyku ten zosta przetumaczony na jzyk rosyjski i opublikowany w czasopimie fachowym, co umoliwio wykorzystanie metody Adamieckiego w wielu fabrykach rosyjskich, m.in. Dnieprowskie Zakady Hutnicze w Kamienskoje zastosoway j projektujc now walcowni drutu i budow wielkiego pieca. W 1911 r. Adamiecki opuci korwinowskie Zakady Ceramiczne, zrezygnowa z dalszej kariery menederskiej i otworzy wasne biuro techniczno-konsultacyjne, a jednoczenie zosta staym doradc technicznym w fabryce maszyn i wagonw Sp. Akc. Lilpop, Rau i Loewenstein. Wedug 9

projektu Adamieckiego wybudowano w 1912 r. walcowni blachy falistej w zakadach K. Rudzkiego w Misku Mazowieckim. Po wybuchu I wojny wiatowej wraz z fabryk Lilpopa ewakuowano go do Kremieczuga. Przebywa w Rosji do 1918 r., penic funkcje doradcze w kilku zakadach na poudniu kraju. Aktywnie dziaa w Kole Technikw Polakw w Jekaterynosawiu, opracowa na jego zlecenie i przesa na odbywajcy si w dniach 23-28 wrzenia 1917 r. w Moskwie Zjazd Technikw Polakw w Rosji referat pt. Podany kierunek wyksztacenia technicznego w Polsce, w ktrym zaproponowa niektre rozwizania nadal zachowujce aktualno. Uwaa, e uczelnie techniczne winny przygotowywa technikw-obywateli uwzgldniajcych aspekty spoeczne techniki, dlatego postulowa wprowadzenie do programw uczelni technicznych przedmiotw spoecznych, przestrzega przed zbyt gbok specjalizacj, kad nacisk na cise zwizki uczelni z miejscowym przemysem, eksponowa znaczenie samoksztacenia dla inyniera, proponowa wprowadzenie czego w rodzaju wspczesnego wartociowania techniki, biorcego pod uwag konsekwencje spoeczne uprzemysowienia. Po powrocie do kraju Adamiecki rozpocz od 1 padziernika 1918 r. wykady z walcownictwa i kunictwa na Wydziale Budowy Maszyn i Elektrotechniki Politechniki Warszawskiej, ktre wzbogaca o zagadnienia organizacji pracy zbiorowej. Z jego inicjatywy w 1922 r. Katedr Urzdze Zdrowotnych Domowych i Fabrycznych przeksztacono w Katedr Zasad Organizacji Pracy i Przedsibiorstw Przemysowych na Wydziale Mechanicznym, a Adamieckiego mianowano profesorem nadzwyczajnym technologii mechanicznej i walcownictwa na tej katedrze. Od momentu powrotu do kraju podejmowa dziaania majce na celu powoanie do ycia specjalnej instytucji, ktrej zadaniem miao by ustalanie, doskonalenie i propagowanie zasad naukowej organizacji pracy w yciu gospodarczym. W 1919 r. popar inicjatyw in. Piotra Drzewieckiego i wsppracowa z nim przy tworzeniu (wszed w skad zarzdu) stowarzyszenia pod nazw Liga Pracy, propagujcego i popularyzujcego hasa pracy dobrze zorganizowanej i wydajnej. A 30 listopada 1923 r. powstao z inicjatywy Adamieckiego i Zygmunta Rytla w Stowarzyszeniu Technikw Polskich w Warszawie Koo Naukowej Organizacji, ktrego prezesem zosta Adamiecki. Wkrtce tego rodzaju koa powstay w innych miastach, w kocu 1924 r. liczyy one blisko 400 czonkw, co umoliwio zorganizowanie w Warszawie 6-8 grudnia 1924 r. Pierwszego Zjazdu Polskiego Naukowej Organizacji Pracy. Prezesem powoanego wwczas Komitetu Wykonawczego Zrzesze Naukowej Organizacji Pracy w Polsce wybrano Adamieckiego. Upowaniono Komitet 10

Wykonawczy do reprezentowania Z0rzesze Naukowej Organizacji Pracy w pracach Komitetu Organizacyjnego Instytutu Naukowej Organizacji zaoonego w listopadzie 1924 r., a w jego skadzie znalaz si Adamiecki. Jego wieloletnie wysiki day rezultaty w kwietniu 1925 r., kiedy to powsta (wzorowany na czechosowackiej Akademii Pracy im. J. Masaryka) Instytut Naukowej Organizacji (INO) jako autonomiczna jednostka Muzeum Przemysu i Rolnictwa w Warszawie, a Adamiecki obj funkcj jego dyrektora i peni j do mierci. W par tygodni po mierci Adamieckiego, 1 czerwca 1933 r., INO uniezaleni si od Muzeum, kontynuujc dziaalno pod zmienion nazw, (zreszt zgodnie z wczeniejsz sugesti samego Adamieckiego) Instytutu Naukowego Organizacji i Kierownictwa. Dokadnie w rocznic zaoenia INO, w kwietniu 1926 r., ukaza si pierwszy numer jego organu prasowego Przegldu Organizacji, ktrego Adamiecki by wydawc i faktycznym redaktorem. INO pod kierunkiem Adamieckiego odnotowa szereg sukcesw: wydano kilkadziesit polskich prac i tumaczonych z jzykw obcych z dziedziny organizacji, wydawano trzy czasopisma Przegld Organizacji, Organizacja Pracy w Rolnictwie (1925-1931), Organizacja Gospodarstwa Domowego (1927-1931); zorganizowano ogem 37 wykadw z udziaem 3500 osb, w 1930 r. uruchomiono Wysze Studium Naukowej Organizacji, ksztacce organizatorw oraz propagatorw tej dziedziny. Coraz wiksze uznanie i autorytet zyskiwa Adamiecki take na forum midzynarodowym. Jego wystpienie na I Midzynarodowym Kongresie Naukowej Organizacji w Pradze w lipcu 1924 r. z referatem pt. Harmonizacja jako jedna z gwnych podstaw organizacji naukowej (std termin: harmonogram) wywaro due wraenie na uczestnikach i byo dowodem wielkiego i oryginalnego wkadu w rozwijajc si now dziedzin nauki. Wyrazem uznania dla Adamieckiego byo wybranie go przez Praski Kongres na czonka, a nastpnie wiceprezesa Staej Delegacji Midzynarodowych Kongresw Naukowej Organizacji; w 1927 r. powoano go na wiceprzewodniczcego Komitetu Redakcyjnego Biuletynu Staej Delegacji Midzynarodowych Kongresw Naukowej Organizacji. W 1925 r. wybrano Adamieckiego czonkiem Akademii Pracy im. J. Masaryka w Pradze, ktra przyznaa mu w 1928 r. dyplom uznania za teori harmonizacji. W 1926 r. zosta wiceprezesem Midzynarodowego Komitetu Naukowej Organizacji w Genewie. Na IV Midzynarodowym Kongresie Naukowej Organizacji w Paryu (czerwiec 1929 r.) wyraono uznanie dla historycznych prac prof. Karola Adamieckiego i wybrano go ponownie na wiceprezesa Midzynarodowego Komitetu Naukowej Organizacji. Potwierdzeniem 11

znaczcej pozycji Adamieckiego w midzynarodowym ruchu naukowej organizacji oraz powszechnego uznawania go za jednego z twrcw tej dziedziny byo nadanie mu - jako drugiemu po H. Le Chatelierze (1929) w 1932 r. najwyszego odznaczenia Plaque dOr za prace jego od lat 30 na polu naukowej organizacji i za wybitne zasugi, przede wszystkim za opracowanie metody harmonizacji, bdcej obecnie wraz z metod Taylora podstaw nauki organizacji. Odznaczenie to miao by wrczone w lipcu 1932 r. na V Midzynarodowym Kongresie Naukowej Organizacji w Amsterdamie, ale ze wzgldu na zy stan zdrowia Adamieckiego odebra je tam w jego imieniu Piotr Drzewiecki. W swoich publikacjach Adamiecki zarysowa wasn, nowatorsk koncepcj naukowej organizacji pracy. Najwikszym jego wkadem do nauki organizacji bya teoria harmonizacji, ktrej skadowymi czciami s: wykrelna metoda organizacji pracy zbiorowej i sformuowane na jej podstawie prawo harmonii doboru, harmonii dziaania i harmonii duchowej. Metoda harmonizacji rozpowszechnia si w praktyce po 1924 r., zaczto j stosowa z powodzeniem w polskim grnictwie, zakadach tekstylnych, rolnictwie, kolejnictwie i biurach pastwowych. Adamiecki sformuowa prawo wzrastajcej produkcji lub optymalnej produkcji, by jednym z pierwszych badaczy, ktry w kosztach wasnych produkcji wyodrbni koszt czasu; jako pierwszy analizowa proces produkcji biorc pod uwag wszystkie jego czynniki we wzajemnym oddziaywaniu, a wic technik, ekonomi i organizacj; wczy do praw i zasad nauki organizacji jako naczeln zasad kadego zorganizowanego i skutecznego dziaania tzw. cykl organizacyjny (okrelenie celu dziaania, przygotowanie rodkw, wykonanie i kontrola) sformuowany przez H. Le Chateliera; wprowadzi do naukowej organizacji prawo inercji przyzwyczaje i prawo przekory. Karol Adamiecki zmar 16 maja 1933 r. w Warszawie.PSB (Drzewiecki P.); SBTP (Piatowicz J.); SPPT (Orowski B.); lski sownik biograficzny, Katowice (abuz M.); Czech A.: Karol Adamiecki sylwetka organizatora, Katowice 1980; Heidrich Z.: Karol Adamiecki. ycie i dzieo, Warszawa 1985; Piatowicz J.: Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999. Jzef Piatowicz

12

BARANOWSKI JAN JZEF (1805-1888) Wynalazca automatycznego systemu sygnalizacji kolejowej, dziaacz finansowy. Urodzony 7 wrzenia 1805 w miowiczach, powiat ihumeski na Miszczynie. Ksztaci si w konwikcie szlacheckim ojcw misjonarzy w miowiczach, w oddziale matematyczno-fizycznym publicznego gimnazjum klasycznego w Misku Litewskim, a w latach 1821-25 studiowa na Uniwersytecie Wileskim, pocztkowo fizyk i medycyn, ostatecznie prawo, uzyskujc w tej dziedzinie stopie kandydata nauk. Od 1828 r. pracowa w biurze korespondencji zagranicznej Banku Polskiego w Warszawie. Wzi udzia ochotniczo w powstaniu listopadowym, najpierw w tzw. korpusie gidw, nastpnie w 5 puku uanw. Uczestniczy w wielu bitwach; przekroczy granic austriack z korpusem generaa Girolamo Ramorino. Od 1832 r. przebywa na emigracji we Francji, pocztkowo na prowincji (Gray, Lyon, Chlons-sur Sane), pracujc w bankach i domach handlowych, a od 1837 r. w Paryu jako ksigowy i kasjer banku Jelski, Dussard et Compagnie. Po zlikwidowaniu tej instytucji, zosta w latach 1843-48 zatrudniony jako inspektor rachuby towarzystwa kolejowego Pary-Rouen-Hawr. Zorganizowa tam system tzw. podwjnej buchalterii, przyjty nastpnie przez wszystkie towarzystwa kolejowe we Francji. Jednoczenie, od 1842 r. zajmowa si Baranowski prac nad wynalazkami urzdze mechanicznych sucych rachunkowoci i kontroli. Powici si tej dziaalnoci cakowicie od 1848 r., kiedy dobrowolnie zrezygnowa ze stanowiska w towarzystwie kolejowym. W 1849 r. na wystawie krajowej w Paryu uzyska medal francuskiego Towarzystwa Zachty do Wynalazczoci za maszyn do kontroli rachunkw oraz medal ministra robt publicznych za kasownik biletw kolejowych. W 1851 r. na wystawie powszechnej w Londynie zosta nagrodzony medalem za pomysow maszyn do druku i kontroli biletw kolejowych (w tempie 5 tys./godzin). Wystawia tam rwnie maszyn obliczajc na bieco, nadajc si do wszelkich operacji, urzdzenie do mechanicznego liczenia gosw oraz gazomierz. W 1857 r. wynalaz automatyczny, mechaniczny system sygnalizacji kolejowej, uruchamiany przez jadcy pocig (mona go uzna za zacztki systemu blokowego, zapobiegajcego obecnoci dwch pocigw na okrelonym odcinku toru), w tym samym roku wyprbowany na linii Pary13

Rouen. Urzdzenie uznano za zadowalajce, ale zbyt kosztowne. Nieco tasz, zmodyfikowan jego wersj zainstalowano w listopadzie 1857 r. na linii Pary-St. Germain w pobliu stacji Nanterre. Prby trway przez kilka miesicy i wypady nader pomylnie, podobnie jak i nastpne z udoskonalon jeszcze bardziej wersj na linii Pary-Strasburg w pobliu stacji Chelles, gdzie pocigi rozwijay znaczn prdko (80 km/h). Spowodowao to zastosowanie systemu Baranowskiego na linii kolejowej Turyn-Genua (1858) oraz zainstalowanie kilkunastu jego urzdze na kolei ParyBruksela. Wyprbowywano go te w Anglii na odcinku HackneyKingsland. Ostatecznie jednak system Baranowskiego si nie przyj, zdaniem wynalazcy by sabotowany przez personel kolejowy niskiego szczebla obawiajcy si utraty pracy; zapewne jednak praktyczniejszy okaza si system blokowy stosowany szeroko od 1859 r. System Baranowskiego nie wzbudzi te wikszego zainteresowania na londyskiej wystawie powszechnej w 1862 r. Zblione rozwizania, moe oparte na pomyle Baranowskiego, w ktrym przejazd pocigu powodowa podniesienie na jaki czas ostrzegawczej tarczy, stosowano lokalnie na rozmaitych kolejach, m.in. warszawsko-wiedeskiej, jeszcze w okresie midzywojennym. Dziaalno Baranowskiego nie ograniczaa si do techniki. Kiedy Francja zostaa zmuszona do zapacenia Niemcom ogromnej kontrybucji, opracowa projekt zorganizowania poyczki pastwowej, ktry 11 marca 1871 r. zgosi ministrowi finansw. Zdaniem Baranowskiego skorzystano z jego pomysu, wprowadzajc jedynie drobn modyfikacj. Poniewa operacja zakoczya si sukcesem, domaga si od wadz francuskich gratyfikacji. Spotka si jednak z odmow. Nie sposb rozstrzygn czy istotnie zosta pokrzywdzony, jak uwaa, czy te skorzystano z innego, bardzo podobnego projektu. W kadym razie rozgoryczony na Francj Baranowski przenis si w 1872 r. do Londynu, gdzie obj skromnie patne stanowisko sekretarza miejscowego Towarzystwa Literackiego Przyjaci Polski. Majc sporo czasu powici si opracowywaniu sownikw. W 1879 r. opublikowa Vade-mecum de la langue franaise przyjte bardzo przychylnie w Anglii i we Francji; na amach warszawskiego czasopisma Kosy rekomendowa je Jzef Ignacy Kraszewski. W 1880 r. wyda The Students Anglo-Polish Grammar, przeznaczon dla Anglosasw pragncych nauczy si jzyka polskiego, a w 1884 r. Anglo-Polish Lexicon, podobno pierwszy dobry, nowoczesny sownik angielsko-polski (w trakcie opracowywania go wielokrotnie konsultowa si korespondencyjnie z Kraszewskim). Wiadomo te, e w 1887 r. reklamowa w Anglii projekt siowni pywowej opracowany 14

przez wszechstronnego polskiego wynalazc dziaajcego w Rosji, Aleksandra Ostrzeniewskiego. Czy byy to zabiegi epizodyczne czy te szerzej dziaa na tym polu, nie wiadomo. Pod koniec ycia zadba Baranowski o udokumentowanie swych osigni, publikujc swj yciorys w jzykach francuskim i angielskim oraz list swych wynalazkw w jzyku francuskim. Zabiega te, by wiedziano o nich w kraju. Przesa te publikacje wraz z innymi papierami osobistymi do lwowskiego Ossolineum; yciorys Baranowskiego wraz z portretem ukaza si na amach Kosw. Baranowski zmar w Londynie 10 marca 1888 r.PSB (Koczorowski S. P.); SPPT (Orowski B.); Baranowski J. J.: Inventions mcanique et travaux littraires de ..., Pary 1886; Kosy 1880, nr 893; Kraj 1888, nr 14; Kurier Warszawski 1888, nr 109; Nowa Reforma 1888, nr 93; Orowski B.: Brytyjskie patenty Polakw w okresie Wielkiej Emigracji (1832-1870), Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1989, nr 3 s. 523-548; Ossolineum: rkps 3115, 6204; Biblioteka PAN w Krniku: rkps 2524. Bolesaw Orowski

BARTMASKI TOMASZ FRANCISZEK (1797-1880) Inynier ldowy i wodny, powstaniec, emigrant polityczny, podrnik. Urodzi si 17 grudnia 1797 r. w Warszawie, pocztkowe nauki pobiera w szkoach pijarskich, w 1812 r. wstpi do 4 Legii Nadwilaskiej. Po ukoczeniu korpusu kadetw, by od 1817 r. oficerem artylerii w armii Krlestwa Kongresowego. Wzi udzia w powstaniu listopadowym; kampani 1831 r. rozpocz jako porucznik 2 kompanii artylerii pieszej, w marcu tego roku awansowa na kapitana, ukoczy za jako podpukownik odznaczony Zotym Krzyem Virtuti Militari. Po upadku powstania uda si na emigracj do Francji. Ju w 1832 r., jako jeden z pierwszych polskich emigrantw polistopadowych, wstpi do francuskiego rzdowego Korpusu Drg i Mostw. Pracowa jako konduktor drg i mostw, pocztkowo m.in. przy projektowaniu kanau spawnego Nivernais i systemu zasilajcego go wod ze rde rzeki Yonne, nastpnie przy budowie drg strategicznych i mostw w Wandei, Bretanii oraz departamencie Maine-et-Loire. W tym czasie zda egzamin publiczny na stopie inyniera, uzyskujc 2 lokat wrd 50 kandydatw.

15

Zapewne brak moliwoci objcia stanowisko inynierskiego w Korpusie Drg i Mostw, czego przepisy zabraniay obcokrajowcom, skoni Bartmaskiego do bardzo niepopularnej wrd uczestnikw emigracji polistopadowej decyzji udania si do kolonizowanego wwczas przez Francj Algieru, gdzie w latach 1836-42 pracowa jako oficer francuskich wojsk inynieryjnych przy budowie portu Algier. W tym okresie opracowa w wolnych chwilach projekt mostu wiszcego przez Wis dla Warszawy (czciowo zachowany w Bibliotece Polskiej w Paryu), ktry bezskutecznie usiowa w latach 1841-42 przesa, m.in. za porednictwem ks. Adama Czartoryskiego (korespondencja na ten temat zachowaa si w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie), do realizacji w kraju. Nie wykluczone, e prbowa tym sposobem zyska sposobno honorowego powrotu do Polski. W 1842 r. zosta Bartmaski wydelegowany do Egiptu, gdzie wsppracowa z francuskim pukownikiem Gallice przy projektowaniu fortyfikacji Aleksandrii, zaprojektowa luz kanaow, uczestniczy w trasowaniu planowanej linii kolejowej Kair-Suez. Dokona te inspekcji Przesmyku Sueskiego, badajc moliwoci przekopania tamtdy kanau eglownego w celu poczenia Morza rdziemnego z Czerwonym. Ocenia sceptycznie wyniki dotychczasowych pomiarw, wskazujcych na rnic poziomu oby tych mrz. Przy okazji tych bada oglda lady staroytnego Kanau Faraonw, czcego Nil z Morzem Czerwonym. Nastpnie wzi udzia w trwajcej 8 miesicy francuskiej wyprawie naukowej w gb Afryki, poszukujcej rde Nilu, ktra przemierzya Grny Egipt, Nubi i Etiopi, docierajc do Gondokoru (4o42 pnocnej szerokoci geograficznej). Pozostawi rkopisy Podr do Gr Ksiycowych i rde Nilu oraz Pogld na Egipt, ktre nie dochoway si do naszych czasw. Zwiedzi potem Syri, Palestyn i Arabi, podrujc karawanami. Mia podobno propozycj pracy przy budowie kolei w Indiach, najprawdopodobniej jednak nie dotar do nich. W listopadzie 1844 r. wyruszy statkiem ze Stambuu do Francji, tracc u brzegw Malty bagae z cennymi zbiorami ze Wschodu oraz dziennik, ktry prowadzi od 1831 r. Zwiedzi po drodze Neapol wraz z Pompej i Herkulanum oraz port wojenny, arsena i stocznie w Tulonie, koczc podr w Marsylii, gdzie musia odby 20-dniow kwarantann obowizujc przybyszy ze Wschodu. We Francji przez kilka miesicy pracowa przy budowie kolei Pary-Lyon-Morze rdziemne, kierujc wykonaniem tunelu dugoci 7860 m w pobliu Marsylii. Ale ju w lipcu 1845 r. uda si statkiem z Marsylii do Hiszpanii, przez Barcelon do Walencji, a stamtd do Madrytu. Pracowa tam pocztkowo przy budowie linii kole16

jowej Madryt-Aranjuez, potem wybudowa gazowni w Madrycie, rozebran pod koniec lat 1960-tych. Nastpnie, zatrudniony przez granda J. M. de Collado, urzdza w jego dobrach La Laguna w pobliu Baezy w Andaluzji wielk plantacj 100 tysicy drzew oliwnych, doprowadzajc do niej wod kanaem z gr Sierra Nevada i wyposaajc w tocznie oliwy o napdzie wodnym; przy okazji sta si w Andaluzji pionierem stosowania pras elaznych do wyciskania oliwy z oliwek. Podczas pobytu w Hiszpanii opublikowa w 1848 r. w Baezie ksik Manual de economia domstica rural y de curiosidades artsticas..., ktrej polski przekad ukaza si w 1856 r. w Warszawie pt. Ekonomia domowa, czyli przepisy tyczce si gospodarstwa wiejskiego i domowego, z dodatkiem objanie osobliwoci artystycznych. Byo to interesujce kompendium wiedzy praktycznej w bardzo szerokim zakresie, od technologii uytkowej po higien i diet. W maju 1848 r. opuci Bartmaski Hiszpani (moe w zwizku z wydarzeniami Wiosny Ludw) i po zwiedzeniu Woch, Grecji i Szwajcarii przyby w padzierniku tego roku do Lwowa. Od 1851 r. przebywa w Warszawie, gdzie wsppracowa z miesicznikiem Biblioteka Warszawska, drukujc w 1852 r. na jego amach obszerne opisy swych podry (Wspomnienia z Hiszpanii z r. 1848 (wyjtek z podry); Komunikacje na Wschodzie). Z czasem przenis si do Galicji. Zmar 25 marca 1880 w Tadaniach, w powiecie zoczowskim.PSB (Koczorowski S. P.); SPPT (Orowski B.); Biblioteka Warszawska, 1852, t. I, s. 405-418, t. II, s. 287-310; Biblioteka Polska w Paryu: rkps 207/4, 414/II; Biblioteka Czartoryskich: rkps Ew. 1546. Bolesaw Orowski

BEKKER MIECZYSAW GRZEGORZ (1905-1989) Wsptwrca i wybitny specjalista dziedziny nauki zwanej mechanik ukadu pojazd teren, wsptwrca pojazdu ksiycowego. Mieczysaw Bekker urodzi si 25 maja 1905 r. w Strzyowie pod Horodem (obecnie woj. lubelskie). By synem Mariana, pracownika miejscowej cukrowni, i Albiny Matyldy Bretmajder. Pocztkowo ksztaci si w domu. W 1917 r. rozpocz nauk w drugiej klasie Koniskiej Szkoy Handlowej. W czerwcu 1924 r. otrzyma wiadectwo dojrzaoci w tyme 17

gimnazjum. W 1929 r. ukoczy studia na Politechnice Warszawskiej, uzyskujc dyplom inyniera-mechanika. Podczas studiw odby wiele praktyk, jedn z nich w Billancourt pod Paryem w zakadach Renault, ktre by moe ukierunkoway zainteresowania zawodowe, tego wielkiego uczonego. Lata 1929-31 spdzi w Szkole Podchorych Saperw w Modlinie, zdajc egzamin dyplomowy z trzema sawnymi pniej twrcami samolotu RWD: Stanisawem Rogalskim, Stanisawem Wigur i Jerzym Drzewieckim. Nastpnie rozpocz prace w Biurze Bada Technicznych Broni Pancernej, gdzie pracowa nieprzerwanie do 1939 r. Konstruowa pojazdy koowe i gsienicowe, prowadzi badania laboratoryjne i terenowe ruchliwoci pojazdw po bezdroach. W latach 1936-38 pracowa take w Dowdztwie Broni Pancernej. Rwnoczenie (1936-39) prowadzi wykady o pojazdach specjalnych na Studium Wojskowym Politechniki Warszawskiej, gdzie stworzy Laboratorium Pojazdw Specjalnych. Od 1937 r. do 1939 r. wykada przedmiot czci maszyn w Szkole Inynierii Wojskowej w Warszawie. Pracowa take dla Ministerstwa Spraw Wojskowych, zajmujc si pojazdami motorowymi. Do najwikszych osigni Bekkera w okresie midzywojennym naley zaliczy skonstruowanie wielu nowatorskich modeli czogw, cignikw rolniczych oraz pojazdw terenowych. Ponadto opatentowa kilka innowacyjnych rozwiza konstrukcyjnych takich jak wielosilnikowy napd czogu czy smarowane sworznie gsienic pojazdw. Jednak adne z tych rozwiza nie zostao w tym czasie wykorzystane. Ju w tym okresie jako jeden z pierwszych zwrci uwag na to, e w pracach powieconych pojazdom terenowym przewaa podejcie empiryczne, problematyka bada wasnoci gruntw nie jest usystematyzowana i brak jest modeli matematycznych ukadu pojazd - teren. Stwierdzi, e niezalenie od znacznego rozwoju samochodowych pojazdw terenowych, wzajemne relacje pomidzy gruntem, a koem i gsienic nie s wystarczajco rozpoznane. Istniaa wiec potrzeba podjcia takich prac. W przyszoci okazao si, e wanie Bekker by jednym z niewielu naukowcw, ktry mg podj si takiego zadania. Po wybuchu II wojny wiatowej dotar do Francji. Tam wstpi do armii polskiej, a w 1940 r. rozpocz wspprac z francuskim Ministerstwem Uzbrojenia w Paryu, gdzie by asystentem szefa Wydziau Czogw. Po upadku Francji przebywa przez prawie dwa lata w Marsylii , skd w 1942 r., bezcennego w czasie wojny fachowca, cign do siebie rzd Kanady. W latach 1942-43 pracowa w Sekcji Czogw kanadyjskiego Ministerstwa Zaopatrzenia, zajmujc si rwnie problemami pojazdw wojskowych. W 1943 r. wstpi do armii kanadyjskiej , w ktrej suy przez 15 18

lat i doszed do rangi podpukownika. W latach 1943-56 jako oficer armii kanadyjskiej pracowa w Departamencie Obrony Narodowej w Ottawie. W tym okresie przez okoo sze lat okresowo przebywa w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej. W latach 1942-50 kierowa badaniami ruchliwoci kanadyjskich pojazdw wojskowych. W okresie od 1950 r. do 1952 r. pracowa na Politechnice im. Stevensa w Hoboken, New Jersey (Nowy Jork), gdzie zaoy laboratorium, prowadzi wykady z Locomotion Mechanics oraz kontynuowa prace rozpoczte jeszcze w Polsce i Kanadzie. Pracowa nad rozwojem i projektowaniem nowych pojazdw do poruszania si poza drogami utwardzonymi. Nastpnie przenis si na Uniwersytet Michigan w Ann Arbor. Lata 1952-54 to okres pracy na Uniwersytecie Johna Hopkinsa w Waszyngtonie. Bekker by odpowiedzialny za stworzenie laboratorium badawczego. Wanie tu zostay opracowane metody rozwizywania problemw mechaniki gruntw ze szczeglnym uwzgldnieniem poruszania si pojazdw w terenie. W 1954 r. rozpocz prac dla armii amerykaskiej, ktr kontynuowa do 1960 r. W midzyczasie w 1956 r. wystpi z armii kanadyjskiej i wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych, gdzie stworzono mu wiksze pole do prowadzenia teoretycznych i praktycznych bada. Swoj prac w nowym kraju rozpocz od pozycji dyrektora technicznego Laboratorium Lokomocji Ldowej, aby w 1958 r. zosta jego szefem. Bekker by odpowiedzialny za organizacj i planowanie prac badawczych. Prowadzi wykady z Mechaniki Lokomocji Ldowej na Uniwersytecie w Michigan. Ponadto prowadzi seminaria z Lokomocji Ldowej w wielu uczelniach amerykaskich, a w tym: Massachusetts Institute of Technology, Michigan State University, Purdue University, Syracuse University, Rensselear Polytechnic Institute, Illinois Institute of Technology. Tworzc kolejne laboratoria badawcze, nadzorujc badania zwizane gwnie z problematyk ukadu pojazd - teren, konstruujc ogumienie i elementy gsienic do pojazdw specjalnych, Bekker gromadzi dowiadczenia, ktre systematyzowa miedzy innymi w dziesitkach wykadw na wielu uczelniach oraz artykuw w czasopismach. Wanie w 1958 r. w oparciu o notatki z wykadw wyda pierwsze ze swoich fundamentalnych dzie, dziki ktrym okrelany jest ojcem Terramechaniki nauki o ukadzie pojazd - teren. Wydana przez Uniwersytet w Michigan Teoria lokomocji ldowej bya usystematyzowaniem prac z okresu 1943-46. Celem byo zaprezentowanie przegldu teorii poruszania si po odksztacalnym, bardzo rnorodnym podou. Bekker wykorzysta swoj znajomo mechaniki gruntu, znan dotychczas w budownictwie, do wyjanienia zja19

wisk zachodzcych w ukadzie pojazd - teren. Zmodyfikowane teorie znalazy zastosowanie przy wyjanieniu zjawisk zachodzcych w gruncie pod opon czy elementem gsienicy. Druga ksika zatytuowana Lokomocja po bezdroach, wydana w 1960 r., jest kontynuacj poprzedniej, wynikajc z naturalnej potrzeby jej uzupenienia i uaktualnienia. W 1961 r., podczas zorganizowanej midzy innymi przez Bekkera w Turynie Pierwszej Midzynarodowej Konferencji Mechaniki Pojazd Teren, utworzono tam Midzynarodowe Towarzystwo Mechaniki Ukadu Pojazd - Teren (ISTVS). Znaczny w tym udzia mia Bekker, do dzisiaj uznawany za ojca chrzestnego tej organizacji naukowej. Przez wiele lat tworzy podwaliny pod t dziedzin wiedzy. Miejscem ostatnich dziesiciu lat pracy zawodowej Bekkera (1960-70) byo laboratorium badawcze General Motors Corporation AC w Santa Barbara w Kalifornii. Tu prowadzi dalej swoje prace nad pojazdami ldowymi i ksiycowymi. Wynikiem dziesicioletnich bada i prac konstrukcyjnych byo stworzenie pojazdu ksiycowego - niewtpliwie najbardziej spektakularnego sukcesu Bekkera. To dziki jego teoriom i obliczeniom General Motors, przy bardzo silnej konkurencji, wygra kontrakt NASA na opracowanie i zbudowanie pojazdu ksiycowego dla programu Apollo. Pojazd ksiycowy LVR (Lunar Roving Vehicle) zosta stworzony przez zesp ludzi, ktrym kierowa Bekker. On sam mia za zadanie ocen caego systemu pojazdu z punktu widzenia lokomocji. Osobicie opracowa konstrukcj specjalnych aurowych opon oraz elastycznej ramy pojazdu. Trzy takie pojazdy znalazy si na Ksiycu, wyniesione na Srebrny Glob przez ldowniki Apollo 15 (1971) oraz Apollo 16 i 17. Wszystkie speniy swoje zadanie. Bekker zrealizowa yciowe marzenie; powiedzia, e praca jego caego ycia nie posza na marne. Moe to tylko zbieg okolicznoci, ale w domu Bekkera w Santa Barbara na cianie od zawsze wisiaa reprodukcja z ksiki Jerzego uawskiego Na srebrnym globie, przedstawiajca wizj pojazdu ksiycowego. Po sukcesie pojazdw ksiycowych powstay take bardzo interesujce modele przygotowywane do lotu na Marsa. Wanie pod koniec prowadzenia prac nad pojazdem ksiycowym, w 1969 r. pojawia si trzecia cze monografii obejmujcej praktycznie wszystkie problemy zwizane z zagadnieniami pojazd - grunt. Ksika ta, zatytuowana Wprowadzenie do systemu pojazd teren, zawiera m.in. rezultaty bada nad pojazdem ksiycowym. Po przejciu na emerytur M. Bekker nadal intensywnie pracowa. Jako znakomity w swojej dziedzinie fachowiec pracowa jako konsultant w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych i Europie. By doradc amerykaskiej 20

i kanadyjskiej armii. Pozostawi po sobie bogaty dorobek naukowy. Okoo 14 znaczcych patentw zgoszonych w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Kanadzie, a dotyczcych konstrukcji gsienic, opon pojazdw terenowych oraz specjalnych ram nadwoziowych. By autorem stosowanej powszechnie do dzisiaj metody okrelania waciwoci gruntu za pomoc specjalnego przyrzdu zwanego Bevameterem (Bekker value meter). Opublikowa okoo 200 artykuw w midzynarodowej literaturze technicznej, powiconej gwnie problemom mobilnoci specjalnych pojazdw terenowych. Dziaalno Bekkera zostaa uhonorowana wieloma midzynarodowymi nagrodami i wyrnieniami. W 1962 r. Politechnika w Monachium ofiarowaa mu doktorat honoris causa. W kocu maja 1975 r. Uniwersytet Carleton w Ottawie (Kanada) nada mu doktorat inynierii honoris causa w uznaniu jego wybitnego wkadu w inynieri transportu. Take Uniwersytet w Bolonii (Wochy) w ramach obchodw 900-lecia swego istnienia przyzna Bekkerowi doktorat honoris causa. Profesor odznaczony zosta te zotym medalem Kolumba, przyznawanym wybitnym ludziom przez miasto Genu (Wochy). Szwedzka Krlewska Akademia Wojskowa uhonorowaa go specjalnym wyrnieniem za dziaalno naukow. By czonkiem stowarzysze zawodowych: SAE, American Association for the Advancement of Science, International Society for TerrainVehicle Systems oraz Presidents Science Advisory Committee. By take konsultantem The National Academy of Sciences. Otrzyma tytu Honorowego Obywatela miasta Konina, w ktrym spdzi wiele lat swojego ycia. Zmar 8 stycznia 1989 r. w Santa Barbara w Kalifornii.SBTP (Selenta A.). Andrzej Selenta

BEM JZEF ZACHARIASZ (1794-1850) Inynier wojskowy, artylerzysta, nowator techniczny, strateg, powstaniec, emigracyjny dziaacz niepodlegociowy, genera, wdz powstaczej armii wgierskiej. Urodzi si 14 marca 1794 r. w Tarnowie, by synem prawnika, nobilitowanego mieszczanina. Pocztki wyksztacenia odebra w Krakowie. 21

W 1809 r. wstpi do armii Ksistwa Warszawskiego i zosta skierowany do Elementarnej Szkoy Artylerii i Inynierw w Warszawie, gdzie nastpnie ukoczy w latach 1810-11 ekskluzywn Szko Aplikacyjn Artylerii i Inynierw. Od 1811 r. by porucznikiem artylerii konnej. Uczestniczy w kampanii 1812 r., najpierw w korpusie Davouta, potem w korpusie Macdonalda, a w 1813 r. w dugotrwaej obronie Gdaska. Po kapitulacji tej twierdzy przebywa u ojca na wsi, na Kielecczynie. W 1815 r. powrci do suby wojskowej. Przez duszy czas by adiutantem generaa P. Bontempsa, dyrektora materiaw artylerii i arsenaw, z ktrego inicjatywy podj w 1818 r. dowiadczenia nad uytecznoci rakiet bojowych (rac kongrewskich) z zamiarem ich doskonalenia. W wyniku eksplozji kota z mieszanin wybuchow w kwietniu 1819 r. omal nie utraci wzroku i mia trwale oszpecon twarz. Nadal kontynuowa te eksperymenty. W maju tego roku sporzdzi dla wielkiego ksicia Konstantego o nich raport w jzyku francuskim (Uwagi o rakietach zapalajcych), powielony nastpnie metod litograficzn (w 1820 r. ukaza si drukiem w Weimarze jego przekad niemiecki). W 1819 r. Bem zosta awansowany do stopnia kapitana. W latach 1819-22 wykada artyleri i nauki fortyfikacyjne w Zimowej Szkole Artylerii. Od 1822 r. mia kopoty z wadzami wojskowymi, na co zoyo si kilka przyczyn: przynaleno do tajnego wolnomularstwa narodowego, pojedynek i zaniedbania w rozliczeniach finansowych. Przez pewien czas wiziony i dwukrotnie przenoszony na reform, ostatecznie zosta zdymisjonowany na pocztku 1826 r. Wyjecha wwczas do Galicji, gdzie administrowa dobrami Potockich w Brodach, zajmujc si ich uprzemysawianiem, budowa i remontowa cukrownie i gorzelnie, prowadzi te inne prace budowlane. Kierowa rwnie w tym czasie bezinteresownie przebudow gmachu Ossolineum we Lwowie. Zainteresowa si w wwczas zagadnieniami konstrukcji i stosowania silnikw parowych; w wyniku tych studiw opublikowa we Lwowie podrcznik ich budowy i obsugi O machinach parowych (1829). Po wybuchu powstania listopadowego powrci do Warszawy dopiero w marcu 1831 r. i otrzyma stopie majora i dowdztwo 4 baterii artylerii lekkokonnej. Przyjty bez entuzjazmu przez kolegw i podwadnych, zdoby ich szacunek brawurow odwag i wybornym kunsztem wojennym, odznaczajc si w bitwie pod Iganiami i osaniajc odwrt polskiej armii pod Ostrok. Awansowa kolejno na stopnie pukownika i generaa brygady, przez pewien czas dowodzi ca artyleri suby czynnej, do koca by przeciwnikiem kapitulacji. Po internowaniu w Prusach, przebywa na emigracji we Francji. By jednym z czoowych przywdcw Wielkiej Emigra22

cji, rzecznikiem utworzenia na obczynie staej polskiej siy zbrojnej; w 1833 r. prbowa zorganizowa legion polski w Portugalii. By wsptwrc i prezesem Towarzystwa Politechnicznego Polskiego w Paryu (1835-36), uatwiajcego rodakom zdobycie wyksztacenia technicznego i znalezienie pracy; dugofalowym celem tej organizacji byo przeniesienie w przyszoci do odrodzonej ojczyzny zdobyczy nowoczesnej nauki i cywilizacji technicznej. Sam pogbia wwczas wiedz w paryskiej cole des Ponts et Chausses. Odegra znaczc rol podczas wydarze Wiosny Ludw. W 1848 r. uda si do Lwowa z zamiarem wzniecenia powstania w Galicji, w padzierniku tego roku kierowa obron rewolucyjnego Wiednia, od grudnia 1848 r. do marca 1849 r. dowodzi powstacz armi wgiersk w Siedmiogrodzie prowadzc byskotliw, pen brawurowych zwycistw kampani. Odnosi nastpnie sukcesy w Banacie, na Wooszczynie i Bukowinie, walczy potem ponownie w Siedmiogrodzie przeciw przewaajcym siom rosyjsko-austriackim. Mianowany przez Kossutha naczelnym wodzem, przegra decydujc bitw po Temeszwarem 9 sierpnia 1849 r. Przekroczywszy nastpnie Dunaj, pocztkowo internowany, przeszed na mahometanizm i jako Murad Pasza wstpi do wojska tureckiego otrzymujc rang feldmarszaka. Liczc na konflikt turecko-rosyjski opracowywa projekty reorganizacji i modernizacji armii sutaskiej. W wyniku zabiegw rosyjskich i austriackich zosta jednak odsunity od istotnych funkcji i odkomenderowany na honorowe zesanie do Aleppo w Syrii. Przebywa tam od lutego 1850 r. Niezraony, nadal opracowywa i przesya do Stambuu memoriay dotyczce spraw wojskowych. Postanowi zorganizowa w rejonie Aleppo, zasobnym w zoa rud elaza oraz saletry, wielki orodek przemysu zbrojeniowego i arsena. Od czerwca 1850 r. przystpi do realizacji tego przedsiwzicia na koszt wasny. Uruchomi saletrzarni, przerabiajc miejscow saletr na pfabrykat prochu strzelniczego. Prbki swych wyrobw przesa do Stambuu, obiecujc obnienie kosztw produkcji. Uzyskane rezultaty zostay wysoko ocenione przez wadze tureckie, ktre wyasygnoway 50 tys. piastrw na rozbudow wytwrni i umoliwiy zatrudnienie w niej przez Bema kilku polskich oficerw poturczecw. Dysponujc wykwalifikowanymi pomocnikami prowadzi te Bem jakie dowiadczenia majce na celu doskonalenie broni. Mia rwnie wwczas proponowa wykorzystanie wielbdw jako siy pocigowej artylerii. Snu te szersze pomysy, wybiegajce poza sfer czysto wojskow. Wedle wiadectw opracowywa w Aleppo modele maszyn, zamyla te przeprowadzenie odpowiednich studiw i pomiarw, a nastpnie re23

gulacji Tygrysu i Eufratu, zdajc sobie spraw z gospodarczego i strategicznego znaczenia jakie przyniosoby uspawnienie tych rzek na caej ich dugoci. Wszystkie te plany udaremnia przedwczesna mier Bema, ktry w kocu listopada tego roku zapad na febr i zmar w Aleppo 10 grudnia 1850 r.PSB (Tokarz W.); SPPT (Orowski B.); Bieliski S.: Polacy w Turcji po upadku Rewolucji Wegierskiej w roku 1849, Pozna 1852; Chudzikowska J.: Genera Bem, Warszawa 1990; Harbut J. S.: Genera Bem w Turcji, Warszawa 1929; Kozowski E.: Genera Jzef Bem 1794-1850, Warszawa 1970; Lewak A.: Dzieje emigracji polskiej w Turcji (1831-1878), Warszawa 1935; Rucki J.: Bem w Siedmiogrodzie i Banacie, Lww 1862; Biblioteka Krnicka PAN: rkps 2438. Bolesaw Orowski

BORATYNI (BURATTINI) TYTUS LIWIUSZ (1617-1681) Prekursor awiacji, architekt, konstruktor metrolog, mincerz i dyplomata. Niezwykle barwn postaci by Tytus Liwiusz Boratyni, Woch z urodzenia (8 marca 1617 r. w Agordo), Polak z wyboru. Wyksztaci si na uniwersytetach woskich. W latach 1637-41 przeprowadzi pomiary triangulacyjne w Egipcie i opracowa map tego kraju, zajmujc si take archeologi staroytnych zabytkw. W 1641 r. nauczy si sztuki mincerskiej w Wiedniu. Jesieni tego roku zamieszka w Krakowie, gdzie zbudowa czu wag hydrostatyczn do okrelania procentowego skadu stopw metali. Od 1646 r. mieszka w Warszawie, gdzie szlifowa soczewki (m.in. do wielkiego teleskopu Jana Heweliusza), konstruowa mikroskopy i teleskopy, dokonywa obserwacji astronomicznych (m.in. w 1665 r. zaobserwowa plamy na Wenus) i urzdzi w 1664 r. obserwatorium astronomiczne w Ujazdowie. Przed 1637 r. wykona nieudan prb zbudowania skrzyde do latania i doszed do wniosku, e najlepsza jest koncepcja ornitoptera, czyli maszyny latajcej z machajcymi skrzydami. W kocu 1647 r. przedstawi krlowi Wadysawowi IV traktat Il volare non e imposible come fin hora universalmente e stato creduto (Latanie nie jest niemoliwe, tak jak to dotychczas powszechnie sdzono), mwic w nim o szansie wykonywania lotw za pomoc gazu lejszego od powietrza (na 133 lata przed pierwszym wzlotem balonu braci Montgolfier) oraz przedstawiajc koncepcj dwu-

24

miejscowego ornitoptera o ksztacie smoka, wyposaonego w busol i spadochron. Ten latajcy smok mia mie dwa gwne skrzyda nononapdowe o ruchu bijcym, cztery none skrzyda bijce, dwa mae skrzydeka napdowe z przodu i ogon sucy za ster. Skrzyda miay zwa si przy unoszeniu i rozszerza przy opuszczaniu. Skrzyda, sprzone z sob za pomoc dwigni i spryn, mia napdza jeden z czonkw zaogi. Konstrukcja smoka, wykonana z drewna i fiszbinw, bya kryta tkanin. Kadub mia suy jako dka, gdyby aparat mia siada na wodzie. Na kadubie by umieszczony spadochron, rozkadany przy pomocy spryn, agodzcy spadanie w razie uszkodzenia skrzyde. Boratyni stara si o uzyskanie od krla 500 talarw na budow tej maszyny. W zimie 1647/48 zbudowa latajcy model smoka o dugoci okoo 1,5 m, ktrego lot z kotem jako pasaerem zademonstrowa krlowi w lutym 1648 r. Model by napdzany za pomoc mechanizmu dwigni, koami i sprynami. Start odby si za pocigniciem za sznurek, ktry uruchamia mechanizm. Podczas drugiego lotu pka linka i model z nieruchomymi skrzydami spad na ziemi. W maju 1648 r. Boratyni zbudowa model smoka, atwy do rozebrania, ktry zamierza przesa do Francji. Aparatem interesowali si uczeni zagraniczni, szczeglnie Christian Huyghens. Lotnicz dziaalno Boratyniego spopularyzowa wrd francuskich uczonych sekretarz polskiej krlowej Marii Ludwiki, Pierre de Noyers. W 1650 r. Boratyni zosta architektem krlewskim. Dzierawi kopalnie kruszcu w Olkuszu i Zawodowie. Podczas potopu szwedzkiego udzieli poyczki skarbowi Polski oraz wesp z bratem na wasny koszt wystawi oddzia wojska oddajc go pod komend hetmana Stefana Czarnieckiego. By te wysyany w misjach dyplomatycznych do Florencji i Bolonii. Za zasugi dla Polski otrzyma w 1658 r. szlachectwo i dzieraw mennic w Krakowie, Ujazdowie i Brzeciu Litewskim. W wyniku tej dziaalnoci zdoby spory majtek. Oskarano go o faszowanie monety, a bite przez niego miedziane szelgi nazywano pogardliwie boratynkami. W 1660 r. Boratyni zosta sekretarzem krla Jana Kazimierza, w 1664 r. starost osieckim a w 1668 r. burgrabi krakowskim. W 1666 r. zbudowa most przez Wis. Nastpnie skonstruowa machin do czerpania wody napdzan przez wiatraki, suc do nawadniania ogrodw. Skonstruowa te podobno mikrometr i usiowa zbudowa maszyn do liczenia. W 1675 r. napisa traktat Misura universale, w ktrym, nawizujc do pomysu Stanisawa Pudowskiego, przedstawi propozycj wasnego systemu powizanych ze sob jednostek dugoci, objtoci i ciaru. Gwn

25

jednostk, odpowiadajc dugoci wahada sekundowego, nazwa jako pierwszy metrem katolickim, czyli powszechnym. Zmar przed 28 wrzenia 1681 r. w Warszawie.SBTP (Baraski A.); SPPT (Orowski B.); Hniko A.: Tytus Liviusz Boratyni, dworzanin krla Jana Kazimierza, mincerz i uczony. Krakw 1923; Jungowski E.: O pionierach polskiej techniki lotniczej. Warszawawa 1967; Targosz K.: Latajcy smok Tita Livia Burattiniego. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1975, nr 2. Andrzej Glass

BRANDEL KONRAD (1838-1920) Fotograf, konstruktor aparatw fotograficznych. Konrad Brandel urodzi si w Warszawie 26 listopada 1838 r. Po ukoczeniu gimnazjum realnego w Warszawie (1858) rozpocz prac w zakadzie fotograficznym Karola Beyera, pioniera fotografii na ziemiach polskich. W 1865 r., wesp ze swym bratem Wadysawem oraz Marcinem Olszyskim, otworzy wasny zakad K. Brandel i S-ka w Warszawie na Nowym wiecie pod nr 57. Pniej wsplnicy rozeszli si. Firma K. Brandel i Spka pracowaa metod wiatodruku. T technik wykonywa Brandel ilustracje do dzie naukowych i popularnych kalendarzy. Za wydanie atlasu dermatologicznego (1875) otrzyma tytu fotografa Uniwersytetu Warszawskiego. Brandel wykonywa take wiele zdj poza pracowni, w tym liczne zdjcia Warszawy. Przedstawia to opracowanie Krystyny Lejko W obiektywie Konrada Brandla (1985). Zdoby wiele nagrd, m.in. na wystawach w Krakowie (1869), Petersburgu (1870), Moskwie (1872), Wiedniu (1873), Paryu (1874). Jego zdjcia zostay nagrodzone zotym medalem na wystawie rolniczo-przemysowej w Warszawie (1885). Brandel pracowa nad udoskonaleniem pyt bromowych, a przede wszystkim nad zbudowaniem porcznej i sprawnej kamery reporterskiej. Jako pierwszy na ziemiach polskich i jeden z pierwszych na wiecie, zbudowa wasnego pomysu aparat fotograficzny zwany fotorewolwerem a w Polsce brandlwk (1884). By to lekki aparat fotograficzny na pyty do zdj reporterskich wykonywanych bez statywu. Do aparatu tego skonstruowa Brandel specjaln podwjn kaset. Aparat wyrabiany by w trzech formatach: 6x9, 9x12, 12x16,5 cm, mia posta skrzynki najpierw 26

z kaseta pojedyncz, a potem podwjn, a wreszcie z magazynkiem na 12 lub 20 pyt. Mona je byo wymienia dziki wiatoszczelnemu skrzanemu workowi. Aparat wyposaony by w obiektyw Steinheila, a pniej firmy Franois, o krtkiej ogniskowej (przesuwany w wyskalowanej oprawie), w migawk tarczow o szybkoci okoo 1/50 sek. oraz w kasety rolkowe. Wraz z bratem stryjecznym Augustem, Brandel wyprodukowa przeszo 100 tych aparatw. Zakupili je odbiorcy krajowi i zagraniczni, m.in. w Londynie. Cesarz Franciszek Jzef nagrodzi wynalazc orderem. Brandel wykona swym fotorewolwerem wiele zdj reporterskich Warszawy, zamieszczajc je w Tygodniku Ilustrowanym oraz Fotografie Warszawskim, a take w miejscowej prasie, co byo w tym czasie swego rodzaju nowoci. sfotografowa m.in. trzech (zaborczych) cesarzy podczas ich spotkania w Skierniewicach w 1884 r. W ostatnich latach pracy zawodowej Brandel prowadzi zakad fotograficzny przy ulicy Szpitalnej 2. Udziela si te w Warszawskim Towarzystwie Fotograficznym, ktre nadao mu godno czonka honorowego (1905). Na staro osiad w swej posiadoci pod Skierniewicami. Na zanotowanie zasuguje fakt, e na fotorewolwerze Brandla wzorowany by migawkowy aparat fotograficzny na pyty 9x12 cm, ktrego konstruktorem by jego krajowy konkurent, Aleksander Karoli. Brandel zmar 28 padziernika 1920 r. w Toruniu, a pochowany zosta na cmentarzu Powzkowskim w Warszawie.SBTP (darski W., Skoczyski Z.); SPPT (darski W); Encyklopedia Warszawy 1975; Lato H.: 1000 sw o fotografii, Warszawa 1976; Lejko K.: Warszawa w obiektywie Konrada Brandla, Warszawa 1985. Wacaw darski Zbigniew Skoczyski

BRETSZNAJDER STANISAW (1907-1967) Opracowa nowe metody technologii otrzymywania hutniczego tlenku glinu z gliny, otrzymywania siarczanu glinowego, ekstrakcyjn metod otrzymywania siarki z rud krajowych. Stanisaw Bretsznajder urodzi si19 lipca 1907 r. w Mikoajowie nad Morzem Czarnym. W 1926 r. ukoczy Gimnazjum im. T. Chaubi27

skiego w Radomiu, gdzie ju w czasie nauki podj prac w Miejskim Laboratorium Analitycznym (1923-25). W 1926 r. rozpocz studia na Wydziale Chemicznym Politechniki Warszawskiej. Po uzyskaniu w czerwcu 1930 r. dyplomu inyniera chemika wyjecha jako stypendysta do Wiednia, gdzie pod kierunkiem wiatowej sawy uczonego, prof. J. Billitera, studiowa elektrochemi techniczn. Dowiadczenie przemysowe zdobywa w berliskiej firmie Crebs i w kilku fabrykach w Polsce. W 1931 r. podj prac asystenta w Katedrze Technologii Chemicznej Nieorganicznej Politechniki Warszawskiej, kierowanej przez prof. Jzefa Zawadzkiego. Prac doktorsk na temat procesu dysocjacji termicznej wglanw obroni w 1933 r. Z inicjatywy prof. Zawadzkiego rozpocz w 1935 r. badania nad otrzymywaniem glinu z glin krajowych, ktrych wynikiem bya habilitacja w 1936 r. oraz koncepcja oryginalnej metody wytwarzania hutniczego tlenku glinowego, gotowego do realizacji przemysowej. Ministerstwo Spraw Wojskowych podjo dziaania zwizane z budow odpowiedniej fabryki, przerwane jednak wybuchem II wojny wiatowej. Rwnolegle z badaniami prowadzi od 1936 r. jako docent wykady z technologii cementu i materiaw wicych. Pionierski charakter miay jego wykady z podstaw procesw przemysowych, bdce zalkiem ksztatujcej si wwczas dyscypliny naukowej inynierii chemicznej, czcej w systematyczn cao aspekty fizykochemiczne, technologiczne i inynieryjne procesu badawczego. W latach 1938-39 Bretsznajder prowadzi wykady zlecone z technologii chemicznej na Wydziale MatematycznoPrzyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego. Na uczelni tej organizowa te Katedr Technologii Chemicznej. W latach 1940-44 by kierownikiem technicznym w Zakadach Chemicznych J. Tobis w Warszawie, produkujcych odczynniki chemiczne. Wsppracowa wwczas z Armi Krajow (pod pseudonimem Chemik) w zakresie produkcji chemicznych rodkw bojowych, przeznaczonych do akcji sabotaowych. Po wybuchu powstania warszawskiego znalaz si w obozie w Pruszkowie, potem w Komorowie, a od padziernika 1944 r. przebywa we wsi Pieskowa Skaa pod Krakowem. Zaraz po wyzwoleniu by jednym z pierwszych organizatorw przemysu, penic ju od 1 lutego 1945 r. funkcj doradcy technicznego i kierownika naukowego odbudowy jednej z najwikszych fabryk chemicznych w kraju Pastwowych Zakadw Syntezy w Dworach koo Owicimia. Funkcj t peni do 1949 r. Rwnoczenie podj prace nad organizowaniem szkolnictwa wyszego. W czerwcu 1945 r. powoano go na kierownika Katedry Technologii Wielkiego Przemysu Nieorganicznego 28

w nowo utworzonej Politechnice lskiej w Gliwicach, gdzie 15 padziernika 1946 r. zosta mianowany profesorem nadzwyczajnym. W latach 1948-49 by dziekanem Wydziau Chemicznego tej uczelni. 28 lutego 1949 r. prof. Bretsznajder powrci na Politechnik Warszawsk i podj tu trud tworzenia nowej, nowoczesnej nie tylko w skali krajowej placwki dydaktycznej i badawczej, jak bya Katedra Projektowania Technologicznego (pocztkowo do 1951 r. pod nazw Katedry Inynierii Chemicznej II). Kierowa ni do koca ycia. W latach 1950-52 peni funkcj dziekana Wydziau Chemicznego Politechniki Warszawskiej. 29 grudnia 1955 r. zosta mianowany profesorem zwyczajnym tej uczelni. Profesor Bretsznajder prowadzi szerok dziaalno naukow rwnie poza Politechnik Warszawsk. W latach 1949-51 by dyrektorem naukowo-technicznym Gwnego Instytutu Chemii Przemysowej, przeksztaconego pniej w Instytut Chemii Oglnej. Z Polsk Akademi Nauk wsppracowa od momentu jej utworzenia. Jako przewodniczcy Podsekcji Chemii i Technologii Nieorganicznej bra udzia w pracach I Kongresu Nauki Polskiej, a od 1952 r. by czonkiem Komitetu Nauk Chemicznych Polskiej Akademii Nauk (PAN) i jego przewodniczcym w latach 1959-63. By te wiceprzewodniczcym Komitetu Gospodarki Surowcowej PAN (196265), a w latach 1960-65 dyrektorem naukowym Instytutu Chemii Fizycznej PAN. Od 1954 r. by czonkiem korespondentem, a od 1961 r. czonkiem rzeczywistym PAN. Imponujcy dorobek naukowy Bretsznajdera zamkn si okoo 200 opublikowanymi oryginalnymi pracami badawczymi, licznymi referatami, monografiami oraz 35 patentami, z ktrych 6 zostao zastrzeonych w wielu krajach wiata. Dwie spord jego ksiek przetumaczono na jzyki obce: Wasnoci gazw i cieczy na angielski, Zasady oglne technologii chemicznej na rosyjski i sowacki. Profesor Bretsznajder opracowa metod otrzymywania kwasu siarkowego w procesie katalizy roztworowej z gazw o niskiej zawartoci SO2, pochodzcych z termicznego rozkadu siarczanu glinu; wykaza istnienie mechanizmu acuchowego i katalitycznego w reakcji utleniania SO2 i siarczynw w roztworach wodnych w obecnoci jonw elaza; prowadzi prace dowiadczalne nad usuwaniem siarkowodoru rozpuszczonego w wodach zoowych Tarnobrzegu; przedstawi koncepcj podziemnej ekstrakcji z siarkowych bez grniczego urabiania rudy oraz opracowa konstrukcj instalacji fabrycznej do produkcji stonego siarczku amonowego; wraz z prof. Jzefem Zawadzkim opracowa oryginaln, wysoce ekonomiczn metod hutniczego wytwarzania tlenku glinu z glinokrzemianw (1934); opracowa metod otrzymywania tlenku glinu 29

z gliny metod kwan do produkcji metalicznego aluminium; opracowa metod otrzymywania siarczanu glinu z gliny metod kwan w duej instalacji technicznej; uruchomi metod przemysow produkcji benzyny syntetycznej i katalizatora kobaltowo-torowego. Niestety, gwne dzieo ycia Bretsznajdera metoda kwana otrzymywania hutniczego tlenku glinowego i tlenkw specjalnych z glin krajowych, gotowa do realizacji przemysowej od lat szedziesitych, nie doczekaa si budowy instalacji fabrycznej z biurokratycznych wzgldw. Powsta jedynie zakad przemysowo-dowiadczalny. Za prace w tym zakresie zosta wraz z zespoem wyrniony Nagrod Pastwow I stopnia oraz nagrod specjaln Mistrza Techniki. Stanisaw Bretsznajder nalea do pionierw inynierii reakcji chemicznych w Polsce, opracowane przez niego metody technologiczne, zwaszcza otrzymywanie tlenku glinu, miay wielkie znaczenie ekonomiczne w skali oglnokrajowej. Po dugiej chorobie zmar 14 kwietnia 1967 r. w Warszawie.SBTP (Tuszyski K.); SPPT (Hollender H.); rdka A.: Uczeni polscy XIX XX stulecia, t. I, Warszawa 1994; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz. III. Nauki cise, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1986. Jzef Piatowicz

BRONIEWSKI WITOLD (1880-1939) Twrca polskiej szkoy metaloznawstwa, profesor Politechniki Warszawskiej, czonek zaoyciel i sekretarz generalny Akademii Nauk Technicznych. Witold Broniewski urodzi si w Pskowie 15 padziernika 1880 r., by synem Juliana i Anatolii z Suchockich. Ukoczy gimnazjum klasyczne w Petersburgu, po czym rozpocz studia na Wydziale MatematycznoFizycznym tamtejszego uniwersytetu, skd po upywie roku przenis si na analogiczny wydzia Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie, gdzie dziaa w patriotycznych organizacjach modzieowych (Zet, Modo, Towarzystwo Szkoy Ludowej). Po tych studiach wyjecha do Francji (1904), zapisa si na Wydzia Elektrotechniczny Uniwersytetu w Nancy, tam uzyska stopie inyniera-elektryka (1908).

30

Pierwsze jego prace naukowe miay charakter teoretyczny, zwrci uwag na zwizek pomidzy opornoci elektryczn a objtoci metali zmieniajc si podczas ogrzewania, a zwaszcza topienia (1906-07). Uoglni take wzr Helmholza na wielko siy elektromotorycznej ogniwa (1908). W tym czasie rozpocz ju dowiadczalne prace naukowe w laboratorium prof. A. Gunza (Nancy) przeprowadzajc pomiary odpornoci elektrycznej metali alkalicznych, galu i telluru. Kontynuowa je na Wydziale Nauk Fizycznych Sorbony (1908-11) i specjalizowa si w metaloznawstwie pod kierunkiem sawnego uczonego francuskiego Henri Le Chateliera. Przeprowadzi badania waciwoci elektrycznych stopw aluminium z ZN, Sn, Bi, Mg, Ag, Cu, Fe, Mn i Ni. Na podstawie pomiarw opornoci elektrycznej, zdolnoci termoelektrycznej i napicia elektrolitycznego, Broniewski ustali budow tych stopw okrelajc granice roztworw staych i skad wystpujcych zwizkw midzymetalicznych. Przy wykonywaniu fotografii struktur posugiwa si metod filiacji, w ktrej si specjalizowa. W 1911 r. uzyska stopie doktora nauk fizycznych na Sorbonie przedstawiajc rozpraw Recherches sur les proprits lectriques des alliages daluminium, opracowan na podstawie tych bada. Rok wczeniej zosta wyrniony przez parysk Akademi Nauk nagrod Alhumberta oraz medalem Berthelota za badania nad zalenoci midzy budow metali a ich waciwociami elektrycznymi. Dalsze badania prowadzi wraz z L. Hackspillem nad pomiarami siy termoelektrycznej metali alkalicznych oraz rodu i irydu, a take napicia elektrycznego tych pierwszych. Podobne badania przeprowadzi dla elaza i stali, potwierdzajc hipotez o istnieniu w pewnym zakresie temperatur roztworu Fe w elazie Fe. Wynikiem wsppracy z H. Le Chatelierem by m.in. aparat pozwalajcy na automatyczn rejestracj krzywych waciwoci fizycznych w funkcji temperatury i czasu (1913). W 1912 r. przenis si do Polski i habilitowa si z metalografii w Cesarsko-Krlewskiej Szkole Politechnicznej we Lwowie (1912), przeprowadzi te nostryfikacj uzyskanego w Paryu doktoratu na Uniwersytecie Jagielloskim w Krakowie, uzyskujc stopie doktora filozofii. W 1913 r. wrci do Parya, gdzie podj prac w laboratorium prof. Marii Skodowskiej-Curie na Sorbonie. Na pocztku nastpnego roku rozpocz tam cykl wykadw z metalografii. Opracowa te opublikowan pniej monografi bada stopw Cu-Zn i Cu-Sn (1915), przeprowadzi nadto badania procesu przeksztacania si austenitu w martenzyt przy ozibianiu do niskich temperatur (1916). W midzyczasie wykada metalografi na seme31

strze letnim 1913-14 w lwowskiej Szkole Politechnicznej. Wyniki bada prowadzonych we Francji opublikowa (jako autor lub wspautor) w 15 artykuach, ktre ukazay si w latach 1906-16), gwnie w Comptes Rendus Hebdomadaires des Sances de lAcadmie des Sciences; niektre z nich ukazay si w kraju, najczciej w Pracach MatematycznoFizycznych i Wiadomociach Matematycznych (1907-13). Po wybuchu I wojny wiatowej pracowa we francuskim przemyle zbrojeniowym, w marcu 1918 r. wstpi, jako ochotnik, do armii generaa Jzefa Hallera i wrci z ni do Polski w czerwcu 1919 r. W 1918 r. opublikowa w Paryu podrcznik metalografii, Introduction ltude des alliages, ktrego przekad angielski ukaza si w tyme roku, take w Paryu. Polskie wydanie tego podrcznika, Zasady metalografii wydrukowane zostao we Lwowie-Warszawie w 1921 r. Po przybyciu do Polski, Broniewski zosta profesorem nadzwyczajnym w lwowskiej Szkole Politechnicznej, jednak szybko przenis si do Warszawy, gdzie od sierpnia 1920 r. rozpocz prac jako kierownik Katedry Technologii Metali i Zakadu Metalurgicznego Politechniki Warszawskiej. Pierwsze lata wypeniay prace organizacyjne i dydaktyczne, na ktre skaday si wykady z metalurgii i technologii metali na wydziaach Mechanicznym i Elektrotechnicznym (od 1924 r. Elektryczny). Opracowa wtedy skrypt Metalurgia elaza (1922) i podrcznik wiczenia i prace z metalografii. Cz 1. wiczenia z metalografii (1929). Ten ostatni ukaza si rwnie w jzyku francuskim w Paryu (1930). Prace badawcze, wykonywane pod kierunkiem Broniewskiego przez wsppracownikw i dyplomantw pojawiy si w druku po 1928 r., a liczba ich szybko wzrastaa. Wrd 56 opublikowanych prac mona wyrni kilka gwnych kierunkw. Naleay do nich przede wszystkim prace bdce kontynuacj wczeniejszych bada Broniewskiego nad struktur i budow stopw Sb-Sn, Sb-Pb, Cu-Sn, Cu-Zn, Cu-Ag, Fe-Ni, Au-Cu i NiCo. Z pracami tymi czyy si opracowania wykresw topliwoci stopw Cu-Zn, Cu-Sn, Al-Zn i Cu-Al. Rozwiniciem bada byy liczne prace nad waciwociami mechanicznymi stopw Cu-Zn, Au-Cu, monetarnego stopu Ag, Al-Cu, Cu-Sn, Zn-Al, Al-Mg, Cu-Ni, a take stali o duej czystoci (niskowglowej) oraz waciwociami fizycznymi niektrych metali, m.in. podatnoci magnetycznej stopw Au-Cu, Au-Ag, Ag-Cu i Cu-Ni. Szereg prac powici zjawisku zgniotu metali i rekrystalizacji oraz wpywowi tych procesw na waciwoci mechaniczne stali niskowglowej, mosidzu, brzu medalierskiego, monetarnego stopu Ag-Cu. Badano take wpyw siarki i tlenu na waciwoci miedzi. W jednej z ostatnich prac Bro32

niewski przedstawi swoje pogldy na wspczynniki charakteryzujce waciwoci mechaniczne metali, szczegln uwag przywizujc do wspczynnika T, okrelajcego prac zerwania prbek, wyznaczon na podstawie wytrzymaoci na rozciganie i wyduenia A10. Prace Zakadu Metalurgicznego Politechniki Warszawskiej byy publikowane od 1928 r. w naukowych czasopismach francuskich: Comptes Rendus Hebdomadaires des Sances de lAcadmie des Sciences, Revue de Mtallurgie, Mtaux et Corrosion i La Revue de Fonderie Moderne. Od 1929 r. ukazyway si ju w Pracach Zakadu Metalurgicznego Politechniki Warszawskiej (do 1934), pniej w wydawanych po francusku Annales de lAcadmie des Sciences Techniques Varsovie (do 1939). Broniewski stara si bowiem o utrzymanie bliskich kontaktw naukowych z zagranic, a zwaszcza z Francj, w ktrej dziaa przez niemal 15 lat. Wyrazem tego byy nie tylko publikacje w czasopismach francuskich, lecz take referaty przedstawiane na posiedzeniach Akademii Nauk w Paryu. Z inicjatywy Broniewskiego zostali przyjci francuscy metalurgowie do Akademii Nauk Technicznych w Warszawie. By czonkiem komitetu redakcyjnego francuskiego czasopisma Mtaux et Corrosion, wystpowa take na wielu midzynarodowych konferencjach i zjazdach naukowych. Na Midzynarodowym Kongresie Grnictwa, Metalurgii i Geologii Stosowanej w Paryu (1935) przedstawi referat Sur la structure de quelques alliages du cuivre, a z J. Szreniawskim Linfluence de la temprature et de lcrouissage sur les proprits mchaniques dun bronze pour medailles, za na kongresie Midzynarodowego Stowarzyszenia Bada Materiaw w Londynie (1937) referat Sur les diagrammes dequilibre des alliages du cuivre. Indywidualnie Broniewski opublikowa ponadto 14 prac naukowych. Pozostawi jeszcze 6 prac, ktre nie ukazay si drukiem z powodu wybuchu wojny w 1939 r. Dotyczyy one wanych dla przemysu bada stopw Cu-Si, Cu-Al i Mg-Li oraz stali manganowej. Jego prace wizay si cile z nauk wiatow metaloznawstwa, zarwno pod wzgldem tematyki, jak i metodologii, reprezentoway najwyszy i ustalony poziom. Byy to badania poznawcze, nie ulegay, na og, potrzebom techniki i przemysu. Kierowany przez Broniewskiego Zakad Metalurgiczny by kuni przyszych kadr naukowych metaloznawstwa. Uczniami Broniewskiego byli pniejsi profesorowie: Witold Biernawski, Aleksander Krupkowski, Pawe Kosieradzki, Tadeusz Peczyski, Konrad Wesoowski. Aktywnie dziaa w organizacjach naukowych. W 1920 r. nalea do zaoycieli Akademii Nauk Technicznych w Warszawie, peni w niej 33

funkcj sekretarza generalnego (1928-36), zorganizowa m.in. jej wydawnictwo (Annales de lAcadmie des Sciences Techniques Varsovie), ktre popularyzowao osignicia nauk technicznych w Polsce (1935-39). By czonkiem Towarzystwa Naukowego Lwowskiego (od 1920), take czonkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1930), piastowa tek ministra robt publicznych w trzech kolejnych gabinetach prof. Kazimierza Bartla (1926), zosta odznaczony Krzyem Komandorskim z Gwiazd Polonia Restituta (1927). Zmar 11 stycznia 1939 r. w Warszawie.SBTP (Piatowicz J.,) SPPT (Piaskowscy H. i J.); rdka A.: Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. I, Warszawa 1994; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz. IV: Nauki techniczne, Wrocaw - Warszawa - Krakw - Gdask - d 1988; Piaskowski J.: Osigniecia polskich metalurgw w okresie midzywojennym (1918-1939) [w:] Inynierowie polscy w XIX i XX wieku. T. I. Ksztacenie i osignicia. Pod red. J. Piatowicza, Warszawa 1992, s. 128-133; Piatowicz J.: Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999; Tyrkiel E.: Geneza Wydziau Inynierii Materiaowej Politechniki Warszawskiej 1898-1970, Warszawa 1998, s. 22-62. Jerzy Piaskowski

BRYA STEFAN (18861943) Pionier spawania konstrukcji stalowych i stosowania spawania w budownictwie, zbudowa na rzece Sudwi pod owiczem pierwszy w Europie most spawany. Stefan Brya urodzi si 17 sierpnia 1886 r. w Krakowie. By prymusem w gimnazjum stanisawowskim oraz lwowskiej Szkole Politechnicznej, ktre ukoczy z odznaczeniami. Byskawicznie zdobywa kolejne stopnie naukowe: inyniera w 1908 r., doktora w 1909 r., a w 1910 r. uzyska veniam legendi i otrzyma tytu docenta Szkoy Politechnicznej. Za tak wybitne osignicia naukowe uzyska stypendium Akademii Umiejtnoci w Krakowie, dziki czemu odby dwuletni podr naukow (1910-12) uzupeniajc wiedz na politechnice w Charlottenburgu wwczas koo Berlina, cole des Ponts et Chausses w Paryu, University of London, a take zdobywajc praktyk inyniersk w zakadach konstrukcji stalowych w Niemczech, Francji i Anglii; w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych bra 34

udzia w pracach przy wznoszeniu drapaczy chmur, m.in. najwyszego (250 m) wtedy budynku na wiecie domu towarowego Woolworth Building w Nowym Jorku. W Stanach Zjednoczonych daa o sobie zna jego druga wielka pasja yciowa podre. Do Lwowa powrci przez Chicago, Detroit, park narodowy Yellowstone, Kaliforni, Hawaje, Japoni, Kore, Manduri, skd kolej transsyberyjsk dotar do Lwowa. Podr polubn (1914) zaplanowa do Turcji, Persji, na Kaukaz i do Armenii. Wybuch I wojny wiatowej zasta modych maonkw w Tyflisie (obecnie Tbilisi) w Gruzji, a wadze rosyjskie internoway ich jako obywateli monarchii austro-wgierskiej. W okresie midzywojennym wyjeda wielokrotnie za granic, m.in. do Stanw Zjednoczonych i Afryki, wraeniom z tych podry powici odrbne ksiki. Po powrocie do Lwowa wiosn 1918 r. bra udzia w obronie miasta przed Ukraicami; w 1920 r. wstpi ochotniczo do Wojska Polskiego, walczy na froncie wschodnim i w obronie stolicy przed nawa bolszewick. W 1921 r. wrci do pracy naukowej, zosta mianowany profesorem zwyczajnym budowy mostw na Politechnice Lwowskiej i obj II Katedr Budowy Mostw, ktr kierowa do padziernika 1934 r., kiedy to zosta kierownikiem Katedry Budownictwa Konstrukcyjnego na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. W krtkim czasie zorganizowa przy niej nowoczesny Zakad Badawczy Ochrony Budowli od Wody, przeksztacony nastpnie w Zakad Badawczy Budownictwa, a w nim kilka laboratoriw, m.in. mechaniki gruntw, akustyki budowlanej i piecw elektrycznych do badania ognioodpornoci materiaw. Zainteresowania naukowe profesora Bryy obejmoway rne dziedziny techniki budowlanej. Szczeglnie ywo interesowa si statyk budowli, konstrukcjami stalowymi i elbetowymi oraz mostownictwem. Jego prace miay niejednokrotnie charakter pionierski w skali midzynarodowej. Wyniki bada teoretycznych wykorzystywa z powodzeniem w praktyce inynierskiej, potrafi znakomicie czy teori z praktyk. By jednym ze wiatowych pionierw stalowych spawanych konstrukcji budowlanych i twrc tego dziau techniki w Polsce. W 1927 r. przedstawi teoretyczne zaoenia spawania elektrycznego konstrukcji budowlanych i natychmiast przystpi do ich realizacji. Najsynniejszym jego dzieem (1927-29) jest stojcy do dzi most drogowy na rzece Sudwi pod owiczem, pierwszy w Europie stalowy most spawany elektrycznie oddany do uytku 12 sierpnia 1929 r. By to most kratowy, jednoprzsowy o rozpitoci 27 metrw, zrealizowany przez firm K. Rudzki i S-ka przy pomocy wykwalifikowanych spawaczy sprowadzonych z Belgii. Stosowanie spawania w porwnaniu do nitowania dawao okoo 20% 35

oszczdnoci stali. Most na Sudwi wywoa olbrzymie zainteresowanie wrd inynierw caego wiata, zbierao o nim informacje Ministerstwo Handlu i Przemysu Stanw Zjednoczonych. Opisy mostu ukazay si w kilkunastu jzykach w czasopismach technicznych wszystkich wikszych krajw wiata, w tym take w jzyku japoskim. Spord innych realizacji profesora Bryy na uwag zasuguj konstrukcje: elbetowe w Warszawie hali Fabryki Parowozw (1922), domu akademickiego przy placu Narutowicza (1926) i 9-pitrowego gmachu Powszechnego Zakadu Ubezpiecze Wzajemnych przy ul. Kopernika (1928); stalowe 14-pitrowy gmach Izby Skarbowej w Katowicach (1930), 7pitrowy gmach PKO przy ul. witokrzyskiej w Warszawie (obecnie gmach Poczty Gwnej) z kopu ze spawanych elementw rurowych (1931-33); spawane 16-pitrowy wieowiec Towarzystwa Ubezpiecze Prudential (1933) przy Placu Powstacw Warszawy (wsplnie z Wenczesawem Poniem), gmach Biblioteki Jagielloskiej w Krakowie (193436), w ktrej jako pierwszy na wiecie zastosowa spawane supy puste wewntrz, dwigajce konstrukcj budowlan i bdce jednoczenie przewodami wentylacyjnymi. Ciekaw konstrukcj bya Hala Targowa w Katowicach (1935), o ukowych dwigarach ze spawanych elementw stalowych, rozpitoci 39,5 m, wykonanych w warsztacie i montowanych na placu budowy. Profesor Brya wprowadzi do konstrukcji budowlanych tzw. dwigary aurowe, czyli przecite i zespawane belki dwuteowe z otworami szeciobocznymi. Jako pierwszy zastosowa pojedyncze blachy na pasy blachownic zamiast kilku cienkich. Mia znaczce zasugi w zakresie prac normalizacyjnych i kodyfikacyjnych. By twrc pierwszych w Polsce i do 1930 r. jedynych na wiecie przepisw projektowania i konstruowania spawanych konstrukcji stalowych, na ktrych wzoroway si pniej inne kraje, a wraz z prof. Wacawem Paszkowskim opracowa norm obliczania i projektowania konstrukcji betonowych i elbetowych(1933). Jako jeden z najwikszych autorytetw wiatowych w dziedzinie konstrukcji stalowych powoywany bywa niejednokrotnie w charakterze eksperta do midzynarodowych komisji. Od 1929 r. by czonkiem Midzynarodowego Zwizku Mostw i Konstrukcji Inynierskich, sprawowa w nim wiele funkcji, m.in. wiceprezesa. Dziaa w wielu polskich instytucjach i towarzystwach naukowych: Towarzystwie Naukowym we Lwowie, Towarzystwie Naukowym Warszawskim, Akademii Nauk Technicznych w Warszawie, Radzie Nauk cisych i Stosowanych, Polskim Zwizku Inynierw Budowlanych

36

Profesor Brya opublikowa ponad 250 prac. W 1927 r. ogosi pierwsz prac na temat spawania elektrycznego elaza w budownictwie i mostownictwie. By inicjatorem, gwnym redaktorem i autorem siedmiu rozdziaw w 4-tomowym Podrczniku inynierskim, autorem Podrcznika statyki budowli, Podrcznika budownictwa elaznego, Betonu w budownictwie wiejskim i wielu artykuw zamieszczanych w licznych czasopismach krajowych i zagranicznych. Obok nauki i podrowania pasj profesora Bryy bya polityka. Przez wiele lat by czoowym dziaaczem Chrzecijaskiej Demokracji we Lwowie, posem na Sejm w latach 1926-35. Po zamachu majowym opowiedzia si za wspprac z marszakiem Jzefem Pisudskim. Od 1934 r. Prezesowa Zjednoczeniu Chrzecijasko Spoecznemu i Radzie Gwnej Chrzecijaskiego Zwizku Zawodowego w Polsce, a od 1935 r. Stowarzyszeniu Robotnikw Chrzecijaskich. Wiele wysiku powici jednoczeniu ruchu chrzecijaskiego, ale nie osign w tym zakresie znaczcych rezultatw. Po wybuchu II wojny wiatowej przystpi do konspiracji w ramach Zwizku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, rozpocz organizowanie podziemnej dziaalnoci Polskiego Zwizku Inynierw Budowlanych jako oglnopolskiej kadrowej formacji saperskiej pod kryptonimem Cignik, ktrej zosta szefem. Kierowa take Biurem Wojskowym Przemysu, pracowa nad utworzeniem Tajnej Organizacji Inynierskiej. Wsplnie z in. Witoldem Gokielim opracowa w latach 1940-42 10 letni plan odbudowy Polski (po zniszczeniach wojennych). Profesor Brya prowadzi tajne nauczanie z zakresu architektury, wsppracowa z Departamentem Owiaty i Kultury Delegatury Rzdu na Kraj, ktry subwencjonowa tajne nauczanie i twrczo naukow, a S. Brya przekazywa pienidze konkretnym osobom. Tak szeroka dziaalno zwikszaa znakomicie ewentualno dekonspiracji. Pierwsze aresztowanie nastpio 10 listopada 1942 r., po miesicu udao si go wykupi z Pawiaka. Po wyjciu na wolno nie przerwa dziaalnoci konspiracyjnej, w rezultacie 16 listopada 1943 r. zosta ponownie aresztowany wraz z on i crk, a 3 grudnia 1943 r. rozstrzelany z grup kilkudziesiciu zakadnikw w pobliu zajezdni tramwajowej przy ul. Puawskiej (obecnie rg ul. Goworka). Symboliczna mogia profesora S. Bryy znajduje si w grobie rodzinnym na cmentarzu Powzkowskim.SBTP (Skarzyski T.); SPPT (Orowski B.); rdka A.: Uczeni polscy XIX XX stulecia, t. I, Warszawa 1994; rodka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz. IV: Nauki techniczne, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask d 1988; Augustyn J.: Stefan Brya. ycie i dzieo, Warszawa 1994; Piatowicz J.: Pro-

37

fesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999. Jzef Piatowicz

BRZOZOWSKI KAROL (1821-1904) Literat, agronom i lenik, budowniczy linii telegraficznych w imperium tureckim. Urodzi si 29 wrzenia 1821 r. w Warszawie, by synem lenika, oficera napoleoskiego i powstaca, herbu Korab. Ksztaci si u pijarw we Wocawku, a od 1835 r. w Sejnach; wakacje spdzane w nadniemeskich lasach uczyniy z Brzozowskiego wytrawnego myliwego, znakomitego strzelca i niestrudzonego piechura. W latach 1840-42 ukoczy Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Lenictwa w Marymoncie koo Warszawy. W 1843 r. uda si nielegalnie do zaboru pruskiego, dziaa w Wielkopolsce w patriotycznej konspiracji, w 1848 r. wzi udzia w powstaniu wielkopolskim, odznaczajc si m.in. w bitwach pod Miosawiem i Wrzeni, gdzie dowodzi oddziaem strzelcw. Po upadku powstania przebywa w Drenie. W 1853 r. uda si do Parya zamierzajc studiowa w Wyszej Szkole Artylerii i Inynierii w Metz. W tyme roku zosta wysany przez polskie wadze emigracyjne z misj polityczn do Stambuu, pozostajc na wiele lat w imperium tureckim, gdzie zasyn jako myliwy pod imieniem Kara Awdy (Czarny owca). Wiosn 1855 r. zosta zaangaowany przez Franciszka Sokulskiego do budowy pierwszej w tym pastwie linii telegraficznej Stambu-Szumla (obecnie Szumen w Bugarii), ukoczonej w padzierniku tego roku. Nastpnie uczestniczy w budowie linii telegraficznej czcej Stambu przez Adrianopol (obecnie Edirne), Filipopol (obecnie Powdiw w Bugarii), Sofi i Nisz w Serbii z europejsk sieci telegraficzn (1857). W 1858 r. kierowa budow linii Adrianopol-Tulcza (obecnie Tulcea w Rumunii), w 1859 r. budowa linie telegraficzne w Syrii, w okolicach Damaszku, od poowy 1860 r. w Albanii: Elbasan-Tirana, ElbasanMonastyr (obecnie Bitola w Macedonii), Awlonia (obecnie Vlon)Szkodra-Antiwari (obecnie Bar w Czarnogrze), w latach 1864-65 w rejonie Angory (obecnie Ankara). Po latach napisa Brzozowski w licie do Wadysawa Bezy (1880): budowaem linie telegraficzne jako naczelny inynier i odrutowaem wielk cz Turcji jak rozbity garnek, a w licie 38

do Teofila Lenartowicza (1875) stwierdzi, i trasujc je przemierzy pieszo odlego odpowiadajc mniej wicej dugoci rwnika ziemskiego. W 1863 r. uczestniczy Brzozowski w nieudanej wyprawie oddziau polskich emigrantw z Turcji pod dowdztwem Zygmunta Mikowskiego (T. T. Jea) do powstania styczniowego; dowodzi w nim kompani i zosta ciko ranny w bitwie pod Kostangali. W latach 1865-68 kierowa misj len na terenie Bugarii, zapoznajc si ze stanem lasw w grach Bakaskich i Rodopach. Sporzdzi mapy tych obszarw i przedstawi wadzom tureckim projekt ich zagospodarowania, zaakceptowany w Stambule, ale nie zrealizowany. Penic przez ptora roku funkcj inspektora lasw pastwowych i kierownika suby lenej w wilajecie naddunajskim (pnocna Bugaria), zaprzyjani si z wczesnym gubernatorem tej prowincji, Midhatem Pasz, ktry kiedy przeniesiono go na analogiczne stanowisko do Bagdadu w 1868 r. zabra go tam ze sob. Przy poparciu Midhata Brzozowski stworzy w miejscowoci Feradat nad Tygrysem w pobliu Bagdadu wzorowe gospodarstwo rolne. Hodowa tam drzewa owocowe, zaprowadzi urzdzenia irygacyjne i zaznajamia miejscow ludno z europejskimi metodami uprawy roli, m.in. z ork. W 1870 r. odwiedzi Galicj, by sprowadzi stamtd elazne pugi i brony, a przy okazji i paru chopw spod Lwowa na instruktorw. Przebywajc w wilajecie bagdadzkim, Brzozowski zajmowa si te dorywczo budow drg i mostw, a take studiowa zagadnienie uspawnienia Eufratu. W 1869 r. przeprowadzi badania i pomiary topograficzne gr Kurdystanu na granicy perskiej, ktre posuyy mu do opracowania map tych prawie nieznanych obszarw. Relacj z tych prac opublikowa we francuskim pimie Bulletin de la Socit de Gographie (1893); jej polskie wersje ukazay si w Gazecie Lwowskiej (1899) i warszawskim Tygodniku Ilustrowanym (1907). Sprawozdanie to przyczynio si do skorygowania map, zasygnalizowao wystpowanie w tym rejonie z ropy naftowej (eksploatacj ich rozpoczto dopiero w 1927 r.), zawierao te informacj o odkryciu paskorzeby skalnej w pobliu miejscowoci Batas. W 1872 r. Brzozowski porzuci sub pastwow i osiad w Latakii na syryjskim wybrzeu Morza rdziemnego, piastujc tam przez kilka lat stanowisko wicekonsula hiszpaskiego w Syrii. Zajmowa si dorywczo zajciami inynierskimi, m.in. zbudowa lini tramwaju konnego i most w Trypolisie. W latach 1877-78 podczas wojny rosyjsko-tureckiej odegra pewn rol polityczn, odwiedzajc Lww, Wielkopolsk, Drezno i Wiede, uczestniczc m.in. w organizowaniu konspiracyjnego polskiego Rzdu Narodowego i przeciwstawiajc si brytyjskiej inicjatywie wywoania po39

wstania w Polsce. W 1881 r. rozwaa moliwo wyjazdu do Peru na posad inyniera w subie pastwowej. Pragnc ksztaci dzieci w polskich szkoach, powrci w 1884 r. do kraju, osiadajc we Lwowie (przez jaki czas kierowa sierocicem w Drohowyu). Publikowa obszerne i barwne wspomnienia z pobytu w pastwie tureckim w polskich czasopismach. Znany by wszake gwnie jako romantyczny poeta, a zwaszcza autor poematu Noc strzelcw w Anatolii (1856). Pisa te utwory dramatyczne. W 1899 zorganizowano mu we Lwowie uroczysty jubileusz 60-lecia twrczoci literackiej. Znanym poet by rwnie syn Brzozowskiego Stanisaw (1878-1911), take publicysta i filozof. Brzozowski zmar 5 listopada 1904 r. we LwowiePSB (Turkowski T.); SPPT (Orowski B.); Brzozowska T.: Strzelba, turban i piro, Warszawa 1966; Lewak A.: Dzieje emigracji polskiej w Turcji (1831-1878), Warszawa 1935; Paradowska M.: Karol Brzozowski podrnik i badacz Dalekiego Wschodu, Etnografia Polska, 1967, s. 208-223; Wspomnienia Brzozowskiego: Tydzie Lww 1877, t. IV, nr 1-8; Tydzie Polski 1879, t. IX, nr 45-47; Biesiada Literacka 1880, nr 255-266; Wdrowiec 1885, nr 22-29; Kraj 1885, nr 49-51; Tygodnik Ilustrowany 1886, nr 181-208, 1891, nr 68-75, 1907 nr 32-34; Gazeta Lwowska 1899 nr 211-219; Ossolineum: rkps: 5695, 12167, 12422, 12423, 12424, 12427, 12666; Biblioteka PAN w Krakowie: rkps 2028, 2180, 2634, 2635, 2638. Bolesaw Orowski

BUZEK JERZY (1874-1939) Odlewnik, profesor Akademii Grniczej w Krakowie, twrca teorii procesu eliwiakowego. Jerzy Buzek urodzi si 27 marca 1874 r. w Koskiej koo Trzyca (lsk Cieszyski), by synem Andrzeja i Marii z domu Kajzer. Po ukoczeniu niemieckiego gimnazjum w Cieszynie (1887-95) podj wysze studia w Akademii Grniczej w Leoben (Austria), gdzie uzyska dwa dyplomy: inyniera-grnika (1898) i inyniera-hutnika (1899). Zaraz po ukoczeniu studiw Buzek przystpi do pracy w zakadach hutniczych Eisenwerk Trzynietz w Trzycu, nalecych do wiedeskiego towarzystwa Berg-

40

und Httenwerksgesellschaft, przechodzc przez gwne dziay produkcyjne huty: wydzia wielkich piecw, odlewni i emalierni (1899-1911). Huta trzyniecka i jej laboratorium byy pierwszym warsztatem take pracy naukowej Buzka. Pracujc tam nad zagadnieniem zgaru manganu podczas przetapiania surwki wielkopiecowej w eliwiaku doszed do naukowych podstaw procesu. Celem tych bada byo okrelenie zalenoci pomidzy wydajnoci eliwiaka a rozchodem koksu i iloci dmuchu oraz iloci powietrza potrzebn do spalenia 1 kg koksu. Pierwsz prac naukow by referat Zuycie koksu w piecach kupolowych, wygoszony na I Zjedzie Polskich Grnikw i Hutnikw w Krakowie (1906), opublikowany pniej w Przegldzie Grniczo-Hutniczym (1907) i niemieckim czasopimie Stahl und Eisen (1908). W pracy tej wykazano, e pomijajc konstrukcj eliwiaka zuycie koksu zaley od wymaganego stopnia przegrzania eliwa, wymiarw kawakw koksu i jego jakoci, skadu chemicznego wsadu metalowego oraz czasu trwania poje