Inwentarz oraz kronika parafii i kościoła pw. św. Marcina w ...

Inwen-Inwen-Inwen-Inwen-tarz tarz tarz tarz oraz oraz oraz oraz

kronika kronika kronika kronika parafi iparafi iparafi iparafi i

i i i i kościołakościołakościołakościołapw. św. pw. św. pw. św. pw. św. Marcina Marcina Marcina Marcina

w w w w Między-Między-Między-Między-rzeczurzeczurzeczurzeczu

1522·1522·1522·1522··1939·1939·1939·1939·1939·1939·1939·1939

IIIISSSSPPPPMMMM2222000011112222

Inwentarz oraz kronika Inwentarz oraz kronika Inwentarz oraz kronika Inwentarz oraz kronika parafi i i kościołaparafi i i kościołaparafi i i kościołaparafi i i kościoła

pw. św. Marcinapw. św. Marcinapw. św. Marcinapw. św. Marcina

w Międzyrzeczuw Międzyrzeczuw Międzyrzeczuw Międzyrzeczu

15221522152215221522152215221522––––19391939193919391939193919391939

Inwentarz oraz kronika parafii i kościoła

pw. św. Marcina

w Międzyrzeczu1522–1939

Międzyrzecze · AD 2012

Opracował

Jerzy Polak

Redakcja: Jerzy Polak

Opracowanie całości i przypisów: Jerzy Polak

Tłumaczenia: Anna Mika (język łaciński), Piotr Kenig (język niemiecki)

Korekta:Agata Rewerska

Redakcja techniczna:ks. Witold Grzomba, Krystyna Biernatek, Teresa Gluza, Maria Głuc-Mrzyk, Janusz Kędziora, Leszek Mroczko, Jacek Paździor, Danuta Polak, Krzysztof Wieczerzak, Krzysztof Wydra, ks. Łukasz Zych

Fotografie portretów:ks. Łukasz Zych

Skład komputerowy i okładka:Krzysztof Wydra

Copyright:© Stowarzyszenie Przyjaciół Międzyrzecza, 43-392 Międzyrzecze Górne 511e-mail: [email protected] WWW: www.miedzyrzecze.org.pl Międzyrzecze, AD 2012

Wydawca:Stowarzyszenie Przyjaciół Międzyrzecza

ISBN 978-83-931276-4-1

Druk:Drukarnia „Times”43-502 Czechowice-Dziedzice, ul. Orzeszkowej 4

Druk książki współfinansowany ze środków pochodzących z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 Oś 4. Leader Działanie 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju w ramach projektu:

„Zachowanie dziedzictwa kulturowego i historycznego parafii Międzyrzecze poprzez przetłumaczenie na język polski i publikację ksiąg parafialnych parafii św. Marcina w Międzyrzeczu Górnym”

oraz programu współpracy gminy Jasienica z organizacjami pozarządowymi

Słowo od Wydawcy

Drogi Czytelniku, oddajemy w Twoje ręce kolejną publikację, wydaną przez Sto-warzyszenie Przyjaciół Międzyrzecza. Opracowywanie i publi-

kowanie materiałów dotyczących Międzyrzecza i jego historii to jeden z ważnych celów naszej działalności. Niniejsza publikacja to następna, po wydanej w 2008 pracy zbiorowej „Międzyrzecze” z tego zakresu. Pozycji było o wiele więcej. Należałoby wspomnieć o dwóch tomach literatury związanej z biografią i twórczością Walentego Krząszcza (2010 i 2011) oraz albumie „Międzyrzecze w obiektywie” (2011). Jak we wstępie pisze dr Jerzy Polak, adresatami tego opracowania są „przede wszystkim współcześni międzyrzeccy (i nie tylko) parafianie i następne ich pokolenia, które otrzymują potężny ładunek wiedzy o przeszłości historycznej swej parafii i miejscowości oraz dokonaniach tutejszych duszpasterzy. Wiedzy ogromnej, znanej dotąd tylko bardzo fragmen-tarycznie z różnych regionalnych publikacji o charakterze popularno--naukowym. Wiedzy, która może być spożytkowana w różnych działa-niach lokalnych, kościelnych i kulturalno-oświatowych, w umocnieniu tożsamości lokalnej i poszerzeniu świadomości historycznej, ale i du-chowej międzyrzeczan…”.

W pracach nad publikacją uczestniczyło wiele osób. Słowa po-dziękowania należą się wszystkim, którzy w jakikolwiek sposób przy-czynili sie do jej powstania. Dziękujemy przede wszystkim inicjatorowi powstania tej książki – proboszczowi międzyrzeckiej parafii katolickiej ks. Witoldowi Grzombie. Stworzenie tak złożonego opracowania nie byłoby możliwe bez zaangażowania osób zawodowo zajmujących się historią Śląska Cieszyńskiego. Szczególne podziękowania należą się dr Jerzemu Polakowi – autorowi słowa wstępnego, przypisów, fragmen-tów tłumaczeń oraz merytorycznego opracowania całości pu bli ka cji

4

a także tłumaczom Annie Mika oraz Piotrowi Kenigowi, jak również autorowi fotografii portretów międzyrzeckich proboszczów ks. Łu-kaszowi Zychowi. Duży udział w przygotowaniu tekstów, w tym ich przepisaniu z oryginału do pamięci komputera, mieli wolontariusze naszego Stowarzyszenia. Dziękujemy również Krzysztofowi Wydra za jego ogromny wkład pracy w ostateczny kształt tego dzieła (opracowa-nie ilustracji i skład komputerowy) a także osobom odpowiedzialnym za korektę oraz druk. Za pracę wszystkich należą się słowa szczerego podziękowania.

Skromne środki, jakimi dysponuje nasze Stowarzyszenie, nie pozwoliłyby na poniesienie wszystkich kosztów opracowania i druku niniejszej publikacji z własnych funduszy. Stało się to możliwe dzię-ki pozyskaniu dofinansowania na ten cel z Lokalnej Grupy Działania „Ziemia Bielska” oraz programu współpracy Gminy Jasienica z organi-zacjami pozarządowymi, za co serdecznie dziękujemy.

Leszek MroczkoKrzysztof Wieczerzak

Stowarzyszenie Przyjaciół Międzyrzecza

[

Wstęp

W archiwum parafii rzymskokatolickiej pw. św. Marcina bi-skupa w Międzyrzeczu, w gminie Jasienica, powiatu biel-skiego, znajduje się cenny rękopis sprzed dokładnie 250 lat

w postaci księgi zatytułowanej w języku łacińskim „Monumenta et Documenta”. W istocie jest to kronika parafialna, a właściwie klasycz-ny dla piśmiennictwa Kościoła katolickiego katalog duchowieństwa, w tym wypadku proboszczów parafii wiejskiej w Międzyrzeczu. Zo-stał on rozbudowany nie tylko o autozapisy kronikarskie dotyczące ich działalności, osiągnięć i zasług, ale również o opisy funkcjonowania parafii oraz XVIII-wieczne inwentarze dwóch beneficjów kościelnych – w Jasienicy i Międzyrzeczu oraz inwentarze występujących na ich te-renie kościołów tego wyznania. Rękopis ten był zawsze przechowywa-ny w miejscu sporządzenia, a więc na plebanii parafii międzyrzeckiej. Nigdy nie był publikowany, ani nie zostały z niego wykonane, znane nam współcześnie, odpisy.

Niemniej rękopis ten był przeglądany nie tylko przez osoby du-chowne (np. wizytatorów), ale także niektórych parafian oraz badaczy regionalnych, na czele z ks. Józefem Londzinem, który zresztą był na krótko miejscowym wikarym1. Rękopis został ostatnio wykorzystany w sposób wybiórczy w popularnych monografiach parafii w Jasienicy i Ligocie2. Istotną barierę w szerszym poznaniu dzieła stwarzał fakt, że zostało ono zapisane w dużej części w mało znanym współcześnie języku łacińskim oraz trudnym w odczycie piśmie neogotyckim języka niemieckiego. Kronika parafialna z Międzyrzecza jest bowiem typo-wym dziełem kontynuowanym, wieloautorskim i wielojęzycznym.

1 J. Londzin: Kościoły drewniane na Śląsku Cieszyńskim. Cieszyn 1932, s. 203. 2 J. Kubaczka: 700 lat Jasienicy. Kraków 2005; „Dzieje parafii i kościoła pw. Opatrzności

Bożej w Ligocie 1806-2006”. Pod red. ks. J. Miłkowskiego. Czechowice-Dziedzice 2006.

Å

~ 8 ~ Wstęp

Celem prezentowanej publikacji jest właśnie udostępnienie szer-szej publiczności zawartości kroniki parafialnej, niezwykle cennej nie tylko dla parafian, którym przekazuje się ważny zasób wiedzy o ich przodkach i duszpasterzach, ale także dla badaczy i miłośników histo-rii. Pełnego odczytania księgi i przetłumaczenia jej podjęli się: p. Anna Mika w przypadku języka łacińskiego i p. Piotr Kenig, z Bielska-Białej, jeśli chodzi o język niemiecki.

Owa kronika parafialna jest specyficznym, kościelnym źródłem historycznym, głównie o charakterze narracyjnym. Jej znaczenie polega nie tyle na jej wyjątkowości (tylko na historycznym Śląsku Cieszyń-skim, tego typu źródeł zachowało się dosyć sporo3), ile, przede wszyst-kim, na bogatej zawartości starodawnego przekazu. Założona formal-nie w 1762 roku kronika sięga swymi zapisami aż do roku 1522, tj. do momentu wzniesienia znanego nam kościoła pw. św. Marcina. Dzięki niej można uzupełnić dawne, niestety szczupłe, przekazy źródłowe. Zwłaszcza świeckie, dotyczące analogicznego okresu4. Kronika dostar-cza potomnym parafianom i zainteresowanym badaczom sporego, pod-stawowego zasobu wiedzy o Międzyrzeczu i jego dawnym, zabytko-wym kościele, spalonym w 1993 roku. Pośrednio przekazuje informacje o tzw. państwie bielskim jako fragmencie Śląska Cieszyńskiego. Są to względy wystarczające aby motywować sens niniejszej edycji.

Rękopis opatrzony jest tytułem „Monumenta et Documenta” („Pamiątki i dokumenty”), który chociaż zgodny z pewnym szablonem tego typu dzieł kościelnych z XVIII wieku, naszym zdaniem nie ak-centuje jednak jego charakteru. Dlatego edycja została zatytułowana inaczej, jako „Inwentarz oraz kronika parafii i kościoła pw. św. Marcina w Międzyrzeczu 1522-1939”, co w większym stopniu oddaje rzeczywi-stą zawartość dzieła.

Z historii wioski i parafii MiędzyrzeczeMiędzyrzecze jest wioską lokowaną przez księcia cieszyńskiego

Mieszka I (panującego w latach 1290 – ok. 1315) zapewne w końcu XIII w., w ramach wielkiej akcji osadniczej przeprowadzonej w jego dzielnicy. Zostało założone prawdopodobnie na prawie polskim i z lud-nością etnicznie polską, wchodząc od samego początku w skład biel-

3 W 1938 r. opublikowany został „Inwentarz parafii Bielsko i przynależnych do niej koś-ciołów” ks. Mateusz Opolski (1780-1850).

4 Główne źródła archiwalne dla Międzyrzecza w czasach nowożytnych przechowywane są w Archiwum Państwowym w Bielsku-Białej, w zespole Archiwum Książąt Sułkow-skich (AKS).

Wstęp ~ 9 ~

skiego okręgu milowego. Już w początku XV w. zostało poszerzone o nową osadę zwaną Conradiswalde (las Konrada), utworzoną przez kolonistów niemieckich, których lokowano na prawie niemieckim (magdeburskim). Stąd wzięło się widoczne w publikowanym obecnie nowożytnym źródle rozróżnienie na Polską i Niemiecką Wieś, inaczej na Polskie Międzyrzecze i Niemieckie Międzyrzecze, które to nazwy funkcjonowały do połowy XIX w. Przy czym ich zróżnicowanie na-zewnicze niekoniecznie było tylko odbiciem systemu prawnego, jakim rządzili się mieszkańcy obu wiosek, jak postrzega to badacz średnio-wiecznego Bielska – Idzi Panic5. Wpływ miało również odmienne pochodzenie etniczne, chociaż w toku procesu dziejowego nastąpiło pewne wymieszanie obu narodowości na terenie wioski. Dopiero od końca XVIII w. zaczęto używać równolegle wprowadzonych przez administrację austriacką neutralnych nazw rozróżniających – Dolne Międzyrzecze (Polska Wieś) i Górne Międzyrzecze (Niemiecka Wieś), którymi oznakowano oddzielne gminy samorządowe6. Obecnie obo-wiązują nazwy Międzyrzecze Dolne i Międzyrzecze Górne dla dwóch oddzielnych sołectw.

W 1565 r. Międzyrzecze, będące wówczas wsią należącą do ksią-żąt cieszyńskich, weszły w skład wydzielonego z ich księstwa „państwa” bielskiego, którego właścicielem został syn księcia Wacława III Adama – Fryderyk Kazimierz, rezydujący odtąd na zamku w Bielsku7. Po jego śmierci w 1571 r. jego dobra bielskie zostały przekształcone w bielskie państwo stanowe niższego rzędu (mniejsze państwo stanowe), wyłą-czone spod władzy książąt cieszyńskich i w 1572 r. sprzedane Karolowi Promnitzowi, panu na Pszczynie i Żarach8. Kolejnymi właścicielami dóbr bielskich, a więc także Międzyrzecza, byli: Adam Schaffgotsch (1582-1592), ród węgierskich baronów i hrabiów Sunneghów (1592-1724), Henryk Wilhelm hr. Solms-Wildenfels i Tecklenburg (1724-

5 O początkach wsi Międzyrzecze zob. I. Panic: Zaplecze osadnicze Bielska. W: „Bielsko--Biała. Monografia miasta”. Pod red. I Panica. Bielsko-Biała 2010. T. I, s. 209, 214 i 218-220. Podobny proces przeszła sąsiednia wioska Jasienica, w której także pojawiła się w I poł. XV w. grupa osadników niemieckich i w związku z tym równoległa nazwa miejscowości „Heyczendorff ” (później „Heinzendorf ”) oraz inna wioska Mazańcowice („Mazanzendorf ”, później „Matzdorf ”); Nieco inaczej przedstawia kwestię W. Kuhn: Geschichte der deutschen Sprachinsel Bielitz (Schlesien). Würzburg 1981, s. 40, prze-konując o istnieniu osady niemieckiej w Międzyrzeczu już około 1400 r. Jego niemiecka nazwa „Kurtzwaldt” („Kurzwald ”) pojawiła się dopiero w XVI w.

6 O historii wioski zob. również pracę zbiorową „Międzyrzecze” z 2008 r., w tym szkic Autora.

7 Warto zwrócić uwagę na używaną w tekście łacińskim kroniki parafialnej polską, ów-czesną nazwę Bielska: „Bielica” („Bielicium”).

8 W. Kuhn: Geschichte…, s. 101 („dorff Kurczwaldau”).

~ 10 ~ Wstęp

1741) oraz Fryderyk Wilhelm hr. Haugwitz (1742-1752). Ostatnimi feudalnymi właścicielami wioski byli przedstawiciele polskiego rodu Sułkowskich (1752-1848), a bielskie mniejsze państwo stanowe zostało przekształcone ostatecznie w 1754 r. w samodzielne księstwo wchodzą-ce w skład cesarskiej prowincji Śląska Austriackiego (po podziale Śląska między Prusy i Austrię w 1742 r.)

Międzyrzecze należało do książęcych dóbr kameralnych Suł-kowskich, którzy posiadali w nim dwa folwarki (wydzierżawiane), trzy młyny (także wydzierżawiane), stawy i lasy doglądane przez tutejszego gajowego, a ponadto byli patronami parafii i kościoła, częściowo opła-cając proboszcza i organistę (zarazem nauczyciela)9. Funkcje kolatorskie sprawowali również po 1848 r., do 1939 r.

Jak się wydaje na podstawie analizy procesów osadniczych na Ślą-sku Cieszyńskim w XIII-XIV w., lokowana wówczas wioska tej wiel-kości, jak Międzyrzecze, w której układzie łanowym występowała po-nadto typowa rola plebańska, musiała posiadać niemal od zarania swego istnienia (od pierwszej połowy XIV w.) własny kościół i własną parafię. Ta ostatnia została jednak odnotowana w znanych nam źródłach sto-sunkowo późno, a mianowicie w spisach płaconego świętopietrza w ar-chidiakonacie opolskim diecezji wrocławskiej z końca XIV w. i z 1447 r. Według I. Panica była to wówczas najbardziej rozległa z parafii poło-żonych w sąsiedztwie Bielska, gdyż liczyła 62 km2 i mogła mieć nawet około 480 wiernych10.

Parafia w Międzyrzeczu obejmowała w średniowieczu, jak się wydaje, dwie wioski, a mianowicie macierzystą i sąsiadującą od wschodu szlachecką wioskę Mazańcowice. Przynależała cały czas do diecezji wrocławskiej i jej archidiakonatu opolskiego, a następnie archiprezbiteriatu (odpowiednik dzisiejszego dekanatu) cieszyńskiego. Co najmniej od XV w. była parafią dwujęzyczną, co stwarzało z pew-

9 Wydatki książąt Sułkowskich na proboszcza i organistę w Międzyrzeczu są rozsiane po zachowanych księgach rachunkowych kamery bielskiej z XVIII-XIX w. we wspomnia-nym Archiwum Państwowym w Bielsku-Białej. Przykładowo w roku rachunkowym 1783-1784 ks. I. Neumann otrzymał z kasy kameralnej 15 florenów, a organista F. Schermansky 4 floreny, prócz tego tytułem dziesięciny ekwiwalenty: za 8 szefli wrocławskich ziarna 1 floren 45 krajcarów i za 14 szefli owsa 1 floren 54 krajcary (zob. AKS 404).

10 Jako parafia „Conradswalde”. Zob. „Registrum denarii sancti Petri in archidiakonatu Opoliensi sub anno domini MCCCCXLVII per dominum Nicolaum Wolff decretorum doktorem, archidiaconum Opoliensem, ex commissione reverendi in Christo patris Ac domini Conradi episcopi Wratislaviensis, sedes apostolice, collecti”. Hrsg. H. Margraf. W: „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens”. Bd 27. Breslau 1893, s. 370; J. Londzin: Kościoły…, s. 197; K. Nawa: Kościół na Ziemi Cieszyńskiej do roku 1950. Bytom 1997, s. 156; I. Panic: Sytuacja demograficzna Bielska i regionu bielskiego. W: „Bielsko-Biała…”. T. I, s. 229-230.

Wstęp ~ 11 ~

nością pewne problemy z jej obsadą duszpasterską (trwające zresztą do połowy XX w.)

Nie znamy daty ani wezwania pierwszego wystawionego w Mię-dzyrzeczu kościoła. Był on z pewnością drewniany, a być może, jak sądzi J. Londzin, mogły to być nawet dwie kolejne budowle przed powstaniem w 1522 r. znanego nam już kościoła parafialnego pw. św. Marcina11, któ-ry uległ unicestwiającemu go pożarowi 26 stycznia 1993 r.

Data „1522” wydaje się pewna dzięki umieszczonemu na belce tę-czy napisowi z XVII w., odnotowanemu w późniejszej kronice parafial-nej12. Na patrona świątyni został wybrany biskup z IV w. św. Marcin, bardzo popularny w późnym średniowieczu patron wielu kościołów na terenie Górnego Śląska i Małopolski (np. w pobliskich Jawiszowicach)13.

W okresie reformacji w księstwie cieszyńskim kościół między-rzecki był wykorzystywany przez luteranów jako zbór, prawdopodobnie od lat 1550-1560 do około 1670 r. Jak się wydaje na podstawie bardzo skromnych przekazów, miejscowa ludność chłopska po przejściu księcia cieszyńskiego Wacława III Adama na nowe wyznanie w 1545 r., zosta-ła zmuszona przyjąć luteranizm, a parafia międzyrzecka podlegała od-tąd luterańskiemu zwierzchniemu proboszczowi w Bielsku. Pierwsze-go luterańskiego proboszcza w Międzyrzeczu odnotowano w źródłach w 1565 r.14. O losach parafii i kościoła w czasach reformacji w sumie jednak niewiele wiadomo z uwagi na niemal kompletny brak informa-cji z tego okresu. W każdym razie nie wiedział o nich już prawie nic ks. I. Neumann, rozpoczynając w 1762 r. swoją kronikę międzyrzecką.

Jednocześnie w czasach nowożytnych zaczęła w wiosce domino-wać ludność pochodzenia niemieckiego, w rezultacie czego pod koniec okresu reformacyjnego, w XVII w. widoczna była pod względem liczby mieszkańców dwukrotna przewaga demograficzna Niemieckiego Mię-

11 J. Londzin: Kościoły…, s. 197. 12 Zob. niżej; J.K. Schipp: Historisch-topographische Beschreibung des Breslauer K.K.

Diöcesantheils. Teschen 1828, s. 26; „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i in-nych krajów słowiańskich”. Warszawa 1885. T. VI, s. 386 podaje mylną datę 1565.

13 Św. Marcin (316/317-397) – żołnierz rzymski pochodzący z Panonii (obecnie Węgry) i służący w Galii (obecnie Francja). W 365 r. opuścił legiony rzymskie i został uczniem św. Hilarego. Działał na terenie Panonii, w Mediolanie i Genui. W 370 r. wybrany bi-skupem galijskiego Tours, założył słynny klasztor Marmoutier, propagując łączenie ży-cia zakonnego z misyjnym. Prześladowany przez arian i pogan.

14 I. Panic: Sytuacja religijna. W: „Bielsko-Biała…”. T. I, s. 394-401; „Katalog zabytków sztuki w Polsce”. T. 6: Województwo katowickie. Red. I. Rejduch-Samkowa, J. Samek. Z. 2: Powiat bielsko-bialski. Oprac. E. Dwornik-Gutowska, M. Gutowski. Warszawa 1967, s. 73 podaje jakoby kościół był „zajęty przez protestantów 1620-1676”, co uznajemy za nieprawdziwą datację (autorzy ci poszli chyba za M. Orłowiczem: Ilustrowany prze-wodnik po województwie Śląskiem. Warszawa-Lwów 1924, s. 149).

~ 12 ~ Wstęp

dzyrzecza nad Polskim Międzyrzeczem, a co za tym idzie niemieckiego elementu etnicznego nad polskim15. Proporcja ta przetrwała w tej po-staci do XX w.

Jeszcze w sprawozdaniu wizytacyjnym biskupów wrocław-skich z 1652 r. odnotowano, że kościół w Międzyrzeczu – podobnie jak wszystkie okoliczne świątynie – znajdował się w rękach luteranów. W ramach prowadzonych już na Śląsku Cieszyńskim działań kontrre-formacyjnych, w dniu 16 kwietnia 1654 r. domy modlitwy zostały im odebrane przez katolicko-cesarską komisję religijną na czele z dzieka-nem frysztackim ks. Wacławem Otykiem z Dobrzan. Z punktu wi-dzenia prawnego był to akt przywracania kościołów katolikom (tzw. redukcja kościołów protestanckich). W tym samym roku wyłoniony został z dotychczasowego archiprezbiteriatu cieszyńskiego jego bielski odpowiednik, w skład którego weszła również wioska Międzyrzecze16.

W świetle skromnych źródeł można sądzić, że tutejszy kościół zo-stał ponownie zajęty przy pomocy protestanckiego pana bielskiego Ju-liusza lub jego brata Emeryka Sunnegha przez międzyrzeckich luteran, funkcjonując jeszcze przez pewien czas jako zbór. Przypisuje się im prze-prowadzenie w 1663 r. remontu widocznie podniszczonego kościoła17. Ale około 1670 r. zostali ostatecznie z niego usunięci, co doprowadziło do reaktywacji katolickiej parafii pw. św. Marcina Biskupa i Wyznawcy. Została ona obsadzona – z braku kadr duszpasterskich i odpowiednich środków materialnych – przez proboszcza wcześniej (około 1660 r.) od-tworzonej katolickiej parafii pw. św. Jerzego w Jasienicy18 oraz para-fii pw. Narodzenia św. Jana Chrzciciela w Wielkiej Rudzicy – ks. Jana Wawrzyńca Cziczowskiego pochodzącego z Polski. W ten sposób sko-masował on w swym ręku aż trzy beneficja proboszczowskie, co w okre-sie kontrreformacji nie było jakąś sytuacją wyjątkową.

Od ok. 1670 r. do ok. 1705 r. parafie: międzyrzecka, jasienicka i wielkorudzicka funkcjonowały w unii personalnej, przy czym kolejni proboszczowie rezydowali w Jasienicy lub Rudzicy, a dopiero od 1696 r., od przybycia ks. Walentego Kazarka mieszkali na stałe w Międzyrze-czu. Po usamodzielnieniu się parafii w Wielkiej Rudzicy, od ok. 1705 r.

15 I. Panic: Zaplecze…, s. 346. 16 W. Kuhn: Geschichte…, s. 167; K. Nawa: Kościół…, s. 74; I. Panic: Sytuacja religijna…,

s. 413 uważa, że archiprezbiteriat bielski powstał faktycznie dopiero około 1670 r. 17 Mówi o tym wspomniany napis wyryty na belce tęczy (zob. niżej); szerzej o sytuacji po

1654 r. pisze I. Panic: Sytuacja religijna…, s. 432-433. 18 Tamże, s. 416-417. Autor ten uważa, że parafię Międzyrzecze odtworzono na przełomie

lat 70/80. XVII w. decyzją biskupa wrocławskiego, czemu przeczy jednak tekst niniejszej kroniki parafialnej.

Wstęp ~ 13 ~

do 1785 r. unia personalna dotyczyła w dalszym ciągu parafii między-rzeckiej i jasienickiej, możemy w tym przypadku mówić o „wspólnocie kościelnej”. Jednak od momentu, gdy proboszczowie zaczęli rezydo-wać w Międzyrzeczu, kościół jasienicki stał się de facto filią tamtejszej świątyni. Był, jak mówiono niegdyś, adjungowany, tzn. jako kościół parafialny, z braku stałego duszpasterza, przyłączony do innego koś-cioła parafialnego mającego proboszcza. Sprawa była o tyle prosta, że oba kościoły miały tego samego patrona w postaci kolejnych panów na Bielsku19. Ciekawe jednak, że w opisie umieszczonym w sprawozdaniu wizytacyjnym z 1717 r. to kościół jasienicki był uważany za parafialny, do którego dołączony miał być kościół międzyrzecki20.

Powodem dla którego centrum duszpasterskim dla połączonych parafii stało się Międzyrzecze z kościołem pw. św. Marcina była głów-nie kwestia wiernych. Otóż parafia w Jasienicy, potwierdzona w źród-łach już w 1335 r., odtworzona z przydzieloną doń wsią Jaworze, bę-dącą przed reformacją siedzibą własnej parafii, posiadała znikomą liczbę wiernych katolickich, gdyż niemal wszyscy jej mieszkańcy byli w drugiej połowie XVII w. i na początku XVIII w. luteranami21. Nie-co inna sytuacja panowała pod tym względem w parafii międzyrze-ckiej, gdzie prócz dominujących luteranów żyła spora grupa katolików, mieszkających głównie w Polskim Międzyrzeczu i w Mazańcowicach z jego drewnianym, filialnym kościołem pw. Marii Magdaleny. Według sprawozdania wizytacyjnego biskupów wrocławskich z 1688 r. parafia w Międzyrzeczu liczyła 226 katolików. Jak domniema I. Panic „nale-żała do niej w większości polskojęzyczna część ludności, chociaż wśród katolików można było spotkać także miejscowych Niemców”. W świet-le następnego sprawozdania z 1697 r. katolików było już 60022.

Należy jednak pamiętać, że liczby te nie były wynikiem osiąg-nięć w pracy rekatolizacyjnej proboszczów międzyrzeckich, ale przede wszystkim włączenia po 1670 r. do parafii polskich wiosek Ligota i Za-brzeg o zachowanej w czasie reformacji ludności katolickiej, stanowiącej znaczną część ich mieszkańców. Proces przywracania wiary katolickiej

19 Zob. karta 85; J. Londzin: Dawne…, s. 126; K. Nawa: Kościół…, s. 67. 20 „Sprawozdania wizytacyjne biskupów wrocławskich (z roku 1717). Dekanaty: cieszyń-

ski, frysztacki, frydecki, wodzisławski i bielski”. Wydał I. Panic. Cieszyn 1994, s. 194-197.

21 J. Londzin: Dawne…, s. 123; I. Panic: Sytuacja demograficzna…, s. 229; Tenże: Sytuacja religijna…, s. 432; Zob. Aneks 2 do niniejszej edycji.

22 I. Panic: Sytuacja religijna…, s. 418-419. Badacz ten stawia na s. 433 hipotezę o prze-trwaniu w parafii, głównie w Mazańcowicach, „swoistego kościoła podziemnego”; J.K. Schipp: Historisch…, s. 26 stwierdził, że nieznany jest powód dominacji Międzyrzecza nad Jasienicą.

~ 14 ~ Wstęp

w parafii międzyrzeckiej był bardzo powolny i nigdy nie doprowadził do wyparcia z niej wyznania luterańskiego (o czym mowa jest na kartach kroniki parafialnej). Z uwagi na dwuetniczną ludność kazania głoszono w myśl nakazów biskupich na przemian w języku polskim i niemieckim. Ale z dochodami proboszczów było kiepsko, chłopi (a niekiedy i bielscy kolatorowie) wzbraniali się przed uiszczaniem opłat na rzecz parafii i proboszcza – zwłaszcza we wsiach Jasienica, Jaworze i Mazańcowice23.

Należy w tym miejscu zaznaczyć, że około 1715 r. kościół pw. św. Marcina w Międzyrzeczu otrzymał drugiego patrona w postaci św. Walentego, co prawdopodobnie wiązało się z posługiwaniem ówczes-nego proboszcza ks. Walentego Kazarka (1696-1718), a czego przeja-wem była jego fundacja obrazu swego patrona w 1715 r.24.

Uformowana na przełomie XVII/XVIII wieku „wielka” pa-rafia międzyrzecka obejmowała następujące wsie wchodzące w skład archiprezbiteriatu bielskiego: Międzyrzecze, Jasienicę, Jaworze, Mazań-co wice, Ligotę i Zabrzeg. W sumie posługa duszpasterska proboszczy z Międzyrzecza obejmowała aż sześć wiosek (wioskę macierzystą li-czymy za całość), z których cztery pierwsze posiadały swoje drewnia-ne kościoły, a pozostałe pozbawione były jakichkolwiek miejsc kultu. Była to jednak na dłuższą metę sytuacja niesprzyjająca prowadzeniu normalnej pracy duszpasterskiej z uwagi na duże odległości miejsco-wości z licznymi ich przysiółkami od kościoła parafialnego i rosnące zaludnienie. Kwestie te uregulował patent cesarza Józefa II z 1785 r. o reformie administracji kościelnej, m.in. zakazujący łączenia kilku be-neficjów w jednym ręku.

W konsekwencji od parafii międzyrzeckiej oddzielały się kolejno następujące wioski: • Jasienica (kościół pw. św. Jerzego) z filią w Jaworzu (kościół pw.

Wszystkich Świętych) stała się od 28 IX 1785 r. tzw. kapelanią lokal-ną (lokalią) pod patronatem Funduszu Religijnego, która w l. 1786-87 otrzymała z nową, murowaną świątynię. Samodzielną parafią stała się w 1850 r.25

•Ligota stała się po zbudowaniu kościoła pw. Opatrzności Bożej w 1806 r. kapelanią lokalną, a od 1899 r. – samodzielną parafią26.

23 „Sprawozdania wizytacyjne…”, s. 194-195. 24 Zob. karta 52v w kronice parafialnej; Św. Walenty (zm. ok. 269 r.) – kapłan rzymski

ścięty w czasie prześladowań w czasach cesarza Klaudiusza Gota, jest przede wszystkim patronem w chorobach, a współcześnie także zakochanych. Czczony 14 lutego. Obecnie jest także drugim patronem nowego kościoła w Międzyrzeczu.

25 J. Londzin: Drewniane…, s. 126-129; J. Kubaczka: 700 lat Jasienicy…, s. 48-56. 26 „Dzieje parafii i kościoła pw. Opatrzności Bożej…”, s. 55-70.

Wstęp ~ 15 ~

•Zabrzeg (także bez kościoła), być może włączony do parafii między-rzeckiej w 1679 r., a przynależny przedtem do parafii w Czechowicach, został także najpierw kapelanią lokalną (od 1 XI 1785 r.), z kościo-łem wybudowanym w latach 1786-87 pw. Opieki św. Józefa, a 27 IX 1845 r. otrzymał status samodzielnej parafii27.

W praktyce parafia w Międzyrzeczu obejmowała od 1785 r. już tylko trzy wioski (Międzyrzecze, Mazańcowice i Ligotę), natomiast od 1806 r. tylko te dwie pierwsze. De iure była parafią trzywioskową od 1850 r. (z dwoma Międzyrzeczami), a od grudnia 1911 r., po erygowa-niu parafii w Mazańcowicach28, dwuwioskową (Międzyrzecze Dolne i Górne), którą pozostaje po dzień dzisiejszy.

Tab. Statystyka wyznaniowa parafii międzyrzeckiej.

MIEJSCOWOŚĆLATA

1844 1847 1890 1910 1921

Międzyrzecze 837 k 1549 e

Międzyrzecze parafia

2310 k 1846 e

27 ż

2019 k3130 e*

Międzyrzecze Dolne

506 k 346 e

10 ż

610 k 290 e

8 ż

Międzyrzecze Górne

423 k 1179 e

33 ż

492 k 1127 e

23 ż1070 e**

Mazańcowice 1093 k 677 e

1083 k 687 e

1030 k 518 e

1057 k 521 e

k – katolicy, e – ewangelicy, ż – Żydzi * Statystyka parafialna z 1890 r. nie pokrywa się ze statystyką miejscowości, obejmując członków całego zboru w Międzyrzeczu. ** Ewangelicy stanowili wówczas 67,9% liczby mieszkańców wioski.Źródła: „Schematismus der Geistlichkeit des Bisthums Breslau, k.k. Oesterreichischen Antheils fur das Jahr 1847”. Teschen 1848; „Special-Orts-Repertorium von Schlesien/Wykaz szczegółowy miej-scowości w Szląsku”. Wien 1894; J. Londzin: Drewniane…, s. 196; W. Kuhn: Geschichte…, s. 333.

27 J. Wrzoł, W. Tyc: Zabrzeg i jego mieszkańcy dawniej i dziś na fotografii. Czechowice--Dziedzice 1998, s. 24-26; G.M. Chromik: Czechowice-Dziedzice i okolice. Monogra-fia historyczna (do roku 1918). Czechowice-Dziedzice 2001, s. 108-109.

28 J. Londzin: Drewniane…, s. 194-196. Warto dodać, że ok. 1785 r. oderwano od parafii międzyrzeckiej przysiółek Świerkowice w Mazańcowicach, przyłączając go do parafii czechowickiej.

~ 16 ~ Wstęp

Wraz z powstaniem 11 XI 1925 r. nowej diecezji katowickiej, wyodrębnionej z dotychczasowej diecezji wrocławskiej, a powołanej na mocy bulli papieskiej „Vixdum Poloniae unitas” z 28 października 1925 r., parafia Międzyrzecze znalazła się w jej granicach i stan taki przetrwał do momentu powołania w 1992 r. nowej diecezji bielsko-ży-wieckiej Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce.

Zawartość i walory poznawcze źródłaMiędzyrzecka kronika parafialna składa się z następujących czę-

ści składowych:•katalog proboszczów międzyrzecko-jasienickich od ok. 1670 r.

do 1785 r.,•opis majątku kościoła w Międzyrzeczu z 1762 r.,• inwentarz kościoła w Międzyrzeczu z lat 1765-1785,•dochody beneficjum międzyrzeckiego z lat 1762-1785,• inwentarze kościoła w Jasienicy z lat 1763-1778,•opis majątku kościoła w Jasienicy z lat 1684-1773,•dochody beneficjum jasienickiego z lat 1762-1773,• inwentarze parafii w Międzyrzeczu z 1785 i 1790 r.,•dochody, dostawy i podatki parafii międzyrzeckiej z lat 1790-1824,• fragmenty kronikarskie z lat 1785-1824 i 1830,•kronika kościoła w Mazańcowicach z lat 1794-1832,•kronika kościoła w Ligocie z lat 1800-1811 i 1829 r.,•notatki ks. A. Knoppka z lat 1848-1872,•kronika parafialna z lat [1830] 1895-1939,•kronika parafialna z lat 1945-1996.

Dominującą treścią omawianej kroniki do 1939 r. są opisy ma-jątku i inwentarza parafii oraz kościoła w Międzyrzeczu i jego filiach, a także problemów i działań gospodarczych z lat proboszczowania ks. I. Neumanna, ks. W. Hankego i ks. A. Neissera (1758-1829), a na-stępnie ks. A. Knoppka i ks. J. Budnego w XIX i XX w. Mowa w nich o uposażeniach, budowach, remontach, dochodach i wydatkach, opera-cjach finansowych, świadczeniach, podatkach, darach i fundacjach pro-boszczowskich itd. Wynikało to z podstawowego faktu, iż proboszcz międzyrzecki był tzw. prebendariuszem, uprawnionym do pobierania dochodów z tytułu sprawowania swej funkcji oraz posługi duszpaster-skiej, w pierwszym rzędzie z tzw. beneficjum (grunty, budynki i kapi-tały), a następnie z tytułu czynności urzędowych i posług (tzw. stoli, kolędy itp.), darów i tzw. tacy. W zamian, zgodnie z prawem kanonicz-

Wstęp ~ 17 ~

nym, był zobowiązany do utrzymywania podległych sobie kościołów, zabudowań mieszkalno-gospodarczych i przeprowadzania koniecznych remontów. Opłacał także kapłanów pomocniczych (wikarych), pracow-ników (np. kościelnych) oraz zakupywał przedmioty potrzebne do spra-wowania swej funkcji (np. świece). W opisach kronikarskich w sposób szczególny zaakcentowana została działalność fundacyjna kolejnych proboszczów oraz hojność wielu świeckich parafian, darczyńców i kola-torów – panów bielskich, zwłaszcza książąt Sułkowskich – aż po okres międzywojenny.

Są to opisy typowe dla kronik parafialnych spotykanych nie tyl-ko na Śląsku Cieszyńskim. Wśród nich zwracają uwagę schematycz-ne inwentarze kościelne, sporządzone zapewne według diecezjalnego wzorca, w których brak jest jednak dokładnego opisu wyposażenia kościołów w parafii międzyrzeckiej, czego dowodem jest pomijanie np. średniowiecznych tryptyków!

Pomimo dosyć jednostronnej treści zapisów naszego źródła, od-bijają się w nich rozległe strony funkcjonowania parafii i wchodzących w jej skład wiosek Międzyrzecze, Jasienica czy Mazańcowice. Możemy poznać nie tylko zagadnienia gospodarcze, ale strukturę społeczeństwa feudalnego we wsi dominialnej z takimi kategoriami ludności chłopskiej jak: pełni chłopi (czyli siedlacy), wolni chłopi, średni chłopi, zagrodni-cy, wolni zagrodnicy, chałupnicy, wolni chałupnicy, wielcy chałupnicy, komornicy, młynarze wraz z podaniem nazwisk wielu z nich29. Przez karty kroniki przewijają się urzędnicy dominialni, miejscowi i z zarządu dóbr w Bielsku, dzierżawcy folwarków książęcych, a wśród nich prawie nieznana badaczom miejscowa szlachta. Nie brak jest wzmianek spo-łeczno-obyczajowych o leniwych chłopach, dłużnikach i wierzycielach, buntownikach i oszustach, złodziejach drewna i wiejskich pijakach, któ-re dodają zapiskom nieco swojskiego kolorytu. Niestety nie natrafimy w kronice na opisy życia codziennego dawnych międzyrzeczan.

Ku pewnemu zaskoczeniu, aż do okresu międzywojnia z XX w. w edytowanym źródle znajdziemy niewiele informacji o samym życiu religijnym parafii, odprawianych nabożeństwach, czy frekwencji wier-nych. Większy akcent został położony na stosunki międzywyznanio-we z uwagi na działania reformacyjne luteranów i kontrreformacyjne katolików oraz strukturę wyznaniową mieszkańców, charakteryzującą się przewagą ewangelików, początkowo w całej wielkiej parafii mię-dzyrzeckiej, a w XIX-XX w. we wsi Międzyrzecze Górne. Tego typu

29 Dane te warto skonfrontować z urbarzami zawartymi we wspomnianym zespole AKS w AP Bielsko-Biała (np. urbarz międzyrzecki z 1770 r. – AKS 1).

~ 18 ~ Wstęp

opisy niektórych autorów kroniki nie są wolne od ostrych sądów i kon-kluzji, nie zawsze uzasadnionych, pod adresem „błądzących braci”, jak nazywano tutejszych luteranów w myśl zapisów dekretu tolerancyjnego Józefa II z 1781 r. Widzimy na kartach kroniki, jak silne były aż do XX w. wzajemne uprzedzenia międzywyznaniowe (znamienny jest fakt niewystępowania przed 1939 r. z imienia żadnego z pastorów ewange-lickich), chociaż między mieszkańcami stosunki te układały się na ogół zgodnie30.

Źródło ukazuje świat kapłanów katolickich od drugiej połowy XVII w. do drugiej połowy XX w., nie tylko miejscowych proboszczów, ale wizytujących parafię archiprezbiterów (dziekanów) bielskich, bisku-pów wrocławskich i katowickich, cieszyńskich wikariuszy generalnych oraz licznych urzędników konsystorialnych. Zwracają uwagę związki Międzyrzecza z Kościołem krakowskim, począwszy od proweniencji dzieł sztuki, przez napływ księży w XVII w. i misje tamtejszych zako-nów, karmelitów i redemptorystów. Znamienne jednak jest, że z kart kroniki nie dowiemy się nic (aż po okres PRL-u) o pracujących w para-fii w Międzyrzeczu młodych kapłanach – wikarych (capelani loci), cho-ciaż przewinęło się ich dziesiątki. Musieli oni znać oba języki używane przez parafian.

Warto może w tym miejscu przypomnieć ich nazwiska, cho-ciażby z czasów proboszczowania założyciela kroniki ks. Ignacego Neumanna (1758-1785): ks. Ignacy Skrzyszowski (1755-1759), ks. Ka-rol de Bryszkowski (1759), ks. Jan Musiał (1759-1760), ks. Franciszek Urban (1760-1765), ks. Franciszek Krause (1765-1772), Antoni Hey-mann (1772-1775?), ks. Józef Mojżyszek (1775-1786?31) i ponownie ks. Antoni Heymann (1785? – po 1792). Autorzy kroniki lakonicznie tylko wzmiankują o nauczycielach szkół elementarnych (katolickich szkół trywialnych) w Jasienicy i Międzyrzeczu w XVIII-XIX w., chociaż ks. I. Neumann i jego następcy byli tzw. dozorcami lokalnymi szkół, a od 1804 r. ich bezpośrednimi nadzorcami i przełożonymi32.

W XX wieku kronika parafialna zmieniła nieco swój charakter, w tym czasie znalazło się w niej wiele odniesień do wydarzeń politycz-nych w Europie (I wojna światowa), w Polsce (powstanie II RP, wojna

30 W. Kuhn: Geschichte…, s. 309 wspomina o dobrych stosunkach wyznaniowych w Mię-dzyrzeczu po 1848 r., w tym w okresie powstawania i budowy miejscowej parafii i koś-cioła ewangelickiego.

31 Zmarł w 1789 r. jako lokalista w Jasienicy. Zob. J. Londzin: Drewniane…, s. 193; J. Kubaczka: 700 lat Jasienicy…, s. 56-58.

32 O szkolnictwie w parafii międzyrzeckiej zob. J. Londzin: Stan szkół ludowych w Księ-stwie Cieszyńskim na początku XIX stulecia. Lwów-Warszawa-Cieszyn 1902, s. 4-41.

Wstęp ~ 19 ~

bolszewicka i czeska, zajęcie Zaolzia itp.) oraz w samym Międzyrzeczu i najbliższej okolicy (II wojna światowa). Nie brak wśród nich interesu-jących, nieznanych dotąd informacji.

Jednym z głównych walorów poznawczych kroniki są zamiesz-czone w niej podstawowe i wyczerpujące wiadomości źródłowe na temat rozwoju wyposażenia i wyglądu nieistniejących już drewnianych kościo-łów parafialnych w Międzyrzeczu (spalił się w 1993 r.) i Jasienicy (zo-stał rozebrany w 1787 r.). Są to materiały do naukowych monografii tych obiektów, weryfikujące wiele błędów narosłych już w literaturze (np. czę-sto podawana mylna datacja 1669 r. remontu kościoła pw. św. Marcina)33.

Trzeba w tym miejscu podkreślić, że zabytkowy kościół między-rzecki nie stał się tematem monografii naukowej, a w literaturze regional-nej pojawiło się o nim zaledwie kilka artykułów popularnonaukowych opartych zwykle na opracowaniu ks. J. Londzina i katalogu zabytków34. Większym zainteresowaniem cieszył się ołtarzowy tryptyk (właściwie pentaptyk) międzyrzecki z centralnym wizerunkiem Matki Boskiej ze św. Marcinem Biskupem i Michałem Archaniołem, w którym znawca polskiej sztuki średniowiecznej dr Feliks Kopera widział typowy obraz późnogotyckiej szkoły krakowskiej. Twierdził przy tym, że kościół „tyl-ko z Krakowa otrzymał dzieła sztuki potrzebne do kultu”, co miało wy-nikać z błędnego założenia tego badacza o przynależności Międzyrzecza do diecezji krakowskiej. Niemniej interesująca jest jego konstatacja ogól-na: „Kościółek w Międzyrzeczu górnym jest skromny, mały, drewniany i te piękne, bogato złocone tryptyki zachowały się głównie w tych ubo-żuchnych wiejskich kościołach. Z wielkich kościołów powyrzucała stare obrazy gorliwość późniejszych fundatorów i zapełniła nowymi dziełami późniejszych epok. Nieraz takie powyrzucane tryptyki znajdowały przy-tułek w biednych prowincjonalnych kościołach”35.

Inny wielki historyk sztuki, dr Tadeusz Dobrowolski, interpre-tował podobnie międzyrzecki obraz „Świętej rozmowy” jako dzieło „o wartościach prawie klasycznych dla malarstwa krakowskiego”, da-

33 Np. we wspomnianym „Katalogu zabytków…”, czy w pracy W. Iwanka: Słownik arty-stów na Śląsku Cieszyńskim. Bytom 1967.

34 Wyjątkiem jest tu szkic w pracy J. Strzygowskiego: Die Holzkirchen in der Umgebung von Bielitz-Biala. Posen 1937, powtórzony w skrócie przez W. Kuhna: Geschichte…, s. 85; Artykuły popularno-naukowe w „Kalendarzu Beskidzkim”: ks. T. Klocek: Koś-ciół-Muzeum (1972) i J. Kruczek: Międzyrzecki klejnot (1986); J. Matuszczak: Kościoły drewniane na Śląsku. Ossolineum 1975; Dziwne, ale taki obiekt uszedł uwadze auto-rom syntezy „Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX wieku”. Pod red. E. Chojeckiej. Katowice 2004; Ostatni szkic w przewodniku M. Bernackiego: Szlakiem drewnianych świątyń na Podbeskidziu. Bielsko-Biała 2009, s. 72-74.

35 F. Kopera: Średniowieczne malarstwo w Polsce. Kraków 1925, s. 179-180.

~ 20 ~ Wstęp

tując go na koniec XV w. i oddzielając pod względem klasy artystycz-nej od czterech późnogotyckich obrazów skrzydłowych z „Legendą św. Katarzyny”36.

Opis rękopisuOmawiana kronika parafialna jest szytą księgą o wymiarach 32×20

cm oraz grubości 38 mm, posiada twarde tekturowe okładki, które zo-stały oprawione współcześnie w ciemnobrązową skórę, z wytłoczonym i złoconym na przedniej stronie napisem „MONUMENTA et DO-CUMENTA”. Księga została spisana na białym papierze czerpanym i obejmuje 172 kart, czyli 344 strony. Pierwotnie posiadała paginację tylko w przypadku dwóch jej fragmentów, paginacja ciągła dla całości została wprowadzona dopiero dla celów niniejszej edycji źródłowej. Nie wszystkie karty są zapisane, spośród jej 342 stron zapisano 269, a do niezapisanych należą strony: 1v, 2v, 51v, 68v, 84v, 104v, 109-109v, 112v, 113v, 114v, 115v, 136v, 137v, 139v, 140v, 143v-171v.

Zastosowany papier pochodził z mazańcowickiej papierni panów na Bielsku – książąt Sułkowskich (o czym wspomina jeden z autorów na karcie 42v), która należała do parafii w Międzyrzeczu, co dokumentuje znak wodny znajdujący się na większości kart, na przemian z kartami z inicjałami „PS” („Papiermühle Sulkowsky”). Znak wodny przedstawia stylizowany kartusz pod koroną książęcą z gotycką czteropolową tarczą herbową: w dwóch górnych, większych pola znajduje się dwugłowy orzeł cesarski oraz heraldyczny lew, a w dwóch dolnych, ma-łych polach inicjały „F” i „S” („Fürst Sulkowsky”). Herb ten jest fragmentem herbu książę-cego Sułkowskich, nadanego im wraz z tytułem książąt bielskich przez cesarzową Marię Teresę w 1754 r. Jak można wnosić, pa-pier ten został wyprodukowany około 1760 roku.

36 T. Dobrowolski: Rzeźba i malarstwo gotyckie w województwie śląskim. Katowice 1937, s. 72-84.

Wstęp ~ 21 ~

Zapiski były prowadzone do 1830 r. brązowym inkaustem, a na-stępnie czarnym atramentem, natomiast po 1945 r. atramentem zielo-nym, niebieskim i czarnym.

W księgę zostało wszytych między karty 45v i 46 sześć mniejsze-go formatu kart niebieskawego papieru czerpanego z połowy XIX w., ze słabo czytelnymi znakami wodnymi, mieszczących zapiski ówczes-nego proboszcza ks. A. Knoppka. W teksty wykonane w drugiej poło-wie XX w. wklejono dwie fotografie czarno-białe oraz pięć barwnych, a także jeden wycinek gazetowy („Dziennik Zachodni” z 1995 r., wy-wiad z ks. P. Polaczkiem). Ponadto do księgi zostały luźno włożone dwa jedno- i dwukartkowe dokumenty (rękopisy) w języku niemieckim – rachunek kosztów pogrzebu ks. I. Rychtarskiego z 1894 r. oraz niezbyt czytelna relacja z konsekracji kościoła z 1869 r.37.

Warto jeszcze wspomnieć o licznych odciskach pieczęci parafial-nych, kapłańskich, wizytatorów i biskupów z XIX-XX w. rozrzuconych wśród zapisków sporządzonych po 1936 r. Większość z nich została skomasowana przez ks. T. Klocka na kartach 113-115. W zaznaczonym w edycji miejscu znalazł się odcisk pieczęci austriackiego Sądu Powia-towego w Bielsku.

Rękopis znajduje się w dobrym stanie konserwatorskim, prócz zbrązowiałej i uszkodzonej karty 2.

Autorzy tekstuKronika parafialna posiada wielu autorów, co potwierdza nie tylko

różnoraki charakter spotykanego na jej kartach pisma, ale także autory-zacja większości tekstów, dzięki czemu w łatwy sposób można zidenty-fikować poszczególne dukty pisma. Kronikę założył, dokładnie 7 maja 1762 roku, Ignacy Karol Neumann (1726-1816)38. Był on szóstym, po okresie reformacji, proboszczem międzyrzeckim i jasienickim w latach 1758-1785. Był on Ślązakiem z Głogówka, jego językiem macierzystym był niemiecki, w którym wygłaszał kazania do niemieckich parafian.

37 Jej odpowiednikiem jest zamieszczona w aneksie relacja „Gwiazdki Cieszyńskiej” z 1870 r.

38 Mówi o tym wyraźnie zapis na otwierającej karcie 1; Ks. Ignacy Karol Neumann (1726 w Głogówku – 16 III 1816 w Cieszynie), niemiecki Ślązak, początkowo wikary w Bielsku, a następnie długoletni proboszcz w Międzyrzeczu i Jasienicy (10 IV 1758 – 4 X 1785). W wyniku reformy kościelnej cesarza Józefa II zdecydował się przenieść na stanowisko kapelana – lokalisty w nowo utworzonej kapelanii lokalnej w Zabrzegu (1 XI 1785 – 4 X 1792), gdzie wybudował kościół, plebanię i szkołę (zob. przypis 272). Z po-wodu choroby musiał jednak zrezygnować z tej placówki, zostając rezydentem w parafii miejskiej w Cieszynie.

~ 22 ~ Wstęp

Znał również język polski, w którym porozumiewał się z polskimi pa-rafianami. Jednak kronikę prowadził do końca swego pobytu w Mię-dzyrzeczu w języku łacińskim, z niewielkimi tylko wtrętami niemiecki-mi i polskimi (są to głównie odpisy oryginalnych dokumentów obcych w tych językach). Liczące w sumie 50 stron zapisy ks. Neumanna do-tyczą beneficjum międzyrzeckiego (k. 1, 3-23v, 51-61v) i jasienickiego (k. 84-90 i 104-108v) oraz filii w Mazańcowicach (k. 137-138). Założył on także kartę dla filii w Jaworzu, ale jej nie wypełnił.

Wpisy do kroniki kontynuowali jego następcy na probostwie międzyrzeckim: ks. Wojciech Dawid Hanke (1786-1790), który zapi-sał w języku łacińskim karty 23v-24v; ks. Jan Andrzej Neisser (1790-1829), prawdziwy proboszcz – ekonom, autor zapisów w języku niemie-ckim dotyczących Międzyrzecza (k. 2, 24v-41, 61v-68), Jasienicy (k. 90), Mazańcowic (k. 138v), Ligoty (k. 141-143) oraz ks. Wojciech Jerzy Krzempek (1830-1844), który pozostawił krótkie notatki w języku nie-mieckim o Międzyrzeczu (k. 41v-42) i Mazańcowicach (k. 138v-139). Kroniki nie kontynuowali dwaj następni proboszczowie: ks. Antoni Knoppek (1844-1881), którego niemieckie zapiski zostały jednak wkle-jone do księgi (k. I-VI) oraz ks. Ignacy Rychtarski (1882-1894).

Nowy charakter nadał kronice następny proboszcz ks. Jan Budny (1895-1934), który zapoczątkował i pozostawił zapisy w języku pol-skim (cofnąwszy się do roku 1830)39. Są to karty: 42v-50v i 69-76. Dla odmiany kolejny proboszcz ks. Emil Ottawa (1935-1938) zapisał kilka stron po łacinie (k. 76-79). Po przerwie w latach 1938-1947 zapisy kon-tynuowali w języku polskim wszyscy kolejni proboszczowie: ks. Ema-nuel Mol (1947-1958), który cofnął się do roku 1938 (k. 79-83v); ks. Rudolf Świtała (1958-1966) na kartach 90v-104; ks. Tadeusz Klocek (1966-1979) na kartach 111v-116v; ks. Józef Moczygęba (1979-1989) na kartach 116v-124 i na końcu ks. Piotr Polaczek, autor wpisów na kar-tach 124-136 (do końca 1996 r.).

Jak łatwo zauważyć z powyższego zestawienia, kronika posiada specyficzny układ pisarski. W pierwotnych zapisach ks. Neumanna od karty 1 do 138 znalazły się bowiem liczne luki, które zostały zapełnione zapisami kolejnych autorów, burząc całkowicie chronologię i meryto-ryczność wywodów, co na pierwszy rzut okaz stwarza wrażenie pewne-go chaosu konstrukcyjnego.

Ponadto w omawianej kronice znalazł się okolicznościowy wpis z podpisami z okazji poświęcenia dzwonu w 1947 r. (k. 110-111).

W sumie w języku łacińskim zapisano 88 z 270 stron całości

39 Na temat języka kroniki wypowiada się on z przekąsem na karcie 42v.

Wstęp ~ 23 ~

(32,5%), w języku niemieckim łącznie 62 strony (22,9%), natomiast w języku polskim najwięcej, bowiem 120 stron (44,3%). Ponadto w ję-zyku czeskim (morawskim) zapisano w kilku fragmentach w sumie jed-ną stronę (głównie k. 53).

Należy zauważyć, że osiemnastowieczne teksty (ks. Neumanna) w języku łacińskim są miejscami niejasne (głównie przy ogólniejszych wywodach) i pełne skrótów myślowych, jak to się często zdarzało w tej epoce, co stwarzało duże trudności w ich tłumaczeniu. Nie lepiej przedstawia się sytuacja z tekstami ks. Neissera w języku niemieckim z przełomu XVIII/XIX w. Nie dość, że poświęcone są one zawiłym kwestiom rachunkowo-podatkowym, to jeszcze operują wieloma skró-tami i niezrozumiałymi pojęciami, trudnymi do rozszyfrowania nawet dla wytrawnego translatora. Ponadto opatrzone są licznymi błędami ję-zykowymi, a niektóre zdania są mało czytelne.

Zasady edycjiWydawca niniejszej edycji przyjął z góry założenie o wydruko-

waniu międzyrzeckiej kroniki parafialnej po pierwsze z ograniczeniem czasowym, przyjmując za końcową cezurę tekstu datę wybuchu II woj-ny światowej, tj. dzień 1 września 1939 r. i po drugie, z pominięciem oryginalnego tekstu źródłowego w przypadku fragmentów w językach łacińskim i niemieckim. Przedstawia się wyłącznie ich tłumaczenia na język polski, z dodatkowym jeszcze ograniczeniem w postaci pominię-cia pewnych części zapisków ks. Jana Neissera z okresu wojen napole-ońskich o charakterze czysto rachunkowo-podatkowym (roczne wyka-zy i tabelki dostarczanych z Międzyrzecza zbóż do stacji wojskowych z lat 1802-1824, kwestie związanych z nimi bonifikat i podatków, wy-pisy z przepisów państwowych), powtarzających się corocznie według szablonów i nie wnoszących absolutnie żadnych wiadomości o parafii i kościele. Ograniczenie takie – dokonane przez opracowującego kronikę – dotyczy 47 stron rękopisu (karty 27v, 28v-36, 39-41v, 62v-63 i 65). Publikuje się natomiast wszystkie oryginalne zapiski w języku polskim, do przyjętej cezury końcowej, a więc bez kart: 79-83v, 90v-104, 110-112 i 115-136.

Przyjęte przez wydawcę założenia motywowane są możliwościa-mi finansowymi, względami użytkowymi, a w przypadku zastosowanej cezury chronologicznej, koniecznością przeprowadzenia badań nauko-wych nad trudnym i ciągle jeszcze drażliwym okresem lat 1939-1956 w historii Międzyrzecza, bez których niemożliwe jest rzeczowe sko-mentowanie dotyczącego go zapisów w omawianej kronice.

~ 24 ~ Wstęp

Kolejnym przedsięwziętym zabiegiem, wymuszonym przez za-znaczony już chaotyczny charakter zapisków (np. po otwierającej za-pisce z 1762 r., już na karcie 2 przeskakujemy do wojen napoleońskich itd.) oraz adresatów edycji, było nadanie jej przejrzystego układu chro-nologicznego. Dzięki temu międzyrzecka kronika parafialna w wersji wydrukowanej otrzymała formę normalnego dzieła annałowego o jas-nym wykładzie, w którym zapiski następują odpowiednio po sobie, a kolejny autor kontynuuje zapisy swego poprzednika.

Zgodnie z zasadami wydawniczymi dla tego typu źródeł40, starano się wiernie oddać oryginalne zapiski kroniki parafialnej, ale z pewnymi modyfikacjami. Podstawowym tekstem edycji jest przetłumaczony na język polski tekst łaciński autorstwa ks. I. Neumanna. Przeplatające go zapiski polskie (opublikowanie w oryginalnej postaci) i nieliczne czeskie (przetłumaczone) zostały odpowiednio zaznaczone (* na początku i * na końcu), podobnie ma się sprawa z tekstami niemieckimi (odpowiednio * i **). Rozpoczynający się od karty 42v ciągły tekst polski (zapiski ks. J. Budnego) nie posiada już takich oznaczeń. Mając w tym przypadku do czynienia z tekstem nowożytnym, w zasadzie dwudziestowiecznym, dokonano jego umiarkowanej transkrypcji przez unowocześnienie pi-sowni, poprawienie różnych błędów ortograficznych i gramatycznych oraz interpunkcji, przeważnie jednak zachowując ówczesną składnię i manierę językową (te ostatnie uwagi dotyczą również tłumaczeń teks-tów łacińskich i niemieckich).

W przypadku spotykanych w zapiskach imion osób przyjęto dla miejscowych chłopów oraz znanych postaci publicznych ich wersję pol-ską (zaznaczając w przypisach wersję źródłową), natomiast w przypad-ku innych osób z imionami w wersji niemieckiej pozostawiono zapis oryginalny. Pewne problemy pojawiły się także z pisownią niektórych nazwisk, które były różnie zapisywane w trzech językach. Ich zapis ujednolicono, zwykle w wersji spolszczonej (zwłaszcza w przypadku ewidentnie błędnego zapisu w pozostałych językach). Nazwy miejsco-wości zostały podane w tekście (rzadziej w przypisie) na ogół w ich dzisiejszym brzmieniu, przy czym odmienne od nich oryginalne nazwy spotykane w kronice zostały zaprezentowane w przypisach. Upraszcza-jąc metodę edycji, identyfikowano miejscowość w przypadku jej poja-wienia się w tekście po raz pierwszy.

W całej edycji konieczne wtręty i uzupełnienia zaznaczono w na-

40 K. Lepszy: Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od połowy XVI do połowy XIX wieku. Wrocław 1955; J. Glinka: Instrukcja wydawnicza dla nowożytnych źródeł historycznych. Warszawa 1949.

Wstęp ~ 25 ~

wiasach kwadratowych. Wyjaśnienia i sprostowania ujęto w przypisach. Istniejące w kronice liczne odpisy dokumentów, adnotacje osób urzę-dowych i wypowiedzi osób nie będących autorami danych zapisków zaznaczono kursywą. Różne instytucje kościelne i świeckie spotykane w tekście zapisano z dużej litery, często ujednolicając ich zapisy w teks-tach oryginalnych. Zastosowano ten sam proces również do skrótów najczęściej spotykanych w oryginalnym tekście jednostek monetarnych (na przykład floren zapisywano jako „fr”, „f ”, „fl” – przyjęto ten ostat-ni zapis, z kolei krajcar występujący jako „xr” lub „x” – przyjęto zapis „kr”). Na stronach zastosowano marginesy celem zaznaczenia paginacji w tekście oryginalnym, natomiast akapity są dokładnym odbiciem spo-sobu prowadzenia zapisów w tekstach oryginalnych.

Podkreślić należy, że ogromna liczba nazwisk, rozmaitych po-jęć fachowych i sytuacji odnoszących się do wydarzeń historycznych, często nieznanych adresatom edycji, wymagała objaśnienia, a więc za-stosowania w tekście rozbudowanego aparatu przypisów rzeczowych. Okazały się one konieczne także dla sprostowania ewidentnych błędów historycznych w tekstach autorów kroniki, szczególnie w przypadku wydarzeń z pierwszej połowy XX w. Treść przypisów została oparta głównie na innych źródłach historycznych, literaturze fachowej i po-pularno-naukowej, których wykaz znajduje się na końcu wydawnictwa.

Edycja została wzbogacona aneksami. Zawierają one teksty związane z treścią omawianego źródła: opis kościoła w Międzyrzeczu i jego konsekracji w 1869 r., opisy kościołów występujących w źródle dokonane przez ks. Józefa Londzina w 1926 r. wraz z jego wolnymi tłumaczeniami odpowiednich fragmentów sprawozdań wizytacyjnych biskupów wrocławskich z lat 1679 i 1688 oraz katalog proboszczów międzyrzeckich do 1939 r. Dodano także zestawienia i wyjaśnienia miar i monet spotykanych wielokrotnie w edycji oraz porównawczych cen na różne towary i usługi z epoki.

Adresat edycjiZakładając kronikę parafialną, proboszcz ks. Ignacy Neumann

zaznaczył w przedmowie, iż jest ona przeznaczona dla wąskiego kręgu odbiorców, przede wszystkim dla jego następców na stanowisku pro-boszcza w Międzyrzeczu, których zresztą ostrzegał przed różnymi pu-łapkami towarzyszącymi tej godności. Zarazem jednak traktował kro-nikę za osobisty „pamiętnik”, mający szeroko udokumentować nie tylko jego działalność na niwie duszpasterskiej, ale przede wszystkim zasługi na polu dbałości o dochody i stan powierzonych mu dwóch beneficjów

~ 26 ~ Wstęp

i czterech kościołów, ich rozwój i wzbogacenie. Kronika miała stać się swego rodzaju pomnikiem jego zasług i chwały. Podobne założenia to-warzyszyły odnowicielowi kroniki z końca XIX w. ks. Janowi Budnemu, wyraźnie wskazującemu na jej charakter jako „księgi zasług” poprzedni-ków, do których zamierzał dołączyć41.

Obecna edycja jest z pewnością kontynuacją, czy też raczej zwień-czeniem tej idei. Jej głównymi adresatami są przede wszystkim współ-cześni międzyrzeccy (i nie tylko) parafianie, następne ich pokolenia, które otrzymują potężny ładunek wiedzy o przeszłości historycznej swej parafii i miejscowości oraz dokonaniach tutejszych duszpasterzy. Wie-dzy ogromnej, znanej dotąd tylko bardzo fragmentarycznie z różnych regionalnych publikacji o charakterze popularno-naukowym. Składają-ce się nań informacje mogą być spożytkowane w różnych działaniach lokalnych, kościelnych i kulturalno-oświatowych, w umocnieniu toż-samości lokalnej i poszerzeniu świadomości historycznej, ale i ducho-wej międzyrzeczan. Nie przeszkadza temu smutna okoliczność utraty w 1993 roku głównego obiektu działań duchownych autorów kroniki i powodu do dumy mieszkańców – drewnianego, zabytkowego kościoła parafialnego.

Przetłumaczenie i upublicznienie tekstu kroniki parafialnej umożliwia korzystanie z niej również miłośnikom historii, zabytków i genealogii, historykom regionalnym – w skali nie tylko gminy i powia-tu, ale całego Śląska Cieszyńskiego – i to nie tylko amatorom, ale także profesjonalistom, z uwagi na cenną zawartość tego źródła historycznego oraz brak do niego dostępu. Niewątpliwie edycja daje im do ręki ważki materiał do podjęcia przede wszystkim poważnych badań nad dziejami Międzyrzecza jako parafii i wioski, w oparciu o zachowane źródła hi-storyczne znajdujące się w archiwach państwowych i kościelnych. Ba-dania te na dobrą sprawę nie zostały jeszcze rozpoczęte, chociaż niemal wszystkie sąsiednie parafie mogą się poszczycić mniej lub bardziej uda-nymi zarysami swoich dziejów42. Edycja daje także badaczom do ręki materiał źródłowy przydatny do badań nad funkcjonowaniem śląskiej parafii wiejskiej w dobie kontrreformacji i czasach nowożytnych.

41 Zob. karta 42v. 42 Ks. J. Krętosz: Przeszłość Bronowa i parafii oraz jej duchowne sprawy. Czechowice-

-Dziedzice – Bronów 1999-2000; J. Wrzoł, W. Tyc: Zabrzeg…; „Dzieje kościoła i parafii pw. Opatrzności Bożej w Ligocie…”; J. Hałas: Dzieje Mazańcowic. Mazańcowice 2001; A. Oleksik: 700-lecie Parafii Św. Jerzego w Jasienicy. Jasienica 1987; J. Kubaczka: 700 lat Jasienicy…; I. Czader: Rzymskokatolicka parafia pw. Opatrzności Bożej w Jaworzu. Jaworze 1998; J. Roik: Dzieje Jaworza na przestrzeni wieków. Jaworze 2010; J. Gustyn: Siedem wieków parafii Rudzica. Rudzica 2000.

Wstęp ~ 27 ~

Na koniec pragnę podziękować proboszczowi parafii pw. św. Mar-cina w Międzyrzeczu, księdzu Witoldowi Grzombie oraz Stowarzysze-niu Przyjaciół Międzyrzecza za inicjatywę wydania drukiem znacznej części kroniki parafialnej. Dziękuję także obu tłumaczom: Annie Mika (tekst łaciński) i koledze Piotrowi Kenigowi (tekst niemiecki) za ich wielki trud translacji niełatwych tekstów. Ostatniemu z wymienionych należą się także podziękowania za cenne wskazówki źródłowe i poszu-kiwania genealogiczne, podobnie jak wszystkim innym osobom, które udzieliły mi różnej pomocy w opracowaniu kroniki.

Jerzy Polak

*

Portrety proboszczów

międzyrzeckich

~ 226 ~ Portrety proboszczów międzyrzeckich

ks. Antoni Knoppek(10.) 11 XI 1844 – 26 V 1881

Portrety proboszczów międzyrzeckich ~ 227 ~

ks. Ignacy Rychtarski(11.) 1 I 1882 – 12 XII 1894


ks. Jan Budny(12.) 11 VII 1895 – 1 XII 1934


ks. EmiL Ottawa(13.) 7 IV 1935 – 30 IX 1938


ks. Jan Sorek(14.) 1 X 1938 – 1941


KS. LEOPOLD WOLFF1941 – 1941


ks. Jerzy WoLFF(15.) 15 X 1941 – 1 III 1947


ks. EmanueL MoL(16.) 5 III 1947 – 19 XI 1958


ks. RudoLF Świtała(17.) 19 XI 1958 – 27 IV 1966


ks. Tadeusz KLocek(18.) 27 IV 1966 – 14 VIII 1979


ks. JózeF Moczygęba(19.) 14 VIII 1979 – 16 V 1989


ks. Piotr PoLaczek(20.) 16 V 1989 – 7 VII 2005


ks. WitoLd Grzomba(21.) 27 VIII 2005 –

Fot. Drewniany kościół pw. św. Marcina w Międzyrzeczu 1522 – 1993.

Indeks Osobowy

AAdamski Stanisław bp 190, 197, 199,

200Agrykola o. 64Antonik 81August III 37

BBandel 165, 171Banert Jerzy 73, 80Barabasz Jan ks. 195-197, 199Bartel Kazimierz 186Barth Jan Franciszek 157Barthelmus 94Batelt Michał 114Baum von Appelshofen Józef 96, 117Bączek Jakub Filip ks. 35Bąkowski Leonard 137Berek Jerzy 74Berek Józef 114Berek Michał 75Bernacki Marek 19Berush (Beruś) Franciszek 118Białas Jerzy (Georg) 172Bieniek Juliusz bp 199Biernot Andrzej 75Biernot Bartłomiej 81Biernot Jerzy (Georg) 95

Biesok Tadeusz 196Biessok Jan 74Biessok Jerzy 74Biessok Michał 74Biessok Walenty 74Bonawentura o. 198Bortnowski Władysław 200Bortsch Jakub 114Bortsch Michał 114Boytlik Maciej 114Brauer Jan 63de Bryszkowski Karol ks. 18Buchcik Andrzej 80Buchcik Jakub 74Budny Jan ks. 16, 22, 24, 26, 118, 155,

157, 166-169, 171, 174, 177, 185, 186, 188, 191, 192, 195, 197, 219, 221, 228

Bulowski Mateusz (Matthias) ks. 207Bulowsky Jerzy 95Bureyhsa (Boureisa) Jan 140, 142Bureyza (Burejza; Burajza) Walenty 47Burian Krzysztof ks. 34Buxhöwden 151

CCender Michał 73, 80Chojecka Ewa 19Cholewa Michał 114

~ 256 ~ Indeksy

Chotek Zofia 178Chowaniec Andrzej 80Chromik Grzegorz Marek 15Chwistek Michał 73, 80Cieślar 93Cipser Andrzej 73, 74, 80, 83Cipser Jerzy 73, 74, 80, 83Czader Ignacy ks. 26Czaderska Zuzanna 219Czaderski (Czadorski, Czadersky)

Paweł 140, 141, 144, 146, 219Czayka Franciszek Józef (Čajka

František Josef) ks. 56Czerny (Czyrny) Paweł ks. 131Czerny Franciszek ks. 57Cziczowski (Czyczewski) Jan

Wawrzyniec ks. 12, 34, 209, 215, 221Cziesch Andrzej Józef 63, 64Czudek 196

DDanel Jan (Johann) 129Danel Jerzy 103, 114Danel Michał 144Danel Tomasz 118Dioklecjan 47Dobrowolski Tadeusz 19, 20, 176, 192,

196, 205Donocik Marianna 168Donocik Michał 75Dutsch Franciszek Antoni ks. 34, 221Dwornik-Gutowska E. 11Dyrszlag (Dürschlag) Hans 187Dzida Adam 95Dzida Andrzej 81

EEngelhand 151Englert Jakub 73, 80Englert Jerzy 73, 80Entzendorffer Jerzy Józef ks. 38, 57,

72, 110

FFanta Józef 181Fanta Moritz 181Fanta Teresa 181, 195Filapek Jadwiga 173, 175, 182Förster Henryk bp 163Franciszek Ferdynand 178Franciszek I 151Franciszek Józef I 178, 193Fryderyk II 37, 62, 65Fryderyk Kazimierz 9Fuchs Andrzej (Andreas) 187Fuchs Andrzej (Andreas) 71, 73, 80Fuchs Jan (Johann) 187Fuchs Jerzy 73, 76, 80, 83Fuchs Marcin 73, 80

GGandzel Mateusz 73, 80Gandzel Michał 75Gandzel Michał (Gansel Michael) 74,

83von Gasser Hohenzollern 151Geruszczak Maksymilian o. 177Glinka J. 24Gorgosch 94Graditor 145Greiff Jakub ks. 154Grzomba Witold ks. 5, 27, 51, 56, 221,

238Gulec Grzegorz 103Gusnar (Guznar) Jan Ferdynand 48,

72, 74, 113Gusnar Eleonora Katarzyna 48Gustyn Jan ks. 26Gutowski M. 11Guznar Andrzej (Andreas) 113de Guznar Godfryd 113, 114Guznar Jan (Johann) 113Guznar Jan (Johann, syn) 113Guznar Jerzy (Georg) I 113Guznar Jerzy (Georg) II 113

Indeksy ~ 257 ~

Guznar Wilhelm 113

HHaas Fryderyk 56Habsburg, ród 47, 161, 178Hałas Jan 26Hanke Wojciech Dawid ks. 16, 22, 98,

122, 124, 126, 142, 150, 221Hansel Paweł 130Hanus Anna 167hr. von Haugwitz Fryderyk Wilhelm

10, 37, 76Haymann Antoni 18Haynrich Andrzej (Andreas) 103, 114,

117, 118Haynrichowa Katarzyna 103Helm Antoni ks. 159, 206Hermann Chrystian (Christian)

Samuel ks. 36, 46, 72, 75, 77, 105, 109, 110, 118, 221

Herot Ferdynand ks. 188Hess Andrzej 165, 167Hess Andrzej 199Hess Andrzej 73, 80Hess Antoni 187, 193, 198, 199Hess Bartłomiej (Bartholomeus) 49,

73, 80Hess Jan 73, 80Hess Jan (Johann) 187Hess Jerzy 73, 80, 94Hess, rodzina 199Hetschko Jan Antoni 38, 57, 58, 76, 91,

95, 97Heymann Antoni 18Hlawaczek Mateusz 212Hlond August bp 189, 191Hoffmann 94

IIdzi św. 36Iskrzyccy, rodzina 198Iwanek Witold 19

JJachnik Andrzej 74Jachnik Józef 186, 198Jan Chrzciciel św. 12, 34Jan Ewangelista św. 38Janiczek Paweł 216Jaschke Franciszek ks. 154Jenkner 94Jenkner Andrzej 103Jenzenstein bp 36Jerzy św. 12, 14, 26, 39, 47, 48, 105, 106,

109, 143, 217Joffre Joseph 179Józef I 70Józef II 14, 18, 21, 40, 50, 58, 65, 66, 97,

117, 127, 139Jungnitz Josef 209, 210

KKarol I 179Karol IV 36Karol V 33Karowski Józef ks. 166, 167, 172, 177Kasperlik Wilhelm ks. 189Katarzyna II 65Katarzyna św. 176Kazarek Walenty ks. 12, 14, 35, 46, 48,

72, 221Kazimierz II 205Kątski (Kontski) Stefan 193, 194Kenig Piotr 6, 8, 27Kessler Józef 164, 213Kezwoń Andrzej 103Kieczka Szymon 75Kintzel 93Klaudiusz Got 14Klaybor Aleksander Augustyn ks. 211Kleber Andrzej 114Kleber Jan 114Klemens XIV 58Klimosz Walenty 187Klimosz Zygmunt 187

~ 258 ~ Indeksy

Klocek Tadeusz ks. 19, 21, 22, 221, 235Klusak Gottlib (Bogusław) 173Knish 94Knoppek Antoni ks. 16, 21, 22, 157-159,

162, 164, 171, 194, 205-207, 212, 221, 226

Kobiela Jan 114Kołek (Kolek, Kolleg) Jerzy ks. 188Kominek Jan 74Kominek Jan II 74Kominek Jerzy 143Kominek Maciej (Mateusz) 74, 83Kominek Stefan 74Konarski Jan bp 205König Andrzej (Andreas, Griger,

Grigerek) 71, 78, 79, 80König Jakub 73König Jakub II 74, 80König Jakub III 114König Jan 114König Jerzy 103König Marcin 95König Paweł 114König Tomasz 73, 80, 83Kopeć (Kopciowa) Emma 187Kopeć Antoni 187Kopeć Paweł 165Kopeć, rodzina 198Kopera Feliks 19, 176, 177Kopp Jerzy (Georg) bp 174, 194von Körber (Koerber) Karol 143Korfanty Wojciech 174, 185Korn Felix 173Korn Karol 173Kornas Józef 192Kotulińscy, ród 59Krause Franciszek ks. 18, 57Krepelka C. 194Krętosz Józef ks. 26Krol Andrzej 74Kruczek Jan 19Krząszcz Walenty 5, 187, 199

Krzempek Wojciech Jerzy ks. 22, 145, 154, 155, 221

Kubaczka Joanna 7, 14, 18, 26Kuhn Walter 9, 12, 15, 18, 19Kurtzius Piotr 114Kuś Jakub 103Kuś Jerzy (Georg) 61, 81Kuś Jerzy II 143Kuś Michał (Czarnecki) 48, 74Kutuzow Mikołaj 151

LLarisch (Larysz) Karol junior 155Latinik Franciszek 183Leon X 33, 71Leon XIII 197Lepszy Kazimierz 24Leszczyński Stanisław 37Lichnowski Edward 161Lichnowski Karol 161Lichnowski Robert ks. 161Linert Andrzej 75Lisiecki Arkadiusz bp 189, 190Löhn Antoni Alojzy ks. 90, 149Londzin Józef ks. 7, 10, 11, 13-15, 18, 19,

25, 166, 167, 174, 176, 181, 182, 205, 209, 210, 212, 215, 216, 218, 219

Lorek Jerzy 103Loyola Ignacy św. 213Luter Marcin 33, 71, 112

ŁŁaszczok Franciszek 191

MMachalica (Machalitza) Andrzej 126Machalitza Michał 143, 144Marcin św. 7, 8, 11, 19, 45, 50, 64, 92,

129, 162, 176, 198, 205, 212Maria Magdalena św. 13, 39, 79, 120Maria Teresa 20, 31, 40, 62, 63, 65, 76,

80Markiewka Tomasz 75

Indeksy ~ 259 ~

Matuszczak Józef 19, 176Matzke (Macke) Henryk ks. 162, 194,

207Mączka Józef 172Mendroch Andrzej 114Mendroch Jakub 114Mendroch Jerzy 103Mendroch Paweł 114Mieszko I 8Mika Anna 6, 8, 27Mikler Andrzej 73Mikler Andrzej II 73, 80Mikler Andrzej III 74Mikler Jan 73, 80, 83Mikler Jerzy 73, 80Mikler Jerzy II 74Mikler Jerzy III 114Mikler Wawrzyniec 73, 80, 83Mikołaj II 180Miłkowski Jan ks. 7Mocko Jan Ewangelista ks. 197Moczygęba Józef ks. 22, 221, 236Mojżyszek Józef ks. 18Mol Emanuel ks. 22, 221, 233Monczka Antoni ks. 207Monczka Jakub 81Moraczewski Jędrzej 183, 184Morawetz ks. 207Morawiec Jakub 75Morawka 159Mortinek J. o. 198von Moser-Ebreichsdorf Maria Teresa

186Mroczko Leszek 6Mruzek Magdalena 59Mucek Jan 114Müller Józef (Joseph) 57, 58Musiał Jan ks. 18

NNapoleon I 151Nawa Karol 10, 12, 13

Neisser (Niesser) Jan Andrzej ks. 16, 22, 23, 126, 129, 130, 137, 139, 142, 144, 145, 150, 152, 154, 221

Neisser Joanna 126Neisser Józefina 126Nepomucen Jan św. 36, 46, 50, 55, 59,

64, 195, 213Nessitius (Niesyt) Jan August 42Neumann Ignacy Karol ks. 10, 11, 16,

18, 21-25, 29, 31, 37, 45, 51, 53, 54, 58, 62, 63, 69, 82, 83, 95, 98, 105, 109, 124, 155, 157, 158, 176, 221

Niemczik (Niemczyk) Zusanna 145Niemczyk (Niemczik) Ignacy 145, 146Niemczyk Jan 80, 145, 146Niemczyk Józef 155Niemiec (Nereczek) Walenty 54, 108Niemiec (Niemeczek) Marcin 54, 108Niessit (Niesyt) Jan 103Nitsch Georg junior 72Nitsch Jan (Johann) 83Nossek Hugo 172, 173, 176Nowak Jerzy 103, 105Nowak Stanisław ks. 167, 186, 188

OOlejak Błażej ks. 150Oleksik Alojzy ks. 26Oppolski Mateusz ks. 8Orel Dominik ks. 207Orel Wacław ks. 35Orłowicz Mieczysław 11Otipka Ernest 40, 42Ottawa Emil ks. 22, 197, 201, 221, 229Ottik (Otzik) Wacław Józef ks. 34, 35,

49, 100, 221Otyk Wacław ks. 12

PPampuch Józef ks. 90, 95Panic Idzi 9-13, 42Patryn Ludwik 172Perschke Paweł (Paul) 129

~ 260 ~ Indeksy

Peter Josef 194Piekarz Dorota 113Pierschka 94Pierschka Jerzy 114Piłsudski Józef 184, 185Pinta Jerzy 74, 83Piontek Jerzy 114Pisch Jerzy 74Pischczałka Jakub 114Pius IX 158, 161, 194, 207Platzenda Jan 149de Pleiner Karol 91, 96Podleśny Jakub 114Podleśny Michał 114Polaczek Piotr ks. 21, 22, 221, 237Polak Franciszek 198Polak Jerzy 5, 9Polak Mateusz 142Poniatowski Józef 152Poniatowski Stanisław August 54Praschma Justus Wilhelm ks. 62, 63,

109Pratobevera Franciszka 56Pratobevera Karol Antoni 56Pretecki Walenty ks. 57Procharz Andrzej 114Promnitz Karol 9Puzyna Jan bp 178

RRadbere 93Rejduch-Samkowa Irena 11Reydowa Barbara 55Rieger Franciszek 167, 213Rieger Otton 167, 213Riegersdorf zob. Rudzicavon Roden Franz 150Rogalski o. 198Roik Jadwiga 26Rutkowski Kazimierz 193, 194Rużański Józef Leopold ks. 149

Rychtarski Ignacy ks. 21, 22, 164-166, 165, 221, 227

Ryszka 198Rzędzianowska Agnieszka 186

SSalice Contessa Jan 95Samek Jan 11, 176Sattler Jan Krzysztof 72Sattler Jerzy (Georg) 72Schaffgotsch Adam 9Schaffgotsch Filip II Gothard de, bp

37, 38, 40, 52, 55, 57, 62, 89Schander Bartłomiej (Bartholomeus)

49, 73, 80Schander Jerzy 49Scharek Bartłomiej (Bartholomeus)

187Scharek Jerzy 75Scharek Jerzy (Georg) 187, 195Schermanska Magdalena 145Schermansky (Schermanski,

Żermansky) Franciszek (organista, ojciec ks. Franciszka) 10, 54, 76, 83, 95

Schermansky Franciszek ks. 54, 61, 97Schermansky Józef (Żermansky

Joseph) 60, 61, 149Schimke Jan 63von Schimoński Emanuel bp 155Schipp Józef Karol ks. 11, 13, 62, 63,

109Schpyra Mateusz 81Schwabe Karol Gustaw 173, 186Schwabe Karol Traugott 173Schwechelka Jan Józef ks. 58Sczyrba (Szczyrba) Jan Stefan ks. 92,

95, 97, 122Sikingen 152Skarga Piotr ks. 87, 123, 126Skrzyszowski Ignacy ks. 18Skupin Karol ks. 199Smelzer 151

Indeksy ~ 261 ~

Sobczynsky Jan 94Sobek Karol 49Solich Andrzej 165Solich Jan 103von Solms-Wildenfels und

Tecklenburg Henryk Wilhelm 9, 76, 97

Sołtyk Kajetan bp 57Sorek Jan ks. 201, 221, 230Spačil Antoni ks. 167, 186, 188Stach Jerzy 58, 63, 65, 108, 117Stadnig Jerzy 95Staudinger Anton 145Staudinger Józef 60, 167, 213, 219Stefko Jerzy 103Steuer Jerzy 80Stock Szymon św. 55Stojałowski Stanisław ks. 178Storch Marcin (Martin) 71Stroński Jan (Johann) 103, 108, 109, 117Strotte Fryderyk 145Strzelczyk 171Strzygowski Josef 19Sułkowscy, ród 8, 10, 17, 20, 48, 54, 71,

76-78, 96, 98, 128, 141, 161, 172, 192Sułkowska Luiza (Ludwika) 154, 155Sułkowski Aleksander Edward 186Sułkowski Aleksander Józef 37, 54, 76,

84, 89, 138Sułkowski August 54, 59, 91, 96Sułkowski Franciszek 71, 128, 144Sułkowski Jan Nepomucen 154Sułkowski Józef Maria 166, 174, 186Sułkowski Ludwik 154, 187Sunnegh (Sunnegk) Jan II 49Sunnegh Emeryk 12, 33Sunnegh Juliusz Gottlib 12, 33, 48, 49,

72, 76, 80, 211, 216Sunneghowie, ród 9, 42, 49, 77Szczyrbowscy 198Szczyrbowska Jadwiga 186Szczyrbowski Józef 186, 198

Szołdrski Władysław o. 177Szwagrzyk Janusz Andrzej 224

ŚŚmietana Stanisław ks. 221Świtała Rudolf ks. 22, 221, 234

TTauberg 140Telok 94Telok Mateusz (Thelok Mathias) 140Thurzo Anna 49Tomanczik (Tomantzig) Jerzy 49Tomicki Piotr bp 205von Troilo Karol 63, 64Twardzik (Twardig, Twardzyk) Jan 48,

74, 131, 140, 141Twardzik Franciszek 187Tyc Władysław 15, 26

Uvon Ugarte Alois 140, 150Urban Franciszek ks. 18, 38Urbanczik 145Urbaniec Magdalena 145

WWacław III Adam 9, 11Wagner Jerzy 94Waismann (Waysmann) Hipolit

Antoni 50, 55Walder Józef Nepomucen ks. 57Walenty św. 14, 36, 46, 50, 167, 195, 213Waliczek 199Waloszek Andrzej 74Waloszek Bartłomiej 75Waloszek Jan 75Waloszek Tomasz 74Wałowy (Wallowy) Andrzej Józef 54,

55, 60, 96, 137Wałowy Weronika 54Welczeck (Wilczek) Jan Maria

Baltazar 59

~ 262 ~ Indeksy

von Welczeck (Wilczek) Maria Antonia 59

Wersal 180Weyss (Weiss) Wacław 40, 42Wieczerzak Jan 186Wieczerzak Józef 186Wieczerzak Krzysztof 6m Wilczkowie, ród 59von Wildau Lindenwiese Karl 128, 139,

142, 143, 144Wilhelm II 174Wisner Andrzej 75, 81Wisner Bartłomiej 75, 81Wisner Jan 103Witos Wincenty 184, 185

Wojciech św. 213Wojciechowski Stanisław 185Wolff Jerzy ks. 221, 232Wolff Karol 55Wolff Leopold ks. 221, 231Woynar Jan 144Wrzoł Józef 15, 26

ZZałuski Andrzej bp 57Zieleźnik Antoni 187Zieleźnik Jadwiga 187Ziętko Andrzej 114Zygmunt III Waza 87

Informacja o Wydawcy

Stowarzyszenie Przyjaciół Międzyrzecza zostało założone w 2008 roku. Nasze cele to m.in.: praca na rzecz rozwoju Międzyrze-cza, pielęgnowanie jego tradycji i historii, popularyzacja wartości oraz obyczajów regionalnych i kulturowych, upowszechnianie gwary Śląska Cieszyńskiego, publikowanie materiałów historycznych i reklamowych o Międzyrzeczu, promowanie działań na rzecz ochrony środowiska oraz zachowań o charakterze prospołecznym, kulturowym, integracyj-nym i ekumenicznym.

Ważnym rezultatem naszej kilkuletniej działalności było wyda-nie szeregu publikacji książkowych. Pierwszą z nich była wydrukowana w 2008 roku książka „Międzyrzecze” (156 stron formatu B5), obejmująca swoim zakresem wszystkie ważniejsze elementy życia społecznego naszej wsi. W pracy tej staraliśmy się przybliżyć potomnym tych międzyrzeczan, któ-rzy swoją pracowitością, mądrością, czy też niezwykłym hartem ducha na świetność tej miejscowości praco-wali. Zwyczaje i obyczaje regionalne zajmują znaczną część publikacji.

~ 268 ~

Kolejne dwie książki to wydanie dzieł pisarza ludowego i gawę-dziarza wsi cieszyńskiej Walentego Krząszcza (1886-1959). Tom I – „Księga życia oraz dzieła wybrane” został opublikowany w roku 2010, zawiera 292 strony formatu B5. Tom II – „Dzieła wybrane” wydany został w roku 2011, zawiera 320 strony formatu B5. Walenty Krząszcz przez wiele lat żył i praco-wał w Międzyrzeczu jako nauczyciel a także wieloletni kierownik szkoły. Był też organi-stą, pełnił różne funk-cje społeczne. Postać niezwykła, niestety na wiele lat niemal zupełnie zapomniana. Dzięki inicjatywie na-szego Stowarzyszenia część twórczości pana Walentego została przez wolontariuszy przepisana z maszynopisów do pamięci komputera a następnie opubli-kowana. Pierwszy tom zawiera m.in. „Księgę życia” – autobiografi ę pisa-rza, trzy sztuki ludowe („Wesele cieszyńskie”, „Halapacz i Halapaczka”, „Rekrut i generał”) oraz kilka opowiadań. W drugim tomie zawarto powieść „Nauczyciel Lebiedzik”, dwie sztuki ludowe („Kłusownicy spod Czantorii”, „Ofi ary wojny”) oraz kolejne opowiadania. Warto do-dać, że część utworów zostało napisanych gwarą cieszyńską.

W 2011 wydany został album fotogra-fi czny „Międzyrzecze w obiektywie” (184 strony formatu A4). W publi-kacji tej zawarto ponad 260 fotografi i, ukazu-jących krajobraz, przy-rodę, obiekty oraz ludzi Międzyrzecza i regio-nu. Uzupełnione o poe-zję lokalnych poetów oraz strofy internautów

~ 269 ~

międzyrzeckiego forum internetowego, stanowią kompozycję pokazu-jącą walory i uroki naszej śląskiej, podbeskidzkiej wsi.

Następnym wydawnictwem jest 20-stronicowa broszura „Izby Regionalne w powiecie bielskim”. Zawiera opis, fotografi e oraz dane teleadresowe dzie-więciu izb regionalnych zlokalizowanych w Bestwinie, Bystrej, Czechowicach-Dzie-dzicach, Jaworzu, Kozach, Międzyrzeczu, Porąbce i Starej Wsi.

Ostatnią publikacją SPM jest niniejsze wydawnictwo „Inwentarz oraz kronika para-fi i i kościoła pw. św. Marcina w Międzyrze-czu 1522-1939”. Częściowo przetłumaczona z łaciny i z języka niemieckiego, przepisana przez wolontariuszy z oryginału do pamięci komputera, opracowana przez bielskiego hi-storyka dr Jerzego Polaka. Kronika parafi al-na jest dokumentem historycznym, przed-stawiającym życie międzyrzeckiej parafi i na przestrzeni wieków.

Oprócz działalności wydawniczej Stowarzyszenie Przyjaciół Międzyrzecza prowadzi również inne formy aktywności z zakresu kultury i ochrony lokalnego dziedzictwa, a także ekologii i ochrony środowiska. W ciągu pierwszych czterech lat naszej działalności zre-alizowaliśmy lub realizujemy ponad 20 projektów dofi nansowanych ze środków unijnych, gminnych i powiatowych, pozyskaliśmy na ten cel ponad 250.000 zł dotacji. Do najważniejszych działań z tego zakresu należą:•organizacja szkoleń i kursów dla mieszkańców. Ogółem przepro-

wadziliśmy trzy kursy obsługi komputera, kurs obsługi Internetu oraz kurs „ABC Przedsiębiorczości”. Razem we wszystkich kursach przeszkolonych zostało ponad 120 osób;

•organizacja imprez kultywujących tradycje i zwyczaje regionalne – dożynki, biesiady, festyny, warsztaty: pieczenia kołaczy, plecenia wień-ców dożynkowych, przygotowania tradycyjnych potraw regionalnych;

•w 2012 roku wspólnie z OSP Międzyrzecze Górne, Starostą Biel-skim, Wójtem Gminy Jasienica, Gminnym Ośrodkiem Kultury, Centrum Szkolenia Zawodowego Stanisław Cypcer, Bankiem Spół-dzielczym w Jasienicy, Radą Sołecką oraz Kołem Gospodyń Wiej-skich Międzyrzecza Górnego, a także Klubem Sportowym Mię-

~ 270 ~

dzyrzecze, zorganizowaliśmy wystawę „Historia haftem malowana”, w ramach której prezentowana była haftowana replika obrazu Jana Matejki „Bitwa pod Grunwaldem” oraz inne hafty. Wystawa, którą zwiedziło ponad 15.000 osób odbiła się szerokim echem w całym re-gionie, uzyskując bardzo wysokie oceny zwiedzających oraz mediów regionalnych i lokalnych. Relacje z wystawy ukazały się w wielu ty-tułach prasowych, radiowych i telewizyjnych;

•prowadzenie działań mających na celu ochronę przyrody, w tym co-roczne akcje nasadzania nowych drzew, budowa i montaż miejsc lę-gowych dla wielu gatunków ptaków. Wraz ze szkołą wspólnie organi-zowaliśmy konkursy dla uczniów z zakresu ornitologii i dendrologii;

•od 2009 roku wspólnie z Ochotniczą Strażą Pożarną w Międzyrze-czu Górnym realizujemy projekt internetowego monitoringu gniazd bociana białego. Pierwsze z nich jest usytuowane na wieży starej remizy strażackiej. Od czerwca 2011 roku projekt został rozszerzony o internetową obserwację gniazda w Międzyrzeczu Dolnym. Projekt ten jest realizowany pod patronatem Polskiego Towarzystwa Przy-jaciół Przyrody we Wrocławiu. W okresie zimowym projekt został rozszerzony o internetową obserwację karmnika dla ptaków. Zarów-no gniazda bocianie jak i karmnik można obserwować pod adresem www.bociany.miedzyrzecze.org.pl;

•nasze Stowarzyszenie prowadzi społeczny serwis internetowy Mię-dzyrzecza www.miedzyrzecze.org.pl. W 2010 roku został on laure-atem konkursu „Piękna Wieś Województwa Śląskiego” w kategorii „Najlepszy serwis internetowy sołectwa”, zaś Międzyrzecze Górne otrzymało w tym konkursie wyróżnienie w kategorii „Najpiękniej-sza wieś”.

Warto podkreślić, że praca Stowarzyszenia Przyjaciół Między-rzecza w całości opiera się na wolontariacie. Wszyscy członkowie Za-rządu pracują całkowicie społecznie, dotyczy to również naszych człon-ków – ochotników. Obecnie nasze Stowarzyszenie liczy 75 członków.

Stowarzyszenie Przyjaciół MiędzyrzeczaMiędzyrzecze Górne 511, 43-392 Międzyrzecze

KRS: 0000308327 REGON: 240957232 NIP: 9372569801 nr konta: BS Jasienica 22 8117 0003 0031 0343 2000 0010

tel. 601 583 038, 502 654 [email protected] · www.miedzyrzecze.org.pl

Spis Treści

Słowo od Wydawcy ........................................................................... 5Wstęp ................................................................................................ 7

Inwentarz oraz kronika parafii i kościoła pw. św. Marcina w Międzyrzeczu 1522 – 1939 .......................................................... 29

Aneksy ........................................................................................... 203Portrety proboszczów międzyrzeckich ........................................... 225

Wykorzystane źródła i literatura ................................................... 241Indeks miejscowości ....................................................................... 251Indeks osobowy .............................................................................. 255Porównawczy wykaz paginacji ....................................................... 263

Inwen-Inwen-Inwen-tarz tarz tarz oraz oraz oraz

kronika kronika kronika parafi iparafi iparafi i

i i i kościołakościołakościołapw. św. pw. św. pw. św. Marcina Marcina Marcina

w w w Między-Między-Między-rzeczurzeczurzeczu

1522·1522·1522··1939·1939·1939·1939·1939·1939

IIISSSPPPMMM222000111222

Inwentarz oraz kronika Inwentarz oraz kronika Inwentarz oraz kronika parafi i i kościołaparafi i i kościołaparafi i i kościoła

pw. św. Marcinapw. św. Marcinapw. św. Marcina

w Międzyrzeczuw Międzyrzeczuw Międzyrzeczu

152215221522152215221522–––193919391939193919391939

Inwentarz oraz kronika parafii i kościoła pw. św. Marcina w ...

Documents

Transcript of Inwentarz oraz kronika parafii i kościoła pw. św. Marcina w ...