Investimet e huaja direkte nÃƒÂ« turizÃƒÂ«m...

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

INVESTIMET E HUAJA DIREKTE NË

TURIZËM – SFIDA DHE PERSPEKTIVA.

RASTI I RAJONIT TË VLORËS.

PËR GRADËN SHKENCORE:

“DOKTOR I SHKENCAVE NË EKONOMI”

Përgatiti: Udhëheqësi Shkencor:

VERONIKA DURMISHI ( LAMAJ ) Prof. As. Dr. INGRID SHULI

TIRANË, 2012

Investimet e huaja direkte në turizëm – Sfida dhe prespektiva 2012

Veronika Durmishi (Lamaj) -2-



Përmbajtja

Hyrje ................................................................................................................................................ 7

Qëllimi i studimit: ............................................................................................................................ 8

Hipotezat e ngritura: ........................................................................................................................ 9

Metodologjia e përdorur ................................................................................................................ 10

Teknikat sasiore ............................................................................................................................. 11

Teknikat cilësore ............................................................................................................................ 12

Kontributet e studimit .................................................................................................................... 13

Kufizimet e studimit ...................................................................................................................... 13

Përmbledhje ekzekutive ................................................................................................................. 14

KKRREEUU II:: Zhvillimi i qëndrueshëm ekonomik dhe turizmi ......................................................... 17

1.1 Zhvillimi i qëndrueshëm ekonomik ................................................................................ 17

1.1.1. Koncepti “ zhvillimi i qëndrueshëm” ...................................................................... 17

1.1.2. Zhvillimi i qëndrueshëm dhe ekonomitë e reja........................................................ 18

1.1.3. Ekonomia Globale dhe zhvillimi i qëndrueshëm ..................................................... 19

1.1.4. Turizmi si pjesë e zhvillimit të qëndrueshëm .......................................................... 20

1.2 Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit.................................................................................. 20

1.2.1 Turizmi si një aktivitet me ndikim të gjerë ndërsektorial ............................................ 20

1.2.2 Roli i IHD-ve në fushën e turizmit ............................................................................. 22

1.2.3 Problemet që sjell kriza në industrinë e turizmit në vendet e Ballkanit Perëndimor ... 24

1.2.4 Ndikimi i krizave në industrinë e turizmit .................................................................. 25

1.3 Turizmi Ekologjik – model i zhvillimit të qëndrueshëm ................................................ 28

1.3.1 Ndikimet e Turizmit .................................................................................................... 28

1.3.2 Ndikimet ekonomike ................................................................................................... 31

1.3.3. Ndikimet sociale ...................................................................................................... 33

1.3.4. Ndikimet mjedisore .................................................................................................. 35

1.3.5 Ekoturizmi si model i zhvillimit të qëndrueshëm ........................................................ 39

1.4 Potenciale të zhvillimit ekonomik të qëndrueshëm në Shqipëri ..................................... 42

1.4.1 Tendencat e destinacionit turistik në Shqipëri ............................................................. 42

1.4.2 Prirjet e të ardhurave në fushën e turizmit ................................................................... 46

1.4.3. Produktet kryesore turistike ..................................................................................... 48

1.4.4. Vlora në dilemën: “Turizëm apo industri?” ............................................................. 51

1.5. Faktorët bazë dhe të avancuar të konkurrueshmërisë së Turizmit në rajonin e Vlorës ... 53

1.5.1 Turizmi, pabarazitë rajonale dhe roli i shtetit në zhvillimin rajonal ........................... 53



1.5.2 Shqipëria dhe zhvillimi rajonal nëpërmjet turizmit ..................................................... 54

1.5.3 Konkurrueshmëria e Rajonit të Vlorës si një destinacion turistik ............................... 56

KKRREEUU IIII:: Investimet e huaja direkte dhe rëndësia e tyre për zhvillimin e një vendi ................. 60

2.1 Dinamika dhe struktura degësore dhe rajonale e IHD-ve ............................................... 60

2.1.1 Përcaktimi i IHD-ve, format e tyre .............................................................................. 60

2.1.2 Efektet e IHD-ve mbi vendet pritëse ........................................................................... 64

2.1.3 Kushtet e duhura për tërheqjen e IHD-ve .................................................................... 66

2.1.4. IHD-të në turizëm në vendet në zhvillim ................................................................. 70

2.2 Evolimi i IHD- ve dhe përcaktuesit e IHD-ve................................................................. 73

2.2.1 Evolimi i IHD-ve në Shqipëri ...................................................................................... 73

2.2.2 Situata makroekonomike ............................................................................................. 75

2.2.3 Reformat e marra nga qeveria shqiptare për nxitjen e IHD-ve .................................... 77

2.3 Shpërndarja e IHD-ve në Shqipëri: sipas vendeve të origjinës, sipas sektorëve të

ekonomisë dhe sipas rretheve ..................................................................................................... 80

2.3.1 Investimet e huaja direkte në Shqipëri sipas vendit investues ..................................... 80

2.3.2 Shpërndarja e Investimeve të Huaja Direkte sipas sektorëve të ekonomisë ................ 82

2.3.3 Shpërndarja e IHD-ve sipas rretheve ........................................................................... 85

2.4. Faktorët nxitës dhe frenues për tërheqjen e IHD-ve ....................................................... 87

2.4.1. Faktorët frenues për tërheqjen e IHD-ve ................................................................. 87

2.4.2. Potenciale për tërheqjen e investimeve të huaja ...................................................... 91

2.4.3. Sistemi bankar shqiptar ............................................................................................ 95

2.4.4 Politika e privatizimit .................................................................................................. 97

2.5. Krahasimi i IHD-ve në Shqipëri me vendet e Ballkanit Perëndimor ............................ 100

2.5.1. Karakteristikat e përbashkëta të vendeve të Ballkanit Perëndimor ....................... 100

2.5.2. IHD-të në vendet e Ballkanit Perëndimor .............................................................. 102

2.5.3. Tendencat e zhvillimit të turizmit në vendet e Ballkanit Perëndimor ................... 103

KREU III: Investimet e Huaja Direkte në Rajonin e Vlorës ...................................................... 107

3.1 Strategjia e zhvillimit të Rajonit të Vlorës dhe vendi i IHD-ve. ................................... 107

3.1.1 Objektivat për zhvillimin e Qarkut ............................................................................ 107

3.1.2 Strategjitë e mundshme për zhvillimin e IHD-ve në Vlorë ....................................... 108

3.2. Potencialet për zhvillimin e Rajonit .............................................................................. 110

3.2.1 Çfarë ofron mjedisi vlonjat? ...................................................................................... 110

3.2.2 Monumente të rralla të natyrës shqiptare në Rajonin e Vlorës.................................. 112

3.2.3 Monumente të natyrës në shërbim të turizmit ........................................................... 114

3.2.4 Vlerësimi i ekonomisë vendase ................................................................................. 115

3.2.5. Gjëndja e IHD-ve në Rrethin e Vlorës ................................................................... 120



3.3. Investimet në kapacitetet akomoduese për një turizëm të qëndrueshëm ...................... 122

3.3.1 Investimet në infrastrukturë në Rrethin e Vlorës ....................................................... 122

3.4. Investimet sipas destinacioneve kryesore turistike të Vlorës ........................................ 124

3.4.1 Analiza SWOT për Vlorën ........................................................................................ 124

3.4.2 E ardhmja e destinacioneve turistike në Vlorë. ......................................................... 126

KREU IV: Financimi dhe kthimi i investimeve të huaja në turizëm. ......................................... 129

4.1. Optimizimi i strukturës së financimit të IHD-ve ........................................................... 129

4.1.1 Struktura e kapitalit të IHD-ve . ................................................................................ 129

4.1.2 Karakteristikat e kthimit në vendet politikisht të rrezikshme .................................... 130

4.2 Prirjet karakterizuese dhe të përqëndrimit të biznesit turistik ....................................... 132

4.2.1 Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme të Turizmit (SMTE) ........................................ 132

4.2.2 Kanalet e shpërndarjes për turizmin e kohës së lirë .................................................. 133

4.3 Kthimi i investimeve në turizëm ................................................................................... 135

4.3.1 Ndikimet ekonomike të turizmit dhe analiza kosto-përfitime ................................... 135

4.3.2 Parashikimi i kthimit të investimeve në industrinë hoteliere. .................................. 138

4.3.3. Kthimi nga investimi në ishujt e Egjeut në Greqi. ................................................. 142

4.4 Organizim i ri administrativ e tokësor i Rajonit të Vlorës. ........................................... 145

KREU V: Vlerësimi i mjedisit të Rajonit të Vlorës për një zhvillim të qëndrueshëm të

turizmit. ........................................................................................................................................ 148

5.1. Vlerësimi i kapacitetit mbajtës mjedisor ....................................................................... 148

5.1.1. Vlerësimi në kontekstin fizik të rajonit. ................................................................. 148

5.1.2. Zhvillimi i turizmit ................................................................................................. 150

5.1.3. Vlerësimi i kapacitetit mbajtës mjedisor. ............................................................... 151

5.2. Analiza grafike e pyetësorëve ....................................................................................... 151

5.3 Analiza statistikore e pyetësorëve dhe vërtetimi i hipotezave. ..................................... 157

5.3.1 Analiza e serive historike në lidhje me prezencat dhe ardhjet turistike në Shqipëri.

...............................................................................................................................................157

5.3.2 Analiza statistikore e pyetësorëve ............................................................................. 163

5.4 Krahasimi i Rajonit të Vlorës me Rajonin e Dubrovnikut në Kroaci dhe rajone të tjera.

………………………………………………………………………………………...174

Konkluzione ................................................................................................................................. 178

Rekomandime .............................................................................................................................. 185

Referencat: ................................................................................................................................... 188

Anekset ........................................................................................................................................ 194



Lista e publikimeve ...................................................................................................................... 200

Botime .......................................................................................................................................... 202



Hyrje

Turizmi është një komponent madhor në rritjen ekonomike, veçanërisht në zonën bregdetare ku

është dhe stimulues për zhvillimin e qëndrueshëm.Turizmi bregdetar dhe turizmi në përgjithësi,

është në një masë të madhe i varur nga mjedisi i cili është tërheqës për vizitorin. Mardhëniet

turizëm – mjedis kanë zënë një vend të rëndësishëm në studimet mbi turizmin këto 50 vitet e

fundit. Si rrjedhoj, mbrojtja e trashëgimisë natyrore dhe kulturore është një parakusht për

turizmin e qëndrueshëm bregdetar.

Një investim i huaj direkt në ekonominë e një vendi jep efektet e veta jo vetëm në strukturën

teknike të prodhimit, por edhe në atë të menaxhimit dhe të organizimit të aktivitetit që ajo

ndërmerr.

Investimet e Huaja Direkte (IHD) duhen konsideruar si një penetrim i huaj në çdo instancë të

ekonomisë, si në planin teknologjik ashtu edhe në atë organizativ. Pra, mbi të gjitha, IHD-të kanë

një aftësi ristrukturuese dhe ky është kanali kryesor nëpërmjet të cilit përçohen efektet në rritjen

dhe zhvillimin ekonomik. Efekti i tyre transformues ka rëndësi të veçantë në rastin e ekonomive

në tranzicion, duke e bërë tërheqjen e IHD-ve një nga politikat primare ekonomike.

Çfarë turizmi pritet të zhvillohet në të ardhmen në Shqipëri? Është e vështirë të përcaktohet një

linjë e qëndrueshme, pasi turizmi është një dukuri gjithmonë e re dhe e ndryshueshme, por është

e sigurt që linjat e zhvillimit të ardhshëm të turizmit janë të lidhura me një kulturë të re, të thellë,

të aftë për ta çuar njeriun drejt rikuperimit të rrënjëve dhe identitetit të tij dhe për t’i bërë

raportet e tij me mjedisin natyror, njerëzor dhe social, sa më pak të paparashikuara dhe më

shumë të vetëdijshme dhe të organizuara. Një alternativë e turizmit është ekoturizmi. Ekoturizmi

është modeli i një zhvillimi të qëndrueshëm të turizmit, sepse ai grupon tipe të ndryshme të

turizmit rreth një nocioni të përgjithshëm që është mjedisi natyror.

Trajtimi i Investimeve të Huaja Direkte në Turizëm shihet si mjaft i domosdoshëm, për

këto arsye:

• Turizmi shihet si një mekanizëm për të ndihmuar dhe stimuluar zhvillimin strategjik të

ekonomisë së një vendi.



• Turizmi është një industri e paqëndrueshme. Kërkesa për turizëm mund të ndikohet nga

faktorë të jashtëm dhe të brëndshëm, politik dhe klimaterik.

• Investimet e Huaja Direkte janë trajtuar në përgjithësi për të gjithë sektorët e ekonomisë,

por në kushtet kur zhvillimi i qëndrueshëm në turizëm është pjesë e rëndësishme e

zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik, trajtimi i Investimeve të Huaja Direkte në fushën e

turizmit merr një rëndësi të veçantë.

• Zhvillimi i sektorit të turizmit në Shqipëri ndeshet me një numër sfidash. Këto janë sfida

për zhvillimin e përgjithshëm të turizmit, me të cilat ndeshen të gjitha vendet që hyjnë në

tregjet ndërkombëtare si dhe sfida specifike të lidhura me krijimin e turizmit të

suksesshëm, me destinacione të bazuara tek natyra dhe kultura.

Qëllimi i studimit:

Edhe pse ka shumë ndikime negative të turizmit i cili çon në probleme të ndryshme ekonomike,

sociale dhe mjedisore, turizmi ende ka një ndikim të rëndësishëm pozitiv në komunitet dhe

kontribuon në zhvillimin e tij të qëndrueshëm. Qëllimi kryesor i këtij punimi është për të treguar

se si turizmi kontribuon në zhvillimin e qëndrueshëm të komunitetit lokal duke përdorur si

shembull krahasimi me Shqipërinë, Dubrovnikun në Kroaci, si dhe për të shqyrtuar kërcënimet e

mundshme për qëndrueshmërinë ekonomike në periudha afatgjatë.

Punimi ka si objektiv të jap një trajtim teorik të IHD-ve në turizëm, të përcaktoj faktorët që

tërheqin IHD-të dhe për më tepër identifikimin e karakteristikave kryesore të ekonomisë së vendit

pritës. Në këndvështrimin empirik, studime të ndryshme japin rezultate të ndryshme. Në mënyrë

më specifike, nëpërmjet modeleve të vlerësimit, të krahasimit si dhe të analizës statistikore,

bazuar në të dhënat e mbledhura nëpërmjet pyetësorëve, ky punim përqëndrohet në përcaktimin

e faktorëve pro dhe kundër të IHD-ve në turizëm në Shqipëri, bazohet në analizën kosto-

përfitime të investimeve të bëra në fushën e turizmit si dhe në një analizë të hollësishme të

investimeve të huaja në Rajonin e Vlorës, si një Rajon me potenciale të mëdha natyrore dhe

njerëzore ende të pashfrytëzuara.

Duke ndjekur qëllimin, mund të përcaktojmë problemet e punimit në formën e pyetjeve të

mëposhtme:

1. Në ç’mënyrë turizmi kontribuon në zhvillimin e qëndrueshëm të komunitetit lokal?



2. Cilat janë ndikimet ekonomike, mjedisore dhe sociale të turizmit në Shqipëri dhe

Dubrovnik?

3. Çfarë shembulli duhet të ndjek Shqipëria për të patur një turizëm të qëndrueshëm, atë të

Dubrovnikut që bazohet në turizmin kulturor, apo atë që bazohet në turizmin masiv?

4. Cilat janë tendencat e numrit të turistëve në të ardhmen ?

5. A ekziston rreziku i mbipopullimit dhe ndotjes së ambjentit për këto vende ?

Studimi synon:

• Të bëj një paraqitje teorike të IHD-ve dhe rolit të tyre në ekonominë e një vendi.

• Të bëj një panoramë të situatës aktuale të IHD-ve në Shqipëri dhe në Vlorë

• Të pasqyroj nivelin e IHD-ve në përgjithësi dhe në turizëm në veçanti në rajonin e

Ballkanit Perëndimor duke bërë një krahasim midis këtyre vendeve përsa i përket

tërheqjes së IHD-ve.

• Të bëj një krahasim të politikave nxitëse të IHD-ve mes Shqipërisë dhe vendeve të tjera të

Rajonit.

• Të evidentoj problemet qëndrore dhe lokale në nxitjen e IHD-ve në turizëm

• Dhënien e disa konkluzioneve dhe rekomandimeve për përmirësimin e gjëndjes.

Hipotezat e ngritura:

Hipoteza 1

a) Turizmi është një komponent madhor në rritjen ekonomike. Investimet e Huaja Direkte

në turizëm, faktor i rëndësishëm për rritjen e punësimit, sjelljen e teknologjive të reja,

rritjen e konkurrencës dhe kulturës së shërbimit etj.

b) IHD-të në turizëm ndihmojnë në zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik të vendit dhe në

integrimin e tij në BE.

Hipoteza 2

a) Turizmi është një industri e paqëndrueshme, ndikohet nga faktorë politikë dhe

klimaterikë.

b) Konfliktet e lidhura me pronësinë e tokës ndikojnë negativisht në nxitjen e IHD-ve në

turizëm.

c) Risku politik dhe paqëndrueshmëria në rajon kanë patur dhe kanë ndikim të

konsiderueshëm negativ mbi flukset e IHD-ve në turizëm.



d) Korrupsioni i lartë dhe informaliteti i ekonomisë shqiptare vazhdon të mbaj larg

investitorët e huaj nga vendi ynë.

e) Infrastruktura e dobët sidomos në zonat turistike është penguese për investitorët e huaj.

f) Madhësia e tregut vendas nuk i nxit investitorët e huaj të vijnë në Shqipëri.

Hipoteza 3

a) Harmonizimi i politikave kombëtare dhe lokale me modelet më pozitive të IHD-ve në

rajon dhe zbatimi i parimeve të zhvillimit të qëndrueshëm nga të gjitha nivelet e

planifikimit, vendimarrjes , menaxhimit , si në nivel publik, qëndor dhe lokal, ashtu dhe

në sektorin privat, një mundësi më shumë për rritjen e nivelit të IHD-ve në Shqipëri.

b) Krahu i lirë i punës në Shqipëri ka nxitur flukset e IHD-ve në turizëm.

c) Nënshkrimi i MSA-së dhe pranimi në NATO kanë ndikuar dhe do të ndikojnë më shumë

në të ardhmen në rritjen e flukseve të IHD-ve në Shqipëri.

d) Potencialet natyrore dhe pozicioni gjeografik i Shqipërisë në përgjithësi dhe i Vlorës në

veçanti e bëjnë mjaft interesante për investitorët e huaj.

Metodologjia e përdorur

Metodologjia e përdorur është në funksion të qëllimeve të vëna në fillim të studimit. Studimi

është mbështetur në një kërkim empirik. Në ndërtimin e metodologjisë së kërkimit kam synuar që

të realizoj kontakte direkte me të huajt përfaqësues të këtyre firmave me qëllim që të parandaloj

sa më shumë të jetë e mundur përgjigjet e pavlefshme, të cilat mund të çojnë në rezultate të

pavlefshme dhe në krijimin e një tablo joreale lidhur me IHD-të në turizëm dhe ndikimin e tyre

në zhvillimin ekonomik të Rrethit të Vlorës.

Kërkimi konsiston në kombinimin e metodave cilësore dhe sasiore. Kështu metodat sasiore

synojnë të realizojnë vlerësim sasior të IHD-ve dhe identifikimin e tendencave të tyre në të

ardhmen. Ndërsa metodat cilësore përdoren me qëllim që të interpretohen rezultatet sasiore dhe

për të dhënë një tabllo të zhvillimit ekonomik të rrethit të Vlorës nga ndikimi i IHD-ve dhe

politikave rajonale dhe kombëtare që ndikojnë në nxitjen e tyre.

Kërkimi është dizenjuar me qëllim që të dhënat e mbledhura dhe të interpretuara të kenë në

qëndër objektivin në studim. Gjithashtu, kam përdorur një numër të artikujve dhe faqeve zyrtare

të organizatave të ndryshme botërore, të tilla si UNEP (Programi i Kombeve të Bashkuara



Mjedisit), OBT (Organizata Botërore e Turizmit), UNESCO dhe WTTC ( Këshilli Botëror i

Tregtisë dhe Turizmit. Në rastin e Kroacisë dhe të Dubrovnikut, burimet e përdorura ishin të

Dhomës Kroate të Ekonomisë (CCE), CCE Dubrovnik, Bordi Turistik Kombëtar Kroat, Zyra

Qëndrore e Statistikave dhe Instituti për Rivendosjen e Dubrovnikut, si dhe faqet zyrtare të

Dubrovnikut, dhe literaturën.Gjithashtu, kam përdorur një numër të artikujve dhe faqeve zyrtare

të organizatave të ndryshme botërore.

Lidhur me Shqipërinë në përgjithësi dhe Vlorën në veçanti, si burime informacioni janë përdorur

të dhëna nga Dhoma e Tregëtisë, Zyra e Punës, Dega e Tatim taksave, Zyra e statistikave në

Qark, INSTAT, UNDP, Banka Botërore, Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve,

faqe zyrtare në internet, artikuj të ndryshëm, literaturë të huaj etj.

Duke analizuar të dhënat e këtij studimi me të dhënat e marra nga institucione të tilla si Zyra e

Punësimit dhe Sigurimet Shoqërore, Dega e tatim taksave, studimi na shërben për të nxjerrë

konkluzione lidhur me ekonominë informale, evazionin fiskal, transparencën e bizneseve të huaj.

Teknikat sasiore

Për realizimin e teknikave sasiore u ndërtuan 2 pyetësorë:

Pyetësori i parë u është shpërndarë të gjitha firmave me kapital të përbashkët dhe të huaj që

operojnë në rrethin tonë.Gjithsejt u shpërndanë 75 pyetësorë. Në këta pyetësorë janë përfshirë

pyetje me alternativa që kanë për qëllim:

• Identifikimin e arsyeve që i shtyn këta investitorë të investojnë në Vlorë

• Identifikimin e faktorëve lehtësues të politikave kombëtare dhe lokale

• Pengesat që hasin investitorët qysh me krijimin e biznesit

• Ç’pjesë të investimit zë kalimi i këtyre pengesave

• Cilët kanë qënë faktorët që kanë sjellë ndryshimin e pagës së punonjësve

• Ç’mendime kanë për investimin në të ardhmen

• Ç’mendime kanë për dhënien me konçesion.

Këta pyetësorë u ndërtuan pas një studimi të vëmëndshëm të literaturës dhe statistikave shqiptare

dhe të huaja.



Kam zgjedhur këta faktorë sepse ata shprehin të sotmen dhe të ardhmen e IHD-ve në rrethin e

Vlorës. Pyetësori përmban edhe disa informacione të tjera lidhur me kapitalin fillestar të

investuar nga këto firma, datën e krijmit, vlera e aktivit sot dhe numri i të punësuarve në këto

firma për një periudhë 5 vjeçare. Një kopje e pyetësorit është bashkangjitur këtij punimi.

Pyetjet janë strukturuar në alternativa ku të pyeturit do të japin përgjigjet duke vendosur numrat

sipas rëndësisë së faktorëve, duke i vlerësuar këta faktorë nga nr 1 deri në 4 ose nga 1 deri në 5.

Vlerësimi i përgjigjeve është bërë me përqindje ndaj totalit të pyetësorëve. Jam përpjekur dhe

kam realizuar që përgjigjet ti japin administratorët e huaj të këtyre firmave, me qëllim që të jem

sa më afër realitetit dhe konceptit të tyre për Vlorën. Megjithatë ishte shumë e vështirë realizimi i

kësaj detyre sepse një pjesë e tyre kishin frikë të jepnin përgjigjet, ishte vështirë për ti takuar dhe

për të kontaktuar me ta, prandaj duhej shkuar disa herë në një firmë për të marrë një pyetësor të

plotësuar.

Pyetësori i dytë është hartuar me qëllim mbledhjen e informacionit mbi investimet e huaja në

fushën e turizmit në rrethin e Vlorës. Duke qënë se investimet e deritanishme në fushën e

turizmit në rrethin e Vlorës rezultojnë shumë të pakta, bazuar në kërkimet e deritanishme athere

ky pyetësor u drejtohet më tepër institucioneve, agjensive, autoriteteve lokale/rajonale dhe

përfaqësive të huaja. Pyetësori është hartuar për të mbledhur informacione mbi atë ç’ka ata

mendojnë mbi oportunitetet që ofron rrethi i Vlorës në fushën e turizmit, interesin e treguar nga

investitorët e huaj si dhe arsyet që kanë influencuar në interesin e ulët që kanë treguar këta të

fundit për të investuar në fushën e turizmit.

Kujt i është drejtuar pyetësori? Pyetësori i është drejtuar autoriteteve lokale/rajonale,

institucioneve të ndryshme si dhe përfaqësive të huaja.

Rëndësia e pyetësorit: Rezultatet e pyetësorit do të përdoren për qëllime akademike për të

kuptuar më mirë zhvillimin e turizmit në rrethin e Vlorës si dhe të investimeve të huaja dhe do të

jetë i disponushëm për institucionet e tjera që kanë për qëllim dhe objektiv të tyre zhvillimin e

turizmit në rrethin e Vlorës. Një kopje e pyetësorit është bashkangjitur këtij punimi.

Teknikat cilësore

Në mënyrë që të bëhet një interpretim sa më i plotë i të dhënave sasiore të mbledhura janë të

nevojshme edhe disa metoda cilësore kërkimi. Kjo u realizua edhe nga intervistat me gojë që



kam bërë me punonjës të këtyre firmave, me drejtues institucionesh, të sigurimeve shoqërore,

zyrës së punësimit, tatim taksave etj. Kam vepruar kështu për të patur më tepër informacion për

të interpretuar por edhe për të nxjerrë në pah tregues të tjerë financiarë dhe ekonomik të

nënkuptuar por të pashprehur në pyetësor.

Lënia e një kohe të mundshme për plotësimin e pyetësorit ka ndikuar në dhënien e përgjigjeve të

sakta. Meqënëse numri i pyetësorëve ishte relativisht i vogël dhe duke u kujdesur që në to të

shkruhej realiteti, mendoj se edhe përqindja e gabimeve është e papërfillshme.

Kontributet e studimit

Kontributet akademike

Analizë teorike e literaturës më të fundit në lidhje me faktorët determinues të flukseve të IHD-ve

në vendet në tranzicion. Studimi synon të ofroj rekomandime për ndërtimin e një modeli për

tërheqjen e IHD-ve në turizëm duke u mbështetur në praktikat më të mira të vendeve të tjera.

Kontributet praktike

Studimi ka si synim t’i shërbej kryesisht pushtetit vendor të Vlorës për njohjen me anët pozitive

dhe negative të këtij rajoni parë nga këndvështrimi i investitorëve të huaj, për investime në

turizëm.

Kufizimet e studimit

Dy kufizimet kryesore të studimit janë:

1. Koha.Turizmi në përgjithësi është një aktivitet shumë kompleks dhe Dubrovniku, që kam

marrë në studim për ta krahasuar me Shqipërinë ka përjetuar zhvillim të shpejtë të turizmit

në 10 vitet e fundit. Gjithashtu edhe Rajoni i Vlorës ka ndryshuar shumë pas vitit 1997 e

deri sot. Për të bërë një analizë të detajuar të sektorit të turizmit, ndikimet e tij dhe

kontributin në zhvillimin e qëndrueshëm të komunitetit, kërkon kohën e nevojshme.

2. Aksesi i informacionit. Informacioni lidhur me IHD-të në turizëm është shumë i vështirë

për tu marrë. Informacionet rreth Dubrovnikut dhe Shqipërisë nuk mund të gjenden në faqet



zyrtare në internet, por informacioni është marrë nga raportet vjetore të organizatave të

ndryshme botërore që veprojnë në Shqipëri si: UNDP, Banka Botërore, Fondi Monetar

Ndërkombëtar, UNESKO etj. Të gjitha informatat në dispozicion janë të lidhura kryesisht

me aspektet ekonomike të turizmit, ndërkohë që çështjet shoqërore dhe mjedisore ishin pak

ose aspak të aksesueshme. Një nga arsyet pse u morën në studim këto vende është se të dy

vendet janë duke parë turizmin si të ardhmen e tyre ekonomike, ashtu sikurse edhe Rajoni i

Vlorës e shikon turizmin si sektorin primar për sigurimin e të ardhurave. Por ata ende nuk

janë të vetëdijshëm për ndërvarësinë midis ndikimeve ekonomike, sociale dhe mjedisore të

turizmit.

Përmbledhje ekzekutive

Studimin e kam konceptuar në pesë kapituj, duke trajtuar disa nga problemet me të cilat

përballet turizmi shqiptar sot, por duke patur parasysh që ekzistojnë dhe një numur problemesh të

tjera të cilat janë të lidhura me temën që është marrë për studim.

Në Kreun e parë trajtohet kuptimi dhe rëndësia e një zhvillimi të qëndrueshëm ekonomik të

vendit. Ky kapitull shpjegon:

• Zhvillimin e qëndrueshëm turistik si pjesë e zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik, llojet e

mundshme të turizmit dhe mundësitë për investime të huaja në këto lloje turizmi.

• Ç’është ekoturizmi? Lidhja që ekziston ndërmjet ekoturizmit dhe IHD- ve në turizëm.

Ekoturizmi si model i zhvillimit të qëndrueshëm.

• Vlerësimin e potencialeve të zhvillimit ekonomik dhe atij turistik në rajonin e Vlorës.

Vlora në dilemën e zhvillimit “ turizëm apo industri “

• Faktorët bazë dhe të avancuar që e bëjnë Rajonin e Vlorës të konkurrueshëm në fushën e

turizmit.

Në Kreun e Dytë trajtohen IHD- të në përgjithësi dhe rëndësia tyre në zhvillimin ekonomik të

një vendi. Edhe pse studimi i referohet IHD- ve në turizëm, nuk mund të lemë pa përmendur dhe

analizuar:

• Dinamikën e IHD-ve ndër vite në Shqipëri dhe në Vlorë në veçanti, strukturën e tyre

sipas degëve të ekonomisë dhe ndarjen e tyre rajonale.



• Faktorët nxitës për tërheqjen e IHD-ve, duke i analizuar këta faktorë sipas elementëve

përbërës. Në veçanti do të flitet për riskun politik si një përcaktues që influencon flukset e

investimeve në tregjet e vendeve në tranzicion në aspektin e stabilitetit makroekonomik

dhe politik, por edhe në aspektin e legjislacionit të përdorur për të nxitur reformat e

tranzicionit.

• Faktorët që frenojnë tërheqjen e IHD-ve. Është fakt që këto flukse vazhdojnë të jenë të

ulta krahasuar me vendet e tjera të rajonit.

• Duke krahasuar IHD-të në Shqipëri me vendet e Ballkanit perëndimor.

Në Kreun e Tretë trajtohen në mënyrë të hollësishme strategjitë e zhvillimit të Rajonit të Vlorës

duke ju përgjigjur dhe dilemës në zhvillimin e këtij rajoni: “Turizëm apo industri”. Në këtë

kapitull trajtohen:

• Gjëndja reale e investimeve të huaja në turizëm në Rajonin tonë.

• Gjëndja reale e investimeve në infrastrukturë, e cila ndikon në mënyrë të drejtpërdrejt tek

IHD - të në turizëm.

• Gjëndja reale e investimeve në kapacitetet akomoduese duke dhënë sygjerime për të

ardhmen për një turizëm të qëndrueshëm.

• Investimet e deritanishme sipas destinacioneve turistike të Vlorës dhe parashikimet për të

ardhmen

Në Kreun e Katërt trajtohen raste të investimeve të huaja në turizëm dhe kthimeve nga këto

investime. Këto investime trajtohen duke u përqëndruar tek llojet e investimeve dhe mënyrat e

financimit të tyre, tek vlerësimi i riskut të kthimit nga këto investime. Gjithashtu në këtë kapitull,

në bazë të një studimi mbështetur në pyetësor jepet ideja e një organizimi të ri administrativ e

tokësor të rajonit për të ardhmen, me qëllim që të shfrytëzohen në maksimum resurset natyrore

të Rajonit.

Në Kreun e Pestë merret në analizë dhe bëhet vlerësimi i kapacitetit mbajtës mjedisor në të tëra

aspektet e tij d.m.th:

• Të kapacitetit fizik dhe ekologjik të mbajtjes, i cili përcakton kufirin e lejuar të numrit të

vizitorëve.



• Të kapacitetit ekonomik të mbajtjes, i cili përcakton kufirin mbi të cilin bie cilësia e

eksperiencës turistike dhe e bën atë vend më pak tërheqës për vizitorët.

• Të kapacitetit shoqëror të mbajtjes, i cili përcakton numrin e vizitorëvë që mund të mbaj

një zonë e caktuar.

Duke vlerësuar dhe analizuar kapacitetin mbajtës mjedisor dhe duke trajtuar nevojën për IHD në

turizëm mbi bazën e këtij kapaciteti mbajtës, në këtë kapitull bëhet krahasimi i Rajonit të Vlorës

me rajone të ngjajshme si ai i Dubrovnikut në Kroaci.

Gjithashtu në këtë kapitull prezantohen rezultatet e pyetësorëve, vërtetimi i hipotezave,

prezantohen konkluzionet e arritura nga ky studim dhe jepen sygjerime organeve të pushtetit

lokal dhe të interesuarëve të tjerë në këtë fushë.



KKRREEUU II:: Zhvillimi i qëndrueshëm ekonomik dhe turizmi

1.1 Zhvillimi i qëndrueshëm ekonomik

Në një botë në ndryshim, ky mendim i ri aktual, për zhvillim të qëndrueshëm ekonomik, ka

avantazhin për të ofruar shtigje të reja për vendim-marrësit për të eksploruar dhe ndezur debatin

për atë zhvillim të qëndrueshëm që duhet të jetë. Tani që Euro është bërë realitet, Bashkimi

Europian është më shumë se kurrë i prekur nga nevoja për të ofruar qytetarëve një lloj të

zhvillimit i cili të mund të përmbushi nevojat e së tashmes, por pa kompromentuar kapacitetin e

brezave të ardhshëm për të plotësuar nevojat e tyre. Kjo është për shkak se ky mendim i ri

ekonomik e vë qytetarin në qendër të vemendjes për vendim-marrësit politik.

Ekonomia e re që është duke u ndërtuar sot është shumë ndryshe nga ekonomia e re pas krizës

së viteve `30 sepse tenton të paraqes ide të reja rreth asaj se si të organizojmë themelet e një

ekonomie të qëndrueshme në këtë çast kritik të historisë dhe kur ka shenja të qarta se ekonomia

globale nuk mund të lëvizë drejt rritjes industriale, pa përfunduar në fatkeqësi totale. Zhvillimi i

qëndrueshëm është përcaktuar në mënyra të ndryshme.

1.1.1. Koncepti “ zhvillimi i qëndrueshëm”

Ndoshta përkufizimi më i njohur është: "zhvillim që plotëson nevojat e së tashmes pa

kompromentuar aftësinë e brezave të ardhshëm për të plotësuar nevojat e tyre ". Ekonomia e re

reflekton kërkesën në rritje në mbarë botën për mënyra të reja të jetës ekonomike duke ruajtur

Tokën dhe burimet e saj dhe fuqizimin e njerëzve për të plotësuar nevojat e tyre dhe nevojat e të

tjerëve. Në thelb, koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm është i ndërthurur me konceptin e

kapacitetit bartës. Shqetësime të ndryshme për shoqërinë tonë të tanishme janë për shkak të

veprimeve të pamatura prej qenieve njerëzore, për të ndihmuar qëndrueshmërinë.

Zhvillimi i qëndrueshëm integron tre faktorë të rëndësishëm të qëndrueshmërisë: problemet

ekonomike, sociale dhe mjedisore. Këto shtylla mund të përshkruhen si tre rrathë të



mbivendosura në një diagramë Venn, për të përcjellë idenë se këto aspekte të qëndrueshmërisë

nuk janë reciprokisht ekskluzive por reciprokisht të ndërvarura. Ky model tregon se shoqëritë

dhe ekonomitë janë të varura nga bota natyrore.

Sipas autorit të mjedisit Jonathon Porrit,"Ekonomia është, në radhë të parë, një subsistem i

shoqërisë njerëzore ... i cili është në vetvete, në radhë të dytë, një subsistem i tërësisë së jetës në

Tokë (biosferë). Dhe nuk ka subsistem që mund të zgjerohet përtej kapacitetit të sistemit të

përgjithshëm që ajo është pjesë", ose ekonomisti i Bankës Botërore Amerikane Ekologjike

Herman Daly i cili pyeti: "Çfarë është një sharrë pa një pyll?"

Karta e Tokës shkon përtej përcaktimit të qëndrueshmërisë, dhe kërkon të përcaktojë vlerat dhe

drejtimin e nevojshëm për ta arritur atë: "Ne duhet të bashkohemi së bashku për të lindur një

shoqëri të qëndrueshme botërore bazuar në respektin për natyrën, të drejtat universale të njeriut,

drejtësisë ekonomike, kulturës dhe paqes. Drejt këtij qëllimi, është e domosdoshme që ne, popujt

e Tokës, të deklarojmë përgjegjësinë tonë për njëri-tjetrin, për komunitetin më të madh të jetës,

dhe për brezat e ardhshëm."1

1.1.2. Zhvillimi i qëndrueshëm dhe ekonomitë e reja

Nuk ka ndonjë lidhje midis zhvillimit të qëndrueshëm dhe ekonomive të reja. Të dyja e njohin

nevojën për ndryshim në drejtimin e sotëm të zhvillimit dhe mënyrat e sotme të jetës ekonomike

dhe të mendimit. Në përgjithësi, ekonomia e re sjell një perspektivë më radikale të zhvillimit të

qëndrueshëm dhe nënkupton ndryshime më të gjera, sesa perspektivën e përgjithshme. Për

shembull, ajo thekson nevojën, si pjesë e ndryshimit të zhvillimit të qëndrueshëm, për të lëvizur

nga një sistem shtetëror në qendër apo biznes- ekonomik, drejt një sistemi më i përqëndruar tek

njerëzit dhe nga rritja e pamenduar e objektivit ekonomik kryesor dhe të matur të suksesit, drejt

qëndrueshmërisë në drejtim të jetës së vërtetë me variabla sociale, ekonomik dhe mjedisor.

Parimet e Ekonomive të reja përfshijnë:

1 The New Economics of Sustainable Development byJames Robertson



1. Fuqizimin sistematik të njerëzve, si bazë për njerëzit e përqëndruar në zhvillim. Kjo është

bazuar në një panoramë reale të natyrës njerëzore, duke pranuar se

njerëzit janë altruist dhe egoist, të bashkëpunimit dhe konkurrues.

2. Ruajtjen sistematike të burimeve dhe të mjedisit, si bazë për zhvillim të qëndrueshëm për

mjedisin.

3. Evolucionin, nga një "pasuri e kombeve" modeli i jetës ekonomike, në një botë model,

dhe nga ekonomia ndër-kombëtare e sotme te një sistem ekonomik ekologjikisht i

qëndrueshëm.

4. Restaurimin e faktorëve politikë dhe etikë për një vend qëndror në jetën ekonomike dhe

respekt për vlerat cilësore, jo vetëm për ato sasiore, respekt për vlerat femërore, jo vetëm

për ato mashkullore.

Këto parime janë të rëndësishme për çdo fushë të jetës ekonomike dhe të mendimit dhe në çdo

nivel, duke filluar nga ato personale dhe familjare. Politikat e reja ekonomike për zhvillim të

qëndrueshëm do të fokusohen më shumë drejtpërdrejt tek njerëzit, si qytetarë aktivë dhe

riciklimin e një pjesë të konsiderueshme të të ardhurave publike drejtpërdrejt qytetarëve.

1.1.3. Ekonomia Globale dhe zhvillimi i qëndrueshëm

Popujt dhe qeveritë e Europës kanë një rol të madh në evolucionin e mëtejshëm të qeverisjes së

ekonomisë globale gjatë viteve të ardhshme. “Ne si brez mund të ndihmojmë në formimin e

politikave ekonomike globale dhe institucioneve, në mbështetje të zhvillimit të qëndrueshëm. Ne

mund të tregojmë se ne jemi të angazhuar për të riorientuar mënyrën tonë të jetës drejt zhvillimit

të qëndrueshëm; të sigurojmë që aktivitetet tona kombëtare dhe evropiane në sferat

e, investimeve dhe tregëtisë ndërkombëtare të kontribuojnë në ndihmë të zhvillimit të

qëndrueshëm” 2

Ja disa sfida që duhet të kalojë shoqëria njerëzore globale:

1. Shoqëria moderne është duke kaluar nëpër një transformim rrënjësor, pasqyruar në shumë

probleme institucionale dhe kulturore dhe në inovacione konstruktive sociale dhe

eksperimentale.

2 The New Economics of Sustainable Development byJames Robertson



2. Përkeqësimi i krizës kombëtare dhe globale problemet mjedisore, sociale dhe dështimet

institucionale ndoshta janë parë më së miri jo si "probleme" të veçanta që do të trajtohen

me"zgjidhje specifike teknologjike, menaxheriale, apo legjislative , por si simptomat e një

çrregullimi bazë”.

3. Ndryshimet thelbësore që duhet të bëhen në mënyrë të pashmangshme do të çojnë në

përqëndrime të mëdha të pushtetit në shoqërinë moderne, veçanërisht institucionet

financiare, të biznesit dhe të qeverisë.

1.1.4. Turizmi si pjesë e zhvillimit të qëndrueshëm

Turizmi është një proçes në vazhdim dhe një nga sektorët me rritje më të shpejtë ekonomike në

botë, i cili është zgjeruar në mënyrë dramatike gjatë 50 viteve të fundit dhe është bërë një industri

globale. “Edhe pse ka qenë i nënvlerësuar mjaft kohët e fundit, turizmi ka qenë prej kohësh një

komponent qëndror i zhvendosjes ekonomike, sociale dhe kulturore që ka lënë gjurmët e tij në

sistemin botëror të qyteteve në dy dekadat e fundit "(Dumont 2005). Sipas statistikave të

Organizatës Botërore të Tregtisë (OBT), ka pasur një total prej 693.000.000 ardhje turistike në të

gjithë globin në 2002. Për më tepër, OBT parashikon se deri në vitin 2015 nuk do të ketë mbi një

miliard ardhje. Në nivel evropian, turizmi është një nga sektorët më të mëdhenjë ekonomik dhe i

takon industrisë më të mëdhe të rëndësishme të shekullit të 21 (Dumont 2005). Mesdheu është

numër një në botë përsa i përket destinacionit turistik dhe rajoni më i madh i turizmit në botë, i

cili do të vizitohet nga 655.000.000 deri në vitin 2025 (235-355.000.000 në rajonin bregdetar).

Kroacia dhe Turqia janë dy vende evropiane dhe mesdhetare, ku turizmi konsiderohet shpesh si e

ardhmja e tyre ekonomike, pasi ai kontribuon dukshëm në PPB dhe normat e punësimit. Përveç

kësaj, Kroacia dhe Turqia janë renditur ndër qytetet evropiane dhe rajonet urbane që janë të

nxitur për zhvillimin e turizmit, në mënyrë për të kapërcyer krizën post-industriale. Po ashtu

edhe Shqipëria në këto 20 vitet e demokracisë ka rritur përpjekjet e saj për të nxitur një zhvillim

të qëndrueshëm ekonomik në përgjithësi dhe turistik në veçanti.

1.2 Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit

1.2.1 Turizmi si një aktivitet me ndikim të gjerë ndërsektorial



Turizmi nuk është një aktivitet i vetëm, por është një grumbullim i shumë aktiviteteve të veçanta

dhe të ngjashme që përfshijnë: transportin, strehimin, ushqimin, shërbimet, pijet, argëtim

kulturor, konventat dhe panaire tregtare, sport dhe rekreacion. Përveç kësaj, aktivitetet që janë

kritike për suksesin e turizmit përfshijnë shërbimet financiare, telekomunikacionin, shërbimet

shëndetësore dhe të tjera, të tilla si: energjinë, ujin, sigurinë, rendin dhe ligjin. Të gjitha këto

aktivitete të gjera vijnë së bashku në prodhimin dhe konsumin e turizmit, duke filluar me

akomodimin në hotel si një veprimtari kryesore e turizmit dhe e konsumit, e duke vazhduar më

tej me furnizuesit e inputeve që janë të nevojshme për konsum të menjëhershëm, të tilla si mish

dhe peshk, prodhimet e qumështit, të perimeve dhe të pijeve. Gjithashtu turizmi vendos

mardhënie me kompanitë e ndërtimit, me prodhuesit e pajisjeve dhe të uniformave.

Kur këto mallra janë prodhuar në vend këta sektorë mund të kenë një efekt të fuqishëm mbi

përmirësimin e vlerës së shtuar në vendin pritës, nëpërmjet shumëzuesit të konsumit dhe përmes

multiplikatorëve të lidhur me zinxhirin e vlerës. Ka edhe lidhje të tjera të rëndësishëme me

turizmin, përveç hoteleve, prodhimit të mallrave ose shërbimeve të përdorura nga turistët, siç

janë zejtaritë, pazaret, shfaqjet muzikore, trajtime për shëndetin dhe punësimin e guidave

turistike. Strategjia për një turizem të menaxhuar mirë çon në rritjen e investimeve në sektorin

privat dhe në rritjen ekonomike të vendit.

Këto shërbime mund të vendosen së bashku në mënyrë individuale nga çdo turist, ose mund të

krijohet si një paket nga ndërmjetës të turizmit që ofrojnë shërbime me shumicë ose me pakicë

(siç janë operatorët turistikë apo agjentët e udhëtimit dhe agjensitë e qeverisjes vendore). Sa më

shumë lidhje të tilla lokale të ekzistojnë, aq më e thellë mund të jetë rritja ekonomike e një

vendi prej turizmit, dhe aq më pak ekonomia do të mbështetet mbi inputet e importuara.

Kjo është veçanërisht e rëndësishme për zhvillimin e vendeve që kanë përjetuar rritje të

papunësisë në vite. Industritë nxjerrëse dhe prodhuese, për shembull, krijojnë vende pune më

pak krahasuar me turizmin, i cili mbështet aktivitete që përfshijnë një numër relativisht të lartë

dhe gjysëm të kualifikuar, sidomos punëtoret femra. Gjithashtu, turizmi përfshin një gamë të

madhe të ndërmarrjeve, nga ato mikro deri tek ato transnacionale, sepse turizmi është një

sektor me efekte të gjera ndërsektoriale. Pikëpamja se turizmi mund të përbëj një kontribut

thelbësor në zhvillimin ekonomik dhe social të vendeve në zhvillim po fiton vrull për shkak



të asaj që është përshkruar si një “ linje e qetë, por e rëndësishme”, për shkak të potencialit

që mund të ketë në rritjen ekonomike dhe uljen e varfërisë. (ODI, 2006). Për shembull, në

një leter të kohëve të fundit nga Komisioni Ekonomik i Kombeve të Bashkuara për Afrikën

(UNECA) është deklaruar, "Si një industri, [turizmi] është labourintensive; është më pak e

rrezikuar se sektorët tradicionalë, por është jo ciklik, ka një efekt katalitik në pjesën tjetër

të ekonomisë, por ka pengesa të ulëta të hyrjes dhe krijon më shumë punë gjinore në fjalë

se sa në sektorët e tjerë. Më e rëndësishme është se duke u ndërtuar mbi pasuritë

natyrore dhe kulturore, ajo mund të arrijë të ul varfërinë në zonat rurale ku varfëria është

e ashpër. "(Gerosa, 2004). 3

Konsumatorët e turizmit udhëtojnë në vende ku shërbimet e turizmit janë të gatshme, kjo e rrit

mundësinë për lidhje të vlefshme në vendin pritës, krahasuar me konventa të tregëtisë

ndërkufitare të mallrave. Kjo për shkak se turisti është i pranishëm fizikisht dhe për këtë arsye

është në gjëndje të konsumojë mallra dhe shërbime, të cilat janë ekuivalente me eksportet.

Gjithashtu turizmi është një industri ku, pasi biznesi ka filluar, të ardhurat mund të rrjedhin

relativisht shpejt dhe në aktivitetet e tjera ekonomike. Nga ana tjetër, turizmi është një sektor

jashtëzakonisht i ndjeshëm ndaj goditjeve të jashtme, qoftë ekonomike, mjedisore apo politike.

Por, turizmi ka dhe efekte negative. Efektet negative të turizmit në komunitet mund të jenë

drastike. Vendet në zhvillim duhet të nxjerrin një mësim se turizmi duhet të menaxhohet me

kujdes, nëse ai duhet që të kontribuojë në krijimin e vendeve të reja të punës dhe të të ardhurave

dhe të luajë një rol në eleminimin e varfërisë, pa cënuar ekonominë lokale, mjedisin, traditat dhe

burimet kulturore.

1.2.2 Roli i IHD-ve në fushën e turizmit

Turizmi është një aktivitet ku Turizmi wshtw njw aktivitet ku kapitali dhe infrastruktura sjellin

përfitime të mëdha dhe qasje të marketingut global me zinxhirët e shpërndarjes.

3 SOME ASPECTS OF FINANCIAL CRISIS INFLUENCE ON

TOURISM INDUSTRY IN WEST BALKAN COUNTRIES ∗

UDC 338.124.4:338.48

Igor Mladenović, Aleksandar Zlatković



IHD-të shpesh konsiderohen si një nga motorët më efektiv për shfrytëzimin e këtyre elementëve

të turizmit. Për këtë arsye shumica e vendeve në zhvillim i japin një prioritet të lartë, shpesh më

të lartin e të gjithë prioriteteve, tërheqjen e investimeve të tilla, me një shumëllojshmëri të

politikave.

Megjithatë, roli i investimeve të huaja në turizëm është më i rrezikuar sesa në disa

sektorë të tjerë të ekonomisë, për shkak të asaj që mund të sigurojë, por është i rrezikuar edhe për

ndikimin e tyre mbi pavarësinë ekonomike dhe kulturore, dhe dëmin e tij potencial për

komunitetet dhe mjedisin. Në disa vende, përpjekjet për të tërhequr investimet e huaja në turizëm

janë ulur sepse investitorët e huaj dominojnë sektorin dhe nuk i kalojnë përfitimet e turizmit në

ekonominë e brendshme dhe shumë analistë argumentojnë se turizmi i drejtuar nga investimet e

huaja private, nuk çon në eleminimin e varfërisë. Prandaj, nuk është e drejtë që turizmi në

vendet në zhvillim karakterizohet nga” varësia e lartë e kapitalit të huaj dhe e menaxhimit të

huaj” (UNCTAD).

Pavarësisht nga vërtetësia e pikëpamjeve të tilla, vendet në zhvillim duhet ti kushtojnë vëmendje

forcimit të pjesëmarrjes së ekonomisë së vendit në industrinë e turizmit. Nocioni i dominimit të

huaj është një e përbashkët, por hotelet e huaja mund të sjellin këndvështrime të gjera për një

vend në zhvillim që është më e madhe se madhësia e operacioneve të tyre. Por në më të shumtën

e rasteve ajo që duket se është pronësi e huaj nuk është e tillë. Një hotel që ka një emër të huaj

supozohet të ketë pronarë të huaj, edhe pse në shumë raste kjo nuk ndodh. Pra të tilla mardhënie

kapitali mund të ndërtohen nën hijen e IHD-ve, kur në fakt të ardhurat dhe pronësia janë në duar

të brendshme.

Në Kenia, për shembull, thuhet shpesh se në pjesën më të madhe të infrastrukturës së vendit,

turizmi është në pronësi të të huajve ose që të ardhurat e turizmit kryesisht i përfitojnë të huajt.

Një përfaqësues i Shoqatës së Operatorëve turistike të Kenias ka thënë se: shumica e hoteleve të

liçensuara dhe Safari Llozha në bregdet, në Nairobi, në qytete të vendit dhe në parqet dhe

rezervat janë në pronësi të Kompanive Keniane dhe jo të të huajve. Në përgjithësi ekziston një

mungesë e informacionit rreth industrisë së turizmit dhe strukturës së turizmit në vendet në

zhvillim, përfshirë të dhënat mbi shkallën e vërtetësisë të pronësisë së huaj. Çështja e

shpërndarjes së të ardhurave dhe fitimeve në mes të operatorëve turistikë të huaj dhe hoteleve të

brendshme është e rëndësishme në të gjitha vendet në zhvillim, dhe një nga rekomandimet e bëra



në srtategjinë e turizmit për periudhën 2007-2013, i cili ka të bëj me forcimin e pozitës së

hoteleve lokale në zinxhirin e prodhimit ndërkombëtar të turizmit.

Objektivi do të jetë për të siguruar që ndërmarrjet vendase të fitojnë nga bumi turistik global jo

vetëm në terma absolut, por edhe në terma relativ. Megjithatë kjo nuk do të thotë se vendet në

zhvillim do të ishin më mirë pa operatorët turistikë të huaj apo kompanitë hoteliere. Fakt është se

kompanitë e huaja i japin një nxitje të madhe turizmit dhe bëjnë që të merren të ardhura për të

gjitha shërbimet e ofruara si: turne, transport, pagesat për parkim, strehim, ushqim, lavanderi etj.

Pra pavarësisht se ku klienti paguan luan një rol të rëndësishëm në zhvillimin e industrisë

turistike.

1.2.3 Problemet që sjell kriza në industrinë e turizmit në vendet e Ballkanit Perëndimor

Për vendet e Ballkanit Perëndimor, industria e turizmit është një nga burimet kryesore të të

ardhurave, veçanërisht në rastin e Kroacisë, duke krijuar mundësitë për zhvillimin ekonomik.

Një rëndësi e tillë e industrisë së turizmit në vendet e Ballkanit Perëndimor mund të justifikohet

nga parashikimet e para të mijëvjeçarit të ri, njohur si “ Vizioni 2020”, ku turistët ndërkombëtarë

priten të arrijne gati 1,6 miliardë deri në vitin 2020 dhe sidomos nga Evropa (717,000,000

turistë), Azia Lindore dhe Paqësori (397 milion) dhe Amerika (282.000.000), e ndjekur nga

Afrika, Lindja e Mesme dhe Azia Jugore.4

Por para se të konkludojmë për sfidat që i presin vendet e Ballkanit perëndimor në industrinë e

turizmit, ne mund të flasim pak për krizën ekonomike botërore.

Në fillim të vitit 2010, një numër i madh faktorësh ndikojnë tek bizneset rreth

botës: Kostot e financimit janë rritur pasi bankat shtrëngojnë standardet e tyre të kreditimit. Është

ngadalësuar rritja ekonomike. FMN-ja pret që ekonomia botërore të rritet mesatarisht me vetëm

0,5% në 2010. Ekonomitë e zhvilluara pritet të kenë një rritje mesatare prej -2% në vitin 2010 -

vjeshta e parë e tillë që nga viti 1940. Rritja dhe zhvillimi ekonomik do të bjerë në një mesatare


TOURISM INDUSTRY IN WEST BALKAN COUNTRIES ∗

UDC 338.124.4:338.48




prej 3.3% në vitin 2010. Papunësia në rritje dhe rënia e besimit të konsumatorit ndikojnë në

rritjen e të ardhurave.

Në të njëjtën kohë, paqëndrueshmëria e tregut është rritur ndjeshëm, duke e bërë të vështirë

planifikimin: po përhapet rreziku për obligacionet e korporatave që kanë kaluar në nivele rekord

dhe vlerësimet e agjencive kanë bërë që shumë korporata në masë të madhe të rrisin kostot e

financimit për firmat që kërkojnë kredi. Shumë monedha kanë pësuar luhatje dhe investitorë

globale vazhdojnë të vlerësojnë forcat e ekonomive duke shkatërruar kështu strategjitë financiare

të arbitrazhit. Për mallrat dhe energjinë ka ngadalësim të kërkesës globale e cila ka çuar në një

rënie të çmimeve të mallrave.

Nafta ka rënë mbi US $ 100 për fuçi duke shkaktuar një parashikim të zymtë për perspektivën

ekonomike të vendeve dhe rënie të kërkesës.

Nga pikpamja makroekonomike, këndveshtrimi ynë i studimit është për të treguar se ekonomia

aktuale ka karakteristikat klasike të krizave monetare dhe financiare që kanë ndodhur në

ekonomitë kapitaliste të paktën që prej shekullit 17. Karakteristikat e një krize klasike financiare

përfshijnë:

• kriza ndodh pas një periudhe të rritjes së qëndrueshme të sektorit real, veçanërisht në

kryeqytetin e formimit

• ka një element thelbësor spekulativ

• faza e parë e krizës është shkaktuar nga një shok i jashtëm ose ndryshim në politikë

• rënia e çmimeve të aseteve shkakton një përkeqësim të mprehtë në pozicione të bilancit

gjeneruar nga një humbje e përgjithshme e besimit

• Efektet negative financiare rezultojnë me një ulje të aktivitetit ekonomik kryesor

Këta faktorë krijojnë probleme me likujditetin dhe aftesinë paguese të bankave dhe

institucioneve të tjera financiare

1.2.4 Ndikimi i krizave në industrinë e turizmit

Kriza financiare globale ka një ndikim të madh në vendet në zhvillim. Fondi Monetar

Ndërkombëtar parashikoi ulje të rritjes së saj për vitin 2010 nga rreth dy për qind në muajt e

fundit për të dy llojet e vendeve: të zhvilluara dhe në zhvillim.



Rritja Botërore ishte vetëm 2.7% në vitin 2010 ( krahasuar me 5% në vitin 2007 ) dhe

tregtia botërore ka gjasa të ngecë në vend. Banka Botërore parashikoi një rënie në tregtinë

botërore për vitin 2010. Nuk do të kete efekte të rëndësishme mbi flukset financiare

ndërkombëtare, rrjedhat financiare private në vendet në zhvillim pritet të bien me shpejtësi nga

lartësitë rekord te vitit 2007.

Një kërkim i fundit, me bazë nga të rejat aktuale dhe parashikimet, dhe në mungesë të

përgjigjeve të politikës, sugjeron se flukset financiare neto në vendet në zhvillim mund të bien

më shumë se 300.000.000.000 $ më shumë se dy vjet, ekuivalente me një rënie 25%. Banka

Botërore jep një parashikim për një rënie prej rreth $ 4 –500 miliardë në dy vjet. Disa vende,

përfshirë vendet e suksesshme të Afrikës, janë më të ndjeshme se të tjerat.5

Ndikimi i krizës në vendet në zhvillim do të ndikojë në llojet e ndryshme të flukseve

ndërkombëtare të burimeve: në flukset e kapitalit privat të tilla si: Investimet e huaja direkte

(FDI), në portofolin dhe kreditimet ndërkombëtare, në rrjedhat zyrtare të tilla si institucionet e

financave të zhvillimit, të kapitalit dhe transfertave korente. Shoqata Botërore e Agjencive të

Nxitjes së Investimeve parashikoi një rënie 15% të IHD-ve në 2010. IHD-të në Turqi kane rënë

40% gjatë vitit të kaluar .6

Për fat të keq nuk gjenden të dhena të sakta për ndikimin e krizës mbi industrinë e turizmit. Për

këtë qëllim përdoret një metodë indirekte për të vlerësuar ndikimin e krizës. Domethënë, do të

fillohet me të dhëna mbi kapitalizimin e tregut nga sektori në të gjithë botën. Sipas disa të

dhënave, është e qartë se përderisa ndikimi i përgjithshëm në kapitalizimin e tregut ka qenë

jashtëzakonisht negativë në 12 muajt e fundit, ka ndryshime të rëndësishme në ecurinë sipas

sektorëve. Duke marrë kapitalizimin total të tregut të kompanive të lartë, për sektorin, agregati

kapitalizim i tregut ndryshon nga një rënie e habitshme e 65% në sektorin bankar të bjerë

pothuajse në zero në të gjithë Sektorin e Bioteknologjisë.

Sipas rezultateve të nxjerra deri tani nga kjo metodë, mund të konkludojmë se shërbimet e

konsumit si dhe industria e produkteve të turizmit mund të presin një ulje deri në 20 dhe 30 për

qind të të ardhurave .


TOURISM INDUSTRY IN WEST BALKAN COUNTRIES UDC 338.124.4:338.48


6 http://www.waipa.org/ on 20. apr. 09.



Rezultate të ngjashme, janë marrë nga gazeta në Serbi, Maqedoni dhe Kroaci, ku

20 për qind e njerëzve që përdorën sektorin e shërbimeve të turizmit në vitin e kaluar gjate këtij

viti do të qëndrojnë në shtëpi dhe në mënyrë të tillë do të reduktojnë konsumin e tyre. Ky

informacion është esencial për llogaritjen e efekteve të mundshme të ndikimit të krizës në

sektorin e industrisë së turizmit. Reduktimi mesatar në nivelin e të ardhurave do të jetë midis 20

dhe 30 për qind. Kjo ulje është një sinjal i rëndësishëm për politikbërësit dhe menaxherët e

industrisë së turizmit për veprime të duhura në sezonin turistik dhe vitet në vijim.

Për shkak të kësaj, është interesante shqyrtimi i literaturës në lidhje me pasojat e krizës në

industrinë e turizmit. Referncat për krizën përfshinë: konferencat financiare, mbi 1200 faqe 0n-

line në internet, materiale të ndryshme akademike, raporte në gazeta, faqet e internetit të

institucioneve qeveritare etj. Gjithçka diskutohet rreth krizës ekonomike në përgjithësi si një e

tërë apo për pasoja të veçanta, por ndikimet që jep kriza ekonomike në industrinë e turizmit janë

anashkaluar.

Gjatë krizës financiare Aziatike, hulumtuesit e turizmit në përgjithësi kanë injoruar krizën

ndërsa studimet me origjinë nga disiplina të tjera kanë anashkaluar në masë të madhe krizën në

industrinë e turizmit, ndërsa të tjerët përfshijnë një analizë të krizës në një studim më të gjerë të

problemeve që ndikojnë në turizmin e Azisë. Të dyja studimet zbuluan se kriza kishte një ndikim

negativ në terma të shkurtër në realizueshmërinë e turizmit në Azinë Lindore. Gjithashtu janë

bërë studime për të identifikuar ndikimin e euros në Bashkimin Evropian. Sipas studimit u arrit

në konkluzionin se qeveria austriliane kishte vendosur një prioritet të ulët në turizëm dhe kishte

hedhur një sërë taksash dhe detyrimesh që ishin të pafavorshme për inkurajimin e turizmit për të

huajt.

Tani, ne kemi një situatë shumë të ngjashme. Studjuesit e makroekonomisë janë duke u përpjekur

të sigurojnë informacion në lidhje me thellësinë e krizës, por studiuesit e turizmit në vendet më

të zhvilluara nuk janë përfshirë sa duhet në këtë proçes, edhe pse kriza vjen nga vendet e tyre.

Ndikimit të krizës në industrinë e turizmit i shtohen edhe mos reagimet e qeverive për nevojat e

industrisë së turizmit, për efektin e fushatave promocionale dhe përgjegjesinë e sektorit privat.

Qeveritë shpesh ndikojnë negativisht mbi turizmin duke tërhequr fonde gjatë fushatës së

kursimit bazuar kjo në tundimin për të rritur taksat. Analiza e përgjigjes së krizës financiare nga

ana e sektorëve privat dhe publik tregon se disa strategji janë thelbësore për ruajtjen e turizmit

për të huajt. Më kryesorja është sigurimi i stabilitetit politik.



Përvoja aziatike na tregoi se në të dy vendet: Tajlandë dhe Kore qeveritë e reja janë instaluar me

një kalim relativisht të qetë të pushtetit nga ana e administratës. Në Indonezi, ka ndodhur e

kundërta, me fillimin e trazirave të lidhura me rënien e qeverisë Suharto numri i të ardhurve filloi

të bjerë në vitin 1998.

Një strategji e dytë e suksesshme është rivlerësimi i shpejtë i prioriteteve promovuese të

dizajnuara për të nxitur turizmin brenda nga vendet që nuk janë prekur nga kriza. Suksesi i

kësaj strategjie ishte i dukshëm në Australi, Kore dhe Tajlandë.

Zhvillimi i një strategjie për vendet që përjetuan konkurrencën reduktuar nga normat e

pafavorshme të këmbimit valutor është më e veshtirë. Në pamundësi për të konkurruar në çmim,

vendet që përballen me këtë problem mund të kenë nevojë për të pranuar një rënie të numrit të

turistëve, pa bërë përpjekje për të kompesuar numrin e kufizuar me rritje të çmimit. Kjo mund të

përfshijë zhvillimin e produkteve të reja për tregjet ekzistuese dhe zhvillimin e tregjeve të reja.

1.3 Turizmi Ekologjik – model i zhvillimit të qëndrueshëm

1.3.1 Ndikimet e Turizmit

Është shumë e vështirë për të paraqitur gjendjen reale dhe ndikimet e turizmit në vendet e marra

në studim: Kroacia dhe Shqipëria. Informacioni në dispozicion nga burime të tilla si ministritë,

bordet turistike dhe institutet, janë te lidhura tërësisht me ndikimet ekonomike. Ndikimet sociale

dhe mjedisore janë të pakta dhe paraqiten kryesisht si pozitive. Dominimi i ndikimeve

ekonomike në të gjitha statistikat mund të jetë nga besimi i qeverive të këtyre vendeve se turizmi

është një e ardhme e zhvillimit ekonomik. Në Strategjitë Kombëtare për Mbështetjen e Turizmit

qëllimet strategjike janë të lidhura me të ardhmen ekonomike të këtyre vendeve. Dy qëllimet

kryesore të Strategjisë Kroate janë (Radinić, 2001):

1. Për të dyfishuar të ardhurat aktuale të krijuara nga turizmi në dhjetë vitet e ardhshme dhe

për të rritur vlerën e përgjithshme të shpenzimeve të turizmit,

2. Për të rritur efektin e përgjithshëm ekonomik të turizmit.



Ndikimet më të rëndësishme janë kontributi i madh i turizmit në GDP dhe shkallën e punësimit.

Megjithatë, ka ndikime më pozitive turistike, dhe sipas Dhomës se Ekonomisë Kroate (CCE)

ndikimet më të rëndësishme pozitive janë:

• Ka një zhvillim të shpejtë në industrinë e turizmit përcaktuar nga kërkesa turistike

ndërkombëtare. Qeveria kroate ka marrë iniciativa të ndryshme sipërmarrëse dhe

investime në një sektor vazhdimisht në rritje.

• Hotelet dhe kompanitë e turizmit në pronësi të shtetit janë duke u privatizuar dhe ka rritje

të investimeve në objektet turistike të cilësisë së lartë që do të sigurojnë vende të reja

pune.

• Ka rritje të agjensive të udhëtimit dhe të operatorëve turistikë. Në vitin 2010, Kroacia ka

850 agjensi të udhëtimit të regjistruar në zyrat e rrjetit të degëve dhe 3.786 persona të

punësuar në industrinë e udhëtimit.

• Rritja dhe zhvillimi i turizmit rural është parë si ndikim shumë i rëndësishëm.

Diversifikimi i krijuar nga turizmi kryesisht ndihmon komunitetet që janë të varur nga kjo

industri.

• Zhvillimi i turizmit kulturor dhe trashëgimisë kulturore, e cila është e drejtuar në mënyrë

të tillë për të plotësuar nevojat e popullatës lokale dhe të vizitorëve dhe ta bëjnë të

dobishme për të gjithë. Në vitin 2010 ka pasur 6,4 milion vizitorë për turizmin kulturor

dhe të trashëgimisë.

• Rritja e standardit dhe cilësisë së hoteleve Kroate. Në tre vitet e fundit ka pasur rënie të

dukshme në pjesën e hoteleve me 1 * dhe 2 * dhe rritja në pjesën e hoteleve me 3 *, 4 dhe

5 *.Cilësia më e mirë që ofrojnë hotelet dhe rritja e kapacitetit të strehimit, rezultoi me

rritjen e çmimeve dhe kohëzgjatjen e sezonit, të cilat mundësojnë rezultate më të mira

financiare të kompanive ekonomike. Nga 2005-2010 çmimet u rritën me 60,1 % në

strehim, e cila ka ndikim pozitiv në të ardhurat e buxhetit kombëtar.

• Rritja e punësimit në hotele dhe restorante. Në qershor 2010 kanë qënë 87.600 të

punësuar në sektorin e turizmit, që është 2.7% më shumë se në të njëjtin muaj të vitit të

kaluar.

• Rritja e udhëtimit turistik të organizuar është një trend shumë pozitiv në turizmin kroat.



• Janë miratuar disa politika për parandalimin e ''strehimit në të zezë” dhe me qira të

paligjshme, si dhe politikat në lidhje me mbetjet, mbrojtjen e ajrit dhe fortifikimin e zonës

së mbrojtur bregdetare.

• Përmirësimin e bashkëpunimit dypalësh: marrëveshjet dypalëshe mbi bashkëpunimin në

sektorin e turizmit janë nënshkruar me Lituaninë dhe me Maqedoninë.

Janë marrë masa të forta për të parandaluar epideminë dhe për të rritur kontrollin e

furnizimit me ujë.

• Përmirësimi i infrastrukturës: autostradat Zagreb-Split dhe Rupa-Rijeka janë përfunduar,

dhe rezultati është një udhëtim më i sigurt, më i shkurtër për destinacionet turistike.

Megjithatë, ekzistojnë edhe ndikime negative të turizmit në Kroaci:

• Ndërtimi masiv i dhomave dhe apartamenteve, pa shërbimet e duhura komunale dhe të

tjera shërbime të nevojshme.

• Janë shpenzuar kosto të larta për marketingun e turizmit. Për botimet e shtypura janë

shpenzuar rreth 7 milion Kuna dhe për reklamat televizive rreth 7 milion Kuna.

• Pabarazitë rajonale. Pabarazia në infrastrukturë i bën më pak konkurrues disa rajone

(sidomos ishujt dhe pjesët në jug të Kroacisë).

• Bujqësia në rajonet bregdetare dhe popullsia rurale janë në rënie si rezultat i riorientimit të

pronarëve drejt turizmit.

• Përqëndrimi i turistëve, me shumicë dërrmuese në korrik-gusht dhe duke vizituar një

numër të kufizuar të vendeve bregdetare.

• Turizmi është shumë i varur nga shfrytëzimi i bukurise natyrore e cila rezulton në degradim

të mjedisit natyror.

• Ndikim negativ në biodiversitetin: ndërtimin e objekteve turistike të paligjshme në vendet

me biodiversitet të pasur, si dhe konsumin e rëndë të energjisë, ujit dhe ushqimit nga

turistët.

Këto efekte negative mbi turizimin në Kroaci qëndrojnë po aq të vërteta dhe për Shqipërinë, por

në shkallën e tyre më të lartë.

Turizmi mund të shihet si një aktivitet ekonomik që prodhon një gamë të ndikimeve pozitive dhe

negative, por turizmi i qëndrueshëm kërkon të arrijë balancën më të mirë midis përfitimeve



ekonomike dhe kostove sociale dhe mjedisore. Në mënyrë që të planifikojmë dhe të zhvillojmë

me sukses turizmin, ndikimet ekonomike, aspektet mjedisore dhe sociale të turizmit duhet të

kuptohen mirë. OBT, Këshilli i Turizmit dhe Këshilli i Tokës përcaktojnë turizmin e

qëndrueshëm si: ”Zhvillim që plotëson nevojat e turistëve të pranishëm, në rajonet pritëse duke

mbrojtur dhe rritur mundësinë për të ardhmen. Kjo është parashikuar si orientim për menaxhimin

e të gjitha burimeve në mënyrë të tillë që nevojat ekonomike, sociale dhe estetike mund të

përmbushen duke ruajtur integritetin kulturor, proceset thelbësore ekologjike, diversitetin

biologjik dhe sistemet e mbështetjes së jetës. Produktet e turizmit të qëndrueshëm janë produkte

të cilat janë operuar në harmoni me komunitetin, mjedisin lokal dhe kulturat në mënyrë që këto të

bëhen përfitues dhe jo viktimat e zhvillimit të turizmit”. Sipas këtij përkufizimi, turizmi i

qëndrueshëm ka tri aspekte të ndërlidhura: mjedisore, socio-kulturore, dhe ekonomike. Turizmi i

qëndrueshëm duhet të përfshijë përdorimin optimal të burimeve, minimizimin e ndikimeve

ekologjike, kulturore dhe sociale, si dhe maksimizimin e përfitimeve për ruajtjen e komuniteteve.

Për më tepër, ata janë duke e parë turizmin si një konsumator të mjediseve natyrore, ndërtesave

historike, hapësirave urbane dhe të kulturës lokale, të cilat janë duke u përballur me rrezikun për

ta braktisur në qoftë se destinacionet turistike bëhen të mbipopulluara. Ndikimet e të gjitha

llojeve të turizmit kryesisht varen nga kapaciteti fizik dhe kulturor i një vendi për të thithur

turistët por pa u bërë një pengesë në jetën e përditshme. Prandaj, kryeqytetet e mëdha, mund të

thuhet se i absorbojnë ndikimet e turizmit më lehtë se sa qytetet dhe komunitetet e vogla.

1.3.2 Ndikimet ekonomike

Turizmi ka një shumëllojshmëri të ndikimeve ekonomike, të drejtpërdrejta dhe të tërthorta.

Turistët kontribuojnë për shitjet, fitimet, punësimin, të ardhurat nga taksat, dhe të ardhurat e një

zone. Efektet e drejtpërdrejta ndodhin brenda ndërmarrjeve kryesore, hotele, restorante, transport,

zbavitëse dhe të tregtisë me pakicë. Efektet indirekte përfshijnë furnizimin e bizneseve me të

gjitha mallrat dhe shërbimet e nevojshme lidhur me turizmin. Kjo do të thotë se, nëpërmjet

efekteve indirekte, turizmi ndikon tek sektorët e tjerë të ekonomisë. Turizmi është një aktivitet

kryesor ekonomik dhe drejtues për zhvillimin ekonomik të Dubrovnikut. Nëse krahasojmë vitin e

fundit para luftës 1990 dhe i pari pas luftës vitit 1996, mund të shohim se turizmi ka rënë në

70%. Në vitin 1999, prej trazirave në Kosovë rezultuan vetëm 124.435 vizitorë, që paraqet një



rënie të numrit të vizitorëve prej 84%. Këto shifra tregojnë se disa vite pas luftës ishin mjaft

pasivë, por që nga viti 2000, ka pasur një rritje të shpejtë të aktivitetit të turizmit.(CCE

Dubrovnik 2006).

Të ardhurat

Turizmi luan një rol të rëndësishëm në shumë ekonomi dhe kontribuon në masë të madhe në

PBB. Megjithatë, është e vështirë për të përcaktuar masat lidhur me turizmin, dhe të ardhurat e

tij totale. Si rezultat, industria vuan nga një problem kredibiliteti. Kontributi i industrive

konvencionale, të tilla si bujqësia apo prodhimi, tek PPB matet me anë të ofertës. Në rastin e

turizmit, kjo qasje konvencionale sigurohet nga hotelet dhe restorantet, e cila është e barabartë

me vetëm rreth 3% të PBB-së në Kroaci. Megjithatë, kontributi i turizmit te PBB-ja shkon përtej

këtij përkufizimi të ngushtë, dhe të ardhurat e përgjithshme të turizmit mund të shihen me anë të

industrive të ndryshme që janë furnizuesit e turizmit, të tilla si bujqësia, peshkimi, industria

ushqimore, transporti, institucionet kulturore, etj. Në dhjetë vitet e fundit, numri i ardhjeve

turistike në Dubrovnik është rritur me shpejtësi, gjë që rezultoi në rritjen e numrit të netëve

turistike dhe të të ardhurave. Në vitin 2004, 346 261 turistë kanë fjetur në Dubrovnik dhe nga ky

numër 282 130 kanë qëndruar në kapacitetet e akomodimit bazë 7. Krahasuar me 1998, kur 143

924 vizitorë qëndruan gjatë natës8, kjo është një rritje e dukshme. Nëse ne shikojmë tabelën e

mëposhtme, ne mund të shohim se sa e shpejtë dhe e madhe ishte rritja e të ardhurave në 10 vitet

e fundit.

Në krahasim me vitin 1999, në 2010, të ardhurat pas tatimit janë rritur afërsisht me 25 herë

Të ardhurat e hoteleve dhe restoranteve pas tatimit

Vitet E Ardhura pas tatimit (në mijë

Kuna)

7 (CCBS 2004). 8 (CCBS 1998),



1999

2000

2005

2010

5.950

5.835

59.075

148.330

Burimi: HGK Dubrovnik, 2010

Turizmi, gjithashtu siguron burime të reja të të ardhurave për rajonin, pa pasur nevojë qytetarët

lokal të paguajnë për taksat më shumë. Kjo mund të arrihet prej të ardhurave nga parkingjet,

taksat turistike, hyrjet e ndërtesave, shitjen e informacionit etj. Të ardhura të mëdha në

Dubrovnik arrihen përmes artit dhe kulturës. Sipas UNESCO-s, ka nëntë kategori të kulturës, të

cilat mund të jenë burim i të ardhurave. Edhe pse Dubrovniku është një qytet i vogël prej rreth 44

000 banore, është karakterizuar me shumë aktivitete kulturore dhe të gjitha kategoritë e

UNESCO-s mund të gjenden aty. Megjithatë, tërheqja kryesore janë burimet fizike të vetë

qytetit, të tilla si: Manastiret Domenikane dhe Françeskane, Pallati i Rektorit, Bell Towr, Kolona

Orlando dhe muret e qytetit. Ne duhet të marrim në konsideratë ambiciet e Dubrovnikut për të

zhvilluar një turizëm elitar. Për t'u bërë një destinacion për turizëm elitar duhet shumë më tepër

për të ofruar se vetëm, rërën e detit dhe diellit.Turizmi elitar kërkon cilësi të lartë të strehimit, të

ushqimit, dhe të shërbimeve.

1.3.3. Ndikimet sociale

Ndikimet sociale dhe kulturore të turizmit kanë nevojë për një shqyrtim të kujdesshëm, pasi

mund të ndikojnë pozitivisht ose negativisht mbi komunitetin. Fluksi i turistëve sjellë vlera të

ndryshme për komunitetin dhe nje ndikim të jetës familjare. Për më tepër, individët dhe

komuniteti mund të përpiqen për të kënaqur turistët apo edhe të imitojë sjelljet turistike.

Ndërveprimi midis banorëve dhe turistëve mund të rezultojë në krijimin e mundësive të reja ose

të kufizimeve të individualitetit. Megjithatë, shumica e ndikimeve sociale të turizmit në

Dubrovnik dhe Shqipëri janë të lidhura ngushtë me ndikimet ekonomike dhe kjo mund të shihet

si pozitive. Interesi vizitor dhe kënaqësia për komunitetin shpesh i bën banorët më mirënjohës të

burimeve lokale. Aktivitetet turistike kanë tendencën t’i bëjnë turistët të jetojnë në një vend më

interesant dhe më emocionues.



Përfitimet e Këmbimit Kulturor

Shpesh turizmi është përcaktuar si një takim mes kulturave të ndryshme. Turistët vijnë me

zakonet e tyre dhe tregojnë për banorët lokalë se ndryshimi ekziston. Sipas UNESCO (2003),

larmia kulturore zgjeron gamën e opsioneve të hapura për të gjithë, por është një nga rrënjët e

zhvillimit, kuptohet jo thjesht në aspektin e rritjes ekonomike, por edhe si një mjet për të arritur

një kënaqesi intelektuale, emocionale, ekzistence morale dhe shpirtërore ".

Në vitin 2000 Dubrovnikun e kanë vizituar rreth 57. 000 turistë vendas dhe 161. 000 turistë të

huaj (CCBS 2000), ndërsa në 2004 diferenca mes numrit të turisteve vendas dhe të huaj ishte

edhe me e madhe se -49.010 turistë vendas dhe 330. 608 turistë të huaj (CCBS 2004). Kjo do të

thotë se rreth 85% e turistëve në Dubrovnik janë turistë të huaj. Këto të dhëna bëhen edhe më të

rëndësishme, nëse ne shikojmë statistikat CCE e popullsisë për vitin 2001, të cilat na tregojnë se

88% të popullsisë totale në Dubrovnik ka kombësi kroate. Në vitin 2010 shume turistë të huaj

erdhën nga Franca (58. 402), e ndjekur nga gjermanët (44.550) dhe Britanikët (35.739). Zhvillimi

është "një proçes multi-dimensional që përfshin ndryshime të mëdha në strukturën shoqërore,

qëndrimet popullore dhe institucionet kombëtare, si dhe në përshpejtimin e rritjes ekonomike,

reduktimin e pabarazisë dhe ç’rrënjosjen e varfërisë ".

Infrastruktura

Zhvillimi i turizmit shpesh çon në ndërtimin e infrastrukturave të reja. Në shumicën e rasteve,

është e lidhur me transportin, ndërtimin e autostradave, të cilat e bëjnë udhëtimin më të shpejtë

dhe më të rehatshëm , por dhe mundëson lidhje midis qytetit me pjesën tjetër të vendit.

Turizmi ka ndikuar edhe në frekuencën e linjave të autobusëve, linjat detare dhe ajrore. Edhe pse

në terma ekonomikë, është e dëshirueshme që të ketë sa më shumë turistë të jetë e mundur,

qytetet nuk janë gjithmonë të gatshëm për të akomoduar dhjetë herë më shumë vizitorë në ditë si

banorë lokal gjatë stinës së verës.

Rritja e çmimeve



Flukset e mëdha turistike dhe përfitimi i madh i qyteteve turistike shpesh të çojnë në një rritje të

çmimeve të pasurive të patundshme, dhe ndoshta krijimin nga ana e popullsive të varfra të

ndjenjave të zemërimit ndaj turistëve.

Sipas kompanisë së pasurive të patundshme Bradmore Mbreti Sturge (2008), çmimi për metër

katror për pasuri të patundshme banesore në Kroaci është më e larta në Dubrovnik. Çmimi

mesatar në bregdetin kroat në vitin 2008 ishte rreth 1.400 euro për metër katror, ndërsa në

Dubrovnik çmimet kanë arritur 5.000 – 6.000 euro / m2. Në pesë vitet e fundit, çmimet e

apartamenteve të ndërtimit janë rritur 2 deri 3 herë dhe për shumë herë edhe 5 herë. Ky është një

problem i madh për qytetarët vendas që nuk mund të përballojnë këto çmime.

Në Rajonin e Vlorës çmimet e apartamenteve të ndërtimit të destinuara për turizëm varjojnë nga

800 euro për metër katror në 1600 euro për metër katror, duke filluar nga zona e Ujit të Ftohtë

dhe duke përfunduar në Radhimë. Ndërsa në zonën e Orikumit këto çmime varjojnë nga 450 euro

për metër katror në 600 euro për metër katror. Ndërsa çmimet e dhomave të hoteleve varjojnë

nga 50 euro /nata në 70 dhe 80 euro / nata në zonat bregdetare. Kjo rritje e shpejtë e çmimeve të

pasurive të patundshme, sidomos në zonën bregdetare të Rajonit të Vlorës, do të kontribuojë

negativisht në problemin e turizmit.

1.3.4. Ndikimet mjedisore

Zhvillimi i turizmit shkakton ndikime pozitive dhe negative të mjedisit, ndërsa me kalimin e

kohës, rritja e numrit të turistëve rrit presionet mbi mjedisin dhe mund të çojë në ndikime të

ndryshme negative. Në qoftë se praktika turistike bëhet më e përhapur, veçanërisht në zonat e

turizmit masiv, kapaciteti për të absorbuar një numër të madh të njerëzve është sfiduar nga

problemet e mjedisit që kanë tendencë në rritje. Ndërtime të paplanifikuara dhe të pakontrolluara,

urbanizimi i shtrëmbëruar dëmton infrastrukturën joadekuate, mjedisin natyror dhe kafshët e

egra, dhe shkaktojnë ndotjen e ajrit dhe ujit. Përdorimi i tepruar ose keqpërdorimi i vendeve

mjedisore arkeologjike dhe historike të brishta mund të çoj në dëmtimin e mjedisit natyror.

Megjithatë, turizmi mund të ketë ndikime pozitive mjedisore, të tilla si rritja e ndërgjegjësimit të

njerëzve për mjedisin dhe për të ndihmuar në mbrojtjen e trashëgimisë natyrore, kulturore dhe



historike, ngritjen e vetëdijes vendore lidhur me vlerën financiare të objekteve kulturore dhe me

mundësinë e mirëmbajtjes së tyre.

Shpesh turizmi ndihmon për të rritur ndërgjegjësimin e qytetarëve lidhur me vlerën financiare të

vendeve natyrore dhe kulturore. Ajo mund të stimulojë një ndjenjë të krenarisë në trashëgiminë

vendore dhe kombëtare dhe interes në ruajtjen e saj.

Për qytetet turistike, duhet marrë në konsideratë përqëndrimi shpesh në zona të caktuara në

periudha kohe të caktuara.

Përdorimi më i qëndrueshëm i Plazheve dhe pyjeve rreth tyre

Shoqëria duhet të bëj përpjekje të veçanta për të mirëmbajtur plazhet dhe për të menaxhuar më së

miri mjedisin lokal.

Parqet dhe pyjet janë të kërcënuara nga një rrezik i lartë i zjarrit në muajt e verës, si dhe nga

shansi për të humbur një pjesë të zonës, pasi shtëpitë janë duke u ndërtuar në mënyrë progresive

dhe pa kriter. Pyjet rreth plazheve sa po vinë dhe po zhduken.

Konsumi i madh i Energjisë dhe Ujit

Sipas Agjensisë Evropiane të Mjedisit (2001), hotelet janë forma më e pranueshme ekologjikisht

e akomodimit. Në Dubrovnik shumica e turistëve janë të vendosur në hotele (rreth 80% janë

turistë të vendosur në hotele), ndërsa në Shqipëri shumica e turistëve akomodohet në ambjente

familjare të marra me qera. Megjithatë, edhe pse hotelet janë forma më e pranueshme

ekologjikisht e akomodimit, ata janë ende konsumatorët më të mëdhenjë të energjisë elektrike.

Sipas ZEE (2001), konsumi i energjisë në vit/ m2 për në një hotel me një yll është 157 kwh, në

hotele me dy yje është 230 kwh dhe në një hotel me katër yje është 380 kwh . Kjo do të thotë se

konsumi mesatar i energjisë në hotele me pesë yje ndoshta është afër 500 kwh. Pra, ne mund të

shohim se ky problem nuk duhet të nënvlerësohet. Në Dubrovnik, ka 5 hotele me dy yje, 20

hotele me tre yje, 3 hotele me katër yje, madje edhe 5 hotele me pesë yje. Përveç kësaj, ka një

plan të rindërtimit për pesë hotele të nivelit me pesë yje. Nëse kësaj i shtojmë edhe një tjetër të

dhëne alarmante për konsumin e ujit në hotelet e mëdha, veçanërisht në qoftë se kemi turizëm

elitar që Dubrovniku e ka për qëllim, ne mund të themi se ndoshta ka probleme të rëndësishme

mjedisore të turizmit në Dubrovnik. Sipas një studimi të bërë çdo turistë mesatarisht konsumon



rreth 300 litra ujë dhe prodhon 180 litra ujëra të zeza në ditë. Në turizmin luksoz, shifrat rriten

në konsumin e 880 litrave në ditë.

Përveç konsumit të madh të energjisë dhe ujit, turizmi është gjithashtu konsumator shumë i

madh i tokës për ndërtimin e objekteve të akomodimit. Shumë qytetarë lokalë shpesh e shohin

turizmin si një burim i mirë i të ardhurave. Në mënyrë që të akomodohen sa më shumë turistë që

të jetë e mundur, janë duke u zgjeruar shtëpitë ekzistuese apo duke u ndërtuar shtëpi të dyta. Në

vitin 2004, 26.638 turistë qëndruan në shtëpi private. Siç shihet në tabelat e më poshtëme në

Shqipëri, numri i vizitorëve të huaj ka patur një rritje në vitin 2007, ka patur një rënie të numrit të

turistëve të huaj në 2008 ndërsa në vitin 2009 dhe 2010, numri i turistëve të huaj është rritur

përsëri.

Tregues të njësive të akomodimit-hotelier

Burimi: INSTAT



Burimi: INSTAT

Ndotja e ajrit

Turizmi është përgjegjës për shkak të një trafiku të dendur ajror, i cili kontribuon ndjeshëm në

ndotjen e ajrit. Mesatarisht të gjitha llojet e aeroplanëve të moshave të ndryshme, lëshojne £

0,566 të dioksidit të karbonit (RMI 2006).

Përveç trafikut ajror, trafiku rrugor po kontribuon në ndotjen e ajrit. Ndërtimi i autostradës

Zagreb-Dubrovnik ka rritur ndoshta numrin e turistëve që vijnë në Dubrovnik me makinë dhe si

pasojë rritjen e ndotjes së ajrit. Po kështu ndërtimi i autostradës Durrës-Kukës ka rritur numrin e

turistëve që vijnë në Shqipëri nga Kosova, Mali i Zi dhe Maqedonia.

Ujërat e zeza

Problemi i shkarkimit të ujrave të zeza në det është evident. Në Dubrovnik, 57% e popullsisë

është e lidhur me sistemin e kanalizimit që shkarkon ujërat e zeza në det. Si rezultat, uji i detit me

cilësi në zonën përreth pikave të shkarkimit është në rënie. Pas viteve ‘70, ujërat e zeza filluan të

transportohen në një impiant trajtimi të ujërave të zeza në Lapad dhe u lirua në det pas trajtimit

mekanik. Që të gjitha hotelet në Dubrovnik janë të lidhur me të njëjtin sistem të kanalizimit, kjo

tregon se turizmi kontribuon dukshëm në ndotjen e detit, sidomos në muajt e verës, kur

përqëndrimi i turistëve është më i lart. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për Rajonin e Vlorës.

Ndërtimet e bëra në zonën bregdetare i derdhin ujrat e zeza në det të papërpunuara. Projekti për

ngritjen e një impjanti të përpunimit të këtyre ujrave para se ato të derdhen në det është lënë i

papërfunduar. Sipas një studimi të bërë zona e plazhit nga Skela deri tek Kalaja është e ndotur,

mbi normat e lejuara.



1.3.5 Ekoturizmi si model i zhvillimit të qëndrueshëm

Mardhëniet mjedis- turizëm kanë zënë një vend të rëndësishëm në studimet e këtyre 50 vjetëve të

fundit. Gjatë viteve ’60, turizmi masiv u shoqërua me rritjen e ndërgjegjësimit të publikut për

çështjet mjedisore, e personifikuar kjo nga studimet e ndikimeve njerëzore mbi mjedisin. Nga viti

1973 debati mjedis-turizëm fitoi një rritje të vëmendjes, ku shtetet u takuan në Kopenhagen në

një konferencë të quajtur “ Turizmi dhe Konservimi “. Nga analiza e faktorëve pozitiv dhe

negativ për mardhënien e ndërvarur turizëm – mjedis doli se:

1. Mjedisi është baza e domosdoshme dhe tërheqja më e madhe për turizmin. Pa një mjedis

tërheqës nuk do të kishte turizëm.

2. Interesat e turizmit kërkojnë mbrojtjen e pasurive historike.

3. Turizmi asiston direkt në konservimin aktiv dhe nxit njerëzit të kontribuojnë kundrejt

konservimit.

4. Turizmi paraqet një kërcënim të madh për mjedisin.

Nga studimet e ndryshme që janë bërë në kohë të ndryshme është arritur në konkluzionin se

bashkëjetesa mjedis-turizëm nuk është e pajtueshme dhe se turizmi është shkaku i konfliktit, por

ka rrethana ku të dy elementët mund të bashkëjetojnë për dobishmëri të njëri –tjetrit. Për të

mbrojtur dhe ruajtur cilësinë mjedisore të rajoneve, SHBA, sponsorizoi një plan Mesdhetar dhe

një Program Detar Rajonal, të cilat krijuan një numër strategjish zhvillimi si më poshtë:

1. Përdorimi i tokës për një rang përdorimesh, duke filluar nga mbrojtja e mjedisit deri tek

zhvillimi i turizmit.

2. Duke nxitur shpërndarjen e turistëve dhe duke zhvilluar zonat e brëndshme siç duan

turistët.

3. Inkurajimi i vendasve për forma të tjera akomodimi.

4. Pushime të bujshme, në mënyrë që të zgjasin sezonin turistik dhe të ulin përqëndrimin e

numrit të turistëve.

5. Duke themeluar ligje për mbrojtjen e mjedisit dhe për zhvillimin e turizmit.

6. Duke themeluar një “ kod sjellje “ turizmi, i aplikueshëm si për turistët dhe për industrinë

e turizmit.



Ekoturizmi

Nga studimet e shumta që janë bërë për turizmin, ekoturizmi është shfaqur si një fushë studimi,

që tregon lidhjen e turizmit me format ekologjike të turizmit në formën më të pastër. Ekoturizëm

do të thotë: “ turizëm natyror, turizëm aventurier, turizëm i përshtatshëm, turizëm i përgjegjshëm

dhe shumë forma të tjera të jashtme, turizëm jomasiv, me fjalë të tjera është një term përfshirës-

pothuajse një çadër që shërben për një varg të gjatë termash mjedisore lidhur me turizmin”9.

Shumë përkufizime të tjera janë dhënë për ekoturizmin. Sipas Zifer ( 1989) “ Ekoturizmi është

një formë e inspiruar e turizmit, së pari nga historia natyrore e një vendi përfshirë kulturën

indogjene. Ekoturisti viziton zona të pazhvilluara për të vlerësuar, për të ndjerë dhe të jetë pjesë e

saj. Ekoturisti praktikon jetën e egër në atë zonë, pasuritë natyrore dhe kontribon në zonën që

viziton me mjete financiare ose punë vullnetare për mirëqënien e zonës dhe të vendasve.”Sot

identifikohen 3 lloje ekoturizmi: Ekoturizimi i vet personit, grupe të vogla ekoturizmi dhe

ekoturizëm popullor.

Ekoturizmi i vet personit përfshin individë ose grupe të vogla me 10 persona ose më pak, të cilët

përdorin forma transporti jo të motorizuara ( p.sh.ecjen ose kanotazhin) për të vizituar natyrën.

Vizitorët s’kanë kërkesa për shërbime dhe infrastrukturë.

Ekoturizmi në grupe të vogla përfshin individë ose grupe të vogla me 15 veta që përdorin mjete

të motorizuara transporti, për të vizituar zona me interes të veçantë që janë zakonisht të

pashkelura.

Ekoturizmi popullor përfshin transportin e një numri të madh vizitorësh rreth një vendi të njohur

dhe pikave turistike të njohura, kërkon mjete transporti me kapacitet të lartë si: autobuza dhe

kroçera. Kërkohet infrastrukturë dhe aftësi fizike.

Ekoturizmi është një nga segmentet me rritje të shpejtë në industrinë globale të turizmit dhe disa

e komentojnë me daljen jashtë kontrollit. Është i njohur nga qeveritë dhe organizatat sepse

krijon të ardhura ekonomike. Ekoturizmi dhe turizmi i bazuar në zbulimin e jetës së egër shënon

shifrën mbi një trilion dollar të ardhura në vit. Në 1987 rreth 12-25 bilionë dollar u shpenzuan

për zhvillimin e ekoturizmit në vende të ndryshme turistike. Anketimet treguan se 8 milionë

udhëtarë amerikanë kishin ndërmarrë një turne dhe 35 milionë të tjerë do të bënin të njëjtën gjë

9 Mekkersher 1998 “ Biznesi i Natyrës , bazuar në turizëm “



për 3 vjet me radhë. Vendet si Kosta Rika dhe Beliz janë destinacione ekoturizmi, por shquhen

dhe vende të tjera si: ishujt Galapagos në Ekuador, vendbanimi në mal i gorillave në Uganda,

Toka e luleve në Zelandën e Re.

Turizmi është një industri e paqëndrueshme, duke qënë se është tepër sezonale dhe ka ndërlikime

për të investuar dhe për të krijuar një lloj punësimi. Punësimi turistik shpesh karakterizohet si një

profesion i ulët, i paguar pak dhe i mungon një qëndrueshmëri afat-gjatë.

Kërkesa për turizëm, lehtësisht mund të ndikohet nga faktorët e jashtëm ( p.sh paqëndrueshmëri

politike ose kushte klimaterike të jashtëzakonshme ).

Motivimi për udhëtime turistike dhe urbanistike është kompleks dhe i lëkundshëm dhe ndryshon

vazhdimisht në tregun konkurrues.

Teknika për të analizuar ndikimin e turizmit në ekonomi

Matja e ndikimit të turizmit në ekonomi është shumë më e komplikuar se sa thjesht të llogaritësh

nivelin e ndikimit që vjen nga shpenzimet turistike dhe kjo fal zhvillimit turistik. Modeli Butler

ndahet në 6 stade:

1. Stadi i zbulimit ( p.sh vetëm një numër i vogël turistësh e vizitojnë vendin).

2. Stadi i përfshirjes ( p.sh komuniteti lokal siguron mundësi të kufizuara për turizmin).

3. Stadi i zhvillimit (p.sh. rritja e menjëhershme e turizmit e cila korrespondon me proçesin

e prodhimit ).

4. Stadi i konsolidimit (p.sh. një rritje e ngadaltë dhe numri i vizitorëve vazhdon të zgjerohet

dhe aktiviteti i marketingut ka për detyrë të mbaj çmimin e tregut dhe të zgjasi më shumë

turizmin gjatë një sezoni).

5. Stadi i rënies (p.sh. kur arrihet kulmi athere kemi të bëjmë me probleme ekonomike,

shoqërore dhe ambjentaliste dhe këto ndodhin për shkak të mbingarkesës në rajon nga

vizitorët ).

6. Mundësi në të ardhmen (p.sh. çfarë masash duhet të marrë kjo zonë turistike për të

ardhmen me të patur stadin e rënies).

Për të llogaritur shpenzimet që bëjnë turistët i ndajmë ato në dy grupe:



1. Shpenzime të drejtëpërdrejta nga turistët në mallra dhe në shërbime të konsumuara ( p.sh. në

hotele, restorante dhe shërbime për transportin turistik ). Megjithatë kjo nuk është një

llogaritje definitive e shpenzimeve që bëjnë turistët, për shkak se turistët mund ti bëjnë këto

shpenzime në zona jashtë ekonomisë lokale.

2. Shpenzime jotëdrejtëpërdrejta nga turistët, e cila shpesh përcaktohet duke identifikuar se sa

këto ndërmarje turistike përdorin të ardhurat veç shpenzimeve të turistëve. Athere këto

shpenzime përdoren nga ndërmarja për të paguar shërbimet, taksat dhe punonjësit, të cilat më

pas riqarkullojnë në ekonominë lokale. Me fjale të tjera, shpenzimet e turistëve stimulojnë një

proçes ekonomik e cila kalon përmes një seri stadesh. Forma specifike të analizave

ekonomike, të tilla si imput-outputet mund të përdoren për të indentifikuar tipet e

transaksioneve, të cilat ndodhin ndërmjet bizneseve turistike, për të llogaritur se si

shpenzimet jo të drejtëpërdrejta influencojnë ekonominë turistike.

3. Ekoturizmi është parë si një burim të ardhurash në sektorin publik për të rregulluar

konservimin dhe në disa raste për të ç’vendosur shmangjen e aktiviteteve ekonomike si p.sh.

pyllëzimin. Krijimi i aktiviteteve të ndryshme në rajon reflekton vlerat e ekoturizmit.

Ekoturizmi i bazuar vetëm në rajon mund të jetë më pak i prekshëm nga lëkundjet e botës së

jashtme, nëse komunitetet mbajnë forma të tjera të aktivitetit ekonomik. Disa nga projektet e

mundshme të ekoturizmit janë të lidhura ngushtë me stacionet e kërkimeve shkencore, fermat

e punuara, ose komunitetet e peshkimit ku atje ka disa burime të ardhurash. Duke arritur në

përfundim mund të themi se ekoturizmi shpesh kërkon natyrën më të paprekur nga dora e

njeriut dhe zonat më të padepërtueshme të tokës. Për qëndrueshmërinë afatgjatë të

ekoturizmit është e rëndësishme që vizitorët të respektojnë natyrën dhe mikpritjen e

popullsisë së rajonit, përndryshe, degradimi i burimeve do të çojë në një aktivitet ekonomik

afatshkurtër.

1.4 Potenciale të zhvillimit ekonomik të qëndrueshëm në Shqipëri

1.4.1 Tendencat e destinacionit turistik në Shqipëri

Shqipëria ndodhet në vendet e pellgut të Mesdheut, në pjesën perëndimore të Gadishullit

Ballkanik me një dalje të konsiderueshme në detet Adriatik dhe Jon. I gjithë vendi ka një vijë



bregdetare prej 450 km, e cila është mjaft e larmishme. Shqipëria është një vend me një klimë

mesdhetare dhe është vendi i dytë pas Spanjës me numrin më të madh të ditëve me diell ( mbi

200 ditë ). Shumëllojshmëria dhe ndryshueshmëria e burimeve natyrore dhe trashëgimia e pasur

kulturore, mundësojnë zhvillimin e formave të ndryshme të turizmit.

Gjatë vitit 2005-2006, Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, përgatiti dhe miratoi

me VKM nr. 395, datë 21.6.2006, Strategjinë dhe Planin e Veprimit për Zhvillimin e Turizmit

Natyror dhe Mjedisor. Ky dokument u përgatit me mbështetjen e Programit të Kombeve të

Bashkuara për Zhvillim, Zyra e Shqipërisë.

Ky dokumet bazohet në parimet e dala nga deklaratat e Forumeve të Turizmit Evropian të Maltës

dhe Qipros mbi:

a) zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

b) Rritjen dhe zhvillimin e qëndrueshëm të tregut të turizmit kulturor, si dhe ndërrmarrjen e

hapave pozitiv, me plane afatgjata me qëllim shtimin e numrit të turistëve

c) Nevojën për njohje dhe investim të hapsirave të turizmit kulturor

Gjithashtu Strategjia është në përputhje të plotë me Ligjin e ri “Për turizmin”, Nr.9734, datë

14.5.2007 dhe ka për qëllim përcaktimin e parimeve dhe rregullave që veprojnë në fushën e

turizmit, si dhe vendosjen dhe zhvillimin e standarteve të shërbimeve turistike dhe të shërbimeve

të tjera të lidhura me to.

Në vitin 2003, kur Strategjia për Zhvillimin e Turizmit në Shqipëri u miratua, Shqipëria

prezantonte një vend me potenciale, të cilat mund të përdoreshin në interes të zhvillimit të

turizmit, duke zhvilluar imazhin si destinacion turistik me slloganin:

“ Shqipëria juaja për t’u zbuluar”

Strategjia u dizenjua për rritjen dhe forcimin e sektorit të turizmit, me fokus të veçantë në

parimin e zhvillimit të qëndrueshëm dhe identifikimin e sfidave për të maksimizuar kontributin

në sektor.

Megjithëse kanë kaluar disa vjet, ka aspekte të rëndësishme të strategjisë dhe planit të veprimeve,

që mbeten ende të parealizuara. Një ndër karakteristikat kryesore të sektorit të turizmit në vendin

tonë është se, ndërsa potencialet turistike janë të mëdha, shfrytëzimi i tyre për të përfituar të

ardhura të larta është ende i ulët.



Përgjatë kësaj kohe, numri i turistëve ka qënë në rritje, duke ruajtur pothuajse një numër konstant

të turistëve etnikë.

Periudha janar dhjetor 2009 krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit të kaluar ka patur një rritje

34% dhe në krahasim me vitin 2005 rritja është afersisht 2.4 herë.

Në vitin 2009 kanë hyrë rreth 456 mijë vizitorë me nënshtetësi të huaj më shumë se në vitin

2008. Për këtë periudhë numrin më të madh të turistëve të huaj e bëjnë europianët 92%, më pas

amerikanët 5 %, aziatikët 2 % dhe të tjerë me 1%.

Të ardhurat nga turizmi në milionë euro10

Nr Viti Milionë euro

1 2007 1,002

2 2008 1,170

3 2009 1,200

Hyrjet e shtetasve të huaj në Shqipëri sipas qëllimit të udhëtimit

Hyrjet dhe daljet në kufi të shtetasve të huaj dhe shqiptarë

10 M.K.T.S



Burimi : INSTAT

Nga Kosova janë 19 %, Mali i Zi 12 %, Italia 8%, Sërbia 4 %, Greqia 8 %, Britania e Madhe 3

%, Gjermania 3 % etj.

Gjatë periudhës janar – qershor 2010, numrin më të madh të vizitorëve e kanë vizitorët nga

Maqedonia 21 %.

Për vitin 2010:

- 2 milionë e 303 mijë vizitorë jorezidentë me nënshtetësi të huaj

- 1 milionë e 195 mijë vizitorë jorezidentë me nënshtetësi shqiptare

Gjithsej 3 milionë 498 mijë vizitorë

Për vitin 2011:

Në periudhën janar-maj 2011 kanë hyrë 163.393 vizitorë të huaj më shumë se në vitin 2010

- 59.852 ose 11% janë vizitorë transit

- 507.983 ose 89% janë vizitorë ditorë dhe me netqëndrime11

11 Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve



Këtu nuk janë përfshirë vizitorët me nënshtetësi shqiptare, rezidentë në vende të ndryshme të

botës. Bashkë me to numri i përgjithshëm është mbi 1 milion turistë. Shfrytëzimi i këtyre

potencialeve po rritet nga viti në vit. Mesatarisht 60 % e vizitorëve udhëtojnë në Shqipëri për

qëllime personale dhe 40 % për qëllime biznesi. Për turistët e huaj qëndrimi në Shqipëri për

qëllime personale dhe biznesi luhatet rreth 10 ditë. Shpenzimet gjatë udhëtimeve të të huajve për

qëllime biznesi varjojnë nga 40 – 80 $ në vit.

1.4.2 Prirjet e të ardhurave në fushën e turizmit

Investimet e shumta për përmirësimin e rrugëve, kanalizimeve, rrjetit ujësjellës, rrjetit telefonik,

njohja e të drejtës mbi pronën etj, përbëjnë bazën për zhvillimin e sektorit të turizmit. Sipas

strategjisë së zhvillimit të turizmit, prirja e rritjes së të ardhurave nga turizmi do të jetë më e

vogël për një periudhë afatshkurtër dhe afatmesme dhe pritet të rritet shumë në një periudhë

afatgjatë. Mendohet që numri i të huajve që do të hynë në Shqipëri do të jetë rreth 1.2 milionë

turistë në vit, të ardhurat që do të sigurohen nga ky sektor do të jenë rreth 420 milionë dollarë

në vit dhe do të hapen rreth 100.000 vende pune deri në vitin 2015.

▪ E ardhura e turizmit në GDP, llogaritet në 3.8 - 4% ose rreth 45 miliardë lekë

▪ Kontributi i turizmit në ekonominë shqiptare ështe rreth 11%

▪ Numri i të punësuarve në industrinë e turizmit është rreth 138. 000

▪ Në tregun turistik të Europës Qëndrore dhe Lindore Shqipëria zë rreth 0.6% të kërkesës

totale për turizëm



▪ Eksporti i vizitorëve zë rreth 50% të eksporteve shqiptare

▪ Numri i agjensive turistike të udhëtimit ka arritur në 116 në vitin 200812

▪ Fondet e buxhetit të shtetit për investime në fushën e turizmit nga MTKRS tre vitet e

fundit kanë qënë si më poshtë:

2008 --- 10 milionë lekë

2009---- 25 milionë lekë

2010---- 37 milionë lekë ( parashikuar në PBA 2008 – 2010 )

Njësitë akomoduese turistike në Shqipëri

Nr. i hoteleve Nr. i shtretërve

në hotele

Nr. i njësive

akomoduese

turistike

Nr. i shtretërve në

njësitë

akomoduese

turistike

Nr. i

hoteleve të

liçensuar

Nr. i

hoteleve të

klasifikuara

627 22743 908 33943 36 28

80 % e hoteleve janë me 1-20 dhoma, 13 % me 20-40 dhoma ,

7% me më shumë se 40 dhoma, 14.29% të klasifikuar me 1 yll

25% të klasifikuar me 2 yje, 35.71% të klasifikuar me 3 yje

14.29% të klasifikuar me 4 yje, 10.71% të klasifikuara me 5 yje13

Por, pak investime janë bërë në hotele të mëdhenj sipas standarteve europiane, sepse vlefta e

investimit kap shifra të larta prej disa milionë dollarësh dhe ato nuk mund të realizohen vetëm

me investimet e vetë pronarëve, por kërkojnë financime të mëdha, të cilat mund të sigurohen

nëpërmjet institucioneve financiare. Industria turistike shqiptare ka ndihmuar me 4.7 % në GDP ,

në vitin 2008 ose 374.4 milionë dollarë dhe parashikohet të rritet në 2015 me 4.9 % ose 691.1

12 Strategjia Sektoriale e Turizmit 2007 - 2013

13 M.K.T.S



milionë dollarë. Ndihmesa e turizmit dhe udhëtimeve në ekonominë shqiptare nga 14.1 $ në vitin

2005 parashikohet të rritet në 14.7 % në vitin 2015. Gjithashtu punësimi në ekonominë shqiptare

për shkak të zhvillimit të turizmit është vlerësuar afro 164.577 vende pune në vitin 2005 ose 11.4

% të punësimit të përgjithshëm. Në vitin 2015 parashikohen 195.267 vende pune në turizëm.

Industria e turizmit në Shqipëri pritet të gjenerojë nga 42.1 % të shumës së eksporteve në vitin

2005 ose 726.7 milionë dollarë me 35.9 % të shumës së eksporteve në vitin 2015. Vlerësimet e

kapitalit të investuar në industrinë e udhëtimeve dhe turizmit shqiptar në vitin 2005 ishin 7 % ose

104.5 milionë dollarë, në vitin 2015 kjo shifër pritet të shkojë 7.8 % ose 214.8 milionë dollarë.

1.4.3. Produktet kryesore turistike

Studimi i produktit turistik përbën një element të rëndësishëm të ekonomisë së turizmit, si dhe

një motiv kërkimesh në këtë fushë, në saj të specifikave të tij dhe përbërjes strukturore të

ndryshueshme.

Produkti turistik është një përmbledhje e të mirave materiale dhe e shërbimeve që plotësojnë

kërkesën e turistëve gjatë udhëtimit dhe qëndrimit të tyre për një kohë të caktuar larg

vendbanimit të përhershëm.

Shumëllojshmëria dhe ndryshueshmëria e burimeve natyrore dhe trashëgimia e pasur kulturore,

mundësojnë zhvillimin e formave të ndryshme të turizmit në Shqipëri.

Nga vëzhgimi dhe analiza e bërë potencialit turistik të vendit dhe faktorëve të tjerë me ndikim në

zhvillimin e turizmit në Shqipëri, produktet kryesore turistike të Shqipërisë janë llojet e

mëposhtme të turizmit:

• Turizmi i diellit dhe plazhit

• Turizmi i interesit të veçantë

• Turizmi i biznesit dhe konferencave



Turizmi i interesit të veçantë përfshin: turizmin natyror, ekoturizmin, turizmin e aventurës

(shëtitje, eskursione në natyrë, ecje me kalë, vozitje me varkë në lumenj të rrëmbyer- river

rafting, hedhje me parashutë sportive, biçikleta malore, zhytje me bombula, vozitje me kanoe,

varka me vela), turizmin rural, turizmi kulturor (qytetet historike, qëndrat arkeologjike, etj.)

Turizmi tradicional “diell dhe rërë” po humbet terren ndaj ekoturizmit, turizmit kulturor dhe

turizmit të aventurës. Ndërsa turizmi diell dhe rërë mbetet segmenti më i madh në turizmin

ndërkombëtar, ai ka një normë rritje jo më shumë se 2 deri 4 përqind në vit. Ndërkohë tregjet për

turizmin kulturor përfaqësojnë më shumë se 60 milion turistë për vit, me një normë rritje vjetore

të projektuar prej 15% deri më 2010. Turizmi i aventurës është një segment tjetër i vogël me

rritje të shpejtë, me afërsisht 5 milion turistë vjetorë dhe me një normë rritje 20%. Në varësi të

përkufizimit, gama e plotë e turizmit të orientuar në natyrë, do të përfaqësonte rreth gjysmën e të

gjithë turizmit dhe ka treguar një normë rritje fantastike për më shumë se një dekadë.

Vendet fqinje si Greqia, Turqia dhe Kroacia i kanë fokusuar përpjekjet e tyre në turizmin e diellit

dhe rërës, duke rënduar më tej një treg turizmi tashmë tejet të ngarkuar (i cili përfshin gjithashtu

Afrikën Veriore, bregdetin e Spanjës, Karaibet, ishujt e oqeanit Indian dhe shumë të tjerë).

Shqipëria ka një mundësi unike për të diferencuar vehten nga fqinjët dhe për të mënjanuar një

treg të mbipopulluar me të ardhura dhe përfitime në rënie.

Produkti kryesor që përfshihet në Strategjinë e Turizmit për Shqipërinë është “ Zbulimi i saj “ si

më poshtë:



Turizmi i fokusuar në turistët individual, që vizitojnë komunitetet lokale dhe marrin pjesë

aktivisht në veprimtaritë natyrore dhe kulturore, ka treguar se ka një të ardhur 5 deri 10 herë më

shumë në përfitime për dollar të shpenzuar nga turisti, se sa turizmi në shkallë të gjerë i diellit

dhe rërës. Studimet e drejtuara nga INCAE (Inman 1999) dhe të tjerë, kanë treguar që sektori i



bazuar në natyrën e Kosta Rikas mban afërsisht 50% të shpenzimeve totale të turistëve në vend

(përjashto udhëtimin ajror), ndërkohë që sektori “diell dhe rërë” i Kankunit, Meksikë, (bazuar

mbi fshatrat turistikë të përgjithshëm masivë) mban diçka më shumë se 10% të shpenzimeve të

turistëve në vend. Për më tepër, shpenzimet e përgjithëshme dhe efekti i shumëfishtë i

shpenzimeve (udhërëfyes, ture, pajisje, zeje) në Kosta Rika tentojnë të bëhen më të mëdha.

Për fat të keq Shqipëria nuk ka alternativa për pozicione reale. Destinacionet individuale të saj

janë tërheqëse, por jo unike. Turistët ndërkombëtarë mund të gjejnë rrënoja antike të një cilësie

më të mirë në Greqi, Itali dhe Turqi. Turizmi “diell dhe rërë”, konkuron me një shumicë vendesh

dhe ka sfida lidhur me çmimet në rënie dhe me kontributin e pakët në ekonominë lokale. Natyra

dhe kultura paraqesin pak destinacione alternative, por ende konkurojnë me një larmi të madhe

destinacionesh. Ajo çka e bën unike Shqipërinë është afërsia e madhe e një larmie të madhe

atraksionesh dhe afërsia relative e këtyre atraksioneve në një kontekst unik kulturor për

një numër të madh turistësh vendas dhe ndërkombëtarë.14

1.4.4. Vlora në dilemën: “Turizëm apo industri?”

Sektori turistik në vitet e fundit ka njohur një rritje të ndjeshme jo vetëm në Vlorë, por edhe në

rajone të rëndësishme turistike shqiptare. Për të pasur një zhvillim të ekuilibruar dhe harmonik të

sektorit turistik në qytetin e Vlorës duhet ti kushtohet vëmëndje e veçantë mjedisit si një burim

atraktiv i pazëvëndësueshëm i kësaj zone turistike. Kohët e fundit Vlora ka qënë në qëndër të një

sërë debatesh në nivele të ndryshme shoqërore, ekonomike për drejtimin e zhvillimit të Vlorës:

turizëm apo industri. Zhvillimi i çdo sektori mbart kosto dhe përfitime. Për zhvillimin e sektorit

të turizmit ka vështirësi përllogaritja e saktë e të ardhurave që realizon pritja dhe akomodimi në

sektorin e turizmit dhe kjo vështirësi zbeh imazhin që ka Vlora si një destinacion turistik për

operatorët vendas dhe të huaj. Vlora është një nga rrethet me gjatësi të vijës bregdetare më të

madhe, rreth 30 %, në shkallë vendi. Vlora shquhet për klimë mesdhetare tepër të volitshme, me

temperaturë mesatare në dimër 9 gradë Celsius dhe në verë deri në 34 gradë Celsius.

Vlora përbën një nga zonat me potencial të jashtëzakonshëm turistik, ku secili individ mund ta

gjej veten në një nga llojet e turizmit. Këtë gjë e tregon më së miri numri i turistëve të përfshirë

në qarkullimin turistik në Vlorë gjatë viteve 2005 -2010. Numri i turistëve ka ardhur në rritje nga

14 Strategjia e turizmit 2007-2013



viti në vit, duke filluar nga 170.000 turistë në vitin 2005 dhe duke vazhduar në 380.000 turistë në

vitin 2010. Në oferten turistike të një vendi duhet të ketë edhe aktorë të tjerë, mjaft aktiv, të cilët

i përgjigjen më së miri zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit. Kështu, operatorët turistikë dhe

agjensitë turistike luajnë një rol të rëndësishëm në promovimin e zonave turistike dhe të

potencialeve të tyre. Në vitin 2005 numëroheshin 4 agjensi turistike, ndërsa në vitin 2010 numri i

tyre ka arritur në 15 të tilla. Njësitë pritëse turistike, si ato hoteliere dhe resortet që ato ofrojnë

janë një nga qëndrat e akumulimit të të ardhurave financiare nga turizmi. 15

Të gjitha këto zhvillime të përmirësimit të infrastrukturës turistike dhe rritjes sasiore të

individëve të përfshirë në qarkullimin turistik kanë reflektuar pozitivisht në të ardhurat financiare

nga turizmi. Rezulton se në vitin 2005 të ardhurat nga turizmi ishin 5 milionë dollarë, ndërsa në

vitin 2008 kjo shifër ishte 8 milionë dollarë.16

Lidhur me alternativen: turizëm apo industri ekzistojnë disa kushte favorizuese për secilën

alternativë. Rajoni i Vlorës ka një potencial të jashtëzakonshëm për zhvillimin e turizmit,

potencial që u vërtetua nga analiza e mësipërme. Hapsira gjeografike e Vlorës plotëson shumë

mirë faktorët nxitës të kërkesës turistike ( kohë e lirë, mjedis etj ), faktorët e ofertës turistike (

burimet turistike, bukuritë natyrore, veprimtaritë atraktive etj ), faktorët ndërmjetësues ( agjensi

turistike, transporti turistik, politikat turistike, promocioni në turizëm etj ).

Edhe për alternativën tjetër, industri energjitike ka arsye relativisht të forta si:

• Vlora është zonë bregdetare, me potencial demografik human dhe me kërkesa për

energjinë gjithmonë në rritje.

• Prania e portit ndihmon për qarkullimin jovetëm të njerëzve por edhe të mallrave dhe

ankorohen anije të tonazhit të rëndë.

Pra, si turizmi dhe industria gjejnë kushte të përshtatshme zhvillimi në Rajonin e Vlorës, por

lloji i industrisë që po ngrihet në Vlorë, bie ndesh me industrinë e turizmit për disa arsye si:

• Gjiri i Vlorës ka thellësi të konsiderueshme por dhe një cikël të mbyllur të rrymave

nënujore.

• Këto dy tipare bëjnë që ndotjet që vijnë nga industria të akumulohen në brëndësi të gjirit,

e cila sjell impakt të drejtëpërdrejtë negativ në biodiversitetin e zonës.

15 Bashkia Vlorë – Vjetar statistikor 2000 - 2010 16 Bashkia Vlorë – Vjetar statistikor 2000 - 2010



• Arsye tjetër është raporti i punësimit në turizëm dhe në industri. Në parkun energjitik

nevojiten 100 puntorë, ndërsa në industrinë e turizmit për një periudhë 5 mujore

punësohen rreth 300.000 punëtorë.17

1.5. Faktorët bazë dhe të avancuar të konkurrueshmërisë së Turizmit në rajonin e Vlorës

1.5.1 Turizmi, pabarazitë rajonale dhe roli i shtetit në zhvillimin rajonal

Një atribut të veçantë, në zhvillimin e turizmit, pothuajse për të gjitha vendet në zhvillim kanë

pabarazitë ekonomike dhe sociale. Ato vende që kanë mangësi në lidhje me pozitën e tyre janë

karakterizuar shpesh nga mungesa e resurseve ekonomike, migrimi ekstrem dhe një lidhje e keqe

e transportit. Vendet që kanë një avantazh për shkak të pozitës së tyre dhe kritereve të

përmendura më lart nuk mund të merren me emigracionin e tepërt dhe të metat që rezultojnë

grumbullime masive. Tjetër është krijimi i një "kryeqyteti" ku të gjitha veprimtaritë ekonomike,

demografike dhe pushtetare ndodhin. Nga ana tjetër ai është edhe vendi ku të gjitha problemet

sociale dhe mjedisore ndodhin. Qëllimi është për të dobësuar pabarazitë spaciale dhe integrimin e

vendeve të periferisë në biznes, për të minimizuar problemet sociale dhe ekologjike. Industria e

turizmit, e cila në karakteristikat e përgjithshme ka një tendencë drejt periferisë, është i

paracaktuar për të gjetur një mënyrë për të dalë nga problemet strukturore dhe për këtë arsye

mund të dobësojë pabarazitë strukturore. Vendet e periferisë shpesh janë interesante për turistët

në qoftë se ato janë të vendosura larg, të izoluar nga bota e "civilizuar”, perëndimore. Sigurisht

përdorimi i një tërheqje turistike është bërë e mundur vetëm me një infrastrukturë të caktuar në

vend. Kjo infrastrukturë është si furnizim natyror, të lidhura në vend, që do të thotë se turistët

duke filluar të lëvizin në fakt do të jenë në gjëndje të konsumojnë produkte dhe jo anasjelltas.

Transporti, nuk do të shihet, si në industrinë e prodhimit "një mjet i nevojshëm për të lidhur

vendin e prodhimit dhe konsumit, por ka atraktivitetin e vet dhe për këtë arsye shpesh

promovohet si një tërheqje në vetvete. Edhe destinacionet e turizmit në zonat ekstreme periferike

mund ta përdorin këtë avantazh që rruga të bëhet një përvojë "aventuriere". Një tjetër avantazh i

turizmit mund të shihet në faktin se ajo mund të përdori për bujqësinë zonat e padobishme dhe

17 Sipas standarteve të Bankës Botërore.



për të krijuar vlera të reja, sepse industria e turizmit e vendosur në vend periferik i përdor mallrat

e prodhuara në atë zonë periferike dhe popullata lokale mund të përfitojë nga ky avantazh. Një

ndërmarrje turizmi ka shumë nevojë për fuqi punëtore me njohuri specifike për rajonin, si guida

turistike. Kështu, turizmi periferik mund të çojë në rritjen ekonomike dhe mund të ndikoj

pozitivisht në të gjitha degët e ekonomisë dhe si rrjedhim rritjen e të ardhurave rajonale dhe për

të lehtësuar pabarazinë me vendet e tjera.

Edhe në qoftë se rajonet në pozitë periferike kanë një potencial të lartë të zhvillimit të turizmit,

ato nuk janë të administruara nga investitorët potencial privat, si një mundësi investimi. Në këtë

pikë është kërkuar roli i shtetit për të siguruar infrastrukturën, për të tërhequr investitorët privatë.

Kjo do të thotë se në vendet me shfrytëzim të ulët të zonave periferike, shteti luan një rol kyç në

lidhje me zgjerimin e infrastrukturës. Deri në çfarë mase shteti ndërhyn është e ndryshme nga

shteti në shtet dhe varet nga idetë .

Ndërhyrja e shtetit mund të ndodhë në mënyra të ndryshme. Për shembull shteti krijon dhe

realizon koncepte të ndryshme për zhvillimin e industrisë së turizmit dhe financat

infrastrukturore, projektet në sektorin e transportit për të ndërtuar deri dhe rajonet periferike.

Për më tepër shteti mund të subvencionojë projekte për turizmin dhe të ofroj stimuj fiskal të atyre

që do të kontribuojnë në diversifikimin ekonomik të të ardhurave të rajonit dhe punësimin në

rajon. Në Shqipëri roli i shtetit për industrinë e turizmit është shumë i rëndësishëm si çdo

zhvillim që është në fillim.Për shkak të një infrastrukture të keqe të vendit në rajonet periferike

dhe fakti që Shqipëria është e panjohur si një destinacion turistik, investitorët e huaj e kanë të

vështirë për ta gjetur. Investimet shtetërore janë për këtë arsye i vetmi mjet për zhvillimin e

mëtejshëm. Megjithatë, qeveria shqiptare mundohet të japë stimuj për investitorët. Në vitin 1997,

për shkak të stimujve të shtetit, 1 / 3 e investimeve të huaja direkte shkoi për turizëm. Shteti u

ofroi atyre çlirimin nga taksat për 5 vjet pas investimit, por investimet e huaja direkte në turizem

janë zvogëluar për shkak të një zbatimi të dobët ligjor dhe korrupsionit.

1.5.2 Shqipëria dhe zhvillimi rajonal nëpërmjet turizmit

Pas rënies së komunizmit Shqipëria ishte dëshmitare e një emigracioni të madh dhe një migrimi të

fortë nga fshati në qytete. Shumica e popullsisë është tani në gjendje për të konsumuar një pjesë



të madhe të mallrave, të cilat nuk ishin më para në dispozicion. Kjo çoi në mënyrë të

pashmangshme në një humbje të aftësive tradicionale, si zejtaritë tipike, etj

Përmes turizmit, komunat në vendet periferike mund të krijojnë lidhjet tradicionale të tyre,

prandaj turizmi vepron si një motor për rivitalizimin e aftësive lokale dhe rajonale të kulturës.

UNESCO shpalli qytetin e Gjirokastrës dhe vendin arkeologjik të Butrintit, si vende të mbrojtura

të trashëgimisë kulturore, një mënyrë kjo për të tërhequr turistët dhe për të ruajtur kulturën e

popullsisë lokale. Nuk ka ende shumë për të bërë për t'i dhënë popullsisë së rajoneve periferike

një arsye për të mos kaluar në Tiranë apo edhe për të emigruar me shpresë për një jetë më të

mirë.

Shumë vende në zhvillim, për shkak të rritjes së popullsisë, rritjes së borxhit të jashtëm,

papunësisë së lartë, etj janë të detyruar të gjejnë të tjera zgjidhje për të përmirësuar gjëndjen e

tyre. Për shkak se shumë vende nuk mund të konkurrojnë në tregun botëror në lidhje me

produktet bujqësore dhe industriale, athere përdorin turizimin si eksportin e vetëm dhe unik.

Kjo ndodh sepse përqindja e kontributit të turizmit në GDP është shumë e lartë, kjo do të thotë se

një vend në zhvillim është shumë i varur nga turizmi. Por industria e turizmit është veçanërisht e

ndjeshme politikisht. Në ato vende që janë të rrezikuara politikisht, një incident i vogël ndikon

shumë mbi turizmin, ndërsa në ato vende që janë të konsoliduara politikisht dhe që kanë një

strukturë të larmishme ekonomike, këto lloj ngjarjesh i kalojnë më lehtë. Zhvillimi i turizmit të

një vendi shpesh varet nga shkalla e zhvillimit të infrastrukturës, por shpesh ndodh që

shpenzimet për këto projekte të tejkalojnë përfitimet ekonomike të krijuara nga turizmi. Ky

rrezik është më i madh nëse infrastruktura është përdorur vetëm nga turistët. Për të parandaluar

këtë rrezik infrastruktura duhet të jetë në shërbim edhe të popullsisë lokale dhe sektorëve të tjerë

të ekonomisë.

Roli i turizmit në ristrukturimin ekonomik ka shumë aspekte. Qeveritë e shumë vendeve ish-

komuniste duke vlerësuar prodhimin industrial nënvlerësuan rëndësinë e turizmit si një faktor

balancues në sektorin e shërbimeve.

Në fund të komunizmit cilësia e sektorit të shërbimeve ishte relativisht e vogël në lidhje me

standartet ndërkombëtare. Hotelet dhe restorantet, transporti dhe industria e komunikacionit kanë

qenë lënë pas dore për dekada të tëra. Investimet e huaja janë bërë vetëm në sektorin e hoteleve,

zinxhirët ndërkombëtarë, promovuan ndërtesat e reja dhe pazar në kapacitetin ekzistues.



Një rol të rëndësishëm, që turizmi luan në ristrukturimin ekonomik është zhvillimi i aftësive të

nevojshme nga një staf shërbimi, për të vepruar në zonën e shërbimit, për të përmirësuar kushtet

e punës sociale dhe mbrojtjen e të punësuarve. Kjo është zbuluar, në rrjedhën e shumë

projekteve të realizuara, se trajnimi i personelit të shërbimit në menaxhimin e hotelit, në

gastronomi dhe agjensitë e udhëtimit është i një rëndësie të veçantë.

1.5.3 Konkurrueshmëria e Rajonit të Vlorës si një destinacion turistik

Në një treg të ngopur, detyrë themelore për menaxhimin e destinacionint turistik është të

kuptuarit se si mund të rritet konkurrenca dhe qëndrueshmeria për një destinacion turistik.

Konkurrueshmëria e një destinacioni turistik është një faktor i rëndësishëm që ndikon pozitivisht

në rritjen e tregut. Prandaj menaxherët e turizmit kanë për të identifikuar, për të shqyrtuar dhe

analizuar avantazhet konkurruese dhe pozicionin aktual.

Ne kemi hyrë në shekullin e 21-të dhe kuptohet se shumë mundësi të reja na presin në industrinë

e turizmit. Ardhja e globalizimit ka përkuar me një bum në sektorin e turizmit dhe kjo ka

paraqitur shumë sfida të reja. Në kontekstin e globalizimit të turizmit do të thotë rritje dramatike

në numrin e destinacioneve dhe të distancave mes tyre. Shumë vende kanë ndryshuar kushtet e

turizmit në mënyrë drastike dhe kjo e ka bërë të nevojshme për të ndjekur këto sfida, në mënyrë

që Shqipëria të mbetet konkurrente në tregun turistik.

Konkurrueshmëria është një koncept i gjërë,i cili mund të vërehet nga perspektiva të ndryshme

si : përmes produkteve, kompanive, degëve të ekonomisë ose ekonomisë kombëtare, në afat të

shkurtër ose afat të gjatë.Përkufizimet e ofruara në literaturë japin edhe një domethënie mikro

dhe makro të konkurrencës.Nga një anë konkurrenca makro është një shqetësim kombëtar dhe

qëllimi përfundimtar është që të përmirësojë të ardhurat reale të komunitetit. Nga ana tjetër,

konkurrenca mikro, është parë si një fenomen i fortë.Në mënyrë që të jetë konkurruese, çdo

organizatë duhet të sigurojë produkte dhe shërbime, të cilat duhet të plotësojnë dëshirat që nuk

mbarojnë të konsumit modern.Për produkte të tilla dhe shërbime, konsumatorët ose klientët janë

të gatshëm të paguajnë një çmim.Le të zgjerojmë konceptin me përparësitë krahasuese dhe

konkurruese të turizmit ndërkombëtar. Përparësitë krahasuese duken te : pamja e bukur, klima e

favorshme, plazhe atraktive, kafshë të egra etj. Faktorët krahasues janë të afërt me të pasurit

primar turizmin (natyror, kulturor dhe atraktivitetin social). Ne kurrë nuk mund të riprodhojmë



atraktivitete të njëjta. Nga ana tjetër, avantazhi konkurrues ka të bëjë me infrastrukturën e

turizmit, cilësinë e menaxhimit, aftësitë punëtore dhe politikat qeveritare. Për të kuptuar

konkurrencën e destinacioneve turistike, ne duhet të konsiderojmë përparësitë krahasuese si

elementë më të avancuar që përbëjnë avantazhin konkurrues. Kur avantazhet krahasuese përbëjnë

burimet në dispozicion për një destinacion, do të thotë se avantazhet konkurruese kanë aftësinë

që një destinacion ti përdor këto burime në mënyrë efektive dhe në afat të gjatë. Destinacioni me

një pasuri të burimeve ndonjëherë mund të mos jetë aq konkurrues si një destinacion me

mungesë burimesh. Një destinacion i cili ka një vizion të turizmit, e ndan vizionin mes të gjithë

palëve të interesuara, të menaxhimit i cili zhvillon një strategji të përshtatshme, të marketingut

etj dhe një qeveri e cila mbështet industrinë e turizmit me një politikë efikase të turizmit. Një

destinacion konkurrues duhet të jetë i lidhur me aftësinë e destinacionit për të ofruar mallra dhe

shërbime më të mira se destinacionet e tjera. Një numër i madh variablash janë të lidhur me

nocionin e konkurrencës së destinacionit. Ata mund të jenë sasior, të tilla si numri i vizitorëve,

pjesa e tregut, shpenzimet turistike, punësimi, vlera e shtuar nga industria e turizmit, ose variabla

cilësor të matur të tillë si pasuria e kulturës dhe trashëgimisë, cilësia e shërbimeve të turizmit, etj.

Një model konkurrueshmërie i destinacionit turistik është krahasimi midis burimeve dhe

menaxhimit të këtyre burimeve. Modeli bashkon elementët kryesorë të konkurrencës së

destinacionit dhe si përcaktues janë klasifikuar gjashtë tituj kryesorë:

• Burimet e trashëguara

• Burimet e krijuara

• Faktorët për mbështetjen e burimeve

• Menaxhimi i destinacionit

• Kushtet e situatës

• Kushtet e kërkesës

Të marra së bashku, burimet e trashëguara, të krijuara dhe mbështetëse ofrojnë karakteristikat e

ndryshme të një destinacioni që e bëjnë atë tërheqës për t'u vizituar.

Burimet e trashëguara mund të klasifikohen si natyrore dhe kulturore. Burimet natyrore

përfshijnë: klimën, florën dhe faunën, etj. Burimet e trashëguara përfshijnë ato të kulturës dhe

trashëgimisë, si historia e destinacioneve, doganat, karakteristikat arkitektonike, dhe traditat për

të rritur atraktivitetin e një destinacioni turistik. Burimet e krijuara përfshijnë: infrastrukturën e

turizmit, ngjarje të veçanta, argëtim, shopping dhe çdo veprimtari në dispozicion. Kategoria e



burimeve mbështetëse siguron themelet për një industri turizmi të suksesshme. Ata përfshijnë

infrastrukturën e përgjithshme, cilësinë e shërbimeve, mikpritjen, dhe qasjen e destinacionit.

Menaxhimi i destinationit përfshin: faktorët që rrisin atraktivitetin e burimeve të trashëguara dhe

të krijuara dhe forcimin e cilësisë së faktorëve mbështetës. Faktorët e kushteve të situatës mund

të modifikojë apo të zbus konkurrencën e destinacionit. Kjo mund të jetë pozitive dhe nuk ka

ndikim negativ në aftësinë konkurruese.

Kushtet e kërkesës kanë të bëjnë me elementët mikro dhe makro të mjedisit, strategjitë e firmave

të destinacionit, të sigurisë dhe të dimensionit politik.

Nëse duam një kërkesë efektive, turistët duhet të jenë të vetëdijshëm për atë që një

destinacion ka për t’u ofruar. Vetëdija, perceptimi dhe preferencat janë tri elementet kryesore të

kërkesës turistike.

Përsa u përket burimeve të krijuara thuhet se Vlora është argëtuese, e rëndësishme, por jo unike.

Vlora është vlerësuar mirë për atributet e saj, aksesin vizitor në zonat natyrore,

shumëllojshmërinë e kuzhinës, aktivitete të bazuara mbi natyrën, akomodimin (të ndryshëm dhe

cilësorë) dhe objektet e shërbimit dhe të ushqimit, por është vlerësuar nën mesatare për dëfrimin

e komunitetit, parqet dhe jetën e natës, për mbështetjen ndaj komunitetit për ngjarje të veçanta.

Përmirësime duhet të bëhet në efikasitetin dhe cilësinë e infrastrukturës lokale dhe të transportit

lokal, që mund të përfitojnë banorët dhe turistët.

Burimet njerëzore janë faktorë kryesor në arritjen apo ruajtjen e konkurrueshmërisë së një

destinacioni.Vlora shquhet për fuqi punëtore në industrinë e turizmit në moshë të re por të

pakualifikuar si duhet. Aktorët e turizmit duhet të kuptojnë se praktikat e menaxhimit të

burimeve njerëzore forcojnë avantazhin konkurrues.

Vendet, ekonomia e të cilave varen nga të ardhurat e turizmit, e dinë shumë mirë se popullariteti

dhe rritja e vazhdueshme e qëndrueshmërisë të destinacionit është e lidhur drejtpërdrejt me

cilësinë e forcës së punës së turizmit. Përpjekjet në arsimimin dhe trajnimin e forcës së punës për

turizmin duhet të ndërmerren nga të paktën tre aktorët kryesorë: agjensitë qeveritare, shkollat

private dhe publike, dhe sektorit të industrisë së turizmit. Fakt është se, Vlora, edhe pse ka

shkolla private dhe publike për turizmin është relativisht dobët në shumë tregues të menaxhimit

të destinacionit. Në këtë Rajon ka me të vërtetë shumë vend për përmirësime. Në fushën e

turizmit, kërkimi shkencor eshte gjithmonë i rëndësishëm. Tani, kur konsumatorët e turizmit po

ndryshojnë shprehitë dhe preferencat e tyre, kjo është edhe më evidente.



Performanca e industrisë së turizmit varet nga situata e përgjithshme. Një destinacion

konkurrues varet si nga mjedisi mikro ashtu dhe nga mjedisi makro. Në nivelin mikro,

konkurrenca ndërmjet firmave krijon një mjedis për përsosmëri. Në nivelin makro, turizmi

ndikohet nga një varg i forcave globale, duke përfshirë ristrukturimin ekonomik të ekonomive,

ndryshimet demografike, kompjuterizimin. Dimesioni politik është një faktor kyç që kontribuon

në natyrën e destinacionit. Pas vitit 1997, situata politike në Shqipëri dhe natyrisht edhe në Vlorë

ka ardhur duke u përmirësuar. Vizitorët kanë filluar ta ndjejnë vet’hen të sigurt dhe të mirëpritur

nga vlonjatët. Por nuk ka strategji të qartë për zhvillimin e mëtejshëm. Kjo shihet qartë nga

shkalla e ulët e bashkëpunimit midis sektorit publik dhe privat, mes institucioneve të arsimit dhe

kompanive të turizmit. Duket qartë se Qeveria nuk ka zgjidhje afatgjata për bashkëpunim mes të

gjithë palëve të interesuara. Zhvillimi i sektorit të turizmit në vitet e fundit ka patur defekte.

Zhvillimi i burimeve njerëzore, stimulimi i kreativitetit dhe inovacionit dhe formimi i produkteve

të reja turistike interesante janë lënë pas dore.



KKRREEUU IIII:: Investimet e huaja direkte dhe rëndësia e tyre për zhvillimin e një

vendi

2.1 Dinamika dhe struktura degësore dhe rajonale e IHD-ve

2.1.1 Përcaktimi i IHD-ve, format e tyre

Sipas përkufizimit të përgjithshëm të FMN- së ( Fondi Monetar Ndërkombëtar), të OCDE dhe të

Konferencës së Kombeve të Bashkuara për Tregëtinë dhe Zhvillimin, një investim direkt jashtë

shtetit (IHD), tregon “ investimin që një njësi rezidente e një ekonomie (investuesi direkt) kryhen

me qëllim që të marri një interes kohëgjatë në një ndërmarje të lokalizuar të një ekonomie tjetër

(investimi direkt)”.

Me interes kohëgjatë kuptojmë që ekziston një mardhënie afatgjatë midis investitorit direkt dhe

ndërmarjes dhe që investitori ushtron një influencë të madhe në drejtimin e ndërmarjes …” Duke

realizuar një IHD, investitori i huaj shpreson të fitojë një pushtet drejtimi dhe një interes afatgjatë

në një ndërmarje, ndryshe nga investimet e portofolit, që janë investime qëllimi i të cilave është

rendimenti financiar me afat të shkurtër. IHD-të nënkuptojnë jo vetëm veprimin parësor që

vendos mardhënien midis dy vendeve, por edhe gjithë veprimet e mëvonshme me kapitalin

midis tyre dhe midis uniteteve institucionale.

Në standartet e FMN- së, investimet e huaja direkte konsistojnë në shumën e:

1. Të drejtave të pronësisë të blera apo të siguruara nga kompanitë mëmë në firmat jashtë

me qëllim kontrolli (duke përfshirë edhe ngritjen e filialeve të tjera).

2. Riinvestimin e fitimeve nga firmat e kontrolluara

3. Huatë midis kompanisë mëmë dhe firmave nën kontroll.

Në përgjithësi mund të themi se: IHD është një term i përdorur për të paraqitur blerjen e

aktiveve fizike jashtë kufijëve, si impjante dhe pajisje, nën kontrollin e kompanisë mëmë.

Kjo mund të përfshijë disa lloje:

a) Ngritjen e një dege apo filiali të ri

b) Blerjen e aktiveve apo një biznesi të huaj



Në këtë konceptim të IHD-ve nuk përfshihen ndihmat dhe huatë ndërkombëtare që janë akorduar

Shqipërisë në periudha të ndryshme kohe nga qeveri të huaja dhe donatorë të huaj për zhvillimin

e infrastrukturës, ujësjellsa, kanalizime, rrugë etj.

Duhen dalluar investimet duke blerë shoqëri ekzistuese (në kuadrin e privatizimit), nga krijimet

e ndërmarjeve të reja (investiments Greenfield). Në Shqipëri, privatizimi shërbeu si bazë për

transformimin e ekonomisë sepse privatizimi sjell një rritje ekonomike, ndonëse shpesh jo të

menjëhershme, privatizimi i krijon siguri ndërmarjes, sjell të ardhura për buxhetin nga shitja e

njëhershme, por çon edhe në rritjen e konkurencës dhe të papunësisë. Privatizimi në Shqipëri

kaloi në dy etapa:

1- Privatizimi masiv i brëndshëm në letra me vlerë në vitet 1990-2000. Ky lloj privatizimi

pothuajse dështoi sepse mungonin strategjitë afatmesme dhe afatgjatë të zhvillimit të vendit,

pjesëmarja e investitorëve të huaj ishte e vogël, mungonte tregu financiar dhe ekzistonin

praktika ligjore të vjetra që nuk i përgjigjeshin kohës.

2- Strategjia e re e privatizimit me IHD (privatizimet strategjike) vitet 2000-2010. Edhe kjo

formë e privatizimit është ende e pasuksesshme sepse ka vonesa në ristrukturimin e

ndërmarjeve, ka vonesa në reforma në sektorët e tjerë të ekonomisë, mungesa në kuadrin e

duhur ligjor, mos funksionim i tregut të kapitaleve etj.

Qëllimi i të gjitha vendeve të Lindjes në të ardhmen përfshirë edhe Shqipërinë është të jenë në

gjëndje të tërheqin investime Greenfield, ndërkohë që mbeten gjithmonë dhe më pak ndërmarje

për tu privatizuar.

Kështu pra, IHD- të janë lëvizje kapitalesh që lejojnë qoftë krijimin e një strukture prodhimi

jashtë shtetit, qoftë blerjen e asaj që ekziston tashmë jashtë shtetit, apo bashkimin e ndërmarjeve

të ashtuquajtura joint-ventures. Investitorët e huaj mund të zgjedhin të investojnë në mënyra të

ndryshme, në varësi të vendit pritës dhe qëllimit që duan të arrijnë. Kështu, joint-venture është

veçanërisht e përdorur në vendet ku korrupsioni është i madh, sepse investitorët e huaj

mbështeten tek partnerët lokalë të cilët njohin më mirë funksionimin e burokracisë lokale.18Pjesa

më dërrmuese e fluksit të IHD-ve në Shqipëri është në formën e kapitalit aksioner, që përbën

afërsisht 70 % të totalit. Kjo përbërje e IHD-ve është karakteristikë për vendet në fazat e para të

18 Raporti i Investimeve të Huaja Direkte në Shqipëri - Dhjetor 2010



përfitimit të investimeve të huaja direkte. Duke mbajtur në konsideratë se shumica e projekteve

të investimeve në Shqipëri janë të reja, një numër investitorësh po sjellin kapitale të reja në

vend.

Qëllimet e IHD-ve

Që të kuptojmë më mirë IHD- të duhet të bëjmë dallimin midis IHD-ve vertikale dhe IHD-ve

horizontale, që nuk kanë të njëjtin qëllim. Kur çmimet e faktorëve të prodhimit nuk janë të

barabarta midis vendeve, firmat janë të nxitura të organizojnë proçesin e tyre të prodhimit për ti

shfrytëzuar këto ndryshime kostosh, kosto e krahut të punës më e “lirë “se sa në vendin e

origjinës dhe këto janë IHD- të vertikale.

Përkundrazi, IHD-të horizontale ndërhyn kur nuk ka dallim të madh në çmimin e faktorëve të

prodhimit, por që hyrja në disa tregje është e kushtueshme për shkak të barrierave komerciale

apo të kostove të larta të transportit. Pra, ndërmarjet prodhojnë në çdo vend në drejtim të tregut

të brëndshëm. Kjo mund të jetë një mjet për tu pozicionuar të parët në tregjet me potencial të

fortë rritje.

Kostoja e lirë e krahut të punës është kriter thelbësor kur bëhet fjalë për IHD- të vertikale është

masa apo potenciali i tregut të brëndshëm që janë vendimtare për IHD- të horizontale.



Investimet në formën e IHD-ve filluan para luftës së parë botërore kur njerëzit e Europës

Perëndimore përdorën një përqindje të lartë të kursimeve të tyre për të financuar qeveritë e huaja

dhe sipërmarrjet në pjesë të tjera të botës si kurrë më parë. Gati shumica e IHD-ve të Europës (

Britanisë së Madhe, Francës dhe Gjermanisë) janë bërë gjatë kësaj periudhe në formën e

financimit të minierave, impianteve, shërbimeve publike, hekurudhave dhe porteve kryesishtë në

Afrikë dhe Amerikën Latine. Gjatë kësaj periudhe në 1914, Britania e Madhe si fuqia më e

madhe e asaj kohe, e mbizotëronte biznesin ndërkombëtar me rreth 45 % të totalit të IHD-ve.

Pas luftës së Dytë Botërore, stafeta e IHD-ve i kaloi SHBA-së me kompani të tilla amerikane si:

General Motors dhe IBM të cilat zhvilluan baza prodhuese kudo në botë sidomos në Europë dhe

në Amerikën Latine. Rreth viteve ’60 , SHBA numëronte 48 % të IHD-ve botërore.

Më pas kryesimi i SHBA-së u ndoq nga ringritja e shumëkombsheve europiane dhe hyrjes së

Japonisë në skenën e investimeve ndërkombëtare. Për një kohë të gjatë IHD- të kanë ardhur nga

vende shumë të industrializuara por edhe shumë vende në zhvillim kanë hyrë si burime për IHD-

të. IHD- të u sigurojnë këtyre vendeve:

• Një mënyrë për rritjen e tyre

• Teknika të reja menaxhimi

• I prezanton ato me teknologji të reja

• Hyrjen në tregje

Globalizimi dhe liberalizimi i tregëtisë dhe investimeve ka sjellë një valë të flukseve të IHD-ve

drejt vendeve në zhvillim. Megjithatë rritja shkoi te 12 vendet më të mëdha në zhvillim duke u

ndarë sipas madhësisë së tyre ekonomike. Natyra e IHD-ve në vendet në zhvillim ka kaluar një

transformim i cili i detyrohet nevojës për forma të reja të IHD-ve.

IHD - të në ditët e sotme po zhvillohen në forma të reja të investimit të cilat janë të përshtatura

më mirë për karakteristikat e klimës së investimeve. IHD- të e reja tregojnë një fleksibilitet të

lartë në këtë aspekt. Ato hapin sektorë të rinj në vendet në zhvillim dhe sigurojnë biznese të

mesme me mundësi të reja. Ky zhvillim i ri i strukturës së IHD-ve drejt fleksibilitetit më të lartë

tregon qartë që struktura dhe natyra e IHD-ve mes vendeve të industrializuara duhet të dallohet

nga struktura e IHD-ve në vendet në zhvillim. IHD- të në vendet e industrializuara janë më

riskoze dhe më të shtrenjta krahasuar me investimet vendase, sepse mungesa e informacionit në

lidhje me tregjet e huaja përfshin një sërë kostosh, shpenzimesh dhe risqesh. Po pse kompanitë

ndërmarin IHD? Kjo ka të bëjë me ndërkombëtarizimin e aktiviteteve të koorporatës.



2.1.2 Efektet e IHD-ve mbi vendet pritëse

Efektet e IHD-ve në vendin pritës janë të shumta dhe komplekse dhe varen nga vet kushtet e

vendit pritës. Efektet e IHD-ve në vendin pritës mund të jenë pozitive si rritja e menjëhershme e

produktivitetit pas blerjes së një ndërmarje nga një investues i huaj, efekte përmirësuese në

pjesën tjetër të ekonomisë nga transferimi i teknologjisë apo përmirësimi i burimeve njerëzore.

IHD- të mund të kenë edhe efekte negative siç janë: rritja e papunësisë, dallimet rajon-sektor etj.

Sidoqoftë efektet pozitive dhe negative të IHD-ve nuk janë sistematike dhe kushtet makro dhe

mikro-ekonomike në vendin pritës kanë një impakt në përhapjen e këtyre efekteve.

Rritja e produktivitetit

Në vendet ish-komuniste, investuesit e huaj marrin zakonisht masa të shpejta për të ulur

efektivitetin e tepërt nga i cili vuajnë pjesa më e madhe e ndërmarjeve të trashëguara nga regjimi

i kaluar. Më pas aparati i prodhimit në mënyrë progresive, zëvëndësohet nga pajisje më

produktive dhe së fundmi futen metoda të reja drejtimi dhe organizimi të punës. Këta tre

elementë shpjegojnë rritjen relativisht të shpejtë të produktivitetit në ndërmarjet me pjesëmarje

të huaj. Flukset globale të IHD-ve u dyfishuan gjatë periudhës 2005-2007, por në vitin 2009 ato

ranë në nivelin e 802 miliardë euro. Megjithatë, fluksi i IHD-ve në Shqipëri gjatë kësaj periudhe

u zhvillua pothuajse në mënyrë të pavarur nga tendencat globale dhe rajonale duke patur një

rritje të vazhdueshme që zgjati përtej vitit 2009.

Punësimi

Efekti i IHD- ve në punësim është i ndryshëm sipas tipit të investimit. Krijimi i ndërmarjeve të

reja sjell vende të reja pune. Megjithatë është e vështirë të vlerësosh numrin e vendeve të punës



të krijuara nga ky tip i IHD- ve pasi statistikat nuk japin të dhëna të detajuara. Në rastin e IHD-ve

në formën e blerjes, ristrukturimet çojnë pothuajse sistematikisht në heqje nga puna të

punonjësve të ashtuquajtur “efektiv i tepërt”. Qeveria duhet të përballet me sfidën e ekonomisë

informale dhe punën e zezë. Në Shqipëri nuk mungojnë burimet, kemi një popullsi me moshë

mesatare relativisht të re, me deshirë për të punuar, por aftësia jonë duhet të jetë përdorimi

efiçent i këtyre burimeve. Gjatë tremujorit të parë 2011 forca e punës është 1,063,275 persona,

ndërsa shkalla e papunësisë së regjistruar është 13.43%.19

Transferimi i teknologjisë

IHD - të, teorikisht kanë efekte trajnimi mbi pjesën tjetër të ekonomisë, duke futur teknologji të

reja, që përhapen më pas te ndërmarjet vendase. Ndërmarjet e huaja mund të sjellin gjithashtu

kopetenca dhe metoda të reja pune.

Por jo gjithmonë ndodh keshtu. Sa më shumë thellohet hendeku midis teknologjive të përdorura

nga vendi pritës nga njëra anë dhe ato të sjella nga vendet e huaja nga ana tjetër aq më i vështirë

bëhet transferimi. Për më tepër, kur IHD-të kanë për qëllim vetëm të përfitojnë sa më shumë

nga krahu i punës pak i kualifikuar dhe i lirë, transferimi i teknologjisë shpesh është më i dobët

se sa në industritë që përdorin teknologji të mesme apo të lartë. Pra, nuk ka gjithmonë

transfertë teknologjie apo diturie midis ndërmarjeve të huaja dhe atyre vendase që kanë të njëjtin

aktivitet, sepse firmat e huaja nuk kanë asnjë interes të kontribuojnë në përmirësimin e

produktivitetit të konkurrentëve të tyre lokal duke shpërndarë informacione mbi teknikat e

prodhimit apo mënyrën e organizimit, përveç rasteve kur ato bashkëpunojnë me firmat vendase.

Ndarja rajonale dhe sipas sektorëve

Pjesa më e madhe e investuesve kanë tendencën të investojnë në kryeqytete dhe grumbullimet e

mëdha urbane, ç’ka stimulon rritjen ekonomike të këtyre të fundit, por mund edhe të krijojë

dallime në zhvillimin ekonomik midis rajoneve të ndryshme të vendit pritës. Gjithashtu

investitorët e huaj nuk investojnë njësoj në të gjithë sektorët, por vetëm në disa sektorë, sipas

qëllimeve dhe interesave të tyre. Kjo mund të ketë pasoja pozitive duke zhvilluar sektorët që

përfitojnë IHD, por kjo situatë mund të lerë në harresë sektorë të tjerë që nuk përfitojnë nga të

19 Treguesit ekonomikë- INSTAT



njëjtat investime, duke krijuar kështu dallime sektoriale. Kështu, vendet pritëse të IHD-ve

nganjëherë ngurrojnë të lenë investuesit e huaj të kontrollojnë pjesë të ekonomisë së tyre që ato i

konsiderojnë strategjike.

2.1.3 Kushtet e duhura për tërheqjen e IHD-ve

Shumë faktorë dhe kushte hyjnë në lojë gjatë momentit të marjes së vendimit për investim.

Faktorët tradicionalë janë: përmasat e tregut, kostoja e lirë e krahut të punës, kualifikimi i tyre

etj. Por krahas tyre ka edhe faktorë të tjerë të rëndësishëm si: infrastruktura, situata politike dhe

makroekonomike. Megjithatë kushtet e duhura për të tërhequr IHD varen nga vet llojet e IHD-ve.

Sipas një studimi të bërë nga Forumi i Ekonomisë Globale në 1997, përmasat e tregut të vendit

pritës të IHD-ve në raport me PPB dhe përqindjen e saj të zhvillimit, shfaqet si një faktorë

përcaktues gjatë marrjes së vendimit mbi lokalizimin e IHD-ve. Në përgjithësi sa më e madhe të

jetë përmasa e tregut aq më i madh është dhe fluksi i IHD-ve. Përmasa e tregut është përcaktuese

kur një investitor i huaj vendos të ndryshojë vendodhjen e prodhimit të tij. Por ky faktor është më

pak i rëndësishëm për investitorët që kanë vendosur të prodhojnë në vendin pritës dhe pastaj të

eksportojnë prodhimin e tyre.

Vlerësimi i stabilitetit ekonomik dhe politik të një vendi është një element i rëndësishëm në

proçesin e marrjes së vendimeve për investim të kompanive tradicionale. Çdo perceptim i gabuar

në këtë fushë mund të vë në rrezik zbatimin e planit të investimeve dhe ndikon negativisht në

përfitimet e parashikuara nga projektet.

Rritja e IHD-ve në vitin 2008 ishte rezultat i transaksioneve të investimeve dhe i ndryshimit të

kursit të këmbimit valutor. Shqipëria ka treguesin më të ulët të IHD-ve kundrejt GDP-së midis

vendeve të Europës Juglindore, kjo për faktin se investimet e huaja direkte në Shqipëri janë

fenomen i kohëve të fundit dhe privatizimi i sektorëve strategjik çoi në rritjen e këtij treguesi në

vitet e fundit.

Krahu i punës është një tjetër faktor tradicional i IHD-ve. Një investitor mund të tërhiqet për të

investuar nga kostoja dhe niveli i kualifikimit të krahut të punës. Shpesh, zgjedhja e vendodhjes

së investimeve përcaktohet nga kombinimi i një krahu të lirë pune dhe të kualifikuar. Faktorë të

tjerë që ndikojnë në IHD janë: ambienti institucional dhe ligjor, infrastruktura, progresi teknik,

stabiliteti politik etj. Qysh prej disa vitesh ka një modifikim radikal të kuadrit të investimit direkt



në shumicën e vendeve me qëllim përmirësimin e kontekstit institucional për të tërhequr më

shumë IHD. Por çfarë kushtesh plotëson Shqipëria për të tërhequr më shumë IHD?

Përmirësimet në fushën ekonomike të regjistruar së fundmi e bëjnë Shqipërinë një vend

gjithmonë e më shumë interesant për investitorët dhe operatorët e huaj. Shqipëria ofron një gamë

të gjerë të oportuniteteve që nga inisiativat e reja prodhuese nëpërmjet joint –ventures dhe

investimeve direkte në krijimin e strukturave tregëtare ose nënshkrimin e marveshjeve të

liçensimit dhe deri në eksportimet tradicionale. Pikat e forta të vendit tonë mund të përmblidhen:

1. Kosto e ulët e punës dhe treg fleksibël i punës

Kosto e punës në Shqipëri është ndër më të ultat në Europë. Kosto mesatare në sektorin e

veshmbathjes është e barabartë me rreth 200-250 $ në zonat e Tiranës dhe Durrësit, me nivele më

të ulta në pjesë të tjera të vendit.

Kosto e ulët e punës nuk përputhet me cilësinë dhe aftësinë teknike të fuqisë punëtore, që

përkundrazi është shpesh më e mirë se në vendet e tjera me nivele analoge të kostos së punës si

p.sh Moldavia dhe Sërbia.

2. Disponibiliteti i rezervave natyrore

Shqipëria ka rezerva të rëndësishme minerare, ndërmjet të cilave kromi, bakri, nikeli, nafta dhe

qymyri. Gjithashtu janë prezente vendburime të fosfatit shumë pak ose aspak të shfrytëzuara. Të

një rëndësie më të vogël janë rezervat e dolomitit, gipsit, kripës, argjilit, bitumit dhe mermerit.

Edhe agrokultura ka një potencial të mirë fal klimës së favorshme dhe ofron mundësi interesante

integrimi në industrinë e konservave.

3. Pozita e favorshme gjeografike

Në saj të pozicionit të saj strategjik dhe gjeografik, Shqipëria shërben si pikë lidhje me të gjitha

vendet ballkanike. Ndërtimi i koridorit të tetë do të hapi perspektiva të mëdha. Lidhjet me traget

me Italinë dhe Greqinë garantojnë fluks të vazhdueshëm dhe të shpejtë të mallrave dhe një urë

për të gjithë zonën ballkanike. Tabela më poshtë tregon kohën e fluturimit drejt disa qyteteve

kryesore Europiane:



Drejt Koha e fluturimit

Barit 40 minuta

Bolonjës 1 orë e 30 minuta

Romës 1 orë e 40 minuta

Milanos 2 orë

Athinës 1 orë e 35 minuta

Frankfurtit 2 orë e 30 minuta

Vjenës 1 orë e 45 minuta

4. Një potencial të madh turistik

Toka shqiptare megjithëse e vogël është e pasur në kontraste. Bregdeti shqiptar shtrihet për 450

km dhe konsiderohet si një potencial turistik shumë i lakmueshëm. Pejsazhet alpine, pyjet,

liqenet, lagunat, qëndrat arkeologjike dhe aspekte të tjera e bëjnë Shqipërinë një vend tërheqës

për turistët. Shqipëria ka alternativa të shumëllojshme për zhvillimin e turizmit. Gjithashtu

trashëgimia kulturore e qyteteve të tilla si Vlora, Shkodra, Kruja, Berati apo Gjirokastra

mundësojnë një formë tjetër të zhvillimit të turizmit që është turizmi qytetar.

Prespektivat për IHD-të në sektorin e turizmit janë të kufizuara për shkak të infrastrukturës së

pazhvilluar (rrugët, mungesa e dritave dhe ujit) në Shqipëri, mungesat e lehtësirave turistike dhe

më e rëndësishmja problemet me pronat dhe regjistrimet veprojnë si barriera në investimet

turistike. Problemet e lindura me zhvillimin e planit Club Med pranë Sarandës, tregojnë se

akoma ekzistojnë probleme me pronat dhe se ka vend për përmirësimin e kuadrit ligjor përpara

se Shqipëria të shfrytëzojë potencialin e saj turistik.

5. Hyrja në një treg lokal interesant

Shqipëria është një vend i vogël, me një të ardhur të disponueshme të kufizuar. Megjithatë, të

gjithë ato aktivitete që nuk kërkojnë një shkallë prodhuese të gjërë mund të gjejnë një treg lokal



interesant. Niveli akoma i kufizuar i prodhimit të brëndshëm lë oportunitete të hapura për

investitorët e huaj të interesuar për të vendosur njësi të reja prodhuese ose qëndra shpërndarje.

6. Normativa ligjore të favorshme

Normativa shqiptare i lejon një investitori të huaj të ndërtojë tipe të ndryshme të personave

juridike si shoqëri të thjeshta individuale, shoqëri kolektive, shoqëri komandite, shoqëri me

përgjegjësi të kufizuar (sh.p.k) dhe shoqëri aksionere. Janë dy modelet e fundit organizative që

kanë ndeshur shpërndarjen më të madhe të investitorëve qoftë nacionalë, qoftë internacionalë.

Ligji nr 7038 mbi shoqëritë tregëtare, frymëzuar nga legjislacioni francez dhe gjerman ka ndër

qëllimet e tij kryesore promocionin dhe zhvillimin e ushtrimit të aktiviteteve sipërmarrëse në

Shqipëri. Kushtetuta shqiptare e aprovuar në 1998 mbron të drejtat themelore dhe liritë e

personave fizikë apo juridikë pavarësisht nga nacionaliteti i tyre.

Ligji 7764 datë 02/11/1994 “Mbi investimet e huaja”, përcakton qartë se kush quhet “investitor i

huaj “dhe kush quhet “investim i huaj”.

Sipas këtij ligji “investitor i huaj” nënkuptohet:

a) çdo person fizik që është shtetas i një vendi të huaj ose

b) çdo person fizik që është shtetas i Republikës së Shqipërisë, por me banim të përhershëm

jashtë vendit, ose

c) çdo person juridik që është themeluar sipas ligjit të një vendi të huaj, i cili drejtëpërdrejtë

ose tërthorazi kërkon të kryej ose është duke kryer një investim në përputhje me ligjet që i

përkasin periudhës nga data 31/07/1990 e në vazhdim.

Po sipas këtij ligji “investim i huaj” nënkuptohet: Çdo lloj investimi në teritorin e Republikës së

Shqipërisë, të zotëruar drejtëpërdrejtë ose tërthorazi nga një investitor i huaj i cili konsiston në:

a) pasuri të luajtshme dhe të paluajtshme, të prekshme dhe të paprekshme, ose ndonjë lloj

tjetër të drejte pasurore.

b) Një shoqëri, të drejta që rrjedhin nga çdo formë pjesë-marje në një shoqëri me aksione

c) Huatë, detyrimet në të holla ose detyrimet në një veprimtari që ka vlerë ekonomike dhe

që lidhen me një investim.



d) Pasurinë intelektuale, duke përfshirë veprat letrare dhe artistike, tekniko-shkencore,

shpikjet, projektet industriale, skemat e qarqeve të integruara, marketet tregëtare.

e) Çdo të drejtë të njohur me ligj ose kontrata dhe çdo liçensë ose leje të dhëna në përputhje

me ligjet.

Ligji nr 7973, datë 26.07.1995 “Për konçesionet dhe pjesëmarrjen e sektorit privat në shërbimet

publike dhe infrastrukturë”

Sipas këtij ligji “konçesion “ është një formë kontrate e marveshje, me anën e së cilës një person

juridik joshtetëror ose fizik i jepet e drejta të marrë në formën e konçesionit nga organi shtetëror

i autorizuar një pasuri për të kryer shërbimet e specifikuara për një periudhë të gjatë kohe në një

nga format e parashikuara në këtë ligj. Subjektit, të cilit i jepet konçesioni është përgjegjës për

financimin e investimeve të reja të specifikuara gjatë periudhës së konçesionit. Pasuritë e reja të

krijuara i kalojnë sektorit shtetëror në përfundim të konçesionit.

2.1.4. IHD-të në turizëm në vendet në zhvillim

Po analizojmë tre tendenca që karakterizojnë lidhjet e IHD –ve në turizëm me aktivitetet e tjera

në vendet në zhvillim dhe ekonomitë në tranzicion. Së pari, edhe pse turizmi në shumë vende

është industria më e madhe, turizmi është më pak i globalizuar. Në kundërshtim me perceptimet,

UNCTAD konstaton se IHD-të në turizëm janë ende mjaft të ulta – në vendet e zhvilluara si dhe

në vendet në zhvillim - në krahasim me nivelet e IHD-ve në aktivitetet e tjera ekonomike, duke

përfshirë edhe shërbime të tjera të industrisë. Kjo është pjesërisht për shkak se IHD – të në turizëm

janë të përqëndruar në disa nga shumë aktivitetet e lidhura me të, të cilat mbulohen me përkufizimin e

turizmit, kryesisht hotele, restorante dhe makina me qera.

Çfarë është "turizmi"? Sfida e ekonomisë së turizmit është se "turizmi" nuk klasifikohet si një

industri formale në llogaritë e të ardhurave kombëtare. Shpesh, të dhënat për hotele janë gjetur

brenda "real estate" dhe transporti është grumbulluar nën "komunikimin, transportin dhe

magazinimin". Kjo e bën të vështirë matjen e madhësisë dhe rëndësisë së aseteve turistike, të të

ardhurave nga turizmi dhe atë të punësimit në këtë sektor. Shumica e vendeve tani janë duke e

përmirësuar këtë situatë, duke futur atë që quhet një “satelit” të llogarisë së turizmit. Deri më

sot, në më shumë se 100 vende në zhvillim, metodologjia e përdorur dallon midis ndërmarrjeve

që janë drejtpërdrejt të përfshira në prodhimin dhe konsumin e shërbimeve turistike ( "industrinë



e turizmit") dhe njerëzit e përfshirë në mënyrë indirekte dhe firmat në një fushë më të gjerë atë

të "ekonomisë së turizmit". Turizmi ushqen kompanitë e karburantit, furnizuesit dhe firmat e

tjera që i shërbejnë turizmit. Vendet më të zhvilluara kanë vlerësuar se ekonomia e turizmit

gjeneron vende pune dhe të ardhura pothuajse dy herë më shumë se sektorët e tjerë të ngjajshëm

për vendet në zhvillim. Në metodologjinë e përdorur për vlerësimin e ekonomisë së turizmit

përfshihen këto aktivitete:

• Hotele dhe të ngjajshme

• Restorante dhe të ngjajshme

• Shtëpi të dyta

• Pajisje të transportit të udhëtarëve me qira

• Shërbime të transportit ajror të pasagjerëve

• Shërbime të transportit rrugor të udhëtarëve

• Shërbimet mbështetëse të transportit të udhëtarëve

• Agjensitë e udhëtimit dhe të ngjashme

• Shërbimet kulturore

Megjithëse metodologjia e përdorur për vlerësimin e ekonomisë së turizmit nuk bën dallim mes

ndërmarrjeve të huaja dhe vendase, nuk është e mundur të vlerësohen kontributet relative të

secilës prej tyre.

Së dyti, turizmi me IHD është përqëndruar kryesisht në vendet e zhvilluara. Kjo është e dukshme

në drejtim të hoteleve që janë pjesë e zinxhirëve hoteliere ndërkombëtare. Duket se 85 - 90 për

qind e hoteleve janë të vendosura në vendet e zhvilluara dhe vetëm një pjesë e vogël në vendet

në zhvillim. Edhe udhëtimi turistik është më pak i globalizuar, por është vlerësuar se vetëm rreth

10 për qind e lëvizjeve të përgjithshme turistike janë ato ndërkombëtare (WTTC 2003) .

Së treti janë lidhjet e gjëra të turizmit. IHD-të në turizëm për vendet në zhvillim janë rritur

dukshëm. Në bazë të të dhënave të fundit, stoqet e IHD –ve në turizëm janë dyfishuar ose

trefishuar në vitet e fundit në vendet në zhvillim ose më shumë në vendet ku turizmi

ndërkombëtar është rritur relativisht më shpejtë. Specialistë të industrisë së turizmit dhe

Organizata Botërore e Turizmit (OBT) kanë argumentuar se edhe pse statistikat për turizmin

kanë filluar të mbidhen, turizmi nuk po merret seriozisht si një aktivitet ekonomik, që do të thotë

se nuk po zbatohen politikat e duhura në këtë fushë.



Një problem i vogël është se IHD-të mund të përfshijnë kapitalin nga një palë e tretë investitore,

për shembull kur një investitor egjiptian zotëron në kapital një hotel të Tanzanisë i menaxhuar

nga një ndërmarje britanike. Kur kjo nuk shoqërohet me një transferim kapitali, athere nuk

shfaqen të dhënat e IHD-ve, edhe pse aktiviteti mund të karakterizohet nga të tjera karakteristika

që mund të ketë një efekt të ngjashëm me atë që arrihet përmes pronësisë së kapitalit, të tilla si:

kontrolli menaxherial, teknologjia dhe transferimi i njohurive, qasje me tregjet etj.

Çfarë është një investim i huaj direkt në turizëm?

IHD ndodh kur një banor investitor në një vend (vend burimi) fiton pronësinë dhe një ndikim të

rëndësishëm mbi menaxhimin e një ndërmarrjeje ose ndonjë pasurie produktive në një vend tjetër

(host). Kjo mund të përfshijë krijimin e një ndërmarrje të re (greenfield investimi) ose

ndryshimin e pronësisë së një ndërmarrjeje ekzistuese (nëpërmjet një shkrirje / ose blerje)Përmes

hulumtimeve të UNCTAD është zbuluar një problem praktik se ka një numër të madh të të

huajve që banojnë në vendet pritëse ku ata vet dhe drejtojnë hotelet. Kjo mund të jetë një burim i

rëndësishëm i investimeve kapitale për një vend në zhvillim, por në mënyrë rigoroze nuk është

IHD. Në të njëjtën mënyrë, kjo përjashton operatorët turistikë të huaj nga analiza, sepse në

shumicën e rasteve ata kanë prani të vogël të të huajve në vendin pritës, përveç ndoshta të ndonjë

agjenti lokal, por edhe kjo nuk është IHD.

IHD –të maten në dy mënyra të ndryshme: nëpërmjet stoqeve dhe flukseve të investimeve të

huaja direkte, si dhe të operacioneve dhe aktiviteteve të filialeve të huaja në vendet pritëse.

Logjika që drejton IHD-të në të tjera aktivitete ështe më pak e dukshme në turizëm. Sipas një

teorie një firmë do të krijojë një degë në një vend pritës nëse tre faktorë vijnë së bashku në të

njëjtën kohë (Dunning, 1993):

1- Në qoftë se ka pronësi të veçanta teknologjike ose avantazhe të cilat e lejojnë atë që të

konkurrojë në mënyrë efektive me kompanitë lokale (të cilat kanë avantazh duke qënë se

janë në terrenin e tyre ),

2- Nëse ka ndonjë përfitim në vendin pritës si: krahun e lirë të punës, apo pasuri lokale të

tilla si "diell, rërë dhe det "( ose 3S, për disa destinacione të turizmit),



3- Nëse përfitimet neto të transaksioneve brënda kompanisë, dmth. midis kompanisë dhe

degëve të saj të huaja janë më shumë se ato të një transaksioni ekuivalent të tregut midis

kompanisë dhe një firme në vendin pritës.

Korniza analitike në të cilën ky përshkrim bazohet është i njohur në fushën e turizmit si

kombinim i tre faktorëve: pronësia, vendndodhja, internacionalizmi. Nëse janë plotësuar vetëm

kushti i parë dhe i dytë, firma do të përdorë kontratat e menaxhimit ose të liçensimit / franchising

në shërbim të tregut. Kjo situatë vlen shpesh për hotelet, sepse shumë nga asetet qëndrore të një

firme në drejtim të reputacionit global dhe përvojës menaxhuese mund të sigurohet me anë të një

kontrate menaxhimi, në mënyrë që pronësia e kapitalit nuk është thelbësore (krijimi i një filiali).

Por në qoftë se dhe kushti i tretë do të ekzistoj në të njëjtën kohë, athere investimi në kapital

bëhet i preferuar. Për shembull, kapitali, intensiteti dhe rëndësia menaxheriale e burimeve në

industrinë e hotelit janë faktorët më të rëndësishëm për të inkurajuar investimet e huaja në hotele,

në të kundërt, restorantet janë për pronësi në nivel lokal sepse kostot kapitale janë më të ulëta dhe

nëse ata i takojnë një zinxhir të huaj, franchising, disiplina është normalisht e mjaftueshme për të

ruajtur cilësinë.

Edhe pse IHD-të në turizëm janë dyfishuar ose trefishuar për vendet e zhvilluara, si dhe ato në

zhvillim, rezervat e brëndshme ende përbëjnë më pak se 2 për qind të investimeve të huaja totale

për të gjitha vendet. Rezervat e brëndshme me IHD janë përqëndruar kryesisht në hotele dhe

restorante.

2.2 Evolimi i IHD- ve dhe përcaktuesit e IHD-ve

2.2.1 Evolimi i IHD-ve në Shqipëri

Etapa e parë: 1990-1997

Qysh prej vitit 1990, me fitoren e demokracisë, qeveria shqiptare mori masa në favor të

investimeve të huaja duke anulluar ligjin e 1976 që e ndalonte çdo formë të IHD-ve në Shqipëri.

Duke filluar që nga viti 1990, qeveria shqiptare lejoi krijimin e joint-ventures midis shoqërive

shqiptare dhe të huaja. Për më tepër, Shqipëria sapo kishte dalë nga një ekonomi e planifikuar,



punonjësit e ndërmarjeve të shtetit s’kishin as kapitalin dhe as njohuritë mbi ekonominë e tregut

që të mund ti bënin ballë konkurrencës së huaj.

Duke qenë se Shqipëria posedon burime natyrore të shumta, një potencial turistik të

pashfrytëzuar dhe tregje të shumtë me interes, shumë firma të vendeve fqinje kanë paraqitur një

interes për të investuar në Shqipëri, siç është Greqia, Italia, Gjermania dhe Franca etj.

Në fillimet e tranzicionit qeveria shqiptare bëri shumë lehtësira për investitorët e huaj, duke u

përpjekur ti bëj për vete investitorët e huaj. Mungesa e ligjeve, mungesa e experiencës në fushën

e investimeve, mungesa e një politike të vërtetë fiskale në atë periudhë shërbyen si kushte

lehtësuese për investitorët e huaj. Megjithatë IHD- të erdhën duke u rritur deri në vitin 1996. Me

rrëzimin e firmave piramidale, në vitin 1997 shoqëria shqiptare u fut në kaos.

Në fillim të viteve 1990, ekonomia shqiptare gjëndej në një situatë katrastrofike, me një ulje të

madhe të prodhimit në të gjithë sektorët, me një papunësi që arrin 22 %, PIB për frymë ishte më

pak se 800$, tregu i brëndshëm shqiptar ishte i vogël për të tërhequr një numër të madh

investuesish. Shqipëria e ka filluar fazën e tranzicionit ekonomik nga një piknisje shumë më e

ulët se sa vendet e tjera të Lindjes, sepse Shqipëria se ka njohur as liberalizimin e tregut, as

hapjen ndaj kapitaleve të huaja para 1990, ndërkohë që vendet e tjera si ish-Jugosllavia i njihte

këto qysh prej vitetve ’80. Megjithë mungesën e kushteve të favorshme, IHD –të në Shqipëri

pësuan një rritje konstante deri në vitin 1996 duke filluar nga 0 në 1990 deri në 90 milion dollarë

në 1996.

Etapa e dytë: 1997 - 2010

Viti 1997 ishte koha e luftës civile në Shqipëri dhe sidomos në Vlorë. Lufta e zhyti vendin në një

situate dramatike me një ulje të parametrave ekonomik, duke krijuar një situatë pasigurie për

investuesit e huaj dhe investimet e tyre. Investimet e huaja u ulën 3-5 herë në raport me vendet e

tjera ballkanike, kjo gjendje u rëndua akoma më shumë me mbrritjen e refugjateve kosovarë në

Shqipëri. Mosekzistenca e një legjislacioni, mungesa e stabilitetit politik dhe ekonomik,

ekonomia informale, pasiguria dhe mungesa e infrastrukturës i shtynë investues të shumtë që ta

lenë Shqipërinë dhe të interesohen për vende më stabile.

Në vitet 1998 dhe 1999 IHD- të patën një rritje me mbi 40 milionë dollar në vit ose 1.5 % të

GDP-së, pjesa më e madhe e të cilave rezultoi nga privatizimi i ndërmarjeve shtetërore. Kështu ,

në 2002, megjithë privatizimin e sektorëve strategjikë të ekonomisë kishte 30 % të ndërmarjeve

të huaja më pak se në 1996. Vitet e fundit niveli i investimeve të huaja ka qenë i kufizuar. Gjatë



viteve 1998-1999 dhe duke vazhduar deri në vitin 2000 niveli i IHD-ve vlerësohet me rreth 143

Mln $, një shifër rreth 3 herë më e lartë. Në vitin 2001 niveli i investimeve të huaja në vlerë ishte

rreth 207 Mln $. Suksesi në përmirësimin e këtij treguesi, veçanërisht në dy vitet e fundit është

rezultat i proçesit të privatizimit.

Shkalla e investimeve të huaja direkte si përqindje e kapitalit bruto ka shënuar një rritje nga më

pak se 10 % që ishte në vitin 2005, në mbi 19 % në vitin 2008 dhe duke arritur në 23 % në vitin

2009. Midis vendeve të rajonit, vetëm Mali i Zi ka tërhequr shumë më tepër investime të huaja

direkte.

2.2.2 Situata makroekonomike

Gjatë viteve të tranzicionit drejt ekonomisë së tregut, Shqipëria hasi ndryshime të fuqishme

politike, ekonomike dhe sociale. Efektet e më shumë se katër dekada izolim i dhanë pasojat e

tyre edhe pas viteve ’90 duke shkaktuar një instabilitet të lartë makroekonomik në të gjithë

sektorët e ekonomisë. Reçensioni i thellë i fillim viteve ’90 bëri që GDP-ja të bjerë me afërsisht



40%, norma e papunësisë të rritet me 27.9% dhe norma e inflacionit të kapi shifrën 226% (

KPMG, 2000 ).

Pas kësaj, me ndihmën e institucioneve ndërkombëtare, pamja filloi të bëhej më premtuese.

Kështu vendi pati një rritje të fortë dhe reale me një normë vjetore rritjeje të GDP – së prej 9%

nga 1993 deri 1996. Por kjo periudhë pozitive u pasua nga një rënie e GDP – së në masën 7% pas

kolapsit të vitit 1997 si rezultat i skemave piramidale. (Holzner, 2002).

Pavarësisht nga efektet e mëdha dëmtuese të vitit 1997, ekonomia Shqiptare dha shenja

rimëkëmbjeje pas kësaj krize. Rritja e GDP - së reale në vitin 2003 arriti nivele të konsideruara të

larta, me inflacionin e ndalur në 2.3%. Që nga viti 1999, sipërmarrjet në Shqipëri mendohet se

operojnë në një mjedis makroekonomik relativisht të qëndrueshëm. Sipas Izzo ( 2004 ) një faktor

domethënës i cili ka kontribuar në rritjen ekonomike të vendit ka qënë mjedisi i favorshëm i

krijuar për investitorët e huaj.

Për më tepër, zhvillimet pozitive në financat publike përmes rritjes së të ardhurave nga taksat dhe

flukseve të IHD – ve reduktuan defiçitin nga 12% të GDP – së në vitin 1999 me përafërsisht 5%

në 2003. Përveç kësaj, një politikë shtrënguese monetare e mbajti inflacionin nën kontroll dhe

kontribuoi në stabilitetin e normave të këmbimit dhe në ekonominë si një e tërë. ( Berzh, 2004 ).

Performanca makroekonomike shqiptare është e lartë dhe ka ardhur vazhdimisht duke u

përmirësuar gjatë kësaj dekade. Kështu gjatë viteve të fundit, ekonomia Shqiptare ka patur një

rritje ekonomike në terma reale rreth 5-6%. Gjithashtu inflacioni ka qëndruar stabël përafërsisht

2-3%, me një mesatare prej 2.4%. Në vitin 2006, papunësia ra me 0.3%, krahasuar me vitin 2005.

Shqipëria ofron kostot më të ulëta të punës, disponueshmëri të aftësive të punës , dhe një normë

prej 74% të studentëve që janë duke kaluar nga shkolla e mesme në arsimin e lartë.

Influenca më e madhe në rritjen ekonomike i është atribuar suksesit të sektorit privat i cili

aktualisht përbën rreth 80% të PBB-së. Shqipëria ka një sektor të privatizuar, i cili në mënyrë

progresive ka financuar ekonominë, duke kontribuar në rritjen ekonomike vit pas viti (Albinvest,

2007).

Mund të themi se gjatë viteve të tranzicionit, me përjashtim të ngjarjeve të jashtëzakonshme siç

ishte kriza e vitit 1997, Shqipëria ka patur një nivel pothuajse të qëndrueshëm të treguesve

makroekonomikë dhe atyre makrofiskalë. Një fakt i tillë raportohet jo vetëm nga institucione

shqiptare si Ministria e Financave apo Banka e Shqipërisë, por edhe nga raportet e monitoruesve



ndërkombëtarë si Fondi Monetar Ndërkombëtar. Më poshtë jepet një tabelë e stokut të IHD-ve si

% e GDP-së në Shqipëri dhe në vendet e Europës Juglindore:

2.2.3 Reformat e marra nga qeveria shqiptare për nxitjen e IHD-ve

Gjatë periudhës 2006 – 2010, qeveria shqiptare ka ndërmarrë një sërë reformash që konsistojnë

në uljen e barrës administrative dhe kostos së të bërit biznes:

Reforma në proçesin e regjistrimit të biznesit

Që nga viti 2007, një biznes i ri mund të regjistrohet brënda një dite, nuk ka më burokracira në

hapjen e një biznesi. Nr i hapave për hapjen e një biznesi ishte 10, ndërsa sot është 5.

Lëshimi i liçensave.

Janë lehtësuar proçedurat e lëshimit të liçensave në sektorë të ndryshëm të ekonomisë. Bazuar në

ligjin nr 10081, datë 23.02.2009, nisi nga puna Qëndra Kombëtare e Liçensimit ( QKL ) në

Tiranë dhe me degët e saj në Korçë, Vlorë dhe Shkodër.

Kodi tregëtar

Ligji i ri nr 9901, datë 14 Prill 2008 “ Për sipërmarrësit dhe shoqëritë tregëtare”, e sjell

legjislacionin shqiptar në të njëjtat linja me atë të Bashkimit Europian.

Reforma fiskale.

Reforma e politikës tatimore është bazuar mbi idenë e uljes së përqindjes tatimore dhe në të

njëjtën kohë zgjerimin e gamës së tatimpaguesve. Hapat kryesore të reformës tatimore janë:



1. Reduktimi gradual i përqindjes së tatim fitimit nga 25 % në vitin 2000, në 10 % në vitin

2010

2. Ndryshimi në tatimin mbi të ardhurat personale, nga tatimi progresiv, në proporcional (

taksa e sheshtë 10 % ).

3. Ulja e barrës tatimore nga puna. Tani për sigurimet shoqërore dhe shëndetësore janë 27.9

% e pagës mujore bruto, duke shënuar ulje nga 41.9 % që ishte në vitin 2000, pavarësisht

se kjo lë një hendek të thellë në fondin e pensioneve.

Politika tregëtare

Janë marrë hapa për harmonizimin e legjislacionit shqiptar me rregullat e tregëtisë

ndërkombëtare dhe me Politikën e Përbashkët Tregëtare Europiane. Me anëtarësimin e saj në

OBT në shator të vitit 2000, Shqipëria ka liberalizuar plotësisht regjimin e import eksportit të

mallrave. Marveshja e MSA me Bashkimin Europian e nënshkruar në dhjetor 2006, përmban një

marveshje të tregëtisë së lirë me BE-në, parashikohet të hap mundësi të reja për zhvillimin e

vendit. Tarifat e aplikuara nga Shqipëria për importet jashtë Bashkimit Europian janë shumë të

ulta rreth 2.3 %.

Zonat e lira dhe parqet industriale.

Qysh nga viti 2010, Qeveria ka miratuar 9 zona ekonomike, tetë prej tyre kanë statusin e zonave

industriale dhe njëra ka statusin e zones së lirë. Këto janë parqet industriale të Spitallës, Vlorës,

Koplikut, Shëngjinit, Elbasanit, Shkodrës, Laknasit Tiranë.

Privatizimi

Privatizimi është pjesë e rëndësishme e reformave të vendit dhe instrument për thithjen e IHD-ve.

Strategjia e re e privatizmit synon tërheqjen e investitorëve strategjik, nxitjen e ekonomisë

nëpërmjet përdorimit efikas të burimeve natyrore dhe njerëzore.

Sipas të dhënave zyrtare, investimet e huaja direkte kumulative gjatë viteve 1992-2001 arrijnë në

1437.3 milionë dollarë, ose rreth 33.7 % të PPB-së. Programet e rëndësishme të privatizimit të

ndërmarra gjatë vitit 2001 bënë që ky tregues të shënonte shifrën 204 milionë dollarë ose rreth

14.2 % e shifrës kumulative të investimeve të huaja direkte. Kurse për vitin 2002, sipas të



dhënave operative vlera e investimeve të huaja direkte është 149 milionë dollarë. Viti 2004

shfaqi sërish të ardhura të larta nga privatizimet. Përveç të tjerave, viti 2004 lidhet edhe me

privatizimin e ish-Bankës së Kursimeve, e cila mundësoi përballimin e një pjese të defiçitit si dhe

reduktimin e borxhit publik. Në vitet 2005 dhe 2006 u rikthye pushimi i procesit, ndërkohë që

vetëm në vitin 2007 u realizua privatizimi i shoqërisë Albtelekom. Viti 2008 u pasua me një rënie

58% të të ardhurave të privatizimit. Gjithsesi, ato ishin në një masë të kënaqshme. Ishte tashmë

radha e kompanisë ARMO për t’u tranferuar drejt sektorit privat.

Viti 2009 shënon pikën më të lartë të të ardhurave nga privatizimet. Rreth 25 miliardë lekë

shërbyen për financimin e defiçitit dhe padyshim që shitja e 76% e aksioneve të Operatorit të

Sistemit të Shpëndarjes sh.a. ishte ngjarja kryesore e vitit.

Interesant është viti 2010, në të cilin u fol gjatë për privatizimin e godinës së ish-Hotel Dajtit nga

Banka e Shqipërisë për shumën 30 milionë euro. Megjithatë, në tabelën fiskale faktike për 2010-

n, zëri “Të ardhura nga privatizimet” shfaqet me shumën 411 milionë lekë, apo gati 1/10 e vlerës

së këtij privatizimi.

Edhe viti 2011 tërhoqi vëmendjen për parashikimet lidhur me privatizimet. Bazuar në tabelën

fiskale të Buxhetit të Konsoliduar, privatizimet për këtë vit duhet të arrinin në 300 milionë lekë,

një shifër kjo shumë modeste krahasuar me vitet e mëparshme.

Lidhur me origjinën e IHD-ve, mund të themi se 48 % e tyre vijnë nga Italia, 43 % nga Greqia,

2.2 % nga Maqedonia dhe Turqia, pjesa tjetër rreth 6.8 % është e shpërndarë midis vendeve të

tjera të Europës dhe Amerikës. Në kontrast me vëndet e tjera të Europës Qëndrore dhe Lindore,

IHD-të në Shqipëri e kanë origjinën e tyre kryesisht nga vendet fqinje Italia dhe Greqia.

Në vitin 2003 Shqipëria u përfshi për herë të parë në Vrojtimin e Ekonomisë Botërore të

realizuar nga Instituti për Kërkime Ekonomike (IFO) në bashkëpunim me Dhomën

Ndërkombëtare të Tregëtisë (ICC). Në këtë vrojtim Shqipëria radhitet në vendet e Europës

Lindore me klimë afatshkurtër ekonomike në rritje, me rritje në importe dhe më pak në eksporte

dhe me ngadalësim të konsumit privat.

Sipas P. Sanfey Shqipëria konsiderohet sot si pjesë përbërëse e një zone dhe jo më si një treg i

vogël i izoluar, ç’ka e bënë më tërheqëse në sytë e investitorëve.



Sipas Bankës Botërore, në raportin “ Të bësh biznes “, për vitin 2011 Shqipëria renditet në

vendin e 82-të nga 181 ekonomi, përsa i përket lehtësisë së bërjes biznes. Duke parë figurën

shohim se Shqipëria është në mes të vendeve të Ballkanit.

Përsa i përket dhjetë fushave kryesore të treguesve të bërjes biznes, Shqipëria renditet në vendin

68 në vitin 2009, në vendin 46 në vitin 2010 dhe në vendin 45 në vitin 2011 të renditjes globale.

Koha mesatare për fillimin e një biznesi është mesatarisht 5 ditë, në krahasim me mesataren e

OCDE-së që është 13 ditë. Përsa i përket “marrjes së kredive”, Shqipëria renditet në vendin e 15

nga 183 vendet pjesëmarrëse. Në vitin 2010 në Shqipëri u bë më e lehtë dhe më pak e

kushtueshme pagesa e taksave si pasojë e vënies në funksionim të pagesave elektronike.

2.3 Shpërndarja e IHD-ve në Shqipëri: sipas vendeve të origjinës, sipas sektorëve të

ekonomisë dhe sipas rretheve

2.3.1 Investimet e huaja direkte në Shqipëri sipas vendit investues

Shqipëria merr një pjesë shumë të konsiderueshme të IHD- ve nga një vend fqinjë siç është

Greqia. Në vitin 2008 investimet nga Greqia zinin 41 %, gjë që flet për përqëndrim të

investimeve të huaja greke në aktivitete me intesitet kapitali. Investimet greke në Shqipëri janë

në fushën e telekomunikacionit me 61 % dhe të ndërmjetësimit financiar me 22 %.



Në vendin e dytë përsa i përket IHD-ve renditet Turqia me 14 % të stokut të vitit 2008. Në

Shqipëri ka 40 kompani investuese turke ku investimet e huaja direkte janë të përqëndruara në

aktivitete jofinanciare. SHBA renditet e treta për investimet sipas vendit të origjinës duke zënë

13 % të stokut të IHD-ve. Fondi shqiptaro-amerikan i ndërmarjeve ka investuar në disa projekte

duke përfshirë Bankën Amerikane të Shqipërisë e cila në vitin 2008 ju shit Bankës Intesa San

Paolo nga Italia. Austria zë vendin e katërt për investitorët e huaj sipas vendit të origjinës me 9 %

të stokut të IHD-ve në vitin 2008. Të gjitha investimet austriake janë të përqëndruara në sektorin

bankar sidomos pas blerjes së Bankës Shqiptare të kursimeve nga Banka Raiffeisen International

e cila ka 30 % të aseteve të vendit.

E pesta në radhë është Italia me 8 % të stokut të IHD-ve në vitin 2008. Investimet italiane janë të

përqëndruara në ndërtim dhe prodhim, por dhe në fushën e shërbimeve financiare. Karakteristikë

e investimeve italiane është se ato janë të shpërndara në një numër të madh kompanish, rreth

42% e 546 investitorëve vijnë nga Italia.Të pesta këto vende i përgjigjen 84 % të stokut të IHD-

ve në Shqipëri dhe u përkasin 80 % të filialeve të huaja.

Dy investitorët kryesorë të huaj në Shqipëri Italia dhe Greqia përfaqësojnë 50 % të totalit të IHD-

ve. Italia dhe Greqia kanë pothuaj një monopol të IHD-ve në Shqipëri, që lidhet me pozicionin

gjeografik që kanë me Shqipërinë, por dhe me lidhjet historike dhe kulturore me vendin tonë,



lidhje që influencojnë shpesh në vendimet për të investuar në një vend të huaj. Gjithashtu shumë

shqiptarë flasin italisht dhe greqisht, ç’ka lehtëson mardhëniet tregëtare midis Shqipërisë dhe

këtyre vendeve.

Italia dhe Greqia i prodhojnë produktet e tyre në Shqipëri, ku ata përfitojnë nga krahu i lire i

punës dhe nga afërsia gjeografike e këtij vendi, pastaj i eksportojnë ose i “riatdhesojnë” këto

produkte në vendet e tyre. Gjithashtu qeveritë italiane dhe greke kanë realizuar programe

mbështetje për biznesmenët e vendeve të tyre që duan të investojnë në Shqipëri.

Për periudhën 2010- 2012, për shkak të krizës, fluksi i investimeve të huja me origjinë greke po

pakësohet. Nga rreth 45 % të fluksit të IHD-ve që ato zinin para vitit 2010 janë reduktuar në rreth

22 % në vitin 2012, por janë rritur investimet gjermane dhe austriake.

2.3.2 Shpërndarja e Investimeve të Huaja Direkte sipas sektorëve të ekonomisë

Sektori i manifakturës, në vitin 2008 ishte vetëm 16% e stokut të IHD-ve, shifër kjo shumë e

vogël krahasuar me vendet e tjera të Europes Juglindore dhe akoma më pak krahasuar me vendet

anëtare të Bashkimit Europian. Sektori i ndërtimit zë në këtë periudhë 15 % të stokut të IHD-ve.

Përqindjen më të madhe të stokut të IHD-ve e zënë sektori i shërbimeve, ku pjesën më të madhe

e përbëjnë shitjet me shumicë dhe më pak shitjet me pakicë. Ndërsa transportimi, magazinimi

dhe komunikimi kanë zënë 23 % të stokut të investimeve të huaja, shifër kjo që ra në vitin 2008



për shkak të investimeve në telefoninë fikse dhe asaj të lëvizshme. Ndërmjetësimi financiar zë

rreth një të tretën e stokut të IHD-ve në vitin 2008.

Por pavarësisht potencialit të burimeve natyrore për tërheqjen e investimeve në turizëm, industria

e hotelerisë dhe restoranteve zë vetëm 1 % të stokut të IHD-ve.

Numri i filialeve të huaja është i parëndësishëm, krahasuar me numrin e përgjithshëm të

ndërmarjeve, vetëm 1.2 % e numrit të përgjithshëm të ndërmarjeve aktive në Shqipëri kanë

pronësi të huaj. Filialet me pronësi të huaj janë në fushën e nxjerrjes së naftës, industrisë së

duhanit, transportit ajror etj.

Shpërndarja e Investimeve të Huaja sipas sektorëve të ekonomisë është e ndryshme nga struktura

e ndërmarjeve shqiptare. Karakteristikë dalluese e këtyre filialeve është përqindja e lartë e

filialeve në fushën e prodhimit rreth 57 % si dhe në fushën e tregëtisë reth 16 %.

Xhiroja e filialeve të huaja sigurohet nga katër aktivitete ekonomike kryesore: industria 30 % ,

transporti dhe telekomunikacioni 26 %, ndërtimi 22 %, tregëtia 20 %. Përsa i përket punësimit,

në filialet e huaja zënë 16 % të të punësuarve, nga të cilat 42 % janë në sektorin e prodhimit dhe

më pak të punësuar në industrinë e lehtë dhe në shërbime.

IHD-të në përgjithësi janë kryer në sektorin e tregëtisë dhe kjo për shkak të shfrytëzimit të kostos

së ulët të fuqisë punëtore nga kompanitë e huaja. Por të ardhurat e ulta që vijnë nga fluksi i

IHD-ve në tregëti ulin rolin manaxherial që ky sektor luan në tërheqjen e IHD-ve, pavarësisht

nga numri i lartë i ndërmarjeve të huaja të përfshira në të.



IHD-të në bujqësi janë në nivele të ulta, si pasojë e parcelave të vogla dhe të copëzuara të tokës,

kufizimeve të marrjes në pronësi nga të huajt të tokës në zonat rurale dhe lidhjeve të dobta

rrugore dhe të transportit me tregjet më të mëdha të vendit dhe të rajonit. Sektorët që tërheqin më

shumë investime të huaja në bujqësi dhe në industritë e tjera të lidhura me të janë:

Në shërbimet, IHD-të janë të përqëndruara në shërbimin bankar, shitje me pakicë dhe ndërtim.

IHD-të në sektorin e ndërtimit janë rritur duke ju referuar numrit të ndërmarjeve dhe volumit të

aktivitetit të tyre. Shumë investitorë në ndërtim vijnë ngaTurqia, Italia dhe Greqia. IHD-të do të

shtrihen domosdoshmërisht në këtë fushë si investime në infrastrukturë dhe ndërtim banesash,

duke u bazuar në fluksin e burimeve nga vendet donatore dhe si një përgjigje të migrimit urban.



Në sektorin e prodhimit, pjesa më e madhe e investimeve të huaja merren me rieksportimin

përfundimtar dhe gjysëm përfundimtar të produkteve, pjesa më e madhe janë veshje, artikuj të

vegjël lëkure dhe këpuce. Rieksportimi ndodh athere kur filialet e huaja në Shqipëri importojnë

lëndën e parë nga jashtë (zakonisht janë investitorë nga vendet fqinje ), e përpunojnë atë, duke

përdorur metodat e prodhimit të punës intensive që përcaktohen në ligjin e kostos së punës në

Shqipëri dhe më pas rieksportohen produktet sipas fazave të ndryshme të përpunimit (shpesh

kthehen tek vendet e origjinës së investitorëve).

Strategjia e tërheqjes së investimeve të huaja në Shqipëri duhet të konsistojë në tërheqjen e IHD-

ve në aktivitete me një vlerë të shtuar të qëndrueshme dhe të lartë në sektorin prodhues të

ekonomisë. Pjesa më e madhe e IHD-ve zakonisht zhvillohet me aktivitet të një vlere të shtuar të

ulët, duke përdorur metoda të prodhimit të punës intensive, me një teknologji të ulët dhe me një

investim minimal të kapitalit. Shumë ndërmarje të huaja krijojnë hallka lidhjeje të pakta me

kompanitë pjesëmarrse në Shqipëri dhe iu shmangen pjesës më të madhe të investimeve. Situata

e IHD-ve në Shqipëri mund të përshkruhet më mirë si sipërfaqësore dhe e shpërqëndruar.

Në këto kushte është e rëndësishme që Qeveria shqiptare të krijojë kushte bindëse për investimet

e huaja dhe në të njëjtën kohë të përdorë në mënyrë të drejtë politika mikse, të matura dhe

stimuluese, të tërheq IHD në sektorët që do të ndërtojnë avantazhe konkuruese të vazhdueshme

dhe potenciale për Shqipërinë, bazuar në burimet natyrore, strukturën ekzistuese të kostos,

qëllimet e zhvillimit të vendit dhe pozicionin gjeo-strategjik përkundrejt vendeve fqinje, të

rajonit dhe të botës në tërësi.

2.3.3 Shpërndarja e IHD-ve sipas rretheve

Nivelet e ulta të IHD-ve në Shqipëri qëndrojnë për arsye të të ardhurave të ulta për frymë dhe

mungesës së stabilitetit politik. Faktorë të tjerë negativ përmendim: dobësi në aplikimin dhe

forcimin e ligjit, inspektime të shpeshta dhe shkatërruese nga zyrtarë publik ( sidomos doganat,

tatimet), pranimi nga ana e zyrtarëve të administratës publike të pagesave të paligjshme,

infrastrukturë e papërshtatshme (rrugët, energjia, uji dhe komunikimi ), probleme të pronësisë

mbi tokën dhe të lejeve të ndërtimit dhe një sektor financiar në përgjithësi i dobët dhe jo



mbështetës Mundësitë për blerjen e ndërmarjeve vendase në Shqipëri nga investitorët e huaj

mbeten të limituara.

Sipas një sondazhi të bërë nga PNUD në lidhje me perceptimet për investimet e huaja direkte

rezultoi se:

• 59 % e ndërmarjeve janë krijuar si biznese të reja dhe 24 % si rezultat i privatizimeve

• Përsa i përket pronësisë së huaj 15 kompani janë greke, 13 italiane, 5 austriake

• Përsa i përket aktiviteteve ekonomike 34 % operojnë në industrinë tekstile dhe

veshmbathje, 21 % në miniera dhe energjitike dhe 45 % në shërbime.

• Vetëm një e katërta e kompanive kanë mbi 250 punonjës, pjesa tjetër janë ndërmarje të

vogla dhe të mesme.

• 46 % e kompanive nuk kanë aktivitet eksporti, ndërsa 29 % e tyre eksportojnë më shumë

se gjysmën e prodhimit final të tyre.

• 62 % e kompanive janë me qëndër në Tiranë, pjesa tjetër në qytete të tjera.

Përsa i përket shpërndarjes gjeografike të IHD-ve në Shqipëri, vihet re një përqëndrim i tyre në

Tiranë dhe në pjesën perëndimore të vendit. Zonat ku janë përqëndruar IHD-të janë zona me të

ardhura më të larta dhe infrastruktuë më të zhvilluar. Pjesa e brëndshme qëndrore si dhe

verilindja e vendit, janë ndër zonat më pak të preferuara nga investitorët e huaj. Përveç

infrastrukturës së pazhvilluar të këtyre zonave dhe mungesës të marketingut, një rol të

rëndësishëm ka luajtur migrimi i brëndshëm dhe i jashtëm, i cili vështirëson gjetjen e fuqisë

punëtore të kualifikuar në to. Megjithatë, një përqindje të konsiderueshme të IHD-ve kemi në

rrethet kufitare me Greqinë, si Korça dhe Gjirokastra.

Siç shihet nga grafiku i mëposhtëm, pjesa më e madhe e IHD-ve rreth 63 % është e përqendruar

në Tiranë, ndërsa në rrethet e tjera të marra së bashku janë vetëm 37 % e IHD-ve.

Kështu në Durrës janë 13 % e stokut të IHD-ve, në Vlorë janë 3 % e stokut të IHD-ve, në Korçë

janë 10 % e stokut të IHD-ve, në Gjirokastër janë 7 % e stokut të IHD-ve dhe në Shkodër janë 4

% e stokut të IHD-ve.



63%

3%4%

13%

10%7%

Tirana Vlora Shkodra Durresi KorÇe Gjirokaster

2.4. Faktorët nxitës dhe frenues për tërheqjen e IHD-ve

2.4.1. Faktorët frenues për tërheqjen e IHD-ve

Për tërheqjen e investitorëve të huaj, një vend duhet të evidentojë pengesat dhe të marrë masat

për zgjidhjen e tyre. Pengesat kryesore të IHD-ve në Shqipëri janë:

• Risku politik

• Problemet e infrastrukturës së pazhvilluar

• Problemi i pronave

• Korrupsioni

• Konkurrenca e pandershme si rezultat i ekonomisë informale

• Niveli i lartë i taksave

Risku politik

Betejat ballkanike patën një influencë negative mbi IHD –të në Ballkan. Këto luftra krijuan një

situatë kaosi në vendet e Europës Jug-Lindore. Investuesit e huaj investojnë në vende që

paraqesin pak ose aspak rrezik dhe ku situata politike është stabile. Vendet ballkanike tërhoqën

më pak IHD në raport me vendet e tjera të Lindjes që nuk kanë njohur konflikte. Kriza e

brëndshme e vitit 1997 që kaloi Shqipëria dhe mbrritja masive e kosovarëve gjatë luftës së

Kosovës, jo vetëm penguan instalimin e të huajve në Shqipëri por i dhanë një imazh të keq këtij

vendi jashtë shtetit, që influencuan edhe në nivelin e IHD-ve. Sipas John Swift, “ situata në



Ballkan në tërësinë e saj influencon në nivelin e IHD-ve në Shqipëri, duke qënë se pjesa më e

madhe e investuesve të huaj bëjnë amalgimin e problemeve të ndryshme dhe konflikteve që ka

njohur ky rajon “.

IHD-të janë të lidhura me riskun politik, kjo lidhje mund të përdoret për menaxhimin e riskut në

nivel koorporate, gjithashtu kjo lidhje mund të hedh dritë për rolin e shtetit në botën e

globalizuar, në kuptimin që studimi i riskut politik mund të tregojë shumë për mardhëniet midis

politikës dhe bizneseve ndërkombëtare.

Si përkufizim risku politik i hasur nga investitorët mund të konsideohet: risku dhe propabiliteti

i ndodhjes të disa ngjarjeve politike që do të ndryshojnë ardhshmërinë e përfitimeve për

një investim të caktuar.

Shqetësimet më të mëdha të investitorëve të huaj në lidhje me riskun politik supozohet se mund

të jenë:

• Stabiliteti i ekonomisë lokale dhe mungesa e inflacionit të lartë

• Trajtim i drejtë dhe i barabartë nga qeveria pritëse

• Mungesë arbitraritetesh dhe rregullash nga ndërrimi i qeverive të vendeve të ndryshme

• Transferim pa probleme i fitimit nga qeveria pritëse

• Aftësia për të shitur apo likujduar investimet dhe njëkohësishtë për të tërhequr fondet nga

vendi pritës

• Aftësia dhe vullneti politik për kryerjen e reformave.

Përpjekjet për të menaxhuar riskun politik duhet të fillojnë përpara se të bëhet investimi, duhet të

vazhdojnë ndërsa investimi po negociohet me qeverinë pritëse, të shtrihen gjatë kohës së

investimit dhe veprimtarisë dhe të përfundojë disa kohë pasi investimi është likujduar apo shitur.

Për vlerësimin e riskut politik përdoren dy metoda: Metoda objektive e cila u vë rëndësi

zgjidhjeve metodoligjike dhe proceduriale për vlerësimin e riskut politik.

Metoda subjektive e cila përdor gjykimin njerëzor, intuitën dhe eksperiencën për të parashikuar

dhe parathënë evolucionin e mjedisit politik. Kjo metodë e sheh gjykimin njerëzor si mburojë

ndaj limiteve dhe pasaktësisë së procedurave formale.

Risku politik është një përbërës kryesor i proçesit të buxhetimit të kapitalit për IHD-të. Përfshirja

e riskut politik në proçesin e buxhetimit kapital ndërkombëtar përfshin dy hapa:



1. Risku duhet të përkufizohet dhe vlerësohet dhe

2. Efekti i riskut në të ardhurat e investimit duhet të matet

Korrupsioni dhe burokracia

Madhësia e korrupsionit në rajonin e Ballkanit ka qënë e papreçedente. Problemet social –

ekonomike si papunësia, varfëria, të ardhurat e ulëta etj. konsiderohen si arsyet kryesore të

shkallës më të lart të këtij problemi në vendet e Ballkanit. Korrupsioni ka ndikim mbi IHD-të,

sepse ai ka efektin e një takse mbi veprimtarinë.

Mënyrat bazë të matjes së korrupsionit janë:

1- Vlerësimi i korrupsionit në bazë të “opinionit të ekspertit”.

2- Vlerësimi i korrupsionit në bazë të studimeve të firmave apo qytetarëve.

3- Vlerësimi i korrupsionit sipas “a poll of polls”.

4- Vlerësimi i korrupsionit sipas të dhënave “objektive “

Por korrupsioni është abuzim i pushtetit nga ana e zyrtarëve qeveritarë për të përfituar ryshfet

nga sektori privat për përfitime personale. Për të argumentuar ekzistencën e një niveli të lart

korrupsioni në Shqipëri i referohemi studimit të bërë nga FIAS dhe qeveria shqiptare.

Investigimet kanë treguar se në shumë fusha të procedurave specifike gjatë fillimit dhe zhvillimit

të një biznesi ka trajtime të njëanëshme, arbitrare dhe kosto të larta duke përfshirë këtu dhe

“pagesat jo zyrtare” të shpeshta.

Burimet dhe mënyrat e luftës kundër korrupsionit janë:

1- Mundësitë e gjeneruara nga roli i qeverisë në ekonomi

2- Sistemi i rekrutimit dhe promovimit të nënpunësve civilë

3- Pagesa e nënpunësve civilë

4- Presioni ndërkombëtar

5- Sistemi gjyqësor, liria e shtypit dhe demokracia në vendimarrje etj.

Transparenca

Shteti shqiptar ka nënshkruar 16 marveshje konçesionare në sektorët e energjisë, minierave,

transportit dhe ujësjellsave të cilat sipas statistikave kanë realizuar vetëm një të dhjetën e

investimeve dhe për më tepër eksperienca botërore ka treguar se këto marveshje nuk janë në

përfitim të vendit. Preçedentë të shumtë janë bërë dhe në prokurimet publike, në lidhje me



ndërtimin e rrugëve të cilat janë zhvilluar pa tender të hapur ndërkombëtar. Privatizimet me

konçesion duhet të ndjekin një proçes shumë transparent i cili kryhet me tender konkurues, qoftë

ky kombëtar apo ndërkombëtar. Pra, mund të themi se tregu informal në Shqipëri ka një nivel të

lart aktiviteti gjë që sjell uljen e IHD-ve si pasojë e mungesës së konkurrencës së ndershme.

“Transparncy International ,“ për vitin 2008 i dha Shqipërisë 4 pikë nga 2.5 në vitin 2007. Ky

vlerësim tregon rritjen e tregut informal në vend duke e pozicionuar Shqipërinë në vend të 67

nga 145 vende të marra në studim nga “ Transparncy Internacional “.

Politikat fiskale

Taksat dhe politikat fiskale që ndjek një vend janë një element i rëndësishëm që ndikon mbi

IHD-të. Para vitit 1998 investitorët e huaj ishin përjashtuar nga taksat mbi fitimet. Në se

krahasojmë taksat e ndryshme në Shqipëri, me vendet e tjera të Ballkanit mund të vemë re se ato

janë më të larta dhe shpesh pa arsye.

Kjo ka bërë që Shqipëria të jetë më pak tërheqëse në sytë e investitorëve të huaj.Vetëm

ndërmarjet që investojnë në sektorin e turizmit në Shqipëri përfitojnë nga përjashtimi i këtyre

taksave për një periudhë 5 vjeçare. Por në se marrim si shembull Maqedoninë, ndërmarjet e huaja

janë të përjashtuara për 5 vjet nga taksat doganore për makineritë dhe pajisjet e tjera të

destinuara për prodhimin. Politika të tilla stimulimi të IHD-ve ekzistojnë edhe në Bullgari ku të

gjitha ndërmarjet e huaja janë të përjashtuara nga pagesa e doganës, por edhe e TVSh-së. Sipas

John Swift:” edhe taksa e hyrjes dhe daljes nga territori shqiptar, që shkon deri në 15 euro,

perceptohet keq nga investitorët që s’janë të shokuar aq nga shuma se sa nga pritja që u

rezervohet atyre kur mbrrijnë në këtë vend”.

Nënshkrimi i marveshjeve të tregëtisë së lirë i jep mundësi kompanive vendase dhe të huaja që

operojnë në vend për të eksportuar. Por nëse duam të operojmë në këto tregje dhe të adresojmë

kërkesën tonë atje, duhet të bashkëpunojmë ngushtë me ato industri që kanë potenciale

eksportuese në këto tregje.

Faktorë të tjerë

Proçedurat e gjata dhe të komplikuara, trajtimet në favore të ndryshme, mungesa e një

legjislacioni të plotë sidomos për pronën, pagesat arbitrare etj, janë të tjerë elementë që

kontribuojnë në largimin dhe jo në afrimin e IHD-ve në Shqipëri. Edhe sot legjislacioni ka

shumë mangësi dhe nuk është i përshtatshëm për të tërhequr investimet e huaja, ka shumë



probleme lidhur me të drejtën e pronësisë, siç qe rasti i CLAB ME, që mendonte të investonte në

Kakome, për të krijuar një kompleks turistik. Kjo firmë e huaj jo vetëm që do të investonte në

fushën e turizmit, por do ti jepte Shqipërisë një imazh të ri në botë, por CLAB MED u përball

me vështirësi lidhur me të drejtën e pronësisë dhe me legjislacionin.

Ekzistenca e një kuadri ligjor që mbron investitorët janë elementë që kontribuojnë në rritjen e

nivelit të IHD-ve. Ligji mbi falimentimin, ligji mbi të drejtën e pronësisë, mundësia për të

riatdhesuar fitimet apo dividentët, luajnë një rol të rëndësishëm në zgjedhjen e vendit për të

investuar.

2.4.2. Potenciale për tërheqjen e investimeve të huaja

Përmasat e tregut

Madhësia e tregut mund të matet në funksion të numrit të banorëve dhe fuqisë blerëse. Për më

tepër, tregu i brëndshëm shqiptar është i vogël, me një popullsi 3.2 milionë banorësh dhe fuqia

blerëse e popullatës shqiptare është e kufizuar. Këto karakteristika e bëjnë Shqipërinë një vend

pak tërheqës për investitorët e huaj. Pas vitit 2003, Shqipëria ka nënshkruar marveshje

shkëmbimi të lira me vendet e Ballkanit. Sipas Z.Kominek dhe Z.P. Sanfey: ”Është hera e parë

që Shqipëria konsiderohet si pjesë integrante e një rajoni më të madh tregëtie dhe jo më si një

treg i vogël i izoluar në sytë e investitorëve të huaj, ç’ka do ta bëjë atë më tërheqëse .” Situata

makroekonomike është një element i rëndësishëm besimi për investitorët: e ardhura për frymë,

rritja e PIB, fuqia blerëse, niveli i inflacionit, defiçiti buxhetor, sistemi i këmbimit monetar,

influencojnë në mënyrën se si investitorët e huaj potencialë e konsiderojnë vendin pritës .

Infrastruktura

Infrastruktura luan një rol themelor për zhvillimin e IHD-ve në Shqipëri. Por Shqipëria ka një

infrastrukturë rrugore të pazhvilluar, ndërsa energjia, telekomunikacionet dhe

ndërkomunikacionet rrugore janë akoma të papërshtatshme, kjo për shkak të mungesës së

investimeve. Rrjetet rrugore dhe hekurudhore të mirëmbajtura janë përcaktuese për vendosjen e

ndërmarjeve të huaja në një vend, për arsye të kostos së transportit, sidomos për ndërmarjet që

importojnë një pjesë të pajisjeve prodhuese ose aty ku prodhimi është i destinuar për eksport,

kostot e transportit janë të rëndësishme. Prandaj dhe IHD –të zhvillohen më shumë në qytetet e



mëdha dhe pranë detit ose në rajonet e pasura dhe të zhvilluara dhe ku infrastruktura është në

gjendje më të mirë.

Rrugët

Shqipëria posedon një rrjet rrugor rreth 160.000 km. Pas viteve ’90 shtimi i shpejtë i

automjeteve, rritja e trafikut dhe mungesa e një mirëmbajtje të rregullt kanë çuar në një

përkeqësim të kushteve të udhëtimit. Kjo ka bërë që qeveritë shqiptare ta kenë si objektiv kryesor

infrastrukturën rrugore sepse kjo sjellë efekte pozitive në aktivitetet ekonomike dhe përmirëson

kushtet për zhvillim social. Në mbështetje të një programi të rehabilitimit të sistemit udhëtar

shqiptar, institucionet financiare ndërkombëtare dhe donatorët bilateralë kanë garantuar

financime mbi 200 milionë $. Të tilla financime kanë qënë në pjesën më të madhe të angazhuara

në dobi të vijës Jug- Veri dhe të koridorit Lindje- Perëndim. Ndihma financiare për rehabilitimin

dhe ekspasionin e rrjetit rrugor shqiptar janë ofruar nga një sërë burimesh ndër të cilat: Unioni

Europian, Banka Europiane për Investime, Banka Botërore, Fondi i Kuvajtit për Zhvillimin

Ekonomik, Nisma Qëndrore Europiane etj .

Sistemi hekurudhor

Shqipëria posedon një rrjet hekurudhor prej 447 km, që ka nevojë për ndërhyrje urgjente të

rehabilitimit për një vlerë globale të vlerësuar në 278 milionë $. Prioriteti kryesor i qeverisë

shqiptare është modernizimi i linjës Tiranë – Durrës, që u shërben zonave kryesore urbane

shqiptare. Prioritet në këtë fushë janë:

• Rehabilitimi i linjës Durrës-Pogradec që përfshin një shtrirje të re drejt kufirit me

Maqedoninë.

• Ndërtimin e linjës Rrëshen- Kosovë, kosto e të cilit është 200 milionë $

• Ndërtimin e linjës ndërmjet Pogradecit dhe portit të Selanikut që duhet të marrë

mbështetjen financiare të qeverisë greke

• Reabilitimin e linjës hekurudhore ndërmjet Shkodrës dhe Podgoricës në Malin e Zi.

Portet

Me rreth 80 % të trafikut nga dhe për në Shqipëri, Durrësi përfaqëson portin kryesor të vendit. Të

shpeshta janë lidhjet me traget me qytetet e Barit, Ankonës, Triestes dhe porte të tjera të detit



Adriatik. Strukturë portuale e një rëndësie të veçantë është Vlora që shërben edhe për lidhjet me

traget me Italinë dhe Saranda me një volum më të reduktuar të pasagjerëve dhe mallrave me

Greqinë.

Transporti ajror

Aeroporti i Rinasit është e vetmja infrastrukturë aeroportuale operante në Shqipëri. Si pasojë e

një modernizimi që i është bërë këtij aeroporti kohët e fundit është në gjëndje të ofrojë një

shërbim për lidhjen me qytetet kryesore europiane. Kompanitë kryesore që operojnë në Shqipëri

janë: Adria, Alitalia, Austrian Airlines, Malev Olympic, Air, Swissair, Volare web dhe Turkish

Airlines. Gjithashtu janë aprovuar në vijë paraprake projektet për realizimin e një terminali të ri

të mallrave dhe pasagjerëve, për t’ju besuar me konçesion shoqërive private.

Në vitet e fundit kanë mbaruar punët e konstruksionit të një aeroporti të vogël në qytetin e

Kukësit, në Veri të Shqipërisë. Për të ardhmen është në program ndërtimi i dy aeroporteve për tu

financuar me fonde ndërkombëtare në qytetet e Vlorës dhe Sarandës.

Telekomunikacioni

Që nga rrëzimi i regjimit komunist, vetëm entet publike dhe pak private mund të dispononin

linjat telefonike. Në rrjedhën e viteve ’90 nisma të ndryshme të financuara nga Organizata

Ndërkombëtare dhe nga donatorët bilateralë ( BERS, UE, ITALIA, ZVICRA dhe NORVEGJIA)

kanë lejuar për të përmirësuar në mënyrë domethënëse situatën, me ekspasionin e rrjeteve

kombëtare dhe ndërkombëtare. Telekomunikacionet përfaqësojnë një ndër aktivitetet më

dinamike të shërbimeve në Shqipëri. Ato janë zhvilluar në pjesën më të madhe nga privatizimet

dhe nga investimet vendase.

Operatori i parë i telefonisë së lëvizshme në Shqipëri hyri në treg në vitin 1996 nga kompania

AMC. Në vitin 2000, 85 % e aksioneve të AMC-së ju shitën konsorciumit CosmoteTelenor

Greqi, pjesa tjetër prej 15 % u privatizua në 2009. Në momentin e privatizmit kompania AMC

numëronte 15.000 abonentë, ndërsa në vitin 2008 ajo numëronte 1.400.000 abonentë, duke

mbuluar 47 % të telefonisë së lëvizshme dhe duke punësuar 500 persona.

Vodafone ishte operatori i dytë që u liçensua në Shqipëri në qershor të vitit 2001. Kompania

Vodafone mbulon 90.9 % të territorit shqiptar.



Eagle Mobile, operatori më i ri hyri në treg në tetor 2008, duke punësuar 250 persona, ka

kontribuar në rritjen e numrit të abonentëve në vitin 2009.

Po në vitin 2009 mori liçensën për të operuar në telefoninë e lëvizshme operatori i katërt. Liçensa

ju shit për 7.5 milionë euro një shoqërie aksionere midis disa kompanive shqiptare dhe Postë

Telekomunikacionit të Kosovës.

Operatori i telefonisë fikse, Albtelekom sh.a, privatizoi 76 % të aksioneve të tij për një shumë

prej120 milionë euro tek grupi turk. Numri i përdoruesve të telefonisë fikse në fund të vitit 2008

ishte afërsisht 324.000, domethenë 9 % më i lartë se në vitin 2007.

Energjia elektrike

Shqipëria mund të mbështetet në një potencial të madh energjitik, me kosto të ulët, me një

kapacitet prodhues hidro- elektrik me rreth 16 miliardë kwh/vit. Për fat të keq ky potencial

shfrytëzohet vetëm në pjesë minimale, ndërkaq 8 stacionet hidro- elektrike aktualisht në funksion

kanë një prodhim të limituar i energjisë elektrike dhe inefiçensat në fazën e shpërndarjes së saj

janë shkak për ndërprerje të shpeshta të shërbimit. Sektori energjitik hyn gjithashtu në prioritetet

kryesore të qeverisë shqiptare si për zgjidhjen afatshkurtër dhe afatmesëm. Në këtë kuadër janë

marrë masa për ndërprejen e lidhjeve ilegale dhe të vonuara, këto masa merren për të reduktuar

humbjet në fazën e shpërndarjes të shkaktuara për arsye teknike. BERS ka vënë në dispozicion

një hua prej 30 milionë eurosh me qëllim përmirësimin e kapacitetit të transmentimit dhe

shpërndarjes së energjisë elektrike.

Krahu i punës

Kostoja e krahut të punës si dhe niveli i arsimimit dhe kualifikimit të krahut të punës shqiptare

janë elementë që merren në konsideratë nga investuesit. Përsa i përket krahut të punës, Shqipëria



paraqet një avantazh për investuesit me një rrogë mujore mesatare prej 250 euro dhe një rrogë

mujore minimale prej 140 euro në 2011.

Ja si paraqitet paga mesatare në Shqipëri e krahasuar me vendet e rajonit:

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

9000

Shiperia Maqedonia Serbia B&H Kroacia Bullgaria Romania

€ 193,00 € 3.200,00 € 2.700,00 € 3.970,00 € 8.060,00 € 130,00 € 200,00

Shtetet

Paga Mesatare

2.4.3. Sistemi bankar shqiptar

Sistemi bankar luan një rol të madh në përhapjen e progresit teknologjik. Një ndërmjetësim

financiar i pamjaftueshëm e bën të vështirë aksesin e ndërmarjeve lokale ndaj burimeve

financiare dhe kështu mund të frenojë investimin dhe ti pengojë të shfrytëzojnë mundësitë e

krijuara nga prezenca e ndërmarjeve të huaja. IHD-të financiare në sistemin bankar shqiptar

kanë këto karakteristika:

• nivel i lartë i pronësisë së huaj

• rritje konkurence dhe aktiviteti veçanërishtë pas privatizimit të Bankës Kombëtare

• Ekziston ende një nivel i ulët efiçense

• Avantazhet nga IHD-të financiare akoma të papërfituara sa duhet. Duhet më shumë pune

në menaxhimin e rriskut, më shumë informacion dhe transparencë dhe adoptim i

praktikave bankare ndërkombëtare



IHD-të financiare në sistemin bankar shqiptar në vitin 2007 ra nga 17 në 16 banka, kjo për shkak

të shkrirjes së bankës Intesa San Paolo, që u krijua si bashkim i bankave SanPaolo IMI dhe Intesa

Bank me Bankën Amerikane të Shqipërisë. Gjatë vitit 2008 kapitali i bankave që mbahej nga

investitorë të huaj u rrit me 12.5 miliardë lekë, ndërsa kapitali vendas ra me 266 milionë lekë20.

Bankat me pronësi të huaj kanë kanalizuar impakt negativ të krizës financiare ndërkombëtare në

Shqipëri. Kreditimi i sektorit privat për vitin 2010 vazhdoi të rritej, përqindja e zgjerimit erdhi në

rënie, por u rrit dhe numri i kredive të këqija.

Investitorët më të mëdhenjë në rajon, përfshirë dhe Shqipërinë janë nga Franca , Austria, Greqia

dhe Italia. Në vitin 2009, bankat greke kishin kontrollin 15% deri 30 % të tregut në disa vende të

rajonit. Shqipëria renditet e dyta për nga numri i kredive të këqija, afërsishtë me 12 %. Filialet e

bankave greke po kalojnë vështirësi, ndërsa bankat italiane dhe austriake janë aktive në Shqipëri

dhe i kanë rezistuar krizës.

20 PNUD – Raporti vjetor 2010



Pjesën më të madhe të sistemit bankar e zotërojnë bankat austriake me 44 % , më pas janë

bankat greke me 22 %, bankat shqiptare me 10 % , turke me 14 % , pastaj banka italiane me

18% dhe ajo gjermane me 5 %.

Lind pyetja: A është i aftë sistemi bankar shqiptar për të thithur IHD ?

Ligji bankar i shkurtit 1996 i ka atribuar Bankës Qëndrore, Bankës së Shqipërisë, një status legal

të pavarur dhe autonomi të madhe operative. Ligji bankar lejon ndërtimin e bankave me kapital

lokal dhe të bankave të huaja. Aktualisht në Shqipëri operojnë disa banka tregëtare dhe

kontributorët kryesorë janë ish- Banka e Kursimeve dhe Banka Tregëtare Kombëtare. Sistemi

bankar në Shqipëri zë 90 % të sistemit financiar, ka shumë institucione të kreditit, por në total

asetet zënë shumë pak në sistemin financiar. Banka e parë shqiptare me pjesëmarrje të huaj ka

qënë Banka italo-shqiptare (BIA), krijuar në 1994 si join-venture ndërmjet Bankës së Romës dhe

BKT, me pjesëmarje aksionere minoritare të Bankës Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim

(BERS)

Flukset e IHD-ve japin ndikimin e tyre në zhvillimin e sistemit bankar dhe ky ndikim mund të

jetë direkt dhe indirekt.

• Ndikimi direkt lidhet me faktin se IHD-të kanë nevojë për shërbime financiare, transferta,

ATM, kredi për ulje rrisku dhe diversifikim portofoli, sigurim të investimeve etj.

• Ndikimi indirekt lidhet me faktin që firmat vendase që krijohen si konkurrente ose

ndihmëse të IHD-ve kërkojnë shërbime financiare.

Si konkluzion: Avantazhet nga IHD-të në sistemin bankar janë ende të papërfituara sa duhet.

Në sistemin bankar ka ende vend për investitorë të tjerë të huaj, të fuqishëm, të konsoliduar dhe

të besueshëm. Ka nevojë për një ristrukturim të mëtejshëm të tregut bankar shqiptar.

Sistemi bankar, ende nuk është i gatshëm për të përballuar flukese të mëdha të IHD-ve.

Banka e Shqipërisë ka përgjegjësi dhe detyra lidhur me përmirësimin e vazhdueshëm të kuadrit

rregullator, për një transparencë dhe rritje të informacionit statistikor dhe për një investim në

rritjen profesionale të mbikqyrjes bankare.

2.4.4 Politika e privatizimit

Një strategji e rëndësishme për të rritur fluksin e IHD-ve në një periudhë të shkurtër është

privatizimi i sektorëve strategjikë si p.sh.bankat, telekomunikacioni, energjia, transporti.



Programet e privatizimit në të gjithë botën bëjnë pjesë në reformat e ndërmara nga qeveritë, me

qëllim bërjen e sektorit privat si forcën kryesore të zhvillimit të ekonomisë. Në pjesën më të

madhe të vendeve këto programe janë të lidhura me rritjen e liberalizimit të regjimit të

ndërmarjeve të huaja. Në disa vende, duke ditur rolin e IHD-ve, qeveritë kanë preferuar

investitorët lokalë në vend të atyre të huaj. Cilat janë përfitimet e privatizimit:

• Privatizimi sjell demokratizimin e pronës

• Sjell ulje të defiçitit buxhetor

• Privatizimi sjell një rritje ekonomike

• Privatizmi sjell të ardhura nga shitjet e menjëhershme për buxhetin

• Sjell inkurajim të konkurencës dhe dobësim të monopoleve

• Sjell reduktimin e ndërhyrjes së shtetit në ekonomi

• Rritjen e punësimit afatgjatë, nivelit të pagave, kualifikimit të punonjësve etj.

Privatizimi në Shqipëri kaloi në dy faza:

Faza e parë vitet 1990-2000: Ishte faza e privatizimit masiv të brëndshëm me letra me vlerë. Kjo

fazë e privatizmit dështoi sepse u shoqërua me një mungesë strategjie afatmesme dhe afatgjatë,

me pjesëmarrje të vogël të investitorëve të huaj, me mungesë të tregut financiar dhe me praktika

ligjore të vjetra.

Faza e dytë vitet 2000-2010. Kjo fazë që përfaqëson një strategji të re të privatizimit është e

lidhur me privatizimet strategjike dhe me futjen e IHD-ve në proçesin e privatizimeve strategjike.

Por edhe kjo fazë nuk është e suksesshme sepse shquhet për: shpejtësi të ulët në implementimin e

strategjisë, për fokusim në objektiva afatshkurtëra, për vonesa në ristrukturimin e ndërmarjeve,

për vonesa në sektorët e tjerë. Ndër marveshjet kryesore ku u përfshinë investime të huaja direkte

në Shqipëri gjatë vitit 2009 janë:

• Shitja e 12.6 % të aksioneve të kompanisë të telefonisë të lëvizshme, AMC, tek grupi

grek i telekomunikacionit, COSMOTE për 48.2 milionë euro.

• Shitja e 76 % të aksioneve të Operatorit të Sistemit të Shpërndarjes të energjisë elektrike (

OSSH ) kompanisë çeke, CEZ për 102 milionë euro.

• Investime në industrinë e çimentos nga kompania Antea Cement (Itali), Colacem

Shqipëria ( Itali ), Cementos Aguila ( Itali ).



• Liçensa e katërt e telefonisë së lëvizshme i’u shit Post- Telekomit të Kosovës për 7.5

milionë euro.21

Luhatjet e shpeshta politike kanë bërë që proçesi i privatizimit të shërbejë më tepër për objektiva

afatshkurtër dhe mbase afatmesëm se sa për objektiva afatgjatë. Viti 2000 ishte i pari që shënoi të

ardhura të larta nga privatizimet, me 8.9 miliardë lekë, duke financuar 22% të Deficitit Buxhetor.

Duhet theksuar se viti 2000 ishte një vit i vështirë për Buxhetin, pasi të Ardhurat Totale të tij

ishin më të ulta sesa Shpenzimet Korrente. Kjo do të thotë se jo vetëm investimet janë financuar

nga borxhi dhe privatizimet, por edhe një pjesë e shpenzimeve korrente.

Viti 2009 shënon pikën më të lartë të të ardhurave nga privatizimet. Rreth 25 miliardë lekë

shërbyen për financimin e defiçitit dhe padyshim që shitja e 76% e aksioneve të Operatorit të

Sistemit të Shpëndarjes sh.a. ishte ngjarja kryesore e vitit.

21 PNUD- Raporti vjetor 2010



2.5. Krahasimi i IHD-ve në Shqipëri me vendet e Ballkanit Perëndimor

2.5.1. Karakteristikat e përbashkëta të vendeve të Ballkanit Perëndimor

Ballkani Perëndimor është një term gjeopolitik që i referohet: Shqipërisë, Bosnje-Hercegovinës,

Kroacisë, Maqedonisë, Serbisë, Malit të Zi dhe së fundi Kosovës. Termi Ballkan Perëndimor

është përdorur për herë të parë në fillim të viteve ’90 dhe shpesh shpjegohet si Jugosllavia minus

Slloveninë plus Shqipërinë. Vendet e Ballkanit Perëndimor shpesh në konteksin politik dhe

ekonomik përshkruhen si“ vrima e zezë“ e Europës si pasojë e mungesës së bashkëpunimit me

pjesën tjetër të Europës dhe proçesit të ngadaltë të reformimit drejt modernizimit dhe

demokratizimit të shoqërive të tyre.

Ballkani Perëndimor zë një sipërfaqe prej 196.047 km2

, me një popullsi rreth 21,5 milionë

banorë, si më poshtë:

Vendi Sipërfaqja

(km2)

Popullsia

Shqipëria 28, 748 3,129,678

Bosnje-Hercegovina 51,066 3,907,074

Kroacia 56,594 4,443,350

Maqedonia 25.713 2,034,060

Sërbia dhe Mali i Zi 88,361 8,064,253

Totali 196,047 21,578,415

Burimi: Banka Botërore

Vendet e Rajonit të Ballkanit Perëndimor kanë disa karakteristika të përbashkëta përsa i përket

IHD-ve. Sipas Ranierit (2007), vendet e këtij Rajoni shfaqin disa avantazhe të përbashkëta në

lidhje me IHD-të:

- Strukturë konkurruese e kostove ( puna, toka dhe shërbimet publike janë më të lira në

antarët më të rinj të BE-së ).



- Tregu i punës është i lirë dhe cilësor, forca e punës është e arsimuar dhe me eksperiencë.

- Vendndodhja strategjike dhe afërsia ( hyrje në Adriatik dhe fqinjësi gjeografike me

Europën Perëndimore dhe atë Qëndrore).

- Gjetja e lëndëve të para në territorin e tyre (druri, metalet, produktet bujqësore)

- Përmirësimi i politikave fiskale dhe atyre nxitëse.

Sektorët më interesantë për tërheqjen e IHD-ve në këto vende janë:

Në Kroaci:

• Turizmi

• Teknologjia e informimit dhe komunikimit (Siemens, Ericsson janë tashmë prezent në

tregun kroat)

• Farmaceutika (Pliva, Belupo, GlaxoSmithKline)

• Bioteknologjia (project for a tech-park in Varadin)

• Shërbimet e biznesit (p.sh. përpunimi i të dhënave, call centers, telemarketingu etj.)

Në Bosnje – Hercegovinë:

• Industria e tekstileve dhe e këpucëve

• Metalet (Birac Zvornik, Aluminium Mostar, Bh Steel Company-Mittal

• Zenica)

• Industria e makinave (Skoda, Volkswagen)

• Industria e përpunimit të drurit dhe agrobiznesi

• Turizmi (malor-lojrat olimpike të Sarajevës)

• Teknologjia e informimit dhe komunikimit

• Privatizimi (shërbimet publike)

• Infrastruktura

Në Serbi:

• Industria e makinave (Zastava Kragujevac)

• Mekanika

• Prodhime të veçanta (p.sh. bizhuteritë)

• Prodhimi i mobiljeve

• Privatizimi

• Sektorë të tjerë prodhues



Në Malin e Zi:

• Turizmi dhe infrastruktura

• Industria e prodhimit të verës

• Privatizimi (shërbimet publike, p.sh. Telecom Montenegro- Matav dhe

• ProMonte-Telenor)

• Industria e makinave (Daido Kotor)

Në Maqedoni:

• Industria tekstile dhe e këpucëve

• Telekomunikacioni dhe informatika (prodhim softesh, p.sh. projekti i USAID-it)

• Shërbimet e biznesit (përpunim i të dhënave, call centers etj.)

• Industria kimike

• Agrikultura, industria e përpunimit të ushqimeve dhe pijeve

• Turizmi

Në Shqipëri:

• Industria tekstile dhe e këpucëve

• Agrikultura, industria e përpunimit të ushqimeve dhe pijeve

• Turizmi

• Sektorë të tjerë prodhues

• Privatizimi i sektorëve strategjikë

2.5.2. IHD-të në vendet e Ballkanit Perëndimor

Vendet e Ballkanit Perëndimor kanë tërhequr shumë më pak IHD krahasuar me vendet e Evropës

Qëndrore Lindore. Paqëndrueshmëritë ekonomike dhe politike në Ballkan dëmtuan atraktivitetin

e këtij rajoni karshi investitorëve të huaj. Flukset e IHD – ve ishin në përgjithësi të ulëta deri në

vitin 2000 me përjashtim të Kroacisë, e cila tërhoqi flukse IHD – sh të konsiderueshme nga viti

1997 e më pas.

Vihet re se më shumë se gjysma e totalit të flukseve të IHD – ve në vendet e Ballkanit

Perëndimor kanë pasur si destinacion Kroacinë. Gjatë viteve të fundit Shqipëria, Bosnje –

Hercegovina, Maqedonia, Sërbia – Mali i Zi kanë arritur të kenë më shumë stabilitet. Megjithatë,



tranzicioni drejt ekonomisë së tregut në këto vende është akoma jo i plotë dhe pjesa më e madhe

e investitorëve të huaj vazhdojnë t’u qëndrojnë larg këtyre vendeve. IHD – të janë tërhequr

kryesisht nga privatizimet p.sh: një e treta e IHD – ve në Kroaci në vitin 2000 dhe 2/3 e flukseve

të IHD – ve në Shqipëri gjatë të njëjtit vit u siguruan nga shitja e një banke dhe dhënia e një

liçense të telefonisë celulare. Shitja e operatorit shtetëror të telefonisë fikse të Maqedonisë në

vitin 2001, siguroi aq flukse të IHD – ve sa dhjetë vitet e mëparshme të marra së bashku.22

Një pjesë shumë e vogël e investimeve të huaja në këtë rajon janë të orientuara nga eksportet,

ndërkohë që IHD – të në investimet “Greenfield” dhe në kompanitë private ekzistuese janë

akoma të ulëta. Mjedisi i përgjithshëm i investimeve në këtë rajon mbetet akoma i rrezikshëm,

prandaj IHD–të nuk mund të luajnë akoma një rol të rëndësishëm në proçesin e zhvillimit

ekonomik të vendeve të Ballkanit Perëndimor.

Shqipëria ka stokun më të ulët të investimeve të huaja direkte, kundrejt GDP-së, krahasuar me

vendet e Europës Juglindore. Kjo për faktin se IHD-të në Shqipëri janë një fenomen i kohëve të

fundit dhe se Shqipëria ka njohur rritje ekonomike më të madhe kohët e fundit, krahasuar me

vendet e rajonit.

Siç shihet edhe nga tabela , vendin e parë për stokun e IHD-ve si përqindje e GDP-së e zë Mali i

Zi me 110 % dhe më pas vjen Kroacia me 58 % dhe më pas vjen Maqedonia me 52 %.

2.5.3. Tendencat e zhvillimit të turizmit në vendet e Ballkanit Perëndimor

22 Banka Botërore, 2001



Turizmi tradicional “diell dhe rërë” po humbet terren ndaj ekoturizmit, turizmit kulturor dhe

turizmit të aventurës. Ndërsa turizmi “diell dhe rërë ” mbetet segmenti më i madh në turizmin

ndërkombëtar, ai ka një normë rritje jo më shumë se 2 deri 4 përqind në vit.23 Ndërkohë besohet

se tregjet për turizmin kulturor përfaqësojnë më shumë se 60 milion turistë për vit, me një normë

rritje vjetore të projektuar prej 15% deri më 2011.24 Turizmi i aventurës është një segment tjetër i

vogël me rritje të shpejtë, me afërsisht 5 milion turistë vjetorë dhe me një normë rritje 20%.25

Në vartësi të përkufizimit, gama e plotë e turizmit të orientuar në natyrë, do të përfaqësonte rreth

gjysmën e të gjithë turizmit dhe ka treguar një normë rritje fantastike për më shumë se një

dekadë.

Vendet fqinje si Greqia, Turqia dhe Kroacia i kanë fokusuar përpjekjet e tyre në turizmin e diellit

dhe rërës, duke rënduar më tej një treg turizmi tashmë tejet të ngarkuar (i cili përfshin gjithashtu

Afrikën Veriore, bregdetin e Spanjës, Karaibet, ishujt e oqeanit Indian dhe shumë të tjerë).

Shqipëria ka një mundësi unike për të diferencuar vehten nga fqinjët dhe për të mënjanuar një

treg të mbipopulluar me të ardhura dhe përfitime në rënie.

Tendencat Afat-Gjata të Turizmit (si % ndaj Totalit të GDP -së).

23 Organizata Botërore e Turizmit (WTO) 24 WTO, Travel and Tourism Analyst, No. 4, 2001 by Travel and Tourism Intelligence 25 Travel and Tourism Intelligence (TTI)



Siç shihet dhe nga tabela e mësipërme rritjen më të madhe të turizmit si përqindje ndaj totalit të

GDP-së e ka Kroacia me 7.5 % , më pas vjen Bullgaria me 2.8 % , Maqedonia me 1.1 % . Ndërsa

Shqipëria dhe Rumania kanë një rritje prej 0.5 % dhe e fundit në listë është Serbia dhe Mali i zi

me një rritje vetëm 0.2 %. Shqipëria do të kërkojë të pozicionojë veten e saj, si një destinacion

tërheqës për turistët që mundohen të gjejnë një eksperiencë unike, që karakterizohet nga

destinacione me cilësi të lartë të vendeve të kulturës dhe të natyrës, të prezantuara në një mënyrë

vërtet “autentike”. Vendi ynë ka 1350 fshatra ku jetojnë afro 1 milion njerëz. Ky fakt përbën një

oportunitet për zhvillimin e turizmit rural, veçanërisht (agroturizmit, ekoturizmit, turizmit natyror

etj). Kjo është përcaktuar edhe si një nga objektivat kryesorë që synojnë politikat tona, duke

nxitur dhe përkrahur krijimin e strukturave pritëse tradicionale në zonat rurale sidomos në zonat

e thella malore dhe duke orientuar investimet drejt përmirësimit të infrastrukturës në këto zona.

Qëllimi kryesor është diversifikimi i produktit turistik që ofron vendi ynë, bazuar në burimet

turistike, pasurimi i itinerareve turistikë sipas kërkesave të kategorive të ndryshme të turistëve, si

dhe përmirësimi i nivelit ekonomik të komuniteteve pritëse sidomos në ato rurale është edhe

zhvillimi ekonomik i komuniteteve rurale, në sajë të aktiviteteve dhe shërbimeve turistike.

Për fat të keq Shqipëria nuk ka alternativa për pozicione reale. Destinacionet individuale të saj

janë tërheqëse, por jo unike. Turistët ndërkombëtarë mund të gjejnë rrënoja antike të një cilësie

më të mirë në Greqi, Itali dhe Turqi. Turizmi “diell dhe rërë”, konkuron me një shumicë vendesh

dhe ka sfida lidhur me çmimet në rënie dhe me kontributin e pakët në ekonominë lokale.

Tendencat në vizitat turistike në mbarë botën, identifikojnë qartë turizmin natyror dhe kulturor si

një segment me rritje shumë të shpejtë dhe me një numër të madh turistësh potencialë. Shqipëria

duket se ndodhet në një situatë ideale për të plotësuar kërkesat në ndryshim të një tregu turistik

në rritje i orientuar në turizmin natyror e kulturor.

Indikatorët për zhvillimin e turizmit për periudhën 2007 – 2013 janë:26

Numri i vizitorëve gjithsej

Viti 2007 1,2 milion


26 Strategjia e turizmit 2007-2013



Numri i vizitorëve me kombësi dhe shtetësi jo shqiptare



Vizitorë me kombësi dhe shtetësi jo shqiptare si pjesë e totalit të vizitorëve

Viti 2007 24%

Viti 2013 60%

Të ardhurat bruto nga turizmi

Viti 2007 0,8 Miliard Euro

Viti 2013 2,0 Miliard Euro



KREU III: Investimet e Huaja Direkte në Rajonin e Vlorës

3.1 Strategjia e zhvillimit të Rajonit të Vlorës dhe vendi i IHD-ve.

3.1.1 Objektivat për zhvillimin e Qarkut

Në shtator të vitit 2000, qeveritë e të gjitha vendeve të botës legjitimuan objektivat për zhvillimin

e mijëvjeçarit (OZHM ) dhe u angazhuan për ti bërë ato realitet. Arritja e këtyre objektivave do

të thotë që së paku 500 milionë njerëz në mbarë botën të mund të dalin nga varfëria. Qarku

Vlorës i përdori këto objektiva në planifikimin strategjik, për të nxitur zhvillimin, vendosur

prioritete për uljen e varfërisë dhe krijuar vizionin drejt 2015. Katër janë objektivat kryesore për

zhvillimin e Qarkut:

1- Ulja e varfërisë dhe përmirësimi i jetesës

2- Arsim cilësor dhe gjithëpërfshirës

3- Kujdes për shëndetin e nënës dhe fëmijës

4- Mjedis i qëndrueshëm për njerëzit

Qarku Vlorë është një rajon dinamik, që mbështetet në pasuritë dhe mundësitë e tij, tërheqës për

bizneset që punojnë në partneritet me qeverinë dhe komunitetin për të krijuar një ekonomi të

shumëllojshme dhe të qëndrueshme. Zhvillimi ekonomik do të integrojë bizneset e rinj dhe

ekzistues që nxisin avantazhet konkurruese të rajonit me përgjegjësi sociale dhe mjedisore.”Në

vitin 2015 në Qarkun Vlorë – sipas strategjisë së këtij qarku – do të jetë rritur mirëqënia e

njerëzve, zhvillimi do të arrijë në fshat, në qytet, në mal dhe në bregdet, do të investohet tek të

vegjëlit dhe tek të rriturit, duke shtuar aftësitë dhe dijet dhe duke u zhvilluar personalisht.”

Qarku Vlorë do të ketë krijuar bazat për një turizëm energjik dhe të integruar, me mirëpërdorimin

e pasurive të rajonit, që gjeneron të ardhura, krijon punë, ofron zgjedhje dhe mundësi që njerëzit

të jetojnë, punojnë dhe investojnë, ndërsa vlerësojnë dhe ruajnë të veçantën e natyrës dhe

mjedisit për gjeneratat e tashme dhe të ardhme.



3.1.2 Strategjitë e mundshme për zhvillimin e IHD-ve në Vlorë

Situata aktuale e turizmit në Rajonin e Vlorës padyshim kërkon një fluks të kapitalit të huaj.

Investimet e huaja në turizëm, jo vetëm drejtpërdrejt kontribuojnë në zhvillimin e ofertave

turistike, por kanë gjithashtu një ndikim të ndjeshëm pozitiv indirekt mbi fushat e tjera në

mënyrë të konsiderueshme. Përveç kësaj, Vlora e gjen vet’hen në proçesin e tranzicionit të tregut

me një rritje të fluksit të parave nga turizmi. Pushteti vendor në Vlorë duhet shumë seriozisht të

kuptojë arsyet themelore për mungesën e investimeve direkte të huaja në turizëm. Në mënyrë që

të arrihet një klimë e përshtatshme për rritjen e investimeve kapitale të drejtpërdrejta në turizëm

duhet:

• Krijimi i një plan zhvillimi hapësinor për turizmin shqiptar në përgjithësi dhe vlonjat në

veçanti.

• Mbrojtja e vlerave ekzistuese të zonës dhe përmirësimi i mjedisit.

• Arsimimi i të gjithë drejtuesve dhe stafit tjetër të punësuar në turizëm.

• Hyrja e "markave" të Hoteleve ndërkombëtare në tregun e turizmit vlonjat.

Prania e një "marke"hoteli ka një ndikim të rëndësishëm dhe pozitiv në turizëm, pasi ajo gjeneron

kërkesat e reja dhe investimet. Kur një hotel bëhet pjesë e një zinxhiri hotelier të

konsiderueshëm ngre nivelin e shërbimeve të tij, sepse “marka” është garanci për një cilësi të

caktuar të shërbimit të ardhshëm. Prania e një hoteli anije në një destinacion gjithashtu inkurajon

hotele të tjera për të rritur cilësinë e akomodimit dhe shërbimeve të tjera, në mënyrë që të

konkurrojnë në treg.

IHD-të nuk janë të gjitha njëlloj. Lloje të ndryshme kompanish kanë shkaqe dhe interesa të

ndryshme për të investuar jashtë shtetit të tyre. Ata gjithashtu marrin vendime për të investuar në

rrugë të ndryshme dhe kanë prioritete të ndryshme kur zgjedhin vendin për të investuar. Për më

tepër, llojet e ndryshme të IHD-ve kanë ndryshuar shumë në dekadat e fundit. Për të zgjedhur

vendin ku do të investojnë kompanitë përdorin teknika të ndryshme duke u bazuar në llojin e

aktivitetit që ato ushtrojnë dhe përfitimet që ato mund të nxjerrin duke investuar jashtë.



Duke i parë nga ky këndvështrim ka tre lloje të IHD-ve:

IHD që bazohen tek burimet

Këto lloj investimesh përpiqen të përfitojnë nga një avantazh krahasues i vendit ku bëhet

investimi. Kompanitë investojnë në vende të pasura me burime minerale si dhe në vende ku ka

një kosto të ulët të punës ose një nivel të lartë të specializimit të saj. Përgjithësisht kompanitë që

ndërmarrin lloje të tilla investimesh bazohen te prodhimi për eksport.

IHD që bazohen tek tregu

Këto lloj investimesh bëhen për tu hapur në tregje të reja, zakonishtë të vendeve fqinje.

Kompanitë që ndërmarin këto lloj investimesh synojnë zgjerimin e tregjeve të tyre në përgjigje

të zmadhimit të kërkesës për këto produkte. IHD të bazuara te tregu janë strategji që përdoren

nga kompanitë për tu mbrojtur nga barrierat e importit.

IHD që bazohen tek efiçensa

Këto lloj investimesh bëhen kur kompanitë duan të konsolidojnë operacionet mbi një produkt

apo proçes bazë. Këto lloj investimesh bëhen në tregje të hapur dhe të zhvilluar. Janë tipike për

Europën dhe Amerikën Veriore.

Vlora ofron një klimë të favorshme për kompanitë që mbështeten në dy llojet e para të IHD-ve.

Shumica e investimeve të huaja rezultojnë si ndërmarje të përbashkëta. Kjo reflekton mungesën

e dëshirës së një pjese të mirë të investitorëve të huaj për tu përfshirë në mënyrë të

drejtëpërdrejtë në ekonominë shqiptare, në këtë mënyrë ato minimizojnë rrezikun e tyre lidhur

me ekspozimin ndaj dobësisë së tregut financiar të Shqipërisë, mungesës së stabilitetit politik,

sistemit të mbrojtjes private dhe problemeve të menaxhimit të punës në nivel lokal.



3.2. Potencialet për zhvillimin e Rajonit

3.2.1 Çfarë ofron mjedisi vlonjat?

Të dhëna gjeografike

Rrallë qytete në botë mund të kenë një pozicion kaq të volitshëm gjeostrategjik siç e ka Vlora, e

cila lidhet me daljen e saj të menjëhershme në det në Perëndim dhe mbështetjen me vargmalet në

lindje.

Pararoja perëndimore e qytetit është Ishulli i Sazanit dhe Gadishulli i Karaburunit me të cilët

Vlora mban “çelsat “e ngushticës së Otrantos.Vlora është qyteti i lashtë dhe porti jugor i

Adriatikut. Sipas regjistrimit të vitit 1999 popullsia e Vlorës është mbi 102.000 banorë . Gjiri i

Vlorës është i cekët dhe thellësia shkon në 5 metra pas 1 km larg bregut dhe 10 metra pas 2 km

larg bregut.Vlora ka një pozicion të favorshëm, në kryqëzimin e rrugëve tokësore, detare, ajrore

në të gjithë Rajonin.

Distanca nga kryeqyteti i vendit, Tirana, është 135 km, ndërkohë që vetëm 72 km e ndajnë nga

Italia dhe 77 milje nga Greqia.

Pozicioni që ka Vlora garanton një lëvizje masive të turistëve vendas dhe të huaj. Gjiri i Vlorës

dallohet për resurset e shumta natyrore, për biodiversitetin e pasur dhe koridoret ekologjike.

Është ndër zonat me potencialin turistik më të lartë të vendit, gjë që lidhet me daljen direkte në

det, me pasuritë e shumta natyrore, klimaterike, ujore, arkeologjike, historike, kulturore,

njerëzore dhe ekonomike. Qyteti i Vlorës shtrihet ndërmjet Ujit të Ftohtë dhe Zvërnecit. Rafshi

mbi të cilën ngrihet qyteti i Vlorës ka lartësi nga 6 metra deri në 76 metra mbi nivelin e detit

dhe përfaqëson një nivel bazë kontinental ende aktiv. Ndërsa gjatësia e përgjithshme e vijës

bregdetare është 90 km, nga grykëderdhja e Vjosës deri në Karaburun, e cila është shpallur nga

Këshilli i Ministrave, zonë me përparësi për zhvillimin e turizmit.

Aktualisht, qyteti i Vlorës vazhdon të zgjerohet në të gjitha drejtimet e veçanërisht drejt bregut të

detit sidomos drejt Ujit të Ftohtë dhe Jonufrës.

Kushtet gjeomorfologjike midis Nartës dhe Plazhit të Vjetër nuk lejojnë avancimin e shpejtë të

qytetit drejt bregdetit. Këtu ndikon ekzistenca e sektorëve moçalor si dhe qëndrueshmëria e



dobët e bazamentit të tokës. Njohja e ligjeve natyrore të zhvillimit të zonës bregdetare si dhe

ndryshimet e provokuara nga ndërhyrja e njeriut përbëjnë sot një ndër problemet më kryesore për

mbrojtjen dhe shfrytëzimin racional të saj.

Të dhëna historike

Vlora në lashtësi quhej Aulona. Ajo përmëndet nga shumë udhëtarë dhe kronikanë të huaj, si një

nga qytetet-skelë kryesorë të Ilirisë së Jugut, që lulëzoi pas rënies së Apollonisë dhe Orikut. Emri

i Vlorës është ndër të paktët emra gjeografik të bregdetit lindor të Adriatikut që i ka qëndruar

kohës qysh nga lashtësia. Një pjesë e mirë e popullsisë së trevave të banuara nga strëgjyshit e

shqiptarëve mundi ti rezistonte proçesit të romanizimit dhe më pas të sllavizimit që përfshiu

pjesën më të madhe të Gadishullit Ballkanik.

Në jug të qytetit të Vlorës, gjendet qyteti i Orikumit, i cili ka qënë një nga portet më të lashtë të

bregdetit të Vlorës i themeluar si vendbanim në shekullin e VI-V p.e.s.

Oriku u bë port i fortifikuar, bazë e rëndësishme ushtarake në Adriatik dhe në shekullin e II-I

p.e.s ishte kantier i rëndësishëm detar për ndërtimin dhe riparimin e anijeve gjë që favorizohej

nga prania e madhe e pyllit me pisha të Llogarasë dhe Sera e Selenicës. Në shekullin e II.p.e.s

Oriku u godit nga një tërmet i fuqishëm dhe u shkatërrua duke e humbur rëndësinë e tij pa

mundur të rimëkëmbej më. Ishte pikërisht koha kur në gjirin e Vlorës del në pah një tjetër qytet

– skelë, që ishte Aulona,Vlora e sotme.

Gërmimet e fundit në Kaninë dhe Himarë kanë dhënë dëshmi për kulturën ilire të antikitetit të

vonë dhe mesjetës së hershme. Aulona përmendet në listën e qyteteve bregdetare si port i

rëndësishëm, me detari të zhvilluar, që tregëton vaj ulliri, kripë, valanidh, lëndë drusore, ullinj

si dhe panairet që bëheshin në afërsitë e Vlorës, ashtu edhe në vende të ndryshme të Europës. Në

grykën e Vjosës ishte skela e Spinaricës, ku zhvillohej tregëti dhe aty ishin të pranishëm dhe

konsuj tregëtar të Raguzës dheVenedikut etj.

Si një qëndër e zhvilluar dhe e kulturuar Vlora shfaqet në Mbretërinë e Arbërisë më 1272, ku

kronikat e kohës shënojnë lulëzimin e zejtarisë, tregëtisë, blegtorisë dhe pemtarisë.

Një rol të madh në jetën politike, ushtarake dhe shoqërore të Vlorës, ka lozur dhe familja e

madhe e Arianitëve, të cilët përmenden në shek e XI.

Në shekullin e 17-18, Vlora ishte një nga limanet më të rëndësishëm të Shqipërisë së Jugut, pas

Prevezës, pasi gjiri i saj i siguronte anijeve mbrojtje nga stuhitë. Në skelën e Vlorës ishin



ndërtuar depot e mëdha për grumbullimin e prodhimeve bujqësore e blegtorale të fshatarësisë,

ku përfshihen zonat e Beratit, Gjirokastrës dhe Myzeqesë. Në eksportin e tij ky qytet zhvillonte

tregëti me Triesten, Venedikun, Vjenën, Korfuzin, Stambollin, Izmirin, Breshian, Barin,

Manastirin, Janinën, Maltën dhe Qipron. Në portin e Vlorës hynte rregullishtë çdo javë vapori

austriak “ LLoid” dhe ai Italian “Pulja “. Vlora eksportonte vaj ulliri 20.000 fuçi, ullinj të vjelur-

11000 barrë, kripë-1.5 milionë kg, lesh të palarë -15000 okë, shpendë, dele, kuaj, mish të therur,

peshk, vezë peshku, serë, asfalt, miser, tërshërë, thekër, fasule, dru zjarri, valanidh, mjaltë të

bardhë kanine, verë të Nartës dhe verë Vlosh “ të Vlorës.

Një artikull i kërkuar ishte edhe stralli i gurores së Drashovicës, që përgatitej me blloqe dhe

ashkla. Për eksport, gëzofët prej lëkure, velenxat dhe brucat labe ishin artikuj mjaft të preferuar

për Istrien, Triesten dhe vendet alpine.

Lufta kundër pushtimeve të huaja dhe përpjekjet për përhapjen e arsimit shqip bënë që në Vlorë

të krijoheshin shumë shoqëri patriotike.

Në vitet 1908-1912 klubi “Labëria” u bë një vatër e ndezur e përpjekjeve për pavarësinë e vendit

dhe luftën kundër pushtuesve turq. Kryetar nderi i këtij klubi ishte Ismail Qemali.

Në vitet 1920- 1924 Vlora u përfshi në rrjedhën e proçeseve të demokratizimit të jetës së vendit.

3.2.2 Monumente të rralla të natyrës shqiptare në Rajonin e Vlorës

Në natyrën e mbrekullueshme të vendit tonë, në peisazhin e blertë të saj, mjaft objekte të saj

përfshijnë vlera të rralla arkeologjike, kulturore, didaktike, turistike dhe shkencore. Në objekte të

natyrës së gjallë përfshihen drurë, pyje, të cilët mbartin karakteristika të veçanta dhe vlera

estetike dhe dekorative. Në vitin 1996, Ministria e Kulturës dhe Turizmit të Shqipërisë kanë

hartuar një listë të monumenteve të natyrës, në të cilën janë përcaktuar masat mbrojtëse dhe

vënia e tyre në shërbim të zhvillimeve të reja turistike. Në debatet shkencore e kulturore që janë

zhvilluar në vitet 1995-2001, koncepti për monumentet e natyrës është zgjeruar, ku përveç

pyjeve janë edhe burimet karstike, lagunat dhe liqenet. Për të mbrojtur këtë pasuri natyrore janë

nxjerrë edhe ligje siç është: ligji nr 7664 “ Për mbrojtjen e mjedisit”, date 21 /01/1993, “ Ligji për

pyjet “, viti 1992 , nr 7623 , “ ligji për urbanistikën “, nr 7693 , viti 1995 etj.

Disa nga monumentet e natyrës së gjallë që bëjnë pjesë në hartën turistike të Rajonit tonë janë:



1. Parqet kombëtare Natyrore.

Parku Kombëtar i Pish – Poros pranë Vjosës në Vlorë, buzë detit Adriatik ka një sipërfaqe prej

1770 ha.

Parku Kombëtar i Llogarasë në Vlorë, në rrëzë të Malit të Çikës, ka një sipërfaqe prej 1010 ha,

është një nga qytezat turistike mjaft tërheqëse për vendasit dhe të huajt.

2. Ishujt.

Ishujt e Ksamilit, ndodhen në brigjet detare të Jonit në Sarandë me sipërfaqe prej 15 ha, 5 ha

ndodhen në tokë ndërsa 10 ha në det.

Ishulli i Zvërnecit, monument kulture, shpallur nga qeveria shqiptare, kodrat me ullishte, pyjet e

Sodës dhe të vet lagunës etj.

Ishulli i Sazani.

3. Lagunat

Një vend të veçantë në zhvillimin e sotëm turistik zënë dhe lagunat, një pjesë e të cilave si

monumente kulturore janë përfshirë në mbrojtjen e organizmave ndërkombëtarë siç është

RAMSAR.

Në vijën bregdetare të Vlorës ndodhet Laguna e Nartës dhe ajo e Orikumit, për të cilat kanë

shfaqur interesin e tyre edhe disa organizma ndërkombëtar. Laguna e Nartës ka një sipërfaqe

prej 41.8 km katror.Kjo zonë merr një rrezatim diellor të lartë rreth 2761, 9 orë diell në vit.

Habitatet natyrore në këtë zonë përbëjnë një rëndësi të veçantë .Biodiversiteti i kësaj lagune është

tepër i lartë dhe për nga rëndësia e saj , renditet e dyta në shkallë republike , pas asaj të

Karavastasë.

Në projektet e menaxhimit të zonës bregdetare shqiptare përfshihet dhe Laguna e Orikumit, e cila

veç pasurive të peshkimit, përfshin rreth 75 lloj algash e mikroalgash.

4. Objekte të natyrës së gjallë.

Në monumentet e natyrës përfshihen edhe mjaft objekte të natyrës së gjallë, si drurë të veçantë e

karakteristikë që mbartin vlera shkencore, estetike, shlodhëse dhe turistike si: Rrapi i Palasës në



Bregdet, Pisha Flamur në Llogara etj. Pisha Flamur në Llogara, ka marrë pamjen e flamurit si

rezultat i veprimit të erërave, ajo është e lartë 20 m me diametër 75 cm dhe moshë 105 vjeçare.

3.2.3 Monumente të natyrës në shërbim të turizmit

Në zhvillimet e sotme turistike, një vend të veçantë për interesat kulturore të tyre zenë dhe

monumentet e natyrës. Në këtë pasuri kulturore dhe turistike përfshihen mjaft pyje të veçantë,

kanione, shpella, gurë, të cilët gjënden dhe në listat e monumenteve natyrore me vlera botërore

apo kombëtare. Ato mbrohen me vendime dhe ligje të veçanta, një pjesë e tyre mbrohen nga

Organizata Botërore UNESCO. Ndër këto natyra monumentale janë shpellat, të cilat janë si

zgavra nëntokësore, në të cilat ndodhen stalaktike dhe stalakmite që të mahnitin me bukurinë e

tyre të rrallë. Ndër shpellat më të njohura në vendin tonë janë ato në Alpet e Veriut, Shpella e

Dragobisë, Shpella e Merkuthit, në Kurbnesh, Shpella e Lek Petes në Kurvelesh, Shpella e

Tirenit në Korçë, shpella e Pirro Goshit në Skrapar, Shpella e Jubanit dhe Bogës në Shkodër,

shpella e Haxhi Alisë në Karaburun, shpella e Pëllumbit në Benjë, shpella e Mezhgoranit në

Përmet, shpella e ariut në Kolonjë, shpella e Gadimës në Kosovë, shpella e Velçës, shpella e

Lepenicës në Vlorë etj. Shumë shpella, sidomos e Velçës në Vlorë mbartin gjurmë të kulturës së

lashtë ilire. Qysh në vitet ’30, areologu Italian Pirro Marcone shkruan se: “Vendbanimet e

herëshme shpellore si ai i Velçës dhe të tjerë në Ballkan, japin një material të pasur arkeologjik

që tregojnë për kulturën e popujve primitivë, veglat e tyre të punës, ritet e zakonet dhe besimet

pagane “. Në Velçë ndodhen disa shpella si: shpella e skotës, shpella e Macit, shpella e Gurit, të

cilat kanë tërhequr vëmëndjen e speleologëve dhe turistëve.

Shpella e Haxhi Alisë, ndodhet në veriperëndim të Gadishullit të Karaburunit, në afërsi të Kepit

të Gjuhzës. Në hyrje të saj ka një gjërësi me 10 metra dhe një lartësi prej 10-15 m. Kjo shpellë ka

shërbyer si vendstrehim për detarët në kohë stuhish. Shpella ka marrë emrin e kapedanit të detit

Haxhi Alisë nga Ulqini, i cili ka qënë një nga ushtarakët më të zotë të flotës detare turke në

Mesdhe.

Parqet arkeologjike dhe turizmi



Vitet e fundit Qeveria shqiptare ka nxitur mjaft projekte, që krahas turizmit detar dhe malor në

vendin tonë të zhvillohet edhe turizmi arkeologjik e kulturor. Sipas Vendimit të Këshillit të

Ministrave të marsit 2006, disa vendbanime antike dhe qëndra arkeologjike në vendin tonë janë

një pasuri e madhe historike, kulturore, estetike e arkitekturore, të cilat me gërmimet që kanë

kryer arkeologët në to, përbëjnë interes të veçantë për vizitorët dhe industrinë turistike.

Parku arkeologjik i Butrintit. Një nga parqet me rëndësi të veçantë në zhvillimin e turizmit sipas

studimeve që janë bërë nga mjaft qëndra botërore të arkeologjisë. I ndodhur në brigjet e detit

Jon, në një kodër piktoreske të Gadishullit të Ksamilit , ky qytet antik i Epirit rrethohet nga liqeni

me të njëjtin emër dhe bukuri të veçanta. Qyteti antik i Butrintit ka vlera të rralla të kulturës

botërore dhe në gjëndjen që është vizitohet nga 20.000 turistë në vit.

Parku arkeoplogjik i Finiqit është formuar si qytet në shekullin e pestë para Krishtit. Nga

gërmimet arkeologjike janë zbuluar Akropli, ndërtesat e banimit, depozita e ujit, një teatër antik

,si dhe varre të shumtë që datohen në shekullin 4 dhe 3 para Krishtit. Pranë kësaj qëndre

arkeologjike ndodhet burimi i Syrit të Kaltër, një nga monumentet natyrore të vendit tonë.

Parku arkeologjik i Orikumit. Në bregdetin shqiptar ky park arkeologjik është mjaft interesant,

pasi në afërsi të tij ka mjaft pika historike, kulturore e arkeologjike të tjera, që ndriçojnë jetën

dhe kulturën e lashtë shqiptare. Në shekullin e pestë para Krishtit, ka qënë një nga portet më të

mëdhenjë të Adriatikut, i cili u bë një nga pikat më të rëndësishme të betejave të romakëve

kundër ilirëve e maqedonësve. Pranë kësaj qëndre arkeologjike ndodhet edhe Kisha e Marmiroit

dhe kupola e shekullit 12, dyshemeja e të cilës ka formën e kryqit.

Parku arkeologjik i Amanties, ndodhet 25 km në thellësi të mjedisit të Vlorës, përmbledh pasuri

të mëdha arkeologjike e turistike. Deri në shekullin e 3- të para krishtit ishte një nga qëndrat më

të rëndësishme politike, ekonomike e kulturore të fisit të amantëve. Gërmimet arkeologjike

kanë nxjerrë në dritë stadiumin antik të lojrave olimpike me 1500 vende, akroplin, muret

rrethuese, tempullin e Afërditës etj. Pranë kësaj qëndre arkeologjike, në afërsi të Kotës ndodhet

edhe qyteti antik i Olimpias.

3.2.4 Vlerësimi i ekonomisë vendase



Më poshtë po japim disa të dhëna statistikore marrë nga Buletini Informativ i Bashkisë Vlorë për

vitin 2010:

• Sipërfaqja 19.5 km2

• Popullsia 87.584 vetë

• Familjet 27.347

• Nr i banorëve 115.802

• Nr i familjeve që marrin ndihmë ekonomike 1.987 familje

• Nr i të papunëve sipas Zyrës së Punës 5.005 persona

• Nr i të punësuarve në sektorin privat 5.934 persona

• Nr i personave të punësuar në sektorin shtetëror 8.620 persona

• Nr i donatorëve të huaj që operojnë në territorin e Vlorës 2

Biznese gjithsejt që operojnë në Vlorë 2247 biznese

Nga këto:

• Në fushën e tregëtisë 1063 biznese

• Me karakter prodhues 132 biznese

• Në fushën e shërbimeve 349 biznese

• Të tjerë të liçensuar 354 biznese

• Në fushën e transportit 214 biznese

• Ambulantë me ose pa liçensë nuk dihet

Një element shumë i rëndësishëm në qytetin e Vlorës është Dhoma e Tregëtisë, e cila është

pjesë e zhvillimit të ekonomisë dhe industrisë së këtij qyteti, në veprimtarinë e së cilës kanë

gjetur pasqyrim përpjekjet e mjaft tregëtarëve, industrialistëve, zejtarëve dhe afaristëve për ti

dhënë nxitje kapitaleve të tyre dhe zhvillimit të përgjithshëm ekonomik dhe industrial të Vlorës.

Dhoma e Tregëtisë dhe Industrisë në Vlorë u krijua në bazë të ligjit 7804 datë 10/03/1994.

Objektivi kryesor i Dhomës së Tregëtisë në Vlorë ka qënë përmirësimi i paketës së shërbimeve

reale të ofruara bizneseve që operojnë në Vlorë qofshin këta shqiptarë ose të huaj me qëllim

integrimin e tyre në biznesin kombëtar dhe ndërkombëtar. Numri i anëtarëve të Dhomës së



Tregëtisë Vlorë ka arritur në 1700 anëtarë, nga të cilët 1490 janë persona fizikë dhe difernca prej

210 janë persona juridik.

Sistemi bankar.Vlora si e gjithë Shqipëria po ecën në rrugën e Stabilizimit Ekonomik, me gjithë

pengesat e mëdha të kapërxyera dhe ato që i dalin për të bërë në të ardhmen vërtetohet se kjo

është një rrugë pa kthim mbrapa. Roli i sistemit bankar është ndër më vendimtarët në këtë rrugë.

Në prill të vitit 1992 me miratimin e ligjit për sistemin bankar në Shqipëri dhe ligjin e funksionit

të Bankës së Shqipërisë si bankë qëndrore u kalua në një ndryshim cilësor në organizimin e

sistemit bankar me dy nivele:

- Banka Qëndrore – Niveli i parë

- Bankat Tregëtare – Niveli i dytë

Aktualisht sot sistemi bankar në Shqipëri përbëhet nga:

- Banka e Shqipërisë si Bankë Qëndrore e cila nuk kryhen shërbime tregëtare

- Nga 16 bankat e nivelit të dytë

Ekzistenca e bankave të nivelit të dytë në treg do të thotë se të gjitha janë banka të cilat kryejnë

të njëjtat funksione duke konkuruar në bazë të besimit që ato krijojnë në treg, normave dhe

komisioneve bankare të aplikuara. Shumë shpejt ato çfarë do ta dallojnë njërën bankë nga tjetra

do të jetë përkushtimi ndaj klientit, krijimi i raporteve dashamirëse dhe miqësore duke e parë

njëri - tjetrin si partner afatëgjatë.

Vlora është e pasur në burime natyrore, burime njerëzore dhe burime financiare. Këto të fundit së

afërmi do të njohin përdorimin e tyre në të gjitha funksionet, jo duke u përdorur vetëm për

konsumin jetik, ndërkohë që biznesi ka nevojë për oksigjen (para), pavarësisht nga çmimi që

paguajnë për të.

Këtë rol e ndjen dhe e vlerësuan si shumë atraktive bankat private të cilat erdhën në Vlorë.

Analizat e situatave politike, sociale dhe ekonomike, tregojnë se rajoni i Vlorës do të sigurojë

një zhvillim të biznesit sidomos atë të shërbimeve dhe agroturizmit, duke ndikuar për një

ekuilibër makroekonomik dhe afatgjatë në rajon. Stabiliteti ekonomik i arritur dhe nevoja për të

siguruar rritje ekonomike krijoi mundësinë të nisin aktivitetin e tyre në 6-mujorin e dytë të vitit

2001 dhe të parë të vitit 2002, 4 banka private dhe 2 institucione Financiare Kredituese. Numri i

bankave ka ardhur duke u rritur dhe në vitin 2005 në rrethin e Vlorës numërohen 10 Banka



tregëtare, duke bërë të mundur që Vlora të ndihet si “Qyteti i Institucioneve Financiare” dhe “

Qyteti ku rrisku mund të transferohet:

Bankat prezente në Qytetin e Vlorës janë :

- Banka Raiffeisen (ish Banka e Kursimeve )

- Banka Kombëtare Tregëtare

- Tirana Bank

- Banka Intesa San Paola

- Pro Credit Bank ( ish FEFAD Bank )

- Banka Intesa SanPaolo ( Italo- Shqiptare)

- ALPHA Bank

- Banka Popullore ( me kapital shqiptar)

- Banka Kombëtare e Greqisë

- Banka Tregëtare e Greqisë

- Banka Credins

- Emporiki

- 2 institucione kredidhënëse: PSHM dhe BESA dhe një rrjet i gjërë i

dërgesave të shpejta, përbëjnë një potencial gjigand financiar.

Shumë të rëndësishme për zhvillimin ekonomik të një qyteti janë dhe shoqëritë e sigurimeve.

Vlora ka prezencën e shumë shoqërive të sigurimit: INSIG, SIGMA, SIGAL, ATLANTIK,

INTERSIG, INTERALBANIEN, EUROSIG, ALBSIG etj.

Industria e turizmit, përbën atë çfarë Vlora kërkon që ta ketë si shtyllën kurrizore të bizneseve

në këtë rajon. Në funksion të kësaj prezenca e strukturave financiare ofron:

1- Lehtësi dhe siguri të produkteve bankare. Bankat ofrojnë mundësinë e kartave të

kreditit, transfertave bankare, çeqeve bankare, këmbimeve valutore, ambjentit të tyre

komod dhe të sigurt etj.

2- Mikrokreditimin.

Nevoja financiare për kreditim në shuma të vogla për të ristrukturuar ambjentet dhe

akomodimin sa më cilësor duke iu përshtatur standarteve gjithmonë në rritje të klientëve

të tyre.



3- Lizingun dhe kreditë për shtëpi. Realitet sot për të mbështetur sidomos atë pjesë të

këtyre sipermarrësve të vegjël, të cilët me punën e tyre krijojnë të ardhura të vogla mujore

të cilat duan disa vite për të blerë një shtëpi. Bankat ju ofrojnë një mundësi të tillë

nëpërmjet kreditimit mbi 10 vjet.

4- Shërbimin bankar 24 orë. Në të ardhmen shërbimi 24 orë i sistemit bankar për veprimet

me cash, do të ndikojë në zgjatjen e orëve aktive për komunitetin dhe mysafirët e saj.

5- Rrjetin on-line.Sisteme teknologjike të përparuara për lidhjen në rrjet të degëve të

bankave duke bërë të mundur që klienti të ndihet si në qytetin e tij kudo nëpër Shqipëri.

6- Kreditimi i të mëdhenjëve. Investimet private në fushën e biznesit në Shqipëri janë

rritur gjatë viteve.

7- Manaxhimi i parasë. Prezenca dhe marketingu i bankave i ofron komunitetit të Vlorës

mundësi më tepër për të menduar për të ardhmen. Nëse komuniteti ka para athere duhet ti

investojë, nëse ai ka nevojë për para athere mund të kreditohet, nëse ai ka rezerva në para

athere duhet ti depozitojë për një të sotme dhe të ardhme më të sigurt.

8- Sigurimi i pasurisë, shëndetit, jetës etj. Biznesi dhe sidomos ai me kapital të huaj ka

qënë shpesh preha e dëmtimit dhe vjedhjes. Sot shoqëritë e sigurimit janë ato drejt të

cilave transferohet rrisku nga vjedhja, dëmtimet, ndërprerjet e punimeve për arsyet e

parashikuara etj, duke bërë që sipërmarrësi të ndihet më i qetë, për të mos menduar se

është i vetëm, përball problemeve pafund të biznesit të tij.Shoqëritë e sigurimit nga dita

në ditë po fuqizohen duke ofruar shpesh produkte të reja për klientët e tyre qofshin këta

edhe të huaj.

9- Efekti-psikologjik. Ky efekt jep rezultat jo vetëm për të huajt por edhe për shqiptarët

duke iu përcjellë atyre më tepër siguri dhe përkujdesje për të ardhurat e tyre si kushdo

qënie humane në botë.

Qyteti i Vlorës është qyteti më i madh i Qarkut. Të ardhurat kryesore në këtë qytet vijnë nga

bizneset, kryesisht tregëtia. Një burim tjetër i rëndësishëm të ardhurash për familjet vlonjate janë

të ardhurat nga emigracioni.

Punësimi sipas grupmoshave

Niveli më i lartë i punësimit në Qark është për grupmoshat 35 vjeç e lart. Harta e punësimit sipas

grupmoshave tregon se përqindja më e madhe e të punësuarve i përket grupmoshës mbi 40 vjeç.



Të rinjtë janë në masën më të madhe të papunë. Pamundësia për të gjetur punë të mirëpaguar që

ti mundësojë të rinjtë të përballojnë jetesën është një nga arsyet kryesore pse ata i drejtohen

emigracionit ose aktiviteteve informale. Në rrethin e Vlorës shkalla e papunësisë për femrat është

më e lartë se në rrethet e tjera duke kapur shifrën 38 %.

Klima e biznesit në Vlorë

Prosperiteti ekonomik dhe investimet vazhdojnë të pengohen nga mungesa e vazhdueshme e

sistemit gjyqësor, burokracia dhe korrupsioni i administratës së doganave dhe tatim-taksave dhe

çështje të tjera administrative që kanë të bëjnë me biznesin, si dhe probleme që kanë të bëjnë me

konfliktet e pazgjidhuara të pronësisë mbi tokën.

Ndalesat e furnizimit me energji elektrike, infrastruktura e dobët dhe ekzistenca e një niveli të

lartë të ekonomisë informale në ekonominë vlonjate, dobësojnë në mënyrë të konsiderueshme

investimet, rrisin kostot e bizneseve dhe pengojnë në këtë mënyrë zhvillimin e biznesit.

Niveli i IHD-ve në rrethin e Vlorës nuk është i kënaqshëm. Për shkak të luftës civile të vitit 1997

shumë firma të huaja u mbyllën. Pas këtij viti jeta ekonomike në rrethin e Vlorës filloi të

rigjallërohet, niveli i IHD-ve përsëri ishte i ulët. Arsyeja kryesore ishin dëmet që ju shkaktuan

shumë bizneseve në vitin 1997 dhe rrisku politik i shkallës më të lartë në këtë periudhë që ndikoi

mbi këto biznese, është prishja e imazhit të Vlorës si qytet bregdetar dhe me resurse të shumta,

janë pasiguria e jetës që u shkaktua nga krijimi i bandave të kriminelëve të krijuar gjatë luftës së

vitit 1997 dhe që një pjesë e tyre vazhdon edhe sot, është varfëria ekonomike që pësoi populli i

Vlorës nga humbja e parave në firmat piramidale, është mungesa e një infrastrukture të zhvilluar

dhe faktorë të tjerë siç është mungesa e një ligji mbi pronat, taksa të larta për bizneset, ekonomi

informale e të tjerë faktorë që ndikojnë jo vetëm në rrethin e Vlorës por në gjithë Shqipërinë.

3.2.5. Gjëndja e IHD-ve në Rrethin e Vlorës

Rrethi i Vlorës është një rajon dinamik, që mbështetet në pasuritë dhe mundësitë e tij, tërheqës

për bizneset që punojnë në partneritet me qeverinë dhe komunitetin për të krijuar një ekonomi

të shumëllojshme dhe të qëndrueshme. Në rrethin e Vlorës turizmi vlerësohet si sektori kryesor

për zhvillimin e Rajonit, për nxitjen e mjaft aktiviteteve, krijimin e vendeve të punës dhe



përfitimin e drejtëpërdrejtë për familjet dhe individët. Në këtë rreth ka një larmi pasurish

natyrore, kulturore, historike dhe burime njerëzore shumë të favorshme për të zhvilluar një

turizëm të shumëllojshëm. Sipas të dhënave të marra nga Zyra e Punës për regjistrimet e bëra në

periudhën 2005- 2010 kemi:

Shoqëri me kapital të përbashkët në total 15 subjekte, nga këto:

• Në industrinë tekstile 3 subjekte

• Në industrinë përpunuese (durale ) 4 subjekte

• Në ndërtim 4 subjekte

• Në tregëti 7 subjekte

Shoqëri me kapital të huaj, në total 62 subjekte, nga këto:

• Peshkim ( Orata Orikum ) 1 subjekt

• Në miniera, gurore 5 subjekte

• Në industrinë ushqimore ( pasticeri ) 1 subjekt

• Në industrinë tekstile, veshje 6 subjekte

• Në industrinë e lëkur këpucës 2 subjekte

• Në industritë e tjera 5 subjekte

• Elektrik, gaz 1 subjekt

• Tregëti me shumicë dhe pakicë 8 subjekte

• Bare - restorante 2 subjekte ( Prudentino dhe DIMA sh.p.k)

• Në aktivitete financiare dhe sigurimesh 5 subjekte

• Në fushën e arsimit 1 subjekt

• Në aktivitete shëndeti (dentist, laborator ) 3 subjekte

• Në aktivitete të tjera ( agjensi imobilare, lojra fati etj ) 12 subjekte

• Në organizata jo fitimprurëse 4 subjekte

Përveç këtyre në rrethin e Vlorës ushtrojnë aktivitetin edhe shumë filiale të shoqërive të huaja,

por që nuk e kanë qëndrën në Vlorë si:

• Don kafe Albania



• Prodhime Petrolifera

• Prodhime TEC

• Degë shërbimesh te Petrolifera

• Egle –Mobile

• CEZ

Këto janë të dhëna të regjistruara sipas Zyrës së Punës, për subjektet që janë paraqitur për tu

regjistruar tek kjo zyrë, por mund të ketë edhe subjekte të tjera të cilat nuk janë regjistruar tek kjo

zyrë. Po sipas Zyrës së Punës numri i të punësuarve në këto shoqëri është si më poshtë:

• Numri i të punësuarëve në shoqëritë me kapital të përbashkët është 96 persona

• Nr i të punësuarve në shoqëritë me kapital të huaj është 4.232 persona

3.3. Investimet në kapacitetet akomoduese për një turizëm të qëndrueshëm

3.3.1 Investimet në infrastrukturë në Rrethin e Vlorës

Pushteti vendor po i kushton gjithmonë vëmëndje gjetjes së burimeve financiare për

përmirësimin e infrastrukturës urbane. Mund të përmendim disa investime të rëndësishme:

• Investime në bashkëpunim me Bankën Botërore për zhvillimin e Bregdetit Jonian

• Po investohet në aksin rrugor Vlorë – Fier, Vlorë – Sarandë.

• Investime për rrugën Transballkanike.

• Investime në Portin e Vlorës dhe të Himarës.

• Investime në rrugët urbane të zonave turistike, në rrugët që të çojnë në monumentet

historike etj. me një shifër prej një miliard e dyzetepesë milionë lekë.

• Investime në ujësjellësa. Po investohen 22 milion euro për ujësjellësin e Qytetit të Vlorës

dhe Sarandës.

• Ka projekte investimi për përmirësimin e trajtimit të ujrave të zeza në Vlorë prej 24

milionë lekë.

• Po përfundojnë studimet urbanistike të të gjithë zonës se Qarkut, të cilat do të sigurojnë

rritjen e kapaciteteve akomoduese në mënyrë të studjuar dhe jo spontane.



• Janë në përfundim studimet për trajtimin e mbetjeve urbane.

• Kanë përfunduar detyrat e projektimit dhe studimet urbanistike për zonën e Llogarasë,

për Lagunën e Nartës, për zgjerimin e vijës së verdhë të qytetit Orikum.

• Me Bankën Botërore, projekti “Për përmirësimin e infrastrukturës private për

rehabilitimin e çative dhe fasadave të fshatrave tradicional”

• Me Bankën Botërore projekti pilot “ Fjetje dhe mëngjez “, për të rritur kapacitet e

turizmit familjar.

Në këto studime parashikohen rezidenca, hotele, fshatra turistike, kampingje, plazhe dhe

shërbime, restorante në zona të mbrojtura duke kërkuar disiplinim të ndërtimeve, mjedis të

mbrojtur dhe respektim të ekosistemit natyror. Të gjitha investimet e kryera në përmirësimin e

infrastrukturës i shërbejnë dhe janë në fuksionim të zhvillimit turistik.

Investimet në kapacitetet akomoduese

Sipas të dhënave të Qarkut, turizmi sot gjeneron 30 % të të ardhurave duke përbërë një sektor të

rëndësishëm dhe me mundësi për rritje të mëtejshme duke u parë si sektori bazë i zhvillimit

ekonomik. Megjithë potencialet e mrekullueshme natyrore dhe historike, ai nuk është

mirëadministruar në disa drejtime: si në infrastrukturën hoteliere, sistemimin urban të qëndrave

të banuara, monitorimin e vazhdueshëm të mjedisit apo aktivitete promovuese nga operatorët

turistike brënda dhe jashtë vendit.

Investimet individuale për turizëm familjar janë të paorientuara por sidoqoftë kanë arritur të

përmirësojnë dhe zgjerojnë shërbimin akomodues në disa pika bregdetare. Sipas të dhënave të

marra në Qark në rrethin e Vlorës sot funksionojnë 128 njësi akomoduese, nga të cilat:

• Me 1-10 dhoma janë 67 njësi akomoduese me 2846 shtretër ose 80 % e totalit

• Me 10-20 dhoma janë 42 njësi akomoduese

• Me 20-30 dhoma janë 13 njësi akomoduese me 1304 shtretër ose 16 % e totalit

• Me 30-40 dhoma janë 3 njësi akomoduese

• Me mbi 40 dhoma janë vetem 3 njësi akomoduese me 464 shtretër ose 4 % e totalit

• Nr i shtretërve për të gjitha njësitë akomoduese është 4614.



Ky kapacitet akomodues që është funksional në Rrethin e Vlorës, tregon se përveç turizmit të

diellit dhe rërës mund të zhvillohen edhe format e tjera të turizimit p.sh ai i konferencave.

Numri i agjensive të udhëtimit ka ardhur duke u rritur nga viti në vit dhe sot në Rrethin e Vlorës

funksionojnë 20 të tilla.

3.4. Investimet sipas destinacioneve kryesore turistike të Vlorës

3.4.1 Analiza SWOT për Vlorën

Më poshtë bëhet një paraqitje e analizës SWOT për Rajonin e Vlorës:

Pikat e forta:

• Pozita gjeografike

• Ekzistenca e burimeve natyrore

• Ekzistenca e potencialeve turistike dhe tradita e mikpritjes

• Burimet e favorshme për zhvillimin e agrobiznesit dhe agroturizmit

• Tradita në artizanat dhe tregëti

• Burime njerëzore të kualifikuara dhe kosto e ulët fuqisë punëtore

• Mosha mesatare e re e popullsisë

• Ekzistenca e Universitetit “Ismail Qemali”, Universitetit Privat “ Pavarësia “, Shkollës së

Mesme Tregëtare etj.

• Ekzistenca e një tradite në fushën e arsimit, kulturës, sportit dhe trashëgimisë kulturore

• Ekzistenca e qëndrave të formimit profesional

• Ekzistenca e një komuniteti dashamirës për ndryshime

Pikat e dobëta:

• Mungesa e një klime favorizuese për biznesin

• Mungesa e planeve për zhvillimin e turizmit

• Mundësi e ulët e punësimit



• Mospërputhje e kërkesës për formim dhe kualifikim profesional, me ofertën trajnuese

territoriale

• Mungesa e zbatimit të legjislacionit të urbanistikës nga KKRT-ja dhe e akteve të tjera

normative lokale

• Keqadministrim i pronave publike dhe mungesa e regjistrimit të tyre

• Amortizimi i rrjetit inxhinierik të qytetit

• Niveli i ulët i zbatimit të projekteve dhe i kontrollit të tyre

• Mungesa e kontrollit mbi territorin nga ana e administratës së Bashkisë

• Ndërhyrjet e paligjshme në rrjetin e furnizimit me ujë të pijshëm dhe rrjetin e

shpërndarjes së energjisë elektrike

• Niveli i ulët i të ardhurave lokale

• Mungesa e transparencës

• Infrastrukturë e dobët e institucioneve të kulturës, arsimit, formimit profesional dhe

sportit, si dhe mbështetje e dobët financiare

• Mungesa e një strategjie për mbrojtjen e ambjentit

Mundësitë:

• Procesi i decentralizimit. Hartimi i strategjisë së zhvillimit ekonomk

• Strategjitë kombëtare në mbështetje të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme

• Liberalizimi i sistemit bankar (Hapja e filialeve të bankave)

• Iniçimi i disa projekteve të organizatave dhe fondacioneve të huaja (BB, GTZ, SOROS,

USAID, UNDP, REC, UNOPS,COOPERAZIONE ITALIANA, etj).

• Ekzistenca e projektit për ndërtimin e autostradës Fier- Vlorë

• Ekzistenca e disa financimeve të huaja në rrjetin e ujësjellës-kanalizimeve dhe

prespektiva e zgjerimit të tyre në të ardhmen

• Projekti i Bankës së Investimeve Europiane për shtrimin e linjave 20 Kv

• Zbatimi i projektit të zgjerimit të rrjetit të telefonisë fikse për qytetin e Vlorës

• Aprovimi i legjislacionit të ri për shërbimet sociale

Kërcënimet:



• Mungesa e investimeve kapitale nga pushteti qëndror

• Mungesa e infrastrukturës së përshtatëshme

• Mungesa e sigurisë publike

• Ekzistenca e tregut informal dhe evazionit fiskal

• Mungesa e një politike mbrojtëse për tregun vendas

• Niveli i ulët ekonomik i popullsisë

• Korrupsioni i lartë

• Migracioni nga zonat e thella rurale dhe emigracioni i detyruar i trurit

• Ecja me ritme të ulëta i proçesit të decentralizimit

• Strategjia kombëtare jo e favorshme për strehimin

• Mosmbulimi me shërbime sociale i të gjitha grupeve në nevojë

3.4.2 E ardhmja e destinacioneve turistike në Vlorë.

Vendimi për të investuar në një projekt apo në një ndërmarje turistike varet dhe nga vlerësimi i

kritereve të investimit të lidhura me vendin ku do të bëhet investimi si dhe me destinacionin

turistik për të cilin bëhet ky investim. Investimet për destinacione të ndryshme turistike bëhen

duke patur parasysh:

• Informacione mbi ambjentin: garancia për të bërë investimin, për investimet e huaja

kuadri juridik ligjor, informacione për institucionet financiare që veprojnë në rajon etj.

• Informacione mbi projektin: mbi masën e investimit, kapacitetin e tij, hyrjet që do të jap

investimi, fitimi i pritshëm etj.

• Analiza e rriskut: llogaritja e treguesit të okupimit, srtuktura e çmimeve, kostua e fuqisë

punëtore .

Vlora ka shumë potenciale natyrore dhe historike, por problemet e shumta dhe të vazhdueshme

zvogëlojnë mundësitë për vlerësimin turistik të këtyre potencialeve dhe shndërrimin e Vlorës në

një destinacion konkurrues turistik. Mirëpo turizmi në Vlorë ka mbetur ende pa projekte, plazhet

janë të ndotur dhe nuk ka infrastrukturë të përshtatshme. Ndërtimet pa leje dhe pa kriter e

rëndojnë më shumë listën e problemeve që ka sektori turistik në Vlorë. Kosto e pushimeve në

bregdetin shqiptar është e barabartë ose ndoshta më e lartë krahasuar me pushimet në vendet



fqinje. Veprimtaria turistike nuk mund të funksionojë pa një nivel të lartë të zhvillimit të

infrastrukturës, e cila përcakton sasinë dhe cilësinë e produktit turistik, që mund të ofrojë një

destinacion.

Vlora ka shumë zona me bukuri natyrore të pakrahasueshme nga pikëpamja turistike, por që janë

ende të dobta nga pikëpamja mjedisore. Turizimi ka të ardhura të larta, rreth 30 % në Rajonin e

Vlorës, por është i paqëndrueshëm nga pikëpamja mjedisore, sepse shrytëzimi i pakontrolluar

gjeneron degradimin dhe shterimin e burimeve të rëndësishme natyrore.

Rishpërndarja e kërkesës turistike mund të shkaktojë dëme mjedisore jo gjithmonë të matshme

me kapacitetin e zonës ku përqëndrohet oferta. Potencialet e larta turistike që ka vendi ynë

shfrytëzohen shumë pak dhe në një mënyrë aspak joshëse për turistët e huaj në krahasim me

destinacionet e tjera turistike të Mesdheut. Me qëllim që Vlora të jetë një destinacion turistik

konkurrues duhet:

• Përsosje e mëtejshme e nivelit të infrastrukturës

• Mbështetje gjithnjë e më shumë e kësaj veprimtarie nga profesionistët

• Ruajtje e mjedisit, e frymëzuar mbi të gjitha nga një llogjikë tregu dhe jo nga parime

moralo-ambientaliste.

• Efikasitet dhe metodologji bashkëkohore të marketingut apo guidave turistike

• Çmime të asryeshme të shërbimit turistik.

• Të tërhiqen sa më shumë investime të huaja në sektorin e turizmit

• Marketing dhe promovim efektiv i turizmit brënda dhe jashtë vendit.

Për shkak të globalizimit, sot gjithnjë e më shumë po vihen re ndryshime në industrinë hoteliere

dhe atë të turizmit, të lidhura këto ndryshime me përparimet në teknologji dhe shkencë. Rritja e

segmentimit në tregjet turistike europiane, si dhe rritja e vazhdueshme e konkurrencës dhe

cilësisë së të mirave dhe shërbimeve turistike të ofruara, përbën një ndër pritjet më kryesore në të

ardhmen e turizmit. E rëndësishme për turizmin global është ruajtja e dallimeve kulturore dhe

gjeografike me rritjen e fuqisë blerëse të niveleve të mesme të popullsisë në botë.

Komunikimi ndërmjet agjensive të udhëtimit, hoteleve dhe institucioneve qeveritare, i arritur

përmes mjeteve të ndryshme, është një nga faktorët më të rëndësishëm që ndikon në suksesin e

produktit turistik. Nga analiza e konkurrencës në tregun turistik ka rezultuar se:



- Sot nuk bëhet fjalë për vende turistike konkurruese, por për produkte turistike

konkurruese. Vlora si destinacion turistik e ka mundësinë për krijimin e një oferte

turistike dhe të qëndrueshme.

- Kombinimi i atraksioneve të ndryshme turistike do të rris epërsitë dhe aftësitë

konkurruese.

Ajo çka mungon për turizmin shqiptar, veçanërisht atë historik, kulturor dhe artizanal, është

mbështetja e shtetit dhe roli i dobët i institucioneve qeveritare, në lidhje me marketingun dhe

promovimin e këtyre vlerave turistike. Sot, shumë komunitete priren drejt turizmit duke

shpresuar në rritjen e të ardhurave, të punësimit dhe të zhvillimit. Por, turizmi ka dhe efektet e tij

negative si: ndotja, mbipopullimi sezonal që çon në një trafik të ngarkuar, zhurma, krime etj.

Këta faktorë ulin cilësinë e jetës së vendasve dhe kënaqësinë e turistëve.

Zgjidhja qëndron në zhvillimin e formave të turizmit të qëndrueshëm që i përshtaten

karakteristikave dhe burimeve të një vendi. Për këtë ekzistojnë shumë alternativa, një prej të

cilave është ekoturizmi. Ekoturizmi, shfaqet si alternativë e vetme fitimprurëse për një zhvillim

vërtetë të qëndrueshëm. Zona të tilla janë me potenciale të mëdha dhe të vogla, zona turistike dhe

zona jo vetëm për qëllime turistike. E tillë është p.sh bregdeti i Jonit dhe veçanërisht gjiri i

Vlorës, apo dhe laguna e Nartës. Jo vetëm karakteristikat natyrore por edhe ato kulturore apo

burimet njerëzore të këtyre zonave mundësojnë zhvillimin e ekoturizmit si një nga modelet që

ndërthur më së miri këto burime. Pra për Shqipërinë në përgjithësi dhe për Vlorën në veçanti e

rëndësishme është identifikimi i modeleve të turizmit të qëndrueshëm për zona të veçanta, duke u

bazuar në karakteristikat e zonës dhe për këtë duhet:

1. Krijimi i një plan zhvillimi hapësinor për turizmin vlonjat me qëllim ruajtjen e burimeve

tërheqëse natyrore - si një hap fillestar për zhvillimin dhe mbështetjen e zhvillimit të

qëndrueshëm të turizmit.

2. Mbrojtje e vazhdueshme dhe afatgjatë e potencialeve turistike, zbatimi dhe respektimi i

standarteve të larta ekologjike.

3. Edukimi i drejtuesve dhe stafit tjetër në turizëm.

4. Ndërtimi i infrastrukturës dhe organizim optimal i transportit për turizmin.

5. Zhvillimi i një oferte integrale dhe të integruar në një destinacion turistik.

6. Rritja e nivelit të cilësisë të të gjitha objekteve të akomodimit si dhe përshtatja e tyre me

standartet ndërkombëtare të cilësisë.



7. Hyrja e "markave" të njohura të hoteleve ndërkombëtare në tregun vlonjat.

8. Për të arritur këtë qëllim dhe të sigurojmë në periudha afatgjata zhvillim të qëndrueshëm

në turizëm, është e nevojshme që të kuptojmë, të njohim, dhe të plotësojmë të gjitha

nevojat e turistëve, sepse ata do të ndajnë eksperiencat e tyre negative me të tjerët dhe

kjo mund të dëmtojë në mënyrë të konsiderueshme imazhin e destinacionit

KREU IV: Financimi dhe kthimi i investimeve të huaja në turizëm.

4.1. Optimizimi i strukturës së financimit të IHD-ve

4.1.1 Struktura e kapitalit të IHD-ve .

Firmat e huaja që përballen me rrisk të madh të biznesit mund të zbutin koston e këtyre rrisqeve,

duke rregulluar strukturën e tyre të kapitalit. Përvoja botërore tregon se kthimet nga investimi në

vendet politikisht të rrezikshme është më i paqëndrueshëm se kthimi nga investimi në vende të

tjera.

Firmat shumëkombëshe që veprojnë nëpër botë hasin në një shumëllojshmëri të gjerë të

regjimeve politike, duke përballuar rrisqe që ndikojnë ndjeshëm në reduktimin e përfitimit të

tyre. Më poshtë do të analizojmë lidhjen e ngushtë që ekziston midis strukturës së kapitalit dhe

rriskut të investimeve.

Nga një studim i departamentit Amerikan të Tregëtisë rezultoi se si pasojë e ndryshimeve

politike, diferenca e rriskut politik që ekziston midis investimeve të Kanadasë dhe Meksikës

përfaqëson një devijim standart prej 22 % më të madh të kthimit në Kanada se sa në Meksikë. Ky

studim sygjeron se firmat shumëkombëshe mund tu përgjigjen rreziqeve politike duke ndryshuar

karakteristikat financiare dhe operative të filialeve të tyre në vendet e rrezikuara politikisht.

Henisz (2000) ofron dëshmi se firmat shumëkombëshe që shërbejnë në tregjet e huaja janë

politikisht të rrezikuara më shumë se investitorët në vende të sigurta për të ndarë pronësinë me

partnerët lokalë. Një sjellje e tillë me sa duket kërkon administrimin e rreziqeve politike duke

zhvendosur disa nga rreziqet te ofruesit e kapitalit të huaj të cilët mund t,i mbajnë këto rreziqe në

një mënyrë më pak të kushtueshme. Efektet e rreziqeve politike mbi strukturën e kapitalit



veçanërisht manifestohen në industritë që janë të ekspozuara në mënyrë të qartë ndaj rreziqeve të

tilla, siç janë industritë e transportit, komunikimit dhe shërbimet publike.

Rezultatet e këtij studimi janë të lidhura me studimet e mëparshme mbi marjen e vendimeve për

strukturën e kapitalit dhe natyrën e veçantë të financave në tregjet në zhvillim. Harris dhe Raviv (1991),

bënë përpjekjet empirike për të lidhur paqëndrueshmërinë e firmave me kritere formale të tilla si

fleksibiliteti financiar, kreditë dhe paqëndrueshmëria e të ardhurave janë faktorët më të rëndësishëm që

ndikojnë nivelet e huamarrjes së firmave të huaja.

Praktikat e korporatave financiare në tregjet në zhvillim i kanë kushtuar vëmendje rritjes së rolit

të institucioneve ligjore ose kontraktuale, si në La Porta, Lopez-de-Silanes, Shleifer dhe Vishny

(1997, 1998). Ndërsa në disa studime lënë gjurmë efektet e rregullave ligjore ose kontraktuese

për financimin dhe modelet e investimeve. Acemoglu dhe Johnson (2005) theksojnë dallimin

ndërmjet institucioneve për të drejtat e pronësisë dhe institucionet kontratuale, duke treguar se të

drejtat e pronësisë ndikojnë më tepër në rezultatet ekonomike sesa institucionet kontraktuale.

Rrisqet politike kontribuojnë në pasigurinë e kthimit të investimeve të huaja duke futur

mundësinë që qeveritë e huaja do të marrin veprime arbitrare që direkt ose indirekt ndikojnë në

kthimin e investitorëve amerikanë. Veprime të tilla përfshijnë shpronësim të plotë të aseteve,

"kamufluar" me shpronësimet nëpërmjet ndryshimeve të taksave ose rregullave dhe kufizimeve

mbi riatdhësimin e fitimeve. Këto rrisqe janë të dallueshme nga ekspozimet që dalin nga mjediset

jo stabile makroekonomike dhe që janë manifestime të politikave të përgjithshme monetare dhe

fiskale.

Traktatet dypalëshe për Investime (BITS) u lejojnë firmave shumëkombëshe mbrojtje të

kufizuar nga veprime të caktuara shtetërore, por format e ngadalëta të shpronësimit janë

jashtëzakonisht të vështira për tu identifikuar, dhe rezolutat janë të ngadalëta, të kushtueshme

dhe të pasigurta. Firmat mund të diversifikojnë rrezikun e tyre të huaj duke investuar në shumë

vende të ndryshme të huaja, por kjo kërkon ndërmarrjen e investimeve që nuk mund të kenë një

vlerë aktuale neto pozitive. Së fundi, vendimet e financimit në nivel filiali mund të jenë për të

ndarë rrezikun me investitorët vendas.

4.1.2 Karakteristikat e kthimit në vendet politikisht të rrezikshme



Firmat shumëkombëshe mund të kenë pozita të tregut dhe të pushtetit politik që mund të

kufizojnë ekspozimet e tyre për rreziqet politike më shumë se investitorët vendas. Për më tepër,

studimet e mëparshme të kthimit të tregut të aksioneve reflektojnë kushtet e tregut të kapitalit

dhe mjediset operative të firmave individuale. Sipas një vlerësimi të regresionit të shumëfisht

koeficienti 0,1123 do të thotë se një devijim standard (0,1071) nga rritja e rriskut politik është i

lidhur me 0,0120 devijim standard të kthimit. Vlerësimi në devijimin standard do të thotë kthim

mbi asetet 0,0861, kjo korrespondon me një ndryshueshmëri 14 për qind më të madhe të kthimit.

Ndryshueshmëria e kthimit mund të reflektojë vendimet operacionale dhe financiare që firmat

bëjnë në përgjigje të rriskut politik.

Rrisk i madh politik ndikon në paqëndrueshmërinë e kthimit për Filialin dhe jep mundësinë e

rezultateve negative. Rrisqet të cilat përballin filialet e huaja në vendet me shkallë të lartë të

paqëndrueshmërisë politike nuk mund të imponojnë kosto të rëndësishme në kompanitë mëmë,

nëse firmat janë në gjëndje për të diversifikuar portofolet e tyre duke investuar në mjedise të

shumta të rrezikshme. Mundësitë për diversifikim janë të kufizuara nga numri relativisht i vogël i

vendeve të huaja në të cilat kompanitë mëme investojnë, si dhe e çdo korrelacioni pozitiv midis

rrisqeve të huaja.

Edhe pse diversifikimi duket për të zbutur rrezikun, provat tregojnë se firmat nuk do të mundin të

diversifikojnë të gjitha rreziqet e tyre politike, sepse rrisku politik është i lidhur me huamarrjen e

cila është reduktuar në mbarë botën në regres për shkak të kontrolleve për rreziqet

makroekonomike. Ky efekt, i cili është më i vogël se efekti i rrezikut politik për huamarrjen e

brendshme është edhe statistikisht i rëndësishëm dhe ekonomikisht i rëndësishëm për investimet

shumëkombëshe. Kjo analizë e marrëdhënieve në mes rrezikut politik dhe strukturës së kapitalit

merr profilin e një firme për investime.

Një numër i konsideruar studjuesish sugjerojnë se rreziku politik është veçanërisht i spikatur për

firmat shumëkombëshe në industri, në të cilin filialet e huaj fokusohen në tregjet lokale.

Kufizimet në këmbyeshmërinë e monedhës, janë një manifestim kryesor i rrezikut politik,

pengojnë ato industri që janë në gjendje për të fituar nga këmbimet valutore nëpërmjet

eksporteve më të mëdha. Në mënyrë të ngjashme, industritë tërësisht të varura nga konsumatorët

vendas kanë pushtet të kufizuar ndaj një qeverie që mund të vendosë kontrolle të çmimit, rritje të

taksave. Një tjetër grupim i ndjeshëm ndaj rrezikut politik janë industritë e lidhura me,

komunikimin, transportin dhe shërbimet publike.



4.2 Prirjet karakterizuese dhe të përqëndrimit të biznesit turistik

4.2.1 Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme të Turizmit (SMTE)

Në çdo vend evropian qëndrat e vogla të strehimit, të pavarura dhe fleksibël dominojnë tregun,

dhe luajnë një rol jetik jo vetëm në aspektin strukturor, por edhe në aspektin e kontributit të

turizmit në GDP-në kombëtare dhe evropiane. SMTE ofrojnë një gamë të gjerë të produkteve dhe

shërbimeve turistike, lehtësojnë hyrjen e shpejtë të shpenzimeve të turizmit në ekonomitë lokale,

ndërsa në turizmin e kohës së lirë ato kryejnë një funksion të veçantë duke ofruar një karakter

lokal për paketat turistike gjithnjë e më të homogjenizuara. Në përgjithësi është vlerësuar se, më

shumë se 90 përqind e të gjitha hoteleve evropiane janë SMTE dhe menaxhohen nga familje.27

Kjo është veçanërisht e vërtetë në zonën e Mesdheut, si pasojë e karakteristikave të tregut

turistik, karakteristikave social-kulturore dhe karakteristikave gjeografike (ishuj të shumtë ) që

kanë të gjithë prirjen drejt qëndrave të vogla të akomodimit dhe në pronësi familjare. Në Greqi,

të dhënat e fundit të mbledhura nga Instituti për Hulumtime dhe Parashikimi Turizmit ( ITEP,

2010 ), tregojnë klasifikimin e hoteleve sipas numrit të dhomave ( hotele me më pak se 100

dhoma) janë 93% e hoteleve në të gjithë vendin, ndërsa ata punësojnë 1-60 persona si më

poshtë:

Klasifikimi i hoteleve greke, sipas madhësisë së tyre (numri i dhomave)

Madhësia e

hoteleve

Nr I

dhomave

Nr I

hoteleve

% e

hoteleve

Punësimi

mesatar

Punësimi

maksimal

Hotele

familjar

1-20 3548 43 1.4 10

Të vegjël 21-50 3011 37 4.8 25

Të mesëm 51-100 1075 13 15 60

Të

mëdhenjë

>100 610 7 64 210

27 Sheldon, 1993, Buhalis dhe Cooper, 1992



Gjithsejt 8244 100 8.8 210

Burimi: I.T.E.P. (Instituti për Hulumtime Turizmit dhe Parashikimi), 2010.

KE përcakton si Ndërmarrje të vogla apo të mesme të gjitha ndërmarrjet që kanë më pak se 250

punonjës (KE, 2002). Nëse kriteri për punësim është përdorur për të kategorizuar madhësinë e

ndërmarrjeve është e sigurt se shumica (ndoshta mbi 99%) e të gjitha qendrat turistike greke

mund të karakterizohen si SMTE. SMTE ndajnë disa karakteristika dalluese dhe kanë dobësi të

caktuara strategjike dhe funksionale jo vetëm në funksionimin e tyre dhe standardet e shërbimeve

të ofruara, por edhe në aftësinë e tyre për të negociuar ofertën e tyre optimale. Middleton (1994)

argumenton se planifikimi është veçanërisht i rëndësishëm në industrinë e turizmit, ku kërkesa

është e paqëndrueshme dhe industria e turizmit kërkon investime të konsiderueshme fikse. Një

nga karakteristikat, e SMTE është mungesa e planifikimit dhe vizioni strategjik, me vendime

taktike dhe operacionale dominuese në vendim-marrjen e tyre (Olsen, 1991, Buhalis dhe Cooper,

1992). SMTE në përgjithësi menaxhohen dobët, pasi ata nuk kanë burime nga njëra anë për të

punësuar personel të specializuar, në anën tjetër për të promovuar veten e tyre në mënyrë

adekuate. Këto dobësi shoqëruar me mungesën e informacionit të biznesit për SMTE kërkohet

një "produkt i orientuar" sesa një qasje drejt "tregut të orientuar" në ofertën e tyre turistike

(Buhalis, 1992). Për këtë, SMTE janë bërë "hallka më e dobët" në kuadër të kanaleve të

shpërndarjes, si dhe varësia nga ndërmjetësit turistik është e pashmangshme.

Në Wanhill kanale (1998) thuhej: "Roli kryesor i ndërmjetësve është të sjellë blerësit dhe shitësit

së bashku, ose për të krijuar tregje, ku ata më parë nuk ekzistonin ose për t'i bërë tregjet

ekzistuese të punojnë në mënyrë më efikase dhe në këtë mënyrë për të zgjeruar madhësinë e tyre

në treg ". Në ditët e sotme, shpërndarja e kanaleve të turizmi zhvillohet në një nga faktorët më të

rëndësishëm që përcaktojnë konkurrencën dhe prosperitetin e përgjithshëm të destinacioneve të

turizmit dhe furnizuesit. Kanalet e shpërndarjes shpesh ndikojnë në sjelljen e konsumatorit, dhe

ata në mënyrë efektive të përcaktuar nëse destinacionet dhe furnizuesit lokale mund të përfshin

në grupin e vendim-marrjes modelet e konsumatorëve të ardhshëm (OBT, 1975, Buhalis, 2001).

Sidomos, në turizëm elementi shpërndarje është shumë më i rëndësishëm se në industri të tjera

tregtare.

4.2.2 Kanalet e shpërndarjes për turizmin e kohës së lirë



Në mjedisin bashkëkohor të turizmit evropian të kohës së lirë, "paketat” e udhëtimit janë forma

dominuese e aktivitetit të turizmit. Këto organizata gjigante të udhëtimit kanë arritur tashmë një

rritje të shquar vertikale, duke integruar në turneun e shërbimeve të tyre kryesore, biznesin e

transportit (kartës, linjave ajrore) dhe një pakicë udhëtojnë nëpërmjet blerjes ose bashkëpunimit

me zinxhirët, pra me agjensitë e mëdha të udhëtimit. Për këto konsorciume të mëdha e vetmja

mënyrë e mundshme për të mbështetur biznesin e tyre dhe të fitojnë fitime është të

standartizojnë "paketën" e tyre, të ndjekin një "vëllim të lartë me kosto të ulët fitimi " për

strategjinë e tyre në ofrimin e produktit.

Tregu britanik është një nga gjeneruesit kryesorë të Evropës brenda rrjedhave turistike të kohës

së lirë dhe ka një polarizim të shënuar në industrinë e Tureve turistike. Në një raport të

Komisionit Evropian të vitit 2000 deklarohej se: "katër furnizuesit më të mëdhenjë të integruar

shesin mes tyre, mbi 90% të të gjitha paketave në Ishujt Balearic dhe ishujt Kanarie dhe 80% në

të tjera destinacione të verës "(EC, 2000:15 ).

Korfuzi ofron për më shumë se katër dekada, me dashje ose jo, paketa tipike mesdhetare të Detit

Sun dhe Sand, ndërkohë që lë shumë atraksione të tjera natyrore, fizike, kulturore pazhvilluar dhe

papromovuar. Ajo gjithashtu ka shumë konkurrencë intensive me destinacione të tjera të

ngjashme në zonën e Mesdheut. Korfuzi, ka marrëveshje destinacioni me TOS e çdo madhësie

dhe tipi nga pothuajse të gjitha tregjet evropiane. Por kjo varet shumë nga TOS nga Britania e

Madhe dhe Gjermania. Përveç kësaj, Korfuzi merr numrin më të madh të britanikëve se çdo

destinacion tjetër grek, ndërkohë që shumica dërrmuese e tyre vizitojnë ishullin nëpërmjet një

TOS-je. Kapaciteti akomodues vlerësohet të jetë 45.000 krevate në hotele të çdo madhësie dhe

kategorie dhe 120,000 deri në 130,000 shtretër në qëndrat e tjera zyrtare të strehimit dhe

jozyrtare (apartamente, dhoma hotelerike,vila,bungalot,"parahoteleria"). Me sa duket, furnizimi

me akomodimin e ishullit ka një fragmentim të konsiderueshëm. Shumica dërrmuese e firmave

janë ndërmarrje të vogla dhe të mesme, që punësojnë më pak se 100 njerëz. Në të njëjtën kohë

Korfuzi përballet me të gjitha problemet tipike strukturore dhe organizative të turizmit grek që

kanë rrënjët e tyre kryesisht në fushën e marketingut, planifikimin dhe menaxhimin e zhvillimit

të turizmit dhe të produktit. Përveç kësaj, ata do të kishin preferuar të reduktonin inputet tos 'në

rezervimet deri në 55%, dhe të kenë sukses në rritjen e të dhënave nga opsionet e tjera të

shpërndarjes, të tilla si agjensitë e udhëtimit lokal, rezervime të drejtpërdrejta përmes IT, etj.



4.3 Kthimi i investimeve në turizëm

4.3.1 Ndikimet ekonomike të turizmit dhe analiza kosto-përfitime

Ndërsa kushtet ndryshojnë nga rajoni në rajon, turizmi është një formë e rëndësishme e zhvillimit

ekonomik. Perceptimi se turizmi ka vetëm përfitime pozitive ekonomike po pakësohet

vitet e fundit, për shkak të vetëdijes në rritje dhe njohurive për kostot e paprekshme dhe

indirekte ekonomike të turizmit. Një destinacion që është tërësisht i varur nga turizmi është

shumë më i rrezikuar sesa një ekonomi që është e larmishme dhe ka turizmin, si vetëm një nga

industritë e saj. Aftësia e një destinacioni turistik për të tërhequr të ardhurat e turizmit dhe

investimet në infrastrukturë ndikohet nga:

(a) kufizimet politike

(b) burimet

(c) karakteristikat e tregut (shijet dhe preferencat e vizitorëve, të ardhurat, prirjet për të udhëtuar,

afërsia me destinacionin, etj)

(d) Stabiliteti politik

Në formën e tij më të thjeshtë, ndikimi ekonomik i turizmit mund të matet si diferencë në

mirëqenien ekonomike ndërmjet nivelit të të ardhurave që do të kishte ekzistuar pa

aktivitetin e turizmit dhe nivelit të të ardhurave pas aktivitetit të turizmit. Përfitimet e

mundshme ekonomike të zhvillimit të turizmit përfshijnë:

1. Rritjen e burimeve për mbrojtjen dhe ruajtjen e burimeve natyrore dhe burimet e

trashëgimisë kulturore;

2. Të ardhurat në rritje dhe standard për të përmirësuar jetesën nga shpenzimet turistike

3. Rritja e të ardhurave e detyruar nga shpenzimet e turizmit;

4. Mundësi të reja punësimi;

5. Rritja e mundësive ekonomike të zhvillimit për komunitetin.

6. Rritja e bazës tatimore;

7. Përmirësimi i infrastrukturës dhe objekteve;

8. Zhvillimi i artizanatit lokal.

9. Kostot e mundshme përfshijnë:



a) punësimin sezonal

b) status të ulët

c) inflacioni

d) rritja e kostove (tokë, strehim, ushqim dhe shërbime)

e) ndotja

f) rritja e trafikut

g) ndikimet negative në burimet e trashëgimisë kulturore dhe natyrore (i cili mund të

ndikojë në të ardhurat e turizmit me kalimin e kohës)

h) rritja e krimit

i) rritja e taksave

Matja e ndikimit ekonomik dhe aktivitetet për punësimin në turizëm duhet të kryhen në një

mënyrë të integruar, duke pasur parasysh krijimin e vendeve të punës direkte dhe indirekte.

Aktiviteti ekonomik i turizmit shpjegohet shpesh duke përdorur konceptin e kërkesës dhe ofertës.

Një numër i madh i variablave ndikojnë në kërkesën dhe ofertën e një produkti turistik apo

shërbimi. Për shembull, nëse çmimi i një dhome hoteli rritet, kërkesa mund të ulet, pasi vizitorët

kërkojnë vende të tjera ose burime të reja akomodimi. Mardhënia ofertë-kërkesë e mallrave dhe

shërbimeve të turizmit mund të ndikohet nga faktorë të tillë si elasticiteti i çmimit të kërkesës për

turizmin. Kur kërkesa është elastike, një çmim më i ulët mund të gjenerojë një kërkesë më të lartë

dhe të ardhura më të larta. Në mënyrë të ngjashme, në qoftë se kërkesa është çmimi, përfitimet

ekonomike të udhëtimit dhe turizmit mund të rrjedhin direkt ose indirekt. Efekti kryesor është

përfitime të drejtpërdrejta që rezultojnë nga shpenzime të drejtpërdrejta turistike për mallra dhe

shërbime në destinacion, përfitimet indirekte mund të jenë gjeneruar nga investime dhe

shpenzime që bizneset përfitojnë direkt nga turizmi. Faturat e drejtpërdrejta të biznesit, kur

rikanalizohen si investime ose përdoren për të blerë mallra të tjera dhe shërbime nga furnizuesit

vendas (të cilët, nga ana tjetër, blejnë mallra dhe shërbime nga furnizues të tjerë në familje),

nxisin të ardhurat dhe punësimin në sektorë të tjerë.

Disa nga faktorët që ndikojnë në shumëzuesin e turizmit janë madhësia e ekonomise lokale,

prirja e turistëve dhe banorëve për të blerë mallrat e importuara apo shërbimet, si dhe prirja e

banorëve për të kursyer në vend se të shpenzojnë.

Në terma matematike, shumëzuesi mund të tregohet si:



Koefiçienti = 1 / (1 - C + M)

ku C = prirjet marxhinale për të konsumuar (dmth, përqindja e çdo rritje të të ardhurave që

shpenzohet për konsumin e mallrave dhe shërbimeve),

ku M = prirjet marxhinale të importeve (dmth, përqindja e çdo rritje të të ardhurave që

shpenzohen për mallrat e importuara dhe shërbimet).

Disa koefiçientë të zakonshëm janë:

(a) shumëfishuesi i të ardhurave, i cili mat shtesën e brendshme të të ardhurave, të krijuara nga

një njësi shtesë e shpenzimeve të turizmit

(b) shumëzuesi i punësimit, i cili mat numrin e rritur të vendeve të punës të krijuar nga një njësi

shtesë e shpenzimeve të turizmit

(c) shumëzuesi i qeverisë, i cili mat të ardhurat shtesë të qeverisë të krijuara nga një njësi shtesë

të shpenzimeve të turizmit.

Koefiçientët mund të llogariten për një vend, rajon, ose komunitet. Duke aplikuar një numër të

mjeteve ekonomike dhe metodat, destinacionet janë në gjendje për të marrë një grup të madh të

informatave ekonomike mbi turizmin, ky informacion mund të përdoret për të marrë vendime.

Në vlerësimin e këtij informacioni, analistët, planifikuesit dhe menaxherët duhet të përcaktojnë

jo vetëm nëse punët dhe pasuria janë krijuar, por edhe se si përfitimet janë shpërndarë,

çfarë shpenzimesh ka si rezultat i proçesit të zhvillimit, dhe nëse përfitimet e

turizmit tejkalojnë kostot ekonomike, sociale dhe kulturore. Është e qartë se

analiza ekonomike duhet të jetë e integruar me të dhëna të tjera (mjedisore,

sociale, kulturore etj) në mënyrë që të sigurojë një tregues të arsyeshëm nëse

turizmi është një strategji e mirë për destinacionin.Analiza kosto-përfitime është një aktivitet i

rëndësishëm, por është gjithashtu i vështirë për tu kryer, pasi një numër i kostove janë shumë të

vështira për tu vlerësuar. Ndërsa janë duke u ndërmarrë hapa për zhvillimin e plotë të kostos,

mjedisin bazë të kontabilitetit, disa masa duhet të mbeten cilësore dhe jo sasiore.

Në shkallë më të plotë analiza kosto-përfitime, ndërsa rekomandohet, mund të jetë kohë e

harxhuar, e shtrenjtë dhe e vështirë për tu kryer. Një tjetër sfidë e analizës kosto-përfitime

qëndron në identifikimin që përfiton nga, dhe kush paguan kostot e turizmit. Analiza kosto-

përfitime mund të zbatohet në raste të veçanta për të siguruar informacion në lidhje me turizmin.



Ka një numër pengesash për zhvillimin ekonomik përmes turizmit. Këto pengesa janë:

- Pengesat e tregut

- Pengesat e komunitetit

- Mungesa e infrastrukturës

- Pengesat e mjedisit

- Mungesa e integrimit

- Pengesat institucionale dhe rajonale.

4.3.2 Parashikimi i kthimit të investimeve në industrinë hoteliere.

Në industrinë e turizmit, nevoja për investime kapitale në sektorin e hoteleve, është bërë

veçanërisht e prekshme kohët e fundit. Shumë studjues kanë gjetur mënyra për parashikimin e

kërkesës për hotele dhe për stimulimin e investimeve të reja në këtë sektor. Një model i tillë

është përdorur për katër klasa të hoteleve dhe gjashtë rajone në Izrael, i quajtur Modeli MRIO(

multi-rajonal i imputeve dhe outputeve).

Industria hoteliere është një nga shtyllat infrastrukturore të industrisë turistike. Ajo pasqyron

paqëndrueshmërinë dhe ndjeshmërinë për të kërkuar, e cila është karakteristikë e turizmit.

Investimet në hotele bëhen për periudha afatgjatë, ndërsa sinjalet e kërkesës kërkojnë përgjigje

afatshkurtëra, prandaj zyrtarët publikë të turizmit përballen me dilemën: Si pasojë e një reçesioni

në industrinë e turizmit dhe në pritje të një përmirësimi të kërkesës, si duhet vepruar ?

Ky model paraqet një përpjekje për zhvillimin e një mjeti bazë për parashikimin e kërkesës që do

të stimulojë sektorin e hoteleve në investime të reja. Modeli është testuar me të dhënat e Izraelit

dhe është kalibruar për gjashtë rajone dhe katër klasa të hoteleve. Modeli paraqet vlerësimet për

normat rajonale të kthimit të investimeve në hotele dhe përpjekjet për analizën e pabarazisë

midis normave të kthimit aktuale dhe normave të kthimit të pritur.

Literatura që ka të bëjë me investimet hoteliere ka dy tendenca kryesore: I pari thekson

karakteristikat unike që ka tregu i hoteleve në peisazhin e përgjithshëm të pronës dhe së dyti ka të

bëjë me shkallën e kthimit nga investimi në hotele, i cili është në kontrast me të dhënat nga

alternativat e tjera, qofshin këto në investime kapitale apo në pasuri të patundshme. Kostot e



rënda fillestare në investimet hoteliere gjenerojnë varësi të konsiderueshme në rrjedhat e

ardhshme të të ardhurave të pritshme për të mbuluar këtë shpenzim fillestar.

Nevoja për të krijuar një rrjedhë të të ardhurave është i menjëhershëm dhe kjo krijon jostabilitet

sidomos kur kërkesa është e paqëndrueshme. Meqë investimi hotelier karakterizohet nga një

pjesë e madhe e kostos totale, kjo i detyron hotelet që menjëherë të miratojnë një strategji

agresive të shitjes bazuar mbi konkurrencën e çmimeve.

Investimi në hoteleri është karakterizuar nga një "levë e lartë operative”. Megjithatë, ky investim

konsiderohet efikas me qëllim krijimin e portofoleve të shumëllojshme dhe madje mund të

veprojë si një mbrojtje e mirë kundër inflacionit (Petersen dhe Singh 2003). Ka edhe dëshmi që

tregojnë se ndërsa investimi në hotel mund të jetë konsideruar një komponent i paqëndrueshëm

në një portofol të pasurive të patundshme është konsideruar një rrezik në një portofol investimi

të rregullt (Quan, Li dhe Seghal 2002).

Kthimet nga investimet në hotele janë të lidhura pazgjidhshmërisht me kërkesën turistike (lokale

dhe të huaja). Pa turistë nuk mund të ketë industri hoteliere dhe pa hotele nuk mund të ketë

industri të turizmit. Kjo marrëdhënie është e lidhur me investimet e huaja në sektorin e hoteleve

të cilat mund të stimulohen nga stimuj publik për ndërtim, expansion etj.Kjo do të thotë se

investimi në hotele nuk mund të konsiderohet si investim i pastër i një privati, pasi brenda këtij

investimi ka dhe elementë publik. Prandaj subvencionet e sektorit publik në sektorin e hoteleve

kanë për qëllim: 1- Të zvogëlojnë shpenzimet operative tatimore, primet e punësimit,

amortizimin e shpërshpejtuar etj.2- Të zvogëlojë shpenzimet e rënda kapitale që shoqërojnë

ndërtimin e hotelit , nëpërmjet granteve, kredive të buta,subvencioneve të dhëna,subvencionimit

të infrastrukturës etj.

Modelet rajonale input-output kanë të bëjnë me zgjerimin e aftësisë së rajonit për të vlerësuar

reagimin e investimeve të nevojshme për një rritje të dhënë të kërkesës së turizmit. Kjo arrihet

duke bashkuar modelin MRIO me një model të investimeve. Modeli, së pari vlerëson prodhimin

rajonal të të gjithë sektorëve të ekonomisë dhe kontributin e tyre në nivel kombëtar dhe rajonal të

GDP-së. E dyta vlerëson madhësinë e investimit rajonal dhe numrin e dhomave të nevojshme në

degët e katër lloje të hoteleve të përcaktuara në modelin MRIO, në mënyrë që të shërbejë për një

'turist mesatar”. Ndërveprimi mes dy modeleve mundëson vlerësimin e madhësisë së investimeve

në përgjigje të drejtpërdrejtë të kërkesës, indirekt dhe i detyruar. MRIO- model i turizmit na



lejon për të analizuar skenarët e ndryshëm rajonal të zhvillimit të turizmit në lidhje me kufizimet

buxhetore.

Si funksionon Modeli MRIO ?

Matricat rajonale teknologjike IO(An,Aij ) janë rregulluar së bashku në diagonale të matricës.

Në një matricë NM * NM multi-rajonal (N rajonet dhe sektorët M), të gjitha diagonalet janë

zero. Shprehja matricë për mardheniet ndërsektoriale të prodhimit bruto është:

X = AX + Y (1)

ku X është prodhimi bruto, A koeficientët direkt dhe Y përdorimet e fundit. Në mënyrë që të

integrojë një matricë, rrjedha e tregtisë, ana e djathtë (1) më sipër shumëzohet me rrjedhën e

tregtisë së mallrave. Kombinimi i dy matricave jep shumëzimin:

X = CAX + Cy (2)

Kjo mund të shprehet si:

(I-CA) X = CY (3)

Duke përdorur inversin Leontief në mënyrë që të tregojë pavarësinë e prodhimit bruto në

përdorime të fundit, jep ekuacionin:

X = ( I-CA ) -1 CY (4)

shumëzues output (K) është:

K = ( I-CA )-1C (5)

Turizmi si variant i modelit multi-rajonal është një tipar veçanërisht i rëndësishëm për një sërë

arsyesh: Së pari, turizmi është një aktivitet ekonomik jo lehtësisht i identifikueshëm në bazë të

kodeve standarde të klasifikimit ekonomik.



Së dyti, turizmi në Izrael është një sektor kyç i ekonomisë, sepse zë 11 për qind të eksporteve

kombëtare, 8 për qind të PBB-së dhe gati 8 përqind e fuqisë punëtore civile.

Së treti, duke përfshirë jo vetëm flukset e jashtme nga rajoni i origjinës, por edhe reagime të

degëve në rajonin e origjinës nga kërkesa e mesme e krijuar në rajone të tjera (në përpjekjet e

tyre për të furnizuar me kërkesën e gjeneruar me rajonin e origjinës), modeli i drejtohet një efekti

ekonomik rajonal që shpesh neglizhohet në analizat e turizmit (Fletcher 1989).

Modeli i Investimeve

Ky model vlerëson një matricë P e cila paraqet madhësinë e investimeve në përgjigje të një

rritje të kërkesës turistike për hotele. Gjashtë matricat rajonale (Pi) për katër koeficientët e

ndryshëm të drejtpërdrejtë të prodhimit të hoteleve rrjedh X = [(I-CA) -1 CY]. Këto

koeficientë përfaqësojnë numrin e turistëve, netë për turist, aksione kapitale dhe numrin e

dhomave të nevojshme për çdo vit shërbimi për një 'turist mesatar”.

Matrica P jep koeficientët rajonale të investimeve për numrin e turistëve, netë të ftuar,

kapitalit dhe dhomave për çdo cikël të prodhimit. Mbi 50% e fondit të investimeve në Tel

Aviv është në hotele të klasës I, ndërsa në Haifa, në rajonet veriore dhe qëndrore kjo shifër

varion nga 12% dhe 25%. Prandaj për një kërkesë në rritje për investime, koeficientët janë

vlerësuar për secilën nga katër klasat e hotelit nga klasa e I (standarti më i lartë) deri te klasa

IV (standarti më i ulët) për vitin bazë 2000. Kërkesa e Turizmit dhe shpenzimet vijnë nga

anketat e qeverisë për turistët vendas dhe të huaj. Shumëzimi i matricës P me prodhimet

rajonale të diferencuara nga klasat e hoteleve na jep shumën e kapitalit në vitin bazë (t0) për

çdo njësi outputi, athere:

T0 = PX (6)

Diagonalizimi i matricës ndërsektoriale të prodhimit, shumëzuar nga P sipas viteve (6) del

ekuacioni:

T0 = P (I-CA)-1CY (7)

Modeli MRIO në bazë të sistemit tonë të parashikimit është një hibrid i tipit model i bazuar

në anketat dhe joburimet e anketimit. Rajonalizimi i modelit është i bazuar në procesin bi-

proporcional matrice për të gjeneruar një simetri në tryezën IO. Kjo arrihet duke siguruar që

shuma e ndërmjetme e shtyllave dhe shumës ndërmjet rreshtave të degës në tremujorin e

degës së tabelës është një identitet (Miller dhe Bler 1985). Duke pasur parasysh investimin



mesatar për dhomë dhe klasën e hotelit dhe shumëzimin nga numri i dhomave të hotelit në

çdo rajon i jep një llogari vlerës së kapitalit të hotelit rajonal.

Koeficientët e investimeve janë fituar duke pjesëtuar koston e investimeve me vlerën e

prodhimit për secilën klasë të hotelit. Së fundi, kthimet vjetore kapitale janë bazuar në një normë

të amortizimit 30 vjeçare, duke supozuar një normë të kthimit 7 për qind për vlerësimin e

kthimeve kapitale aktuale.

Gjithashtu duhet të merren parasysh:

- Vlerësimi i kapaciteteve rajonale të infrastrukturës hoteliere,

- Parashikimi i investimeve rajonale hoteliere dhe prodhimit: në mungesë të komponentëve

rajonale të investimeve të matricës, ne përdorim koefiçientët e parashikuar rajonal të bazuar në

shpërndarjen rajonale të dhomave për klasën e hotelit dhe mesataren e ponderuar rajonale të

kostos së investimit për dhomë.

4.3.3. Kthimi nga investimi në ishujt e Egjeut në Greqi.

Arkipelagu i Egjeut është ishulli më i madh kompleks në Evropë, me një popullësi prej 500.000

banorë, që jetojnë në 95 ishuj të banuar. Ekonomia e rajonit varet shumë nga turizmi dhe është

vlerësuar se kontributi i turizmi në Produktin Bruto varion midis 50% dhe 90%. Arkipelagu i

Egjeut është një destinacion turistik i themeluar që nga viti 1960, duke ofruar një numër të madh

shërbimesh turistike.Turizmi është një sektor i dobishëm në zhvillimin e zonave periferike, të

largëta dhe për rajonet e izoluara.

Mungesa e zhvillimit të industrisë në ishuj u mundësoi atyre që të ruajnë burimet e tyre

natyrore. Në mbarë botën industria e turizmit, është bazuar në një rrjet ndërmarjesh turistike të

vogla dhe të mesme(SMTE), të cilat sigurojnë të gjitha llojet e produkteve të turizmit dhe

shërbimeve, duke bërë të mundur ndërveprimin më të afërt midis popullsisë pritëse dhe

vizitorëve, si dhe për lehtësimin e një infuzioni të shpejtë të shpenzimeve të turizmit në

ekonominë lokale.

Aktiviteti i turizmit mbështetet në cilësinë e mjedisit më shumë se çdo aktivitet tjetër ekonomik,

kjo gjë shpesh shpërfillet në planifikimin lokal. Për më tepër, zhvillimi i turizmit shpesh është në

kontrast të fortë me mbrojtjen unike, modernizimin, ndryshimin në kulturë, urbanizimin dhe

shfrytëzimin e burimeve.



Prandaj është e qartë se, fitimet e turizmit për destinacionet dhe SMTE janë të rrezikuara për

shkak të disa faktorëve kryesorë si: turizmi masiv, përqëndrimi i industrisë dhe të metat e

SMTE-ve. Rritja e shpejtë e turizmit, paralelisht me rënien e ritmeve të zhvillimit të kërkesës,

rezultojnë me një superofertë globale të produkteve të turizmit dhe nivelit të konkurrencës në

mbarë botën. Destinacionet periferike dhe SMTE janë të detyruara gjithnjë të ndjekin udhëzimet

e korporatave multinacionale, duke treguar një shkallë shumë të lartë të ndërvarësisë së tyre nga

këto korporata. Të metat e tyre në fushën e marketingut, menaxhimit, planifikimit dhe burimeve

financiare, rrezikojnë konkurrencën e tyre dhe qëndrueshmërinë e burimeve në këto destinacione.

Greqia ka një traditë të gjatë në turizëm kryesisht për shkak të historisë së saj dhe qytetërimit të

lashtë. Një rritje dramatike e turizmit në Greqi në fund të viteve 1970 dhe 1980 erdhi si pasojë e

pjekurisë së destinacioneve konkurruese, disponueshmërisë natyrore, sociol-kulturore dhe

burimeve mjedisore, infrastrukturës ekzistuese të aeroporteve në ishujt e mëdhenjë, si dhe kostos

më të ulët të jetesës në krahasim me shumicën e Evropës. Turizmi është një nxitës i madh i

ekonomisë greke. Turizmi kontribuon 4.4% të PBB-së dhe mbulon 26% të tregtisë së vendit.

Megjithatë, këto nuk përfshijnë para-blerjet nga turistët jashtë vendit, pagesa me kartë krediti dhe

të ardhurat e tjera, të cilat janë vlerësuar se rrisin arkëtimet totale deri në 80%.28

Turizmi është shumë i njohur si një instrument për politikat e zhvillimit rajonal, veçanërisht për

zonat social - ekonomike në depresion dhe është përgjegjës për ritmin e zvogëluar të

imigracionit. Turizmi është gjithashtu një sektor punëdhënës, pasi është vlerësuar se 10.6% të

fuqisë punëtore greke ose 350.000 të punësuar janë të zënë në turizëm pavarësisht prej

sezonalitetit të tij.

Natyrisht, ndikimet ekonomike të turizmit ndryshojnë shumë sipas strukturës ekonomike të çdo

ishulli. Është vlerësuar se 37.5% e 28.000 ndërmarjeve të ishujve të Egjeut janë ndërmarrje

turistike, ndërkohë që gati dy të tretat e fuqisë së punës janë të punësuar në sektorët e shërbimit,

kryesisht turizmit.

Një e metë e SMTE-ve është se ato ofrojnë shumëllojshmëri të kënaqësive të turizmit, si p.sh një

total prej 7.500 institucione të strehimit social me një kapacitet total prej gjysmë milionë shtretër

janë dhënë në kategori të ndryshme. Një kapacitet shtesë strehimi prej rreth një milion shtretër,

janë në dhoma të paregjistruara. EUROSTAT vlerëson se rreth 20.000 restorante veprojnë në

28 Dimitrios Buhalis “ Turizmi në ishujt grekë: Çështje konkurrence dhe zhvillimi”



Greqi, ndërsa një numr i madh i llojeve të tjera të furnizim ushqimit janë në ofertë. Për më tepër,

7.000 agjensi të udhëtimit, 1.500 trajner me qira dhe rreth 4.000 makina me qira janë vlerësuar

për të vepruar në të gjithë vendin.

Meqënëse ka pak zhvillim ekonomik në rajon, SMTE –të në Egje, importojnë materiale bazike

dhe ndërtimi nga diku tjetër, duke rritur shpenzimet e transportit të tyre. Përveç kësaj, mungesa e

personelit të specializuar dhe procedurat e trajnimit të papërshtatshme do të thotë se menaxhimi i

burimeve njerëzore është një e metë e madhe e SMTE-ve. Shpesh të dy, sipërmarrësit dhe

punonjësit për mungesë profesionalizmi kanë vështirësi në mbajtjen e standardeve të shërbimit.

Personeli duhet të mbulojë një gamë të gjerë të pozicioneve të punës.Qarkullimi i punës, për

shkak të sezonalitetit, zvogëlon mundësinë e kualifikimit të personelit me përvojë dhe i bën

SMTE-të të ofrojnë produkte jo vetëm të ndryshueshme, por edhe të paparashikueshme.

Megjithë kontributin e turizmit në ekonomi, kryesisht nëpërmjet rritjes të punësimit lokal, nuk

duhet lënë pas dore rritja e sektorit industrial dhe bujqësor. Kjo është rezultat i investimeve të

kufizuara në sektorë të tjerë dhe e konkurrencës midis turizmit dhe bujqësisë për burimet e

kufizuara të punës në ishuj. Si rezultat, struktura ekonomike e rajonit është në rrezik, ndërsa

është në varësi të plotë nga turizmi. Subvencionet e sektorit publik në sektorin privat, si dhe

papunësia në periudhën jashtë sezonit redukton kontributin e turizmit për ekonominë në nivelin

makro.

Kështu, SMTE-të dështojnë dhe bëhen të papërshtatshëme, në vend që të riinvestojnë fitimet e

tyre dhe modernizojnë shërbimin turistik për tu përballur me konkurrencën e tyre. Përkeqësimi i

produktit turistik dhe imazhit çon në një gatishmëri më të ulët për të paguar nga ana e

konsumatorëve, e cila për pasojë çon në një rënie të mëtejshme të cilësisë së shërbimit dhe

industria e turizmit në përpjekje për të tërhequr klientët ul çmimet. Kjo është një spirale e egër e

cila po shkatërron thelbin e zhvillimit të turizmit në disa destinacione të Mesdheut.

Ndër shumë ndërmarrje të mëdha turistike, vetëm kompanitë e makinave me qira dhe

agjensitë e udhëtimit kanë arritur të kenë një kthim kapitali të pranueshëm, përkatësishtë 16.9%

dhe 14.5%. Çuditërisht, kthimi nga kapitali për qëndrat e akomodimit në vitin më të mirë ishte

me 69,32% . Industria e turizmit për kompanitë e vogla kanë përjetuar probleme sepse ata kanë

më pak mundësi për bisedime, fuqi njohje të tregjeve dhe marketingut. Meqënëse Rajoni i

Vlorës ka afërsi me rajonin e Greqisë dhe meqënëse investimet e huaja në turizëm në këtë rajon



janë pothuajse zero, mendohet që kthimi nga kapitali për investimet e ardhshme të jetë në këto

nivele.

4.4 Organizim i ri administrativ e tokësor i Rajonit të Vlorës.

Qarku i Vlorës është rregulluar sipas ligjit 8652, Datë 31/07/2000,”Për organizimin dhe

funksionimin e qeverisjes vendore”. Qarku i Vlorës përfshin rrethet: Vlorë, Sarandë dhe Delvinë.

Gjithë ky territor me sipërfaqe 2.706 kilometra katror, përfshin 199 fshatra, 24 komuna dhe 7

bashki. Kufijtë tokësorë të Qarkut janë 54 kilometra, kufijtë lumorë janë 75 kilometra dhe

gjatësia e bregdetit është 144 kilometra.

Qarku është një unitet administrativ-territorial, i përbërë nga disa komuna dhe bashki, me lidhje

gjeografike, tradicionale, ekonomike, sociale dhe interesa të përbashkëta. Sipas ligjit: “ Qarku

është njësia ku ndërtohen e zbatohen politikat rajonale dhe ku ato harmonizohen me politikat

shtetërore”.

Qarku i Vlorës ka kushte klimatiko-tokësore shumë të përshtatshme për kultivimin e të gjitha

llojeve të kulturave bujqësore si dhe shtimin e një sërë kategorish të kafshëve bujqësore.

Gjithashtu, gjatë gjithë vijës bregdetare kryejnë aktivitete peshkimi rreth 150 mjete lundruese të

vogla me dhe pa motor.

Turizmi është një veprimtari me zhvillime intensive dhe potencial të lartë të ardhurash, sepse

ekziston një treg kombëtar, rajonal dhe ndërkombëtar në rritje.Vlora është një rajon që paraqet

disa kushte të favorshme për zhvillimin e turizmit, pasi:

- Ka një vijë të gjatë bregdetare

- Ka klimë të favorshme rreth 120 ditë me diell në vit

- Ka një mjedis të përshtatshëm për turizëm

- Ka mjedise të pashkelura, interesante dhe që ngjallin kërshëri.

Në nivel qarku ka një sërë faktorësh pozitivë që përbëjnë elementë shpresus për zhvillimin e këtij

rajoni. Në Qarkun e Vlorës lloji kryesor i turizmit është ai balnear. Zonat detare të Adriatikut

janë Novosela dhe Zverneci dhe në detin Jon janë Gjiri i Vlorës, Karaburuni, Palasa, Dhërmiu,

Jala, Himara dhe deri në Sarandë. Zona më e bukur e bregdetit është nga Sazani deri në Dhërmi.

Sot rrethi Vlorë ka në përbërje katër bashki dhe nëntë komuna. Bashkitë janë: Vlora, Selenica,

Orikumi, Himara si më poshtë:



Bashkia Vlora Orikumi Selenica Himara

Zonat që përfshihen Qyteti Vlorë 1.Qyteti Orikum

2.Dukatë- Fushë

3.Dukatë-Fshat

4.Tragjas

5.Radhimë

1.Qyteti Selenicë 1.Qyteti Himarë

2.Pilur

3.Kudhës

4.Qeparo

5.Vuno

6.Iliaz

7.Dhërmi

8.Gjilekë

9.Palasë

Ndërsa komunat dhe përbërja e tyre është si më poshtë:

K

o

m

u

n

a

Qëndër Novoselë Shushicë Armen Vllahinë Sevaster Kotë Brataj Vranisht

F

s

h

a

t

r

a

Bestrovë

Panaja

Oshëtimë

Kërkovë

Zvernec

Xhyerinë

Sherishtë

Babicë e

madhe

Kaninë

Nartë

Sazan

Babicë e

vogël

Bishan

Poro

Delisuf

Fitore

Dëllinjë

Novosela

Aliban

Mifol

Trevllazër

Cerkovinë

Skrofotinë

Akërni

Shushicë

Bunavi

Beshisht

Grabian

Drithas

Mekat

Llakatund

Çeprat

Risili

Armen

Karbunarë

Rromës

Treblovë

Lubonjë

Picar

Mesarak

Vllahinë

Kocul

Mërtiraj

Rexhepaj

Hadëraj

Mallkeq

Gërnec

Petë

Kropisht

Vezhdanisht

Peshkëpi

Penkovë

Sevaster

Golimbas

Dushkarak

Shkozë

Mazhar

Ploçë

Lezhan

Amonicë

Kotë

Gumenicë

Hysoverdh

Lapardha

Mavrovë

Mazhar

Vajzë

Vodicë

Drashovicë

Brataj

Lepenicë

Gjorm

Velçë

Ramicë

Mesaplik

Matogjin

Bashaj

Vermik

Malas

Vranisht

Kuç

Bolen

Kallarat

Tërbaç

Ndarja administrative e Rrethit të Vlorës është bërë sipas shtrirjes së fshatrave sipas vijës

bregdetare. Por nga intervista të bëra me punonjësit e komunave dhe bashkive rezulton se për të

patur një përdorim sa më efiçentë të burimeve natyrore, duhet të mendohet për një ndarje të re



adminsitrative të rrethit. Kjo ndarje e re administrative mund të bëhet duke përfshirë në një

komunë përveç zonës së bregdetit edhe fshatra të zonës malore që gjenden në vazhdim të zonës

bregdetare. Kjo me qëllim për të shfyrtëzuar prodhimet e freskëta bujqësore dhe blegtorale me

kosto prodhimi më të ulët dhe kuptohet janë më të preferueshme edhe nga turistët. Kjo ndarje e

re administrative i jep mundësi këtyre zonave malore për tu zhvilluar, për tu vizituar nga turistët,

për zhvillim të infrastrukturës dhe për të shfrytëzuar fuqinë e lirë punëtore të këtyre zonave.

Gjithashtu kjo do bënte të mundur gjallërimin e jetës në këto zona, do të rriste mundësinë për

shëmbim të kulturës, dokeve, zakoneve dhe do ti bënte këto zona të njohura edhe nga të huajt që

do mund ti vizitonin duke mundësuar investimin e huaj në këto zona.

Zhvillimi i këtyre zonave do të siguronte: Gjenerim të ardhurash, rritje ekonomike dhe punësim,

menaxhim të mirë të burimeve mjedisore, rigjenerim social të rajonit dhe ulje të varfërisë.



KREU V: Vlerësimi i mjedisit të Rajonit të Vlorës për një zhvillim të

qëndrueshëm të turizmit.

5.1. Vlerësimi i kapacitetit mbajtës mjedisor

Për vlerësimin e kapacitetit mbajtës mjedisor është bërë një studim për zhvillimin e integruar të

bregdetit jonian, i cili përqëndrohet në analizën e situatës social-ekonomike dhe mjedisore të

zonës që është marrë në studim, në përcaktimin e potencialit të zhvillimit të zonës dhe për një

vlerësim të kapacitetit mbajtës të territorit. Zona e studimit shtrihet për 194 km ( 45 % e bregdetit

shqiptar ) duke filluar nga Gadishulli i Karaburunit në gjirin e Orikumit në veri dhe duke

mbaruar në jug afër Butrintit. Për të bërë studimin janë marrë në analizë gjerësia e brezit

bregdetar duke e ndarë në tre breza: 500 m, 2 km dhe 5 km largësi nga vija e ujit.Vlerësimi i

kapacitetit mbajtës mjedisor ka të bëjë me vlerësimin e:

• Kapacitetit fizik dhe ekologjik të mbajtjes, i cili përcakton kufirin e lejuar të numrit të

vizitorëve.

• Kapacitetit ekonomik të mbajtjes, i cili përcakton kufirin mbi të cilin bie cilësia e

eksperiencës turistike dhe e bën atë vend më pak tërheqës për vizitorët.

• Kapacitetit shoqëror të mbajtjes, i cili përcakton numrin e vizitorëve që mund të mbaj një

zonë e caktuar.

5.1.1. Vlerësimi në kontekstin fizik të rajonit.

Kushtet gjeologjike dhe gjeoteknike të vendeve të zonës së studimit janë përgjithësishtë të

mira. Kjo zonë është e pasur me burime ujore dhe janë të mjaftueshme të plotësojnë kërkesat që

vijnë nga rritja e konsumit në të ardhmen, siç është zhvillimi i turizmit. Disa burime ujore janë të

ekspozuara ndaj ndikimeve negative urbane siç janë burimet e Ujit të Ftohtë në Vlorë, Izvori në

Tragjas dhe Potami në Spille Himarë. Shpërndarja, përmasat mesatare dhe fragmentimi i zonave

të ndërtuara, tregon një ndërtim të madh të pakontrolluar dhe për një menaxhim të dobët në të



gjitha komunat dhe bashkitë. Tokat jashtë të ashtuquajturës “ vijë e verdhë “, ku janë ndërtuar

godina, konsiderohet si ilegale, sepse pronarët e tyre nuk mund të marrin leje ndërtimi. Sipas një

llogaritje të thjeshtë duke bërë një vlerësim prej 10-15 godina për hektar, ka rreth 2000 – 3000

ndërtime ilegale. Për zhvillimin e ardhshëm të zonës duhen marrë në konsideratë një sërë

problemesh që kufizojnë disponibilitetin e burimeve natyrore në rajon.

Popullsia në këtë zonë të marrë në studim krahasuar me vitin 1989 është dyfishuar. Popullsia

rezidente e regjistruar është rreth 45 % dhe përbën krahun e punës së disponueshëm. Popullsia

migratore është rreth 55 % e popullsisë totale dhe është një krah pune potencial për zonën kur të

hapen vendet e punës dhe kjo nuk paraqet ndonjë problem, nga pikëpamja e numrave, për të

mbështetur zhvillimin e turizmit. Më se gjysma e krahut të punës është e disponueshme për tu

punësuar në turizëm, punësim direkt në sektorin e akomodimit dhe indirekt në atë të shërbimeve,

numri i shtretërve të turistëve do ta tejkalonte nivelin e planifikuar të ndërtimeve turistike në të

ardhmen.

Ekonomia e zonës së studimit është një ekonomi me dy pamje: ekonomi urbane në jug të rajonit

me një sektor të madh ndërtimesh dhe shërbimesh dhe një ekonomi rurale në pjesën veriore të

rajonit, ku aktivitete ekonomike janë të kufizuara dhe komunitetet karakterizohen nga mungesa e

zhvillimit. Popullsia lokale është shumë e vogël që të gjenerojë kërkesë të mjaftueshme për të

siguruar të ardhura të qëndrueshme dhe rritje të punësimit. Turizmi është sektori i sigurt i cili

duhet të bazohet në krijimin e tregut të kërkesës për punësim dhe bujqësi.

Sistemi i vendbanimeve dhe përdorimi i tokës po përballen me ndryshime drastike.

Vendbanimet ekzistuese me arkitekturë të veçantë janë një aset primar për zhvillimin e turizmit

dhe nga ana tjetër tregojnë një kapacitet real lokal për investime, por përfaqësojnë një rrezik për

bukuritë tërheqëse të bregdetit, në zonat ku disponibiliteti i tokës është i kufizuar.Vendbanimet

në këto 836 km katror kryesisht rajon rural, janë fshatra të veçuar, me përjashtim të dy qyteteve

Orikumit dhe Himarës.Toka bujqësore është nën nivelin e shfrytëzimit, në krahasim me situatën

para viteve 1990, vendbanimet e brëndshme që varen nga bujqësia, përballen me shpopullizimin

dhe përdorimi tyre për banim është në ulje.

Për momentin, rrugët janë e vetmja mundësi për të mbrritur në zonën që studjojmë. Kushtet e

rrugës janë përmirësuar shumë, zgjerimi i rrugës Vlorë – Sarandë ka shtuar mundësitë e turistëve

që vijnë me makina nga rrethet e tjera.



Aeroporti është një nga çështjet kryesore në arritjen e shumë objektivave për zhvillimin e

turizmit, kjo për të akomoduar vizitorët e huaj për të mos harxhuar orë të tëra për të arritur në

zonën turistike. Por sipas standarteve ndërkombëtare një aeroport është i përshtatshëm vetëm kur

ai ofron rreth 10.000 zona, një objektiv i cili nuk mund të arrihet ndoshta edhe për 10 – 15 vjet të

tjera.

Burimet ujore të disponueshme për furnizimin e komunave bregdetare janë mëse të

mjaftueshme në të ardhmen për fshatra dhe ndërtime të tjera turistike. Duke lënë mënjanë

kapacitetet fizikë, një nga çështjet kryesore është kapaciteti i varfër i menaxhimit të ndërmarjeve

të ujit.

Trajtimi dhe menaxhimi i ujrave të zeza mbetet një problem shumë evident. Aktualisht ekziston

vetëm një impiant i trajtimit të ujrave të zeza në Himarë dhe ai mekanik dhe vetëm disa rrjete

pjesore ujëmbledhëse. Gropat septike dhe gropat e thjeshta janë praktikat më të zakonshme në

rajon, duke shkaktuar ndotje në tokën karstike dhe rrjedhjet në det.

5.1.2. Zhvillimi i turizmit

Bregdeti Jugor nuk ka një zhvillim të mirëfilltë të sektorit të turizmit. Vendet fqinje si Kroacia,

Greqia dhe Italia janë shumë përpara përsa i përket fluksit të turistëve të huaj dhe cilësisë së

turizmit të ofruar. Tregu aktual për bregdetin Jugor bazohet ekskluzivisht tek turistët shqiptarë.

Saranda që është më afër kufirit dhe Korfuzit është porta kryesore që tërheq më shumë turistë

rreth 30%, Vlora tërheq rreth 10 % dhe Himara 5 %. Industria e turizmit varion sipas vendit- në

Sarandë dhe rreth saj bëhet turizëm kryesisht nga të huaj një ditorë që lidhet me trashëgiminë

kulturore dhe plazhin, ndërsa në Vlorë dhe rreth saj lidhet me ekoturizmin në Parkun Kombëtar

të Llogarasë dhe në turizmin e plazhit. Për vitin 2020 është parashikuar një rritje graduale e

numrit të turistëve rreth 250.000 turistë në vit. Pjesa e turistëve të huaj në total parashikohet të

rritet, por përsëri pjesën më të madhe parashikohet ta përbëjnë turistët shqiptarë.

Për zhvillimin e ardhshëm të kësaj zone duhet të sigurohen tre objektiva të rëndësishme afatgjatë:

1- Gjenerim të ardhurash, rritje ekonomike dhe punësim

2- Menaxhim të mirë të burimeve mjedisore

3- Rigjenerim social të rajonit dhe ulje të varfërisë.



Arritja e këtyre objektivave afatgjatë kërkon ndryshime thelbësore në kushtet ekzistuese

ekonomike, mjedisore dhe sociale. Qëllimi është krijimi i një destinacioni të ri turistik dhe që të

bëhet kjo nevojiten asetet e mëposhtme turistike: imazh që të tërheq turistët, gjëndje të

strukturave të akomodimit që të tërheq operatorët, sezon të gjatë për të patur kthim të mirë të

investimit, zgjedhje aktivitetesh që ti bëjnë vizitorët të shpenzojnë para në rivierën shqiptare.

5.1.3. Vlerësimi i kapacitetit mbajtës mjedisor.

Përcaktimi i kufijëve të kapacitetit për turizmin e qëndrueshëm dhe aktivitete të tjera zhvillimi

përgjatë bregdetit jonian, përfshin në veçanti një vizion të zhvillimit rajonal dhe vendime të

veçanta për planifikimin dhe menaxhimin e turizmit, me qëllim që të lehtësohet ky vizion dhe të

informohet procesi i vendimarrjes, duhet të aplikohet koncepti i kapacitetit mbajtës territorial,

mjedisor dhe turistik.

Kapaciteti mbajtës territorial është më i gjëri në kuptim dhe përfshin nivelin e popullsisë dhe

ndërtimeve që mund të mbahen në një zonë, pa shkaktuar ndikime negative mjedisore, sociale

dhe ekonomike përtej një niveli të pranueshëm.Territori në këtë përkufizim është hapsira pritëse

për gjithë aktivitetet njerëzore dhe reagon “ pozitivishtë” ose “ negativishtë” ndaj tyre, sipas

kapacitetit mbajtës.

Kapaciteti mbajtës turistik mund të përkufizohet si niveli i ndërtimeve turistike, jo

domosdoshmërisht i matur me numrin e turistëve, që mund të mbahet në një zonë pa patur

ndikime sociale, kulturore, mjedisore apo ndikime të tjera negative përtej një kufiri të

pranueshëm. Burimet ujore mbi dhe nëntokësore kanë kapacitete të sigurta Ato janë për më

shumë se 1 milionë persona që mund të qëndrojnë në mjedis. Kapaciteti i ujit të detit është i

mjaftueshëm për të gjithë popullsinë e regjistruar. Nga analizat e bëra arrihet në konkluzionin se

kapacitetet mbajtëse, në shumicën e komunave, e tejkalojnë parashikimin e ardhshëm të

popullsisë në 2020 nga tre herë në Xarë , në 20 herë në Himarë.

5.2. Analiza grafike e pyetësorëve

Analiza e pyetësorëve është ndarë në dy pjesë:



Pjesa e parë e analizës konsiston në përpunimin e të dhënave të përgjithëshme të këtij pyetësori.

Analiza është e thjeshtë, e realizuar kryesisht përmes ndërtimit të grafikëve dhe interpretimit të

tyre. Kjo analizë shërben kryesisht për të bërë një panoramë të qartë të gjëndjes së investimeve të

huaja në Rajonin e Vlorës.

Pjesa e dytë e analizës së pyetësorëve konsiston në një analizë përmes programit statistikor, e

ndarë në një analizë faktorësh dhe në një analizë të koefiçentit të korrelacionit. Kjo analizë

shërben kryesisht për të vërtetuar hipotezat e ngritura në fillim të punimit.

Pyetjes se cilat janë arsyet e investimit në Shqipëri, sidomos në Vlorë, duke renditur si arsye:

Pozita gjeografike e favorshme, kosto e ulët e fuqisë punëtore, burimet natyrore dhe

konkurrenca vendase jo e fortë, shumica në masën 40 % janë përgjigjur se kanë investuar në

Shqipëri për shkak të kostos së ulët të fuqisë punëtore dhe vetëm 30 % e tyre janë përgjigjur se

kanë investuar për shkak të pozitës së favorshme gjeografike ( kryesisht firmat italiane ). Kjo

shpjegohet me faktin se shumica e investimeve të huaja në Rajonin e Vlorës janë në industrinë

tekstile të veshjeve dhe të lëkur këpucës, ku fuqia punëtore dominohet nga gra dhe vajza dhe që

paguhen shumë pak.

30%

40%

10%

20%

Pozita e favorshme gjeografike

Kosto e ulët e fuqisë punëtore

Burimet natyrore

Konkurrenca vendase jo e fortë

Pyetjes se cilët nga faktorët lehtësues të politikave kombëtare dhe lokale kanë ndikuar në

biznesin tuaj, shumica prej 72 % i është përgjigjur trajtimit të barabartë sipas ligjit me biznesin

vendas. Një politikë tjetër kombëtare e vlerësuar nga bizneset e huaja të anketuara ( 13% ) është

edhe politika për shmangjen e taksimit të dyfishtë. Kjo politikë vlerësohet veçanërisht nga



bizneset prodhuese. Ndërsa 15 % e bizneseve të huaja konsiderojnë si politikë lehtësuese

mospatjen e kufizimeve në përqindjen në pjesëmarrje.

72%

15%

13% Trajtim i barabartë sipas

ligjit me biznesin vendas

Mospatja e kufizimeve të

përqindjes në pjesmarrje

Marveshjet për shmangjen

e taksimit të dyfishtë

Pyetjes se cilat janë pengesat që keni hasur në krijimin e biznesit dhe vazhdimin e tij, rreth 65 %

janë përgjigjur se kanë si pengesë kryesore problemet e infrastrukturës së pazhvilluar, 15 %

përgjigjen se pengesë për ta ka qënë korrupsioni i administratës shtetërore rreth 10 % përgjigjen

se kanë patur si pengesë problemin e pronësisë së tokës dhe se vetëm 2 % përgjigjen se kanë

patur si pengesë rriskun politik. Kjo tregon se Shqipëria tashmë ka hyrë në rrugën e stabilitetit

politik dhe po i përgjigjet kërkesave për të hyrë në BE.



Pyetjes se ç’pjesë të investimit tuaj zë kalimi i pengesave të mësipërme, shumica rreth 55 % e

tyre përgjigjen se këto pagesa zënë rreth 3 % të investimit, shumë kjo jo e vogël që përballojnë

këto biznese për të zgjidhur pengesat e tyre për zhvillimin normal të biznesit të tyre.

Pyetjes se cilët kanë qënë faktorët që kanë sjellë ndryshimin e pagës së punonjësve në vite,

shumica rreth 70 % e tyre janë përgjigjur se arsyeja në rritjen e pagës ka qënë rritja e

produktivitetit dhe vetëm 20 % e tyre janë përgjigjur se si arsye për rritjen e pagës ka qënë

inflacioni. Influenca e sindikatës si faktorë në rritjen e pagës zë vetëm 10 % të të pyeturve, kjo

tregon se sindikatat nuk veprojnë fare në Shqipëri dhe nuk ndikojnë mbi bizneset për tu rrritur

pagat punonjësve.

Është fakt që pjesa më e madhe e të punësuarve në bizneset e huaja të cilët operojnë në rajonin e

Vlorës janë persona pa ndonjë kualifikim apo arsimim të lartë. Kjo pasi bizneset e huaja në

Vlorë ashtu si edhe në shumicën e rretheve të tjera të Shqipërisë, përdorin shfrytëzimin e punës

intensive apo krahun e lirë të punës. Një nga tiparet e Vlorës pas viteve 90 është lëvizja e madhe

e popullsisë nga zonat e thella drejt Vlorës. Këto zhvendosje të popullsisë e zgjeruan ofertën e

tregut të punës në Vlorë, por ulën kërkesën për punë dhe rrjedhimisht dhe ritmin e rritjes së

pagës së punonjësve.



Pyetjes ku shiten produktet e firmave të huaja dhe të përbashkëta, pjesa më e madhe është

përgjigjur se i shesin produktet e tyre jashtë Shqipërisë. Ky rezultat kaq në favor të shitjes së

produkteve jashtë vendit shpjegohet me numrin e madh të firmave fasoniste ( prodhim veshjesh

dhe këpucësh ) por edhe të bizneseve të tjera prodhuese të cilët kanë vite që punojnë në Vlorë për

një treg të sigurt jashtë ( kryesisht në Itali dhe Gjermani ).

Në fakt është për të ardhur keq që shumë pak aktivitete prodhuese janë në funksion të

konsumatorit vendas.

Pyetjes që lidhet me madhësinë e rikapitalizimit të fitimeve të tyre, pjesa më madhe e të

anketuarve ( rreth 32 të anketuar ), kanë raportuar një nivel mjaft të ulët rikapitalizimi, vetëm

10%. Ndërkohë që vetëm 9 biznese vendase dhe të huaja pranojnë një normë rikapitalizimi prej

30%. Norma mesatare e rikapitalizimit e bizneseve të pyetur është rreth 17%, ç’ka tregon që

këto biznese transferojnë fitimet e tyre në vendet e origjinës.



Pyetjes se sa vjet parashikoni të qëndroni në Shqipëri, rreth 65 % e tyre përgjigjen se do të

qëndrojnë 10 deri 20 vjet, të tjerët ( 19% ) duan të rrinë mbi 20 vjet, dhe vetëm një përqindje

shumë e vogël e tyre ( 1% ), pranojnë që planifikojnë të qëndrojnë në Vlorë për 5 vjet. Arsyeja e

një përqindjeje kaq të lartë është fakti se shumë pak investime në Rajonin e Vlorës janë

investime nga e para“greenfield’ ose privatizime strategjike që do të rritnin edhe afatin e

qëndrimit në këtë Rajon. 29

Pyetjes që lidhet me interesin ndaj konçesioneve, pjesa më e madhe e bizneseve të huaja i janë

përgjigjur negativisht ( 80% e bizneseve ). Vetëm 20% janë të interesuar për konçesione. Ky

29 Shënim: Grafikët janë ndërtuar nga autorja

Nr. Bizneseve



nivel i lartë i përgjigjes negative, shpjegohet ndoshta me faktin se shumica e bizneseve të huaja

që operojnë aktualisht në Rajonin e Vlorës kanë si qëllim primar shfrytëzimin e krahut të lirë të

punës dhe pozicionit gjeografik të Rajonit.

Nga analiza e grafikëve mundëm të vërtetojmë vetëm hipotezën: Investimet e huaja direkte,

faktor i rëndësishëm për rritjen e punësimit, sjelljen e teknologjive të reja dhe rritjen e

konkurrencës.

5.3 Analiza statistikore e pyetësorëve dhe vërtetimi i hipotezave.

5.3.1 Analiza e serive historike në lidhje me prezencat dhe ardhjet turistike në Shqipëri.

Për të analizuar tendencën e prurjeve turistike bëjmë një analizë elementare të serive historike në

lidhje me prezencat dhe prurjet turistike mujore në Shqipëri nga 2006 – 2010, mbështetur në një

model multiplikativ dhe në një model additive.

Nr. PERIUDHA VIZITORË TË HYRË

2007 2008 2009 2010 2011

1 Janar 49437 55635 58640 68997 90712

2 Shkurt 41173 52284 52787 55181 79189

3 Mars 53532 68942 62933 72864 106649

4 Prill 70040 76867 98735 90139 145171

5 Maj 77577 97995 113362 117261 146114

6 Qershor 93533 123249 135740 144663 196704

7 Korrik 201428 251926 469109 565262 670713

8 Gusht 215120 257185 411252 711546 684886

9 Shtator 95148 101461 119358 158545 200486

10 Tetor 75109 91319 100783 128452 149917

11 Nentor 54994 65691 73165 95288 122986

12 Dhjetor 71674 87584 90181 94701 140123

GJITHSEJ 1098765 1330138 1786045 2302899 2733650

Burimi: MTRS



Në terma absolut nga të dhënat numerike del qartë se sezonaliteti i turizmit shqiptar me rënie

prezencash dhe natyrisht prurjesh, shtrihet kryesisht në periudhën tetor – mars, fakt që tregon

nevojën e një politike për desezonalizimin e kërkesës, pra për shpërndarjen e saj në mënyrë më

uniforme gjatë gjithë vitit me metoda administrimi më efikase.

Modeli multiplikativ

Modeli multiplikativ është një prej dy modeleve që shërben për parashikimin serial të të dhënave

kohore. Ne i japim disa të dhëna parësore programit dhe ai na zbërthen përmes një analize të

detajuar parashikimin për muajt e ardhshëm. Është e qartë se ky parashikim përmban dhe disa

gabime të lejuara të përcaktuara nga formula e “gabimit mesatar”:

Ku - është variabla që ne duam të parashikojmë dhe - është vlera e parashikuar e variablës.

Ky gabim mesatar mund të gjendet i vlerësuar në shumë raste nga programet dhe në rrënjë

katrore si vijon:



Përcaktimi temporal i një variabli nga modeli multiplikativ është i përcaktuar nga bashkërendimi

i katër faktorëve ose komponentëve parësor si:

1. Komponenti i trendeve

2. Komponenti sezonal

3. Komponenti ciklik

4. Komponenti i parregullt i papërcaktuar

Komponenti i trendit është ai që na përcakton ligjin e vazhdueshmërisë së rregullt të të dhënave

në periudhën afatgjatë. Ky ligj në rastin tonë është i përcaktuar nga ekuacioni i mëposhtëm që

vijon nga programi. Ky lidhet me faktin që të dhënat e grafikut, d.m.th prurjet e turistëve janë në

rritje nga viti në vit, por variojnë brenda periudhës kohore të vitit.

Variabiliteti sezonal, psh. numri më i madh i turistëve gjatë periudhës së verës tregohet nga

komponenti sezonal, apo siç mund ta quajmë ndryshe indeksi sezonal.

Në mbështetje të këtyre komponentëve shtohet ai ciklik, i cili lidhet me karakterizimin ose jo të

një variabli për të qënë ciklike, për arsye të ndryshme, një variabël që pasi mbush ciklin e saj të

ngjitje – zbritjes rifillon ecurinë sipas një rregulli të caktuar.

Së fundmi kemi komponentin e ashtuquajtur të papërcaktuar dmth jo të rregullt, i cili nuk ndjek

një ligj që nuk mund të shpjegohet me komponentët e trendit ose të variabilit sezonal. Ky është si

faktor “zhurmues” për ligjshmërinë e të dhënave të variablave.

P.sh. mund të jetë një event i paparashikuar që ndryshon komplet të dhënat e problemit. Nqs. do

të ishim duke bërë analizat duke përfshirë vitin 1997, do të gjendeshim para një viti ku të dhënat

e turistëve variojnë në mënyrë jo të rregullt, por çrregullohen nga një faktor unik.

Çfarë do të thotë kjo?

Nëqoftëse ne kryejmë një parashikim të plotë të të dhënave, athere ky parashikim sipas autorëve

Sherman&Kolk, mund të ndikohet vetëm nga faktorë unik të papërcaktuar të kategorisë së katërt.

Modeli multiplikativ nga ana matematikore mund të përmblidhet në bazë të formulës:

ku :

- është variabli që duam të parashikojmë në bazë të kohës t

ttttt ICSTY =



Tt - është komponenti i trendit të serisë me periodë kohore t

St - është komponenti sezonal i serisë me periodë kohore t

Ct - është komponenti ciklik i serisë me periodë kohore t dhe

It - është komponenti i papërcaktuar i serisë me periodë kohore t

Në bazë të të dhënave që i jepen sistemit të modelit multiplikativ përftojmë:

Ekuacioni i përdorur në Modelin Multiplikativ është: Yt = 49047 + 2370*t

Të dhënat - C2

Gjatësia e kohës – 60

Indekset sezonale

Periudha Indeksi

1 0,86795

2 0,82777

3 1,02780

4 1,27648

Masat e Saktësisë

MAPE 5,85494E+01

MAD 6,92700E+04

MSD 1,24319E+10

Parashikimi

Periudha Parashikimi

61 168062

62 162243

63 203885

64 256241

Grafikët e Modelit Multiplikativ, tregojnë sezonalitetin e fortë të ardhjeve turistike në muajt e

verës dhe në veçanti në tremujorin e tretë dhe gjithashtu tregojnë tendencën në rritje të prurjeve

për periudhat e ardhshme.



Modeli aditiv ( ose shumator )

Modelli aditiv (ose shumator) ndjek një politikë të ngjajshme me atë multiplikativ por në një

konceptim të ri. Modelli shumator AM është një metodë regresioni jo parametrik. Është sugjeruar



nga Jerome H.Friedman dhe Werner Stuetzle (1981) dhe përbën një pjesë të rëndësishme të

algoritmit ACE. Ky model përdor një funksion zbutës një dimensional për të ndërtuar një numër

të caktuar modeli regresioni jo parametrik, kështu që është më pak i ndikuar nga grafiku i

dimensionalitetit. Kjo do të thotë se AM është më fleksibël sesa një model linear i standartizuar,

dhe më i interpretueshëm sesa një sipërfaqe e përgjithshme regresioni. Le të jenë dhënë një

bashkësi të dhënash:

të n-njësive statistikore, ku :

përfaqsojnë parashikuesit dhe rezultatet. Modeli aditiv (shumator)

merr trajtën:

ose

Funksionet , janë funksionet përafruese ose “zbutëse”.

Në bazë të të dhënave që i jepen sistemit të modelit aditiv AM përfitojmë:

Ekuacioni i përdorur në Modelin Multiplikativ është: Yt = 47812 + 2500*t

Të dhënat - C2

Gjatësia e kohës – 60

Indekse sezonale

Periudha Indeksi

1 -11858,7

2 -17239,4

3 6731,8

4 22366,3

Saktësia e masave

MAPE 6,13750E+01

MAD 7,19077E+04

MSD 1,27682E+10

Parashikimi

Periudha Parashikimi

61 188460

62 185579

63 212050

64 230185



Duke përdorur edhe Modelin Aditiv arrijmë në përfundimin se, tendenca e turistëve në periudhat

e ardhshme është në rritje dhe se fenomeni turistik në Shqipëri paraqet një sezonalitet kostant dhe

të fortë, qoftë në aspektin numerik, qoftë në aspektin kohor. Ky fakt duhet të nxis programimin e

këtij sektori drejt një oferte më konkurruese dhe të diferencuar e cila të qëndroj e tillë gjatë gjithë

vitit.

5.3.2 Analiza statistikore e pyetësorëve

Në pyetësorin që i është shpërndarë investitorëve të huaj, institucioneve, agjensive, autoriteteve

lokale/rajonale dhe përfaqësive të huaja, gjendej një tabelë që përfshinte 8 pyetje të menduara për

të matur faktorët pro dhe kundër tërheqjes së IHD-ve në turizëm.



Përgjigje-dhënëseve u është kërkuar të radhitnin, në një shkallë Likarti ( 1-aspak, 2-pak, 3-

mesatarisht, 4-mbi mesataren, 5-shumë ), shkallën e pranimit ose mospranimit të 8 pohimeve. Ne

kemi aplikuar analizën e faktorëve tek të dhënat nëpërmjet programit MINI-TAB. Metoda e

analizës së faktorëve, sipas objektivave kryesore të studimit, bazohet në zhvillimin e një modeli

konceptual për përcaktimin e faktorëve pro dhe kundër flukseve të IHD-ve në turizëm në

Shqipëri.

Në tabelën e mëposhtme, paraqiten rezultatet e pyetësorit për analizën e faktorëve:

Nr. Pyetja (aspak) (pak) (mesatarisht) (mbi mesataren) (shumë)

1

Sa mendoni se kanë ndikuar konfliktet e

pazgjidhura të pronësisë së tokës në

tërheqjen e IHD-ve në fushën e turizmit?

5 10 10 10 15

2

Sa mendoni se ka ndikuar stabiliteti politik

në Shqipëri dhe paqëndrushmëria në rajon

në tërheqjen e IHD-ve në fushën e turizmit?

8 8 10 12 12

3

Sa mendoni se kanë ndikuar korrupsioni në

tërheqjen e IHD-ve në fushën e trurizmit ?

5 10 10 10 15

4

Sa mendoni se kanë ndikuar infrastruktura e

dobët në tërheqjen e IHD-ve në fushën e

turizmit?

2 8 10 10 20

5

Sa mendoni se ka ndikuar madhësia e tregut

vendas në tërheqjen e IHD-ve në fushën e

turizmit?

5 5 10 20 10

6

Sa tërheqëse është për investitorët e huaj

kostoja e ulët e krahut të punës në Shqipëri?

8 2 10 20 10

7

Sa tërheqëse janë për investitorët e huaj

burimet natyrore dhe pozicioni gjeografik i

Shqipërisë dhe në veçanti i Vlorës?

2 8 15 20 5

8

Sa të favorshme e shihni nënshkrimin e

MSA-së dhe antarësimin në NATO në

këndvështrimin e investitorit të huaj në

fushën e turizmit?

1 9 10 20 10



Korrelacioni i të dhënave të tabelës

Për të studjuar korrelacionin e të dhënave të tabelës, merren në konsideratë 8 faktorët në

pyetësorin e mësipërm. Korrelacioni i shumëfishtë studjohet në bazë të formulës:

Ku ρxy - është koefiçienti rezultant i korelacionit i cili mer vlerat nga -1 në 1.

Korrelacioni llogaritet duke kombinuar të tetë faktorët si vijon:

C2 C3 C4 C5 C6 C7 C8

C3 0.707

0.182

C4 1.000 0.707

* 0.182

C5 0.982 0.772 0.982

0.003 0.127 0.003

C6 0.289 0.816 0.289 0.315

0.638 0.092 0.638 0.606

C7 -0.109 -0.772 -0.109 -0.190 -0.945

0.861 0.127 0.861 0.759 0.015

C8 -0.144 -0.508 -0.144 -0.094 -0.830 0.690

0.818 0.382 0.818 0.880 0.082 0.198

C9 -0.472 -0.741 -0.472 -0.423 -0.908 0.721 0.874

0.422 0.152 0.422 0.478 0.033 0.170 0.053

Përkatësisht:

C2 – Pronësia e Tokës

C3 - Stabiliteti Politik

C4 - Ndikimi i korrupsionit



C5 - Infrastruktura e dobët

C6 - Madhësia e Tregut

C7 - Kostoja e ulët e krahut të punës

C8 - Pozicioni gjeografik i Shqipërisë

C9 - Nënshkrimi i MSA-së dhe antarësimi në NATO

Shihet se koefiçienti i korrelacionit ( vlera e parë ), mer vlera më të mëdha se 0.5, përkatësisht

0.7, 1.0, 0.98, për faktorët që kanë një efekt pozitiv mbi IHD-të dhe pastaj mer vlera nën 0,5 dhe

madje negative, përkatësisht 0.2, -0.1, -0.14, -0.4 për faktorët që kanë një efekt jo pozitiv mbi

IHD-të.

Faktorët kundër flukseve të IHD-ve

Faktorët që ndikojnë mbi flukset e IHD-ve në turizëm, influencojnë në mënyra të ndryshme dhe

këtë efekt pozitiv ose negativ e jep koefiçienti i korrelacionit, i cili është matja statistikore e

relacioneve që mund të ekzistojnë midis serive të numrave që paraqesin të dhëna të çdo lloji.

Risku politik dhe paqëndrueshmëria në rajon, politikat e ngadalta të privatizimit, konfliktet e

pazgjidhura të pronësisë së tokës si dhe korrupsioni i lartë dhe informaliteti, janë faktorë që

ndikojnë negativisht në tërheqjen e flukseve të IHD-ve në turizëm në Shqipëri. Të gjithë këta

faktorë kanë një lidhje më të madhe se 0.5 me flukset e IHD-ve, që do të thotë se janë të lidhur

fort dhe ndikojnë negativisht mbi këto flukse.

Faktorët pro flukseve të IHD-ve

Nga analiza e faktorëve të pozitës gjeografike, burimeve natyrore, infrastrukturës së dobët dhe

madhësisë së tregut vihet re që lidhjet e këtyre faktorëve me flukset e IHD-ve janë të kundërta.

Kjo do të thotë se pavarësisht se burimet natyrore dhe pozicioni gjeografik i Shqipërisë janë

mjaft tërheqës për investitorët e huaj, infrastruktura e dobët për të arritur përfitime nga këto

burime bëhet shpesh pengesë për flukset e IHD-ve në turizëm në Shqipëri.

Nënshkrimi i MSA-së dhe hartimi i politikave nxitëse qëndrore dhe lokale

Këta janë faktorë të lidhur pozitivisht me flukset e IHD-ve. Kjo do të thotë se nënëshkrimi i

MSA-së, antarësimi në NATO si dhe hartimi i politikave nxitëse qëndrore dhe lokale në drejtim

ndikojnë pozitivisht në flukset e IHD-ve në turizëm në Shqipëri.



Kostoja e ulët e punës dhe madhësia e tregut

Nga analiza e këtyre dy faktorëve rezulton se ata janë të lidhur pozitivisht me flukset e IHD-ve.

Ky rezultat ishte i pritshëm për koston e ulët të punës, por jo për madhësinë e tregut. Me sa

duket, hapja e Shqipërisë si dhe nënëshkrimi i marrëveshjeve të tregtisë së lirë me të gjitha

vendet e rajonit, ka bërë që ky faktor të ketë efekte pozitive mbi flukset e IHD-ve.

Kontributi më i madh i kësaj analize është se vërteton hipotezat e ngritura në fillim të punimit në

lidhje me faktorët pro dhe kundër flukseve te IHD-ve në përgjithësi dhe në turizëm në veçanti.

Regresioni i të dhënave

Regresioni linear formalizon zgjidhjen e problemit në një relacion funksional midis variablave të

përcaktuara në bazë të disa të dhënave kampionare statistikore, në bazë të një popullsie të

dhënash teorikisht të pafundme. Fillimisht studiuesi Galton përdorte për përcaktimin e këtij

procesi emërtimin me emrin korelacion, por sot në statistikë, analiza e korelacionit është e lidhur

me zgjidhjen e modelit linear.

Regresioni linear përfaqson një metodë vlerësimi të të dhënave të pritura, në bazë të një variabli

të varuar ose endogjene Y dhe të dhënave të të gjitha variablave të pavarur ose ekzogjene (të

jashtme) ,

Modeli i regresionit linear përcaktohet nga formula:

ku :

i varion në bazë të parashikimeve i = 1, ...., n;

është variabël i varur ( e ordinatave )

janë vlerat e abshisës ( e pavaruar ) ose vlerat regresore

është ekuacioni i regresionit

është pikëprerja e ekuacionit me boshtin e x-ve

është koefiçienti këndor, ose tagentja e këndit të drejtëzës

është gabimi statistikor



Për secilin nga faktorët bëhet stabilizimi i të dhënave me anë të regresionit linear:

(aspak) (pak) (mesatarisht)

(mbi

mesataren) (shume)

mes.

X, Y

pjerrësia

beta 1

pikëprerja

beta 0

indeksi

regresionit

1 2 3 4 5 3

1 5 10 10 10 15 10

2.000 4.000 0.545

1 2 3 4 5 3

2 8 8 10 12 12 10

1.200 6.400 0.528

1 2 3 4 5 3

3 5 10 10 10 15 10

2.000 4.000 0.545

1 2 3 4 5 3

4 2 8 10 10 20 10

3.800 -1.400 0.580

1 2 3 4 5 3

5 5 5 10 20 10 10

2.500 2.500 0.556

1 2 3 4 5 3

6 8 2 10 20 10 10

2.200 3.400 0.550

1 2 3 4 5 3

7 2 8 15 20 5 10

1.800 4.600 0.541

1 2 3 4 5 3

8 1 9 10 20 10 10

2.900 1.300 0.563

Më poshtë vijojnë ndërtimi i grafikëve përkatës dhe ligjet e regresionit për çdo faktor. Për çdo

rast do përpiqemi të japim interpretimin e duhur në bazë të ligjshmërisë që paraqesin.

Në varësi të përgjigjes “aspak”, “pak”, “mesatarisht”, “mbi mesataren” dhe “shumë” kemi

përcaktuar një shkallë Likarti nga 1 deri në 5:



Në këtë rast përgjigjet “pak”, “mesatarisht” dhe “mbi mesataren “kanë qënë 10. Pesë pikat

korrespondente janë dhënë si në grafik. Ligjshmëria e regresionit na tregon një trend rritës të të

dhënave drejt përgjigjes “shumë”. Kjo do të thotë se në bazë të analizës së bërë përgjigjet

pozitive janë preponderuese dhe përckatojnë këtë trend. Prona ndikon mbi flukset e IHD-ve në

turizëm.



Regresioni na tregon një trend rritës të të dhënave drejt përgjigjes “shumë”. Kjo do të thotë se

stabiliteti politik ndikon mbi flukset e IHD-ve në turizëm.

Për çdo faktor janë ndërtuar grafikët dhe siç shihet grafikët e regresionit janë funksione rritëse

drejt vlerave të larta të shkallës së Likartit. Siç shihet dhe nga tabela e mëparshme vlerat e

indeksit të regresionit janë më të larta se 0,5 domethënë se janë të pranueshme.



Për madhësinë e vogël e tregut përgjigjet e dhëna nga pytësorët, në më të shumtën e rasteve janë

“mbi mesataren”. Kjo tregon se ndikimi i këtij faktori mbi flukset e IHD-ve, në më të shumtën e

rasteve nuk ka efekt negativ. Kjo ka ndodhur pas nënshkrimit të MSA-së dhe hyrjes në NATO.

Grafiku për këtë faktor është rritës.



Për çdo faktor janë ndërtuar grafikët dhe siç shihet grafikët e regresionit janë funksione rritëse

drejt vlerave të larta të shkallës së Likartit. Siç shihet dhe nga tabela e mëparshme vlerat e

indeksit të regresionit janë më të larta se 0,5 domethënë se janë të pranueshme.



Kurbat e regresionit për secilin nga faktorët përmblidhen në një tabelë të vetme për të parë se si

ndryshojnë në varësi të shkallës së Likartit njëri me tjetrin.

Të gjithë faktorët e analizuar janë determinues. Përgjigjet mbi mesataren kanë qenë më të

shumtat. Kurbat e grafikëve janë të gjithë rritës. Koefiçienti këndor për secilat nga këto drejtëza

është pozitiv. Indeksi i regresionit është më i madh se 0,5 dmth është i pranueshëm.

Në vazhdim për secilin nga makrofaktorët është përcaktuar një indeks peshe, ky indeks ka vlerë

pozitive nëqoftëse makrofaktori është favorizues dhe negativ kur ky pengon zhvillimin e IHD-ve

në Shqipëri. Peshat për secilin faktor variojnë nga 1 deri në 5, përsëri në bazë të shkallës së

Likartit.

Secili nga faktorët është i përcaktuar nga një indeks regresioni, d.m.th nga përgjigjet pozitive

favorizuese të këtyre faktoëve dhe nga një indeks i Likartit për peshën që ka ky faktor.

Bashkërendimi i korelacionit të të dhënave na ofron një rezultat përfundimtar negativ, që tregon

se situata e tanishme në Shqipëri, për faktorët e marrë parasysh nuk favorizon IHD-të në

Shqipëri.



Rezultati tregon se tendenca aktuale është negative, dhe se faktorët e sotëm nuk i favorizojnë

IHD-të në turizëm në Shqipëri. Kontributi më i madh i kësaj analize është se vërteton hipotezat e

ngritura në fillim të punimit në lidhje me faktorët pro dhe kundër flukseve të IHD-ve në turizëm.

5.4 Krahasimi i Rajonit të Vlorës me Rajonin e Dubrovnikut në Kroaci dhe rajone të tjera.

Dubrovniku është një qytet me një histori të gjatë dhe interesante. Ai u themelua në gjysmën e

parë të shekullit të 7-të dhe që atëherë ai u pushtua nga shumë vende të ndryshme, disa herë është

shkatërruar pjesërisht nga luftërat apo katastrofat natyrore, si tërmetet në 1667 dhe 1979 dhe kjo

çoi në ngecje të zhvillimit të turizmit.

Dubrovniku ka një vlerë të madhe historike dhe kulturore dhe një rëndësi të jashtëzakonshme

artistike. Disa nga trashëgimitë kulturore më të rëndësishme janë:

Indeksi regresionit Pesha për secilin faktor

0.545

-4

0.528

-3

0.545

-2

0.580

-3

0.556

-2

0.550

4

0.541

3

0.563

2

REZULTATI -0.345



• Muret kryesore të qytetit 1.940 m të gjatë, 4-6 m të gjerë në anën kontinent dhe 1,5-5 m të

gjerë në anën e detit, dhe deri në 25 m të lartë

• Kulla monumentale rrethore në Minceta ( pjesë e mureve të qytetit ),

• Bokar kala, kështjella më e vjetër e ruajtur e këtij lloji në Evropë,

• Kalaja Revelin, e ndërtuar në periudhën 1539-1551,

• Kalaja Lovrijenac ndodhet në një shkëmb 46-m të lartë mbi det ( ndërtimi filloi në 1050)

• Kolona Orlando nga shekulli i 15, me statujën e një kalorësi, të gdhendur në gur

• Bashkia e qytetit, e ndërtuar në Lombardian neo-Rilindjes ( 1863-1864, në bazë e hartuar

nga Antonio Vecchietti )

• Pallati i Dukës, në formën e tanishme të Rilindjes gotike-strukturë, e ndërtuar nga

Onofrio della Cava

• Kisha e Shën Stephan e përmendur nga Konstandini Porphyrogenitus në mesin e

shekullit-10

• Manastiri domenikan, ndërtimi i të cilit ka filluar në fillim të shekullit të 14 ( në

bibliotekë manastiri mban 217 dorëshkrime, 239 incunabula, 16.000 vëllime të shtypura,

si dhe fjalimet Savonarola nga 1497),

• Një kompleks ndërtesash të quajtur Lazareti, ndërtuar në vitin 1590.

Pas analizave të bëra sektorit të turizmit, si dhe të ndikimeve ekonomike, sociale dhe mjedisore

të turizmit në Vlorë dhe Dubrovnik, rezulton se:

1. Të dy Rajonet Vlora dhe Dubrovniku shihen si vendet më të bukura në shtetet e tyre.

Dubrovniku është quajtur shpesh si një "Perlë e Adriatikut", ndërsa Vlora është e njohur si

një "Perlë e Rivierës Shqiptare “.

2. Rajoni i Vlorës është një nga destinacionet turistike më të njohura në Shqipëri, si dhe

Dubrovniku në Kroaci. Dubrovniku është populluar kryesisht për shkak të bukurisë e tij të

jashtëzakonshme, si dhe trashëgimisë historike dhe kulturore, e cila u njoh nga UNESCO në

vitin 1979 dhe Qyteti iVjetër është vënë në listën e Trashëgimisë Botërore. Në rastin e

Vlorës, plazhe të bukura, det i pastër dhe çmime relativisht të ulëta janë arsyet që kanë

tërhequr turistët.

3. Në Dubrovnik, ashtu sikurse në Vlorë turizmi është një aktivitetet kryesor dhe drejtues për

zhvillimin e tyre ekonomik.



4. Vlora është karakterizuar me turizmin e 3S-ve ( Sea, Sand dhe Sun ), i quajtur edhe si një

turizëm masiv, ndërsa në Dubrovnik llojin më dominues të turizmit e ka turizmi kulturor.

Këto lloje të ndryshme të turizmit kanë ndikime të ndryshme, dhe si pasojë, kontribuojnë në

mënyra të ndryshme për zhvillimin e qëndrueshëm të komuniteteve lokal. Megjithatë, Vlora

ka një potencial të konsiderueshëm për të zhvilluar një turizëm kulturor. Disa vendbanime

antike dhe qëndra arkeologjike në vendin tonë janë një pasuri e madhe historike, kulturore,

estetike e arkitekturore, të cilat me gërmimet që kanë kryer arkeologët në to përbëjnë interes

të veçantë për vizitorët dhe industrinë turistike dhe për arsye se një pjesë e tyre mbrohen nga

Organizata Botërore UNESCO. Me fjalë të tjera, si Vlora dhe Dubrovniku kanë potenciale

për zhvillimin e llojeve të tjera të turizmit.

5. Nga krahasimi i Analizave SWOT, mund të shohim që autoritetet e të dy komuniteteve e

kanë parë mjedisin natyror dhe historik, si dhe klimën e mirë, të mundshëm për sportin e

turizmit, me kapacitete akomodimi, si dhe punë të kualifikuar, si pikat e forta kryesore të

komuniteteve. Ndërsa në Analizën SWOT për Vlorën, si një dobësi kryesore është përmendur

mungesa e planeve për zhvillimin e mëtejshëm të turizmit, në dobësitë e Dubrovnikut janë

pasojat e luftës dhe komunikimi i keq i trafikut.

6. Në të dy Rajonet e Vlorës dhe Dubrovnikut, ka pasur një rritje të shpejtë të të ardhurave nga

turizmi në dhjetë vitet e fundit. Zhvillimin në Vlorë e stacionoi lufta civile e vitit 1997,

ndërsa në Dubrovnik zhvillimi i turizmit u stacionua në periudhën prej vitit 1991 deri në

1995, për shkak të luftës.

7. Vlora është një destinacion veror, e cila ka sezonin aktiv vetëm për disa muaj, ndërsa

Dubrovniku është një destinacion i tërë vitit dhe parashikon jo vetëm vende pune sezonale si

Vlora, por edhe një numër të konsiderueshëm të të punësuarve në industrinë e turizmit gjatë

gjithë vitit.

8. Të dyja komunitetet kanë njohur rëndësinë e cilësisë së infrastrukturës, dhe për këtë arsye

kanë investuar në përmirësimin e infrastrukturës ekzistuese dhe ndërtimin e infrastrukturës

së re.

9. Në Dubrovnik, rreth 85% e numrit të përgjithshëm të turistëve janë të huaj. Shkëmbimet

kulturore kanë një ndikim social dhe turizmi ka në një farë mase ndikim të fortë mbi

popullsinë lokale. Por një gjë e tillë nuk ndodh në rajonin e Vlorës. Kjo mund të jetë për



shkak të pasigurisë që mund të kenë të huajt apo për shkak të punës së dobët promovuese nga

ana e organeve vendore të Vlorës.

10. Në Vlorë janë të prekshme ndikimet negative mjedisore për shkak të ndërtimeve pa leje, mos

disiplinimit të ujrave të zeza, shtimit të mbeturinave sidomos në verë kur popullsia lokale

trefishohet, ndërsa në Dubrovnik ndikimet negative janë më të vogla. Në Dubrovnik, turizmi

është përdorur për rritjen e ndërgjegjësimit mjedisor të popullsisë lokale, dhe për më tepër,

qyteti ka njohur vlerat financiare të objekteve kulturore, të cilat përdoren për mbrojtjen dhe

ruajtjen e trashëgimisë.

11. Fazat e zhvillimit të turizmit janë: eksplorimi, përfshirja, zhvillimi, konsolidimi dhe

stazhionimi. Faza e eksplorimit në Dubrovnik ka filluar në vitin 1960 kur ajo ishte ende pjesë

e Jugosllavisë. Pas përfundimit të luftës, turizmi ka filluar nga fillimi, në vitin 1995. Kështu

që mund të themi se të dy Rajonet e kanë kaluar fazën e eksplorimit.

12. Faza e eksplorimit ndiqet nga përfshirja, një fazë në të cilën bashkësia vendore fillon të jetë

një lojtar aktiv në aktivitetet e turizmit. Si rezultat, infrastruktura e re e ndërtuar, agjensitë e

ndryshme dhe autoritetet kanë filluar të përfshihen në zhvillimin dhe menaxhimin e industrisë

së turizmit. Por faza e përfshirjes në Dubrovnik ishte shumë më e shkurtër dhe kjo për arsye

të përvojës që Dubrovniku kishte fituar gjatë historisë së gjatë dhe të suksesshme të turizmit.

13. Pas fazës së përfshirjes, destinacioni është duke përjetuar një periudhë emocionuese dhe

dinamike të rritjes dhe të evolucionit. Turizmi shihet si një pjesë e të ardhmes ekonomike të

komunitetit dhe si pasojë, një numër i madh i vizitorëve të rinjë vazhdojnë të vijnë. Kjo fazë

është e njohur si faza e zhvillimit. Vlora është ende në fazën e përfshirjes, ndërsa Dubrovniku

është në fazën e zhvillimit.

14. Faza e katërt e zhvillimit të turizmit është faza e konsolidimit, në të cilën numri i turistëve

është ende në rritje, por me një normë në rënie. Në mënyrë që të ruajë statusin e tij të

destinacionit turistik, bashkësia vendore duhet të sygjerojë përdorime të reja turistike,

konsumatorë të rinj dhe kanale të reja të shpërndarjes.

15. Kroacia është kandidate për anëtarësim në Bashkimin Evropian dhe ka shumë mundësi që

Kroacia të bëhet anëtare në të ardhmen e afërt, ndërkohë që Shqipëria ka një rrugë të gjatë

përpara. Anëtarësimi në BE do të sjellë ndoshta më shumë turistë në Dubrovnik, më shumë të

drejta ekskluzive ndërkombëtare dhe zinxhirë turistik dhe si pasojë do ta shtyjë përpara

Dubrovnikun në fazën e konsolidimit dhe stazhionimit.



Konkluzione

▪ Turizmi nuk është një aktivitet i vetëm, por është një grumbullim i shumë aktiviteteve të

veçanta dhe të ngjashme që përfshijnë: transportin, strehimin, ushqimin, shërbimet, pijet,

argëtimin kulturor, konventat dhe panairet tregtare, sportin dhe rekreacionin.

▪ Vendet në zhvillim, duhet të nxjerrin një mësim se turizmi duhet të menaxhohet me

kujdes, nëse ai duhet që të kontribuojë në krijimin e vendeve të reja të punës dhe të të

ardhurave dhe të luajë një rol në eliminimin e varfërisë, pa cënuar ekonominë lokale,

mjedisin, traditat dhe burimet kulturore.

▪ Edhe pse turizmi në shumë vende është industria më e madhe, turizmi është më pak i

globalizuar. Në kundërshtim me perceptimet, UNCTAD konstaton se IHD-të në turizëm

janë ende mjaft të ulta – në vendet e zhvilluara si dhe në vendet në zhvillim - në krahasim

me nivelet e IHD-ve në aktivitetet e tjera ekonomike.

▪ Turizmi rezulton me një shumëllojshmëri të ndikimeve ekonomike, të drejtpërdrejta dhe

të tërthorta. Turistët kontribuojnë për shitjet, fitimet, punësimin, të ardhurat nga taksat,

dhe të ardhurat e një zone.

▪ Ndërtimet e paplanifikuara dhe të pakontrolluara, urbanizimi i shtrëmbëruar dëmton

infrastrukturën joadekuate, mjedisin natyror dhe kafshët e egra, dhe shkaktojnë ndotjen e

ajrit dhe ujit.

▪ Përdorimi i tepruar ose keqpërdorimi i vendeve mjedisore arkeologjike dhe historike të

brishta sjell dëmtimin e mjedisit natyror.

▪ Turizmi është një industri e paqëndrueshme dhe tepër sezonale. Punësimi turistik shpesh

karakterizohet si një profesion i ulët, i paguar pak dhe i mungon një qëndrueshmëri afat-

gjatë.

▪ Për të pasur një zhvillim të ekuilibruar dhe harmonik të sektorit turistik në qytetin e

Vlorës duhet ti kushtohet vëmëndje e veçantë mjedisit si një burim atraktiv i

pazëvëndësueshëm i kësaj zone turistike.

▪ Pothuajse për të gjitha vendet në zhvillim, një rëndësi e veçantë për zhvillimin e turizmit

i kushtohet pabarazive ekonomike dhe sociale rajonale.



▪ Një vend në zhvillim është shumë i varur nga turizmi. Por industria e turizmit është

veçanërisht e ndjeshme politikisht. Ato vende që janë të rrezikuara politikisht, një

incident i vogël ndikon shumë mbi turizmin, ndërsa ato vende që janë të konsoliduara

politikisht, këto lloj ngjarjesh i kalojnë më lehtë.

▪ Përsa u përket burimeve të krijuara thuhet se Vlora është argëtuese, e rëndësishme, por jo

unike. Vlora është vlerësuar mirë për atributet e saj, aksesin vizitor në zonat natyrore,

shumëllojshmërinë e kuzhinës, aktivitete të bazuara mbi natyrën, akomodimin (të

ndryshëm dhe cilësorë) dhe objektet e shërbimit dhe të ushqimit, por është vlerësuar nën

mesatare për dëfrimin e komunitetit, parqet dhe jetën e natës, për mbështetjen ndaj

komunitetit për ngjarje të veçanta.

▪ Turizmi me IHD është përqëndruar kryesisht në vendet e zhvilluara. Kjo është e dukshme

në drejtim të hoteleve që janë pjesë e zinxhirëve hoteliere ndërkombëtare. Rreth 85 - 90

për qind e hoteleve janë të vendosura në vendet e zhvilluara dhe vetëm një pjesë e vogël

në vendet në zhvillim.

▪ Faktorët kryesorë që ndikojnë në flukset e ulëta të IHD – ve në vendet në tranzicion janë

reformat e ngadalta ekonomike, klima politike, korrupsioni, konfliktet rajonale, krizat

ekonomike periodike, distancat e mëdha nga tregjet botërore si dhe mangësitë në

legjislacionin vendas.

▪ Privatizimi është pjesë e rëndësishme e reformave të vendit dhe instrument për thithjen e

IHD-ve. Strategjia e re e privatizmit synon tërheqjen e investitorëve strategjik, nxitjen e

ekonomisë nëpërmjet përdorimit efikas të burimeve natyrore dhe njerëzore.

▪ Qëllimi i të gjitha vendeve të Lindjes në të ardhmen përfshirë edhe Shqipërinë është të

jenë në gjëndje të tërheqin investime Greenfield, ndërkohë që mbeten gjithmonë dhe më

pak ndërmarje për tu privatizuar.

▪ Vendet e Ballkanit Perëndimor kanë tërhequr shumë më pak IHD krahasuar me vendet e

Evropës Qëndrore dhe Lindore.

▪ Shqipëria ka stokun më të ulët të investimeve të huaja direkte, kundrejt GDP-së,

krahasuar me vendet e Europës Juglindore. Kjo për faktin se IHD-të në Shqipëri janë një

fenomen i kohëve të fundit dhe se Shqipëria ka njohur rritje ekonomike më të madhe

kohët e fundit, krahasuar me vendet e rajonit.



▪ Sektorët më të zhvilluar në këndvështrimin e investimeve të huaja në Shqipëri janë

sektorët prodhues të veshjeve dhe lëkurë-këpucëve.

▪ Për fat të keq Shqipëria nuk ka alternativa për pozicione reale. Destinacionet individuale

të saj janë tërheqëse, por jo unike. Turistët ndërkombëtarë mund të gjejnë rrënoja antike

të një cilësie më të mirë në Greqi, Itali dhe Turqi.

▪ Situata aktuale e turizmit në Rajonin e Vlorës padyshim kërkon një fluks të kapitalit të

huaj. Investimet e huaja në turizëm, jo vetëm drejtpërdrejt kontribuojnë në zhvillimin e

ofertave turistike, por kanë gjithashtu një ndikim të ndjeshëm pozitiv mbi fushat e tjera.

▪ Investimet individuale për turizëm familjar janë të paorientuara por sidoqoftë kanë arritur

të përmirësojnë dhe zgjerojnë shërbimin akomodues në disa pika bregdetare.

▪ Vlora ka shumë potenciale natyrore dhe historike, por problemet e shumta dhe të

vazhdueshme zvogëlojnë mundësitë për vlerësimin turistik të këtyre potencialeve dhe

shndërrimin e Vlorës në një destinacion konkurrues turistik.

▪ Sot nuk bëhet fjalë për vende turistike konkurruese, por për produkte turistike

konkurruese. Vlora si destinacion turistik e ka mundësinë për krijimin e një oferte

turistike dhe të qëndrueshme.

▪ Sot zgjidhja qëndron në zhvillimin e formave të turizmit të qëndrueshëm që i përshtaten

karakteristikave dhe burimeve të një vendi. Për këtë ekzistojnë shumë alternativa, një prej

të cilave është ekoturizmi.

▪ Firmat e huaja që përballen me rrisk të madh të biznesit mund të zbutin koston e këtyre

rrisqeve, duke rregulluar strukturën e tyre të kapitalit. Përvoja botërore tregon se kthimet

nga investimi në vendet politikisht të rrezikshme është më i paqëndrueshëm se kthimi nga

investimi në vende të tjera.

▪ Një numër i konsideruar studjuesish sugjerojnë se rreziku politik është veçanërisht i

spikatur për firmat shumëkombëshe në industri, në të cilin filialet e huaj fokusohen në

tregjet lokale.

▪ Industritë tërësisht të varura nga konsumatorët vendas kanë pushtet të kufizuar ndaj një

qeverie që mund të vendosë kontrolle të çmimit dhe rritje të taksave. Një tjetër grupim i

ndjeshëm ndaj rrezikut politik janë industritë e lidhura me, komunikimin, transportin dhe

shërbimet publike.



▪ Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme të Turizmit (SMTE) ofrojnë një gamë të gjerë të

produkteve dhe shërbimeve turistike, lehtësojnë hyrjen e shpejtë të shpenzimeve të

turizmit në ekonomitë lokale, ndërsa në turizmin e kohës së lirë ato kryejnë një funksion

të veçantë duke ofruar një karakter lokal për paketat turistike gjithnjë e më të

homogjenizuara. Në përgjithësi është vlerësuar se, më shumë se 90 përqind e të gjitha

hoteleve evropiane janë SMTE dhe menaxhohen nga familje.

▪ Një nga karakteristikat, e SMTE është mungesa e planifikimit dhe vizioni strategjik, me

vendime taktike dhe operacionale dominuese në vendim-marrjen e tyre (Olsen, 1991,

Buhalis dhe Cooper, 1992).

▪ Në turizmin evropian të kohës së lirë, "paketat” e udhëtimit janë forma dominuese e

aktivitetit të turizmit. Këto organizata gjigante të udhëtimit kanë arritur tashmë një rritje

të shquar vertikale, duke integruar në turneun e shërbimeve të tyre kryesore, biznesin e

transportit (kartës, linjave ajrore) dhe një pakicë udhëtojnë nëpërmjet blerjes ose

bashkëpunimit me zinxhirët, pra me agjensitë e mëdha të udhëtimit

▪ Ndikimi ekonomik i turizmit mund të matet si diferencë në mirëqenien ekonomike

ndërmjet nivelit të të ardhurave që do të kishte ekzistuar pa aktivitetin e turizmit dhe

nivelit të të ardhurave pas aktivitetit të turizmit.

▪ Mardhënia ofertë-kërkesë e mallrave dhe shërbimeve të turizmit mund të ndikohet nga

faktorë të tillë si elasticiteti i çmimit të kërkesës për turizmin. Kur kërkesa është elastike,

një çmim më i ulët mund të gjenerojë një kërkesë më të lartë dhe të ardhura më të larta.

▪ Analiza kosto-përfitime është një aktivitet i rëndësishëm, por është gjithashtu i vështirë

për tu kryer, pasi një numër i kostove në turizëm janë shumë të vështira për tu vlerësuar.

▪ Ka një numër pengesash për zhvillimin ekonomik përmes turizmit. Këto pengesa janë:

pengesat e tregut, pengesat e komunitetit, mungesa e infrastrukturës, pengesat e mjedisit,

mungesa e integrimit, pengesat institucionale dhe rajonale.

▪ Industria hoteliere është një nga shtyllat infrastrukturore të industrisë turistike. Ajo

pasqyron paqëndrueshmërinë dhe ndjeshmërinë për të kërkuar, e cila është karakteristikë

e turizmit. Investimet në hotele bëhen për periudha afatgjatë, ndërsa sinjalet e kërkesës

kërkojnë përgjigje afatshkurtëra, prandaj zyrtarët publikë të turizmit përballen me

dilemën: Si pasojë e një reçesioni në industrinë e turizmit dhe në pritje të një përmirësimi

të kërkesës, si duhet vepruar ?



▪ Kostot e rënda fillestare në investimet hoteliere gjenerojnë varësi të konsiderueshme në

rrjedhat e ardhshme të të ardhurave të pritshme për të mbuluar këtë shpenzim fillestar.

▪ Investimi në hoteleri karakterizohet nga një "levë e lartë operative”. Megjithatë, ky

investim konsiderohet efikas me qëllim krijimin e portofoleve të shumëllojshme dhe

madje mund të veprojë si një mbrojtje e mirë kundër inflacionit (Petersen dhe Singh

2003).

▪ Kthimet nga investimet në hotele janë të lidhura pazgjidhshmërisht me kërkesën turistike

(lokale dhe të huaja). Pa turistë nuk mund të ketë industri hoteliere dhe pa hotele nuk

mund të ketë industri të turizmit. Kjo marrëdhënie është e lidhur me investimet e huaja

në sektorin e hoteleve të cilat mund të stimulohen nga stimuj publik për ndërtim,

expansion etj.

▪ Investimi në hotele nuk mund të konsiderohet si investim i pastër i një privati, pasi

brenda këtij investimi ka dhe elementë publik. Prandaj subvencionet e sektorit publik në

sektorin e hoteleve kanë për qëllim: 1- Të zvogëlojnë shpenzimet operative tatimore,

primet e punësimit, amortizimin e shpërshpejtuar etj. 2- Të zvogëlojnë shpenzimet e

rënda kapitale që shoqërojnë ndërtimin e hotelit, nëpërmjet granteve, kredive të buta,

subvencioneve të dhëna, subvencionimit të infrastrukturës etj.

▪ Megjithë kontributin e turizmit në ekonomi, kryesisht nëpërmjet rritjes të punësimit lokal,

nuk duhet lënë pas dore rritja e sektorit industrial dhe bujqësor.

▪ Ndër shumë ndërmarrje të mëdha turistike, vetëm kompanitë e makinave me qira dhe

agjensitë e udhëtimit kanë arritur të kenë një kthim kapitali të pranueshëm, përkatësisht

16.9% dhe 14.5%. Kthimi nga kapitali për qëndrat e akomodimit në vitin më të mirë ishte

me 69,32%.

▪ Zonë e marrë në studim është e pasur me burime ujore dhe janë të mjaftueshme të

plotësojnë kërkesat që vijnë nga rritja e konsumit në të ardhmen, siç është zhvillimi i

turizmit.

▪ Burimet ujore të disponueshme për furnizimin e komunave bregdetare janë mëse të

mjaftueshme në të ardhmen për fshatra dhe ndërtime të tjera turistike.

▪ Trajtimi dhe menaxhimi i ujrave të zeza mbetet një problem shumë evident.



▪ Për vitin 2020 është parashikuar një rritje graduale e numrit të turistëve rreth 250.000

turistë në vit. Pjesa e turistëve të huaj në total parashikohet të rritet, por përsëri pjesën më

të madhe parashikohet ta përbëjnë turistët shqiptarë.

▪ Burimet ujore mbi dhe nëntokësore kanë kapacitete të sigurta. Ato janë për më shumë se

1 milionë persona që mund të qëndrojnë në mjedis. Kapaciteti i ujit të detit është i

mjaftueshëm për të gjithë popullsinë e regjistruar.

▪ Risku politik dhe paqëndrueshmëria në rajon, politikat e ngadalta të privatizimit,

konfliktet e pazgjidhura të pronësisë së tokës si dhe korrupsioni i lartë dhe informaliteti,

janë faktorë që ndikojnë negativisht në tërheqjen e flukseve të IHD-ve në turizëm në

Shqipëri.

▪ Një nga kërcënimet më të mëdha është rritja e paplanifikuar dhe e pakontrolluar e

turizmit, e cila shpesh rezulton në përkeqësime të tilla të mjedisit që edhe rritja e turizmit

mund të rrezikohet.

▪ Mbipopullimi i tepërt, si rezultat i rritjes së turizmit të paplanifikuar, mund të ketë efekt

negativ në shërbimet e transportit dhe restorantet, të cilat arrijnë nivele që janë të

papajtueshme me drejtimin efikas të bizneseve nga ana ekonomike dhe sociale. Kur një

situatë e tillë arrin kufijtë drastikë, është e mundur që "parajsa qiellore " papritmas bëhet

destinacioni me probleme serioze mjedisore, të cilat janë shpesh të pakthyeshme (Creaco,

Querini 2003).

▪ Madhësia e vogël e tregut shqiptar nuk po ndikon negativisht në tërheqjen e investitorëve

të huaj, pas nënshkrimit të Marrveshjeve të Tregëtisë së Lirë me të gjitha vendet e rajonit.

▪ Meqënëse turizmi është një proçes i vazhdueshëm, i cili ndikohet nga faktorë të ndryshëm

është e vështirë që të ketë një vizion të qartë dhe të caktuar të zhvillimit të tij të ardhshëm.

▪ Edhe pse Dubrovniku ofron turizmin kulturor dhe ka potencial për të qëndruar një

destinacion turistik i përjetshëm, mund të arrijë fazën e stazhionimt dhe të vazhdojë

rënien nëse në planifikimin e mëtejshëm të zhvillimit të turizmit nuk do të respektojë

parimet e zhvillimit të qëndrueshëm.

▪ Është e rëndësishme që të dy Rajonet Vlora dhe Dubrovniku të kuptojnë se "për të krijuar

një industri turizmi të suksesshme dhe të qëndrueshme si për çdo aktivitet tjetër ekonomik

të suksesshëm dhe të qëndrueshëm, duhet vizion, planifikim dhe punë"



▪ Për të arritur një korrelacion pozitiv midis turizmit dhe komunitetit lokal, përfshirja e

popullsisë lokale është esenciale."Një komunitet i përfshirë në planifikimin dhe zbatimin

e turizmit ka një qëndrim më pozitiv, është më mbështetës dhe ka një shans më të mirë

për të bërë një fitim nga turizmi, sesa një popullsi vendase pasive ndaj turizmit '(UNEP

2006).



Rekomandime

▪ Për të patur një përdorim sa më efiçentë të burimeve natyrore, Këshilli i Qarkut Vlorë

duhet të mendoj për një ndarje të re adminsitrative të rrethit. Kjo ndarje e re

administrative mund të bëhet duke përfshirë në një komunë përveç zonës së bregdetit

edhe fshatra të zonës malore që gjenden në vazhdim të zonës bregdetare

▪ Kjo ndarje e re administrative i jep mundësi këtyre zonave malore për tu zhvilluar, për tu

vizituar nga turistët, për zhvillim të infrastrukturës dhe për të shfrytëzuar fuqinë e lirë

punëtore të këtyre zonave.

▪ Gjithashtu kjo do bënte të mundur gjallërimin e jetës në këto zona, do të rriste mundësinë

për shkëmbim të kulturës, dokeve, zakoneve dhe do ti bënte këto zona të njohura edhe

nga të huajt që do mund ti vizitonin duke mundësuar investimin e huaj në këto zona.

▪ Për zhvillimin e ardhshëm të zonës duhen marrë në konsideratë një sërë problemesh që

kufizojnë disponibilitetin e burimeve natyrore në rajon.

▪ Fenomeni turistik në Shqipëri paraqet një sezonalitet kostant dhe të fortë, qoftë në

aspektin numerik, qoftë në aspektin kohor. Ky fakt duhet të nxis programimin e këtij

sektori drejt një oferte më konkurruese dhe të diferencuar e cila të qëndroj e tillë gjatë

gjithë vitit.

▪ Në mënyrë që të arrihet një klimë e përshtatshme për rritjen e investimeve kapitale të

drejtpërdrejta në turizëm duhet:

o Krijimi i një plan zhvillimi hapësinor për turizmin shqiptar në përgjithësi dhe atë

vlonjat në veçanti.

o Punuar për mbrojtjen e vlerave ekzistuese të zonës dhe përmirësimin e mjedisit.

o Arsimimi i të gjithë drejtuesve dhe stafit tjetër të punësuar në turizëm.

o Hyrja e "markave" të Hoteleve ndërkombëtare në tregun e turizmit vlonjat.

▪ Mund të konkludojmë se në mënyrë që të ketë rritje të mëtejshme të turizmit dhe zhvillim

të qëndrueshëm ekonomik në të ardhmen, është e rëndësishme që organet vendore të



planifikojnë zhvillimin e turizmit me respektin për mjedisin dhe duke përmbushur

parimet kryesore të zhvillimit të qëndrueshëm.

▪ Duke patur parasysh nivelin e ulët të IHD-ve në turizëm në rajonin e Vlorës,

rekomandohet krijimi i një Agjensie Rajonale për IHD-të, e cila të jap informacione dhe

rekomandime për investimet e huaja në sektorët prioritarë të ekonomisë së rajonit.

Gjithashtu kjo agjensi mund të qëndrojë në kontakt me investitorët e huaj që aktualisht

operojnë në rajonin e Vlorës, për të evidentuar problemet dhe për të mundësuar zgjidhjen

e tyre.

▪ Pushteti lokal me emigrantët që jetojnë e punojnë jashtë Shqipërisë, duhet të krijoj lidhje

në mënyrë që të nxiten të vijnë e dhe të investojnë në Vlorë. Kjo mund të arrihet duke ju

ofruar sheshe publike të lira për ndërtim me kushte lehtësuese për të zhvilluar industrinë

prodhuese dhe për ndërtimin e fshatrave turistik.

▪ Pushteti lokal duhet të ndërtoj një planveprimi për të nxitur investitorët lokal në krijimin e

industrive të reja apo ringjalljen e disa aktiviteteve prodhuese të suksesshme, përmes

investimeve të brëndshme, të cilat do të japin efekt të mëvonshëm në tërheqjen e kapitalit

të huaj.

▪ Pushteti lokal në bashkëpunim edhe me komunitetin e biznesit vendas dhe të huaj duhet

të hartojë një strategji më të plotë dhe specifike për nxitjen e investimeve të huaja në

turizëm si një faktor i rëndësishëm në rritjen ekonomike të rajonit.

▪ Nxitja dhe zhvillimi i projekteve të investimeve të përbashkëta në sektorin privat dhe

aplikimi i skemave konçesionare, do të ndikojnë dukshëm në rritjen e nivelit të

investimeve të huaja.

▪ Krijimi i fshatrave turistikë me infrastrukturën dhe shërbimet e nevojshme do të ul koston

e investimit në mënyrë të ndjeshme dhe do të tërheq turistë të huaj.

▪ Unë mendoj se ka ardhur koha që Qarku i Rrethit Vlorë duhet të hartoj një projekt

studimi për Rajonin e Vlorës, duke parashikuar zhvillimin e Rajonit për një periudhë të

gjatë kohe 20-25 vjeçare. Nga ky projekt studimi do të dilnin nevojat që do ketë qarku në

të ardhmen, të cilat duhet të behen publike, me qëllim thithjen e investitorëve të huaj.



Referencat:

1. Ana Beban, Huseyin Ok “Contribution of Tourism to the Sustainable Development of the

Local Community” , 2006

2. Andrew Seidl “Albania’s International Tourists: Final report of an airport survey”, 2008

3. Bardhosh Gaçe “ Turizmi kulturor dhe trashegimia “, 2007

4. Bashkia Vlorë – Vjetar statistikor 2000 - 2009

5. Benefit and economic impact assessment for event tourism. Tourism Economics 7(4): 321-

330.

6. Bevan, A. and Estrin, S. (2000): “The determinants of Foreign Direct Investment in

Transiotion Economies”,

7. Bianchi, R. (1994), Tourism development and resort dynamics: an alternative

approach, in Cooper, C. and Lockwood, A. (Editors), Progress in Tourism, Recreation

and Hospitality Management. Chichester: J. Wiley & Sons, Vol. 5, 181±193.

8. Blake, A, J. Gillham and M.T. Sinclair. 2005. CGE tourism analysis and policy making. In:

Dwyer, L. and P. Forsyth (eds.) International Handbook on the Economics of Tourism.

Edward Elgar.

9. Botric, V. Dhe Skuflic, L. (2005); “Main determinants of foreign direct investment in the

south east european counties”, konferenca e dytë mbi Çështje të Politikave Ekonomike në

Bashkimin Europian, 3 Qershor, Vjenë.

10. Briassoulis, H. (1993), Tourism in Greece, in Pompl, W. and Lavery, P. (Editors),

Tourism in Europe: Structures and Developments, Oxford: CAB Inter- national,

11. Britton, S. (1990), Tourism, capital and place:

12. Britton, S. (1989), Tourism, dependency and development: a mode of analysis, in

Singh, T., Theuns, H. and Go, F. (Editors), Towards Appropriate tourism: the Case

of Developing Countries. Frankfurt: Peter Land, 93±116.

13. BTR. 1999. Valuing Tourism: Methods and Techniques Occasional Paper No. 28. NSW

Australia: Bureau of Tourism Research.



14. Buhalis, D. (1991), Strategic marketing and management for the small and medium

tourism enterprises in the periphery of the European Community. a case study

for the Aegean islands in Greece. Guildford: University of Surrey, MSc Dissertation,

Department of Management Studies.

15. Buhalis, D. (1994), Information and telecommunications technologies as a strategic tool

for small and medium tourism enterprises in the contemporary business

environment, in Seaton, A., Jenkins, C.,

16. Cabrini, L. 2002. Global Tourism 2010: Which destinations will become successful. Danish

Tourist Board’s Autumn Conference. Denmark. CCE (Croatian Chamber of Economy),

Tourism Department. 2005. Tourism. http://www.hgk.hr/en/depts/tourism/turizam.pdf.

Zagreb. CCE. 2003. Hrvatsko gospodarstvo u razdoblju od 1994.-2002. Zagreb.

17. Cali, M., I. Massa, dhe Willem te Velde, D., 2008. "Kriza financiare globale: flukset

financiare të vendeve në zhvillim”

18. Leiper, N. dhe hing, N. 1998. "Tendencat në Azi-Paqësor turizmit në 1997-98: Nga

optimizëm për pasiguri".International Journal of Management Bashkëkohore Mikpritjes 10

(7), 245-251.

19. Mukbil, I. 1998. "Bien-nga kriza aziatike ekonomike". Travel and Tourism Analiza Nr 6.

Londër: Travel and Intelligence Turizmit.

20. Pishave, R., Chan, A. dhe Leung, P. 1998. "Ndikimi aktuale dhe të ardhshme të rënies

ekonomike në rajonin eAzise”.

21. Cali, M., Massa I., and Willem te Velde, D., 2008. The Global Financial Crisis: financial

flows to developing countries set to fall by one quarter" Overseas Development Institute. p.5.

22. CCBS (Croatia’s Central Bureau for Statistics).1990. Tourism 1989. Zagreb

23. CCBS. 2001. Statistical Reports 1135/2001. Zagreb

24. CCE. 2005. Croatia Your Business Partner. Zagreb.

http://www.hgk.hr/en/pdf/Cro_partner_en.pdf

25. City of Dubrovnik Official website. http://www.dubrovnik.hr (accessed February, 15 2006)

CoastLearn: Sustainable Tourism. 2006. EU Funded Programme.

http://www.netcoast.nl/coastlearn/website/tourism/targets.html (accessed

26. Daniel Freeman and Daniel Felsenstein,” Forecasting Regional Investment in the Hotel

Industry:An Input-Output Approach”.



27. Dimitrios Buhalis “Tourism on the Greek Islands: Issues of Peripherality,

Competitiveness and Development”

28. Doris Gomezelj” Omerzel Competitiveness of Slovenia as a Tourist Destination”, 2006

29. EBRD (2006): “Transition Report 2006”, European Bank for Reconstruction and

Development,London

30. George Agiomirgianakis, Dimitrios Asteriou and K. Papathoma” The determinants of foreign

direct investment: A panel data study for the oecd countries”

31. Gerald Berger & Nisida Gjoksi ” Linking economic growth and sustainable development:

Strategies, initiatives and activities on the international, EU and national leve” March 2010

32. Governance and FDI in Albania By: Engjell Skreli

33. Greek tourism: the planning process.

34. Hobdari, A. dhe Frashëri, A. (2005): “Investime të Huaja Direkte. Shënime metodologjike”,

Banka e Shqipërisë.

35. Igor Mladenović, Aleksandar Zlatković “Some aspects of financial crisis influence on

tourism industry in west balkan countries “, 2008.

36. 36.James Robertson A Report for the European Commission” The new economics of

sustainable”

37. Jean-Michel Lobet “Seizing the opportunity for effective legal reform in Albania”, 2008

38. Kekic, L. (2004); “Foreign direct investment in the Balkans: recent trends and prospects”,

Drejtor rajonal për Europën Qëndrore dhe Lindore, Economist Inteligence Unit, Dhjetor.

39. Keshilli i Qarkut Vlore” Raport progresi per strategjine e zhvillimit rajonal te Qarkut Vlore”,

dhjetor 2008

40. Marco Ranieri “Foreign Direct Investment in the Western Balkans”, 2008

41. Mekkersher 1998 “ Biznesi i Natyrës , bazuar në turizëm “

42. Mihali c, T., and T. Dmitrovi c. 2000. The competitiveness of the Slovenian hotel and travel

industry before and after eu entry. In Tour is m and transition, 259–286. Dubrovnik: Faculty

of Tourism and Foreign Trade.

43. Ministria e turizmit Kroaci, Raport strategjik “ Zhvillimi i turizmit kroat i vitit 2010”

44. Ministria e turizmit , rinisë dhe sporteve “ Strategjia sektoriale e turizmit 2007-2013 “



45. Natural environment: an economic±ecological model for the Sporades islands, in

Briassoulis, H. and Van Der Straaten, J. (Editors), Tourism and Environment: Regional

Economic and Policy Issues.

46. Perspectives on SME policies and practices”, 2007

47. PNUE “Dossier on tourism and sustainable development” presented at the International

Conference Over- coming IsolationÐTelematics and Regional Develop- ment,

University of the Aegean, Department of Business Administration, Chios, 30

April±2 May. (In Greek.)

48. Profili i qarkut Vlore, viti 2006

49. Ranieri, M. (2007): “Foreign Direct Investment in the Western Balkans”, Working Paper,

Summer School, Cervia, Italy

50. Raportet Vjetore të Bankës së Shqipërisë (www.bankofalbania.org)

51. Rhodri Thomas, Marcjanna Augustyn “ Tourism in new Europe”

52. Sychrona Themata, 11, May, 21±26. (In Greek.) Zacharatos, G. (1993), The necessity of

multimedia

53. Technical Co-operation in Albania “ Sector Strategy: Tourism Development , tourism

policy and the time of crisis (1992).

54. Tourism enterprises. Tourism Management, 14, 5,

Towards a critical geography of tourism. Environment and Planning: Society and

Space, 9, 4, 451±478. Britton, S. (1982), The political economy of tourism in the

third world. Annals of Tourism Research, 9, 3,

55. Unctad/UNDP, (2002); “Strategjia e Tërheqjes së Investimeve të Huaja Për Shqipërinë”,

Shtator, Tiranë.

56. UNDP (United Nations Development Programme). 2005. Conservation and sustainable use

of biodiversity in the Dalmatian coast through greening coastal development. UNECE.

Environmental performance review of Croatia. http://www.unece.org/env/epr/studies/croatia

(accessed on March 5, 2006) UNESCO. 2006. http://www.unesco.org

57. UNDP 2008 “Report on Seasonal Visitor Surveys Administered at Cultural and Natural

Tourism Sites in Albania, Summer 2007”

58. UNITED NATIONS “ FDI in Tourism:The Development Dimension”, New York and

Geneva, 2007

http://www.bankofalbania.org/

http://www.unesco.org/



59. use in the tourism education in Greece. Paper

60. Van Den Bergh, J. (1993), Tourism development and

61. Vito Koja “ Turizmi “

62. Vjollca Bakiu “ Drejtimi i ndermarjeve hoteliere”

63. Vjollca Bakiu “ Manaxhimi i turizmit “

64. Wanhill, S. (1993), Intermediaries, in Cooper, C., Fletcher, J., Gilbert, D. and

Wanhill, S. (Editors), Tourism: Principles and Practice. London: Pitman,

65. Wanhill, S. (1997), Peripheral area tourism: a European perspective. Progress in

Tourism and Hospitality Research, 3, 1, 47±70.

66. Wilkinson, P. F., (1989), Strategies for tourism in islands microstates. Annals of

Tourism Research, 16,

67. Wing, P. (1994), Marketing of tourism in small islands states, in Witt, S. and

Moutinho, L. (Editors), Tourism Marketing and Management Handbook, 2nd edn

London: Prentice Hall, 467±

68. Zacharatos, G. (1988), The simplistic empiricism:

69. Zacharatos, G. (1989), The problems and perspectives of tourism in Greece, in

Katsoulis, H., Giannitsis, T. and Kazakos, P. (Editors), Politics and Society, Economy

and Foreign Relationships. Athens: Papazisis, 273±289. (In Greek.)

70. Dwyer, L., and C. Kim. 2003. Destination competitiveness: Determinants

71. and indicators. Current Issues in Tourism 6 (5): 369–414.

72. Dwyer, L., Z. Livaic, and R. Mellor. 2003. Competitiveness of Australia as

73. a tourist destination. Journal of Hospitality and Tourism Management

74. 10 (1): 60–78.

75. Evans, M. R., and R. B. Johnson. 1995. Identifying competitive strategies

76. Volume 4 · Number 2 · Summer 2006

77. http://www.albinvest.gov.al

78. http://www.acit.gov.al

79. http://www. instat.gov.al

80. http://www.wikipedia.org

81. http://www.mtkrs.gov.al

82. http://www.bankwatch.org.

http://www.albinvest.gov.al/

http://www.acit.gov.al/

http://www/

http://www.wikipedia.org/

http://www.mtkrs.gov.al/

http://www.bankwatch.org/



83. http://www.unctad.org

84. http://www.worldbank.org

85. http://www.eciks.org

86. http://www.fdimagazine.com

87. http://www.usaid.gov/our_work

88. http://www.mete.gov.al

http://www.unctad.org/

http://www.worldbank.org/

http://www.eciks.org/

http://www.fdimagazine.com/

http://www.usaid.gov/our_work

http://www.mete.gov.al/



ANEKSET

P Y E T Ë S O R 1

Objektivi: Ky pyetësor është hartuar me qëllim mbledhjen e informacionit mbi investimet e

huaja direkte që operojnë në Rajonin e Vlorës.Qëllimi është grumbullimi i informacionit dhe

nxjerrja e rezultateve lidhur me faktorët që ndikojnë në tërheqjen e investimeve të huaja direkte

në rajonin tonë.

Kujt i drejtohet ky pyetësor? Ky pyetësor iu është drejtuar të gjitha shoqërive me kapital të

huaj dhe kapital të përbashkët që operojnë në Rajonin e Vlorës, për të gjitha llojet e aktiviteteve.


kuptuar më mirë rolin e investimeve të huaja mbi ekonominë e Vlorës dhe për të dhënë një

panoramë të përgjithshme të fluksit të këtyre investimeve në Rajonin tonë.

Emri i subjektit ____________________________________________

1. Forma e pronësisë është:

a) Me kapital të përbashkët

b) Me kapital të huaj

2. Të dhëna të tjera për subjektin:

• LLoji i aktivitetit _____________________________________

• Data e krijimit ________________________________________

• Investimi Fillestar _____________________________________

• Vlera kontabël e aktivit sot ______________________________

• Numri i të punësuarve në vitet:

Vitet: 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011



_____________________________________________________

3. Cilat janë arsyet e investimit në Shqipëri dhe sidomos në Vlorë?

I rendisni sipas rëndësisë:

( ) Pozitë gjeografike e favorshme

( ) Kosto e ulët e fuqisë punëtore

( ) Burimet natyrore

( ) Konkurenca vendase jo e “fortë “

4. Cilët nga faktorët lehtësues të politikave kombëtare dhe lokale kanë ndikuar në biznesin tuaj

? I rendisni sipas rëndësisë:

( ) Trajtim i barabartë sipas ligjit me biznesin vendas

( ) Mospatja e kufizimit në përqindjen e pjesëmarrjes

( ) Marveshjet për shmangjen e taksimit të dyfishtë

5. Rendisini sipas rëndësisë pengesat që keni hasur në krijimin e biznesit dhe vazhdimin e tij:

( ) Problemet e infrastrukturës së pazhvilluar

( ) Problemi i pronave ende i pazgjidhur

( ) Korrupsioni i administratës shtetërore dhe lokale

( ) Konkurenca e pandershme si rezultat i ekonomisë informale

( ) Niveli i lartë i taksave

( ) Risku politik

6. Ç’pjesë të investimit tuaj zë kalimi i pengesave të mësipërme:

a) 1 % të investimit



b) 2 % të investimit

c) 3 % të investimit

7. Cilët kanë qënë faktorët që kanë sjellë ndryshimin e pagës së punonjësve në vite? I rendisni

sipas rëndësisë:

( ) Nga rritja e produktivitetit

( ) Nga influenca e sindikatës

( ) Nga inflacioni ose stabiliteti makroekonomik

8. Produktet tuaja shiten:

a) Në Shqipëri

b) Jashtë Shqipërisë:

Në Itali Në Greqi Në Francë Në Gjermani Të tjera vende

9. Sa përqind të fitimit tuaj zë rikapitalizimi: _______________________

10. Sa vjet parashikoni të qëndroni në Shqipëri (Vlorë):

a) Deri në 5 vjet

b) 5- 10 vjet

c) 10-20 vjet

11. Ç, farë mendoni për të ardhmen:

a) Të vazhdoni në këtë lloj aktiviteti

b) Të investoni në biznese të reja

12. Cilat janë arsyet për të marrë vendimin e mësipërm ? Listoni disa prej tyre:

a)____________________________________________



b) ___________________________________________

c) ___________________________________________

13. A keni interes për investime në sektorët ku mund të zbatohet konçesioni?

_________________________________________________________

_________________________________________________________

14. Jepni disa mendime për nismën e Qeverisë Shqiptare “Shqipëria 1 EURO”.

A do të përfshiheni në këtë nisëm?

____________________________________________________________

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

PYETËSOR 2

Objektivi: Ky pyetësor është hartuar me qëllim mbledhjen e informacionit mbi investimet e

huaja në fushën e turizmit në rrethin e Vlorës. Duke qënë se investimet e deritanishme në fushën

e turizmit në rrethin e Vlorës rezultojnë shumë të pakta, bazuar në kërkimet e deritanishme

athere ky pyetësor u drejtohet më tepër institucioneve, agjensive, autoriteteve lokale/rajonale dhe

përfaqësive të huaja. Pyetësori është hartuar për të mbledhur informacione mbi atë çka ata

mendojnë për oportunitetet që ofron rrethi i Vlorës në fushën e turizmit, interesin e treguar nga

investorët e huaj si dhe arsyet që kanë influencuar në interesin e ulët që kanë treguar këta të

fundit për të investuar në fushën e turizmit.

Kujt i drejtohet ky pyetësor? Ky pyetësor iu është drejtuar autoriteteve lokale/rajonale,

institucioneve të ndryshme shtetërore si dhe përfaqësive të huaja.


kuptuar më mirë zhvillimin e turizmit në rrethin e Vlorës si dhe investimet e huaja deri në ditët



tona dhe njëkohësisht do të jetë i disponushëm për institucionet e tjera që kanë për qëllim dhe

objektiv të tyre zhvillimin e turizmit në rrethin e Vlorës.

1.Si i vlerësoni ju oportunitetet e zhvillimit të sektorit të turizmit për investitorët e huaj në Rajonin e

Vlorës. Ju mund të rrethoni një nga opsionet e mëposhtëme:

• aspak

• pak

• terheqes

• shume terheqes

Koment (Jo më shumë se 30 fjalë)

2.Si i vlerësoni investimet e bizneseve të huaja në fushën e turizmit në Rajonin e Vlorës: Ju

mund të rrethoni një nga opsionet e mëposhtëme:

• te mjaftueshme

• te larta

• te uleta


3.Vlerësoni sipas jush numrin e investitorëve të huaj në fushën e turizmit në Rajonin e Vlorës:

• 0

• Më pak se 5

• Më shumë se 5

Koment: Citoni më poshtë emrat e disa bizneseve të huaja që ju njihni

4.Sipas jush cilat mendoni se janë çështjet problematike që kanë bërë që interesi i bizneseve të

huaja për të investuar në fushën e turizmit të mos jenë ato të pritshmet: Ju mund të rrethoni më

shumë se një nga opsionet e mëposhtme

• Infrastruktura

• Pronësia mbi tokën

• Informacioni



• Mbështetja institucionale (lokale/rajonale/ kombëtare)

• Stabiliteti politik

• Stabiliteti ekonomik


5. Vlerësoni nga një (më e larta) deri në pesë ( më e ulëta) çështjet prioritare të mëposhtëme që

janë më të rëndësishmet për ta bërë sektorin e turizmit më tërheqës për investitorët e huaj:

Prioritetet 1 2 3 4 5

pronësia

infrastruktura

informacioni

mbështetja institucionale

stabiliteti ekonomik

stabiliteti politik

të tjera (përshkruani këtu)

të tjera (përshkruani këtu)

6 Si promovohen sipas jush oportunitetet e zhvillimit të sektorit turistik në Rajonin e Vlorës

për investitorët e huaj?

• keq

• kënaqshëm

• mirë

• shumë mirë


7 Çfarë mendoni se mund të bëjnë institucionet publike dhe ato jo qeveritare në Rajonin e

Vlorës për t’a bërë sektorin e turizmit më tërheqës për investitorët e huaj? Jo më shumë se 30

fjalë



LISTA E PUBLIKIMEVE

1. First International Conference on Economic and Management Perspectives, October 17-

19 , 2008, Cyprus, Turkey. Paper : “ The advantages of trade liberalization and of

competition increasing”.

2. First International Conference on Economic and Management Perspectives, October 17-

19 , 2008, Cyprus, Turkey. Paper : “ Woman role and gender equity in Albania”.

3. International Conference on Economic & Social Challenges and Problems, 2008,

December 11-13, 2008, Tiranë, Shqipëri. Paper: “The problems of direct foreing investments

( FDI ) and the political risk in Albania”.

4. International Conference on Economic & Social Challenges and Problems 2009- At the

time of Global Crisis and Integration, December 11-12, 2009, Tiranë, Shqipëri. Paper: “

Bureaucracy, corruption and direct foreing investments ( FDI ) in Southeast European

Countries”.

5. International Conference : “ Economies in transition during and after”, December 2009,

Shkodër Shqipëri. Paper: “ The startegy of economic development, Vlora district case”.

6. EBES 2010 CONFERENCE – ISTANBUL, May 26-28, 2010 Istanbul, Turkey. Paper: “

Investment projects – Their role in the sustainable economic development and in the

environmental impact”.

7. EBES 2010 CONFERENCE – ISTANBUL, May 26-28, 2010 Istanbul, Turkey. Paper: ”An

intelligent Market – Possibilities of a revolution in supermarkets organization using agent

based systems”.

8. EBES 2010 CONFERENCE – ATHENS, October 28-30, 2010, Athens, Greece. Paper:

“The foreing direct investments ( FDI ) in tourism – Challenges and perspectives. A case

study of Vlora Region”.

9. Konferenca e dhjetë ndërkombëtare: “ Biznesi dhe punësimi “, 6 – 7 Tetor, 2011,

Prishtinë, Kosovë. Aretikulli me temë: “ Roli i privatizimit në rritjen e ekonomisë, biznesit

dhe punësimit në Shqipëri ”.



10. International Conference on ICT in Education in Albania, June 15-16, 2012, Vlorë

Shqipëri. Paper:” Implementation of accounting software in teaching, the key to linking

theory with practice”.

11. International Interdisciplinary Conference: "Identity, Image & Social Cohesion in the

time of Integrations and Globalization”, 2012, Vlorë, Shqipëri. Paper: “Sustainable

economic development and tourism”.



BOTIME

1. Revista Shkencore ACADEMICUS, Nr 1, me ISSN : 2079 – 3715, artikulli me temë :

” Projektet e investimeve: Roli i tyre në zhvillimin e qëndrueshëm ekonomike dhe

mbrojtjen e mjedisit”.

2. Revista Shkencore ACADEMICUS, Nr 1, me ISSN: 2079 – 3715, artikulli me temë:

“Një sistem inteligjent, mundësi menaxhimi në supermarket”.

3. Revista Shkencore SOCIAL EKONOMIKE, Nr 66, me ISSN: 2222 – 5846, artikulli

me teme: “Investimet në turizëm si levë e zhvillimit ekonomik rajonal. Rasti i Rajonit të

Vlorës.”

4. Revista Shkencore ACADEMICUS , Nr 4, me ISSN: 2079 – 3715, artikulli me temë:

“Efektet e krizës greke në ekonominë shqiptare”.

5. Cikël leksionesh: “ Elementë të kontabilitetit financiar dhe të kostos në ndërmarjet e

ndërtimit”. ( Për studentët e degës Arkitekturë ).

1

Abstrakt .

RADIUS, si shume programe novative, u ndertua per shkak te nevojes. Ne rastin e tij, nevoja

ishte qe te kishim nje metode per autentikim, autorizim dhe kontabilitet per perdoruesit qe

kishin nevoje per akses te burimeve kompjuterike heterogjene. Ne ate kohe metodat e

autentikimit ishin te vecanta per pjese specifike pajisjesh, te cilat shkaktonin shume kokecarje

dhe nuk lejonin shume fleksibilitet menaxhimi dhe raport. Me rritjen e grupit te njerezve qe

perdornin dial-up, korporata kuptoi se kishin nevoje per nje mekanizem me

fleksibel…Qellimet e ketij protokolli jane te shumta por do te perrmendim vetem disa : te

mbroje sistemin nga piratet, aksesin e te dhenave nga nje kompjuter tjeter ne distance. Ky

protokoll bazohet ne metoden kerkese/pergjigje.

Struktura mbi te cilen eshte ndertuar RADIUS njihet si procesi AAA, i cili konsiston ne

autentikimin (authentication), autorizimin (authorization) dhe kontabilitetin (accounting).

Edhe nese nuk ka asgje specifike per RADIUS ne modelin AAA, eshte e nevojshme nje

prezantim i shkurter per te justifikuar me te shumten e sjelljes se RADIUS. RADIUS ne fakt

u krijua para se modeli AAA te zhvillohej, por ishte protokolli i pare qe realisht bazohej ne

AAA duke fituar me pas popullaritetin dhe perdorimin ne mase te gjere. Sidoqofte, nuk mund

te thuhet se nuk ka protokolle te tjere qe kenaqin kerkesat e kesaj arkitekture.

RADIUS suporton nje subset te kompletuar protokolli te faturimit, e cila lejon ate te kenaqe te

gjitha kerkesat e modelit AAA.

Dizajni I kontabilitetit te RADIUS bazohet ne tre karakteristika primare:

Kontabiliteti do te bazohet ne nje model klient/server.

Makina e kontabilitetit te RADIUS eshte serveri per mekanizmin RADIUS, I cili sherben si

klient. Klienti ia kalon te dhenat serverit RADIUS per perpunim. Serveri RADIUS sinjalizon

per dorezimin me sukses te te dhenave. Gjithashtu eshte e mundur per serverin RADIUS qe te

funksionoje si proxy kontabiliteti, ne menyre te ngjashme me aftesite e autentikimit dhe

autorizimit.

Komunikimi midis pajisjeve duhet te jete I sigurte

Te gjitha te dhenat kalojne midis serverit RADIUS dhe mekanizmit klient nepermjet nje

shared secret, I cili nuk transmetohet asnjehere pergjate percjellesit.

Kontabiliteti I RADIUS do te jete I zgjerueshem

Formati I atributeve te kontabilitetit eshte pak a shume si atributet e autentikimit dhe

autorizimit, ku shumica e sherbimeve te ofruar nga implementimet mund te percaktohen duke

perdorur AVP-te. Keto te fundit mund te shtohen dhe t’i modifikohen nje implementimi

ekzistues pa prishur funksionalitetin actual te perdorimit.

Specifikat e RFC per protokollin RADIUS diktojne se RADIUS:

o Eshte nje protokoll pa lidhje I bazuar ne UDP I cili nuk perdor lidhje direkte

o Perdor nje model sigurie hop-by-hop

o Eshte stateless (do te shpjegohet me vone)

o Suporton metodat e autentikimit PAP dhe CHAP nepermjet PPP

o Perdor algoritmin MD5 te fshehjes se fjalekalimit.

2

Mirnjohje

Shpreh mirenjohje per gjithe stafin petagogjik te Universiteit “ISMAIL QEMALI”

Vlore,vecanerisht te Departamentit te Informatikes me te cilet kemi kalar 3 vite te bukura.

Me perkushtimin,punen,durimin qe kane bere me ne ,arritem qe ta myllim me sukses ciklin

3vjecar universitar.

Nje falenderim te vecante per udheheqesen time te diplomes Msc.Roneda Mucaj e cila ka

bere nje baskepunim me mua per te arritur finalizimin e temes se diplomes. Nje falenderim te

vecante per Prof.Alketa Hyso e cila na ka mbeshtetur ne te gjitha ceshtjet qe kemi patur ne si

student. Nje falenderim shkon per te gjitha profesoret e mia Elda Ramaj,Alma Bregaj,Dorina

Mino per punen e tyre qe kane bere,per menyen sesi harrinin te na kuptonin ne cdo gje.

Mirnjohje te vecante shpreh dhe per familjen time e cila me ka mbeshtetur ne te gjitha

drejtimet qe une te kisha te gjitha mundesite te arrija perfundimin e studimeve. Mirenjohje

shpreh dhe per te gjithe shoqerine time te universitetit sepse bashke me ta i kemi ndare te

gjitha castet tona.Perfundimi i shkolles se larte na kalon ne nje stad tjeter te jetes,fillimin e

masterit shkencore.

3

Tabela e Permbajtjes

Abstrakt ............................................................................................................................. 1

Mirnjohje ............................................................................................................................ 2

Tabela ................................................................................................................................ 3

Hyrje …………............………………………………………………………………. .... 5

Kapitulli I: Arkitektura AAA ……………………………………………….... 6

1.1 Nje pershkrim I arkitektures AAA ……………………………………..…. 6

1.2 Pika kyce rreth arkitektures AAA ……………………………………..…. 7

1.3 Framework-u I autorizimit ……………………………………………..….. 9

1.3.1 Sekuencat e autorizimit …………………………………..……. 9

1.3.2 Roaming …………………………………………...……. . 12

1.3.3 Sherbimet e shperndara …………………………………...……. 12

1.3.4 Sigurimet …………………………………………………... 13

Kapitulli II: RADIUS (Remote Access Dial-In User Service) ……………………….... 14

2.1 Nje histori e shkurter …………………………………………………... 14

2.1.1 Karakteristikat e RADIUS …………………………………. 14

2.1.2 Kufizimet e RADIUS …………………………………… ........ 14

2.2 Specifikat e RADIUS …………………………………………………... 15

2.2.1 Perparesite e UDP ndaj TCP …………………………………. 15

2.2.2 Formati I Paketes …………………………………….……. 15

2.2.3 Llojet e Paketave …………………………………….……. 16

2.2.4 Sekretet e shperndara (shared secrets) ……………………….... 19

2.2.5 Atributet dhe Vlerat …………………………………………... 20

2.2.5.1 Atributet ………………………………………….. 20

2.2.5.2 Vlerat …………………………………………………. .. 21

2.3 Atributet e versionit standart RADIUS ………………………………… 22

2.3.1 Cilesite e Atributeve ………………………………………….. 23

Kapitulli III: kontabiliteti I sherbimit RADIUS ………………………………….............. 26

3.1 Pikat kyce ne kontabilitetin e RADIUS ………………………………… 26

3.2 Operimi Baze ………………………………………………………….... 27

3.3 Formati I paketes se kontabilitetit ………………………………….............. 28

3.4 Llojet e paketave te kontabilitetit …………………………………. 28

3.5 Atributet specifike per kontabilitetin ………………………………….............. 29

Kapitulli IV: Programi Software I perdorur: FreeRADIUS …………………….. . 34

4.1 Hyrje ne FreeRADIUS …………………………………………………... 34

4.2 Instalimi I FreeRADIUS ………………………………………………….. . 34

4.2.1 File ‘clients’ ………………………………………………….. ..36

4.2.2 File ‘hints’ …………………………………………………... 36

4.2.3 File ‘huntgroups’ ………………………………………….. 36

4.2.4 File ‘radius.conf’ …………………………………………... 37

4

4.2.5 Testimi I instalimit fillestar ………………………………….. 37

4.3 Zgjidhja e problemeve te zakonshme …………………………………. 38

4.3.1 Linkimi I gabimeve kur starton FreeRADIUS ………………... 38

4.3.2 Fjalekalimet e kerkesave ardhese jane “te pakuptueshme” .. 38

4.3.3 Makina NAS e injoron pergjigjen e RADIUS …………........... 38

4.3.4 Autentikimi CHAP nuk funksionon si duhet ……………….... 38

4.4 Implementimi I MySQL ne sherbimet RADIUS …………………............. 39

4.4.1 Procesi I autentikimit ne SQL …………………………. 39

4.4.2 MySQL dhe FreeRADIUS …………………………………...39

4.4.3 Implementimi I MySQL …………………………………………....39

4.5 FreeRADIUS dhe disa ‘NAS Gear’ …………………………………………... 41

Kapitull V: Aplikime te tjera te RADIUS.

- Shfrytezimi I RADIUS per Autentikimin ne Internet. …………………........... 43

5.1 Funksionaliteti …………………………………………………………... 43

5.2 Konfigurimi I Modulit …………………………………………………. . 43

5.3 Perdorimi I Challenge-Response me mod_auth_radius ……………….. 45

5.4 Kufizimet e modulit ………………………………………………….. 45

Kapitulli VI: Implementime te avancuara te RADIUS.

- Domain-et (Zonat) dhe Proxy-t …………………………………………. …...….. 47

6.1 Kontabiliteti …………………………………………………………... 47

6.2 Serveri ‘ne distance’ ………………………………………………….. 47

6.3 Kronologjia …………………………………………………………. .. 48

Kapitulli VII: Aplikacioni praktik

- Krijimi I raporteve bazuar ne sherbimin RADIUS ………………………… 49

7.1 Nje shpjegim I aplikacionit ………………………………………………..… 49

7.2 Modulet e perdorur ………………………………………………................... 50

7.3 Perpunimi i informacionit ………………………………………………….. 50

7.3.1 Krijimi I bazes se te dhenave ………………………………… 50

7.3.2 Krijimi I tabelave …………………………………………. 51

7.3.3 Nderfaqja me klientin dhe regjistrimi ……………………...… 52

7.3.4 Komunikimi me serverin ………………………………… 54

7.4 Kode ekstra te rendesishem ………………………………………………….. 55

7.5 Procesi I Login-it …………………………………………………………... 56

7.5.1 Forma e interaksionit ………………………………………… . 57

7.6 Dalja nga faqja (logout) ………………………………………………….. 58

7.7 Mbikqyrja e aktivitetit te klienteve te regjistruar ………………………... 58

7.8 Krijimi I raportit te faturave ………………………………………...……...... 60

Konkluzione……………………………………………………………………………… 63

Bibliografi……………………………………………………………………………. …... 64

V

yrje

“Mos i beso askujt…”

Pervec faktit qe eshte motoja e serise se suksesshme televizive “The X Files”, eshte gjithashtu

edhe nje formule praktike ne aspektin e sigurise dhe investigimit.

Ne ditet e sotme kompanite gjithnje e me shume jane duke i bazuar modelet e tyre te biznesit

rreth mundesive te aksesimit nepermjet internetit (faqet Web, aksesi ne internet, e-mail dhe

gjithcka tjeter) te cilat kane nevoje per mbrojtje. Si mundet nje perdorues human t’ia beje te

qarte nje sistemi, sidomos nje sistemi qe nuk ka besim te asnjeri, se ai eshte i autorizuar te

perdore sherbimet e kompjuterit? Si mundet pronari i nje biznesi te pengoje perdoruesit te

cilet nuk paguajne nderkohe qe i ofron sherbimet e tij klienteve te cilet paguajne?

Ceshtja eshte se: me shpikjet e reja ne fushen e sigurise qe po shtohen cdo dite, dhe ambientin

e internetit i cili nga dita ne dite po degjeneron nga nje ambient i sigurte ne nje ambient te

rrezikshem dhe te sulmueshem, duhet te kete ndonje menyre me ane te se ciles nje perdorues i

internetit mund te perdore burimet per te cilat ai eshte i autorizuar, pa lejuar qe cdokush tjeter

te futet.

Ky eshte qellimi i protokollit RADIUS - te diferencoje, siguroje dhe t’u sherbeje

perdoruesve.

H

6

I. Arkitektura AAA

Ne nje bote ideale, neve nuk do te na duhej te perdornim autentikim te asnje lloji per te

aksesuar diçka. Por, per sa kohe qe ekzistojne kompanite e sherbimeve pa pagese, ndersa

aksesi ne sherbimet private shitet, autentikimi do te ekzistoje.

Ne mund ta kemi hasur autentikimin, kur perdorim nje dial-up per t’u loguar dhe naviguar ne

internet per lajmet e ores se fundit. Mund te kemi kontrolluar emailin e ndermarrjes ne Palm-

PC per te pare nese klienti yne kryesor i eshte pergjigjur mesazhit tend rreth sugjerimit te

fundit. Ndersa gjate fundjaves, kur perdorim nje VPN per t’u lidhur me rrjetin e zyres per te

rishikuar prezantimin qe kemi pregatitur, do te na duhet te autentikohemi.

Por cfare fshihet pas kuintave kur ne tentojme t’i provojme identitetin tone nje kompjuteri?

Ne fund te fundit, kompjuteri duhet te kete nje seri procesesh dhe protokollesh per te

verifikuar se une jam me te vertete ai qe them se jam, te njohe se cfare jam i autorizuar te

aksesoj dhe ne fund te m’i tregoje te gjitha keto. Nje protokoll i vetem i cili i ben te tera keto

eshte RADIUS (Remote Access Dial-In User Service).

RADIUS, i projektuar fillimisht nga kompania Livingston, eshte nje protokoll i kontrollit te

aksesit i cili verifikon dhe autentikon perdoruesit, bazuar ne metoden e zakonshme

challenge/response (kerkese/pergjigje). Megjithese RADIUS ze nje vend te rendesishem

midis ofruesve te sherbimeve te internetit, ai gjithashtu i perket nje ambienti ku autentikimi i

perqendruar, autorizimi i rregulluar dhe krijimi i faturave te detajuara per klientet eshte e

nevojshme apo e pelqyeshme.

1.1 Nje pershkrim i AAA

Struktura mbi te cilen eshte ndertuar RADIUS njihet si procesi AAA, i cili konsiston ne

autentikimin (authentication), autorizimin (authorization) dhe kontabilitetin (accounting).

Edhe nese nuk ka asgje specifike per RADIUS ne modelin AAA, eshte e nevojshme nje

prezantim i shkurter per te justifikuar me te shumten e sjelljes se RADIUS. RADIUS ne fakt

u krijua para se modeli AAA te zhvillohej, por ishte protokolli i pare qe realisht bazohej ne

AAA duke fituar me pas popullaritetin dhe perdorimin ne mase te gjere. Sidoqofte, nuk mund

te thuhet se nuk ka protokolle te tjere qe kenaqin kerkesat e kesaj arkitekture.

Ky model sherben per te menaxhuar dhe te raportoje te gjitha transaksionet nga fillimi deri ne

fund. Me poshte do te mundohemi ti japim pergjigje disa pyetjeve te cilat do te shpalosim me

mire funksionalitetet:

Cili je ti? (autentikimi)

Cilat sherbime me lejohet te te ofroj ty? (autorizimi)

Cfare bere me sherbimet e mia ne kohen qe i perdore? (kontabiliteti)

Per te filluar, le te shikojme se perse arkitektura AAA eshe nje zgjedhje strategjike me e mire

se te tjerat. Para se AAA te behej e njohur, pajisje te ndryshme duhet te autentikonin

perdoruesit. Porse pa nje format standart, cdo makine kishte nje metode te veten autentikimi –

njera mund te perdorte profilet e regjistruara, te tjera mund te perdornin protokollin e

autentikimit CHAP (Challenge/Handshake Authentication Protocol), nderkohe qe te tjera

mund te perdornin nje formular qe lidhej me nje database ne SQL. Problemi kryesor me kete

model kompleks eshte skalabiliteti; sepse mbajtja e rekordeve te perdoruesve per nje rrjet

relativisht te vogel eshte e thjeshte dhe e menaxhueshme, por problemi lind kur vjen koha qe

numri i perdoruesve rritet shume dhe menaxhimi kthehet ne makth te vertete per

administratorin e rrjetin. Skripte amorfe jane shkruar per te gjysem-automatizuar kete proces,

por akoma nuk kishte menyre te qarte per te monitoruar perdorimin, te autentikoje

automatikisht perdoruesit dhe te ofroje njekohesisht nje variete sherbimesh.

7

Grupi i punes i AAA u formua nga IETF (Internet Engineering Task Force) per te krijuar

nje arkitekture funksionale qe do te eliminonte kufizimet e sistemit, te pershkruara me siper.

Natyrisht, ishte e nevojshme fokusimi ne decentralizimin e pajisjeve dhe perdorimin e

monitorimit ne rrjetat heterogjene. ISP-te filluan te ofronin sherbime te tjera pervec atyre

standarte si dial-up, duke perfshire ISDN, xDSL, lidhjet kabel-modem, prandaj nevojitej nje

menyre standarte me ane te se ciles perdoruesit mund te verifikoheshin, logoheshin dhe te

monitoroheshin nepermjet rrjetit. Pas nje pune intensive, lindi arkitektura e pritur, dhe u be e

njohur me emrin “arkitektura AAA”…

Modeli AAA fokusohet ne tre aspekte kyce te kontrollit te aksesit, respektivisht autentikimin

(authentication), autorizimin (authorization) dhe kontabilitetin (accounting). Le ti shikojme

pak me nga afer secilin nga keto hapa.

• Autentikimi(authentication)

Autentikimi eshte procesi i verifikimit te identitetit te deklaruar te nje personi (ose makine).

Forma me e zakonshme e autentikimit eshte ajo qe hasim me shpesh, e cila perdor

kombinimin e nje ID-je logini dhe nje fjalekalimi, ne te cilen njohja e fjalekalimit eshte qe

perfaqesim se perdoruesi eshte autentik. Sidoqofte, shperndarja e fjalekalimit, e shkaterron

kete metode autentikimi, e cila i nxiti krijuesit e faqeve komerciale dhe transaktoreve te

bizneseve nepermjet internetit qe te kerkonin nje autentikues me te forte dhe te sigurte.

Certifikimi dixhital eshte nje zgjidhje dhe ka mundesi qe per vitet ne vijim te jete nje pjese e

infrastruktures se celesave publike (public key infrastructure) dhe te behet autentikuesi i

preferuar i internetit.

Aspekti kyç i autentikimit eshte se lejon dy objekte unike qe te formojne nje maredhenie te

sigurte – gjithmone nese te dy jane te vlefshem. Besueshmeria midis sistemeve lejon

funksionimin e celesave te tille si serverat proxy, ne te cilin nje sistem garanton nje kerkese

ne emer te nje sistemi tjeter dhe lejon implementimet AAA te shtrihen ne rrjeta heterogjene

duke suportuar tipe te ndryshme klientesh dhe serverësh. Marredheniet e besueshme mund te

behen disi komplekse, per te cilat do te flasim me tej.

• Autorizimi (authorization)

Autorizimi perfshin perdorimin e nje serie rregullash dhe formave te tjera per te percaktuar se

cfare mund te beje nje perdorues i autorizuar ne nje sistem. Per shembull, ne rastin e nje

ofruesi te sherbimeve te internetit(ISP), nje klient dial-up lidhet dhe kerkon nje lidhje

multilink. Nje server i thjeshte AAA, thjesht do t’a refuzoje kete kerkese, nderkohe qe nje

implementim me i zgjuar do te shikoje kerkesen, do te percaktoje se klienti eshte i lejuar te

perdore nje linje te vetme dial-up, prandaj do te lejoje nje kanal te vetem dhe do te refuzoje te

tjerat.

• Kontabiliteti (Accounting)

Ajo qe permbledh strukturen e AAA eshte kontabiliteti, i cili mat dhe dokumenton burimet

nga te cilat perfiton nje perdorues gjate kohes qe ky i fundit ka qene i loguar. Kjo mund te

perfshije vleren e kohes apo vleren e te dhenave te cilat perdoruesi ka derguar apo marre gjate

nje seance. Kontabiliteti merret nga statistikat e seances se loginit dhe informacionit te

perdorur.Ai perdoret per kontrollin e autorizimit, faturave, analizen e tendencave,

shfrytezimin e burimeve dhe aktivitete te planifikimit te kapacitetit.

Te dhenat qe merren nga kontabiliteti mund te japin informacion te cmueshem. Nje

administrator mund te analizoje kerkesat e suksesshme per te percaktuar kapacitetin dhe te

parashikoje ngarkesen e sistemit ne te ardhmen. Nje pronar biznesi mund te dedektoje kohen

e harxhuar ne sherbime te caktuara dhe te beje faturat perkatese. Nje kontrollues sigurie mund

8

te shohe tek kerkesat e mohuara, te shohe nese shfaqet ndonje model dhe te shmange ndonje

hacker apo freeloader. Qellimi i kesaj eshte se te dhenat e kontabilitetit japin nje utilitet te

madh per nje administrator serveri AAA.

1.2 Pika kyce rreth arkitektures AAA

Arkitektura AAA, e thene thjesht, eshte nje tentative per te hartuar nje skice, se si pjeset e

AAA pershtaten me njera tjetren. Implementimet AAA mund te jene te thjeshta apo

komplekse aq sa duhet te jene, kryesisht per shkak te mbeshtetjes nga ana e “Internet

Research Task Force” (IRTF) per ta bere nje model sa me neutral qe te jete e mundur. Me

fjale te tjera, modeli AAA eshte skicuar per te punuar ne ambiente me kerkesa te ndryshme

perdoruesi. Kete e bejne te mundur disa attribute kyc te ketij modeli.

Fillimisht, modeli AAA varet ne bashkeveprimin klient/server, ne te cilin nje sistem klient

kerkon sherbimet apo burimet e nje sistemi server. Ne implemetime te thjeshta, kero role

pergjithesisht jane te qarta – serveri nuk sillet kurre si nje klient dhe as anasjelltas. Ambientet

klient/server lejojne nje balancim te mire te ngarkeses ne nje platforme ku disponueshmeria

dhe koha e pergjigjes jane kritike. Serveret mund te jene te shperndare ne rrjet. Ketu vihet re

edhe dallimi me modelin tjeter te rrjetit, ate peer-to-peer. Ne keta te fundit, te gjithe sistemet

shfaqin karakteristika si te klientit ashtu edhe te serverit, te cilet mund te shkaktojne vonesa

perpunimi dhe mosdisponueshmeri.

Nje karakteristike “proxy” eshte nje variacion I lehte I kesaj. Nje server AAA mund te

konfigurohet per te autorizuar nje kerkese ose t’a pasoje ate tek nje server tjeter AAA, I cili

do te marre masat e duhura ose do t’a pasoje perseri ate. Ne thelb,eshte krijuar nje zinxhir

proxy, ne te cilin serveret AAA bejne kerkesa te klienteve si dhe te serverave AAA te tjere.

Per kete shkak nenvizuam se ka nje “variacion te lehte” te kesaj arkitekture; sepse kur nje

server I ben “proxy” nje serveri tjeter, ai po shfaq karakteristika te nje klienti. Keshtu, nje

maredhenie e besueshme duhet te krijohet per cdo hop klient/server derisa kerkesa te arrije

pajisjen qe ka burimet e kerkuar.

“Proxy” eshte nje tipar shume I dobishem i modelit AAA dhe nje lehtesi per sipermarrjet dhe

implementimet e rrjetave te shperndara, ku disa pajisje AAA mund te konfigurohen ne

menyre qe gjithmone te kalojne kerkesat drejt makinave te tjera (pra te shfaqin karakteristika

proxy). Nje shembull i mire proxy eshte rasti i nje ISP-je me marreveshje rishitjeje. Shpesh

nje ndermarrje e madhe rrjeti do te beje nje investim te konsiderueshem ne infrastrukturen e

rrjetit dhe do te vendose PoP (point of presence) ne vende te ndryshme. Duke patur ne dore

kete rrjet te shperndare, ndermarrja e rishet tek ISP-te me te vogla te cilat deshirojne te

zgjerojne zonen e tyre te mbulimit dhe te perfitojne nga nje rrjet me i mire. Rishitesi duhet te

siguroje disa forma te aksesit te kontrollit mbi burimet i prekshme ne cdo lokalitet, por ISP-te

e vogla nuk duan t’a ndajne informacionin e tyre personal rreth perdoruesve me rishitesin. Ne

kete rast, nje makine AAA proxy vendoset ne cdo PoP te rishitesit, dhe keto makina pastaj

komunikojne me pajisjen NAS te duhur tek ISP e vogel.

Klientet qe kerkojne sherbime dhe burime nga nje server AAA ( klintet ketu perfshijne edhe

proxy-t AAA) mund te komunikojne me kete te fundit duke perdorur si transaksionin hop-to-

hop ashtu edhe end-to-end. Dallimi eshte ku bazohet marredhenia e besueshmerise ne

zinxhirin e transaksionit. Le te marrim keto raste per nje shpjegim me te qarte;

Ne nje transaksion hop-to-hop, nje klient ben nje kerkese fillestare drejt nje pajisjeje AAA.

Ne kete pike, ekziston nje maredhenie besueshmerie midis klientit dhe serverit AAA qe

ndodhet ne vije te pare. Ajo makine vendos qe kerkesa duhet t’i kalohet nje serveri tjeter ne

nje zone tjeter, keshtu qe sherben si nje proxy dhe kontakton me nje server AAA tjeter. Tani

marredhenia e besueshmerise eshte me te dy serverat AAA, me makinen e vijes se pare e cila

sillet si klient dhe makines se dyte AAA e cila sillet si server. Duhet te theksohet se

marredhenia e besueshmerise nuk eshte kalimtare ne menyre te pandashme, d.m.th. klienti

fillestar dhe makina e dyte AAA nuk kane nje marredhenie besueshmerie. Figura 1.1

shpjegon se si kjo marredhenie eshte sekuenciale dhe te pavarura nga njera tjetra.

9

Figura 1.1

Nje model i ndryshem nga hop-to-hop eshte metoda e transaksionit end-to-end. Perseri, pika

kyce e ndryshimit eshte se ku bazohet marredhenia e besueshmerise – ne kete model, ajo

eshte midis klientit fillestar i cili ben kerkesen dhe serverit AAA final i cili autorizon

kerkesen. Ne nje model end-to-end, zinxhiri proxy eshte akoma shume funksional pasi qe

modeli nuk do te thote se domosdo transaksioni eshte i modelit end-to-end; por eshte

marredhenia e besueshmerise qe percakton. Per shkak te aftesise se dobet te saj per te pasuar

informacion te ndjeshem ne kerkesat proxy, behen te nevojshme disa forma te tjera kerkesash

autentikimi dhe vleresimi te integritetit te te dhenave kur kerkesa fillestare kercen nepermjet

hop-eve ne zinxhirin proxy. Zakonisht ne raste te tilla perdoret certifikimi dixhital ose

certifikime te tjera PKI. Hollesirat e implementimit te sigurise end-to-end jane pershkruar ne

RFC-te 2903 dhe 2905.

Figura e meposhtme tregon hollesisht.

10

Figura 1.2

1.3 Framework-u i autorizimit

Duke vazhduar me terminologjine, vijme ne framework-un e autorizimit, i cili eshte nje

document RFC nga nje nengrup i grupit te punes se AAA, percaktuar nga IETF. Si nje

dokument arkitekture, nje framework eshte skicuar si nje harte rrugesh, por tenton te jete pak

me e detajuar. Framework-u tregon se si sistemet bashkeveprojne me njeri-tjetrin, por duke u

perqendruar ne modele specifike per disa ambiente te caktuar, sic eshte nje internet

wholesaler, nje qender sipermarrjeje VPN apo raste te ngjashme.

Se pari, duhet te nxjerrim dallimet ne terminologji. Framework-u i autorizimit fut konceptin e

nje organizate perdoruesish te brendshem (User Home Organization - UHO), e cila eshte nje

entitet qe ka nje maredhenie kontraktuale direkte me nje perdorues. Gjithashtu, ketu

perfshihet edhe ofruesi i sherbimit (Service Provider - SP) i cili miremban dhe ofron burimet

e rrjetit. UHO dhe SP duhet te jene te se njejtes organizate. Nje shembull i mire per kete ,

perseri, eshte nje ISP primar apo nje shperndares i cili ofron burimet e rrjetit te vet

organizatave te tjera.

1.3.1 Sekuencat e autorizimit

Ka disa metoda te ndryshme me ane te te cilave klienti, serveri AAA dhe pajisja e rrjetit

komunikojne gjate transaksionit. Me hollesisht, jane tre sekuenca te ndryshme ku kontaktohet

me makinen.

• Sekuenca e agjentit (agent sequence)

11

Ne kete sekuence, serveri AAA funksionon si nje ndermjetes midis pajisjes se sherbimit dhe

perdoruesit. Perdoruesi fillimisht kontakton serverin AAA, i cili autorizon kerkesen e

perdoruesit dhe dergon nje mesazh drejt pajisjes se sherbimit duke e njoftuar qe te aktivizoje

sherbimin. Pajisja e sherbimit e ben kete, njofton serverin AAA dhe lajmerimi i dergohet

perdoruesit i cili ne kete moment fillon te perdore rrjetin. Zakonisht kjo sekuence perdoret ne

aplikacionet broadband ne te cilat cilesia e sherbimit eshte pjese e nje kontrate paraprake.

Fig 1-3

• Sekuenca e terheqjes (pull sequence)

Kjo sekuence haset shpesh nga perdoruesit qe lidhen me dial-in. Perdoruesi ne kete situate

lidhet direkt me pajisjen e sherbimit, e cila pastaj kontrollon bashke me serverin AAA nese

duhet t’a pranoje kerkesen. Serveri AAA lajmeron pajisjen e sherbimit per vendimin e tij, dhe

pajisja e sherbimit pastaj ia lejon ose refuzon lidhjen me rrjetin perdoruesit.

12

Fig 1-4

• Sekuenca e shtytjes (push sequence)

Sekuenca e shtytjes ben alterimin ne maredhenien e sigurise midis te gjitha makinave ne nje

transaksion. Se pari perdoruesi lidhet me serverin AAA, dhe kur kerkesa drejtuar serverit

autorizohet , serveri AAA dergon nje lloj vertetim marrje per tek perdoruesi. Perdoruesi pastaj

emeton kete simbol bashke me kerkesen drejt pajisjes se sherbimit, dhe pajisja e trajton kete

bilete si nje drite jeshile nga serveri AAA per te ofruar sherbimin. Dallimi kryesor eshte se

perdoruesi sherben si nje agjent midis serverit AAA dhe pajisjes se sherbimit.

Me poshte tregohet diagrama e sekuences e cila ilustron sekuencen e transaksionit te

autorizimit.

13

`

NAS / pajisja e sherbimit

token

token 2

Kontakti fillestar

Tokeni dergohet

3

1

klienti

Serveri ben

Autorizimin dhe

dergon tokenin

drejt klientit

Klienti shtyn tokenin

drejt NAS. Kjo e fundit lidh

Klientin me rrjetin

Fig 1-5

1.3.2 Roaming

Per t’i shtuar nje progresion interesant, do te permendim pak edhe roaming. Shembujt e

permendur deri tani hipotezohen sikur pajisja e sherbimit dhe serveri AAA jane nen kontrollin

e drejtperdrejte dhe pronesine e nje entiteti te vetem, USER HOME ORGANIZATION

(UHO). Por cfare do te ndodhte nese pajisja e sherbimit do te ishte ne pronesine dhe operimin

e nje tjeter organizate? Ky model fut konceptin roaming, dhe Grupi i Punes per Operacionet

Roaming (Roaming Operations Working Group – Roamops) eshte themeluar per te studiuar

kete situate. Aktualisht roaming-u eshte i zakonshem: duke u kthyer tek shembulli i

mesiperm, nje perdorues i cili lidhet me nje set portash dial-up te cilat ISP-ja e tij i ka marre

me qera nga nje ISP me i gjere eshte process roaming, perderisa pajisja e sherbimit eshte ne

domain-in e nje tjeter ofruesi(provider-i).

Te njejtat kombinime te sekuencave te autorizimit, agjent, push dhe pull jane te mundshme

me roaming.

1.3.3 Sherbimet e shperndara

Le te konsiderojme nje situate ne te cilen nje “service provider” kontakton me disa rishites

per t’u ofruar sherbime klienteve te tyre. Per shembull, nje provider mund te garantoje nje

vlere te caktuar bandwidth-I pergjate vendit per nje kompani te vecante. ISP-ja Kryesore me

te cilen kompania, si nje klient, kontrakton nevojat per te vendosur nje police te QoS mbi

pajisjet pergjate vendit per te mbajtur pergjegjesine e tij me klientin. Klienti, ne kete rast eshte

duke perdorur nje sherbim te shperndare. Figura e meposhtme paraqet nje model te

sherbimeve te shperndara.

14

`

Provider 1

Provider 3

Provider 2




Kontakti fillestar

klienti

U.H.O.

Serveri AAA

Sherbimet ofrohen sipas

nje kontrate paraprake

Figura 1.6

Ne figuren e mesiperme, ne bejme hamendesimin se perdoruesi ne fillim kontakton me UHO-

ne e tij dhe merr autorizim nga serveret e tij, te cilet pastaj mundesojne sherbimin nga

organizatat e tjera te perfshira ne kontrate. Por ne kete rast nuk eshte kjo ceshtja. Kontakti

midis pajisjes ne organizaten e pare dhe te dyte mund te perdore cdonjeren nga te tre

sekuencat e autorizimit te cilat I shpjeguam me pare. Per shembull, perdoruesi mund te

kontaktoje sherbimin ne hop-in e pare, duke perdorur sekuences e autorizimit pull. Ne vijim,

pajisja e ISP-se do te perdore sekuencen push: do te kontaktoje serverin AAA te organizates

se dyte, do te marre autorizim, dhe do te “shtyje” pajisjen e sherbimit. Ky proces mund te

ekzekutohet aq here sa eshte e domosdoshme per te permbushur obligimet kontraktuale te

ISP-se kryesore. Fig 1.7 domonstron kete lloj sherbimi te shperndare i cili perfshin tre

organizata te ndryshme ISP.

15

`

1

Kontakti fillestar

2

Plotesimi I

sekuences se

autentikimit pullklienti

Serveri AAA

NAS

Serveri AAA

U.H.O.

token

token

internet

Sherbimi ofrohet5

Service provider

Provider 2. autorizohet

Merr tokenin

3

Tokeni shtyhet drejt pajisjes se

sherbimit te providerit 2.

4

Figura 1.7

Keto modele hapin mundesine e feature-ve te reja ne protokollet bazuar ne strukturen AAA.

Se pari, ekzaminojme mundesine e nje organizate qe perdor nje lloj “krediti” per nje sistem

tjeter. Per shembull, gjatesia dhe trafiku ne nje kanal te caktuar nga Filadelfia ne San

Francisko mund te rezultoje ne vonesa per trafikun AAA qe po dergohet nga bregu lindor ne

bregun perendimor te ISP. Pajisja ISP e Filadelfia-s, duke e ditur kete vonese, mund te kaloje

dhe te autorizoje para kohe pajisjen e San Franciskos pa patur autorizim nga provider-i i

bregut perendimor.....

Po keshtu, sherbimet e shperndara ne marredhenie me roaming mund te krijojne modele

infrastrukture biznesi dhe IT teresisht te reja. Per shembull, nje organizate mund te ekzistoje

vetem per te ofruar funksionet e autentikimit dhe autorizimit per variete te ndryshme rrjetash.

Nje “agjent”AAA i tille do te ishte i afte t’u ofronte sherbimet AAA ISP-ve qendrore, ISP-ve

individuale dhe korporatave duke u vene ne dispozicion “pool-et” e tyre te dial-up. RFC-te e

shumta qe perkufizojne projektin AAA lejojne nje organizate te tille te ekzistoje duke u

bazuar ne aftesite qe ato percaktojne.

1.3.4 Sigurimet

Sigurimet, me pak fjale, jane ajo qe serveri AAA analizon dhe perdor per te percaktuar nese

nje kerkese eshte e vlefshme dhe duhet te lejohet, apo duhet refuzuar. Cdo server qe ploteson

kerkesat e pergjithshme te AAA duhet te kete ndonje menyre per te magazinuar dhe terhequr

informacionin e sigurimit. Keto polica ruhen ne nje “magazine” policash, e cila virtualisht

mund te jete cdo gje qe ruan informacion: nje baze te dhenash, nje file teksti apo ndonje

forme tjeter ruajtjeje. E vetmja pike kyce rreth magazinimit te polices ne pergjithesi eshte se

ajo kerkon nje “emer hapesire” unik, emri i serverit me thjeshte, ne menyre qe pajisjet ne

distance mund te bejne kerkesa dhe pyetesore per burimet e atij serveri AAA.

Nje pjese e madhe e punes i shkon vleresimit te polices. Nje perdorues i thjeshte dial-up nuk

kerkon shume analiza ne pjesen e serverit: ai ekzaminon nje police te thjeshte, mundesisht nje

te tille qe shpreh nese perdoruesi mund te logohet dhe pastaj i pergjigjet kerkeses ne menyre

16

konforme. Sidoqofte, autorizimi mund te perfshije edhe ofrimin e sherbimeve te shperndara,

dhe informacioni mbi statusin aktual mund te jete jetesor ne perpunimit e kerkeses. Serveri

AAA mund te mos kete ne dore informacion, keshtu qe duhet te kete ne dore nje menyre per

te kontaktuar burimet perkatese, te akumuloje informacionin e duhur dhe pastaj te analizoje

ate informacion kundrejt polices.

17

II. RADIUS (Remote Access Dial-In User Service)

Deri tani kemi folur shume per AAA dhe pak per RADIUS. Kjo sepse RADIUS nuk do te jete

gjithmone protokolli i zgjedhur per kontrollin e aksesit. Ne fakt, RADIUS u krijua nga nje

grup pune i vecante shume kohe para se bazat dhe struktura e te vinin ne ekzistence.

Sidoqofte, te perbashketat jane te dukshme.

2.1 Nje histori e shkurter

RADIUS, si shume programe novative, u ndertua per shkak te nevojes. Ne rastin e tij, nevoja

ishte qe te kishim nje metode per autentikim, autorizim dhe kontabilitet per perdoruesit qe

kishin nevoje per akses te burimeve kompjuterike heterogjene. Ne ate kohe metodat e

autentikimit ishin te vecanta per pjese specifike pajisjesh, te cilat shkaktonin shume kokecarje

dhe nuk lejonin shume fleksibilitet menaxhimi dhe raport. Me rritjen e grupit te njerezve qe

perdornin dial-up, korporata kuptoi se kishin nevoje per nje mekanizem me fleksibel…

2.1.1 Karakteristikat e RADIUS

Specifikat e RFC per protokollin RADIUS diktojne se RADIUS:

o Eshte nje protokoll pa lidhje I bazuar ne UDP I cili nuk perdor lidhje direkte

o Perdor nje model sigurie hop-by-hop

o Eshte stateless (do te shpjegohet me vone)

o Suporton metodat e autentikimit PAP dhe CHAP nepermjet PPP

o Perdor algoritmin MD5 te fshehjes se fjalekalimit.

o Ofron mbi 50 cifte vlerash me aftesine per te krijuar cifte specifike per shitesin

o Suporton modelin Autentikim-Autorizim-Kontabilitet.

2.1.2 Kufizimet e RADIUS

RADIUS, me gjithe karakteristikat positive qe ka, permban edhe disa kufizime.

Se pari, siguria eshte nje pengese ne disa implementime. Me gjithe ironine e saj, nese nje

implementim ne te cilin perdoren disa servera RADIUS si proxy, te cilet kontrollojne dhe

kalojne te gjitha te dhenat sipas kerkeses, te fshehta apo jo. Kjo do te thote se te gjitha te

dhenat jane te disponueshme ne te gjitha hop-et, gje qe nuk eshte me e sigurta rruge per te

kaluar data te tilla te ndjeshme sic jane certifikatat dhe fjalekalimet.

Se dyti, rad, te pakten ne rastet me te pergjithshme nuk ka mbeshtetje per te rithirrur apo

disalokuar burimet pasi te jete dhene autorizimi. Per shembull, sic u permend me pare, eshte e

mundur te kemi nje zinxhir multihop te rad proxy ne te cilin serveri I pare merr kerkesen dhe

si pasoje kontakton pajisjen perkatese per te ofruar sherbimin. Nese per ndonje arsye sherbimi

nuk eshte I disponueshem, nuk ka percaktim nga specifikimi I RFC per te ndaluar apo

shkeputur sherbimin tani qe refuizimi eshte bere. Disa shitesa kane zhvilluar support per keto

lloj refusimesh subsekuente, por ne dokumentacionet zyrtare nuk ka percaktim per keto lloj.

Se treti, RADIUS eshte stateless. Thene me sakte, nuk mban histori per detajet e konfigurimit,

informacionin e transaksionit apo te dhena te tjera per sesionin pasardhes. Nese nje program

nuk ruan nje gjendje ( pra eshte stateless), apo kur infrastruktura e nje sistemi pengon nje

program qe te ruaje nje gjendje, ai nuk mund te marre informacion rreth sesionit te fundit per

tek pasardhesi, sic jane detajet e konfiguruara nga perdoruesi apo kushtet qe linden gjate

procesimit. Ne kushte e perdorumit kjo perben nje problem dhe vonese ne perpunim

18

Dhe se fundmi, perdoruesit e rad kane vene re se rad ka probleme me skalabilitetin. Ne faqen

e pare te RFC eshte shenuar nga IESG se: “eksperienca ka treguar se RADIUS mund te vuaje

nga performance e ulet dhe humbje te dhenash nese perdoret ne sisteme te gjera, pjeserisht

nga fakti se nuk perfshin mundesi kontrolli per kongjestionin ( ngarkesen me te madhe se

kapaciteti I mundshem).

Shohim se edhe vete ne dokumentacionin RFC te RADIUS eshte permendur fakti se ka nje

protokoll te limituar.

2.2 Specifikat e RADIUS

2.2.1 Perparesite e UDP ndaj TCP

Nje pyetje e pyetur shpesh ekipit qe zhvilloi RADIUS eshte se perse ky protokoll perdor

protokollin UDP ne vend te TCP. Thjesht per faktin e kerkesave operacionale, UDP u zgjodh

sepse RADIUS ka disa atribute natyrore te cilat jane karakteristika te UDP; RADIUS kerkon

qe pyetjet qe cilat deshtojne ne serverin e pare te autentikimit te ridrejtohen ne nje server te

dyte, dhe per te bere kete, njo kopje e kerkeses origjinale duhet te ekzistoje mbi shtresen e

transportit te modelit OSI (transport layer). Kjo, ne fakt detyron perdorimin e kohuesve te

ritransmetimit.

Protokolli parashikon “durimin” e perdoruesve per te pritur per nje pergjigje. Ai hamendeson

nje kohe te mesme midis atyre te shpejte “si rrufeja” dhe te ngathteve “si breshka”.

Dokumentacioni RFC i RADIUS e shpjegon me se miri kete fakt ;

Ne njerin ekstrem, RADIUS nuk kerkon nje detektim pergjegjes te te dhenave te humbura.

Perdoruesi duhet te prese disa sekonda ne menyre qe te kompletohet autentikimi.

Ritransmetimi I zakonshem agresiv I TCP, nuk kerkohet, po ashtu edhe konfirmimi I TCP.

Ne ekstremin tjeter, perdoruesi nuk ka ndermend te prese disa minuta per tu autentikuar.

Keshtu shperndarja e sigurte e te dhenave me TCP dy minuta me vone nuk eshte me avantazh.

Perdorimi me I shpejte I nje serveri paralel e lejon perdoruesin te kete akses para se te heqe

dore.

Perderisa RADIUS eshte stateless, UDP duket natyral, duke qene se edhe UDP eshte stateless

gjithashtu. Me TCP, klientet dhe serverat duhet te kene kod te vecanta apo metoda

administrative per te lehtesuar demet e nderprerjes se energjise, rindezjes, trafik te larte te

rrjetit dhe caktivizimit te sistemit. Udp parandalon kete problem meqenese lejon nje session te

hapet dhe te mbese I hapur gjate gjithe transaksionit.

Per te lejuar perdorimin e sistemeve te ngarkuar dhe trafik, I cili mund te vonoje kerkesat dhe

kerkimet me gati 30 sekonda apo me shume, u caktua se RADIUS duhej te ishte

multithreaded. UDP e lejon RADIUS te shumohet per tu sherbyer disa kerkesave

njekohesisht, ku cdo session ka aftesi komunikimi te plota midis motorit te rrjetit dhe klientit.

Keshtu UDP ishte nje pershtatje e mire.

Magnesia e vetme e perdorimit te udp eshte se zhvilluesit duhet te krijojne dhe te mirembajne

vete kohuesit e ritransmetimit- aftesi kjo e cila eshte inkorporuat tek Tcp.

Megjithate, grupi I RADIUS vendosi se kjo mangesi ishte me se e justifikueshme per

avantazhet dhe lehtesirat qe sillte perdorimi I UDP. Dhe keshtu ishte…

2.2.2 FORMATI I PAKETES

Protokolli RADIUS perdor paketat udp per te kaluar transmetimet ndermjet klientit dhe

serverit. Protokolli komunikon ne porten 1812, gje qe eshte nje ndryshim nga dokumentacioni

rfc origjinal I RADIUS. Rishikimi I pare percaktoi se RADIUS duhet te komunikonte ne

porten 1645, por me vone u pa se kjo shkaktonte konflikt me sherbimin “Datametrix”.

19

RADIUS perdor nje strukture pakete te parashikueshme per komunikimin. Paketa tregohet ne

figuren me poshte.

Nje pershkrim I struktures se paketes RADIUS

Struktura e te dhenave eshte e ndare ne pese fusha, te cilat do te trajtohen me poshte

i. kodi

Fusha e kodit eshte nje oktet I gjate dhe sheben per te diferencuar llojin e mesazhit RADIUS

I cili po dergohet me ane te asaj pakete. Paketat me fushe kodi te pavlefshem hidhen pa

sinjalizim.

Kode te vlefshme jane:

a. Access-Request

b. Access-Accept

c. Access-Reject

d. Accounting-Request

e. Accounting-Response

f. Access-Challenge

g. Status-Server (ne zhvillim te vazhdueshem)

h. Status-Client (ne zhvillim te vazhdueshem)

i. I rezervuar

ii. Identifikatori

Fusha e identifikatorit eshte nje oktet e gjate dhe perdoret per te realizuar threading apo

lidhjet e automatizuara te kerkesave fillestare dhe pergjigjeve pasuese. Serverat RADIUS

mund te dallojne mesazhet e duplikuara duke ekzaminuar faktore si adresa IP e burimit, porta

UDP e burimit, hapesira kohore midis mesazheve te dyshimta dhe fushen e identifikatorit.

iii. Gjatesia

Fusha e gjatesise eshte e gjate dy oktete dhe perdoret per te specifikuarse sa I gjate eshte

mesazhi RADIUS. Vlera ne kete fushe perllogaritet duke analizuar kodin, identifikatorin,

gjatesine, autentikuesin, fushen a atributeve dhe duke gjetur shumen e te gjitha ketyre qe u

pemenden. Fusha e gjatesise kontrollohet kur nje server RADIUS merr nje pakete per te

siguruar integritetin e te dhenave. Vlerat e vlefshme te gjatesise variojne midis 20 dhe 4096.

Specifikimet e RFC kerkojne disa sjellje te caktuara re serverave RADIUS ne trajtimin e

gjatesise jo te sakte te te dhenave. Nese serveri RADIUS merr nje trensmetim me nje mesazh

me te gjate se fusha e gjatesise, ai injoron te gjitha te dhenat pas pikes perfundimtare te

20

shenuar ne fushen e gjatesise. Ne menyre te kundert, nese serveri merr nje mesazh me te

shkurter se raporti I fushes se gjatesise, serveri do ta hedhe mesazhin.

iv. Autentikuesi

Fusha e autentikuesit, shpesh e gjate 16 oktete, eshte fusha ku integriteti I te dhenave te

mesazhit kontrollohet dhe verifikohet. Ne kete fushe, okteti me I rendesishem transmetohet

para te tjerave – vlera e perdorur per te bere autentikimin vjen nga serveri RADIUS. Kjo vlere

perdoret gjithashtu ne mekanizmin per te fshehur fjalekalimet.

Ekzistojne dy lloje te vlerave te autentikuesit: vlerat e kerkeser dhe ato te pergjigjes.

Autentikuesit e kerkeses perdoren ne paketat e Authentication-Request dhe

Accountig-Request. Ne vleren e kerkeses, fusha eshte e gjate 16 oktete dhe gjenerohet mbi

nje parim totalisht I paparashikueshem, ne mevyre qe te parandaloje ndonje sulm. Nderkohe

qe RADIUS nuk ben ndonje parandalim ne komunikime kunder pergjimeve ne linje dhe

kapjes se paketave, vlerat e paparashikueshme te gershetuara me nje fjalekalim te forte e

bejne te veshtire sulmin dhe spiunimin.

Autentikuesi i pergjigjes perdoret ne paketat Access-Accept, Access-Reject dhe Access-

Challenge. Vlera perllogaritet duke perdorur nje algoritem nje-drejtimesh MD5 I cili gjenohet

nga vlerat e kodit, identifikatorit, gjatesise dhe fushes se request-authenticator te kokes se

paketes, e ndjekur nga te dhenat e paketes dhe kodi secret I perbashket. (kodi sektret I

perbashket do te trajtohet me vone ne kete kapitull). Sembulli I meposhtem tregon nje

ekuacion per te pershkruar se si realizohet algoritmi.

Shembull imarre nga RFC 2865,algoritmi MD5 per fushen e kokes se response-

authenticator

ResponseAuth = MD5(Code+ID+Length+RequestAuth+Attributes+Secret)

2.2.3 Llojet e Paketave

Deri tani kemi trajtuar strukturen e paketave qe RADIUS perdor per te transmeturar te dhena.

Por cfare bejne paketat?

Ekzistojne kater lloje paketash te cilat kane te bejne me fazat e autentikimit dhe autorizimit te

transaksionit AAA:

Access-Request

Access-Accept

Access-Reject

Access-Challenge

Nderkohe qe llojet e paketave te accounting do te trajtohen ne kapitullin e katert, pjesa ne

vijim do te ndalet ne keto paketa dhe do te shpjegoje ne detaje qellimin, formatin dhe

strukturen e tyre.

• Access-Request

Lloji I paketes Response

Kodi 1

Identifikuesi Unique per request

21

Gjatesia Gjatesia e kokes plus te gjitha te dhenat shtese te atributeve

Autentikuesi Request

Te dhenat e atributeve 2 or more

Paketa e Access-Request perdoret nga shfrytezuesit e sherbimit kur kerkohet nje sherbim I

vecante nga nje rrjet. Klienti dergon nje pakete kerkese drejt serverit RADIUS me nje liste te

sherbimeve te kerkuara. Faktori kyc ne kete transmission eshte fusha e kodit ne koken e

paketes: ajo duhet te vendoset ne vleren 1, vlera unike e paketes se kerkeses (request). Sipas

citimeve te RFC pergjigja nga ana e serverit duhet te dergohet drejt te gjitha paketave te

vlefshme, sido qe te jete pergjigja, pranim apo refuzim.

Te dhenat e vlefshme te paketes Access-Request duhet te perfshijne si atribut edhe username-

n per te identifikuar personin i cili tenton te aksesoje burimet e rrjetit. Te dhenat e vlefshme

duhet te permbajne gjithashtu adresen IP apo emrin kanonikal te pajisjes se rrjetit nga ku

kerkohet sherbimi. Gjithashtu duhet te plermbaje nje fjalekalim perdoruesi, nje fjalekalim te

bazuar ne modelin CHAP apo nje identifikator gjendjeje, por jo te dy llojet e fjalekalimeve.

Fjalekalimi i perdoruesit duhet te enkriptohet duke perdorur MD5.

Nje fakt tjeter qe duhet studiuar eshte se si aplikohen keto rregulla ne zinxhiret proxy te

RADIUS?

Parimisht, paketat e reja kane nevoje te krijohen sa here qe atributet ndyshohen, meqe

informacioni identifikues ndryshon. Atributet me sekretet e shperndara (shared secret) duhen

ndryshuar (me sakte: kthyer mbrapsht) dhe pastaj te enkriptohen serish me celesin qe serveri

proxy ndan me serverin remote.

• Access-Accept


Kodi 2

Identifikuesi Identike me Access-Request per cdo transaksion


Autentikuesi Response

Te dhenat e atributeve 0 ose me shume

Paketat Access-Accept dergohen nga serveri RADIUS drejt klientit per te njoftuar se kerkesa

e klientit eshte pranuar. Nese te gjitha kerkesat ne te dhenat e Access-Request jane te

pranueshme, atehere serveri RADIUS duhet te vendose fushen e kodit te paketes se pergjigjes

ne vleren 2. Klienti, kur merr paketen e pranimit, e verifikon ate me paketen e pergjitgjes

duke perdorur fushen e identifikatorit. Paketat te cilat nuk ecin sipas ketij standarti hidhen

22

poshte. Sigurisht, per te siguruar qe paketat e kerkeses dhe te pranimit jane ato te duhurat, pra

per te siguruar se pergjigja e pranimit i eshte derguar paketes se kerkeses respective, fusha e

identifikuesit ne koken e paketes Access-Accept duhet te permbaje nje vlere identike me ate

te fushes se Access-Request.

Paketa Access-Accept mund te permbaje aq informacion sa eshte e nevojshme te perfshije.

Ne te shumten e rasteve informacioni i atributeve in kete pakete pershkruan llojet e

sherbimeve te cilat jane autentikuar keshtu qe klienti mund te vendose vete te perdore ato

sherbime. Sidoqofte, nese asnje informacion attribute nuk eshte perfshire , klienti

hamendeson se sherbimet qe ka kerkuar jane ata qe i jane lejuar.

• Access-Reject


Kodi 3

Identifikuesi Identike me Access-Request per cdo transaksion




Serveri RADIUS duhet te dergoje nje pakete Access-reject drejt klientit nese ai do te refuzoje

ndonje nga sherbimet e kerkuar ne paketen Access-Request. Refuzimi mund te behet ne baze

te parimeve te sistemit, privilegje te pamjaftueshme, ose ndonje kriter tjeter; ky eshte nje

funksion i bazuar gjeresisht ne implementimin individual. Paketa Access-reject mund te

dergohet ne cdo kohe gjate nje vendosje sesioni, e cila i ben ato ideale per te ruajtur limitet e

kohes se lidhjes. Sidoqofte, jo te gjitha pajisjet suportojne marrjen e Access-reject gjate nje

lidhjeje te pre-stabilizuar.

Te dhenat e vlefshme ne kete lloj pakete jane te limituara ne dy attribute specifike: Reply-

message dhe proxy-state. Ndersa keto attribute mund te shfaqen me teper se nje here brenda

nje pakete, pervec atributeve specifike te shitesit nuk lejohen attribute te tjera, sipas

specifikimive te RFC, per t’u perfshire ne pakete.

• Access-Challenge

23


Kodi 11

Identifikuesi Identike me Access-Request




Nese nje server merr nje informacion konfliktual nga nje perdorues, ai i kerkon informacion

shtese, ose thjesht preferon te ule rrezikun e nje autentikimi te rreme. Ne kete rast ai nis nje

pakete Access-Challenge tek klienti. Klienti, me marrjen e je pakete te tille duhet te dergoje

nje pakete tjeter Access-request e cila perfshin informacionin e duhur.

Duhet theksuar se disa kliente nuk e suportojne nje proces te tille challenge/response;

Ne kete rast, klienti e trajton paketen Acc-chall si nje pakete acc-rej. Disa kliente, sidoqofte e

suportojne kete dhe ne kete pike perdoruesit tek klienti mund t’i dergohet nje mesazh duke i

kerkuar informacion autintikimi me te hollesishem. Nuk eshte e domosdoshme ne kete rast qe

te ndermarrim nje seri tjeter te paketave request/response.

Ne forme te ngjashme me paketen acc-rej, kemi vetem dy atribute standarte te cilat mund te

perfshihen ne paketen acc-chall: State dhe Reply-message. Gjithashtu mund te perfshihet cdo

atribut qe specifikohet nga shitesi.

Atributi reply-message mund te perfshihet ne pakete disa here, por atributi State eshte i

limituar vetem nje here. Atributi State kopjohet i pandare Brenda acces-request i cili i kthehet

serverit konrollues.

2.2.4 Sekretet e shperndara (shared secrets)

Per te perforcuar sigurine dhe rritur ntegritetin e transaksioneve, protokolli RADIUS perdor

konceptin e sekreteve te shperndara. Keto jane vlera te gjeneruara ne menyre te rastit te cilat

jane te njohura si nga klienti ashtu edhe nga serveri. Sektreti i shperndare perdoret brenda te

gjitha opercioneve te cilat kerkojne te dhena dhe vlera te fshehura. Kufizimi teknik i vetem

eshte se sekretet e shperndara duhet te jene me te medha se 0 ne gjatesi, por sipas RFC

rekomandohet qe ai te jete te pakten 16 oktete. Nje kod i kesaj gjatesie eshte gati i

pathyeshem. E njejta praktike qe dikton perdorimin e fjalekalimeve percakton gjithashtu edhe

perdorimin optimal te sekreteve te shperndara te RADIUS.

Sekretet e shperndara (te quajtur thjesht “sekretet”) jane unike per nje cift klient/server

RADIUS te caktuar. Per shembull, nese nje perdorues abonohet ne disa ISP per akses

nepermjet dial-up, ai ben kerkesa ne menyre indirekte drejt shume serverave RADIUS.

Sekretet e shperndara midis pajisjes NAS se klientit ne ISP-te A, B dhe C qe perdoren per te

komunikuar me serverat RADIUS resektive nuk duhej te perputhnin.

24

Edhe pse disa implementime RADIUS ne shkalle te gjere mund te mendojne qe mbrojtja e

sigurise se transaksionit duke perdorur nje ndryshues automatik te sekreteve te shperndare

eshte nje levizje e kujdesshme, ekzistojne edhe shume klecka: nuk ka garanci se klientet dhe

serverat mund te sinkronizohen me sekretin e ri te shperndare ne kohen me te pershtatshme.

Edhe nese do te ishte e sigurte se sinkronizimi i njekohshem do te ndodhte, nese ka kerkesa te

pazgjidhura per serverin RADIUS dhe klienti eshte i zene me perpunim ( dhe per kete shkak

humb sinkronizimin), atehere ato kerkesa te pazgjidhura do te hidhen poshte nga serveri. Kjo

situate eshte e ngjashme sikur te te kene vjedhur numrat e llogarise: kur banka te jep ty numra

te rinj llogarie, kontrollet e pazgjidhura te shkruar ne llogarine e vjeter do te kalojne derisa ajo

llogari eshte mbyllur.

2.2.5 Atributet dhe vlerat

Per te rritur sigurine, dokumetacioni RFC i RADIUS bllokon qe disa attribute te dergohen

nepermjet disa paketave- apo per te qene me te sakte, sinkronizimi i disa paketave. Per

shembull, per te penguar fjalekalimin qe te kaluar me shume se nje here neper percjelles per

nje proces autentikim/autorizimi, atributi user-password nuk lejohet kurre te dergohet ne nje

pakete pergjigjeje nga serveri per te k klienti. Edhe me rigorozisht, RFC parandalon qe disa

attribute te dorgohen nepermjet transaksioneve te vecanta, nderkohe qe te tjera mund te

shfaqen me shume se nje here, dhe akoma te tjera vetem njehere.

Atributet ne nje pakete ndjekin te gjitha nje format fushe specifik. Nje format i tille fushe

eshte si vijon:

• Numri i atributit

Ky numer simbolizon llojin e atributit qe gjendet ne pakete. Emri i atributit nuk shfaqet ne

pakete, por vetem numri. Zakonisht, numrat e atributit variojne ne 1 – 255, me nje numer

specifik i cili sherben si nje te ashtuquajtur “gateway” per shitesit qe japin atributet specifike

per ta.

• Gjatesia e atributit

Kjo fushe pershkruan gjatesine e fushes se atributit, i cila duhet te jete tre apo me shume. Kjo

sillet pak a shume ne te njejeten menyre si fusha e gjatesise ne koken e paketes RADIUS.

• Vlera

Duke qene se permban tiparet apo karakteristikat e vete atributit, kjo fushe eshte e nevojshme

per cdo atribut te pranishem, edhe nese vlera eshte “null”. Gjatesia e kesaj varion ne baze te

natyres inherente te vete atributit.

Konceptet e atributeve dhe vlerave kerkojne pak me shume shtjellim.

2.2.5.1 Atributet

Atributet thjesht pershkruajne nje sjellje apo cilesi te nje lloji sherbimi. Nderkohe qe shumica

e atributeve perfshihen ne pakete per te shenuar nje tipar te caktuar per nje lloj sherbimi,

prezenca e disa atributeve i tregon serverit RADIUS ate qe ai duhet te dije. Per shembull

perfshirja e chap-password ne pakete sinjalizon serverin RADIUS per proceset e kodimit te

enkriptimit te fjalekalimit qe ai duhet te realizoje per ate transaksion te caktuar. Kjo eshte nje

cilesi unike e atributeve- ato mund te jene te pavarura, ndersa vlerat nuk munden.

25

Struktura AVP e tregura ne figure konsiston ne nje set te vazhduar byte-sh te cilet permbajne

te pakten tre oktete, ku i pari eshte lloji, i dyti gjatesia dhe i fundit vlera e vete atributit.

Serveri RADIUS di mjaftueshem rreth atributit prandaj emri i tij zyrtar nuk ka nevoje te

transemtohet ne pakete. Numri i kodit (numri i atributit) eshte i mjaftueshem per te deduktuar

llojin e informacionit qe po dergohet ne ate vlere te caktuar. Duhet theksuar se edhe pse

ekziston nje udhezim zyrtar per te gjithe emrt e atributeve ne RFC, disa prodhues mund te

modifikojne stilin e emrave ne implementimet e tyre specifike.

• Llojet e atributeve

Implementimi RADIUS, sipas RFC, eshte i dizenjuar per te kerkuar disa lloje te caktuara te

vlera ne fushen e vlerave te nje atributi te vecante. Per shembull, ne nuk deshirojme qe nje

atribut i dizenjuar per te transmetuar nje date te marre numra random, apo nje adrese IP te

marre nje stringe karakteresh. Per te lehtesuar konfuzionin qe rrethon transmetimin e disa

vlerave te atributeve ne nje transaksion, cdo vlere atributi korresponduese i eshte shenjuar nje

lloj i vecante. Kjo thjesht pershkruan cfare lloji eshte vlera- nje numer, nje adrese IP, nje date

dhe keshtu me radhe. Sipas RFCm keto jane gjashte lloje:

Integer (int)

Llojet integer jane vlera qe permbajne numra te plote, te cilet lexohen “ashtu sic vijne”. Per

shembull atributit Idle-Timeout mund ti vendoset vlera 15.

Enumerated (enum)

Te dhenat qe jane te ketij lloji marrin nje vlere integer, por vlera eshte e bazuar ne nje

segment vlerash dhe kuptimesh te konfigureshme nga perdoruesi.

Ip address (ipaddr)

Kjo lloj e dhene perbehet nga nje numer 32-bitesh, i projektuar per te kaluar nje adrese IP te

formuar ne menyren e duhur. Edhe pse rad shikon ne menyre default adresen IP si vlere, disa

implementime mund te konfigurohen qe te perpunojne si vlere default nje vlere tjeter, si p.sh.

vlere e subnet mask. Gjithashtu, nje shtese e re e bere tek RADIUS lejon qe ai te marre ne

kete lloj adresat Ipv6. shumica e vendimeve per keto te dhena I lihen ne dore implementimit

se dhe ambientit te operimit.

Character String (STRING)

26

Stringat e karaktereve jane stringa te printueshme te cilat mund te lexohen te vleren paresore.

Te dhenat kalohen se nje vector karakteresh te cilet mund te jene te limituar ose jo, sipas

nevojes.

Date (DATE)

Formati I dates eshte numer unsigned 32-bit, I cili jep edhe sekondat e kaluar qe nga Janari I

vitit 190.

Binary (BINARY)

Vlerat binare (”0” ose “1”), jane shpesh karakteristike per nje implementim te caktuar. Ato

lexohen si vlere siperfaqesore.

(Fjala e shkruar me germa kapitale brenda kllapave tregon shprehjen e sakte te cdo lloji

atributi.)

2.2.5.2 Vlerat

Duhet te permendim se te gjithe atributet duhet te kene vlera, edhe nese vlera e atributit eshte

null. Vlerat perfaqesojne informacionin qe cdo atribut I vecante eshte projektuar per te

manipuluar. Ata transportojne “zemren” e informacionit. Keto vlera duhet te jene konform

rregullave te tipit te atributit, sic u shpjeguan me lart. Ne tabelen e meposhtme jane dhene

disa shembuj per cdo lloj atributi dhe vleren e pritur per secilin.

Lloji I atributit Madhesia/Vlera Payload-e shembull

Integer (INT) 32-bit unsigned

6

256

2432

65536

Enumerated (ENUM) 32-bit unsigned

3 = Callback-Login

4 = Callback-Framed

13 = Framed-Compression

26 = Vendor-Specific

String (STRING) Variable "altavista"

"206.229.254.2"

"aslyterdesign.com"

IP Address (IPADDR) 32-bit

0xFFFFFE

0xC0A80102

0x1954FF8E

0x00000A

Date (DATE) 32-bit unsigned

0xC0A80102

0xFFFFFE

0x00000A

0x1954FF8E

Binary (BINARY) 1 bit 1

2.3 Atributet e versionit standart RADIUS

2.3.1 Cilesite e Atributeve

27

Cdo atribut ne kete kapitull shfaqet si nje “cope” e ndare e informacionit. Cdo pjese permban

nje diagram reference per vecantite e atributit, pasuar nga nje analize e atributit, ku

shpjegohet cdo vleresim rreth perdorimit apo konfigurimit te tij; sesi perdorimi I tij ndikon

apo kerkon te tjera attribute, aplikacione praktike te atributit dhe si dallon here-here nga

modeli teorik i pershkruar ne dokumentacionin RFC.

• Callback-ID

Numri I Atributit 20

Gjatesia 3 ose me shume oktete

Vlera STRING

Lejohet në Access-Accept

Ndalohet në Access-Request, Access-Reject, Access-Challenge

Prezenca ne pakete Jo e kerkuar

Iteracioni Maksimum 1

Ky atribut perdoret kur nje implementim I RADIUS perdoret per te kthyer nje thirrje te nje

perdoruesi. Kjo perdoret gjeresisht ne raste ndermarrjesh per te evituar ngarkesat ne distanca

te gjata ne dhomat e hotelit dhe vende remote. Kjo vlere, nje STRING, shpesh eshte edhe

identifikatori per nje profil te konfiguruar ne pajisjen e sherbimit; eshte specifike per

ambientin. Makina klient RADIUS eshte e lejuar te refuzoje nje lidhje nese ky atribut gjendet

por nuk suportohet nga ajo makine.

• Callback-Number



Vlera STRING

Lejohet në Access-Request, Access-Accept

Ndalohet në Access-Reject, Access-Challenge

Prezenca ne pakete Nuk kerkohet


Vlera e ketij atributi eshte numri te cilit makina klient RADIUS duhet t’I ktheje nje thirrje

drejt perdoruesit qe do te autentikohet. Ne varesi te paketes ku ky atribut gjendet, mund te

konfigurohen veprime te ndryshme. Per shembull, nese ne callback-number gjendet ne nje

pakete Access-Request, implementimi mund te hipotezoje se pesdoruesi I fundit po kerkon

sherbim callback. Nese attributi gjendet ne nje pakete Access-Accept, mund te thote cdo gje

qe administratori qe konfiguron makinen deshiron qe ai te thote. Faktikisht ne disa raste,

Callback-ID dhe Callback-Number nuk do te gjenden bashke ne nje pakete.

I ciftuar me atributin Callback-ID, ky atribut eshte nje nga masat e sigurise se RADIUS. Per

te qene akoma me I dobishem dhe me efektiv per kompani me nepunes qe kane nevoje te

aksesojne ne menyre remote burimet e korporates, mekanizmi Callback eshte gjithashtu nje

pajisje sigurie. Implementimi mund te konfiugrohet per te thirrur nje numer te caktuar kur nje

username I caktuar kerkon akses. Ne kete menyre, nese nje pirat interneti ndodhet diku tjeter

pervec vendit nga ku lidhet perdoruesi, ai nuk do te mund te autentikohet.

28

• Called-Station-ID



Vlera STRING

Lejohet në Access-Request

Ndalohet në Access-Accept, Access-Reject, Access-Challenge



Vlera ne kete pakete mund t’i tregoje makines NAS se cfare numri formoi perdoruesi per te

aksesuar sherbimin e tij. Duke perdorur kete sherbim, pra Dialed Number Identification

Service (DNIS), makina NAS mund te perdore kete te dhene per te autentikuar ne baze te

vendndodhjes ( ne rast se cdo PoP ne vende te ndryshme ka nje numer te ndryshem).

Gjithashtu, Called-Station-ID mund te perdoret per te indentifikuar cili server proxy RADIUS

ka derguar kerkesen.

• Calling-Station-ID



Vlera STRING





Ky atribut, ne fakt eshte funksioni “Caller ID” I makines NAS. Vlera ne kete atribut mban

numrin e pjeses thirrese te paketes Access-Request. Ky mund te perdoret per qellime sigurie

si dhe qellime te tjera. Per shembull mund te krijohen list ate kontrollit te aksesit, per te lejuar

perdoruesit te autentikohen vetem nga disa vende te caktuara. Pe keshtu, nje Pop mund te

programohet qe te lejoje autentikimin vetem nepermjet disa kodeve zonale(area code) te

caktuar. Ky atribut mund te perdoret gjithashtu edhe bashke me nje sherbim callback. Pjesa

me e madhe e punes qe makina NAS ben me atributin Calling-Station-ID eshte specifike per

ambientin, pra nu ka nje metode standarte te menaxhimit te atributit.

• CHAP-Challenge



Vlera STRING



29


Iteracioni Maksimal 1

Nese nje transaksion perfshihet – pra, nese pergjigjet CHAP kerkohen nga klienti RADIUS –

atehere CHAP-i original vendoset ne fushen e vleres se ketij atributi. Kerkesa CHAP I

dergohet nje serveri tjeter I cili, I cili tenton te autentikoje kerkesen ne baze te vleres CHAP-

Challenge. Zakonisht, keto vlera jane rreth 16 byte, duke e lejuar klientin RADIUS te perdore

vleren e ketij atributi si autentikues kerkese. Madhesia e kesaj vlere e ben atributin te sigurte

per ta lejuar kete.

• CHAP-Password

Numri I Atributit 3

Gjatesia 19

Vlera STRING



Prezenca ne pakete Kerkohet, pervec nese eshte present User-Password


Ky atribut I tregon makines RADIUS klient se eshte pikerisht CHAP, ne vend te PAP, ai qe

do te perdoret ne transaksion.

Lidhur me CHAP-Password, interest e vecante ka struktura e atributit, e cila eshte e vecante

nga shumica e atributeve te tjera. Ky atribut eshte I strukturuar pak a shume si AVP-ja

vendor-specifik qe eshte Brenda atributit standart vendor-specific, me numer 26. kjo structure

anormale vjen si shkak I te dhenave shtese te akumuluara gjate transaksionit CHAP te cilat

kerkojne te kalohen ndermjet dy paleve.

Identifikuesi CHAP, nje vlere e gjate nje octet e cila jepet nga makina RADIUS klient,

vendoset ne oktetin e pare te fushes se atributit. Pergjigja, konkretisht CHAP-Password,

ploteson pjesen e mbetur te vleres se fushes.

Dokumentacioni RFC I RADIUS kerkon qe atributet User-password dhe CHAP-Password te

jene ekskluzive mutualisht, por njeri apo tjetri duhet te jete I pranishem ne cdo transaksion.

• Class



Vlera STRING




Iteracioni Maksimum Pa limit

Atributi Class ekziston kryesisht per te kanalizuar identifikimin dhe cilesite e informacionit

drejt sistemeve te kontabilitetit ne implementimet RADIUS. Dokumentacioni RFC percakton

30

qe atributi Class eshte totalisht “vendor dhe implementation specific”, si dhe dikton qe klienti

RADIUS as nuk tenton te interpretoje informacioni qe ruhet Brenda atij atributi.

Efektivisht ky atribut kryesisht grupon dhe klasifikon informacionin e lidhjes. Te dhenat e

kontabilitetit perdoren shpesh per te parashikuar kerkesa, percaktuar ngarkesen dhe

planifikuar per te ardhmen.

• Filter-ID



Vlera STRING




Iteracioni Maksimum Pa limit

Filter-ID eshte nje nga atributet me te perdorur ne specifikimet e RADIUS. Filter-ID bazohet

ne praktiken e zakonshme e filtrimit te paketave, perdorimi I te ciles shihet shpesh ne sistemet

e dedektimit dhe firewalleve. Premisa e filtrimit te paketes eshte inspektimi I cdo pakete ne

nje transaksion per te percaktuar, bazuar ne rregullat e konfiguruara nga administratori, nese

paketa duhet lejuar te kaloje ose jo.

Sidoqofte, tek RADIUS ky perdorim nuk eshte dhe aq I dukshem. Shembulli parallel I

inspektimit te paketes si nje pajisje sigurie eshte kur e shikon makinen RADIUS klient si nje

gateway. Ne kete rast, klienti RADIUS eshte hop-I I pare ne rrugen e paketes per ne internet,

dhe klienti mudn te beje filtrim bazuar ne rregulla per te konkluduar nese duhet lejuar paketa

te kaloje. Porse ne RADIUS, filtrimi I paketes ekzaminon rregullat e konfiguara nga

administratori, te njohur si “profil filtrimi”, qe vepron si udhezues se cilat paketa mund te

kalojne dhe ne cilat rrjeta.

• Framed-IP-Address

Numri I Atributit 8

Gjatesia 6

Vlera IPADDR

Lejohet në Access-Request, Access-Accept

Ndalohet në Access-Reject, Access-Challenge



31

III. KONTABILITETI I SHERBIMIT RADIUS

Shpesh ISP-te menaxhojne pika presence ne vende te ndryshme, zakonisht te shperndara

gjeografikisht. Te gjitha keto pika presence kerkojne mbrojtje ndaj perdorimit te paautorizuar

te rrjetit te shtrenjte ku ata ofrojne akses. Megjithese vija e mbrojtjes mund te jete nje forme e

forte autentikimi dhe autorizimi, shume informacione te vlefshme rreth aktiviteteve te

perdoruesve mund te shperndahen ne rrjet. Per shembull cili perdorues u log-ua, kur e beri

kete, cilat sherbimet iu lejuan atij?

Te dhenat behen akoma me te dobishme kur kompilohet per t’e analizuar nje grup

perdoruesish. Cila eshte koha mesatare e thirrjes per nje perdorues, sa te dhena ai perdorues

transferon, a eshte e domosdoshme qe ne, si nje administrator sistemi, te percaktojme nje

kohe limit per nje session te vetem per te mbrojtur keshtu burimet dial-in?

Te gjitha keto pyetje mund te gjejne pergjigje duke perdorur informacionin e nxjerre nga

procesi I kontabilitetit.

RADIUS suporton nje subset te kompletuar protokolli te faturimit, e cila lejon ate te kenaqe te

gjitha kerkesat e modelit AAA. Ky kapitull shpjegon skicen, operimin, paketat dhe atributet

qe jane specifike per kontabilitetin e RADIUS.

3.1 Pikat kyce ne kontabilitetin e RADIUS

Dizajni I kontabilitetit te RADIUS bazohet ne tre karakteristika primare:

Kontabiliteti do te bazohet ne nje model klient/server.

Makina e kontabilitetit te RADIUS eshte serveri per mekanizmin RADIUS, I cili sherben si

klient. Klienti ia kalon te dhenat serverit RADIUS per perpunim. Serveri RADIUS sinjalizon

per dorezimin me sukses te te dhenave. Gjithashtu eshte e mundur per serverin RADIUS qe te

funksionoje si proxy kontabiliteti, ne menyre te ngjashme me aftesite e autentikimit dhe

autorizimit.

Komunikimi midis pajisjeve duhet te jete I sigurte

Te gjitha te dhenat kalojne midis serverit RADIUS dhe mekanizmit klient nepermjet nje

shared secret, I cili nuk transmetohet asnjehere pergjate percjellesit.

Kontabiliteti I RADIUS do te jete I zgjerueshem

Formati I atributeve te kontabilitetit eshte pak a shume si atributet e autentikimit dhe

autorizimit, ku shumica e sherbimeve te ofruar nga implementimet mund te percaktohen duke

perdorur AVP-te. Keto te fundit mund te shtohen dhe t’i modifikohen nje implementimi

ekzistues pa prishur funksionalitetin actual te perdorimit.

3.2 Operimi Baze

Te gjitha komunikimet qe kane te bejne me kontabilitetin e RADIUS realizohen nepermjet nje

pakete Accounting-Request. Nje klient I cili merr pjese ne procesin e kontabilitetit te

RADIUS do te gjeneroje nje pakete Accounting Start, e cila eshte nje model I vecante I

paketes Accounting-Request. Kjo pakete perfshin informacion rreth sherbimit qe eshte ofruar

dhe perdoruesit te cilit keto sherbime I jane ofruar. Kjo pakete I dergohet serverit RADIUS te

kontabilitetit, I cili do te konfirmoje marrjen e te dhenave. Kur klienti te perfundoje punen me

sherbimet e rrjetit, do t’I dergoje serverit te kontabilitetit nje pakete Accounting stop (edhe

kjo eshte nje pakete e vecante e modelit te paketes Accountig Request), e cila do te perfshije

32

sherbimin e dhene; statistica te perdorimit sic jane kohezgjatja, vlera e transferuar, shpejtesia

mesatare dhe detaje te tjera. Serveri I kontabilitetit konfirmon marrjen e paketes stop, dhe

procesi mbyllet. Nese serveri nuk arrin apo nuk mundet qe te perpunoje te dhenat e nje pakete

Accounting-Request, nuk ka te drejte te dergoje konfirmim marrjeje klientit.

Ne kete shembull, rregullorja RFC rekomandon qe klienti te vazhdoje dergimin e paketave

drejt serverit te kontabilitetit nese nuk ka marre konfirmim qe paketa e tij Accounting-

Request eshte procesuar. Faktikisht ne rrjeta te medha, eshte e pelqyeshme te kemi disa

servera kontabiliteti ne menyre qe t’I paraprijme prishjes se nje serveri apo per nevoja te

redundancies. Ne si administrator mund t’a zhvillojme akoma me teper kete koncept dhe

mund te skicojme servera qe perpunojne kerkesa te ndryshme; njeri per perdoruesit dial-up,

njerin per klientet DSL dhe nje tjeter per lidhjet ISDN. Plus kesaj, edhe qenia e

funksionalitetit proxy ne autentikimin dhe autorizimin e RADIUS lejohet ne fazen e faturimit,

pasi serveri I kontabilitetit mund t’i beje kerkesa serverave te tjere per asistence ne

procesimin e paketave Accounting-Request.

3.3 Formati I paketes se kontabilitetit

Ashtu sic e kemi permendur me pare, protokolli RADIUS perdor formatin UDP per te

transmetuar paketat midis klienteve, serverave dhe proxy-ve. Edhe pse dokumentacioni

origjinal i RFC(me sakte, numri 2139) per RADIUS percaktonte se transaksionet e

kontabilitetit duhet te kryheshin nepermjet portes 1646, dokumentacioni i fundit RFC e

ndryshoi duke e kaluar ne porten 1813.

Paketen mund t’a ndajme ne kater pjese, te cilat shpjegohen si me poshte:

• Kodi

Pjesa e kodit eshte e gjate nje octet dhe tregon llojin e informacionit te transmetuar ne ate

pakete. Paketat me kod te pavlefshem hidhen pa lajmerim. Kodet e vlefshme jane:

4- Accounting - Request

5- Accounting - Response

• Identifikuesi

Pjesa e identifikuesit eshte e gjate nje octet dhe perdoret per te ekzekutuar threading, apo

linkimin automatik te kerkesave fillestare dhe pergjigjeve vijuese. Serverat e kontabilitetit

RADIUS zakonisht mund te detektojne mesazhet e duplikuara duke analizuar faktore si

adresa IP burim, porta UDP burim, koha midis mesazheve te dyshimta dhe fusha e

identifikatorit.

• Gjatesia

Pjesa e gjatesise eshte e gjate dy oktete dhe perdoret per te specifikuar gjatesine e mesazhit.

Vlera ne kete fushe perllogaritet duke analizuar kodin, identifikatorin, gjatesine, autentikuesin

dhe fushat e atributeve dhe duke mbledhur shumen e tyre. Fusha e gjatesise kontrollohet per

te siguruar integritetin e te dhenave kur nje server kontabiliteti merr nje pakete.gjatesi te

vlefshme vlerash jane midis 20 dhe 4095.

Specifikimet e RFC kerkojne nje sjellje te caktuar nga serverat RADIUS ne rastin e vlerave te

pavlefshme te gjatesise se te dhenave. Nese nje server merr nje pakete me nje mesazh me te

gjate se sa fusha e gjatesise, ai e injoron te gjithe te dhenen qe vjen pas pikes ku mbaron

gjatesia e treguar ne fushen e gjatesise. Ne rast se ai merr nje pakete me gjatesi me te vogel se

ajo e percaktuar ne fushen e gjatesise, pakete hidhet poshte.

33

• Autentikuesi

Pjesa e autentikuesit, zakonisht 16 oktete e gjate, eshte fusha ku inspektohet dhe verikohet

integriteti i te dhenave te vlefshme te paketes. Ne kete fushe, okteti me i rendesishem – ai i

vleres se perdorur per te autentikuar pergjigjet nga serveri i kontabilitetit- transmetohet para te

tjerave.

Ka dy lloje te vecante autentikuesish: autentikuesit e kerkeses dhe ata te pergjigjes.

Autentikuesit e kerkeses, te cilet konsistojne ne nje MD5 checksum 16 oktetesh sintetizohen

nga nje hash i cili gjenerohet nga kodi, identifikuesi, gjatesia, atributet, shared secrets dhe 16

oketete e “zeruar”.vlera e marre vendoset ne fushen e autentikuesit.

Autentikuesi i pergjigjes perllogaritet pak a shume ne te njejten menyre si ai i kerkeses.

Eshte e rendesishme te theksohet se disa implementime te hershme te RADIUS dergojne

paketa te kontabilitetit me pjesen e atuentikuesit te zeruar. Edhe pse dokumentacioni RFC

eshe ndryshuar duke e ndaluar kete rast, per qellime perputhshmerie me programet e hershme,

disa servera RADIUS mund te pranojne paketat qe shfaqin kete sjellje.

➢ Siguria e kontabilitetit

Eksperienca ka treguar se paketa e kontabilitetit nuk jane 100 % te sigurta. Per shembull, nese

nje klient dergon paketa kontabiliteti drejt nje server por nuk merr nje pergjigje apo njoftim,

ai do te vazhdoje t’a ridergoje ate pakete vetem per nje kohe te caktuar. Kjo sjell qe disa

sesione te kene rekorde jo konsistente. Ne kete rast shfaqen probleme me operacionet te cilet

kerkojne konsistence dhe ekzaktesi te larte; faturimi eshte nje shembull.ne kete drejtim po

punohet per te permiresuar sigurine e mekanizmit te kontabilitetit.

3.4 Llojet e paketave te kontabilitetit

Ne kete pike, ne kemi trajtuar strukturen e paketave qe RADIUS perdor per te transmetuar te

dhenat e kontabilitetit. Pervec kesaj ne duhet te qartesojme identitetin dhe vecantite e ketyre

paketave. Ka dy lloje paketash qe hasen ne fazen e kontabilitetit te nje transaksioni AAA:

Accounting-request

Accounting-response

Ne kete seksion do te pershkruajme keto paketa; qellimin, formatin dhe strukturen e tyre.

o Accounting- request

Lloji I paketes Kerkese

Kodi 4

Identifikuesi Unik per cdo kerkese; unik per cdo transmetim te te dhenave te

ndryshuara

Authentikuesi Kerkese

Attribute te te dhenave 0 ose me shume attribute

Paketat Accounting-Request dergohen nga klienti per tek serveri. Duhet te kujtojme se nje

klient mund te jete nje klient RADIUS ose nje server RADIUS tjeter I cili sherben si proxy.

Klienti dergon paketen me fushen e kodit te vendosur ne vleren 4. kur nje server merr kete

pakete kerkese, pritet nga ai qe te dergoje nje konfirmim drejt klientit, vetem nese ai nuk

mund t’a perpunoje ate pakete. Ne kete rast ai nuk mund t’I dergoje asgje klientit.

34

Me perjashtim te atributeve User-password, CHAP-pasword, Reply-Message dhe State, cdo

atribut tjeter I cili lejohet ne nje pakete Access-request apo Access-Accept mund te perdoret

ne paketen Accounting-Request.

o Accounting-response

Lloji I paketes Pergjigje

Kodi 5

Identifikuesi Identik me Accounting-request korresponduese

Authentikuesi Pergjigje

Attribute te te dhenave 0 ose me shume attribute

Paketat Accounting-response jane te projektuara parimisht si paketa konfirmimi per t’u

derguar nga serveri drejt klientit, per te treguar qe kerkesa nga klienti eshte pranuar dhe

regjistruar. Nese nje pakete eshte procesuar dhe regjistruar me sukses, dokumentacioni RFC

“percakton” qe fusha e kodit te seksionit te konfirmimit te vendoset ne vleren 5, per te treguar

pergjigje. Meqe identifikuesi I paketes se pergjigjes eshte identik me fushen Accounting-

request korresponduese, klienti mund te beje lehte perputhjen midis dy paketave per te gjetur

se cilat kerkesa jane plotesuar dhe cilat jane ne pritje.

Paketat Accounting-response nuk kane perse te perfshijne ndonje atribut, bile eshte e rralle qe

ato t’a bejne ndonjehere. Megjithate, ne rastin e nje transaksioni proxy, atributi proxy-state

mund te jete i perfshire ne pakete. Po keshtu, cdo atribut specifik prodhuesish mund te

perfshihet ne paketen Accounting-response.

3.5 Atributet specifike per kontabilitetin

Ne kete pjese do te shtjellojme atributet e RADIUS qe jane specifike per fazen e kontabilitetit

ne transaksionin AAA. Ashtu si kapitulli tre, secili nga 12 atributet specifike te kontabilitetit

do te jete nje pjese e ndare e informacionit.

Acct-Status-Type

Numri I atributit 40

Gjatesia 6

Vlera ENUM

E lejuar Brenda Accounting-Request

E ndaluar Brenda Accounting-Response

Presenca ne Pakete Kerkohet

Iteratiocionet maksimale 1

Ky atribut tregon nese paketa Accountig-request eshte duke u derguar nga nje perdorues I cili

po autentikohet dhe lidhet me rrjetin, apo nje perdorues i cili po mbaron punen dhe do te

shkeputet nga rrjeti. Gjithashtu mund te perdoret per te shenjuar nese motori RADIUS client

duhet te ristartoje sistemin apo te marre ndonje tjeter mase per te filluar ose perfunduar

procesin e kontabilitetit.

35

Acct-Delay-Time


Gjatesia 6

Vlera INTEGER



Presenca ne Pakete Nuk Kerkohet


Ky atribut regjistron se per sa sekonda klienti ka tentuar t’a dergoje kete pakete drejt serverit

te kontabilitetit. Edhe pse domethenia e ketij atributi mund te duket pak si e pakuptimte, duke

zbritur kete vlere nga koha e mberritjes se paketes tek serveri i kontabilitetit mund te gjendet

koha e ngjarjes se gjenerimit te kerkeses. Sic e kemi permendur edhe me pare, kur atributet e

nje pakete kontabiliteti ndryshojne, identifikuesi i bashkangjitur paketes duhet gjithashtu te

ndryshoje. P.sh. nese koha e voneses ndryshon, per paketen e re duhet te gjenerohet nje

identifikues i ri.

Acct-Input-Octets


Gjatesia 6

Vlera INTEGER

E lejuar Brenda Accounting-Request, update I perkohshem




Ky atribut, i cili mund te gjendet vetem ne paketat Accounting-request me acct-status-type te

vendosur ne vleren 2, tregon numrin e okteteve ardhese qe kane kaluar neper nje porte te

caktuar klienti gjate nje sesioni.

Acct-Output-Octets


Gjatesia 6

Vlera INTEGER

E lejuar Brenda Accounting-Request,


36



Ky atribut i kundert me te meparshmin, mund te gjendet vetem ne paketat Accounting-request

me acct-status-type te vendosur ne vleren 2. Acct-output-octets tregon numrin e okteteve

dalese qe kane kaluar neper nje porte te caktuar klienti gjate nje sesioni.

Acct-Session-ID


Gjatesia 3 ose me teper oktete

Vlera STRING



Presenca ne Pakete Kerkohet


Ky atribut perdoret per te identifikuar ne menyre unike nje sesion en menyre qe memorizimet

e startit dhe stop te kontabilitetit te mund regjistrohen ne menyre te sakte.

Acct-Authentic


Gjatesia 6

Vlera ENUM





Ky atribut eshte opsional dhe tregon metoden me te cilen behet verifikimi i identitetit te

deklaruar nga perdoruesi. Ky atribut ka tre vlera te mundshme, sic jane treguar ne tabelen e

meposhtme:

Vlera Metoda e Autentikimit

1 RADIUS

2 Local

3 Remote

37

Acct-Session-Time


Gjatesia 6

Vlera INTEGER

E lejuar Brenda Accounting-Request, update I vazhdueshem




Ky atribut, I cili gjendet edhe ne paketat Accounting-request, tregon kohen (ne sekonda) gjate

se ciles nje perdorues ka qene I lidhur. Duhet theksuar se ky atribut mund te gjendet vetem

kur atributi Acct-status-type brenda paketes se kerkeses eshte vendosur ne vleren 2(stop).

Acct-Input-Packets


Gjatesia 6

Vlera INTEGER





Ky atribut, i cili gjendet vetem ne paketat Accounting-request me vleren e atributit Acct-

stauts-type te vendosur ne 2, tregon numrin e paketave ardhese qe kane kaluar neper nje porte

speicifike te klientit RADIUS drejt nje perdoruesi gjate nje sesioni.

Acct-Output-Packets


Gjatesia 6

Vlera INTEGER





Ky atribut, i cili eshte i kundert me Acct-input-packets, tregon numrin e paketave dalese te

transmetuara neper nje porte klienti specifike nga nje perdorues i lidhur gjate nje sesioni.

38

Acct-Terminate-Cause


Gjatesia 6

Vlera ENUM





Ky atribut tregon shkakun, nese eshte e mundur, e mbylljen se nje sesioni. Ashtu si nje pjese e

mire e atributeve te tjera te kontabilitetit, paketa e kerkeses duhet te permbaje atributin Acct-

status-type ne vleren 2 (stop)

Acct-Multi-Session-ID



Vlera STRING




Iteratiocionet maksimale E palimituar

Ky atribut permban nje ID unike qe mund te perdoret per te bashkuar (thread) te dhena nga

disa seksione te lidhura ne nje file. Atributi Acct-session-ID eshte unik per cdo session, por te

gjithe lidhen nepermjet nje Acct-multi-session-id te perbashket. Kjo eshte e dobishme per

aplikacionet qe ofrojne multilinking ( p.sh. multilink PPP).

Acct-Link-Count


Gjatesia 6

Vlera INTEGER




Iteratiocionet maksimale E palimituar

39

Ky atribut tregon numrin e sesioneve koherente ne nje transaksion multilink. Menyra e

percaktimit te vleres se saj eshte vertet interesante. Le ta ekzaminojme me thelle:

fusha e vleres tregon thjesht numrin se sa here link-et jane vezhguar nga serveri i

kontabilitetit, lidhjet e te cilit perdorin te njejtin Acct-multi-session-ID.

40

IV. Programi software I perdorur: FreeRadius

Deri tani kemi folur per anen teorike si te arkitektures AAA ashtu edhe te implementimit

specifik te karakteristikave AAA i cili eshte protokolli rad. Tani do te fokusohemi ne disa

aplikacione praktike te tij, sic jane: implementimi, kustomizimi per nevojat tona, dhe shtimi i

kapaciteteve te tij per te perballuar nevoja te tjera qe kerkojme. Sidoqofte ne fillim na duhet

nje produkt i cili njeh protokollin rad.

4.1 Hyrje ne FreeRADIUS

sipas pershkrimit te bere nga vete projektuesit e freerad ne faqen e tyre te internetit:

freerad eshte nje nga serveret rad me modular dhe te komplete te disponueshem sot per sot. Ai

ehste shkruar nga nje skuader projektuesish te cilet kane me shume se nje dekade eksperience

kolektive ne implementimin dhe zhvillimin e sofrwareve rad , ne inxhinieri software dhe

implementive UNIX. Ky produkt eshte nje rezultat i sinergjise midis emrave me te njohur ne

implementimet rad free software.

Freerad eshte nje kompilim komplet i rishkrueshem i nje serveri rad. Filet e konfigurimit

shfaqin shume ngjashmeri me serverin e vjeter rad, nga Livingston. Ky produkt suporton keto

parametra:

• Kufizim te numrit maksimal te perdoruesve te cilet mund te logohen njekohesisht

• Lejimi apo moslejimi i aksesit per perdoruesit duke u bazuar ne huntgroup-in ne te

cilin ata jane lidhur.

• Vendosja e parametrave qe jane specifike per cdo huntgroup

• File “hint” inteligjente te cilet perzgjedhin protokollet e autentikimit duke u bazuar ne

sintaksen e emrit te perdoruesit.

• Eksekutimin e programeve te jashtme pas nje login-i te aprovuar.

• Perdorimi i formatit te filename $include me filet e konfigurimit, perdoruesve dhe

fjalorit

• Atribute specifike per shitesit

• Funksioni si nje radius server proxy.

Freerad eshte i disponueshem per nje game te gjere platformash, perfshire linux, free

Bsd, OpenBSD, OSF/unix dhe Solaris.duke qene se kjo teme do te bazohet ne aplikacionet ne

platformen Linux, pikerisht ne kete platforme do ta studiojme.

4.2 Instalimi i FreeRADIUS

Menyra me e mire per te filluar kete proces eshte marrja e kodit burim me te fundit qe gjendet

ne faqen zyrtare te ketij produkti: http://www.freeradius.org, i cili gjendet ne format te

kompresuar tar dhe gzip. Pasi ky kod te jete ne kompjuterin tone mund te bejme

ckompresimin e tij duke perdorur komanden:

tar –zxvf freeradius.tar.gz

pastaj do te na duhet ta kompilojme kodin. Kjo pasi kodi vjen ne forme te pakompiluar me

qellim qe te jete i instalueshem ne platforma te ndryshme. Per kete proces duhet te sigurohemi

qe kemi ne sistem te instaluar programet e kompilimit gcc, glibc, binutils dhe gmake. Per te

http://www.freeradius.org/

41

filluar kompilimin, zhvendosemi ne direktorine ku kemi ckompresuar kodin burim dhe

ekzekutojme

./configure

nga dritarja e promptit. Nese deshirojme mund te shkruajme edhe ./configure –flags dhe te

percaktojme fjamujt e settings.

Zakonisht, filet e instalimit te ketij produkti gjenden ne keto direktori:

Filet binare:

/usr/local/bin and /usr/local/sbin

Manual (man) pages

/usr/local/man

Configuration files

/etc/raddb

Log files

/var/log and /var/log/radacct

Nese nuk duam ti ndryshojme keto lokalitete ne instalim japim komanden:

./configure –localstatedir=/var –sysconfdir=/etc

Pas kesaj programi do te konfigurohet per t’u kompiluar.

Hapi tjeter eshte kompilimi i fileve binare. Per kete japim komanden make.

Ne fund shtypim make install. Kjo do ti vendose te gjitha filet ne direktorite perkatese.

Gjithashtu do te instaloje filet e konfigurimit nese ne makinen server ku ne po instalojme

produktin nuk ka patur ndonjehere te instaluar me pare serverin rad. Perndryshe, kjo

procedure qe u permend nuk do te mbishkruaje konfiguracionin ekzistues dhe d te raportoje

ato file te cilat nuk jane instaluar.

Ne kete pike kemi mbaruar instalimin e software-t freerad. Para se te fillojme, sidoqofte na

duhet te profilizojme disa file konfigurimi ne menyre qe ato te pointojne ne makina dhe rrjeta

specifike. Shumica e ketyre fileve gjenden ne /etc/raddb. Filet e meposhtme gjenden ne

menyre automatike.

radius:/etc/raddb # ls -al

total 396

drwxr-xr-x 2 root root 4096 Apr 10 10:39 .

drwxr-xr-x 3 root root 4096 Apr 10 10:18 ..

-rw-r--r-- 1 root root 635 Apr 10 10:18 acct_users

-rw-r--r-- 1 root root 3431 Apr 10 10:18 attrs

-rw-r--r-- 1 root root 595 Apr 10 11:02 clients

-rw-r--r-- 1 root root 2235 Apr 10 10:39 clients.conf

-rw-r--r-- 1 root root 12041 Apr 10 10:18 dictionary

-rw-r--r-- 1 root root 10046 Apr 10 10:39 dictionary.acc

-rw-r--r-- 1 root root 1320 Apr 10 10:39 dictionary.aptis

-rw-r--r-- 1 root root 54018 Apr 10 10:39 dictionary.ascend

-rw-r--r-- 1 root root 11051 Apr 10 10:39 dictionary.bay

42

-rw-r--r-- 1 root root 4763 Apr 10 10:39 dictionary.cisco

-rw-r--r-- 1 root root 1575 Apr 10 10:39 dictionary.compat

-rw-r--r-- 1 root root 1576 Apr 10 10:39 dictionary.erx

-rw-r--r-- 1 root root 375 Apr 10 10:39 dictionary.foundry

-rw-r--r-- 1 root root 279 Apr 10 10:39 dictionary.freeradius

-rw-r--r-- 1 root root 2326 Apr 10 10:39 dictionary.livingston

-rw-r--r-- 1 root root 2396 Apr 10 10:39 dictionary.microsoft

-rw-r--r-- 1 root root 190 Apr 10 10:39 dictionary.nomadix

-rw-r--r-- 1 root root 1537 Apr 10 10:39 dictionary.quintum

-rw-r--r-- 1 root root 8563 Apr 10 10:39 dictionary.redback

-rw-r--r-- 1 root root 457 Apr 10 10:39 dictionary.shasta

-rw-r--r-- 1 root root 2958 Apr 10 10:39 dictionary.shiva

-rw-r--r-- 1 root root 1274 Apr 10 10:39 dictionary.tunnel

-rw-r--r-- 1 root root 63265 Apr 10 10:39 dictionary.usr

-rw-r--r-- 1 root root 2199 Apr 10 10:39 dictionary.versanet

-rw-r--r-- 1 root root 1767 Apr 10 10:18 hints

-rw-r--r-- 1 root root 1603 Apr 10 10:18 huntgroups

-rw-r--r-- 1 root root 2289 Apr 10 10:39 ldap.attrmap

-rw-r--r-- 1 root root 830 Apr 10 10:18 naslist

-rw-r--r-- 1 root root 856 Apr 10 10:18 naspasswd

-rw-r--r-- 1 root root 9533 Apr 10 10:39 postgresql.conf

-rw-r--r-- 1 root root 4607 Apr 10 10:39 proxy.conf

-rw-r--r-- 1 root root 27266 Apr 10 10:57 radiusd.conf

-rw-r--r-- 1 root root 27232 Apr 10 10:39 radiusd.conf.in

-rw-r--r-- 1 root root 1175 Apr 10 10:18 realms

-rw-r--r-- 1 root root 1405 Apr 10 10:39 snmp.conf

-rw-r--r-- 1 root root 9089 Apr 10 10:39 sql.conf

-rw-r--r-- 1 root root 6941 Apr 10 10:18 users

-rw-r--r-- 1 root root 6702 Apr 10 10:39 x99.conf

-rw-r--r-- 1 root root 3918 Apr 10 10:39 x99passwd.sample

4.2.1 File ‘clients’

Se pari le te shikojme filen /etc/raddb/clients. Kjo file radhit ata hosts te cilet jane te

autorizuar t’i drejtojne pyetje serverit Freerad dhe celesin sekret qe ata hosts do te perdorin

kur te bejne kerkesat. Nje shembull i nje file clients do te kishte kete permbajtje:

# Client Name Key

#---------------- ----------

#portmaster1.isp.com testing123

#portmaster2.isp.com testing123

#proxyradius.isp2.com TheirKey

localhost testing123

192.168.1.100 testing123

tc-clt.hasselltech.net oreilly

4.2.2 File ‘hints’

Ne vazhden I procesit te instalimit te FreeRADIUS do te hasim edhe filen /etc/raddb/hints. Ky

file mund te perdoret per t’i ofruar “hints” serverit RADIUS se si duhet t’I jape akses

sherbimi nje perdoruesi te caktuar duke u bazuar ne konstruktin e emrit te tij te loginit. Per

shembull, nese ne e kemi konfiguruar sherbimin tone paresor (default) qe te jete nje lidhje

SLIP, atehere nje lidhje e tille do te vendoset nese nje perdorues logohet me emrin e tij

standart (p.sh. ermir) . Sidoqofte nese po ai perdorues do te deshironte nje lidhje PPP, ai

43

mund t’a ndryshoje username-n e tij ne Permir, dhe serveri RADIUS do te vendose nje lidhje

lidhje PPP per te. Edhe prapashtesat ne fund te username-t funksionojne ne te njejten menyre.

Nje file hint I zakonshem do te kishte pamjen e treguar me poshte:

DEFAULT Prefix = "P", Strip-User-Name = Yes

Hint = "PPP",

Service-Type = Framed-User,

Framed-Protocol = PPP

DEFAULT Prefix = "S", Strip-User-Name = Yes

Hint = "SLIP",


Framed-Protocol = SLIP

DEFAULT Suffix = "P", Strip-User-Name = Yes

Hint = "PPP",


Framed-Protocol = PPP

DEFAULT Suffix = "S", Strip-User-Name = Yes

Hint = "SLIP",


Framed-Protocol = SLIP

4.2.3 File ‘huntgroups’

Le te kalojme tek nje file konfigurimi tjeter. Ne filen /etc/raddb/huntgroups, ne mund te

percaktojme disa huntgroups. Keto jane bashkesi portash apo skedaresh komunikimi ne

pajisjet RADIUS client. Ne rastin e FreeRADIUS, nje huntgroup mund te jete nje bashkesi

portash, nje pjese specifike e pajisjes RADIUS client apo nje bashkesi stacionesh ID thirrese

qe ne duam t’i ndajme nga portat e tjera.

Ne mund t’i perdorim keto huntgroups te caktuar per te kufizuar aksesin per perdorues dhe

grupe te ndryshme si dhe per te vendosur nje username/password te njejte per nje grup te

caktuar. Ne i percaktojme huntgroups duke u bazuar ne adresen IP te pajisjes NAS dhe nje

segmenti portash. Per te konfiguruar kete file, se pari ne specifikojme serverat terminale ne

cdo POP. Me pas konfigurojme nje stanza e cila percakton kufizimet dhe kriteret qe nje

perdorues duhet te permbushe qe te kaloje barrieren. Me poshte jepet nje shembull i nje file

/etc/raddb/huntgroups. Konkretisht eshte marre nga nje ISP me nje PoP ne Chicago, I cili

deshiron te kufizoje pese portat e para, ne serverin terminal te dyte ne ate PoP, vetem per

klientet kryesore(premium):

raleigh NAS-IP-Address == 192.168.1.101



premium NAS-IP-Address == 192.168.1.102, NAS-Port-Id == 0-4

Group = premium,

Group = staff

4.2.4 File radius.conf

Ky file eshte i ngjashem me file httpd.conf te Apache ne faktin se liston cdo udhezim dhe

opsion te funksionimin elementar te produktit FreeRADIUS . Neve to do na nevojitet seksioni

Unix i ketij file per t’u siguruar qe vendodhjet e fileve passwd, shadow dhe group jane

44

korrekte dhe nuk jane te shenjuara si komente. FreeRADIUS i duhen keto file per te startuar.

Seksioni ka nje pamje te tille:

unix {

# Define the locations of the normal passwd, shadow, and

# group files.

#

# 'shadow' is commented out by default, because not all

# systems have shadow passwords.

#

# To force the module to use the system passwd fnctns,

# instead of reading the files, comment out the 'passwd'

# and 'shadow' configuration entries. This is required

# for some systems, like FreeBSD.

#

passwd = /etc/passwd

shadow = /etc/shadow

group = /etc/group

(some content removed)

}

4.2.5 Testimi i instalimit fillestar

Pasi ne te kemi perfunduar instalimin dhe ta kemi ekzekutuar, duhet ta testojme per te qene te

sigurte se ai i pergjigjet kerkesave. Freerad, parimisht degjon per kerkesa ne porten e

specifikuar ne local/etc/services si dhe ne direktivat e radiusd.conf. megjithese sipas RFC

2138 porta standarte e radius eshte 1812, historikisht makinat klient kane perdorur porten

1645. komunikimi nepermjet dy portave te ndryshme sigurisht eshte problematike, keshtu qe

shume perdorues e startojne daemon freerad-in me flamurin –p, i cili i mbivendos settings ne

te dy localitetet, /etc/services dhe redius.conf. per te bere kete japim komanden e meposhtme

nga linja e komandes:

radius:/etc/raddb # radiusd -p 1645

radiusd: Starting - reading configuration files ...

radius:/etc/raddb #

tani serveri eshte i ngritur dhe degjon per kerkesa ne porten 1645.

4.3 Zgjidhja e problemeve te zakonshme

Ne kete seksion do te shohim disa nga problemet qe hasen me shpesh ne instalimin e Freerad

dhe ne riparimin e tyre

4.3.1 linkimi i gabimeve kur starton FreeRADIUS

kur startojme programin ne mund te marrim nje mesazh gabimi si me poshte:

Module: Loaded SQL

rlm_sql: Could not link driver rlm_sql_mysql: file not found

rlm_sql: Make sure it (and all its depend libraries!) are in the search path

radiusd.conf[50]: sql: Module instantiation failed.

Ky mesazh na tregon se disa librari te sharuara ne server nuk jane te disponueshme. Jane disa

shkaqe te cilat mund ta shkaktojne kete problem.

45

Se pari, librarite te cilat jane te nevojshme per modulin e listuar ne mesazhin e gabimit nuk

jane gjetur ne kohen qe FreeRadius po kompilohej.

Shkaku tjeter mund te jete se linkeri dinamik i serverit tone nuk eshte konfiguruar ne menyre

korrekte. Ne kete rast librarite e nevojshme do te gjendeshin ne kohen e kompilimit por jo ne

kohen e ekzekutimit. Freerad perdor thirrjet standarte per te linkuar librarite e share, keshtu qe

nese thirrja deshton, sistemi konfigurohet ne menyre jo korrekte. Ky problem mund te

eliminohet duke i percaktuar linkerit se ku keto librari ndodhen ne sistemin tone. Kjo gje

mund te behet ne disa menyra si p.sh.:

• Duke shkruar nje skript qe inicializon freerad dhe perfshin variablat

LD_LIBRARY_PATH. Kjo vendos path-in aty ku ndodhen librarite e nevojshme.

• Nese na lejon sistemi, mund te editojme filen /etc/id.so.conf dhe t’i shtojme listes

direktorine e librarive te share.

• Duke e shtuar pathin e ketyre librarive brenda radiusd.conf duke perdorur udhezimet

e libdir.

4.3.2 Fjalekalimet e kerkesave ardhese jane “te pakuptueshme”

Palexueshmeria zakonisht eshte tregues i nje mosperputhjeje apo gabimi ne shared secret,

frazes se shared midis serverit dhe makines RADIUS klient e cila perdoret per te siguruar

ekriptimin ne paketa. Per te identifikuar problemin, ekzektutojme serverin ne moden debug,

sic e kemi shpjeguar. Falekalimi i pare i printuar ne ekran do te gjendet brenda atributit te rad

(p.sh., password = “rneis\dfkjdf7482odf”) dhe i dyti do te gjendet ne nje mesazh logini

(p.sh.,Login failed [rneis/dfkjdf7482odf]). Nese te dhenat pas shenjes “/” jane gibberish-duhet

te sigurohemi qe nuk eshte me te vertete nje fjalekalim I enkriptuar- atehere sekreti I shared

nuk eshte consistent midis serverit dhe klientit rad. Kjo mund te vije si shkak I karaktereve te

fshehta, keshtu qe per te qene te sigurte se jane identike, duhet t’I fshijme dhe te rifusim kodin

ne te dyja makinat.

Gibberish mund te rezultoje edhe si rezultat I nje sekreti teper te gjate. Freerad e limiton

kodin ne 16 karaktere, por disa pajisje NAS te celat kane akoma kufizime ne gjatesine e kodit

secret nuk e evidentojne ne raportet e erroreve apo dokumentacione.

4.3.3 Makina NAS e injoron pergjigjen e RADIUS

Ndonjehere mund te hasim kerkesa te duplikuara autentikimi apo autorizimi te cilat nuk

shoqerohen me login te suksesshem te perdoruesit. Ne kete rast, ka mundesi qe te kemi nje

server RADIUS multi-home, ose nje server me disa adresa IP. Nese nje server I merr

kerkesen me nje adrese IP te caktuar dhe pergjigjen e dergon me nje adrese IP te ndryshme,

edhe nese pergjigja vjen nga serveri per tek I cili ishte drejtuar kerkesa, makina NAS nuk e

pranon ate. Per te eliminuar kete, ekzekutojme freerad ne command-line duke I shtuar

atributin –i, e cili e lidh procesin me nje adrese IP specifike.

4.3.4 Autentikimi CHAP nuk funksionon si duhet

Nese jemi para nje rasti ku autentikimi PAP funksionon normalisht, ndersa perdoruesit qe

autentikohen me ane te protokollit CHAP marrin gabime apo u refuzohet hyrja, do te thote qe

ne filet e perdoruesve nuk kemi fjalekalime me format text. Kjo kerkohet nga CHAP, ndersa

PAP mund te pranoje fjalekalime nga sistemi apo ndonje tjeter burim. Per cdo perdorues I cili

ka nevoje te autentikohet me ane te CHAP, ne duhet te shtojme opsionin e kontrollit te

fjalekalimit.

Disa njerez mund te mendojne se perdorimi i CHAP eshte shume me i sigurte,meqe

fjalekalimi i perdoruesit nuk transmetohet si tekst i qarte pergjate linjes midis perdoruesit dhe

NAS. Praktikisht kjo nuk eshte e vertete. Megjithese fshehja e fjalekalimit gjate transmetimit

eshte e dobishme, protokolli CHAP kerkon prej nesh qe te leme fjalekalime ne format teksti

te qarte ne nje file te nje serveri, teresisht te paenkriptuar. Sigurisht ka me shume mundesi qe

46

nje pirat te futet ne serverin RADIUS dhe te vjedhe kete file qe permban fjalekalimet e

perdoruesve duke demtuar rrjetin sesa i njejti pirate te arrije te interceptoje fjalekalimin e nje

perdoruesi gjate kohes qe nje lidhje po realizohet.

4.4 Implementimi I MySQL ne sherbimet RADIUS

Nje rendesi te vacante ne procesin e autentikimit ka edhe nderlidhja me bazen e te dhenave.

Ne do ta pershkruajme kete process duke shpjeguar implementimin dhe configurimin e

autentikimit me SQL, qe eshte edhe gjuha me e perhapur.

RADIUS mund te autentikoje perdoruesit ne baze te rekordeve te ruajtur ne nje database SQL

te jashtem. Cdo atribut, si username apo fjalekalimi, mund te perdoret per te kerkuar (query)

ne database.

Normalisht, autentikimi ne nje database te jashtem perdoret ne cdo kompani e cila ka nje

informacion te madh rreth perdoruesve te databazen SQL, dhe ky informacion perdoret per te

autentikuar keto perdorues duke perdorur RADIUS.

4.4.1 Procesi I autentikimit ne SQL

Cdo atribut I RADIUS qe vjen nga kerkesa mund te perdoret ne nje shprehje “SQL

SELECT”. Cdo atribut nga return-list mund te merret nga nje database SQL dhe t’I kthehet

ne paketen Access-Request.

Procesi I autentikimit SQL

4.4.2 MySQL dhe FreeRadius

Shume perdorues te freeRadius preferojne te perdorin radiusd me MySQL, I cili eshte nje

product shume I mire, si dhe open-source. Duke perdorur MySQL, ne mund te vendosim

permbajtjen e perdoruesve ne database, dhe ne vend qe te ruajme te gjithe informacionin e

userave ne nje file te vetme, vetem me ndarje hapesire midis userave, tashme te dhenat do te

ekzistojne ne tabela te ndryshme te databases. Kjo rrit ndjeshem shpejtesine dhe ofron goxha

fleksibilitet.

4.4.3 Implementimi I MySQL:

47

1. Se pari, duhet te kemi shkarkuar, kompiluar dhe instaluar MySQL per makinen tone

RADIUS. Duke qene se ky software eshte open-source, mund ta gjejme falas nga interneti.

2. Pasi te jemi siguruar se instalimi eshte kryer ne menyre korrekte, hapi I dyte eshte

kompilimi dhe instalimi i FreeRadius. Kete hap e kemi shpjeguar hollesisht me siper ne kete

kapitull, Permendim qe do te shtojme nje user (me komanden useradd) per qellime

autentikimi. Me tej do te konsiderojme sikur kemi krijuar nje user “radius” ne system I cili I

perket grupit “radius”.

3. Me tej mund te bejme testimin e instalimit duke perdorur programin NTRadPing.

Ne kete pike, RADIUS duhet t’I pergjigjet ne menyre koherente kerkesave. Pasi MySQL

eshte instaluar, krijojme skemen per databazen e perdoruesit.

Ka disa menyra per t’a ekzekutuar kete bllok kodi. Menyra me e thjeshte do te ishte

ekzekutimi local ne makinen RADIUS nga shell-I duke perdorur komanden:

Mysql –u root –p rootpass radius < db_mysql.sql

ku, “root” eshte perdoruesi I cili gezon te gjitha privilegjet, ose nje tjeter perdorues te cilin ne

e kemi konfiguruar per interaksionet RADIUS/MySQL, dhe “rootpass” eshte fjalekalimi I

ketij perdoruesi.

Tani na duhet te instruktojme FreeRADIUS qe do te perdorim SQL per te gjitha funksionet e

RADIUS. Per te realizuar kete, hapim /etc/raddb/radiusd.conf me nje tekst editor dhe bejme

keto ndryshime:

1. Shtojme sql ne seksionin e autorizimit, midis suffix dhe files.

2. ne seksionin e kontabilitetit, midis unix dhe radutmp, shtojme sql tek mix.

Pas modifikimeve te bera, file radiusd.conf duhet te jete si shembulli I meposhtem.

Seksioni I autorizimit.

Authorize {

preprocess

# counter

# attr_filter

# eap

suffix

sql

files

# mschap

}

Seksioni I kontabilitetit:

accounting {

# acct_unique

detail

# counter

unix

sql

radutmp

# sradutmp

}

48

Ne vijim, shtojme username-n dhe fjalekalimin te cilin ne e kemi konfiguruar per databasen e

perdoruesit ne MySQL ne filen /etc/raddb/sql.conf. Me donfigurimet e bera tani do te kishim

nje bllok te tille ne filen sql.conf

sql {

# Database type

# Current supported are: rlm_sql_mysql, rlm_sql_postgresql,

# rlm_sql_iodbc, rlm_sql_oracle, rlm_sql_unixodbc

driver = "rlm_sql_mysql"

# Connect info

server = "localhost"

login = "root"

password = "rootpass"

# Database table configuration

radius_db = "radius"

# If you want both stop and start records logged to the

# same SQL table, leave this as is. If you want them in

# different tables, put the start table in acct_table1

# and stop table in acct_table2

acct_table1 = "radacct"

acct_table2 = "radacct"

authcheck_table = "radcheck"

authreply_table = "radreply"

groupcheck_table = "radgroupcheck"

groupreply_table = "radgroupreply"

usergroup_table = "usergroup"

# Remove stale session if checkrad does not see a double login

deletestalesessions = yes

# Print all SQL statements when in debug mode (-x)

sqltrace = yes

sqltracefile = ${logdir}/sqltrace.sql

Me kete konfigurimi yne eshte pothuajse I kompletuar. Nese do ten a duhet te bejme ndonje

test, duhet te shtojme nje perdorues per te provuar autentikimin. Kjo ka disa hapa:

1. ne tabelen usergroup, shtojme te dhenat e accountit.

2. ne tabelen radcheck, shtojme te dhenat e accountit qe krijuam ne hapin e pare dhe

specifikojme fjalekalimin ne atributin password.

3. ne tabelen radreply, perputhim usename-t me atributet specifike qe kthehen kur

FreeRADIUS I pergjigjet nje kerkese per autentikim.

4. Se fundi, ne tabelen radgroupreply, krijojme pergjigjet qe te perputhen kur vijne

kerkesa nga perdorues brenda grupeve te ndryshme. (Ne fakt ky hap eshte opsional,

49

pasi nuk eshte e nevojshme per setup te thjeshte. Neve e bejme per demonstrim te

funksionalitetit.).

4.5 FreeRADIUS dhe disa NAS Gear

Per disa arsye, shitesit nuk preferonin te anetaresoheshin tek specifikimet RFC. Shpesh

produktet e tyre bazohen ne nje draft te hershem, disa here ata nuk i rinovojne produktet e

tyre me specifikimet e rishikuara dhe here te tjera thjesht zgjedhin t’i injorojne teresisht

specifikimet. Ne cdo rast, ne si adminstratore duhet te cope. Per fat te keq, koncepti i

parregullsive ne specifikimet e shitesve nuk eshte dicka e panjohur tek NAS gear.

Ne kete pjese do te perpiqemi te familjarizohemi me perdorimin e disa modeleve te pajisjeve

te serverave terminale me freerad.

1. Pajisjet Cisco

Pajisjet Cisco “runs” softin IOS dhe, megjithese jane bere nje pjese e zakonshme e pajisjeve

ne nje ISP, vazhdojne te kene kapricot e tyre. Pershembull:

nese jemi duke perdorur versionin 12 te IOS, shtojme komandat e meposhtme te konfigurimit:

aaa new-model

aaa authentication login default group radius local

aaa authentication login localauth local

aaa authentication ppp default if-needed group radius local

aaa authorization exec default group radius local

aaa authorization network default group radius local

aaa accounting delay-start

aaa accounting exec default start-stop group radius

aaa accounting network default start-stop group radius

aaa processes 6

ndersa nese jemi duke perdorur versionin 11.1 te IOS, shtojme keto komanda:

aaa new-model

aaa authentication ppp radppp if-needed radius

aaa authorization network radius none

aaa accounting network wait-start radius

aaa accounting network wait radius

radius-server timeout 3

Keto komanda instruktojne makinen NAS qe te komunikoje me serverin RADIUS dhe keshtu

te eliminoje duplikimin e log-eve. Dhe nese do te perdorim versionin 11.3, atehere I shtojme

edhe kete komande listes se mesiperme:

aaa accounting update newinfo

Kjo lejon qe adresa e shenjuar per userin te shfaqet gjate ekzekutimit te programit radwho.

Parimisht, paketa Accounting Start e derguar nga makina NAS nuk e perfshin adresen IP te

klientit te ri. Kjo komande I tregon IOS te dergoje nje pakete tjeter e cila ben update

regjistrimeve kontabilitare me adresen IP te klientit kur I shenjohet.

2. Ascend Equipment

Tradicionalisht, atributet specifike te serverit terminal Ascend dergohen nga FreeRADIUS si

atribute vendor-specific. Sidoqofte, pajisja Ascend NAS vete dergon atributet e saj si attribute

50

globale, te cilat sigurisht, shkaktojne probleme me atributet e tjera sic eshte shpjeguar ne

dokumentacionin RFC.

Ekzistojne dy menyra per ta rregulluar kete problem. Njera eshte te aktivizojme suportin per

atributet vendor-specific ne pajisjet Ascend.

Menyra tjeter eshte te aktivizojme atributet e vjetra ne makinen FreeRADIUS. Kjo eshte pak

me e lehte, meqe ajo cka kerkohet eshte te vendosim para cdo atributi Ascend nje X-. per

shembull, atributi Ascend-Data-Filter ne kete rast, sipas stilit te vjeter do te emerohej X-

Ascend-Data-Filter.

3. Pajisjet Nortel

Te gjitha pajisjet Nortel qe perdorin softin Bay me nje version me te hershem se 18.0.2 duhet

te behen upgrade se paku ne kete version. Ky eshte nje bug ne sekretin e shperndare qe kalon

midis serverit RADIUS, makines NAS dhe klientit. Versione me te hershem se versioni I

kerkuar e kalojne nje secret te tille te koduar thjesht me MD5, nderkohe qe dokumentacioni

RFC per RADIUS e kerkon ndryshe.

51

V. Aplikime te tjera te RADIUS.

Shfrytezimi I RADIUS per Autentikimin ne Internet

Nese kemi nje faqe dinamike Web ne internet, me shume mundesi kemi edhe nje zone te saj e

cila ka nevoje te mbrohet nga aksesimi publik. Nese perdorim Apache si web server, mund te

perdorim kombinimin e .htaccess dhe .htpasswd, direktivat Allow( Lejo) dhe Deny (Blloko)

ne filen e konfigurimit te Apache etj, per te realizuar kete mbrojtje. Sidoqofte eshte e mundur

te instruktojme Apache-n qe autentikimin t’a beje ne baze te nje baze te te dhenash ekzistuese

ne RADIUS, duke e mbrojtur keshtu zonen tone te faqes Web nga perdorues te panjohur dhe

duke lejuar perdoruesit e njohur.

Ky autentikim realizohet duke perdorur nje modul te zhvilluar per serverin Apache, i quajtur

mod_auth_radius. Ne fakt, ne kete rast Apache kthehet ne nje klient RADIUS, duke zene

vendin tradicional te makines NAS ne zinxhirin e autentikimit, dhe kontakton me serverin

RADIUS per kerkesa autentikimi dhe kontabiliteti. Kjo gje behet jo vetem per te fituar kohe

ne administrim duke konsoliduar dy baza te dhenash perdoruesish ne nje, por gjithashtu lejon

me teper fleksibilitet. Thene me qarte, kontabiliteti RADIUS mund te perdoret per te

gjurmuar te dhena statistikore per kete faqe te mbrojtur. Apache mund te mbaje reporte te

detajuara, por here-here eshte me dobi te kemi te gjithe informacionin ne nje vend.

Ekzistojne disa aplikacione solide per kete modul. Candidate te mundshem per kete modul

jane keto skenare:

• Nje corporate e cila deshiron te krijoje nje intranet “site” vecanerisht per perdoruesit

remote dhe mobile.

• Nje internet provider I cili deshiron te krijoje nje faqe private vetem per anetaret e

regjistruar; per shembull nje faqe suporti apo faturimi qe permban informacione

teknike qe I perkasin vetem klienteve qe paguajne.

• Nje biznes I bazuar ne Web I cili shet anetaresime ne nje database ose gazete online.

Te tille mund te kemi shume shembuj te tjere.

5.1 Funksionaliteti

Moduli mod_radius_auth ndjek nje linje standarte ne perdorimin e tij. Nje transaksion tipik do

te ndodhte ne kete forme:

1. Browser-I regjistron (submit) nje kerkese per nje faqe web

http://www.faqeweb.com/index.html .

2. Apache sheh qe direktoria eshte e sigurte dhe dergon nje prompt qe e sinjalizon

perdoruesin se kerkohet autorizimi (perfshire edhe hapesirat ku kerkohet username

dhe fjalekalimi)

3. Perdoruesi I pergjigjet kerkeses per autorizim me te dhenat secrete qe posedon.

Browseri-I dergon pergjigjen, dhe per te dyten here perseri kerkesen drejt Apache-t.

4. Apache merr pergjigjen nga perdoruesi dhe ia dorezon modulit mod_auth_radius.

Moduli sheh qe nuk gjendet asnje “cookie” (meqe behet fjale per heren e pare qe

perdoruesi ben kerkese). Atehere ai ngren nje kerkese RADIUS dhe ia transmeton ate

serverit RADIUS.

5. serveri RADIUS ben autentikimin dhe e dergon pergjigjen perseri drejt modulit

mod_auth_radius.

6. moduli I siperpermendur interpreton vendimin e serverit RADIUS. Nese autentikimi

eshte vleresuar si I suksesshem, moduli dergon nje cookie me informacionin public

http://www.faqeweb.com/index.html

52

dhe ate privat te fshehur me metoden MD5. Nese autentikimi nuk ishte I suksesshem,

module do t’I shfaqe perdoruesit nje mesazh “akses I mohuar”.

7. Browseri web dergon nje cookie me cdo kerkese tjeter. Per sa kohe qe moduli

mod_auth_radius e njeh cookie-n si te vlefshem, nuk do ti dergoje me kerkese tjeter

serverit RADIUS.

Cookie-t qe vendosen ne kompjuterin e perdoruesit jane te vlefshem per minimumin e vlerave

te specifikuara ne konfigurimin e modulit dhe te zones se sigurte. Gjithashtu cookie-t

shkaterrohen kur browser-i mbyllet, si pasoje e ndonje problemi apo nga komanda “dil” e

perdoruesit. Moduli do te tentoje qe ato cookie te cilat, sipas tij, jane teper te vjeter, ti beje “te

skaduar”. Sidoqofte, nese browseri nuk e njeh kerkesen per skadimin e cookie-t, prompt-I I

autentikimit do te shfaqet ne menyre te vazhdueshme derisa perdoruesi te ringarkoje

browserin dhe faqen.

5.2 Konfigurimi I modulit

Konfigurimi i modulit qe ne perdorim kalon ne disa hapa standarte sic vijon me poshte:

Se pari, kompilojme modulin tek Apache ose perdorim komanden standarte apxs per te

instruktuar Apache-n qe te pedore mod_auth_radius si nje modul dinamik.

Per te kompiluar modulin brenda vete Apache-t ne menyre statike, I japim komanden e

meposhtme:

./configure –add-module=/path/to/mod_auth_radius.c && make

Ne perfundim korrekt te procesit moduli eshte I instaluar plotesisht. Ndersa, nese duam te

perdorim mod_auth_radius si nje modul dinamik, perdorim apxs si ne shembullin e

meposhtem

apxs -i -a -c mod_auth_radius.c

Se dyti, editojme filen httpd.conf te Apache-t per t’a instruktuar kete te fundit te ngarkoje

modulin. Per kete mjafton te shtojne nje rresht ne seksionin LoadModule, si me poshte:

LoadModule radius_auth_module libexec/mod_auth_radius.so

Pastaj, po brenda ketij file, kalojme tek seksioni tjeter, AddModule. Direct pas rreshtit qe

shkruan “adding mod_auth.c”, shtojme modulin RADIUS, sic eshte me poshte:

AddModule mod_auth_radius.c

Tani na duket te krijojme nje seksion me direktivat specifike te konfigurimit per modulin

mod_auth_radius. Brenda file-s httpd.conf, krijojme nje seksion si shembulli I meposhtem, pa

marre ne considerate se ku vendoset, por per lehtesi mund t’a vendosim ne fund te file-s.

<IfModule mod_auth_radius.c>

AddRadiusAuth radiussservername:port sharedsecret timeout

AuthRadiusBindAddress 192.168.0.1

AddRadiusCookieValid 5

</IfModule>

Le te pershkruajme pak se cfare perfshime;

53

Direktiva AddRadiusAuth i thote Apache-t te beje autentikimin nepermjet RADIUS. Ne

specifikojme emrin e serverit RADIUS, porten qe do te perdore, sekretin e shperndare per

klientin web dhe intervalin kohor (timeout) qe Apache duhet te prese para se te heqe dore

duke supozuar se nuk do te marre pergjigje.

Direktiva AuthRadiusBindAddress specifikon nderfaqen locale ku kerkesa duhet derguar.

Serveri RADIUS mund te konfigurohet qe te pranoje kerkesa vetem nga kjo adrese per siguri

me te larte. Ne fakt kjo directive nuk kerkohet, pasi moduli default e le sistemin operativ te

zgjedhe nderfaqen qe do te perdore.P

Direktiva AddRadiusCookieValid specifikon minutat per te cilat cookie i derguar me

pergjigjen drej perdoruesit nga klienti web eshte I vlefshem. Nese kjo vlere vendoset zero (0)

cookie do te jete gjithmone I vlefshem.

Me kete kemi plotesuar konfigurimin paraprak. Hapi tjeter eshte te percaktojme zonat e faqes

web te cilat kane nevoje per mbrojte. Ekzistojne dy menyra per te bere kete:

a) mund te perdorim nje file .htaccess te cilen e vendosim ne direktorine qe do te

mbrohet.

b) Mund t’I percaktojme ato brenda files se configurimit httpd.conf.

Ne shembullin tone do te ecim me metoden e dyte, pra do te perdorim filen httpd.conf. nese

ne do te zgjedhnim qe te perdornim metoden e pare, direktivat e meposhtme qe jane te

perfshira brenda <Location /secured/> dhe <?Location> do te duhej te vendoseshin brenda

files .htaccess dhe kjo e fundit te vendosej brenda direktorise qe duhet mbrojtur.

Per te kontrolluar aksesin e direktorive duke perdorur filen httpd.conf, shtojme nje seksion

brenda file-s me keto specifika:

<Location /secured/>

AuthType Basic

AuthName "RADIUS authentication for localhost"

AuthAuthoritative off

AuthRadiusAuthoritative on

AuthRadiusCookieValid 5

AuthRadiusActive On

require valid-user

</Location>

Le t’I japim nje shpjegim cdo directive qe perfshime:

AuthType

Ky modul kerkon autentikim te thjeshte, pasi autentikimi digjestiv (i plote) nuk do

te funksionoje ne menyre korrekte.

authName

permbajtja e kesaj stringe perfshihet nje promptin per password qe I shfaqet

perdoruesit. Sherben thjesht per te informuar perdoruesin se ne cilen zone te mbrojtur

ai po kerkon te hyje.

AuthAuthoritative

Kjo directive siguron qe lloje te tjera autentikimi te mos perdoren per kete zone te

caktuar te faqes. Kjo mund te arrihet edhe duke eliminuar llojet e tjera te autentikimit

54

qe jane prezente ne httpd.conf, por kjo menyre rekomandohet nese ky server perdoret

vetem per kete zone te mbrojtur.

AuthRadiusAuthoritative

Kjo I tregon Apache qe t’I konsideroje te gjitha pergjigjet RADIUS si autoritative,

pra si pergjigje perfundimtare.

AuthRadiusCookieValid

Kjo directive eshte e njejte me direktiven ne seksionit te konfigurimit te global te

cookie-ve.

AuthRadiusActive

Kjo aktivizon ne menyre globale autentikimin RADIUS. Nese duam qe per nje

zone te caktuar te faqes duam te perdorim nje metode autentikimi te ndryshme nga

RADIUS, atehere e vendosim ne gjendje “off” per ate seksion te vecante.

Require valid-user

Kjo directive siguron qe vetem perdoruesit e autentikuar te mund te aksesojne

faqen. Nese serveri RADIUS kthen nje pergjigje te ndryshme nga ajo e vlefshmja,

akesi nuk do te lejohet.

5.3 Perdorimi I Challenge-Response me mod_auth_radius

Moduli mod_auth_radius eshte plotesisht I perputhshem me metoden e autentikimit

challenge-response. Sidoqofte, kjo kufizohet edhe nga browseri I perdoruesit; Pjesa me e

madhe e versioneve te Netscape e suportojne kete metode, por fatkeqesisht Internet Explorer,

duke mos I ndjekur plotesisht udhezimet e RFC, nuk funksionon mire me challenge-response.

Per browser-at kompatibel, celesi I challenge-response eshte se cookie-t e RADIUS vendosen

per cdo tentative autentikimi. Pra nje perdorues mund te shkruaje cdo doje ne dritaren e

passwordit dhe te mundohet te futet ne nje zone te mbrojtur, por kur aksesi ndalohet si shkak I

passwordit jo korrekt, cookie vendoset perseri me atributin e gjendjes se RADIUS. Keshtu

perdoruesit I shfaqet perseri prompti I passwordit dhe ne momentin qe ai fut fjalekalimin e

sakte ai mund te aksesoje zonen e mbrojtur pa problem.

5.4 Kufizimet e modulit

Disa nga mangesite qe mund ti hasim ne perdorimin e modulit mod_auth_readius dhe qe

duhen marre ne considerate jane:

Se pari, perdorimi I fjalekalimeve statike ne Web nuk eshte I sigurte. Fjalekalimi, nga

perdoruesi deri tek serveri Web dergohet ne format teksti te paster, dhe mund te dedektohet.

Ky problem rendohet akoma me teper kur serveri RADIUS ndodhet ne te njejten makine me

serverin Web.

Se dyti, te perdoresh te njejtin server si per Web ashtu dhe per perdoruesit dial-up nuk eshte

zgjidhja me optimale. Problemi qendron ketu: ne rast se nje cracker arrin te futet ne faqen

tone Web duke perdorur nje fjalekalim “te nuhatur” ai nuk e ka te veshtire te beje dial-up dhe

te marre nen kontroll sistemin tone. Ai mund te hiqet si dikush tjeter dhe kjo gje eshte nje

kercenim teper serioz per integritetin e rrjetit tone.

Sidoqofte, ekzistojne rrugedalje per keto difekte:

• Perdorimi I secure socket layer (SSL) per te mbrojtur fjalekalimin.

55

• Nese duhet ta hapin serverin Web ne internet, mund te mbrojme faqen me nje

certificate serveri te sigurte (https) dhe te blejme nje certificate SSL nga njeri prej

providerave te shumte. Edhe kjo ofron njefare mbrojtjeje per fjalekalimet.

• Te perdorim autentikimin one-time password (OTP). Nese nuk kemi mundesi te

ndajme serverin Web qe duam te mbrojme nga serveri RADIUS, OTP redukton

dukshem rrezikun e kapjes se fjalekalimeve.

• Te perdorim ne avantazhin tone arkitekturen e rrjetit. Nese klientet tane I bejne dial

ne nje rrjet local, pra nese kane nje adrese IP jo publike, mundesia e vjedhjes se

fjalekalimit eshte hipotetike. Moduli mod_auth_radius mund te perdoret ne kete rast

per te mbrojtur informacionin privat te perdoruesit on rrjetin local pa i hapur

fjalekalimet RADIUS ne te tere internetin.

56

VI. Implementime te avancuara te Radius.

Domain-et (Zonat) dhe Proxy-t

Eshte e mundur te perdoret FreeRADIUS si nje server proxy RADIUS. Me nje fjale, ai

konsultohet me nje server RADIUS remote per te vleresuar nje perdorues. Kjo eshte

lehtesuese per konfigurimet roaming, apo per te dhene hua porta.

Nese nje perdorues logohet me nje sintakse te caktuar zone, pjesa e “zones”(realm-it) do te

paralelizohet me konfigurimin per te percaktuar se si duhet perpunuar kerkesa. Formate te

zakonshme te realm-it jane:

username@realm

realm/username

username%realm

realm\username

kalimi I sintakses se zones eshte e percaktueshme nepermjet modulit te konfigurimit te zones

ne filen /etc/raddb/radiusd.conf.

ne mund te percaktojme disa instance te modulit te zones per te suportuar disa sintaksa zone

njekohesisht. Zonat konfigurohen ne filen /etc/raddb/proxy.conf, I cili perfshihet nga

radiusd.conf. Formatet dhe konfigurimet shembuj ne kete file jane perfshire si komente.

Keshtu, zona “default” (pa citimet) perputhet me te gjitha zonat.

Ndersa zona “null” perputhet me kerkesat pa nje zone.

Nese ne e vendosim serverin remote si “LOCAL”, kerkesa do te menaxhohet lokalisht, pa e

derguar ate tek ndonje server RADIUS I larget.

Ekzistojne disa opsione qe ne mund t’I shtojme te dy fileve:

- nostrip:

parimisht zona kalohet nga (is stripped) nga username para se te dergohet drejt

serverit RADIUS te larget. Duke specifikuar opsionin “nostrip”, prapashtesa @realm

nuk do te kalohet (stripped)

- hints:

Ne te njejten menyre, username original dergohet drejt serverit RADIUS te larget.

Duke specifikuar opsionin “hints”, username do te dergohet ashtu sic eshte pasi file

“hints” te jete procesuar.

- notrealm:

Nese kemi nje perputhje te zones (realm), do te kemi kalim drejt serverit te

specifikuar. Sidoqofte, nese perdorim funksionalitetin e Replikimit, neve mund ta

ndryshojme kete sjellje. Ky opsion do te parandaloje qe nje persdorues I cili shkruan

‘perdorues@foobar’ te kalohet (behet proxy) nese konfigurimi I zones ‘foobar’

permban ‘notrealm’. Ky funksion eshte quajtur ‘notsuffix’, dhe perdoret akoma.

Tashme file /etc/raddb/realms eshte “aneksuar” dhe nuk rekomandohet perdorimi I metejshem

I saj. Nese ne perdorim kete file per te bere konfigurimin e zones do te na duhet te shtojme

hostname-n dhe kodin secret per serverin ne distance ne filen /etc/raddb/clients.

Gjithashtu nuk eshte e rekomandueshme qe te perdorim te dy filet e zonave si dhe proxy.conf,

pasi kjo mund te shkaktoje konfuzion.

6.1 Kontabiliteti

Te gjitha te dhenat e kontabilitetit per kerkesat e kaluara (proxied) nuk ruhen ne filet standarte

log, por ne nje direktori te ndare. Emri I kesaj direktorie eshte I njejte me emrin e serverit

57

RADIUS ne largesi, por nese duam ne mund te zgjedhim nje “pseudonym” per te ne

/etc/raddb/naslist ashtu sic bejme per NAS.

6.2 Serveri ne distance

Kur serveri yne I ben proxy kerkesave drejt nje serveri tjeter, ai funksionon si nje makine

NAS per serverin ne distance. Ne serverin ne distance, ne duhet te shtojme hostname-n e

serverit tone dhe te njejtin kod secret si tek /tec/raddb/clients.conf.

ne rast se nuk jemi ne qe e kontrollojme serverin RADIUS ne distance, mund te duam te

kontrollojme atributet qe kthehen nga serveri ne distance me paketen Access-Accept. Per kete

shikojme filen e atributeve.

6.3 Kronologjia

Ajo qe ndodh hap pas hapi jepet me poshte:

- nje perdorues logohet ne nje zone.

- File hint procesohet normalisht

- Behet verifikimi I perdoruesit nepermjet files huntgroups. Ne kete pike perdoruesi

mund te revokohet.

- Shikohet zona nepermjet files “realms”. Nese nuk eshte e percaktuar, file e

perdoruesit procesohet normalisht. Nese opsioni ‘notrealm’ eshte I perkufizuar,

perdoruesi procesohet lokalisht.

- Zona “stripped” nga username, pervec nese eshte aktivizuar “nostrip” dhe kerkesa I

dergohet nje serveri RADIUS ne distance. Duhet te kemi parasysh se cdo stripping I

bere ne filet hints nuk ndikon ne username-n e derguar drejt serverit RADIUS ne

distance, pervec nese e kemi vendosur ne opsionin “hints”.

- Serveri ne distance pergjigjet me nje ACK ose me REJECT:

- per ACK: vlera fillestare e Auth-Type vendoset ne Accept.

- per REJECT: vlera fillestare e Auth-Type vendoset ne Reject.

Pas kesaj file e perdoruesve procesohet normalisht. Username-I i perdorur ne kete pike eshte

po ai pas procesimit te files hints. Gjithashtu perfshin zonen, vetem nese zona eshte lokale.

58

VII. Aplikacioni praktik. Krijimi I raporteve bazuar ne sherbimin RADIUS

7.1 Nje shpjegim I aplikacionit

Nder aplikacionet te cilat shfrytezojne aftesite e protokollit RADIUS, kokretisht autentikimin,

autorizimin dhe kontabilitetin eshte edhe krijimi I raporteve per faturat e klienteve te

regjistruar ne faqen tone. Duke u dhene te drejten e loginit ne faqen tone per te perdorur

burimet dhe sherbimet qe ne ofrojme nepermjet faqes sone dinamike ne internet, ne duhet te

jemi te afte te mbajme edhe nje raport te detajuar te kohes qe ata kane qene te loguar ne

menyre qe klienteve tane t’u paraqesim nje fature sa me te qarte dhe te detajuar te periudhes

qe ata kane qene te loguar ne faqen tone dhe kohes ne te cilen ata kane shfrytezuar sherbimet.

Per kete ne duhet te kemi te regjistruar ne nje baze te dhenash informacionin e mjaftueshem

per cdo klient per ta dalluar ate dhe per te verifikuar secilin prej tyre ne menyre te qarte. Sic

ndodh normalisht ne cdo faqe dinamike e cila ofron sherbime me pagese per klientet online,

secili prej tyre identifikohet me nje username unik dhe nje fjalekalim te fshehte I cili

enkriptohet me njeren nga metodat te cilat I kemi permendur me siper.

Pra aplikacioni yne do te perqendrohet ne krijimin e raporteve te faturave per klientet e

regjistruar te cilet logohen dhe perdorin sherbimet apo burimet e infromacionit qe ne I

ofrojme me pagese.

Do te paraqesim hap pas hapi te gjitha hallkat te cilat nevojiten per te mundesuar nje

regjistrim te sakte. Duke qene se klientet tane do te paguajne ne baze te intervaleve kohore qe

ata jane te loguar dhe mund te shfrytojne sherbimet tona neve duhet te kemi nje regjistrim te

detajuar te datave kur keta kliente jane loguar dhe kohezgjatjen e tyre.

Te gjithe hapat do te trajtohen me poshte me radhe, por me pare duhet te shpjegojme

filozofine e komunikimit te makines NAS dhe klientit.

Filozofia eshte e qarte. Klienti mund te aksesoje nga cdo kompjuter,natyrisht pasi eshte

autentikuar, sherbimet per te cilat eshte I autorizuar. Per kete ai duhet te kete nje komunikim

dinamik me serverin qe ofron sherbimet. Nje ide te shtresave te cilat gjenden ndermjet klientit

dhe serverit na e jep figura e meposhtme.

59

Pra sic e shohim, klienti komunikon me ane te nje web browser-i i cili mund te jete internet

explorer-i apo netscape. Bashkeveprimi I klientit me serverin mund te behet me ane te kodeve

te cilat kompilohen me ndihmen e gjuheve dinamike te ashtuquajtura server-side scripting, te

cilat marrin informacion te futur nga klienti nepermjet web browserit dhe ia transmetojne

serverit web. Ky I fundit eshte ai I cili e interpreton kete kod dhe I pergjigjet kerkeses se

klientit.

Ne ketu nuk do te shpjegojme hollesisht instalimin dhe konfigurimin e te gjithe sistemeve qe

mundesojne regjistrimin e klienteve, verifikimin e tyre, marrjen e kerkesave, ofrimin e

sherbimeve etj. Keto mund te trajtohen ne nje tjeter kapitull ku te flitet me hollesisht per faqet

dinamike te internetit.

Ne ketu do te percaktojme thjesht programet software qe do te perdorim per te mbeshtetur

realizimin e aplikacionit tone konkret.

7.2 Modulet e perdorur

Se pari duhet te permendim se programet qe ne do te perdorim, bejne pjese ne ate grup te

ashtuquajtur “Open Source”. Kjo do te thote se keto mund te shkarkohen nga interneti dhe te

perdoren pa paguar, pra jane falas. Ky eshte nje avantazh I madh I ketyre programeve sepse

na ul koston e aplikacioneve qe ne mund te krijojme dhe pastaj mundet edhe t’I

komercializojme. Le te fillojme atehere te japim nje shpjegim te vogel per secilin nga keto

programe.

60

- Apache

Apache do te jete serveri yne Web. Funksioni I tij kryesor eshte te interpretoje cdo file te

kerkuar nga browser-I dhe te shfaqe rezultatin e duhur ne baze te kodit ne ate file. Sic e

shpjeguam ne kapitullin e peste, Apache mund te instruktohet qe t’a beje autentikimin e

userave ne baze te nje baze te te dhenash ekzistuese ne RADIUS, duke e mbrojtur keshtu

faqen tone.

- PHP

PHP eshte nje gjuhe e ashtuquajtur ‘server-side scripting’ e cila na lejon te ndertojme faqe

dinamike. PHP eshte akronim I Hypertext Preprocessor. Fleksibiliteti dhe lehtesia e te

mesuarit te kesaj gjuhe e ben kete te fundit nje nga gjuhet me te perhapura.

- MySQL

Kete sistem bazash te te dhenave relativ e shpjeguam me lart. Sidoqofte le te themi edhe ketu

dy fjale. MySQL eshte modeli I databazes I cili mundeson PHP dhe Apache te

bashkeveprojne per te aksesuar dhe shfaqur te dhenat ne nje format te lexueshem ne browser.

Si nje sistem databaze relacional, MySQL lejon bashkimin e shume tabelave te ndryshme per

nje eficense dhe shpejtesi maksimale.

7.3 Perpunimi i informacionit

per te menaxhuar informacionin tone do te na duhet nje strukture e mirefillte e cila na lejon

menaxhimin dhe kontrollin e tyre. Gjithashtu duhet te na lejoje modifikimin ne baze te

niveleve te ndryshme te aksesit. Te gjitha keto na I ofron modeli MySQL qe kemi zgjedhur.

Me poshte do te japim hapat qe duhen per te ngritur sistemin tone.

7.3.1 Krijimi i bazes se te dhenave

Ne fillim te cdo veprimi tjeter do te na duhet te krijojme nje baze te te dhenash e cila do te

permbaje te gjithe informacionin e nevojshem per klientet tane dhe te dhenat qe na duhen per

sherbimet tona. Ne kete baze te dhenash do te fusim cdo tabele e cila do te kete fusha te

caktuara sipas nevojave qe kemi per te klasifikuar dhe grupuar te dhenat.

Duke qene se do te perdorim aplikacionin MySQL, sintaksa qe duhet perdorur eshte ajo

standarte e SQL (Structured Query Language). Per te krijuar nje baze te dhenash mjafton te

futemi ne konsolen e MySQL dhe te japim komanden

mysql> create database radius;

61

Me kete komande ne kemi krijuar bazen e te dhenave me emer radius. Mesazhi qe del na

konfirmon krijimin me sukses te bazes se te dhenave.

Kjo do te jete baza jone e te dhenave e cila do te perfshije te gjitha tabelat. Kur te punojme ne

ambientin MySQL duhet t’ia bejme te qarte se tani e tutje do te punojme me kete baze te te

dhenash (nuk perjashtojme rastin qe mund te kemi edhe baza te dhenash te tjera per

aplikacione apo sherbime te tjera). Per kete perdorim komanden e meposhtme;

Mysql> use radius;

Vete komanda eshte teper e qarte. Pra kjo komande percakton bazen e te dhenave ku do te

krijohen tabelat te cilat do te mbajne te dhenat.

7.3.2 Krijimi I tabelave

Pasi krijuam bazen e te dhenave, tani duhet te krijojme tabelat. Ne krijimin e tabelave duhet te

jemi te kujdesshem ne percaktimin e fushave dhe llojin e te dhenave qe ato fusha do te

permbajne. Per kete duhet ta kemi nje ide te qarte se cfare te dhenash do te permbaje tabela qe

ne do te krijojme. Le ti kthehemi aplikacionit tone konkret. Neve do te na duhet qe tabele qe

do te permbaje te dhenat personale per secilin nga klientet tane. Per kete, do te krijojme nje

tabele me emrin klientet, ne dritaren e konsoles MySQL, duke futur komanden e meposhtme:

CREATE TABLE klientet ( ID int not_NULL Auto_increment primary key, emri

varchar (25), mbiemri varchar (25), username varchar (25), password varchar (25),

email varchar (50) unique(username));

62

Sic e shohim, edhe kjo komande nuk ka nevoje per shume komente per te kuptuar sintaksen e

saj. Kjo eshte nje tabele me gjashte kolona, apo fusha sic quhen me mire ne gjuhen SQL dhe

secila fushe pranon nje lloj te caktuar te dhene. Cdo fushe mund te kete opsione shtese ne

baze te llojit qe permban. Konkretisht, tabela jone permban gjashte fusha. Kjo tabele do te

mbaje informacion rreth klienteve tane te regjistruar. Me poshte jepet nje shpjegim per secilen

fushe:

ID – eshte nje numer I tipit integer I cili eshte unik per cdo klient. Eshte i

autoinkrementueshem.

emri – mban emrin e klientit, lloji I fushes eshte char dhe mban deri ne 25 karaktere.

mbiemri – mban mbiemrin e klientit, lloji I fushes eshte char. Mban 25 karaktere.

username – mban emrin me te cilin klienti mund te logohet pasi eshte regjistruar.

fjalekalimi – fjalekalimi eshte privat per klientit prandaj ai enkriptohet pasi te futet ne

bazen e te dhenave nga klienti.

email – ketu klienti fut adresen e tij ne rast se deshiron.

* Rreshti I fundit percakton fushen ‘username’ me atribut unik, pra ne kete tabele nuk

mund te ekzistojne dy kliente me ‘username’ te njejte. Qellimi I kesaj do te qartesohet me

poshte.

Nese duam te kemi nje ide te qarte rreth tabeles qe sapo krijuam, po aty ne promptin e

MySQL mund te shohim tabelen qe sapo krijuam me ane te komandes :

>describe klientet;

63

Kjo ishte tabela jone e pare. Kjo tabele mund te mbushet nga ne pasi kemi marre

informacionet e nevojshme.

7.3.3 Nderfaqja me klientin dhe regjistrimi

Puna jone per regjistrimin e klienteve mund te lehtesohet nepermjet nje nderfaqjeje per

klientet.mund t’u ofrojme atyre regjistrimin ‘on-line’ nepermjet faqes sone te internetit. Per te

realizuar kete neve na duhet te bejme nje lidhje active midis perdoruesit dhe MySQL ne

menyre qe te dhenat e futura nga klienti te mbushin ne menyre korrekte te dhenat e tabeles

perkatese. Sic e permendem me lart, per te ndertuar nje nderfaqe te tille shfrytezojme gjuhen

PHP e cila eshte nje gjuhe e cila interpretohet nga serveri (server-side scripting). Per kete

shkruajme kodin e nje forme te thjeshte regjistrimi, ne menyre qe klienti ta kete te lehte

regjistrimin e te dhenave. Kjo forme parimisht duhet te beje lidhjen me serverin e bazes se te

dhenave dhe pasi te kete bere verifikimin dhe marre autentikimin e perdoruesit, mund te beje

mbushjen e tabeles me te dhenat perkatese.

Nje forme regjistrimi mund te realizohet edhe nepermjet gjuhes se thjeshte html, e cila

gjithsesi na lejon ne pasojme informacionin e futur ne nje faqe tjeter dinamike e cila permban

kod te nje gjuhe server-side scripting. Kodi I shkruar me kete gjuhe (konkretisht PHP) na

lejon te lidhemi me tabelen dhe mbushjen e saj.

Me poshte japim kodin per faqen e regjistrimit.

<html>

<head>

<title>Untitled Document</title>

<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=iso-8859-1">

</head>

<body>

<p> </p>

<p> </p>

<table width="273" border="0" align="center" cellpadding="0" cellspacing="1"

bgcolor="#CCCCCC">

<tr>

<form action="register.php" method="post" >

<td width="328">

<table width="100%" height="167" border="0" cellpadding="3" cellspacing="1"

bgcolor="#FFFFFF">

<tr>

64

<td colspan="3"><div align="center"><strong>Ju lutem plotesoni

regjistrimin</strong></div></td>

</tr>

<tr>

<td width="71">Emri</td>

<td width="3">:</td>

<td width="212"><input name="emri" type="text" ></td>

</tr>

<tr>

<td>Mbiemri</td>

<td>:</td>

<td><input name="mbiemri" type="text"></td>

</tr>

<tr>

<td width="71">Username</td>


<td width="212"><input name="username" type="text" ></td>

</tr>

<tr>

<td width="71">Fjalekalimi</td>


<td width="212"><input name="password" type="password" ></td>

</tr>

<tr>

<td width="71">E-mail</td>


<td width="212"><input name="email" type="text" ></td>

</tr>

<tr>

<td> </td>

<td> </td>

<td><input type="submit" value="regjistrohu"></td>

</tr>

</table>

</td>

</form>

</tr>

</table>

</body>

</html>

Ky kod I mundeson klientit futjen e te dhenava ne menyre te lehte, duke eliminuar gabimet e

mundshme. Dritarja qe atij I shfaqet do te ishte si me poshte:

65

7.3.4 Komunikimi me serverin

Informacioni I futur duke mbushur keto fusha kalohet ne filen register.php, e cila ka

informacionin e duhur per tu lidhur me serverin e bazes se te dhenave. Me poshte paraqitet

kodi I ketij file.

<html>

<head>

<title>Regjistrimi i klienteve</title>

</head>

<body>

//fillon kodi php

<?php

//te dhenat private per hostin, userin dhe passwordin qe useri //administrator perdor,

regjistrohen ne nje file private (konkretisht //db_config.php) e cila ruhet ne nje folder

privat (ne rastin tone //config) aksesi I se ciles eshte I ndaluar nepermjet konfigurimit qe

//ne I bejme ne httpd.conf te serverit Apache. Prandaj dhe nje kodin //tone, ne

parametrat qe I japim funksionit mysql_connect, nuk shohim //vlera, por variablat qe I

mbajne keto vlera.

require ($_SERVER['DOCUMENT_ROOT']."/config/db_config.php");

//bejme lidhjen me serverin. Nese lidhja nuk realizohet, klienti do te //marre mesazh

gabimi.

$connection= mysql_connect($db_host, $db_user, $db_password)

or die ("lidhja nuk u realizua. Ju lutem provoni me vone.");

//zgjedhim bazen e te dhenave me te cilen do te punojme. Ne rast, //gabimi, na shfaqet

mesazhi qe shpjegon shkakun e deshtimit te lidhjes //me bazen e te dhenave.

mysql_select_db($db_name, $connection) or die(mysql_error());

66

//variablat marrin vlerat e futura nga klienti I cili mbush fushat e formes.

$emri = $_POST["emri"];

$mbiemri = $_POST["mbiemri"];

$username = $_POST["username"];

$password = $_POST["password"];

$email = $_POST["email"];

//quhet i vlefshem regjistrimi vetem kur mbushen te gjitha fushat

$len = strlen ($emri && $mbiemri && $username && $password && $email);

if ($len > 0)

{

$query = "INSERT INTO klientet (id, emri, mbiemri, username, password,

email,)

VALUES (null, '$emri', '$mbiemri', '$username', '".md5($password)."',

'$email')"; /*fjalekalimi enkriptohet me metoden

MD5*/

// ne rast se regjistrimi kryhet me sukses, nje mesazh ia kofirmon //klientit. Ne rast

deshtimi mesazhi jep shkakun.

mysql_query($query, $connection) or die (mysql_error());

echo "Regjistrimi juaj u krye me sukses!";

}

else

{

echo "Ju lutem plotesoni te gjitha fushat!";

}

?>

//mbyllet kodi PHP

</body>

</html>

7.4 Kode ekstra te rendesishem

Kodi i mesiperm ishte kodi baze, apo me mire kodi minimal per funksionimin paraprak te

regjistrimit te klienteve. Me poshte do te paraqesim edhe disa blloqe te tjera kodesh te cilat

jane te rendesishme. Keto duhen duke parashikuar te gjitha skenaret e papelqyeshme qe mund

te hasen ne internet. Keshtu eshte mire qe ne te dime qe 90 % e anetareve te regjistruar ne

faqen tone, jane me te vertete kliente dhe jo kode spam. Kjo gje realizohet duke derguar nje

kerkese konfirmimi ne email-in me te cilin klienti eshte regjistruar, duke kerkuar aktivizimin

e regjistrimit te tij. Gjithashtu duke inkorporuar nje vleresim figure (rastet kur na thuhet qe te

shkruajme nje te textbox, tekstin qe shikojme ne figure).

Le te fillojme atehere me percaktimin e karaktereve te pavlefshme ne plotesimin e fushes se

username-t. Keshtu nese klienti fut nje karakter invalid, ne momentin qe ai klikon butonin per

te perfunduar regjistrimin, do t’I shfaqet nje mesazh I cili e paralajmeron qe ka perdorur

karaktere te pavlefshme. Kodi jepet me poshte:

//vektori I karaktereve te pavlefshem

67

$junk = array('.' , ',' , '/' , '\' , '`' , ';' , '[' , ']' , '-', '_', '*', '&', '^', '%', '$', '#', '@', '!', '~', '+', '(', ')', '|',

'{', '}', '<', '>', '?', ':', '"', '=');

//fillimi I gjatesise se username

$len = strlen($_POST['username']);

//zevendeson karakteret invalide

$_POST['username'] = str_replace($junk, '', $_POST['username']);

$test = $_POST['username'];

//nese kemi diference ne gjatesi, d.m.th qe ka karaktere invalide. Ne kete rast shfaqet

//mesazh gabimi, I cili tregon cilet jane karakteret qe mund te perdoren.

if(strlen($test) != $len) {

die('Username Error: Username permban karaktere te pavlefshem. Mund te perdorni vetem

A-Z, 0-9 dhe shenjen (_).');

}

Nje problem tjeter I cili eshte teper kyc eshte edhe kontrolli qe duhet bere nese username-I qe

klienti zgjedh te mos jete zene nga nje klient tjeter. Pra ne databazen tone nuk duhet te kemi

dy kliente me usename identik. Per kete duhet te perfshijme edhe kodin I cili eliminon

duplikimet e username-ve. Kodi jepet me poshte:

//kontrollojme nese username ekziston ne databaze...

<?php $q2 = mysql_query("SELECT * FROM `klientet` WHERE `username` =

'".$_POST['username']."'");

$q3 = mysql_fetch_object($q2);

if($q3->username == $_POST['username']) {

die('<BR><BR>Sorry, but the username "'.$q3->username.'" eshte zene. Ju

lutem zgjidhni nje username tjeter.');

}

?>

Me ane te ketij file ne bejme regjistrimin e atyre klienteve te cilet deshirojne te regjistrohen

online ne faqen tone dhe te perfitojne keshtu sherbimet qe ne ofrojme.

7.5 Procesi i Login-it

Pasi jane regjistruar, klietet tane duhet te logohen qe te shfytezojne sherbimet tona. Pra ata

duhet te autentikohen ne menyre qe te marrin autorizimin per te patur akses ne burimet qe ne

si kompani u ofrojme atyre. Edhe per kete, ne duhet t’u ofrojme mundesine e interaksionit me

serverin e cili ka mundesi te krahasoje kredencialet e tyre (te cilet ne kemi vendosur te jene

username-I dhe fjalekalimi qe ata kane zgjedhur), me informacionin e regjistruar ne databazen

MySQL.

Le te krijojme kodin per loginin e tyre.

<?

ob_start();




mysql_select_db($db_name, $connection);

68

Kjo pjese eshte blloku fillestar I kodit tone. Ka te beje me realizimin e autentikimit ne server

dhe realizimin e lidhjes me bazen e te dhenave qe ne po perdorim.

Pas kesaj duhet te verifikojme nese klienti eshte I loguar ne faqen tone. Nese eshte, atehere

nuk ka nevoje te drejtohet perseri tek faqja e loginit. Ne kete rast ne e drejtojme ate ne faqen

kryesore ku gjenden aksesi I sherbimeve.

Me poshte jepet kodi:

//Nese klienti shtyp butonin “Submit”

if(isset($_POST['submit'])) {

if(!$_POST['username']) die("Error: Ju lutem jepni username-n tuaj per te hyre ne

faqen tone.");

if(!$_POST['password']) die("Error: Ju lutem jepni fjalekalimin tuaj per te hyre ne

faqen tone.");

Sic e shpjegojne mesazhet, klienti merr nje mesazh gabimi nese nuk fut njeren nga te dhenat

qe I kerkohen per te realizuar autentikimin e tij, konkretisht username-n ose fjalekalimin, me

te cilat ai eshte regjistruar.

Pasi klienti fut te dhenat, dhe klikon butonin “submit”, te dhenat e futura do te krahasohen me

informacionin qe eshte I regjistruar ne bazen e te dhenave. Te dhenat krahasohen per te

verifikuar nese perdoruesi I cili po tenton te futet ne faqen tone eshte me te vertete ai qe

pretendon se eshte. Nese te dhenat qe ai fut perputhen me informacionin qe gjendet ne bazen

tone te te dhenave, kjo mjafton qe klienti te marre autorizimin per shfrytezimin e sherbimeve

perkatese.

Me poshte paraqitet kodi I cili mundeson verifikimin e perdoruesve te regjistruar. Ky kod

vendoset menjehere poshte bllokut te mesiperm te kodit.

//verifikimi I perdoruesit...

$get_user = mysql_query("SELECT * FROM `klientet` WHERE username =

'".$_POST['username']."' AND password = '".md5($_POST['password'])."'");

$q = mysql_fetch_object($get_user);

if(!$q) die("Login Failure: Ju lutem, kontrolloni qe username-I dhe fjalekalimi juaj

jane te sakte.");

kur shtyp butonin “submit”, funksioni $get_user, do te kerkoje klientin I cili eshte regjistruar

me kete username, gjithmone nese ekziston nje I tille.

Kodi I mesiperm duhet ndjekur nga kodi I cili aplikon variablat e sesionit, per ta drejtuar

klientin drejt faqes kryesore.

//variablat e sesionit

$_SESSION['logged_in'] = 1;

$_SESSION['username'] = $_POST['username'];

$_SESSION['password'] = $_POST['password'];

session_write_close();

header("Location: http://www.UPT.al ");

Ne kete bllok qe shtuam me lart, vendosim tre variabla sesioni. Njeri per gjendjen e loginit,

per username dhe nje per fjalekalimin. Keto sesione do te ekzistojne derisa browser-I te

mbyllet. Funksioni I fundit, session_write_close(), nuk eshte I nevojshem, por do te detyroje

ruajtjen e te dhenave para se browseri te ndryshoje faqe, kur ne te therrasim funksionin

header.

69

7.5.1 Forma e interaksionit

Ashtu si procesi I regjistrimit, edhe procesi I loginit, kerkon bashkeveprimin e klientit me

serverin. Prandaj ashtu si krijuam nje forme per regjistrimin e klienteve nepermjet faqes sone,

edhe per procesin e loginit duhet tu ofrojme nje forme te ngjashme ku klientet te fusin

username-n dhe fjalekalimin e tyre personal. Kushti yne fillestar per te shfaqur formen e

loginit eshte nese eshte klikuar butoni ‘submit’. I tere kodi I mesiperm ekzekutohet ne baze te

ketij kushti. Nese ky kusht deshton, shfaqet forma.

<form name="login" method="post" action="<?php echo $_SERVER['PHP_SELF'];

?>">

<table>

<tr>

<td>Username: <input type="text" id="username" name="username"></td>

</tr>

<tr>

<td>Fjalekalimi: <input type="password" id="password" name="password"></td>

</tr>

<tr>

<td>Submit: <input type="submit" value="Submit" name="submit"

id="submit"></td>

</tr>

</table>

</form>

me poshte jepet forma e ndertuar per te realizuar bashkeveprimin e klientit me serverin per

procesin e login-it.

Kushti I vendosur ne fillim te ketij blloku kodi eshte ai qe percakton shfaqjen e formes se

loginit nese butoni ‘submit’ nuk eshte klikuar, ose informacioni I futur ne kutite perkatese nuk

perputhet me te dhenat e regjistruara ne bazen e te dhenave tona per klientet e regjistruar.

7.6 Dalja nga faqja (logout )

Duke qene se klientet tane do te logohen per te pasur sherbimet tona, ata duhet te kene

mundesi edhe te bejne procesin e anasjellte pasi kane mbaruar pune, pra logout. Per me teper

ne rastin tone ku ata paguajne per cdo interval kohor qe ata kalojne ne faqen tone duke

shfrytezuar burimet dhe sherbimet qe ne u ofrojme atyre. Pra koha eshte matesi per pagesen

qe ata duhet te bejne. Per te realizuar kete, na duhet perseri te krijojme nje file tjeter qe

permban kodin e duhur, te cilin do ta quajme “logout.php”.

Me poshte jepet kodi I ketij file:

<?

70

$_SESSION['logged_in'] = 0;

session_destroy( );

header("Location: http://www.upt.al");

?>

sic e shohim edhe ne kod, ne vendosim ne vleren 0 (zero) variablin $_SESSION[‘logged_in’],

pasi me pare e vendosem ne vleren 1 (nje) kur klienti beri login. Me ane te funksionit

session_destroy( ), fshijme te gjitha te dhenat e sesionit aktual. Ne fund, perdorim funksionin

header( ); per te ngarkuar faqen qe deshirojme, e cila ne te shumten e rasteve eshte faqja e

pare e website-t tone.

Ky ishte kodi I nevojshem per te realizuar ato procese kryesore per regjistrimin dhe me pas

loginin me sukses te klienteve tane.

7.7 Mbikqyrja e aktivitetit te klienteve te regjistruar

Tani eshte koha te mendojme pak per te kontrolluar aktivitetin e klienteve tane. Duhet te kemi

nje mbikqyrje te detajuar, e cila do te na ndihmoje ne krijimin e raporteve per faturat e

klienteve tane.

Le te fillojme …

Se pari do te na duhet qe ne bazen tone te te dhenave te regjistrohet ora kur klienti akseson

faqen tone per te perfituar nga sherbimet qe ne ofrojme. Pra ne momentin qe ai klikon mbi

butonin ‘submit’ duhet te filloje numerimi I kohes qe ai kalon duke shfrytezuar sherbimet qe

ne ofrojme nepermjet faqes sone. Per kete na duhet qe ne bazen e te dhenave te kemi nje

tabele tjeter e ku regjistrohet koha qe klienti ka kaluar ne faqen tone. Per kete mjafton te

ruajme oren kur ai eshte loguar, dhe kohen qe ai ka dale (me ane te procesit logout). Le te

krijojme pra tabelen e re e cila duhet te kete keto dy fusha. Plus ketyre ne kete tabele duhet te

kemi edhe nje fushe tjeter e cila te kete te memorizoje identitetin e klientit I cili eshte loguar.

Per kete na duhet te perdorim nje atribut I cili eshte unik per cdo klient. Mund te perdorim

username-n e klientit, pasi ne kod kemi percaktuar qe dy kliente nuk mund te kene te njejtin

username. Sic e shpjeguam me lart, ne momentin e regjistrimit te klientit te ri, kodi perkates

jep nje mesazh paralajmerimi ne rast se ky I fundit zgjedh nje username I cili eshte zgjedhur

nga nje klient ekzistues. Normalisht qe opsion tjeter do te ishte zgjedhja e celesit primar te

tabeles klientet qe eshte fusha ‘ID’. sidoqofte ajo qe ka rendesi eshte qe kjo fushe do te kete

atributin celes I jashtem (foreign key) ne kete tabele. Ky atribut percakton qe kjo fushe eshte

unike ne nje tabele tjeter. Le te krijojme tabelen ne bazen tone te te dhenave. Kodi I duhur

jepet me poshte.

CREATE TABLE log ( ID int not NULL, adresa_IP text not NULL, login_time date

not NULL, logout_time date not NULL, username varchar(35), foreign key (username)

references klientet (username) ;

71

Figura e meposhtme na tregon nje relacion midis dy tabelave te bazes sone. Sic e shohim,

fusha ‘username’ e tabeles klientet, e cila ka atributin ‘unique’, I eshte shtuar tabeles ‘log’ qe

krijuam si nje celes I jashtem.

Tabela e cila krijuam do te mbaje gjithashtu edhe adresen IP nga ku klienti futet ne faqen

tone. Pasi krijuam tabelen duhet te mendojme per mbushjen e saj. Per kete na duhet te

shtojme nje bllok tjeter ne kodin e programit te loginit si dhe te logout. Pra ne momentin qe

klienti logohet, koha ekzakte regjstrohet ne tabelen qe sapo krijuam. Ne te njejten menyre,

edhe koha kur klienti ben logout nga faqja jone do te regjistrohet po ne kete tabele, ne fushen

perkatese.

Me poshte jepet kodi I cili duhet shtuar ne kodin e procesit te loginit. Pra pak a shume eshte e

qarte qe kur klienti logohet, koha e loginit dhe adresa e tij IP regjistrohet ne tabelen log.

<?php

$IP = $_SERVER[‘REMOTE_ADDR’]; //merr adresen IP te makines se klientit

$in_time = date( ); //merr daten dhe oren kur klienti eshte futur ne faqe.

$insert = mysql_query (“INSERT INTO log( id, adresa_IP, login_time)”. “VALUES

(‘NULL’, ‘$IP’,’$in_time’)”);

?>

Ne te njejten menyre, kodi I ngjashem me kete qe paraqitem me lart do te shtohet edhe ne

kodin e procesit te daljes se klientit (logout).

<?php

72

$out_time = date( ); //merr daten dhe oren kur klienti ka dale nga faqja.

$insert = mysql_query (“INSERT INTO log( id, logout_time)”. “VALUES

(‘NULL’,,’$out_time’)”);

?>

7.8 Krijimi I raportit te faturave

Tani eshte koha per te krijuar raportin. Le te supozojme se do te krijojme raportin e fatures

per klientet tane, per te percaktuar detyrimet qe klientet kane ndaj nesh ne baze te kohes qe

ata kane kaluar duke shfrytezuar sherbimet dhe burimet e faqes sone. Per kete do te na duhet

te terheqim te dhenat nga baza jone e te dhenave. Keto te dhena do t’I shfaqim ne nje tabele te

ndertuar me ane kod te thjeshte html. Per nxjerrjen e te dhenave perseri na duhet te shkruajme

nje kod ne gjuhen dinamike PHP, I cili do te realizoje lidhjen me bazen tone te te dhenave dhe

pasi te marre autorizimin do te lexoje informacionin e duhur dhe do te beje te mundur

mbushjen e tabeles html.

<html>

<head>

<title>Regjistrimi i klienteve</title>

</head>

<body>

//fillon kodi php

<?php


//bejme lidhjen me serverin. Nese lidhja nuk realizohet, klienti do te //marre mesazh

gabimi.



//zgjedhim bazen e te dhenave me te cilen do te punojme. Ne rast, //gabimi, na shfaqet

mesazhi qe shpjegon shkakun e deshtimit te lidhjes //me bazen e te dhenave.

mysql_select_db($db_name, $connection) or die(mysql_error());

<table border="1" cellspacing"1" cellpading="2">

<tr bgcolor="#0066CC">

<td><strong>Emri</strong></td>

<td><strong>Mbiemri</strong></td>

<td><strong>username</strong></td>

<td><strong>email</strong></td>

<td><strong>koha e hyrjes</strong></td>

<td><strong>koha e daljes</strong></td>

<td><strong>adresa IP</strong></td>

</tr>

<?php

$query = "select k.emri, k.mbiemri, k.username, k.email, l.adresa_IP, l.login_time,

l.logout_time from klientet as k, log as l where k.username=l.username, order by

date_auto";

$result = mysql_query ($query, $connection);

73

for ($i = 0 $i < mysql_num_rows($result);$i++)

{

$emri = mysql_result ($result, $i, "emri");

$mbiemri = mysql_result ($result, $i, "mbiemri");

$username = mysql_result ($result, $i, "username");

$email = mysql_result ($result, $i, "email");

$login_time = mysql_result ($result, $i, "login_time");

$show_login_time = date("d/m/Y H:i:s", $login_time)

$logout_time = mysql_result ($result, $i, "logout_time");

$show_logout_time = date("d/m/Y H:i:s", $logout_time)

$adresa_IP = mysql_result ($result, $i, "adresa_IP");

echo '

<tr bgcolor="#EEEEEE">

<td>

<font face ="arial" size="2">

‘.$emri;

echo ‘

</td>

<td>


'.$mbiemri.'

</font>

</td>

<td>


'.$username.'

</font>

</td>

<td>


'.$email.'

</font>

</td>

<td>


'.$show_login_time.'

</font>

</td>

<td>


'.$show_logout_time.'

</font>

</td>

<td>


'.$adresa_IP.'

</font>

</td>

</tr>';

}

?>

74

</table>

</body>

</html>

Me poshte jepet nje shembull I nje tabele ne format ‘html’ e cila shfaq te gjitha fushat qe ne

kemi kerkuar ne baze te kodit te mesiperm. Sic e shohim ketu e kemi te lehte te perllogarisim

aktivitetin e klienteve tane dhe fluksin e vizitave qe faqja jone ka patur gjate nje periudhe te

caktuar.

Emri Mbiemri username email koha e

hyrjes koha e

daljes adresa IP

Erjal Selamaj erjali [email protected]

om 12/01/12

12:00:39 12/01/12

12:24:34 82.23.12.128

Ernest Gjini nesti [email protected] 26/03/12

10:32:20 26/03/12

10:51:11 80.123.14.81

Eraldi Maka eraldi [email protected] 20/05/12

10:00:20 20/05/12

12:07:20 80.123.24.214

Enian Maskaj enio [email protected] 16/05/12 20:33:52

16/05/12

22:53:40 65.152.48.220

Natyrisht ne mund te marrin raporte shume me te detajuara nepermjet sintakses qe na ofron

modeli MySQL. Keshtu ne baze te nevojave tona ne mund te krijojme raporte per nje klient te

caktuar, per segmente te caktuar kohore apo edhe per adresa te caktuara IP.

LXXV

Konkluzione

Pas përfundimit të projekt-diplomës mund të themi se:

Mësuam që brenda një periudhe kohore të realizojmë një detyrë.

Për të trajtuar një temë të caktuar duhet të sqarosh shumë detaje e kjo na bëri që të

shfletonim literatura nga më të ndryshmet.

Organizuam materiale te shumta, të cilat i përdorëm sipas qëllimit tonë.

Duke realizuar këtë rrjet të thjeshte mësuam shumë gjëra.

Më parë kishim njohuri të marra nga lëndët e kryera në vitin e dyte dhe trete por kjo punë

na ndihmoi për një riorganizim të njohurive. Ishim mësuar që ti shikonim gjërat si të

shkëputura dhe këtu na u desh që ti lidhnim ato.

Çdo sistem funksionon si nje pjese e vetme. Funksionimi i plote varet nga secila prej

pjeseve,pra duke i bashkuar ato arrin ne nje perfundim te sakte.

LXXVI

Bibliografi

Për ti trajtuar gjërat në një nivel të lartë dhe mbi baza të sakta teorik jam referuar një

literature të përzgjedhur në gjuhë të huaj (anglisht, italisht).

Kam shkëputur nga këto libra pjesë ku trajtohej ajo çka ne donim te bënim evidente në

materialin tonë si dhe skema e figura të cilat më pas janë përpunuar ne Adobe Photoshop.

1. http://www.freeradius.org

2. http://www.faqeweb.com/index.html

3. www.google.com

4. www.wikipedia.com

5. http://www.3dbuzz.com

6. www.PHPeasystep.com

7. http://www.tutorialized.com

8. www.xperiencetech.com

9. www.radiusreporting.com

10. http://www.Allsyntax.com

http://www.freeradius.org/

http://www.faqeweb.com/index.html

http://www.google.com/

http://www.wikipedia.com/

http://www.3dbuzz.com/

http://www.phpeasystep.com/

http://www.tutorialized.com/

http://www.xperiencetech.com/server/products.asp

http://www.radiusreporting.com/

http://www.allsyntax.com/

Investimet e huaja direkte nÃƒÂ« turizÃƒÂ«m...

Documents

Transcript of Investimet e huaja direkte nÃƒÂ« turizÃƒÂ«m...