Interpretations of dreams in different cultures (in Polish & Croatian Languages)
-
Upload
justyna-koss -
Category
Spiritual
-
view
313 -
download
2
description
Transcript of Interpretations of dreams in different cultures (in Polish & Croatian Languages)
1
JUSTYNA KOSS
‘ZOONIMY W CHORWACKICH I POLSKICH
SENNIKACH LUDOWYCH – JĘZYKOWO-KULTUROWE
KONOTACJE I INTERPRETACJE’
(Croatian translation)
‘ZOONIMI U HRVATSKIM I POLJSKIM
NARODNIM SANJARICAMA – JEZIČNO-KULTURNE
KONOTACIJE I INTERPRETACIJE’
Book written and translated by Justyna Koss (Polish and Croatian)
Gdańsk 2008
4
Snove snivam
Snove snivam, snujem snove,
snujem snove biserove,
u snu živim, u snu dišem,
al’ ne mogu sitne snove,
ne mogu ih da napišem.
Snove snivam, snove snujem,
u slike bih da ih kujem,
al’ su sanci poletanci,
ne mogu ih da prikujem
srcu mome laganome.
Al’ nasloni na te snove
tvoje grudi biserove,
dve ledene biser kapi:
ta bi studen smrzla snove,
sve te slike sledila bi.
Laza Kostić
wiersz z tomu Đulići (Kwiaty)
Sny wyśniwam
Sny wyśniwam, snuję sny swe,
snuję sny moje perłowe,
we śnie żyję, w śnie oddycham,
lecz snów drobnych swych
nie mogę,
lecz nie mogę ich zapisać.
Sny swe snuję, sny wyśniwam
ich obrazy bym przekuwał,
lecz sny moje są polotne,
nie potrafię ich przykuwać
do lekkiego serca mego.
Ale oprzyj na snach owych
twoje piersi, te perłowe,
dwie lodowe krople pereł:
przecież chłód by zmroził sny te,
me obrazy w lód zamienił.
tłum. Marcin Jan Szklarski:
(http://marszklarski.webpark.pl/tlkostic.ht
ml)
5
Rys.1. Sny
6
SPIS TREŚCI
I WSTĘP………………………………………………………………………………………8
1. Cel i metoda pracy……………………………………………………………………...8
2. Charakterystyka źródeł…………………………………………………………………9
II SEN – PRZEDSIONEK ŚMIERCI CZY WIARYGODNA PROGNOZA?.................11
1. Historia interpretacji snów……………………………………………………………...11
2. Symbolika marzeń sennych…………………………………………………………….21
III JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA……………………………………………………….33
1. Teorie na temat językowego obrazu świata…………………………………………….33
2. Zwierzęta w językowym obrazie świata………………………………………………..45
3. Językowo-kulturowe konotacje nazw zwierząt………………………………………...51
4. Motywacja znaczeń symbolicznych w sennikach ludowych…………………………...60
IV PORÓWNANIE INTERPRETACJI SNÓW W LUDOWYM SENNIKU POLSKIM
I CHORWACKIM W ZALEŻNOŚCI OD KONOTACJI ZOONIMÓW………………68
1. Zoonimy o identycznych konotacjach językowych w ludowym senniku polskim
i chorwackim…………………………………………………………………………...68
2. Zoonimy o podobnych konotacjach językowych w ludowym senniku polskim
i chorwackim…………………………………………………………………………...96
3. Zoonimy o odmiennych konotacjach językowych w ludowym senniku polskim
i chorwackim………………………………………………………………………….114
V WNIOSKI I PODSUMOWANIE………………………………………………………129
BIBLIOGRAFIA…………………………………………………………………………...136
ŹRÓDŁA INTERNETOWE………………………………………………………………141
SPIS ILUSTRACJI………………………………………………………………………...141
STRESZCZENIE W JĘZYKU CHORWACKIM……………………………………….143
7
Rys.2. Marzenia senne
8
I WSTĘP
1. Cel i metoda pracy
Powodem wyboru tematu niniejszej pracy magisterskiej było moje przekonanie, iż sen
jest niezwykle interesującym i wciąż nie do końca zbadanym zjawiskiem, a ludowe senniki,
będące zbiorem znaczeń symbolicznych, kryją w sobie wiele tajemnic. Na ich temat można
nadal nie tylko wiele napisać, nie powielając wcześniejszych sądów, lecz także dokonać
nowatorskich odkryć. Co więcej, temat ten nie został jeszcze dostatecznie opracowany, co
dodatkowo było dla mnie pewnego rodzaju wyzwaniem.
Niniejsza praca ma charakter interdyscyplinarny – opracowując temat korzystałam
z dorobku m. in. psychologii, filozofii, literatury kulturoznawstwa, mitologii, religii i folkloru.
Celem mojej pracy jest przede wszystkim odkrycie, czy bliskie pod wieloma
względami narody - polski i chorwacki, podobnie postrzegają świat zawarty w językowo-
kulturowych konotacjach animalistycznych oraz sprawdzenie, czy pomiędzy sposobami
wykładania snów w sennikach a treścią znaczeniową danego słowa, istnieje jakiś związek,
a jeżeli tak się dzieje, to w jakim stopniu jest on tożsamy w badanych językach.
Analiza jest próbą odnalezienia motywacji, które posłużyły za interpretacje
animalistycznych symboli sennych i sprawdzenia czy identyczne językowe asocjacje
przypisane zwierzętom będą podstawą tak samo objaśnianych sennych wykładni w obu
sennikach.
Analizę interesującego mnie problemu oprę na kilkudziesięciu zoonimach, których
wyboru dokonałam sama na podstawie dostępnych na ich temat materiałów w obu językach,
powszechności ich występowania w różnych źródłach, ale także ze względu na bardziej
interesujące senne interpretacje. Ze względu na ograniczenia dotyczące objętości pracy,
opracowałam i zamieściłam w niej 31 symboli animalistycznych, wyselekcjonowanych
według moich osobistych preferencji, co nie miało jednak wpływu na wnioski płynące
z analizy.
Do tej pory nie znalazłam wielu prac na podjęty przeze mnie temat, dlatego
w badaniach kierowałam się własnymi przypuszczeniami, skojarzeniami i intuicją.
W celu uniknięcia powtórzeń, w pracy zamiennie stosować będę pojęcia sen oraz
marzenie senne, które są jednakże różnymi zjawiskami. Posługiwanie się na jednej
9
płaszczyźnie oboma terminami może pociągnąć za sobą pewne nieporozumienia
interpretacyjne. Sen jest terminem wieloznacznym a jego podstawowe znaczenie to spanie
i stan wypoczynku organizmu, lecz jest także tym, co śni się człowiekowi śniącemu i określa
obraz widziany w czasie spania, nietrafnie i nieświadomie nazywany przez wielu marzeniem
sennym.
Niniejsza praca składa się z V rozdziałów, z których trzy są główne.
Rozdział II podzielony jest na dwa podrozdziały. W pierwszym z nich zawarte są
informacje na temat interpretacji i znaczenia snów oraz marzeń sennych na przestrzeni
dziejów, opartych na poglądach różnych myślicieli i naukowców. Podrozdział drugi
poświęcony jest symbolom, językowi symbolicznemu oraz dotyczy powstania i rozwoju
senników a także opinii na ich temat.
Rozdział III podzielony został na cztery podrozdziały. W pierwszym z nich
przedstawione i scharakteryzowane zostało pojęcie językowego obrazu świata oraz bliskich
mu zjawisk językowych. Podrozdział drugi i trzeci traktują o językowym obrazie świata,
zwierzętach będących jego komponentem oraz przypisanych im językowych konotacjach.
W podrozdziale czwartym, który jest wprowadzeniem do analizy, przedstawione zostały
możliwości i zasady motywacyjne dla znaczeń symbolicznych w sennikach ludowych.
Rozdział IV, najobszerniejszy, jest analizą porównawczą interpretacji symboli
animalistycznych w polskim i chorwackim senniku ludowym. Jest on podzielony na trzy
podrozdziały, rozróżniające zwierzęta o konotacjach identycznych, podobnych oraz
odmiennych w badanych językach. Pracę zamykają wnioski płynące z analizy opracowanego
materiału oraz podsumowanie pracy, bibliografia tekstów, spis źródeł internetowych oraz
ilustracji wykorzystanych przy tworzeniu pracy, a także streszczenie w języku chorwackim.
2. Charakterystyka źródeł
Badań dokonam na podstawie porównania elementów symbolicznych znaczeń
sennikowych w polskich i chorwackich sennikach ludowych, którymi są: Sennik współczesny
Piotrka Płatka wydany w Krakowie w 1998 roku oraz chorwacka Narodna Sanjarica
autorstwa Božicy Cikušy wydana w miejscowości Stari Grad w roku 1996.
Sennik polski, jak podaje Piotr Płatek, opracowany został na podstawie jego własnych
wieloletnich obserwacji, badań i analiz zjawisk nadrealistycznych oraz literatury: Wróżby ze
10
snów, J. Czech, Kraków, 1850; Płanetnik- Wielki1 Sennik Arabski z przepowiedniami
i kalendarzem na 1899 rok, J. Sikorski, Warszawa; Twoje imię, H. Fros i F. Sowa, Kraków,
1982; Persko-Egipski Sennik i Proroctwa Michaldy; Sennik, Gliwice, 1947.
W senniku chorwackim umieszczona została jedynie informacja, iż księga ta powstała
na podstawie starożytnych senników oraz doświadczeń ludzi w przeciągu wieków.
Oba senniki charakteryzują się porównywalną objętością i ilością opracowanych haseł,
sennik polski ma 207 stron i zawiera ok. 90 symboli animalistycznych, a sennik chorwacki
ma 193 strony oraz ok. 95 tychże symboli. Obie księgi, oprócz interpretacji znaczeń
symbolicznych, zawierają m.in. charakterystyki znaków zodiaku, omawiają wpływ planet na
osobowość, horoskopy a także znaczenia imion w życiu człowieka.
Przy komparacji senników oraz szukaniu motywacji dla znaczeń symbolicznych
w dużej mierze bazuję również na wielu innych źródłach, z których najważniejszymi były
m. in. prace Władysława Kopalińskiego, Agnieszki Spagińskiej-Pruszak, Bogusława Dunaja,
Stanisławy Niebrzegowskiej, Ljubinko Radenkovicia, Svetlany Tolstoj, Josipa Matešicia oraz
Vladimira Anicia.
1 Zachowuję pisownię oryginału.
11
II SEN – PRZEDSIONEK ŚMIERCI CZY WIARYGODNA PROGNOZA?
1. Historia interpretacji snów.
Całe tworzywo snu jest głównie subiektywnej natury,
a sam sen to teatr, w którym śniący jest sceną,
aktorem, reżyserem, publicznością i krytyką.
Carl Gustav Jung
Wszyscy ludzie śnią i chociaż wydawać się może mało realne, to około jednej trzeciej
naszego życia spędzamy pogrążeni we śnie. Z pewnością wielu z nas zastanawia się, czym
naprawdę jest sen, skąd pochodzi i jaką rolę pełni w życiu człowieka. Na to pytanie dyskusje
prowadzi się już od tysięcy lat, lecz jednoznacznej odpowiedzi jak dotąd nie udzielono. Ilość
teorii na temat marzeń sennych jest tak duża, iż trudno opowiedzieć się za jedną.
W niniejszym rozdziale chciałabym ukazać, jak odmienne poglądy na to zjawisko mieli
mędrcy, filozofowie, badacze i naukowcy na przestrzeni dziejów. Różnice pomiędzy
stawianymi tezami są dość rozbieżne, zależne są bowiem od czasów, z których się wywodzą,
poglądów i wierzeń danej społeczności oraz ich różnic kulturowych. Ze względu na pokaźną
ilość teorii, ograniczę się do tych ciekawszych lub bardziej znanych i spróbuję przedstawić je
chronologicznie.
Najstarsze zapiski dotyczące marzeń sennych sięgają aż kilkanaście tysięcy lat wstecz,
choć te bliżej nam znane wywodzą się z czasów antycznych, w których ówczesne
społeczeństwo przywiązywało dużą wagę do pochodzenia oraz znaczenia snów. Już
starożytni, ciekawi przyszłych zdarzeń usiłowali poznać swoje losy, dlatego też często
i chętnie wróżyli nie tylko z gwiazd, ale także ze snów, uważanych za znaczące i prorocze.
Przy odczytywaniu i interpretowaniu sennych wizji głównie radzono się specjalistów w tej
dziedzinie, a mianowicie wróżbitów i tłumaczy, pomagających zrozumieć nurtujące ówczesne
ludy zjawisko.
Sen u starożytnych traktowany był jako boskie objawienie, pewna forma
komunikowania się ze światem niewidzialnym oraz proroctwo2. Ciekawi przyszłych zdarzeń
2 Znanym przykładem boskiego proroctwa były sny władcy Egiptu, faraona, śniącego między innymi o 7
krowach chudych, które pożarły 7 krów tłustych, zinterpretowanych przez patriarchę Józefa jako zapowiedź 7
12
Egipcjanie3, w celu zrozumienia sennego przekazu korzystali ze specjalnych wróżebnych
ksiąg4 bądź też wyroczni, z których każda miała inny sposób wieszczenia
(Nowak 1997: 28), stąd też można przypuszczać, iż interpretacje często się od siebie różniły
a w konsekwencji tego, nie były wiarygodne.
Podobny stosunek do marzeń sennych mieli starożytni mieszkańcy Mezopotamii
i Babilończycy5, pośród których próby poznania przyszłości było nader częstym zjawiskiem
a interpretacja tych snów była bardzo przejrzysta i prosta – opierała się na
ich znaczeniu i symbolice w życiu starożytnych, a także na grze słów
(Nowak 1997: 32).
Narodem, który bez wątpienia osiągnął najwięcej sukcesów w wielu dyscyplinach byli
Grecy, nie może zatem dziwić fakt, iż oni także wielce zasłużyli się w dziedzinie interpretacji
snów. Według antycznych wierzeń, Grecy byli nawiedzani przez sny, które umożliwiały
kontakt ze światem zmarłych6, były one także posłańcami bogów. Mitologia podaje, iż
wyobrażenia i przedmioty snu są genealogicznie bliższe początkom wszechświata niż
bogowie, gdyż istniały już przed ich pojawieniem się na świecie (Matusiak 2001: 6).
W świecie greckich mitów łagodny sen Hypnos i okrutna śmierć Tanatos
były dziećmi greckiej bogini nocy Nyx (Nowak 1997: 77).
Stąd zapewne wywodzi się popularne do dziś powiedzenie, iż sen jest bratem śmierci.
Rozważania na temat przyczyn snów i marzeń sennych zapoczątkował uczeń szkoły
pitagorejskiej, Alkmeon z Krotony, lecz nie on, ale Demokryt, jako pierwszy zdefiniował
zjawisko snu.
Według jego interpretacji, sny polegają na oddziaływaniu jednych dusz na
drugie, a powietrze jest wypełnione duszami. Dlatego sny są teraz prorocze,
pouczające (za: Nowak 199 : 35-36).
Inne antyczne wierzenia przyjmują, iż sny mieszkają wraz z duszami w podziemiu.
lat urodzaju oraz 7 lat głodu. Bóg, poprzez znaki dawane we śnie zapowiedział swoje zamiary co do państwa
egipskiego, którym dzięki trafnej interpretacji mędrcy można było zapobiec (Genesis, Rodz. 4: 1-40). 3 Egipcjanie przykładali dużą wagę do znaczenia swoich snów, które były ich przewodnikiem w życiu
codziennym i istotnym składnikiem kulturowym (Matusiak 2001: 7). 4 Warto odnotować, że już w czasach starożytnych korzystano z ksiąg zawierających interpretacje snów, które
traktowane były z całą powagą , chociaż nie różniły się zbytnio od dzisiejszych, ogólnie dostępnych senników. 5 Za boskie przekazy uważano w szczególności sny królów, ponieważ Bóg za pomocą snu objawiał im sprawy
dotyczące przyszłości. Król Babilonu, Nabuchodonozor, w celu zrozumienia własnych marzeń sennych zawsze
radził się nadwornych tłumaczy, bez których dokładne zrozumienie objawienia nie byłoby możliwe
(Nowak 1997: 33 ). 6 Według mitologii greckiej siedziba snów, zwana demos oneiron, znajduje się pomiędzy światem żywych
i umarłych. W Odysei natomiast umiejscowiona jest ona na brzegu Okeanosu, na krańcach prawdziwego
świata. Światem marzeń sennych rządzi syn Hypnosa, Morfeusz (Matusiak 2001: 6-8).
13
Podobne są do nietoperzy, które w dzień drzemią, a w nocy wylatują. Czynią
to na polecenie dusz lub z własnej woli. W ten sposób dusze przypominają
o sobie i objawiają coś z bóstwa (za: Nowak 1997: 36).
Filozofowie coraz częściej zaczęli się zastanawiać nad naturą snów i ich roli w życiu
człowieka, wysuwając nowe, czasem zadziwiające teorie. Według Platona człowiek trapiony
jest przez zakazane żądze, które jedynie w snach ujawniają swoje oblicze
(Nowak 1997: 77). Nieco odmienny pogląd głosił starożytny historyk grecki, Timajos,
twierdząc, iż
sny powstają w wątrobie, będące swoistym medium, za pomocą którego
rozumna część duszy komunikuje swoje myśli przeobrażone w obrazy.
Obecność takich obrazów w wątrobie powoduje sny (Matusiak 2001: 7).
Arystoteles był zaś zdania, że sny są doznaniami zmysłowymi, które cały czas zmieniają
swoje oblicze i łącząc się ze sobą tworzą nową postać (Nowak 1977: 72). Wysunął także tezę,
jakoby sen miał powstawać na skutek parowania towarzyszącego procesom trawiennym oraz
zauważył, iż podczas snu uzmysławiamy sobie interesujące plany i działania
(Nowak 1977: 77-78 ). Podobne teorie głosili inni teoretycy greccy twierdząc, że
sen powstaje po zstąpieniu do żył krwi opuszczającej niedożywiony mózg
(Nowak 1977: 77).
Pomimo licznych i rozbieżnych poglądów na temat pochodzenia oraz roli marzeń
sennych, w starożytnej Grecji wierzono głównie, iż mają one znaczenie prorocze7, zsyłane są
poprzez siły nadprzyrodzone lub bogów, którzy ingerują w życie ludzi na ziemi poprzez
wskazówki dane im właśnie we śnie8.
Niektórzy autorzy starożytni sądzili, że sny mają dwuznaczną naturę, mogły być
wyrazem zarówno racjonalnych jak i irracjonalnych sił. Taki pogląd głosił sławny grecki
śpiewak Homer, pisząc
o dwóch bramach wiodących do krainy snów: rogowych wrotach prawdy
i wykonanych z kości słoniowej wrotach obłędu i złudzenia
(za: Fromm 1951: 119)9.
7 Sny pełniły nieco inne funkcje prorocze, ponieważ pozwalały rozpoznawać także choroby. Cielesne symptomy
wyjawiano na podstawie wcześniej ustalonych symboli (Fromm 1951: 117). 8 Niecierpliwi, ciekawi przyszłych zdarzeń, mieli zwyczaj spędzania nocy w świątyni przy modlitwach w celu
wywołania proroczego snu, zwanego „snem świątynnym” lub „proroczym” (Dolińska 1976: 7). 9 Penelopa do Odyssa w poemacie Homera, Odysei, mówi: „Gościu, zawsze próżne są twe sny, a ich mowa bez
związku i nie wszystko ludziom się spełnia. Dwie są bowiem bramy zwiewnych snów: jedna z rogu, druga
z kości słoniowej. Te, które przechodzą przez rżnięto, kość słoniową, są zasłonięte i niosą czcze słowa, te zaś, co
wychodzą z drzwi rogowych, wróżą prawdę temu, kto ze śmiertelnych je zobaczy” (za: Kopaliński 1985: 1053).
14
Według Ericha Fromma najbardziej systematyczną teorię interpretacji snów wyłożył
grecki filozof Artemidor z Efezu10
, rozróżniając pięć odmiennych rodzajów snów, a były to:
marzenie senne, wizja, wyrocznia, fantazja (próżna imaginacja) i zjawa
(Fromm 1951: 126). Zdaniem Artemidora, konieczne było wpierw poznać daną osobę, jej
charakter, osobowość oraz sytuację życiową aby móc zinterpretować jej sny
(Matusiak 2001: 9).
Wspominałam już wcześniej, że to greckim myślicielom zawdzięczamy początek
i rozwój większości nauk, na których dokonaniach bazowały inne narody. Tak też było
u starożytnych Rzymian, którzy czerpali z dorobku swoich wybitnych sąsiadów, nieco
zmieniając i uzupełniając ich tezy. Lukrecjusz założył, iż
nasze marzenia senne dotyczą spraw, którymi zajmujemy się za dnia, bądź
też potrzeb cielesnych, zaspokajanych we śnie (za: Fromm 1951: 125).
Nie wszyscy jednak zgadzali się z wcześniej wysuniętymi i na pozór prostymi
teoriami. Typową dla sceptyków postawę przyjął Cyceron, stanowczo twierdząc, iż
sny ani nie są dziełem bogów, ani nie mają żadnego związku z naturą
wszechrzeczy i jeśli sztuka przepowiadania ze snów nie mogła być
wynaleziona w oparciu o spostrzeżenia, to wypływa stąd wniosek, że snom
wcale nie trzeba wierzyć (za: Fromm 1951: 128).
Sen miał ogromne znaczenie nie tylko dla ludów starożytnych, ale był także ważnym
elementem życia ludzi w czasach nieco późniejszych, czego liczne zapiski możemy odnaleźć
w tradycji biblijnej. W Piśmie Świętym wielobóstwo zastąpiła wiara w jednego,
wszechmocnego Boga, stwórcę świata, więc pojęcie marzenia sennego zyskało na nowym
znaczeniu.
Sen, jak podaje Stary Testament, był jednym ze środków, za pomocą których człowiek
mógł:
1. poznać przyszłe wydarzenia;
2. odkryć rzeczy zakryte;
3. służył również ujawnieniu ludziom Bożej woli i Jego zamiarów
(za: Nowak 1997: 32).
Hugolin Langkammer pisze, iż w Piśmie Świętym
10
Jednym z najbardziej znanych do dziś i zarazem najbardziej tajemniczym z senników jest, pochodząca
z czasów starożytnych, Oneirokritika Artemidora z Efezu. Senniki egipskie do dziś cieszą się dużą
popularnością na całym świecie.
15
sen jest często znakiem objawienia, upomnienia, rozkazu a nawet proroctwa.
Treść snu nie zawsze zrozumiała niejednokrotnie wymaga interpretacji męża
Bożego (za: Nowak 1997: 37).
Traktowanie snu jako znaku zesłanego od Boga, objawienia lub proroctwa możemy odnaleźć
w wielu biblijnych relacjach, choćby w przypowieści o stworzeniu kobiety11
czy drabinie
Jakubowej12
.
Ze względu na rozprzestrzeniające się chrześcijaństwo i wzrost znaczenia kościoła,
sen nie oznaczał jedynie boskiej ingerencji w życie człowieka, ale przypisywane mu były
także znaczenia negatywne. Przez niektórych uważany był za pomocnika diabła, demonów
oraz czarowników (Matusiak 2001: 9), a już
w średniowiecznej świadomości chrześcijańskiej sen stanowił składankę
woli Boga i złośliwości diabła (Matusiak 2001: 9).
Podejście do marzeń sennych zmieniło się dość radykalnie w XVII wieku, gdy sen
zaczęto traktować jako normalną cechę psychiki ludzkiej, a nowo głoszone tezy podkreślały
bardziej jego fizjologiczno-psychologiczny aspekt. Fascynacja snem sprawiła, iż traktowano
go na równi z rzeczywistością, często porównując z życiem, poddając nawet w wątpliwość,
które z bytów jest prawdziwe, życie czy sen13
? Pogląd ten wyznawał francuski filozof,
Blaise Pascal, uważając, że
wytwory sennej wyobraźni są tak samo realne, jak życie na jawie, a samo
życie tak dalekie od prawdy jak marzenie senne
(za: Matusiak 2001: 11).
Ponadto był zdania iż:
[…] poza wiarą nikt nie ma pewności, czy czuwa, czy śpi, tyle, że w czasie
snu wierzymy silnie, że czuwamy; mniemamy, iż widzimy przestrzenie,
kształty, ruchy; czujemy, jak upływa czas, mierzymy go; słowem, działamy
tak samo jak na jawie. Skoro wtedy połowa życia upływa we śnie, w którym
wedle naszego własnego wyznania mimo wszystko, co się nam zdaje, nie
11
W Starym Testamencie (Genesis, 2, 21) napisane zostało: „Wtedy to Jahwe sprawił, że mężczyzna pogrążył
się w głębokim śnie i gdy spał, wyjął jedno z jego żeber, a miejsce to zapełnił ciałem […]. Po czym Bóg Jahwe
z żebra, które wyjął z mężczyzny, zbudował niewiastę”(za: Nowak 1997: 38 ). 12
Tutaj w Księdze Rodzaju (18, 11-14) Bóg objawił się Jakubowi poprzez sen, w którym patriarcha ujrzał
drabinę sięgającą nieba, po której wchodzili i schodzili aniołowie (za: Nowak 1997: 44). Niektórzy naukowcy są
zdania, iż sen proroczy został wywołany przez Jakuba umyślnie poprzez podłożenie sobie pod głowę kamienia,
co było w tamtych czasach częstym zwyczajem także w Etiopii i Mezopotamii (Nowak 199: 45). Interesującym
faktem jest również, iż w Krzyżakach Henryka Sienkiewicza, domniemane szczeble z drabiny Jakubowej
próbował sprzedać handlarz odpustami, Sanderus. 13
Interesujące zjawisko można zaobserwować u jednego z ludów afrykańskich, Aszantów, którzy uważali, iż
zdarzenia mające miejsce podczas snu odnoszą się do rzeczywistości do tego stopnia, że gdy na przykład
mężczyzna śni o stosunku płciowym z kobietą innego mężczyzny, należy go ukarać na jawie za cudzołóstwo,
gdyż dusze obojga kochanków dopuściły się zdrady (za: Fromm 1951: 115 ).
16
mamy żadnego pojęcia o prawdzie […], kto wie, czy ta druga połowa
naszego życia, w której zdaje nam się, że czuwamy, nie jest innym snem,
nieco różnym od pierwszego, z którego budzimy się, kiedy nam się zdaje, że
śpimy (za: Matusiak 2001: 11-12).
Wątpliwości te zdaje się potwierdzać jeden z chińskich poetów pisząc:
Śniło mi się tej nocy, że byłem motylem, i teraz nie wiem, czy jestem
człowiekiem, który śnił, że jest motylem, czy też motylem, który śni teraz,
że jest człowiekiem (za: Fromm 1951: 27).
Jedną z najbardziej interesujących i oryginalnych teorii na temat marzeń sennych
wygłosił francuski filozof, Henri Bergson, uważając, iż wywołane są one poprzez podniety
cielesne oraz zepchnięte w niepamięć wspomnienia w postaci obrazów, które cały czas tkwią
w człowieku i tylko czekają, aby się uwolnić na zewnątrz właśnie podczas snu. Jest ich
jednakże tak wiele, że wydostają się jedynie te, które pokrywają się z aktualnie przeżytą przez
człowieka sytuacją na jawie (za: Fromm 1951: 142-143). Bergsonowska teoria pamięci na tle
wcześniejszych hipotez wydaje się być całkiem sensowna i prawdopodobna.
Wiek XIX i XX przyniósł ze sobą bardziej naukowe spojrzenie na rzeczywistość,
nowe doktryny, koncepcje oraz badania, w tym także snów14
. Popularne stały się kierunki, jak
psychologia oraz psychoanaliza, które dały podstawę do nowych rozważań i teorii, zwłaszcza
na gruncie tematyki marzeń sennych.
Jednym z najbardziej wyróżniających się i zasłużonych badaczy snów był zarazem
twórca psychoanalizy, Zygmunt Freud. Oryginalny punkt myślenia wiedeńskiego uczonego
wpłynął na całe późniejsze badania i poglądy kolejnych myślicieli i naukowców.
To właśnie Freud z początkiem XX wieku potwierdził dawną koncepcję: sny
są zarówno znaczące, jak i doniosłe […] i możemy zrozumieć wszystkie sny
jeśli mamy do nich klucz (za: Fromm 1951: 44-45 ).
Według badacza, sny są wyrazem jedynie irracjonalnych, prymitywnych dążeń
i popędów, głównie seksualnych, które ujawniają się dopiero podczas snu, ponieważ tylko
wtedy gdy śpimy, jesteśmy wolni od presji społeczeństwa i kultury, które
wywierają szkodliwy wpływ na naszą działalność moralną i intelektualną
(za: Fromm 1951: 52).
14
W wieku XX zaczęto prowadzić szczegółowe badania snów i marzeń sennych z użyciem odpowiednich
aparatur i maszyn, rejestrujących wszystkie procesy zachodzące w organizmie śniącego, jak pomiar oddechu
i temperatura ciała oraz zapisy elektrocefalograficzne, pozwalające na dokładniejsze zapoznanie się
z nurtującym naukowców zjawiskiem. Pierwszymi, którzy podjęli się takich badań, byli Amerykanie
(Dolińska 1997: 13-14 ).
17
Zakłada on, iż idee, uczucia i popędy, które tłumimy na jawie odżywają we śnie i składają się
na marzenia senne. Te uczucia, do których nie ośmielamy się przyznać to
irracjonalna nienawiść, zazdrość, ambicja, zawiść, szczególnie zaś
kazirodcze lub perwersyjne pragnienia seksualne, które wykluczamy ze swej
świadomości (za: Fromm 1951: 68).
Twierdzi także, iż owe pragnienia były w nas żywe gdy byliśmy dziećmi i istniały w nas
w utajeniu a odżyły dopiero w snach ukazujących śpiące w nas dziecko
(za: Fromm 1951: 68). Owa jednoznaczna, panseksualna teoria długi czas utrzymywała się
w środowisku naukowców inspirując ich do kolejnych badań i rozważań, dziś jednak nie
wydaje się zbyt przekonująca i trafna.
Uczeń Freuda, Carl Gustav Jung, nie zgadza się z teorią nauczyciela, uważając, iż
każdy problem życiowy może znaleźć swoje odbicie w treści snu
(Dolińska 1976: 10).
Twierdzi on też, iż
zespołu symboli i figur użyczają naszym snom pradawne kultury, przekazy
dawnych religii, doświadczenia stuleci drzemiące w naszej podświadomości,
coś w rodzaju nieświadomej pamięci (za: Fromm 1951: 15).
Jung postawił tezę, iż każde marzenie senne reprezentuje wprawdzie życzenia
należące do przeszłości, lecz jest także zwrócone ku przyszłości i pełni funkcję
sygnalizowania celów i dążeń śniącego (za: Fromm 1951: 103)15
. Ponadto dodał:
Sen to z reguły twór szczególny, niesamowity, odznaczający się wieloma
„złymi właściwościami”, jak na przykład brak logiki, wątpliwa moralność,
niedobra konstrukcja, jawna absurdalność lub bezsensowność, toteż chętnie
zbywa się go, twierdząc, że jest głupi, nonsensowny i bezwartościowy
(Jung 1993: 8).
Kolejny uczeń Freuda, Erich Fromm, sumując poglądy obu poprzedników, doszedł do
wniosku, iż sen spełnia dwuznaczną funkcję.
Właściwy mu brak styczności z kulturą sprzyja przejawianiu się zarówno
tego, co w nas najgorsze, jak i tego, co najlepsze (Fromm 1951: 55).
Był zdania, że
sny mogą być wyrazem zarówno najniższych i najbardziej irracjonalnych,
jak i najwyższych oraz najwartościowszych funkcji naszego umysłu
(Fromm 1951: 64).
15
Wartym wspomnienia jest fakt, iż Jung zauważył, że kobiety śnią więcej i lepiej niż mężczyźni
(za: Dolińska 1976: 21).
18
Mówił również, iż
sny są niczym mikroskop, przez który spoglądamy na ukryte zjawiska
w naszej duszy (Fromm 1951: 163).
Swój punkt widzenia przedstawił pisząc krótko, lecz precyzyjnie:
Kiedy śpimy budzimy się do innej formy istnienia. Śnimy. Wynajdujemy
historie nie mające precedensu w sferze realności, historie, które nigdy się
nie zdarzyły. Czasem jesteśmy bohaterami, niekiedy zaś łotrami; czasem
widzimy najpiękniejsze sceny i jesteśmy szczęśliwi, to znów ogarnia nas
paniczny lęk. Ale jakąkolwiek rolę odgrywamy we śnie, my jesteśmy
autorami, to jest nasz sen, my wymyśliliśmy fabułę (Fromm 1951: 26).
Naukowe podejście do natury snów doprowadziło w ubiegłym stuleciu także do
zaniżenia jego domniemanych wartości, co sprawiło, że
tłumaczenia snów wyparto do królestwa zabobonów, światły i wykształcony
człowiek, laik czy też uczony, nie miał żadnej wątpliwości, że sny są
bezsensownymi i pozbawionymi znaczenia wytworami naszego umysłu,
w najlepszym razie psychicznymi odbiciami wrażeń cielesnych
doświadczanych podczas snu (Fromm 1951: 44).
Współcześnie sen traktowany jest przeważnie jako zjawisko fizjologiczne, mające
swoje przyczyny, przebiegi i fazy, będące naturalnym procesem organizmu człowieka
w czasie spoczynku, a którego skutkiem jest marzenie senne.
Według W. Szewczyka sen to:
1/ stan wyłącznej aktywności zewnętrznej i ograniczonej aktywności
organicznej (zwolnienie oddechu, zwolnienie tętna, obniżenie ciepłoty ciała
itp.);
2/ marzenie senne – ciągi wyobrażeniowo-myślowe, które powstają przy
ograniczonej aktywności w czasie snu; bywają bardzo obrazowe, żywe,
niemal jak spostrzeżenia albo mgliste, niewyraźne (za: Nowak 1997: 82).
Nie wszyscy dziś jednak sztywno trzymają się słownikowych definicji, co można
zaobserwować chociażby u mieszkańców niektórych wsi na Słowiańszczyźnie, mających
własne koncepcje na temat pochodzenia i znaczenia snów.
Lud przypisuje marzeniom sennym duże znaczenie, gdyż sen uważany jest za
zjawisko sił nadprzyrodzonych, za pomocą którego można wejść w kontakt ze światem
zmarłych. Jedna z ludowych opowieści głosi, iż
19
w nocy upiory i duchy, dobre i złe opanowują scenę, gdy jednak nastaje
świt, znikają i z całego intensywnego przeżycia nie pozostaje nic
(Fromm 1951: 48).
Najważniejszą jednak cechą była
moc wieszcza przypisywana snom, podczas których dusza śpiącego
opuszcza jakoby ciało i nieraz odwiedza „tamten świat”, obcując, a nawet
rozmawiając ze zmarłymi16
(Moszyński 1967: 369).
Ten punkt widzenia szczególnie mocno zakorzenił się u Słowian wschodnich, gdzie do tej
pory, w celu wywołania snu wróżebnego, praktykowane są specjalne magiczne zabiegi, jak na
przykład umyślne zostawianie na noc przedmiotów przy łóżku17
. (Moszyński 1967: 371).
Kazimierz Moszyński pisał, iż wśród pogańskich Czeremisów znad Wołgi największym
uznaniem spośród wróżbitów cieszył się tak zwany Snowid, czyli widzący w snach,
potrafiący na podstawie marzeń sennych nie tylko przepowiedzieć przyszłe losy, ale także
wykryć choroby śniącego18
(Moszyński 1967: 372 ).
Ludowe wierzenia o duchach i snach wieszczych, choć wydawać się mogą nam dziś
mało prawdopodobne, nadal obecne są wśród mieszkańców niektórych wsi, którzy wiarę swą
opierają nie na nauce, lecz własnej intuicji oraz tradycji przekazywanej z pokolenia na
pokolenie19
.
Przedstawione powyżej teorie i interpretacje ukazują jak rozbieżne poglądy panowały
wśród myślicieli, naukowców czy wróżbitów na przestrzeni dziejów, a także wśród różnych
kultur oraz ukazują, jak trudno sklasyfikować i zdefiniować fascynujące, a zarazem
tajemnicze zjawisko snu. Erich Fromm napisał trafnie:
16
Podobne zjawisko odnotowuje się u wyznawców buddyzmu, gdzie sen traktowany jest jako jeden ze stanów
poziomu umysłu i element prowadzący do wyzwolenia. Dzięki odpowiednim praktykom i medytacjom można
wpłynąć na jakość własnego snu do tego stopnia, iż śpiący zdaje sobie sprawę, że śpi i jest w pełni świadomy
swojego stanu. Umożliwia mu to opuszczenie własnego ciała, które może nawet ujrzeć w stanie snu. Proces taki
zwany jest w Religi buddyjskiej snem świadomym
(http://www.diamentowadroga.pl/dd14/sny_i_senne_egzystencje, z dnia 21.V.2007).
17
Jedną z takich magicznych praktyk było między innymi spożywanie przez dziewczynę słonej, pieczonej bułki
przed snem w celu wywołania pragnienia w nocy, co miało spowodować, iż we śnie ujrzy ona swego przyszłego
męża podającego jej wodę do picia (Moszyński 196 : 372). 18
Gdy zdarzyło się, iż przyśnił się komuś sen wróżący nieszczęście, składano dla niego ofiary, aby nie doszedł
do skutku (Moszyński 1967: 372). 19
Podobnym podejściem do snów charakteryzują się wierzenia większości ludów indiańskich, uważających je
za źródło siły duchowej, która może być użyta do nabycia wiedzy i intuicji lub przepowiadania przyszłości.
Śniącemu mogło objawić się na przykład tabu zakazujące pewnych pokarmów lub czynności, albo indywidualna
pieśń stająca się wtedy jego własnością. Sen mógł być używany także jako broń przed czarną magią i zazwyczaj
wymagał interpretacji osoby starszej lub świętego człowieka pomagającego zrozumieć senne wizje i ich
przesłanie (Zimmerman 2003: 130).
20
Wszyscy zatem oddajmy się interpretacji snów […]. Sen ofiarowuje swe
usługi wszystkim, jest wyrocznią zawsze gotową pełnić rolę naszego
nieomylnego i milczącego doradcy; w tych misteriach nowego rodzaju
każdy jest zarazem kapłanem i świeżo wtajemniczonym
(Fromm 1951: 133).
Rys.3. Sny
21
2. Symbolika marzeń sennych.
Język symboliczny jest językiem, w którym świat zewnętrzny
stanowi symbol świata wewnętrznego,
symbol naszych dusz i naszych umysłów
Erich Fromm
Język symboliczny jest językiem, w którym wewnętrzne doświadczenia,
uczucia i myśli wyrażamy tak, jak gdyby były doświadczeniami
zmysłowymi, wydarzeniami z kręgu świata zewnętrznego. Jest to język,
który rządzi się logiką różną od konwencjonalnej, stosowanej przez nas za
dnia, logiką, w której nie czas i przestrzeń są kategoriami naczelnymi, lecz
intensywność i kojarzenie. Jest to jedyny język uniwersalny, jaki ludzkość
kiedykolwiek stworzyła, identyczny dla wszystkich kultur i epok. Jest to
język, mający niejako własną gramatykę i składnię, język, który trzeba
zrozumieć […] (Fromm 1997: 29).
Znaczenie terminu jakim jest symbol wydaje się znane i zupełnie proste, lecz w istocie
jest to zjawisko tajemnicze i złożone, a przez wielu może być rozumiane różnorodnie,
naturalnie w zależności od kontekstu i jego użycia. W nauce przedmiotu istnieje wiele
definicji symbolu i większość z nich wydaje się być wiarygodna, dlatego przedstawię kilka
z nich starając się wyjaśnić z czym naprawdę mamy do czynienia.
Etymologicznie termin „symbol” wywodzi się od greckiego słowa
symbolom, które znaczy tyle co „kłaść”, „łączyć”, „zestawiać razem”.
Pierwotnie bowiem „symbolem” nazywano odłamany kawałek kości do gry
lub jakiegoś innego przedmiotu, którego brzeg pasował do brzegu pozostałej
części tak, że można je było ze sobą łączyć (za: Matusiak 2001: 29).
Był więc, jak można by wnioskować, czymś w rodzaju dzisiejszych puzzli.
Erich Fromm trafnie zauważył, iż
tym co odróżnia nas od świata zwierząt jest nasza zdolność do tworzenia
kultury […], a najbardziej zasadniczy element kultury, język, jest
warunkiem wstępnym wszelkich ludzkich osiągnięć (Fromm 1997: 51).
22
Można stwierdzić, iż uczony miał rację, nazywając człowieka
zwierzęciem tworzącym symbole, gdyż pozbawieni zdolności mówienia, nie
zasługiwalibyśmy chyba na miano istoty ludzkiej (Fromm 1997: 51).
Niewiele różniło się stanowisko przyjęte przez Antoniego Nowaka, który zakłada, iż
słupem granicznym pomiędzy środowiskiem zwierząt a światem człowieka
jest naturalna potrzeba symbolizowania […]. Człowiek bardziej ufa
poznawaniu poprzez symbole aniżeli poznawaniu zmysłowemu
(Nowak 1997: 7).
Autorka kilku pozycji o tematyce sennej, Agnieszka Matusiak, podaje, że
symbol jest pewnego rodzaju znakiem i jako taki spełnia jego funkcję
poznawczą, to znaczy jest reprezentacją czegoś odrębnego od świadomości
podmiotu poznającego (Matusiak 2001: 29).
Pisarka następnie zaznacza także, iż symbol ma budowę
dualną, a dualność ta jest przez niego rozumiana jako zdolność oznaczania
przez symbol dziedziny nieznanej, trudnej do nazwania czy też leżącej poza
granicami dotychczasowego rozumienia zjawisk, poprzez postać znaną
i dostępną, która odsyła odbiorcę do drugiej części symbolu niemożliwej już
do przedstawienia, a odwołującej się tylko do znaczenia. To wtórne
znaczenie symbolu nie może być inaczej ujęte, jak tylko poprzez pierwotny,
dosłowny sens (Matusiak 2001: 29-30).
Ogólnie rzecz mówiąc, badaczka zauważa, iż symbol jest po prostu sposobem wyrażenia idei
trudnej do przedstawienia w inny sposób, a jego cechami charakterystycznymi są
wieloznaczność i wieloznaczeniowość (Matusiak 2001: 30).
Freudowska, dość sztywna interpretacja symbolu, podobnie, jak jego panseksualna
teoria marzeń sennych, większą część widzianych obrazów sprowadza do modelu
seksualnego i ukrytych erotycznych pragnień20
. Psychoanalityk wiąże symbol
głównie z popędem (libido), który zepchnięty w nieświadomość przez mniej
lub bardziej brutalne zakazy i przez wydarzenia […], urazy, szuka
zaspokojenia okrężnymi drogami21
. (Matusiak 2001: 33).
20
Interesującym faktem jest założenie Zygmunta Freuda, że wszystkie wydłużone lub wydrążone przedmioty ze
względu na swój kształt lub funkcję podobne do męskich lub żeńskich genitaliów, jak na przykład flety, laski
miski czy jaskinie, symbolizowały same obrazy seksualne. Spośród około 160 podanych przez jego pacjentów
symboli, według niego, aż 150 miało znaczenie seksualne, a co ciekawsze, prawie wszystkie były wręcz
zamaskowanymi obrazami genitaliów. Nawet czynności takie, jak taniec, fruwanie czy też jazda konna
symbolizowały według psychoanalityka rozkosz seksualną (Fromm 1997: 82). 21
Szczególnym zainteresowaniem cieszy się, bliska teoriom Zygmunta Freuda, talmudyczna interpretacja
symboli, opierająca się na idei, iż symbol zawsze oznacza coś innego. Symbole, które nie są w istocie seksualne
interpretowane są jako noszące seksualne znaczenie, a symbole wyraźnie seksualne tłumaczy ona jako coś
23
Ograniczył on także znacznie pole znaczeniowe symbolu, gdyż użył go
w kontekście „skutek” – „znak”, co w rezultacie prowadzi do odwrócenia
powszechnego znaczenia symbolu: to, co symbolizuje, zostaje logicznie
zrównane z tym, co symbolizowane (Matusiak 2001: 33).
Według tego wiedeńskiego uczonego
główna funkcja symbolu polega na maskowaniu i zniekształcaniu kryjącego
się pod nim życzenia (Fromm 1997: 82),
a sam język symboliczny pojmuje on
jako pewnego rodzaju tajny szyfr, a interpretacje snu jako dzieło jego
odszyfrowania (Fromm 1997: 82).
W przeciwieństwie do Zygmunta Freuda, Carl Gustav Jung przyjął
zupełnie inny pogląd na ten temat ponieważ uważał, że nie ma ogólnej teorii
wyjaśniającej wszystkie sny i symbole, mniemając iż
symbol oznacza nieznaną, trudno rozpoznawalną, a w ostateczności zawsze
nieokreśloną wielkość […] (Jung 1993: 53).
Psycholog ten wyraźnie podkreśla wieloznaczeniowość symbolu oraz twierdzi, że
symbol pełni centralną funkcję w interpretacji nie tylko snów, ale i sztuki
w ogóle22
(Matusiak 2001: 32).
W porównaniu do zbyt ograniczonej teorii Freuda, koncepcje symbolu Junga wydają
się być ujęte zbyt szeroko i mało konkretnie. Wynika to bowiem z tego, iż zupełnie nie brał
on pod uwagę pewnych osobliwości dotyczących symboliki jako takiej, często zdarzało mu
się mieszać terminologię, którą używał na przemian, a wszystkie symbole traktował na jednej
płaszczyźnie (Matusiak 2001: 34).
Równie poważany jak jego poprzednicy Erich Fromm, prosto definiuje symbol jako
aseksualnego. Za przykład może posłużyć tu sen, w którym całujące się oczy śniącego oznaczają stosunek
płciowy z siostrą zaś sen, w którym ktoś odbywa stosunek płciowy ze swoją matką znaczy, iż osoba ta może
osiągnąć w życiu wielką mądrość (Fromm 1997: 130). 22
Zygmunt Freud i stworzona przez niego psychoanaliza, jako system naukowy i metoda poznawcza, wywarła
ogromny wpływ na nowoczesną kulturę, zarówno artystyczną, intelektualną, jak i duchową społeczeństw.
Odkrycie znaczenia podświadomości ludzkiej, panseksualna teoria marzeń sennych oraz freudowskie znaczenie
symboli pozwoliły spojrzeć na wiele spraw z innej strony, co zainspirowało wielu twórców artystycznych XX-
stego wieku i przyczyniło się do powstania najlepszych tekstów literatury psychoanalitycznej. Symbolika
Freudowska wykorzystana została chociażby w wielu unikatowych dziełach dadaistycznych i surrealistycznych
malarzy, jak m. in. Tristan Tzara, Salvador Dali (Rys.4,5,7-9,11,12,15) Andre Breton (Rys.6,8,11,13), Rene
Magritte (Rys.10,14), Yves Tanguy oraz filmowych scenariuszach Luisa Bunuel’a, Davida Lynch’a czy
w awangardowych sztukach teatralnych Witkacego. Dzięki psychoanalizie możliwa stała się recepcja
„Ulissesa” Jamesa Joyce’a, ale także „Alicja w krainie czarów” Lewisa Carrolla, której ponowne przeczytanie
dopiero teraz pozwoli odkryć wielość jej znaczeń. Odkrycia i teorie Zygmunta Freuda pozwoliły na poszerzenie
sztuki w ogóle, bez których byłaby ona bardziej uboga na różnych płaszczyznach
(Toeplitz, wstęp do: Fromm 1997: 19).
24
coś, co oznacza coś innego […] jest to coś co jest poza nami, a symbolizuje
coś co jest wewnątrz nas […] (Fromm 1997: 33).
Rozróżnia przy tym trzy rodzaje symboli, a są to: symbol konwencjonalny, akcydentalny oraz
uniwersalny. Według przyjętych przez niego poglądów najlepiej znany i najbardziej
rozpowszechniony jest symbol konwencjonalny, którego istnienie oparte zostało na zasadzie
utrwalonych przez nas skojarzeń, czyli mówiąc prościej, jedyną wspólną cechą słowa i jego
nazwy jest konwencja nadająca określonej rzeczy jakąś konkretną nazwę. W przeciwieństwie
do tego symbolu, cechą charakterystyczną symbolu akcydentalnego jest brak wewnętrznego
pokrewieństwa między symbolem a tym, co symbolizuje i jest on oparty w większej części na
indywidualnym doświadczeniu oraz przeżyciach danej osoby, dla której symbol ten ma
osobistą wartość. Symbol uniwersalny natomiast
jest jedynym, w obrębie którego zachodzi wewnętrzne pokrewieństwo
między symbolem, a tym, co on przedstawia […] i tkwi korzeniami
w doświadczeniu każdej ludzkiej istoty […]. Można go nazwać
uniwersalnym, ponieważ jest udziałem wszystkich ludzi w przeciwieństwie
nie tylko do symbolu akcydentalnego, który z samej swej natury jest
całkowicie osobisty, lecz także do symbolu konwencjonalnego, który
ogranicza się do grupy ludzi uznających wspólnie tę samą konwencję.
Symbol uniwersalny tkwi korzeniami we właściwościach naszego ciała,
naszych zmysłów i naszego umysłu, wspólnym wszystkim ludziom, nie jest
przeto ograniczony do jednostek lub też do określonych grup. Język symbolu
uniwersalnego jest właściwie jedyną wspólną mową rozwiniętą przez rodzaj
ludzki.23
Językiem, o którym ludzkość zapomniała, nim jeszcze zdołała
rozwinąć powszechny język konwencjonalny […]. Każda istota ludzka […]
jest w stanie mówić językiem symbolicznym i rozumieć ów język oparty na
tych wspólnych właściwościach […], język symboliczny nie musi być
przedmiotem nauczania i nie ogranicza się do żadnej wyodrębnionej
warstwy ludzkości […], ponieważ język symboliczny odnajdujemy we
23
Chciałabym tutaj zauważyć, iż znaczenie niektórych symboli bywa jednak nieco odmienne dla różnych kultur,
czego przykładem może być symbol słońca i wody. Dla mieszkańców krajów ciepłych, wiecznie
nasłonecznionych, żar słoneczny może być odbierany jako zjawisko negatywne, jako wręcz niebezpieczna
potęga, woda natomiast jako główne źródło życia oraz warunek wzrostu i obfitości. W krajach, gdzie wody jest
nadmiar, może ona stanowić niejakie zagrożenie, a słońce widziane jest tam jako wybawienie, źródło energii
i życia (Fromm 1997: 39). Można tutaj mówić o pewnych dialektach powszechnego języka symbolicznego,
wyznaczonych przez różnice naturalnych środowisk powodujących, iż symbole nabierają nieco innego znaczenia
w zależności od różnych rejonów świata oraz doświadczeń z nim powiązanych. Innym przykładem jest symbol
wody, który podczas sztormu czy powodzi jest siłą niszczycielską i niebezpieczeństwem, lecz dobrodziejstwem
i ratunkiem w czasie długotrwałej suszy (Fromm 1997: 40).
25
wszystkich kulturach, zarówno tzw. prymitywnych, jak i tak wysoko
rozwiniętych jak Egiptu czy Grecji24
(Fromm 1997: 33-38).
Francuski polityk i historyk, Henri Wallon, jest podobnego zdania, iż
symbole nie powstają w sposób przypadkowy ani dowolny
(za: Dolińska 1976: 35)
Można zgodzić się z autorem, iż symbole zrodzone są przez społeczeństwo, a na ich budowę
składają się doświadczenie i przeżycia człowieka, przekazywane są one natomiast głównie
poprzez wychowanie i nauczanie.
W wyniku tego procesu człowiek nie mający nic wspólnego z rolnictwem
może śnić o zbożu, kłosach lub mleku, krowach jako symbolu dobrobytu,
symbolach prastarych, które występowały już w opowiadaniach Starego
Testamentu. Europejczyk może widzieć we śnie egzotyczne zwierzęta
drapieżne jako symbol agresywności albo pustynię – symbol pustki
uczuciowej (za: Dolińska 1976: 35).
Uczony zaznacza także, iż symbole były związane z człowiekiem i jego doświadczeniem od
zawsze, przy czym przedstawiały przedmioty ogólnie znane, zatem ich zrozumienie nie
powinno sprawiać nikomu zbyt wielkich trudności (za: Dolińska 1976: 35).
Astrolog Agnieszka Świerczyńska przypomniała znany już fakt, iż sny pochodzą
z obszarów mózgu rozwiniętych jeszcze przed powstaniem mowy oraz spostrzegła, iż właśnie
dlatego nasze sny przybierają postać symboliczną, a nie werbalną
(www.horoskop.wp.pl, z dnia 19.XI.2007r.).
Autorka niezwykle interesującej pozycji, Co mówią nasze sny, Wiktoria Dolińska,
w prosty i klarowny sposób wyjaśniła, czym według niej jest symbol, kiedy się zjawia i jak
powstaje, dokonując przy tym schematycznych podziałów umożliwiających rozróżnić sny,
w których symbol jest obecny oraz takie, w których go brak.25
Badaczka zafascynowana
marzeniami sennymi, symboliką oraz ich rolą w życiu człowieka, trafnie zauważyła, iż nie
24
Interesującym faktem dostarczonym przez niedawno przeprowadzone eksperymenty jest to, iż ludzie zupełnie
nieznający teorii interpretacji snów, będący w stanie hipnozy, interpretowali symbolikę snów bez żadnych
trudności, lecz wyprowadzeni z owego stanu, proszeni o wyjaśnienie tych samych snów, z zakłopotaniem
stwierdzali, iż są one dla nich niezrozumiałe, bezsensowne i absurdalne (Fromm 1997: 39). Eksperymenty te
potwierdzają fakt, iż wszyscy ludzie posiadają dar rozumienia języka symbolicznego, który wychodzi na jawę
jednak dopiero w stanie hipnozy (Fromm 1997: 130). 25
„W Stanach Zjednoczonych zaczęto badać treść snów poprzez specjalną aparaturę, która budzi śpiącego gdy
kończy się jego sen, a jego opowiadania nagrywane są na taśmę magnetofonową, co pozwala na zapis i zbadanie
niezliczonej ilości snów. Dolińska poddaje w wątpliwość ową sztuczną metodę, iż może ona utrudnić lub
uniemożliwić powstanie snu symbolicznego, łączącego się z aktualną sytuacją i problematyką życiową danej
osoby i zastanawia się czy zebrane w ten sposób materiały pozwolą na uogólnienie i ustalenie symboliki
powszechnej, czyli takiej, która zjawia się w snach symbolicznych wszystkich mieszkańców danej strefy
geograficznej i kulturowej”(Dolińska 1976: 21).
26
każdy sen zawiera w sobie symbol, który można prosto i bezsprzecznie wyjaśnić. Występuje
on jedynie w snach, które są sensownie powiązane w pewną całość, przy czym muszą
zaistnieć odpowiednie do ich powstania warunki, a do interpretacji nadają się według niej
jedynie sny symboliczne i to tylko w przypadku, gdy ich mowa jest obrazowa. Zaznacza
także, że w snach symbolicznych często pojawiają się obrazy pochodzące z całego okresu
naszego wcześniejszego życia (Dolińska 1976: 19)26
.
Symbol występujący w snach jest bezsprzecznie swoistym znakiem,
należącym do obrazów. Nie jest jednak zwyczajnym odbiciem przedmiotu,
oznacza bowiem coś innego, niż bezpośrednio przedstawia (odzwierciedla),
co jednak jest z tym przedmiotem bezpośrednio związane myślowo,
i podkreśla zazwyczaj naszą ocenę wartościującą […]. W snach symbol
wyraża często stany psychiczne, nastrój, uczucia, postawę człowieka
i powstaje wtedy, gdy zjawia się problem życiowy, związany z najgłębszymi
uczuciami, z najsilniejszymi zainteresowaniami i dążeniami człowieka,
przeważnie uprzedzając jakieś ważne rozstrzygnięcia, jakąś trudną decyzję
albo też […] chorobę (Dolińska 1976: 34).
Autorka zastosowała interesujący podział symboli ze względu na ich charakter w snach,
wyróżniając:
∙ symbole powszechne i indywidualne
∙ symbole dodatnie i ujemne
∙ symbole o charakterze zarówno dodatnim, jak i ujemnym.
Za symbole powszechne uznała takie, które występują u większości ludzi w małej zależności
od miejsca zamieszkania, rasy czy epoki, powstałe w większości w oparciu o zjawiska
przyrody otaczającej człowieka - ich ilość jest ograniczona. Symbole indywidualne natomiast
występują, według jej badań, w snach rzadziej niż powszechne, a ich ilość jest teoretycznie
nieskończona.
To takie symbole, które tworzą się na tle konkretnej biografii śniącego […],
a ich znaczenie nie zawsze jest przejrzyste […] (Dolińska 1976: 36-38)27
.
Rozróżniła ona także inne trzy rodzaje snów, z których jedynie symboliczne mogą zostać
zinterpretowane, a są to:
∙ sny chaotyczne;
26
Interesujące zjawisko zaobserwowała ta badaczka zauważając, iż sny dzieci w przeciwieństwie do snów ludzi
dorosłych, nie posiadają symboliki, więc nie zawierają ukrytego sensu, a co za tym idzie, nie wymagają
interpretacji. Ogólna uczuciowość dziecka wzrasta dopiero w okresie jego pokwitania i wtedy właśnie zjawia się
w jego snach symbol (Dolińska 1976: 27). 27
Książka tej autorki, Co mówią nasze sny, jest wyjątkowo interesującą lekturą.
27
∙ sny zawierające jedynie fragmenty sensownie powiązane;
∙ sny przedstawiające całość sensownie powiązaną :
· sny fantastyczne
· sny symboliczne
(Dolińska 1976: 15).
Wielu badaczy twierdzi, że znaczenie symboli nie jest dla wszystkich ludzi
jednakowe, lecz dla każdego indywidualne, ponieważ powiązane jest z ich osobistym
doświadczeniem i przeżyciami, a także charakterem. Carl Gustav Jung jest zdania, iż nie
należy traktować symbolu jakby był z góry określony, a najważniejsze jest nie to, co oznacza
w ogóle, ale to, co oznacza dany symbol dla poszczególnej osoby i jako taki należy brać pod
uwagę w celu zbadania jego znaczenia (Jung 1993: 53). Agata Świerczewska uważa, że
symbolika snów zależy od podświadomego zasobu wyobraźni i wpływów
indywidualnych takich jak wykształcenie, praca, pochodzenie narodowe,
rasa, kultura języka i stosowane w nim symbole. Ważny jest czynnik
o charakterze ogólnoludzkim, wypływający z wartości psychiki człowieka
narzucającej pewne kategorie symbolicznego rozumienia zjawisk i rzeczy
(www.horoskop.wp.pl, z dnia 19.XI.2007r.).
Poglądy te sprawiły, że znaczna część autorów nie daje wiary w prawdziwość znaczeń
symboliki zawartej w popularnych oraz powszechnie dostępnych obecnie sennikach, dlatego
te jedne z najbardziej znanych ksiąg, których początki sięgają zamierzchłych już czasów,
mają wielu swoich zarówno zwolenników jak i przeciwników. Obsesyjne zainteresowanie
snami oraz ich znaczeniem już kilkaset lat przed naszą erą doprowadziło do skodyfikowania
widziadeł sennych oraz przypisania im poszczególnych odpowiedników z realnego życia,
dzięki czemu powstały różne zbiorki o rozmaitych nazwach oraz systemach układu
(Krzyżanowski 1965: 366-367). Za sprawą senników, które podawały ułożone alfabetycznie,
gotowe objaśnienia obrazów, ludzie coraz częściej zaczęli wierzyć, iż istnieje możliwość
poznania znaczeń konkretnych symboli, czego można było dowiedzieć się z łatwością
z owych tajemniczych ksiąg. Tłumaczenie snów to pewnego rodzaju umiejętność, która
z biegiem lat była udoskonalana, przynosząc coraz nowsze, bardziej czytelne i zrozumiałe
informacje. Już w starożytnych państwach, jak Babilon, Arabia, Syria czy Mezopotamia
zapisywano sny, próbując poznać znaczenie ich symboliki, czego dowodem są znane do
dzisiaj babilońskie, chaldejskie, arabskie czy syryjskie „księgi snów”, na których wiedzy
i zawartości opierają się współcześni autorzy, tworząc nowe senniki. Chrześcijaństwo
i astrologia późniejszego okresu wywarły bardzo duży wpływ na to, co dziś nazywamy
28
ludowym popularnym tłumaczeniem snów (Cikuša 1996: 5), dlatego należałoby pamiętać, że
dzisiejsze senniki są kompilacją nie tylko antycznych ksiąg oraz poglądów ludowych.
W dużej mierze objaśnienia symboli sennych opierają się na bardzo ważnej w życiu
chrześcijan tradycji biblijnej, która przecież nieznana była jeszcze ludom prymitywnym.
Jednym z najstarszych pisanych zbytków świata znalezionych w Egipcie był tak
zwany papirus 3 Chestera Beaty, pochodzący z czasów panowania XII dynastii, zawierający
około dwustu snów wraz z ich interpretacjami dokonanymi przez kapłanów boga Horusa28
.
Z zainteresowania tematyką senną oraz możliwością poznania przyszłości poprzez
odpowiedni odczyt widzianych we śnie obrazów powstała specjalna dziedzina ezoteryczna29
poświęcona badaniu przyczynowemu snów oraz ich wyjaśnianiu nazwana onejromancją, co
wyniknęło z połączenia dwóch greckich słów: oneiros i montea, oznaczających sen oraz
wróżenie. Współczesna onejromancja opiera się na doświadczeniu naukowym, a powiązana
jest z psychologią ezoteryczną. Za jej punkt wyjścia traktuje się psychofizjologiczną definicję
snu, a symboliczne widzenia senne wywodzą się według niej z niedokładnego oddania naszej
świadomości wrażeń astralnych (www.horoskop.wp.pl, z dnia 19.XI.2007r.).
Starożytnym prekursorem tej ezoterycznej dziedziny, a zarazem pierwszym Grekiem,
który zamiast na teorii marzeń sennych skoncentrował się na samym ich badaniu był
Artemidor z Efezu, podróżnik i kolekcjoner snów, który w swym klasycznym dziele ze
schyłku II wieku naszej ery, „Oneirocritica,” zapisał ponad trzy tysiące zbadanych przez
siebie snów a jego praca
składa się z 5 ksiąg, w których zamieszczone są długie wykazy snów
podzielonych na poszczególne kategorie w zależności od ich treści
(Matusiak 2001: 9).
Zdaniem tego greckiego filozofa i uczonego, aby móc odkryć, co znaczą sny danej osoby
należy wpierw dokładnie poznać jej osobowość, charakter oraz sytuację życiową i po tej
28
Kapłani egipscy, zajmujący się tłumaczeniem snów, wierzyli, że ciało ludzkie składa się z sześciu elementów:
trzech materialnych (ciało, imię, cień) oraz trzech duchowych (ka, ba, ach). Element „ba” przedstawiany był
tradycyjnie jako ptak o ludzkiej głowie, który opuszcza ciało człowieka podczas snu lub w momencie śmierci.
Egipcjanie uważali sen za stan przygotowujący ich do śmierci, a „ja” osoby śpiącej w marzeniach sennych
miało odbywać podróż do raju lub piekła strzeżonego przez strażników. Szlaki wędrówki wytyczano na
podstawie informacji zawartych w mitach oraz snach, a niekiedy zdarzało się, iż u stóp zmarłego umieszczano
specjalne wskazówki typu: „nie wolno ci iść tą drogą” lub „to droga tylko dla żywych” (Matusiak 2001: 7). 29
Ezoteryka to termin pochodzący od greckiego słowa esoteros , który odnosi się do wiedzy wewnętrznej,
dostępnej jedynie dla osób uprzywilejowanych, doświadczonych lub takich, które przeszły inicjację, jako
przeciwieństwo do wiedzy egzoterycznej, która jest powszechnie dostępna, a jej treści są odczuwalne jedynie
w sposób pozazmysłowy (www.wikipedia.org, z dnia 19. XI. 2007 r.).
29
szczegółowej analizie można zabrać się do interpretacji jej snów i dopiero wtedy tak
naprawdę możliwe jest zrozumienie owej sennej symboliki 30
.
Oparty na wcześniejszej greckiej tradycji, spokrewniony z dziełami arabskimi, który
zdobył sobie trwałe uznanie w Europie średniowiecznej, był zbiorek snów zwany Somnia
Danielis, czyli inaczej proroctwa Daniela, które
podszywając się pod autorytet biblijnego proroka […], wymieniały
w układzie alfabetycznym rozmaite wyśnione osoby, przedmioty, sytuacje,
z zamieszczonym obok znaczeniem wróżebnym
(Krzyżanowski 1965: 367)
. Senniki cieszące się ogromnym powodzeniem na przestrzeni dziejów przez długie lata
ukazywały się w nowych, licznych edycjach przekazując jednak ciągle podobny, w nieco
ulepszonej formie i bardziej zmodernizowany tekst, a i w czasach dzisiejszych ich
popularność wcale nie zmalała31
(Krzyżanowski 1965 : 367). W drugiej połowie wieku XIX
zaobserwować dało się istny zalew druków tego typu o monotonnie powtarzających się,
zbliżonych tytułach, dlatego też trudno było zdecydować, który z senników w rzeczywistości
był najbardziej wiarygodny i spisany przez osobę znającą się na rzeczy32
.
Obecnie stosunek do senników uległ pewnej zmianie i mało kto szczerze wierzy w ich
wróżebną moc, a niektórzy sceptycy sarkastycznie nazywają senniki „tarczą do gry” (loterią).
Pewien sentyment oraz przezorność sprawia, iż czasem ludzie korzystają z nich nadal, mając
nadzieję, że uda się dowiedzieć, co oznacza zapamiętany przez nich sen – czy jest przestrogą,
30
Warto tutaj zaznaczyć, że tłumaczenie snów miało niekiedy interesujące odstępstwa, np. ten sam symbol
śniony w różnych częściach świata mógł oznaczać co innego, co świadczyć może o tym, że przepowiednie
senników są wytworem ludzkiej wyobraźni, że symbole w tłumaczeniu snów stworzyła jedynie ludzka fantazja,
dlatego też senniki różnią się od siebie (Lenorman, pozycja niedatowana:6). Interesującym jest także fakt, że w
różnych starych lub obcojęzycznych sennikach, przy tłumaczeniu symboliki sennej, znajdowały się daty od 1 do
31 dnia miesiąca, które, jak się okazuje, mają wpływ na znaczenie snu. Symbol bowiem może oznaczać co
innego gdy przyśni się przykładowo na początku lub na końcu danego miesiąca, w ciągu dnia lub nocy,
w połowie tej nocy albo nad ranem, a także od tego, ile godzin spaliśmy, więc sprawa jest dosyć skomplikowana
(Lenorman, pozycja niedatowana: 8). W dzisiejszych sennikach nie znajduje się już takiego zróżnicowania,
a symbole tłumaczone są na bardziej uniwersalny sposób. 31
W ciągu wieków pojawiła się niewiarygodnie duża ilość różnego typu senników na całym świecie, a jednym
z ciekawszych wydań, jak można przypuszczać, był pochodzący z XVIII wieku „Sennik loteryjny albo łatwy
sposób wygrania na loterii”, zawierający wróżby na zasadzie losowania oraz spis szczęśliwych losów
loteryjnych, zatem nie może dziwić fakt, iż cieszył się on w tamtych czasach dużą popularnością
(Krzyżanowski 1965: 368). 32
Liczba dostępnych na rynku różnych senników była tak duża, iż stanowiła dla księgarzy bardzo dobre źródło
dochodu, więc, aby tylko przyciągnąć jeszcze większą ilość klientów i zainteresować swoim towarem,
najczęściej tytułowali oni senniki nawiązując do starożytnych tradycji, sprawiając tym samym wrażenie
najbardziej wiarygodnych. Były to między innymi nazwy, jak : „Sennik najwiarygodniejszy egipski i arabski”
czy też „Sennik persko-chaldejsko-arabski”. Obok samych wykładów snów załączano zazwyczaj również
przeróżne dodatki, jak instrukcje chiromantyczne, spisy szczęśliwych losów loteryjnych, wiadomości
o związkach planet z losami człowieka, przepisy kabały karcianej oraz terminy sprawdzania się snów
(Krzyżanowski 1965: 368).
30
ostrzeżeniem, nadzieją, wskazówką, a może zapowiedzią odmiany losu? Pomimo, iż duża
część ludzi wątpi w prawdziwość zdarzeń opisanych w tych zbiorkach symboli i nie
przywiązuje do nich większej uwagi to jednak należy pamiętać, że senniki napisane zostały
w oparciu o doświadczenia, wiedzę i wierzenia ludzi na przestrzeni wielu lat. Zebrane próby
tłumaczenia pojedynczych symboli w snach są płodem pracy niezliczonej ilości pokoleń,
będących świadectwem ich minionego życia. Podstawą życia człowieka jest w dużej mierze
wiara w siebie, ale także w swoją przyszłość, a sny nierzadko ślą nam wiadomość o czymś, co
może wydarzyć się w bliższej lub dalszej przyszłości, próbując w ten sposób wpłynąć na
nasze dalsze postępowanie. Nasza podświadomość wysyła nam pewne informacje, a każdy
sen ma jakiś sens i tylko my sami możemy zdecydować czy chcemy skorzystać z rad
i przestróg senników (Cikuša 1996: 5-6).
Większość z nas posiada w domu choć jeden egzemplarz owego tajnego zbiorku
symboli, i pomimo, iż zaraz po przebudzeniu zapominamy większość snów, to jednak na
„wszelki wypadek” warto sprawdzić w senniku znaczenie tych, które udało nam się
zapamiętać, chociaż nawet sami autorzy senników czasem proponują czytanie lektury
z „przymrużeniem oka”.
Sceptycznie podchodzący do ksiąg tłumaczących sny, Antoni Nowak, jest zdania, iż
wszelka próba układania senników, jak też i pseudonaukowe próby
jednoznacznego wyjaśniania symboliki snów, jak to miało miejsce
w przypadku Z. Freuda, są z góry skazane na niepowodzenie. Symbole
pojawiające się w snach danej jednostki są tak naprawdę zrozumiałe tylko
w perspektywie jej wewnętrznego świata doświadczeń, pojęć, emocji
(Nowak 1997: 25).
Tak jak poprzedni pisarz nie daje wiary w prawdziwość senników, tak nie ufa im także Carl
Gustav Jung, twierdząc, że
do zrozumienia snów wcale nie potrzeba szóstego zmysłu, trzeba jednak
czegoś więcej niż bezdusznych schematów, które w obfitości można znaleźć
w wulgarnych sennikach, czy też mnożących się niemal bez przerwy pod
wpływem powziętych z góry sądów. Należy odrzucić stereotypową
interpretację motywów sennych i liczą się jedynie te znaczenia, do których
dochodzi się na drodze starannej anamnezy kontekstu (Jung 1993: 13-14).
Krótko, ale dosadnie wyraziła swój pogląd na ten temat Agata Świerczyńska stwierdzając, że
wielu już próbowało zrozumieć niezwykły kalejdoskop żywych obrazów
[…], lecz żadna z interpretacji nie zadowala wszystkich
(www.horoskop.wp.pl, z dnia 19.XI.2007 r.).
31
Pomimo, iż niemała ilość badaczy podważa zasadność i wiarygodność interpretacji
symboliki sennej, to do naszych czasów istnieją specjaliści zajmujący się tą tematyką
wspierając się teoriami naukowymi, jak i starożytnymi tradycjami. Bez względu jednak na
niektóre negatywne opinie dotyczące korzystania z senników oraz przekonaniach, że bez
osobistego poznania osoby śniącej, jej charakteru, indywidualnych przeżyć oraz doświadczeń
niemożliwym jest poznanie znaczenia symboli jej snów, pragnę zająć się jednak symboliką
senną nieco bliżej33
. Mimo licznie przeprowadzonych badań i analiz oraz dużej ilości teorii
na temat symboliki sennych marzeń, sen wciąż kryje wiele nieodgadnionych tajemnic
i można zgodzić się z Antonim Nowakiem, iż:
[…] symbole jakżeż często przebogate w treści potrafią nam otworzyć
bogaty świat własnego wnętrza, pełnego tajemnic […].Wszystkie przebogate
symbole mają swoje źródło w naszym osobistym życiu wewnętrznym.
Każdy z nas we śnie reżyseruje walkę i pokój, miłość i nienawiść, niepokój
sumienia i poczucie prawości życia, zmaganie się z Bogiem i uczucie Jego
dotyku. Nie traktujemy snu jako czegoś, co przeminęło z wiatrem. Sen
należy do naszego „ja” (Nowak 1997: 14).
Rys.4.Salvador Dali: Sleep (Sen)
33
Chciałabym tutaj zaznaczyć, że zapamiętany przez nas sen, który wydaje się nieść ze sobą znaczenie
o wyraźnej symbolice, wcale nią być nie musi. Ogólnie znanym faktem jest, iż to, co nam się przyśni, zależne
może być od nastroju w jakim zasypiamy, a także od posiłku, który spożyliśmy przed snem, a nawet ilości
godzin, które minęły zanim udaliśmy się w krainę snów. Już dawno naukowcy dowiedli, iż spożycie
przykładowo bardzo słonej potrawy tuż przed zaśnięciem może wywołać u nas ogromne pragnienie, czego
skutkiem są najczęściej sny o wodzie w jej różnej postaci. Śnienie o niej wydawać by się nam mogło snem
symbolicznym, a przypuszczalnie jest jedynie reakcją naszego organizmu, domagającego się zgaszenia
męczącego nas w nocy pragnienia. Podobnie jest z nastrojem, w jakim zasypiamy, albowiem oglądanie horrorów
przed zaśnięciem może wywołać u nas koszmary, a obejrzenie filmów romantycznych często sprawia, że śnią
nam się same miłe rzeczy.
32
Rys.5. Salvador Dali: Spherical Galatea (Sferyczna Galatea)
33
III JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA
1. Teorie na temat językowego obrazu świata
Język jest matką a nie służebnicą myśli
Karl Kraus
Już od wielu lat pytania dotyczące językowego obrazu świata, czym jest i jak należy
go badać zaprzątały głowy wielu naukowców na całym świecie. Pojęcie tego terminu
oznaczanego w skrócie jako JOS nie zostało jednoznacznie sformułowane i do tej pory
pozostaje hasłem otwartym, które wraz z poglądami językoznawców i filozofów zostaje nadal
uzupełniane i poszerzane. Wielość teorii dotyczących językowego obrazu świata jest liczna
i choć nieco się od siebie różnią to jednak każda z nich na swój sposób przedstawia podobne
zjawisko. Pojawienie się i początki rozwoju tego dosyć młodego w językoznawstwie terminu
jest kwestią sporną i dlatego przedstawione tu teorie są zaledwie małym wycinkiem tego, co
zostało na temat językowego obrazu świata napisane.
Erich Heintel jest zdania, iż
problem językowego obrazu świata sprowadza się do problemu tzw. świata
zewnętrznego, który jest kwestią od tysięcy lat roztrząsaną przez filozofów,
kwestią, jak do tej pory nie dającą się w ogóle sensownie rozwiązać ani
nawet sformułować […] (Anusiewicz 1999: 286).
Z wielu źródeł wynika, iż termin ten najbardziej rozpowszechniony jest
w językoznawstwie niemieckim w pierwszej połowie XIX oraz drugiej połowie XX wieku
wraz z ukazaniem się prac Wilhelma von Humboldta oraz jego kontynuatorów, Leo
Weisgerbera i Helmuta Gippera. Na gruncie lingwistyki niemieckiej pojęcie to ma dosyć
bogatą tradycję i określane jest nazwą Sprachliches Weltbild, chociaż używa się tam także
angielskiej nazwy View (Picture) of the World. Termin ten
jest jednym z centralnych pojęć współczesnej semantyki oraz teorii poznania
– zorientowanej na udział języka w procesach poznawczych, zajmującej się
badaniami relacji między językiem a poznaniem
(Anusiewicz 1999: 261).
34
Niemieckojęzyczni badacze już od dawien dawna
traktowali język jako model świata, jego obraz czy tez ujęcie, rezultat
procesu i sposobu poznania – czyli jako określona klasyfikacja
i hierarchizacja (uporządkowanie) świata, a zarazem jego interpretacja […]
(Anusiewicz 1999: 263).
Według Hansa Christmanna zaś, problem językowego obrazu świata pojawił się po raz
pierwszy już w okresie Oświecenia europejskiego, a teoretycznie i filozoficznie termin ten
sformułował na przełomie XVIII i XIX wieku Johann-Georg Hamann, który trafnie zauważył,
że
język ma poglądy, a poglądy na język wydają się mieć wpływ
(za: Anusiewicz 1999: 263),
a także stwierdził, iż
każdy język wymaga pewnego właściwego sobie sposobu myślenia oraz
realizuje określone, sobie tylko właściwe upodobania
(za: Anusiewicz 1999: 263).
Augustyn Mańczyk jest natomiast zdania, że początki koncepcji dotyczących JOS pojawiły
się już w czasach Marcina Lutra, który wypowiedział ważne i znaczące dla zainteresowanych
problemem zdanie:
różne języki mają swoje specyficzne cechy w pojmowaniu świata
(za: Anusiewicz 1999: 263),
co wpłynęło na dalsze poglądy i badania omawianego tu językowego zjawiska.
Johann Gottfried Herder mniemał, że
każdy naród ma własny rezerwuar myśli, które się stały znakami, tym
rezerwuarem jest jego język: jest to rezerwuar, do którego wnosiły swój
wkład stulecia […], jest to skarbiec myśli całego narodu
(za: Anusiewicz, Dąbrowska 2000: 24).
Liczne źródła wskazują, iż definitywny i konkretny kształt tezy o językowym obrazie świata
sformułował Wilhelm von Humboldt wykładając, że:
Poprzez wzajemną zależność myśli i słowa jasne jest to, że języki nie są
właściwie środkami przedstawiającymi już poznane prawdy, lecz są czymś
daleko więcej, a mianowicie – środkiem do odkrywania prawd dotychczas
nie poznanych. Ich różnorodność nie jest li tylko różnorodnością dźwięków
i znaków, lecz właściwie różnorodnością samych światopoglądów. One to
stanowią przyczynę oraz ostateczny cel wszystkich badań językoznawczych.
Suma tego, co poznawczo możliwe, jest obszarem przeznaczonym do
35
opracowania przez rozum ludzki (przez ducha ludzkiego, świadomość
ludzką), jest obszarem rozpościerającym się między wszystkimi językami,
niezależnym od nich, leżącym pośrodku nich; człowiek zaś może się zbliżyć
do tego czysto obiektywnego obszaru, nie inaczej jak tylko na drodze
właściwych tylko sobie sposobów poznania i odczuwania – a więc – na
drodze czysto subiektywnej (za: Anusiewicz 1999: 264).
Ten niemiecki filozof i językoznawca pojmuje język jako dynamiczny, energetyczny proces,
który ciągle się zmienia tak, jak społeczność, lecz jednocześnie, którego podstawy i jądro są
bardzo trwałe.
Trwałość języka rozumiał on jako niezmienność elementów, jak: zrąb
słownictwa, podstawowe ujęcia i klasyfikacje oraz wartościowania, wartości
i oceny, najpierwotniejsze składniki wiedzy oraz doświadczenia danej
społeczności językowej […], a w każdym języku naturalnym zawarty jest
tylko jemu właściwy pogląd na świat – ogląd świata
(Anusiewicz 1999: 264-265).
Twierdził on także, iż
poprzez wzajemną zależność myśli i słowa jasne jest to, że języki nie są
właściwie środkami przedstawiającymi już poznane prawdy, lecz są czymś
daleko więcej, a mianowicie - środkami do odkrywania prawd dotychczas
nie poznanych. Ich różnorodność nie jest li tylko różnorodnością dźwięków
i znaków, lecz właściwie różnorodnością samych sposobów oglądu świata
(za: Anusiewicz, Dąbrowska 2000: 24).
Poglądy Wilhelma von Humboldta kontynuował i rozwinął Leo Weisgerber uważając, iż
nie musimy widzieć w języku wyłącznie środka do porozumiewania
się, lecz twórczą siłę ducha (za: Anusiewicz 1999: 266).
Autor wielu prac dotyczących języka podkreśla, że
istota językowego obrazu świata polega na tym – żeby zbadać i określić,
jakie wartości poznawcze, jaka wiedza i doświadczenie oraz wartościowanie
ujmowanej poznawczo rzeczywistości jest zmagazynowane w języku,
przezeń przenoszone i przekazywane przyszłym pokoleniom
(Anusiewicz 1999: 267).
Wyjaśnia on również, iż
każdy człowiek wspólnoty komunikatywnej przejmuje nieświadomie
w czasie przyswajania języka ojczystego językowy obraz świata […]
(za: Anusiewicz 1999: 267).
36
Uczeń Leo Weisgerbera, filozof, lingwista i językoznawca niemiecki, autor wielu prac
dotyczących języka i kultury, Helmut Gipper, określa pojęcia językowego obrazu świata jako:
[…] ogół rozwiniętych związków kategorialnych w danym języku
naturalnym (język ojczysty), jego struktury semantyczne w zakresie
słownictwa i w zakresie składni wraz ze wszystkimi, dzięki tym strukturom,
otwartymi możliwościami wypowiedzi i oceny. Innymi słowy: sposób,
w jaki zostaje wniesiona do języka, doświadczona, przeżyta i wyobrażona
przez wspólnotę komunikatywną rzeczywistość
(za: Anusiewicz 1999: 273).
Nie tylko Helmut Gipper, ale i wielu innych niemieckich językoznawców sądzi, że
język jest czymś w rodzaju klucza do świata (Sprache – Schlussel zur Welt)
– otwierającego ten świat, zabezpieczającego i umożliwiającego dostęp do
niego i jednocześnie zamykającego, poprzez uchwycenie, ujęcie
i zatrzymanie go jakby w jakimś metaforycznym kadrze
(Anusiewicz 1999: 273).
Ten kontynuator poglądów Leo Weisgerbera przyjmuje, iż
język stanowi niejako pomost pomiędzy człowiekiem (społeczeństwem)
a światem, pośrednikiem specyficznym, otwierającym dostęp do świata
ludziom nim się posługującym […] (Anusiewicz 1999: 273).
Zdefiniował on JOS jako
określony sposób istnienia (ujawniania się) świata (w szeroko pojętym,
obejmującym człowieka i uniwersum, sensie) w semantycznych
rozczłonkowaniach systemu leksykalnego danego języka, w jego
kategoriach gramatycznych oraz w sposobach syntaktycznego łączenia
jednostek tegoż języka (za: Anusiewicz 1999: 274).
Zaznaczył także, iż jest on dany, realny, prawdziwy, sprawdzalny i możliwy do wykrycia,
a dowodem jest fakt, iż uznają go różni uczeni niezależnie od światopoglądu. Zauważył on
również, że istnieją różne językowe obrazy świata uwarunkowane językowo i kulturowo
(Anusiewicz 1999: 274). Ten niemiecki lingwista pisze, iż
JOS jest to ogół rozwiniętych związków kategorialnych w danym języku
naturalnym (język ojczysty), jego struktury semantyczne w zakresie
słownictwa i w zakresie składni wraz ze wszystkimi, dzięki tym strukturom
otwartymi możliwościami wypowiedzi i oceny. Innymi słowy: sposób,
w jaki zostaje wniesiona do języka, doświadczona, przeżyta i wyobrażona
przez wspólnotę komunikatywna rzeczywistość […]. Obszar, na którym
język splata się i łączy ze świadomością, można nazwać obszarem
37
ujęzykowionej świadomości, myślenia językowego lub myślenia w języku,
którego szczególnym przejawem (wyrazem) jest semantyka danego języka.
Wynika z tego, że najważniejsze w badaniu kulturowego charakteru języka
są treści semantyczne, decydują bowiem i przesądzają one o jego
kulturowych aspektach w odniesieniu do kultury mentalnej, poznawczej
duchowej i aksjologicznej (za: Anusiewicz, Dąbrowska 2000: 26-27).
Helmut Gipper jest zdania, iż
naukowy obraz świata oraz światopogląd dopiero wtedy może być
pomyślany i skonstruowany, gdy przyswojony jest JOS – to znaczy: gdy
opanowany został jakiś język, ponieważ język jest czymś prymarnym,
fundamentalnym w stosunku do wszelkich innych konstruktów intelektu
ludzkiego […] (Anusiewicz 1999: 278)34
.
Janusz Anusiewicz spostrzegł, iż poglądy tego uczonego
pozwalają sądzić, że określone kultury i poszczególne języki mają własne
kryteria racjonalności, tak samo jak poszczególne gry mają odmienne,
wewnętrzne reguły (Anusiewicz 1999: 275).
Amerykański badacz i autor prac dotyczących języka Indian, Benjamin Lee Whorf, dla
określenia językowego obrazu świata używa angielskiego terminu View lub Picture of the
World, który w porównaniu z pojęciami niemieckimi daje większą możliwość interpretacji
badanego zjawiska ze względu na małe konotacyjne i semantyczne obciążenie nazwy.
Przedstawił on swój pogląd na wzajemne relacje języka i myślenia, według którego
system językowego zaplecza (innymi słowy gramatyka) nie jest po prostu
pewnym reproduktywnym narzędziem wyrażania idei, lecz czynnikiem owe
idee kształtującym, programem i przewodnikiem aktywności umysłowej,
analizy doznań i syntezy intelektualnej każdego z nas
(za: Tabakowska 2001: 197).
Badacz uważa, że w każdym języku zawarty jest swoisty pogląd na świat, którego uczymy się
od dziecka a ludzie posługujący się innymi językami inaczej ten świat postrzegają. Według
niego
34
Helmut Gipper spostrzegł, że już u starożytnych Greków JOS zależał od naukowego obrazu świata, ich
światopoglądu, przekonań, wiedzy a także ich wiary, „które były ze sobą splecione i zgodne, wynikające z siebie
i uwarunkowane językowo”. Skonstruowany przez nich obraz świata był całkowicie uzależniony od ich
światopoglądu i dużo czasu zajęło uczonym zrozumienie, iż językowy obraz świata, naukowy obraz świata
i światopogląd są zupełnie od siebie odmienne i pomimo prób połączenia swoich ideologii z nauką różnice te
były nie do pogodzenia i po jakimś czasie zaczęły ze sobą kolidować. Wyznawane przez starożytnych ideologie
były hamulcem dla nauki a proces uwalniania się naukowego obrazu świata od światopoglądu antycznych
myślicieli był długi i żmudny, lecz ostatecznie stare pojęcia zastąpiono nowymi. Wynikiem tego była
świadomość, iż „JOS może hamować lub przyspieszać proces myślenia oraz obalać naukowy konstrukt myślenia
ludzkiego” (Anusiewicz 1999: 278-279).
38
[…] rzeczywistość jawi się nam jako kalejdoskopowy strumień wrażeń,
strukturę natomiast nadają jej nasze umysły – to jest przede wszystkim
tkwiące w naszych umysłach systemy językowe […](za: Whorf 1982: 18)
Każdy język jest obszernym systemem stereotypów, które w sposób nie
uświadomiony przez człowieka kontrolują formy jego myślenia
(Whorf 1982: 21).
Językoznawcy zarzuca się, iż niejasno odróżnia trzy odmienne pojęcia dotyczące językowego
obrazu świata, naukowego obrazu świata oraz światopoglądu, traktując je na jednym
poziomie (Anusiewicz 1999: 277)35
.
Eduard Sapir, znany językoznawca i antropolog reprezentował koncepcję, iż
język stanowi uwarunkowane kulturowo narzędzie komunikacji, za pomocą
którego powstają symbole, a ich znaczenia pozwalają stworzyć myślowy
obraz rzeczywistości. Język odzwierciedla społeczną rzeczywistość oraz
wartości kulturowe i tworzy formę społecznych zachowań
(Anusiewicz 2001: 47).
Poglądy Benjamina Lee Whorfa oraz Eduarda Sapira doprowadziły do tak zwanej Hipotezy
Sapira-Whorfa, zakładałającej, że struktury myślowe i możliwości mentalne są
zdeterminowane przez system każdego języka, co nazwane zostało determinizmem
językowym. Z tezy tej wynika, że możliwe jest tylko poznanie uwzględniające możliwości
określone przez język. Nazywa się to zasadą relatywizmu językowego, według której język
istotnie wpływa na poznawcze strukturowanie i przyjmowanie treści. Hipoteza ta oraz jej
późniejsze uzupełnienia stwierdzają, że nie tylko rodzaj języka zależy od typu kultury, lecz
także typ kultury uzależniony jest od rodzaju języka.36
Język powstaje bowiem w ramach
określonej kultury i jest przez nią warunkowany więc język staje się podłożem kultury.37
35
Nierozróżnianie tych trzech odmiennych terminów przez Benjamina Lee Whorfa najprawdopodobniej wynika
z tego, iż badał on kultury indiańskie (w szczególności język Hopi), u których pojęcie naukowego świata nie
istnieje, a językowy obraz świata wraz ze światopoglądem mocno się pokrywają i na tym, jak można
przypuszczać, opierał swoje koncepcje. Tezę o różnym postrzeganiu świata uzależnionego od języka udowodnił
poprzez porównanie języka przeciętnego Europejczyka z językami Indian i doszedł do wniosku, iż „języki
europejskie mają tendencję do ujmowania świata jako zbioru rzeczy”[…] a „język Hopi traktuje świat jako zbiór
rzeczy”(Whorf 1982: 21). 36
Interesującym faktem jest, że filozofowie i lingwiści najczęściej zakładają, że „nie może być żadnego
myślenia bez języka”, ponieważ trudno wyobrazić sobie, jak żyli ludzie „bez myślenia” na etapie rozwoju przed
językiem a także funkcjonowanie głuchoniemych bez treningu językowego (Muszyński 1998: 137). 37
Warto zauważyć, że „badanie językowego obrazu świata, idea humboldtyzmu i relatywizmu językowego
Sapira-Whorfa, nie zawsze była uznawana i akceptowana. Bardzo negatywnie wypowiadali się na temat wpływu
poszczególnych języków na sposób widzenia świata językoznawcy o orientacji marksistowskiej. Podejście,
w którym struktury języka, obraz świata i kultura (kulturstrukturen) tworzą całość, określane bywały jako
podejście burżuazyjne, wprowadzone po to, by pomniejszyć osiągnięcia ludów biorących udział w ruchach
narodowowyzwoleńczych w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej. Uzależnienie możliwości poznawczych od
39
(Anusiewicz 2001: 47-48). Według powyższych założeń obu badaczy wynika, iż różne
kategorie gramatyczne czy leksykalne w innych językach skłaniają, a nawet zmuszają osoby
nimi mówiące do widzenia świata w specyficzny sposób38
. Eduard Sapir zauważył, że
rozróżnienia, które wydają się konieczne użytkownikom jednego języka, mogą być
całkowicie nieznane w języku będącym odbiciem całkiem odmiennego typu kultury
i odwrotnie.39
Każdy język posiada rozbudowaną leksykę odnoszącą się do konkretnej
domeny a zjawisko to odzwierciedla często fakty typowe dla danej kultury, ponieważ
występujące w danym języku wyrazy są uwarunkowane właśnie poprzez nią40
.
Dowiedzionym jest, iż nie wszystko da się przetłumaczyć we wszystkich językach, ponieważ
istnieje wiele ograniczeń, chociażby ze względu na fakt, iż języki bardzo się od siebie różnią
i mają obszary językowe, które mogą istnieć tylko w jednym z języków, dlatego też
tłumaczenia stają się trudne a czasem nawet niemożliwe, co jest dowodem na istnienie
różnych językowych obrazów świata (Anusiewicz 1999: 276)41
.
Jeden z kolejnych badaczy, Peter Zinsli, również zauważył, że
człowiek posługujący się językiem, w bardzo niewielkim stopniu zdaje sobie
sprawę z tego, jak wielce jego myślenie i poznanie zależy od języka – jak
mocno on sam porusza się „w koleinach mowy”, która jest czymś, w czym
zamknięty jest jakiś świat oraz zapatrywania i poglądy dotyczące tego świata
(Anusiewicz 1999: 282)
Fritz Tschirch z kolei traktuje język jako
„oddziaływującą siłę”, w której władaniu znajduje się człowiek.
Zaznacza on także,
języka pozwalało jakoby na stwierdzenie, że ludy te nie mają możliwości abstrahowania i dlatego mogą
pozostawać w zależności kolonialnej […] (Anusiewicz, Dąbrowska 2001: 29). 38
Dowodem na postrzeganie świata poprzez własny język jest chociażby fakt, iż istnieją na świecie języki
pozbawione kategorii policzalności i niepoliczalności, czasów i przypadków, a zamiast tego wyposażone są
bogato w rozróżnienia takie, jak powtórzenia wydarzenia lub czynności w przestrzeni lub czasie; umiejscowienie
ich na północ, południe, wschód czy zachód od mówcy itp. Dowodem na istnienie zjawiska jest miedzy innymi
język kwakitl, używany w kanadyjskim stanie British Columbia, w którym rozróżnia się czy dana rzecz była dla
odbiorcy widoczna czy nie w momencie mówienia, a także czy była ona bliżej mówcy, słuchacza czy też może
osoby trzeciej. Język ten nie określa ani czasu zdarzenia, ani ilości rzeczy, która brała udział w danym zdarzeniu
(Tabakowska 2001: 177- 178). 39
Podobne zjawisko zaobserwowali naukowcy rosyjscy Łurija i Wygotski, odkrywając, iż Lapończycy, rdzenna
ludność północnej Norwegii, posiadają niezwykle bogate słownictwo i ilość terminów określających różne
gatunki renifera oraz słowa oznaczające różne rodzaje lodu i stopni zimna, lecz często brakuje im bardziej
abstrakcyjnych lub tez ogólnych kategorii dotyczących innych pojęć (Tabakowska 2001: 177). 40
W krajach azjatyckich istnieje np. wiele słów na określenie ryżu, a języki europejskie posiadają duży zasób
wyrażeń dotyczących mierzenia i oznaczania czasu, jak zegar, kalendarz, data itp.
(Tabakowska 2001: 185-186). 41
Przykładowo język polski posiada charakterystyczne dla naszej kultury nazwy dań jak bigos, barszcz czy
powidła, które nie istnieją np. w języku angielskim. W słowniku języka polskiego natomiast nie znajdziemy
japońskiego wyrazu sake oznaczającego „silny napój alkoholowy wyrabiany z ryżu”, gdyż w naszej kulturze on
nie występuje, jest to specyfika leksykalna jedynie dla określonego języka (Tabakowska 2001: 185-186.)
40
iż język ma olbrzymi wpływ na człowieka […] bowiem wraz z nabywaniem
języka przejmujemy olbrzymi skarbiec doświadczeń i przeżyć, który dany
naród zebrał w swym języku w przeciągu tysiącleci […] Obraz świata
będący własnością danego społeczeństwa, utrwalony w języku,
budowany był mozolnie poprzez niezliczone generacje, element po
elemencie, onże zawiera człowieka w pełni – tak, że nawet duchowa siła
człowieka niezależnego psychicznie, samodzielnego duchowo, świadomego
i znającego moc słowa, okazuje się być bez znaczenia wobec siły tegoż
obrazu świata (za: Anusiewicz 1999: 284).
Poglądowi, jakoby obraz świata miałby być określany przez język, zaprzecza niemiecki
językoznawca Erhard Albrecht, mówiąc, że
gdyby tak było – to istniałoby tyle światopoglądów, ile jest języków czy
rodzin językowych (Anusiewicz 1999: 288)42
.
Na gruncie lingwistyki polskiej pojęcie językowego obrazu świata pojawia się
stosunkowo późno, bo dopiero w 1978 roku w Encyklopedii wiedzy o języku polski, a dopiero
w latach osiemdziesiątych publikowane są pierwsze opracowania poświęcone tej tematyce
nieco szerzej dzięki takim autorom jak: J. Bartmiński, R. Tokarski, J. Maćkiewicz,
J. Anusiewicz czy A. Mańczyk oraz kilku innych (Anusiewicz, Dąbrowska 2000: 28).
Definicja i opis językowego obrazu świata sformułowana przez Walerego Pisarka
brzmiała następująco:
JOS, czyli obraz świata odbity w danym języku narodowym, nie odpowiada
ściśle rzeczywistemu obrazowi, odkrywanemu przez naukę. Wskutek tego
możliwe jest, że między obrazami świata odbitymi w poszczególnych
językach narodowych zachodzą znaczne różnice, spowodowane m.in.
różnymi warunkami bytowania danych narodów. Szczególnie wyraźnie JOS
odbity w danym języku przejawia się w systemie leksykalnym: najbardziej
rozwinięte słownictwo dotyczy z reguły tej sfery zjawisk, która w życiu
danej społeczności odgrywa najważniejszą rolę i odwrotnie, słownictwo
odnoszące się do zjawisk nie mających większego znaczenia charakteryzuje
się ubóstwem. Wskutek tego obraz świata odbity w języku przez pryzmat
życia społecznego zawiera element subiektywności. Z kolei użytkownicy
danego języka, myśląc o rzeczywistości pozajęzykowej, posługują się
pojęciami mieszczącymi się w jego systemie leksykalnym. W ten sposób
42
„Warto w tym miejscu przypomnieć, że w późniejszych pracach językoznawców zachodnioniemieckich
poświęconych problematyce JOS nie mówi się o tym, że język jest odbiciem świata - lecz, że jest on ciągłym
procesem odniesionym do poznawania rzeczywistości i jej wartościowania, będąc zarazem wytworem
i rezultatem procesu poznania i aksjologizacji tejże rzeczywistości”(Anusiewicz 1999: 289).
41
język ukształtowany przez doświadczenie społeczne narodu sam do
pewnego stopnia determinuje sposób widzenia świata, czyli >tworzy< obraz
rzeczywistości […] (za: Anusiewicz, Dąbrowska 2001: 27-28).
Janusz Anusiewicz pisał z kolei, iż
JOS jako centralne pojęcie gramatyki treści, semantyki oraz teorii poznania
– to przede wszystkim rozumienie, interpretacja świata z punktu widzenia
filozofii zdrowego rozsądku. JOS stanowi podsumowanie i zestawienie
codziennych doświadczeń i przejętych tudzież zaakceptowanych przez daną
wspólnotę komunikatywną normą, wartości, sposobów wartościowania oraz
wyobrażeń i nastawień wobec tej rzeczywistości i to zarówno materialnej,
substancjalnej, zewnętrznej, jak i duchowej, psychicznej, świadomościowej,
wewnętrznej (Anusiewicz, Dabrowska 2001: 25).
Renata Grzegorczykowa natomiast zwraca większą uwagę na negatywne wnioski płynące
z tez XIX i XX wiecznych niemieckich filozofów języka, a mianowicie tezy
o determinowaniu poznania ludzkiego przez wewnętrzną formę języka […], wyższość
jednych języków na drugimi i przypomina, iż
niemiecka filozofia ducha języka i narodu była wykorzystywana przez
nazizm jako teoretyczna podstawa nacjonalizmu
(Grzegorczykowa 1999: 41).
Badaczka języka chciałaby rozumieć JOS
jako strukturę pojęciową utrwaloną (zakrzepłą) w systemie danego języka,
a więc jego właściwościach gramatycznych i leksykalnych (znaczeniach
wyrazów i ich łączliwości), realizującą się, jak wszystko w języku, za
pomocą tekstów (wypowiedzi) (Grzegorczykowa 1999: 41).
Pisze, iż składniki JOS obejmują różne zjawiska a
badania etnolingwistyczne dostarczają wielu przykładów cech
gramatycznych odbijających warunki życia społeczności mówiącej
i wpływających z kolei na sposób widzenia świata przez mówiących danym
językiem (Grzegorczykowa 1999: 41).
Jolanta Maćkiewicz z kolei jasno i zwięźle ujmuje, że
obraz świata (czy będący jednym z jego przejawów językowy obraz świata)
spełnia dwie podstawowe funkcje: interpretującą i regulującą. Interpretuje
rzeczywistość, z która styka się człowiek i reguluje ludzkie zachowanie
wobec tej rzeczywistości. Wiąże się w ten sposób z dwiema dziedzinami
aktywności ludzkiej: z myśleniem i działaniem (Maćkiewicz 1999: 52).
42
Znany folklorysta i etnolingwista, Jerzy Bartmiński, reprezentuje postawę, iż pojęcie
językowego obrazu świata jest ważnym składnikiem etnolingwistyki, który odpowiada dwóm
terminom takim, jak wizja świata (angielskie View of the World) oraz obraz świata
(niemieckie das Sprachliche Weltbild), lecz poglądy nieco się od siebie różnią.
Wizja, czyli widzenie jest wizją czyjąś, implikuje patrzenie, a więc
i podmiot postrzegający; obraz natomiast jest rezultatem także czyjegoś
widzenia świata, lecz punkt ciężkości jest w nim przesunięty na przedmiot,
którym jest to, co zawarte w samym języku (Bartmiński 1999:103)43.
Zdaniem badacza
JOS to zawarta w języku interpretacja rzeczywistości, którą można ująć
w postaci zespołu sądów o świecie. Mogą to być sądy bądź to utrwalone
w samym języku, w jego formach gramatycznych, słownictwie,
kliszowanych tekstach ( np. przysłów), bądź to przez formy i teksty języka
implikowane (Bartmiński 1999:104).
Zaznacza on, iż teza o rozumieniu JOS jako odbicia rzeczywistości już dawno została
zakwestionowana i jak sam twierdzi,
słowa nie odwzorowują rzeczy fotograficznie lecz „portretują” je mentalnie
(Bartmiński 1999: 101)44
.
W związku z językowym obrazem świata badacze wyróżniają również
kulturowy obraz świata jako
system, który odpowiada za całokształt konstrukcji drugiej rzeczywistości,
system organizujący wszystkie pozostałe komponenty obrazu świata
w obrębie danej kultury. Obejmuje on nie tylko JOS, lecz również
konstrukty produkowane za pomocą innych systemów znakowych (takich
jak mimika, gesty, zachowanie itd.), a także naukowe, ideologiczne,
religijne, gospodarcze czy ekonomiczne i tym podobne komponenty
globalnego obrazu świata […], ujawnia się w konstrukcie drugiej
rzeczywistości i jej elementach między innymi w dyskursach, symbolach
czy stereotypach […] (Anusiewicz, Dąbrowska 2001: 30-31).45
43
W.I. Postowałowa wskazuje na różnice między „obrazem świata dziecka i człowieka dorosłego, osób
normalnych i psychopatycznych oraz ludzi cywilizowanych i prymitywnych […]”(Bartmiński 1999: 103),
z czego wynika, iż ilość istniejących językowych obrazów świata jest dosyć liczna. 44
Jerzy Bartmiński bardzo dużą uwagę poświęca znaczeniu punktu widzenia oraz perspektywie, które według
niego stanowią niezwykle istotny czynnik w pojmowaniu JOS, szerzej o tym w kolejnym rozdziale. 45
Dowodem na ową wewnętrzną niespójność ludowego obrazu świata są teksty zebrane w 1984 roku od
mieszkańców kilku sąsiadujących ze sobą wsi reprezentujących średnie oraz starsze pokolenie, gdzie „sąsiadują
ujęcia z różnych epok i różnych kultur”(Bartmiński 1999: 112).
43
Naukowy obraz świata natomiast rozumiany przez Helmuta Gippera to ogólne
naukowe koncepcje, przedstawiające związki ziemi i kosmosu, związane z nazwiskami
Ptolemeusza, Kopernika, Newtona i Einsteina.
Te naukowe obrazy świata są nie tylko zależne od osiągniętego stanu
wiedzy, do którego może się odwołać dany badacz, lecz należy je również
(czego się nie dostrzega) przypisać poglądom uzyskanym na drodze intuicji,
poglądom, których żadnym wypadku nie da się całkowicie uzasadnić
racjonalnie […] (Anusiewicz 1999: 269). Naukowy obraz świata zdaje się
odgrywać rolę pośredniczącą, organizującą, ukierunkowującą itp. Natomiast
dominantę tworzy językowy i kulturowy obraz świata […].
Naukowy obraz świata decyduje o tym, co – zgodnie z jego nastawieniem –
ma prawo być reprezentowane w naszym obrazie świata, a co nie jest
dopuszczalne lub może w nim pojawić się tylko w charakterze metafory czy
przesądu (Fleischer 2000: 63-64)46.
Na językowy obraz świata składa się także ludowy, często naiwny obraz świata,
którego cechą charakterystyczną jest niespójność wewnętrzna (Bartmiński 1999: 112). Należy
jednak pamiętać, iż wiedza ludowa opierała się głównie na intuicji i obserwacjach nie
poświadczonych naukowymi badaniami, nie zawsze była zgodna z prawdą. Rzeczywiste fakty
mieszały się często z fantastycznymi co potwierdzają słowa Kazimierza Moszyńskiego, że
[…] sugestywna […] siła zbiorowych wierzeń jest wszak dobrze znana
(Moszyński 1967: 546).
Ten ludowy, prymitywny, naiwny lub też potoczny obraz świata jest obrazem uproszczonym,
ale może być on także z drugiej strony
bogatszy od jego naukowego odpowiednika, gdyż uwzględnia takie
właściwości, które z naukowego punktu widzenia są drugorzędne lub wręcz
nieistotne (Tokarski 1988: 40).
46
Przykładem może być tutaj stwierdzenia, a raczej metafora, iż słońce wschodzi, co z punktu widzenia
naukowego obrazu świata nie ma sensu, ponieważ każdy wie, że fakt ten nie odpowiada rzeczywistości, a słońce
wcale nie wschodzi, lecz to Ziemia porusza się wokół słońca. Formuła ta nadal pozostała w językowym użyciu,
ponieważ powstała jeszcze zanim poznano zasady regulujące naukowy obraz świata i istnieje ona w naszym
języku jako żywa skamielina (Fleischer 2000: 63).
44
Rys.6. Andre Breton: The Eye (Oko)
45
2. Zwierzęta w językowym obrazie świata
Nie miłosierdzie lecz sprawiedliwość jesteśmy winni zwierzętom
Arthur Schopenhauer
Zwierzęta są bardzo ważnym składnikiem przyrody i, jak z wielu źródeł wynika, na
świecie pojawiły się jeszcze przed człowiekiem, choć dopiero on nadał im nazwy. Zwierzęta
towarzyszyły człowiekowi od początku jego wędrówki przez życie niejednokrotnie
pomagając mu przetrwać. Zawsze budziły zainteresowanie u ludzi i już prymitywni poprzez
swoje wnikliwe obserwacje i doświadczenie zdołali dobrze poznać ich życie i świat rządzący
się własnymi prawami.
Życie prostego ludu nastawione było w większej mierze fizycznie, dlatego też dla
niego najbardziej liczyły się takie cechy jak
siła, zręczność, wytrzymałość mięśni, bystrość wzroku, ostrość słuchu czy
czułość węchu (Moszyński 1967: 538),
które były głównym czynnikiem w walce o byt i przetrwanie. Aspekty te powodowały, iż
nieoświecony człowiek-łowca wysoko cenił niektóre zwierzęta ze względu na posiadane
przez nich wspaniałe zmysły, których nierzadko zazdrościł a poniekąd był przeświadczony
o wyższości lub pewnego rodzaju równości niektórych zwierząt w stosunku do siebie
(Moszyński 1967: 538). Mięsożerna społeczność zawdzięcza zwierzętom nie tylko
pożywienie47
, ochronę przed zimnem, odzienie48
, ale także pomoc w lecznictwie49
oraz przy
różnego typu pracach. Pomimo tych wielu korzyści świat człowieka to świat
antropocentryczny, stawiający jego predyspozycje i potrzeby egzystencjalne na pierwszym
miejscu, które są miarą wszelkich rzeczy (Bartmiński 1999: 111). Zwierzęta stoją na niższym
47
Naturalnym pożywieniem dla człowieka, dostarczającym organizmowi wielu potrzebnych składników, jest
mięso zwierzęce, jednak niektórzy ludzie z pobudek moralnych, etycznych czy religijnych, a także z szacunku
i miłości do zwierząt wyrzekli się jedzenia ich mięsa a nawet wszelkich produktów od nich pochodzących, to
wegetarianie. 48
Do dziś nagminnie używa się skóry zwierząt do wyrobów odzieżowych. 49
Zwierzęta, jak psy, konie, chomiki a nawet delfiny chętnie wykorzystuje się w medycynie, głównie w leczeniu
chorych, upośledzonych i niepełnosprawnych ludzi, najczęściej dzieci, które poprzez kontakt z nimi szybciej
wracają do zdrowia.
46
szczeblu hierarchii wartości niż ludzie i od początków istnienia ludzkości przez wiele lat
panowało przekonanie, iż zwierzę zostało stworzone po to, aby służyć człowiekowi i móc
zaspokajać jego potrzeby, a poglądy te miały swoje źródło już w najwcześniejszych
przekonaniach religijnych50
(www.wiz.pl)51
.W Księdze Rodzaju
przedmiotowe traktowanie zwierząt było konsekwencją grzechu
pierworodnego, do tego wydarzenia bowiem ludzie i zwierzęta w ogrodach
Edenu żyli w harmonii; nie było prześladowania ani zabijania, a potem Abel
złożył ofiarę „z pierwotnych trzody swojej i tłuszczu ich”. Bezwzględna
władza ludzi nad zwierzętami została potwierdzona też po Potopie, gdy Bóg
powiedział do Noe: wszystko, co się rusza i żyje, niech wam służy za
pokarm52
[…] (www.wiz.pl).
W przeciągu wielu lat, wraz rozwojem cywilizacji i nauki, poglądy na
temat bytowania zwierząt oraz celu ich istnienia często się zmieniały i różniły,
niejednokrotnie wywołując wśród ludzi zainteresowanie i zaskoczenie.
W XVII wiecznej Anglii można było spotkać się z opinią, że koń nie ma
mózgu, dwieście lat później, w epoce wiktoriańskiej, natomiast konie i psy
przedstawiano często jako moralnie stojące wyżej, na przykład od
Buszmenów czy tez Hotentotów53
(www.wiz.pl).
W tym samym czasie we Francji krążyły jednak skrajnie odmienne opinie, którym w XVI
wieku dał początek hiszpański lekarz Gomez Pereira, lecz pomysł jego przejął i nagłośnił sam
Kartezjusz. Ten znany francuski filozof reprezentował teorię automatyzmu zwierzęcego,
według której zwierzęta są maszynami. Uczony twierdził, że
50
Artykuł umieszczony w Internecie pod tytułem Człowiek i zwierzę, z którego czerpałam informacje, pochodzi
z katalogu Wiedza i Życie i jest autorstwa Tadeusza Kardeli. 51
Wszystkie informacje i cytaty ze strony internetowej: www.wiz.pl pochodzą z dnia 21.XI.2007. 52
Od tamtej pory często zdarzało się, iż ludzie wysługiwali się bezbronnymi zwierzętami do ciężkiej
i wielogodzinnej pracy, chociażby w gospodarstwie czy na roli, a były to głównie woły, konie lub osły, a bywało
nawet, że zamęczali je przy tym na śmierć. Na przestrzeni dziejów z powodu bezmyślnego i okrutnego zabijania
zwierząt wiele gatunków wyginęło bezpowrotnie, których nawet najlepsi naukowcy nie są dziś w stanie
odtworzyć. Ludzie pozbawiali życia zwierząt nie tylko w potrzebie lub z konieczności, ale także z powodów
materialnych, a nawet własnych zainteresowań. Gospodarze podjęli się wygodnej hodowli zwierząt takich, jak
świnie, krowy czy kury, ponieważ zapewniało im to łatwy dostęp do mleka, mięsa i skór. Niewinne istoty ginęły
jedynie po to, aby ktoś mógł cieszyć się wyrobami z ich skór, jak buty, torebki, płaszcze czy drogocenne futra,
zapewniające gospodarzom wysokie dochody. Zwierzęta mordowane są także z tak błahych powodów jak czyjeś
hobby, a rządni zysków finansowych kłusownicy dostarczają zwierzęce trofea kolekcjonerom, jak np. jelenie
rogi a nawet łby. Dziś kłusownictwo jest nielegalne i wysoko karane, wiele gatunków zwierząt na całym świecie
objęte jest ochroną, a duża część ludzi poświęca się dla nich, aktywnie działając w organizacjach walczących
o prawa zwierząt. 53
Buszmeni i Hotentoci to spokrewnione ze sobą prymitywne ludy negroidalne prowadzące koczowniczy tryb
życia, zamieszkujące niektóre tereny Afryki, do których dzięki programowi obrony ich kultury nie dociera
współczesna cywilizacja. Według badań mitochondrialnych DNA obie grupy etniczne są jednymi z najstarszych
ras ludzkich rozwijających się nawet od 100 000 lat (www.wikipedia.pl).
47
zwierzęta w istocie niewiele różnią się od maszyn, takich jak zegary […],
ponieważ można interpretować ich zachowanie zgodnie z prawami
mechaniki. Najbardziej radykalna wersja tej tezy, bazująca na kartezjańskiej,
zakładała, że zwierzęta nie czują bólu i nie cierpią, odgłosy wydawane przez
dręczone w czasie wiwisekcji zwierzę nie były niczym innym jak dźwiękami
wydobywającymi się z instrumentów muzycznych (www.wiz.pl).
Na szczęście, ten bezduszny i okrutny pogląd złagodziło w pewnym stopniu stanowisko
przyjęte przez pewnego matematyka i lekarza Jacquesa Rohaulta, który stwierdził, że
zwierzę jawi się bardziej, jako „uzwierzęcona maszyna” niż
„umaszynowione zwierzę” (www.wiz.pl).
Pomimo, iż zwierzęta stały w hierarchii wartości niżej od człowieka, nie znaczyło to
jednak, iż były od niego gorsze pod każdym względem a odmienne teorie różnych badaczy
zrodziły nowe pytania i polemikę na temat roli zwierząt i celu ich stworzenia dla potrzeb
i zysków człowieka54
. Z biegiem lat zaobserwowano, iż zwierzęta blisko obcujące
z człowiekiem po pewnym czasie zaczynają okazywać wobec niego przywiązanie a nawet
uczucie, które nierzadko były odwzajemniane. Już wśród filozofów oświecenia pojawiły się
radykalnie odmienne od poprzednich poglądy, uważano, bowiem, że
zwierzęta to autonomiczne istoty żyjące obok człowieka dzielące z nim dolę
i niedolę (www.wiz.pl).
Ludzie wpuścili je do swoich domów, ochronili i udomowili, obdarzyli opieką oraz miłością,
stały się one domownikami a nawet pewnego rodzaju członkami rodziny. Popularnymi
zwierzętami domowymi były, jak i są do chwili obecnej, psy, koty, chomiki, papugi,
jaszczurki, pająki, rybki i wiele innych, których ludzie bynajmniej nie chowali w celach
żywieniowych, lecz dla własnej przyjemności lub towarzystwa55
. Wielu badaczy zaczęło
dostrzegać pewne podobieństwa zwierząt do ludzi, a psycholog zwierząt, królewski pisarz
i leśniczy, Charles Leroy, uważał nawet, że
54
Ludzie zaczęli się zastanawiać, jaką korzyść może przynieść człowiekowi tygrys, który go rozszarpie, żmija,
która go ukąsi czy robaki, które go zjedzą (www.wiz.pl). Chociaż w dzisiejszych czasach błędne jest
przekonanie, że robaki do niczego się przydać nie mogą. Jak powszechnie wiadomo, w niektórych krajach
azjatyckich wiele robaków takich jak mrówki, chrabąszcze, żuki, szarańcze, karaluchy itp. służy za wielki
przysmak a kucharze prześcigają się w tworzeniu coraz to nowych przepisów ku urozmaiceniu tych nieraz na
wpół żywych dań. 55
W niektórych krajach azjatyckich, jak Korea Południowa, popularnym daniem jest pies, a raczej konkretna
rasa psów, specjalnie hodowanych w celach żywieniowych, których mięso smakuje ponoć jak kurczak, co
w krajach europejskich szokuje oraz często budzi wstręt i obrzydzenie. Zdawać by się mogło, iż w naszych
czasach, w dobie wysoko rozwiniętej cywilizacji, niektórzy poważnie potraktowali słowa wypowiedziane przez
Boga podczas biblijnego Potopu, iż wszystko, co się rusza może służyć za pokarm, ponieważ obecnie je się
dosłownie wszystko.
48
zwierzęta nie rozwinęły się tak jak człowiek dlatego, że zaabsorbowane
walką o byt po prostu nie miały na to czasu (www.wiz.pl).
Podobnego zdania był humanista i filozof niemiecki, Johann Fichte, który mniemał, iż
każde zwierzę od urodzenia jest czym jest, człowiekiem trzeba się
dopiero stać (www.wiz.pl).
Z pewnością prawdziwym zaskoczeniem, ale także nowym problemem nie tylko dla
naukowców i badaczy, lecz również i dla zwykłych obywateli była przedstawiona w XIX
wieku teoria ewolucji człowieka sformułowana przez Karola Darwina. Zakładała ona
bowiem, iż wszystkie istoty na ziemi mają wspólnego przodka, a ogólniej rzecz biorąc
twierdziła, że człowiek pochodzi od osobnika podobnego do małpy, chociaż teza ta była
wielokrotnie podważana i doczekała się głośnych sprzeciwów. Można by chyba jednak
zgodzić się z opinią wielu ludzi, że zwierzę to bardziej nasz towarzysz, aniżeli sługa. Charron
był zdania, że
przewaga człowieka nad zwierzęciem nie jest absolutna i pod pewnymi
względami ludzie górują (intelekt)56
, po pewnymi zaś nie
(zdrowie, odporność, energia) (www.wiz.pl).
Założenia te sprawiły, iż ludzie zaczęli postrzegać zwierzęta jako istoty niewiele
różniące się od człowieka, myślące, rozumne a nawet posiadające duszę,57
która mogła zostać
po ich śmierci zbawiona58
. Problem posiadania duszy przez zwierzęta ma zarówno swoich
zwolenników jak i przeciwników, chociaż jej charakter nie został do dzisiaj dokładnie
poznany, a jej istnienie udowodnione, dlatego też kwestia ta jest otwarta i nadal pozostaje
tajemnicą59
.
56
Francuski humanista z czasów odrodzenia, Michele de Montaigne, uważał, że nie można prorokować
„z czystego punktu widzenia nad tym, czy zwierzę jest głupsze od człowieka”, co potwierdził intrygującym
zapytaniem: „kiedy igram z moją kotką, któż wie czy ona bardziej bawi się ze mną, niż ja z nią?” Sprawiło to, że
ludzie zaczęli się zastanawiać, jak oni widziani są oczami zwierząt z ich perspektywy. Autor ten twierdził, na
korzyść zwierząt, iż nie można u nich zauważyć typowych dla człowieka przywar jak przesądy, wygórowane
ambicje, chciwość i nienawiść (www.wiz.pl). 57
W XVII wieku w Anglii niektórzy myśliciele, a nawet członkowie kleru, sądzili, że zbawione dusze zwierząt
lokują się na różnych planetach, jak Mars i Saturn (www.wiz.pl). 58
Obecnie często można spotkać się z opinią, iż zwierzęta posiadają duszę a skutkiem tego są organizowane
w niektórych krajach śluby dla zwierząt oraz pogrzeby, gdzie pupile chowane są na specjalnie do tego celu
przeznaczonych cmentarzach. 59
Przekonanie niektórych ludzi, o zwierzętach obdarzonych duszą jest poniekąd uzasadnione. Mianowicie
w wielu językach słowiańskich i bałtyckich nazwa zwierzęcia wywodzi się od słowa żyć. Na Wielkorusi jest to
słowo životnoje, co dokładnie znaczy – istota żyjąca, a w Bułgarii to nazwa životno o tym samym znaczeniu.
W Serbii słowem tym jest životina, podobnie w Chorwacji životinja, a w Słowenii to žival, životinja. Rzymianie
określają natomiast zwierzę nazwą bestia, która spokrewniona jest z indoeuropejskim słowem dheues znaczącym
oddychać, w łacinie zwierzę to animal wywodzące się od słowa anim, czyli oddech. Nie może zatem dziwić fakt,
że zwierzęta łączy się poniekąd z człowiekiem oraz duchami, a konkretniej z tym co żyje, ponieważ dawniej
uważano zwierzę za nosiciela życia obdarzonego duszą (Moszyński 1967: 539-540).
49
W czasach współczesnych człowiek będący przeważnie praktycznie nastawionym do
życia materialistą, istotą rozumną stojącą na samym wierzchołku drabiny wartości, być może
dba o zwierzęta, lecz przeważnie jedynie udomowione pupile, choć w większości przypadków
nie interesuje go los zwierząt zupełnie mu do niczego nieprzydatnych. Niektóre zwierzęta są
oceniane przez niego nisko, traktowane raczej przedmiotowo, marginalnie, ponieważ nie mają
wartości ani gospodarczej, ani estetycznej, do tego są bezbronne a ich liczba jest dosyć spora.
Ubytku osobników tych gatunków nawet się nie zauważa i często bez skrupułów zabija,
depcze itd. a są to między innymi robaki, pająki, mrówki, czy owady, jak muchy i inne60
.
Po długich tysiącleciach obcowania ze zwierzęciem w pamięć ludzką na stałe zostały
wryte pojęcia prymitywnego łowcy-myśliwego, które są nadal żywe w wielu wierzeniach,
mitach, baśniach, przesądach oraz kultach, a zrodziły się z dawnych światopoglądów
utrwalonych w tzw. potocznym (naiwnym) językowym obrazie świata
(Moszyński 1967: 538-539).
Hierarchia antropocentrycznego świata wartości człowieka zakodowana jest nie tylko
w umysłach ludzkich, ale także w języku i kulturze, a to dzięki językowemu obrazowi świata,
na który wpłynął sposób widzenia poprzez język pewnych fragmentów rzeczywistości
pozajęzykowej.
[…] Badanie językowego obrazu świata daje możliwość traktowania języka
jako źródła wiedzy o ludzkim rozumieniu świata […], a ludzkie
doświadczenie i kultura sprawiły, iż wyrazy językowe są poprzez nie
motywowane (Filar 2000: 169).
Zwierzęta są bardzo ważnym komponentem JOS, ponieważ od zawsze były bliskie
człowiekowi, co sprawiło, że ich nazwy w przeciągu setek lat uzyskały bogate, różnorodne
i często zadziwiające konotacje, o czym szerzej w kolejnym rozdziale.
60
Traktowanie zwierząt przez ludzi w dużej mierze zależy od ich kultury oraz wyznawanej religii, bowiem
w jednych krajach to samo zwierzę może być traktowane zupełnie inaczej niż w drugich. Przykładem jest
chociażby krowa, która w Indiach uważana jest za istotę świętą, wysoce szanowaną, będącą uosobieniem
bóstwa, której oddawana jest część a jej zabicie grozi nawet śmiercią sprawcy. W krajach europejskich
natomiast, a także wielu innych, jest to zwierzę powszechnie hodowane w celu zdobycia mleka oraz mięsa,
któremu z pewnością żadnych honorów się nie oddaje.
50
Rys.7. Salvador Dali: Swans (Łabędzie)
51
3. Językowo-kulturowe konotacje nazw zwierząt
Kultura ujawnia się w sferze konotacji
Urszula Majer-Baranowska
Nazwy zwierząt wywołują liczne i ciekawe konotacje, zanim jednak do nich przejdę,
przybliżę, czym dokładniej jest konotacja i jakie są jej właściwości.
Podanie jednoznacznej i ścisłej definicji konotacji nie jest proste, ponieważ jest to
termin wieloznaczny i mało wyraźny a przez różnych autorów używany w odmiennych
znaczeniach, i zakresem swym obejmuje wiele różnych zjawisk.
Pojęciem tym posługują się zarówno językoznawcy jak i logicy,
psychologowie, literaturoznawcy, muzykolodzy oraz badacze kultury
(Majer-Baranowska 1988: 185),
co potwierdzają słowa Umberto Eco, że
[…] pojęcie konotacji da się odnieść do wszystkich dziedzin kultury –
sztuk plastycznych, filmu, muzyki, architektury
(Majer-Baranowska 1988: 199).
Przypomnę, że na językowy obraz świata składa się wiele elementów języka a jednym
z nich są leksemy i ich własności, zwłaszcza te motywowane asocjacyjnie, które nie tylko
odkrywają sposób ujmowania zjawisk przez mówiących, ale współtworzą obraz świata
zawarty w języku, który funkcjonuje również współcześnie (Grzegorczykowa 1999: 44).
Semantyka jest zakorzeniona (jednoznacznie) w naturze świata
(Muszyński 1988:149)
i większość wyrazów oprócz swoich wyjściowych, podstawowych znaczeń, może być
również użyta w innym znaczeniu przenośnym (Tokarski 1999: 68).
Przedstawię kilka definicji różnych badaczy, dotyczących pojęcia konotacji, często
opartych na ich intuicji językowej, uzależnionej niejednokrotnie od wiedzy społecznej,
przekonań oraz doświadczeń autorów (Zaron 1988:113).
Według Renaty Grzegorczykowej
konotacje semantyczne wiązane są przez mówiących ze zjawiskami
nazywanymi. Są to cechy (oceny, emocje) kojarzone przez ogół mówiących
(lub przez niektóre środowiska, a nawet jednostki), z desygnatami nazw,
52
utrwalone w pewnych faktach językowych (metaforach, derywatach,
frazeologizmach), lub też, jak w wypadku konotacji indywidualnych, nie
wyrażone językowo, a jedynie przejawiające się w pewnej
charakterystycznej łączliwości (np. osoby wiążące z pewnymi zjawiskami
cechy negatywne nie będą używały ich nazw w połączeniu z wykładnikami
ocen pozytywnych) (Grzegorczykowa 1999: 44-45).
Rosyjski językoznawca Jurij D. Apresjan określa konotację jako zbiór takich cech
znaczeniowych,
które są odbiciem wyobrażeń kulturowych i tradycji związanych z danym
wyrazem, panującym w danym społeczeństwie praktyki wyzyskiwania
odpowiedniej rzeczy i wielu innych czynników pozajęzykowych
(za: Tokarski 1988: 36).
Według Jerzego Bartminskiego61
konotacje to
cechy przedmiotu, który uległ utrwaleniu i funkcjonuje (w świadomości
społecznej i w języku) jako zespół cech charakterystycznych, które […]
tworzą treść znaczeniową słowa i językowy obraz przedmiotu
(Bartmiński 1988: 171).
John N. Keynes podał trzy różne znaczenia konotacji wymieniając:
1)[…] zbiór cech istotnych przedmiotów oznaczanych przez daną nazwę, tj.
tych cech, które nazwa ta zawiera w swej definicji […]
2)[…] ogół cech, które są w umysłach ludzkich, skojarzone z daną nazwą,
tych, o których się myśli, używając tej nazwy
3)[…] ogół cech wspólnych przedmiotom oznaczanym przez daną nazwę
61
Jerzy Bartmiński uważa, że prawidłowa słownikowa definicja oprócz naukowych objaśnień powinna
uwzględniać także ich aspekty kulturowe i językowe, które są ważne dla użytkowników języka, czyli powinny
„odpowiadać potocznemu a nie scjentycznemu punktowi widzenia, a więc np. uwzględniać także elementy
językowe.”[…] Mówi się, że dobrze zbudowana definicja powinna zawierać systematycznie ułożone dane co do
tworzywa, funkcji, struktury, działań sprawczych przedmiotu […]. Wskazuje się na pewne schematy
znaczeniowe, które ujmują to, co wszyscy wiedzą (choć nie muszą o tym mówić), np. w przypadku zwierząt
schematy złożone z takich zespołów cech, jak atrybucja (psy mają ogony), działania (warczą, gryzą, szczekają)
relacje (podobne do wilków, większe niż koty), wartościowanie (wierne, groźne…) itd. […]. Przyjmuje się różne
modele wewnętrznej rubrykacji dla różnych typów haseł, np. dla zwierząt są to nazwy, wierzenia i legendy
o pochodzeniu, przemiany, funkcje demoniczne, zakazy i zabiegi ochronne, udział w zdarzeniach, poświęcone
im dni, miejsca, maski, przedstawienia w obrzędach, wykorzystanie w medycynie. […] Najpełniejszy wykład tej
metody eksplikowania haseł przedstawiła A. Wierzbicka […] zarówno praktycznie na przykładzie definicji
artefaktów, ptaków, jak i teoretycznie. Jako przykład tej metody rozpatrzyła hasło KOTY:
KATEGORIA – rodzaj zwierząt
ŚRODOWISKO – żyją z ludźmi lub w pobliżu domów […]
ROZMIARY – tak małe, że można je podnieść w ręce […]
WYGLĄD – mają delikatne futerko, okrągłą głowę, wystające uszka […]
ZACHOWANIE SIĘ – lubią być czyste, liżą swoje ciało […]
STOSUNEK DO CZŁOWIEKA – są użyteczne dla człowieka, bo łapią i zabijają pewnego rodzaju szkodliwe
stworzonka (Bartminski 1999: 114-115).
53
(za: Majer – Baranowska 1988: 191).
Badacze języka, Lidja Jordanskaja i Igor Mielczuk rozróżniają dwa typy konotacji, a są to
według nich „konotacje leksykalne”, które mają odpowiedniki w cechach znaczeniowych
innych słów lub zwrotów pochodnych, oraz „konotacje encyklopedyczne”, czyli takie,
których status jest mniej obiektywny, ponieważ nie jest poświadczony w samym języku62
.
Ich zdaniem konotacje są
magazynowane w pamięci ludzi jako szeregi asocjacyjne związane
z poszczególnymi pojęciami i odpowiadającymi im wyrażeniami
językowymi. Składają się one na tzw. „wiedzę o świecie”, obejmującą
zespół przekonań i opinii nie zawsze prawdziwych, w znacznej mierze
wspólnych członkom danej społeczności. Jest to […] „wspólny świat” danej
grupy mówiących. Na jego zasięg i postać wpływają zarówno czynniki
psychofizyczne wspólne wszystkim ludziom jako przedstawicielom jednego
gatunku (zbieżność zasadniczych doświadczeń egzystencjalnych), jak
i swoiste doświadczenia kulturowe właściwe danej grupie. Wśród tych
ostatnich szczególne miejsce zajmuje uczestnictwo w odbiorze tekstów
wytworzonych przez daną kulturę i przyswojonych przez znaczną część
społeczeństwa (Dobrzyńska 1988:159).
Uczeni ci zaobserwowali także, że
konotacje są związane nie z rzeczą samą, lecz odpowiadającym jej
leksemem. Toteż różne nazwy tego samego przedmiotu mogą mieć
konotacje różne […] (Dobrzyńska 1988: 158).
Zauważyli oni również, że
konotacje słowa obejmują charakterystyki rzeczy i zjawisk nie zawsze
potwierdzające się w rzeczywistości (Dobrzyńska 1988: 158),
są one bowiem pewnymi stereotypowymi wyobrażeniami na temat rzeczy i zjawisk
wchodzących w skład danych pojęć, nie zaś realnymi cechami poszczególnych przedmiotów.
Przykładem może być osioł, któremu przypisywane są konotacje głupoty i upartości, które to
określenia utrwaliły się w języku i utworzyły pewne stereotypowe wyobrażenia tego
zwierzęcia, chociaż niekoniecznie fakt ten odpowiada rzeczywistości (Dobrzyńska 1988:158).
Charles E. Osgood twierdzi, że
62
„ […] w odróżnieniu od konotacji encyklopedycznych, konotacje leksykalne nie są powiązane w sposób
konieczny z obiektami i zjawiskami świata fizycznego. Mają one związek po prostu z określonymi jednostkami
leksykalnymi, niezależnie od tego, czy odpowiadają im prawdziwe (czy tylko mityczne) właściwości rzeczy
realnych” (Jordanskaja, Mielczuk 1988: 19).
54
znaczenie konotacyjne jest odniesieniem do wszystkich procesów
emocjonalnych i poznawczych, które dany znak wywołuje poza samym
odpowiadającym mu pojęciem […] i jest miarą ustosunkowań badanego do
danego pojęcia, miarą jego postaw i wartości
(za: Majer-Baranowska: 197).
T. Hofmann przyjął natomiast nieco odmienne od dotychczasowych badaczy stanowisko
i poprzez konotacje rozumie
te wszystkie elementy nie poddające się opisowi i/lub nieciekawe aspekty
znaczenia, których dany autor nie chce omawiać
(za: Jordanskaja, Mielczuk 1988: 10).
Trudno jednak zgodzić się z twierdzeniem autora, że konotacje nie są ciekawe, a w dalszej
części mojej pracy postaram się udowodnić, że nie miał on racji, i wykażę, iż konotacje są
niezwykle interesującym tematem.
Konotacje tej samej nazwy, mogą się różnić od siebie w zależności od tego, jaka
społeczność lub grupa ludzi na nie patrzy i je ocenia, ponieważ różni ludzie mogą mieć
odmienne spojrzenie na to samo zjawisko, a co za tym idzie, odmienne także skojarzenia
z nim związane (Dąbrowska 2000: 182)63
. Obiekty widziane są
przez użytkowników języka w zależności od ich społecznej wiedzy,
przekonań, systemów wartościowania itp. (Tokarski 1988: 40),
a zmiana wiedzy o przedmiocie
użytkownika języka, wpływa na zmianę znaczenia i konotacji słów
(Majer-Baranowska 1988: 195).
Inne konotacje lub inaczej mówiąc także asocjacje lub skojarzenia, wywoływać może dana
rzecz lub wyraz u naukowcy, a inne u rolnika, inne u poety, jeszcze inne u dzieci. Wiadomym
faktem jest, iż konotacje leksykalne są specyficzne dla danego języka
(Jordanskaja, Mielczuk 1988: 19).
Dużą rolę odgrywa przy tworzeniu konotacji punkt widzenia oraz przyjęta przez
obserwatora perspektywa, ponieważ
słowa w zależności od punktu widzenia otrzymują różny „portret”, różne
składniki składają się na ich „perspektywę” (Bartmiński 1999: 110).
Punkt widzenia to „stanowisko, z którego ktoś rozpatruje daną sprawę, rzecz
[…]”. „Widok” zależy od „stanowiska”, „stanowisko” można rozpoznać
z charakteru „widoku” (za: Bartmiński 1999: 106). Badanie punktu
63
Przykładowo woda może mieć inne znaczenie dla mieszkańców pustyni a inne dla ludzi zamieszkujących
okolice nadmorskie (Grzegorczykowa 1988: 126).
55
widzenia nabiera szczególnej wagi, gdy dotyczy serii czy grup wyrażeń
językowych, np. nazw ludzi, tworów kultury i wyobrażeń kulturowych,
roślin, zwierząt (Bartmiński 1999: 108).
Istotnym czynnikiem przy tworzeniu konotacji jest kultura danego narodu i jego
wiedza kulturowa, która jest pewnym odrębnym i szczególnym rodzajem wiedzy o świecie,
a bierze w niej udział dane środowisko lub grupa społeczna.
Składnik kulturowy wskazuje na zależność semantyki języka od
kulturowego środowiska indywidualnego człowieka
(Majer-Baranowska 1988: 195).
Świat kultury przenika język, powodując, że ludzie nie uczestniczący
w danej kulturze nie są w stanie zrozumieć wielu warstw przekazu, całych
sfer pojęciowo-wyobrażeniowych ukrytych za językowym znaczeniem słów
(Grzegorczykowa 1988: 127).
Znaczenie słowa będąc rezultatem interpretacji świata jest zdeterminowane
kulturowo (Bartmiński 1988: 173),
a poprzez konotacje słowa można pokazać głęboki, wewnętrzny związek języka
z kulturą (Bartmiński 1988: 173).
Można założyć, że motywacja semantyczna została zdominowana przez motywację
semantyczno-kulturową (Tokarski 1999: 79), która jest zakresowo od niej szersza, a poprzez
którą Ryszard Tokarski rozumie
predyspozycje […] całych semantycznie spójnych grup wyrazowych do
podobnego rozwoju semantycznego i do wyrażania zbliżonych treściowo
wartościowań. Sadzi on także, iż regularności tego rodzaju dadzą się
uzasadnić kulturowo, tzn. można poprzez ich obserwację dotrzeć do
kulturowo warunkowanych wartościowań w języku, do jednego z aspektów
utrwalonego w nim językowego obrazu świata (Tokarski 1999: 68).
W zakres konotacji językowych wchodzą językowe stereotypy, które odgrywają dużą
rolę w widzeniu świata poprzez daną społeczność lub pewne grupy ludzi.
Stereotypy związane są niemal z każdym słowem będącym w codziennym
użyciu […], są tworzone w oparciu o wiedzę i doświadczenie społeczne
uznane i powszechnie akceptowane w danej społeczności językowej
(Muszyński 1988: 149-150) […] i są wyrazem postawy generalizującej
i nieweryfikowalnych sądów
(Anusiewicz, Dąbrowska, Fleischer 2000: 36).
56
Pomimo, iż stereotypy mogą być czasem fałszywe i nieadekwatne do rzeczywistości to jednak
są użyteczne w codziennych praktykach językowych (Muszyński 1988:150). Cechy
konotacyjne bardzo często motywują związki frazeologiczne (Tokarski 1988: 37)
Frazeologizmy danego języka świadczą o interpretowaniu świata
i wyznawanych wartościach. W związkach frazeologicznych uwidaczniają
się cechy, które można uznać za istotne dla danej społeczności językowej.
[…] Zleksykalizowane frazeologizmy przekazują dawne spojrzenie na świat,
świadczące o minionym językowym obrazie świata
(Anusiewicz, Dąbrowska, Fleischer 2000: 34).
Konotacje zakodowane są w językach danych narodów i świadczą o utrwalonym
w języku wartościowaniu rzeczywistości (Tokarski 1999: 80). Poprzez wyrażenia językowe
można zrekonstruować dawne wyobrażenia oraz miejsce danego zjawiska w kulturze, a także
wyjaśnić, dlaczego z wyrazem je nazywającym łączą się określone skojarzenia, asocjacje.
Tworzy to ramę kulturową wyrazu (Dąbrowska 2000: 184).
Konotacje związane z określonymi wyrazami decydują o znaczeniu kulturowym pewnych
wyobrażeń.
Znaczenie wyrazów oraz istniejące między nimi zależności […] najpełniej
i najbardziej wyraziście przekazują sposób widzenia rzeczywistości przez
daną społeczność językową […]
(Anusiewicz, Dąbrowska, Fleischer 2000: 35).
Język to źródło wiedzy o ludzkim rozumieniu świata oraz utrwalonych pojęć ukrytych
w języku.
Wyrazy istnieją w związku z pewnymi motywacjami zakotwiczonymi
w ludzkim doświadczeniu i kulturze […], są częściami określonej ramy
kognitywnej (Filar 2000: 169).
Nazwy zwierząt na przestrzeni dziejów uzyskały (ogromnie bogate) liczne konotacje,
ich symbolika kulturowa zadziwia bogactwem i pomysłowością64
. Dodatkowe, poza
podstawowymi, przenośne znaczenia i skojarzenia nawarstwiały się przez setki lat, tworząc
bardzo ciekawy i skomplikowany obraz, który przekazywany jest poprzez język
(Dąbrowska 2000: 182).
64
Warto zauważyć, że „w nazwach zwierząt badacz odnajdzie elementarne kryteria obserwacyjne, takie, które
mógł zastosować człowieka w sytuacji pierwotnej.” W książce pod tytułem Dzień nadawania imion w Raju
(Naming day in Eden) N.J. Jacobsa, autor ten wymienia kryteria nazywania zwierząt, jak: miejsce pochodzenia
(pol. pekińczyk); wielkość (pol. wieloryb); sposób odżywiania się (pol. mrówkojad); wydawany
charakterystyczny dźwięk (pol. kwiczoł od słowa kwiczeć); kształt (pol. pierścienice), sposób poruszania się
(pol. skoczek); kolor (pol. szarak) (Bartmiński 1999: 109).
57
W wyniku długoletnich doświadczeń człowieka ze zwierzętami w ludzkiej wyobraźni
ukształtowały się pewne wyobrażenia dotyczące świata zwierząt, które istnieją obecnie na
planie realnym oraz kulturowym. W planie realnym realizuje się to w postaci bliskiej więzi
człowieka ze zwierzęciem, której początki sięgają czasów pierwotnych cywilizacji, kiedy to
oboje stawali przed faktem przystosowania się do środowiska oraz przetrwania w nim.
Człowiek był wtedy myśliwym a zwierzę ściganym, jednakże pewien czas później zwierzę
stało się udomowionym kompanem człowieka, a bliskość ta sprawiła, że obie istoty często są
ze sobą porównywane. Czynnikami, które wpłynęły zaś na plan kulturowy były wzajemne
obserwacje tych istot, które są odrębne i odmienne dla kultur różnych narodów. Oba te plany
utrwaliły się w językach poszczególnych społeczeństw, a w szczególności w ich semantyce
dotyczącej zoonimów, a także w wielu związkach frazeologicznych motywowanych leksyką
„zwierzęcą”(Spagińska-Pruszak 2000: 80). W przypadku kiedy ludzkie charakterystyki
przypisywane są zwierzętom można mówić o tzw. zoostereotypach (Bertoša 1999: 63).
Wartościowanie zwierząt nacechowane jest głównie emocjonalnie i uwzględnia ono
podobieństwo świata ludzi i świata zwierząt, w którym szczególne miejsce zajmują takie
faktory, jak budowa ciała, cechy fizyczne, czynności, reakcje oceniane pozytywnie bądź
negatywnie. Cechy konotacyjne (asocjacyjne) przypisywane zwierzętom nie odwzorowują
rzeczywistości bezpośrednio, ponieważ utrudniają im to czynniki takie, jak: wierzenia, mity,
baśnie, folklor, literatura, religia lub Biblia, mające ogromny wpływ na postrzeganie świata
przez odmiennych obywateli (Bertoša 1999: 65-67).
Elementy te są efektem przynależności człowieka, twórcy języka do
określonego kręgu kulturowego oraz przyjętych w tej kulturze konotacji,
z których wyłania się językowy obraz zwierzęcia i szerzej – świata. Zatem
na doświadczenia ludzkie i wiedzę o świecie nakładają się określone
interpretacje, konotacje semantyczne właściwe nazwom poszczególnych
zwierząt. Konotacje te w wyraźniejszy sposób niż cechy desygnacyjne
pokazują subiektywizm myślenia, kryteria wartościowania
(Spagińska-Pruszak 2000: 80).
Spośród wielu realnych cech charakteryzujących dane zwierzęta człowiek jednak wybrał
tylko niektóre, bez względu na to czy są one naukowe czy też prawdziwe, czy odpowiadają
one rzeczywistości czy też zupełnie mijają się z prawdą (Bertoša 1999: 65).
Łatwo zauważalne cechy zwierząt, jak ich wygląd zewnętrzny, zachowanie,
wydawane przez nich odgłosy czy zapach, środowisko, w którym żyją oraz ich stosunek
względem siebie i człowieka utrwaliły się w umysłach ludzkich i na stałe weszły do wielu
58
wyrażeń językowych. Zwierzęta stanowią albowiem trwały element krajobrazu wiejskiego
i przyrody otaczającej człowieka, lecz istnieje duża różnica pomiędzy przypisanymi im
epitetami, a rzeczywistością, jak i ich ogólnym wyobrażeniem kulturowym.
Nadawane zwierzętom cechy ludzkie są jedynie skojarzeniami przypisanymi na
podstawie wyobrażeń kulturowych człowieka tworzonych przez lata jego obserwacji
i doświadczeń oraz bliskiego bytowania ze zwierzętami. Zwierzęta opisywane są z ludzkiej,
antropocentrycznej perspektywy, lecz określenia te często są niesłuszne i nieprawdziwe gdyż
oparte są na moralnych zasadach obowiązujących jedynie człowieka.
Z drugiej strony, określniki nadawane zwierzętom szybko i z łatwością przedostały się
do świata człowieka i przeszły na ludzi, u których można było dostrzec pewne podobieństwa
z przypisywanymi im zwierzętami. Nierzadko bywa, iż człowiek charakteryzowany jest za
pomocą nazewnictwa wywodzącego się od zwierząt i konotacjami z nimi związanymi.
Utworzyły one popularne, chociaż oparte głównie na stereotypach wyrażenia językowe, jak
frazeologizmy, które do dzisiaj są stałym elementem kultury. Stereotypy zwierząt należą do
jednych z najstarszych i mają szczególne znaczenie kulturowe, dlatego też opisywanie ludzi
przy pomocy nazw zwierząt stało się zjawiskiem częstym i regularnym, które jest pewnym
sposobem przekazywania wiedzy o świecie i minionych czasach.
Konotacje leksykalne są specyficzne dla danego języka, a moim zadaniem jest
sprawdzenie jaka wiedza o zwierzętach, potoczna, naukowa, czy też może inna, utrwalona
została w polszczyźnie, a jaka w języku chorwackim.
Wydawać by się mogło, iż Polacy oraz Chorwaci wywodzący się z podobnych
środowisk objętych wpływem kultury europejskiej oraz posługujący się zbliżonym językiem
słowiańskim powinni tak samo, a przynajmniej podobnie postrzegać świat, otaczającą go
przyrodę, czyli w tym także i zwierzęta. W kolejnym rozdziale sprawdzę czy rzeczywiście tak
jest, a do tego zbadam czy językowe konotacje zwierząt w obu językach służą za podstawę
sennych interpretacji w ludowych sennikach tychże narodów i czy są one do siebie podobne.
59
Rys.8. Salvador Dali, Andre Breton: The Temptation of St. Anthony (Kuszenie Św. Antoniego)
60
4. Motywacja znaczeń symbolicznych w sennikach ludowych
Sen, którego nie objaśniamy,
jest jak list, którego nie czytamy.
Talmud
Stanisława Niebrzegowska twierdzi:
Jednym z najciekawszych problemów, z jakimi ma do czynienia badacz
sennika ludowego, jest kwestia motywacji dla znaczeń symbolicznych
(Niebrzegowska 1990: 37).
Zastanawia bowiem co było motywacją interpretacji snu o psie jako zapowiedzi listu, sowie,
jako zwiastuna nieszczęścia a co snu o lisie oznaczającym podstęp.
Stanisława Niebrzegowska, analizując znaczenia symboliczne snów, doszła do
wniosku, iż
między sposobami wykładania snów w senniku jako gatunku tradycyjnego
folkloru ustnego a cechami tworzącymi treść znaczeniową słowa, istnieje
pewien związek (Niebrzegowska 1990: 37),
a jego bliższe rozpoznanie i określenie będzie moim celem. Podobnie jak i ta badaczka
ludowych senników odwołuję się do sformułowanej przez J. Apresjana definicji konotacji,
o której pisałam już jako
zbiór cech znaczeniowych, które są odbiciem wyobrażeń kulturowych
i tradycji związanych z danym wyrazem, panującej w danym społeczeństwie
praktyki wyzyskiwania odpowiedniej rzeczy i wielu innych czynników
pozajęzykowych […] (za: Niebrzegowska 1990: 37).
Korzystać będę również z rozróżnionych przez Lidję Jordańską i Igora Mielczuka dwóch
typów konotacji, leksykalnej oraz encyklopedycznej. Opierając się na dokonanym przez nich
podziale, stawiam sobie za zadanie zestawienia elementów symbolicznych znaczeń
sennikowych z konotacjami leksykalnymi języka potocznego oraz z konotacjami bazującymi
na potocznej wiedzy o świecie, nazywanymi przez badaczy „konotacjami
encyklopedycznymi” (Dobrzyńska 1988: 159), zaś przez Stanisławę Niebrzegowską -
„konotacjami kulturowymi”(Niebrzegowska 1990: 37). Zanim jednak przejdę do samej
61
analizy, wpierw przedstawię w jaki sposób można doszukiwać się motywacji dla
symbolicznych interpretacji sennych.
Znaczenia symboliczne w senniku ludowym możemy podzielić na bazujące na
konotacjach leksykalnych oraz na te, za których podstawę posłużyły konotacje kulturowe.
Wykładnie obrazów sennych oparte na tych pierwszych asocjacjach mają związek
z określonymi jednostkami leksyki potocznej i nawiązują one do form językowych głównie
poprzez odwołanie się do znaczeń metaforycznych i jednostek frazeologicznych, zwłaszcza
zaś sfrazeologizowanych porównań (Niebrzegowska 1990: 38). Ogólnie rzecz biorąc, są to
takie interpretacje senne, których tłumaczenia nie odbiegają od potocznych konotacji
leksykalnych danego słowa (obrazu).
Inne sennikowe wykładnie posiadające motywację w konotacjach
leksykalnych, nawiązują do podobieństwa nazw językowych obrazu sennego
i podkładanego pod ten obraz rzeczywistego przedmiotu czy zdarzenia
(Niebrzegowska 1990: 40).
Według Stanisławy Niebrzegowskiej za podstawę ich podobieństwa posłużyła
wiara w magiczną moc słowa, która traktowana jest jako integralny
atrybut przedmiotu (Niebrzegowska 1990: 40),
gdzie przykładowo sen o krwi zapowiada krewniaka a sen o burzy osobę burzącą się itp.
(Niebrzegowska 1990: 40).
Zdecydowana większość znaczeń symbolicznych oparta jest jednak na konotacjach
kulturowych (encyklopedycznych), a większość sennikowych wykładni posiada motywację
w„realnych właściwościach realnych rzeczy”, będących odbiciem wiedzy
potocznej i naiwnego obrazu świata, którym włada każdy mówiący
(Niebrzegowska 1990: 41).
Stanisława Niebrzegowska dzieli konotacje kulturowe na pięć podgrup. Pierwsza
z nich nawiązuje do najbardziej charakterystycznych, postrzeganych zmysłowo cech
przedmiotów takich, jak cechy wyglądu (barwa, kształt, wielkość) oraz inne właściwości, jak
np. wilgotność i ciepło oraz skutek działania (np. cechę wilgotności i kształtu przywołują
interpretacje snów o wodzie czy deszczu jako zapowiedzi łez, płaczu itp.). Na podgrupę drugą
składają się sennikowe interpretacje symboliczne, które odwołują się do utartych kulturowo
konotacji barw: bieli, zieleni, czerwieni i czerni. Podgrupę trzecią stanowią znaczenia
symboliczne mające motywację w konotacjach kulturowych, które są oparte na ludowej
symbolice i wierzeniach związanych ze zwierzętami. Podgrupa czwarta obejmuje odwołania
62
do starych wyobrażeń mitologicznych, a na piątą podgrupę składają się interpretacje snów
posiadające motywację w symbolice religijnej (Niebrzegowska 1990: 41-45).
Z szukaniem motywacji dla znaczeń symbolicznych w konotacjach
leksykalnych i konotacjach kulturowych ściśle wiąże się sprawa waloryzacji,
czyli wartościowania w kategoriach dobry-zły. Jest to tendencja
charakterystyczna zarówno dla sennika ludowego, jak też dla języka
i kultury (Niebrzegowska 1990: 45-46).
Stanisława Niebrzegowska wyróżnia dwa przypadki takiej waloryzacji. Pierwszy przypadek
zachodzi wtedy, gdy
między waloryzacją w senniku a waloryzacją w języku i kulturze zachodzi
stosunek tożsamości, czyli waloryzacji pozytywnej w senniku odpowiada
pozytywna waloryzacja w języku i kulturze, zaś waloryzacji negatywnej
w senniku - negatywna w języku i kulturze (Niebrzegowska 1990: 46).
Może być tak, że
jednemu obrazowi sennemu przysługuje jedna waloryzacja (pozytywna bądź
negatywna) w senniku oraz jedna w języku i kulturze
(Niebrzegowska 1990: 46),
lecz może zdarzyć się sytuacja gdy
dla jednego obrazu sennego istnieją dwa rodzaje waloryzacji (pozytywnej
i negatywnej) zarówno w senniku, jak też i w języku i kulturze
(Niebrzegowska 1990: 46).
Drugi przypadek waloryzacji natomiast istnieje wtedy, gdy
między waloryzacją w senniku a waloryzacją w języku i kulturze zachodzi
stosunek odwrotności, czyli pozytywnej waloryzacji w senniku odpowiada
negatywna waloryzacja w języku i kulturze, jak również, waloryzacji
negatywnej w senniku – waloryzacja pozytywna w języku i kulturze
(Niebrzegowska 1990: 46).
Według Stanisławy Niebrzegowskiej
zasadą podstawową i nadrzędną w interpretacjach snów w senniku jest
wartościowanie, tzn. uznawanie (a nawet „odczuwanie”) poszczególnych
elementów świata jako dobrych, złych lub stojących w jakimś punkcie skali
między dobrem i złem (Niebrzegowska 1996: 99).
Dla ludowego interpretatora istotnym faktem są pewne elementy składające się na
skonkretyzowane przeciwstawne sobie pary, a są nimi opozycje typu ŻYCIE – ŚMIERĆ,
PRAWY – LEWY, WYSOKI – NISKI, JASNY – CIEMNY, GÓRA – DÓŁ, NIEBO –
63
ZIEMIA, WSCHÓD – ZACHÓD itp. gdzie lewy człon traktowany jest jako pozytywny
a prawy jako negatywny.
W ten sposób otrzymujemy ciągi elementów uznawanych powszechnie jako
dobre lub złe i dające się tłumaczyć jako różne formy antynomii szczęście-
nieszczęście […]. Wartościowanie w senniku zawiera się w wykładniach,
tj. objaśnieniach snów, jednakże ujawnia się w pewien sposób także
w samych obrazach sennych. Element wartościujący może ujawniać się
w sposób eksplicytny za pomocą słów dobrze, źle, ale wartościowanie może
być również zawarte w znaczeniach słów konkretnych wykładni
(Niebrzegowska 1996: 100).
Według ludowych interpretacji można wywnioskować, iż istnieje pewien typ,
pewnego rodzaju więź między charakterystyką obrazu i jego objaśnieniem, gdzie
przywoływane są cechy konotacyjne danego słowa tworzące jego znaczeniowa treść, czyli
w tym także i językowo-kulturowy obraz przedmiotu (Niebrzegowska 1996: 101).
Do tych cech, silnie ustabilizowanych w świadomości mówiącego, często
określanych mianem stereotypowych, nawiązują sennikowe wykładnie.
Z tego kulturowo ustalonego rejestru informator wybiera cechy uznawane za
ważne. Na podstawie wybranej cechy (lub kilku cech) następuje przypisanie
obrazowi sennemu wykładni o określonym znaku wartości. Wartościowanie
jest więc ustanowione w wykładni65
(Niebrzegowska 1996: 101).
Niekiedy tym samym obrazom przypisywane są przeciwne znaki wartości
w wykładni, co często ma miejsce w przypadku interpretowania przez sennik ludowy
obrazów globalnych (np. pies, woda, ogień, lekarz, szczur). Jako przykład może posłużyć
tutaj obraz wody, który w sennikach ludowych tłumaczony jest czasami jako coś niedobrego,
zwiastującego śmierć lub łzy. Za podstawę tego negatywnego wartościowania posłużyła jedna
z cech przypisywanych temu żywiołowi, jego zdolność niszczenia. Z drugiej strony, w innym
senniku ludowym można spotkać się z obrazem wody jako zapowiedzią czegoś dobrego,
ponieważ drugą cechą jej przypisywaną jest konieczność do życia oraz posiadanie
oczyszczającej mocy, dlatego też sen o wodzie wartościowany jest tutaj pozytywnie.
Podobnie ma się sprawa przy tłumaczeniu snu o górze, który zapowiada pogodę,
wesołość, gdyż przypisywane są jej dodatnie wartości, jak miejsce sakralne związane
z Panem Jezusem i Matką Boską, miejsce gdzie buduje się kościoły, kaplice, klasztory, stawia
65
„Różnice w zakresie wartościowań (i interpretacji) tych samych obrazów sennych wynikają z różnych
charakterystyk treściowych (niekiedy sprzecznych lub pozornie sprzecznych) wchodzących w skład znaczeń
słów […]. Objaśnienia tych samych obrazów sennych w kategoriach pozytywnych i negatywnych daje się także
tłumaczyć różnicami regionalnymi „(Niebrzegowska 1996: 101).
64
krzyże. Z drugiej strony sen o górze może być tłumaczony w senniku ludowym jako coś
niedobrego, ponieważ przypisuje się jej także ujemne wartości, jak miejsce lokalizacji sił
nieczystych pochodzących od szatana itp. Dzieje się tak również w przypadku snów o ogniu,
ziemi i innych obrazów globalnych (Niebrzegowska 1996: 102).
Taka ambiwalencja charakterystyk treściowych (wody, ognia, ziemi, góry)
i ich wartościowań w senniku jest potwierdzeniem istniejących w kulturze
ludowej ambiwalentnych charakterystyk poszczególnych elementów świata
[…]. Takie widzenie świata jako całości ma głębokie podłoże kulturowe
i jest znane z wielu kultur (Niebrzegowska 1996: 102).
Obok objaśnień tych przykładów jest wiele innych obrazów, które w ustnych
sennikach tłumaczone są wyłącznie w sposób pozytywny lub negatywny. Wszelkie zdarzenia,
przedmioty czy istoty niepożądane z punktu widzenia człowieka, jak chociażby sny o dzikich,
drapieżnych zwierzętach są często objaśniane w kategoriach negatywnych, natomiast
sny o pożądanych przez człowieka zjawiskach oraz istotach, np. zwierzętach mu przyjaznych,
tłumaczy się jako coś dobrego (Niebrzegowska 1996: 103). Chciałabym jednak zauważyć, że
interpretacje symboli sennych dokonane przez ludowych tłumaczy nierzadko mogą jednak
zaskakiwać wykazując odstępstwa od przyjętych powyżej zasad (reguł).
Dodatkowo istnieją jeszcze dwa różne rodzaje cech, a są nimi cechy typowe, które
wchodzą w skład treści danego słowa (przedmiotu, obrazu), jak np. zieleń trawy lub biel
welonu oraz cechy nietypowe lub mniej typowe, które
nie wchodzą do stereotypowych znaczeń słów, i są traktowane jako
dodatkowe charakterystyki przedmiotów. W senniku ustnym są one często
ważniejsze niż sam przedmiot, do którego się odnoszą, decydują bowiem
o sposobach tłumaczenia i znakach wartości wykładni […] (np. ciemna
barwa włosów) (Niebrzegowska 1996: 103).
Stanisława Niebrzegowska wyraźnie zaznacza, że
Właściwości przypisywane rzeczom (przedmiotom) mającym funkcje
obrazów sennych są ograniczone do niewielkiego repertuaru cech
zbudowanych z kilku wyrazistych opozycji (Niebrzegowska 1996: 103).
Są to: ŻYWY – MARTWY, MŁODY – STARY (NOWY – STARY), JASNY – CIEMNY
(BIAŁY – CZARNY), CZYSTY – BRUDNY, TŁUSTY – CHUDY, DOJRZAŁY –
NIEDOJRZAŁY, ZDROWY – CHORY, CAŁY – NIECAŁY, UBRANY – NAGI,
SUROWY – GOTOWANY, METALOWY – PAPIEROWY (Niebrzegowska 1996: 103).
65
Jako pary cech w senniku układają się również charakterystyki subiektywne,
przenoszone z obrazu do wykładni, a nie interpretowane
(Niebrzegowska 1996: 103).
Są to przykładowo: ŁAGODNY – AGRESYWNY, ŁADNY – BRZYDKI,
RADOSNY – SMUTNY (Niebrzegowska 1996: 103).
W system binarnych opozycji można także zestawiać obrazy zdarzeniowe
(wschodzić -zachodzić, płynąć - stać, palić się - gasnąć, iść pod górę -
spadać z góry), w senniku ludowym wiele jest bowiem przykładów,
w których charakterystyka zdarzeń decyduje o znakach wartości
poszczególnych wykładni […] (Niebrzegowska 1996: 103-104).
Poprzez zestawienie tych binarnych opozycji da się zauważyć pewne tendencje
w wartościowaniu wykładni obrazów sennych oraz uchwycenie sposobów waloryzacji
w sennikach ustnych. Niektóre wykładnie ludowy interpretator traktuje jako pozytywne a inne
jako negatywne (Niebrzegowska 1996: 104). W ludowych sennikach
to co żywe, młode, jasne, czyste, tłuste, dojrzałe, całe, zdrowe, ubrane,
surowe, metalowe, łagodne, ładne, radosne – na jawie zapowiada pozytywne
stany rzeczy: zdrowie, długie życie, szczęście, radość, nadzieję, dobrobyt,
dostatek, bogactwo, pieniądze, urodzaj, kwitnące gospodarstwo, ślub,
wesele, szczęście w miłości, zabawę, towarzystwo, listy, dobrą nowinę,
przyjaciela. Z kolei, to, co w snach martwe, stare, ciemne, brudne, chude,
niedojrzałe, niecałe, chore, nagie, gotowane, papierowe, agresywne,
brzydkie, smutne – na jawie zapowiada ogólnie coś niedobrego, chorobę,
wypadek, krótkie życie, śmierć (znajomego), zmarłego (w rodzinie),
pogrzeb, smutek, płacz, nieszczęście, zmartwienie (w dalszej rodzinie),
biedę [tj. niedostatek] (w domu), niepowodzenie (w życiu, w pracy,
w szkole), wydatek, stratę (pieniędzy, majątku lub posady), żebraninę,
plotki, niepokój, nieporozumienie, obmowę, nieprzyjemność, niemiłą
wiadomość, ucieczkę, podróż (niedobrą, daleką służbową), rozpad
narzeczeństwa, zdradę, oszustwo, wroga (Niebrzegowska 1996: 104).
Na szczycie otrzymywanej po stronie wykładni sennika „drabiny wartości”
sytuują się wartości praktyczne, związane z zabezpieczeniem podstawowych
potrzeb egzystencjalnych. Sennik zatem potwierdza tezę, że w centrum
ludowego świata wartości życie i jego ochrona (Niebrzegowska 1996: 99).
Anna Pajdzińska podkreśla, że wartościowanie, które towarzyszy ludzkiemu oglądowi
i przeżywaniu świata znajduje swój wyraz w dużej liczbie językowych wykładników ocen
oraz w utrwalonych w języku sądów. Każda społeczność poprzez swój język widzi świat
66
inaczej a istniejące w języku fakty lingwistyczne pozwalają odtworzyć organizację świata
tych wspólnot, panujące w nim hierarchie i akceptowane wartości. Autorka badając
semantyczne motywacje przymiotników wartościujących podobnie, jak Stanisława
Niebrzegowska również doszła do wniosku, że tworzą one pewnego typu opozycyjne pary,
które tworzą językowy obraz rzeczywistości pozajęzykowej. Jeżeli chodzi o przymiotniki
aksjologizujące przestrzeń to z językowego punktu widzenia, według badaczki, najbardziej
istotna okazała się opozycja GÓRA - DÓŁ, gdzie w egocentrycznej przestrzeni
postrzegawczej GÓRA zyskuje wartościowanie dodatnie, a DÓŁ ujemne. Usytuowanie
w górze czy ruch ku górze tłumaczy ona faktem, że im wyżej tym lepiej, ponieważ kojarzyć
się to może m.in. z czystością, z wysokim stanowiskiem czy pozycją w hierarchii ważności,
z niebem, Bogiem, a dół odwrotnie, z poniżeniem, upadłością, niską wartością, czynami,
poziomem itd. 66
Podobne opozycje wartościujące tworzą przymiotniki WYSOKI – NISKI,
WIELKI – MAŁY, GŁĘBOKI – PŁYTKI, PRZEDNI – TYLNY (W PRZÓD – W TYŁ),
PRAWY – LEWY, BLISKI – DALEKI (Pajdzińska 1995 : 6-11).
Gdy mowa jest o metaforycznej przestrzeni społecznej to przymiotnikami
o opozycyjnych wartościach będą tutaj SWÓJ - OBCY (wewnątrz czegoś - na zewnątrz
czegoś), LUDZKI – NIELUDZKI (ludzki - zwierzęcy, bestialski, bydlęcy),
CYWILIZOWANY – PRYMITYWNY (barbarzyński), MIEJSKI – WIEJSKI, SALONOWY
– ULICZNY, MĘSKI - BABSKI itp.
Kolejną grupę o przeciwstawnych wartościach tworzą jednostki uwarunkowane
chrześcijańską wizją świata, a pary takie to m. in. DOBRO – ZŁO, czyli: Bóg (anioł)-szatan
(diabeł), niebo-piekło, dusza-ciało, święty-grzeszny (Pajdzińska 1995: 11-15).
Oprócz przedstawionych powyżej grup dałoby się wyróżnić jeszcze wiele innych,
takich, jak przymiotniki motywowane przez nazwy uczuć czy takie jednostki, które bazują na
przeciwstawianiu światła (jasności, bieli) - mrokowi (ciemności, czerni), całości - części,
prawdy (naturalności) – nieprawdzie (sztuczności, udaniu), dojrzałości – niedojrzałości itd.
(Pajdzińska 1995: 19).
Anna Pajdzińska podkreśla, iż
[…] wiele polskich wykładników wartościowań znajduje uzasadnienie
w chrześcijańskiej wizji świata (Pajdzińska 1995: 16),
66
Przedstawiona tu regularność ma jednakże pewne odstępstwa, ponieważ w niektórych użyciach wartość
GÓRY może mieć znaczenie negatywne. Dzieje się to głównie w przypadku przymiotników, jak górnolotny,
wyniosły i górny, gdyż społeczeństwo może odebrać to jako zarozumialstwo, pychę, wyniosłość czy patos,
a w naszej kulturze wynoszenie się nad innych, demonstrowanie swojej przewagi pod jakimś względem, ale
także i wszelka nienaturalność, sztuczność i przesada są wartościowane ujemnie, ponieważ w języku utrwalone
zostało społeczne poczucie umiaru i naturalności (Pajdzińska 1995: 7).
67
chociaż daje się zauważyć również ślady wierzeń ludowych oraz mitologii 67
(Pajdzińska 1995: 16).
Tendencje wartościowań tych wykładników widoczne są nie tylko w samym języku,
lecz w szczególności da się je dostrzec właśnie w ustnych sennikach. Odwołując się do
przedstawionych wyżej przykładów, podejmę się analizy wybranych sennych symboli
animalistycznych i sprawdzę, czy odpowiadają one potocznej ludowej rzeczywistości
utrwalonej w badanych przeze mnie językach.
Rys.9. Salvador Dali: The Dream (Marzenie senne)
67
Warto przypomnieć, iż senniki ludowe będące gatunkiem ustnego folkloru są kompilacją nie tylko wierzeń
oraz poglądów antycznych i ludowych, ale wykładnie senne bardzo często odwołują się zarazem do tradycji
biblijnej, jak i wartości współczesnych, które przecież nie były jeszcze znane prymitywnym społecznościom
(zob. rozdz. II 2.s.27-28).
68
IV PORÓWNANIE INTERPRETACJI SNÓW W LUDOWYM SENNIKU
POLSKI I CHORWACKIM W ZALEŻNOŚCI OD KONOTACJI
ZOONIMÓW
1. Zoonimy o identycznych konotacjach językowych w ludowym senniku
polskim i chorwackim
Cielę (chorw. tele)
Sennik polski podaje, że sen o cielęciu oznacza: ‘uważaj, abyś w przypływie
uniesienia radosnego nie zrobił coś takiego co mógł byś żałować’ (Płatek 1988: 16).
Interpretacja ta nie odbiega zbyt daleko od leksykalnych konotacji przypisywanych
temu zwierzęciu w potocznym języku polskim, gdyż są to głównie gapowatość, głupota,
bezmyślność i nieodpowiedzialność, niezaradność, niezdarność (w mniejszym stopniu także
pokora, potulność, niewinność i łagodność) (Dunaj 1996: 123). Cechy te mogły doprowadzić
autora sennika do tego skojarzenia, gdyż osoba nieodpowiedzialna, gapowata i bezmyślna
często popełnia gafy, których później może żałować.
Przy objaśnianiu tej sennej wykładni ludowy interpretator wykorzystuje zatem jedynie
potoczne konotacje językowe.
Sennik chorwacki podaje więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem
cielęcia. Tutaj sen o cielęciu znaczy: ‘sąsiedzi będą się z ciebie śmiać, podejmiesz dobrą
pracę’68
(Cikuša 1996: 120).
Pierwsze tłumaczenie nie jest zbyt odległe od leksykalnych konotacji tego zwierzęcia
w potocznym języku chorwackim, gdyż są one identyczne, jak w języku polskim
(Spagińska-Pruszak 2003: 215). Te negatywne asocjacje mogły przyczynić się do skojarzenia
z naśmiewaniem się innych osób. Nie jest łatwo jednak logicznie uzasadnić drugie
tłumaczenie o podjęciu dobrej pracy. Być może pozytywną interpretację wywołała zasada,
o której pisała Stanisława Niebrzegowska, iż sny o przyjaznych człowiekowi zwierzętach
interpretowane są w sennikach jako coś dobrego, a cielę należy do takich zwierząt, więc
wywołało skojarzenia dodatnie.
68
Wszystkie tłumaczenia z języka chorwackiego pochodzą od autorki pracy.
69
Sen o grubym cielcu zapowiada: ‘będziesz się radował’ (Cikuša 1996: 120).
Interpretacja ta nawiązuje do konotacji kulturowych, a wyjaśnień w tym przypadku
może być kilka. Pierwszym z nich jest sprawa waloryzacji w sennikach ludowych, gdzie
pozytywną wartość wywołuje przymiotnik GRUBY, a więcej, znaczy lepiej. Wiadomo
również, że według potocznego rozumowania, dla gospodarza gruby cielec jest lepszy niż
chudy, gdyż przynosi więcej korzyści, ma więcej mięsa oraz wełny a to już powód do radości.
Kolejną motywacją tego objaśnienia mogło być powiązanie z chrześcijańską wizją świata,
szczególnie z biblijną przypowieścią o synu marnotrawnym. Według niej ojciec cieszący się
z powrotu długo niewidzianego syna zabija najwspanialszego cielca, jakiego posiada. Zabicie
tucznego cielca oznacza w tym przypadku radość z przybycia pożądanego gościa, przyjęcie
go wszystkim co się ma najlepszego (Genesis, Łk.15, 11-32).
Przy objaśnianiu wykładni sennych tłumacz oparł się zarówno na konotacjach
językowych, jak i kulturowych.
Pomimo, iż asocjacje leksykalne cielęcia w obu językach są takie same to jednak
interpretacje snu o postaci cielęcia w obu sennikach są inne.
Gołąb (chorw. golub)
Sennik polski podaje kilka przykładów znaczeń symbolicznych związanych z obrazem
gołębia.
Sen o gołębiu białym oznacza: ‘nadejdzie nieoczekiwana, ale miła wiadomość’
(Płatek 1988: 31).
Interpretacja tego snu odbiega nieco od leksykalnych konotacji przypisywanych temu
ptakowi (szczególnie o barwie białej) w potocznym języku polskim, gdyż są nimi:
dobrotliwość, łagodność, piękno, miłość, pokój, czułość, wierność, niewinność itp.
(Skorupka 1968: 252; Adamowski, Bartmiński, Niebrzegowska 1985: 143). Interpretacja
tego snu znajduje jednak motywację w konotacjach kulturowych, ponieważ już
w starożytnym Egipcie gołębi używano do przesyłania wiadomości i do dziś w wielu rejonach
świata hoduje się gołębie pocztowe (Kopaliński 1990: 99). Tłumaczenie to powiązane jest
jednak głównie z chrześcijańską wizją świata, gdyż biały gołąb, według biblijnej
przypowieści, przyleciał na arkę Noego z gałązką oliwną w dziobie, przynosząc radosną
wiadomość o końcu potopu (Kopaliński 1990: 99).
70
Sen o gołębiu pasiastym oznacza: ‘ktoś z bliskich oszuka cię’
(Płatek 1988: 31).
Trudno jest znaleźć logiczną motywację dla tego objaśnienia, które, jak można by
sądzić, ma związek z kulturową konotacją barw. Biały gołąb w kulturze światowej jest
nośnikiem jedynie pozytywnych cech, oznacza bowiem m.in. czystość, niewinność, duszę,
miłość (Kopaliński 1990: 99). Gołąb pasiasty to inaczej szary, nakrapiany, o ciemnej barwie
a kolor ten w kulturze kojarzy się przeciwnie niż biały, czyli ze złem i nieczystością. Być
może dlatego gołębia pasiastego ludowy tłumacz przedstawił jako przeciwieństwo gołębia
białego, ponieważ skoro biały ptak przynosi prawdę to pasiasty fałsz. Z drugiej strony,
w potocznym oglądzie świata białe gołębie występują rzadziej niż kolorowe a liczne
różnobarwne gołębie żyją na wolności i zapełniają place miast, dlatego też z pewnością
nikomu nie kojarzą się z posłannictwem bożym i czystością, a wręcz odwrotnie.
Sen o łapaniu gołębia oznacza: ‘będziesz miał w domu wielu gości – a więc zastosuj
się do wskazówki: „gość w domu, chowaj żonę (męża) pod pierzynę” ’ (Płatek 1988: 31).
W interpretacji tej wykorzystane zostało stare polskie antyprzysłowie oznaczające, że
trzeba pilnować swoich gości, których zaprasza się do domu, gdyż nawet bliscy znajomi
mogą okazać się fałszywi i interesowni. Z potocznego punktu widzenia gołębie to ptaki
wszędobylskie, nie bojące się ludzi, do których podchodzą, licząc na otrzymanie pożywienia
a więc mają nadzieję na jakąś korzyść. Być może fakt, że gołębi jest dużo, a obecność
człowieka im nie przeszkadza sprawił, że sytuacja ta skojarzyła się ludowemu tłumaczowi
z gośćmi, ale takimi gośćmi, którzy przychodzą z wizytą jedynie gdy mają w niej jakiś
interes, są przyjacielscy do czasu, gdy osiągną swój cel, mili lecz zarazem podstępni
i fałszywi.
Sennik polski, tłumacząc interpretacje dotyczące gołębia posługuje się zarówno
konotacjami leksykalnymi, jak i kulturowymi tego ptaka.
Konotacje językowe gołębia w obu językach są identyczne, dlatego też podobnie
interpretowane są sny o samej postaci gołębia w senniku polskim, jak i chorwackim.
Sennik chorwacki podaje więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem
gołębia.
Sen o gołębiu zapowiada ‘szczęście, dobrą nowinę oraz radość w rodzinie’
(Cikuša 1996: 35).
Interpretacja ta nie odbiega od leksykalnych konotacji przypisywanych temu ptakowi
w potocznym języku chorwackim, które są takie same, jak w języku polskim
71
(Moguš, Pintarić 2002: 242). Objaśnienie to jest klarowne i uzasadnione również dlatego,
ponieważ nawiązuje do chrześcijańskiej symboliki gołębia jako szczęścia oraz dobrej nowiny
wywołującej radość, o których wspominałam powyżej.
Sen o łapaniu gołębi oznacza ‘stratę’ (Cikuša 1996: 35).
Tłumaczenie to może mieć związek z konotacjami kulturowymi, ponieważ w kulturze
światowej gołębie uważane za ptaki boże są m.in. symbolem niebiańskiej czystości
i niewinności, poselstwa nowin niebiańskich, zwiastowania, duszy, odrodzenia, pobożności,
ofiary, pokory, miłości, prawdy, pokoju (Kopaliński 1990: 99). Ze względu na boskie
właściwości ptaków tych, jak można by przypuszczać, nie powinno się łapać i zniewalać,
gdyż pozbawione wolności nie będą w stanie głosić dobrych nowin i przesyłać radosnych
wieści, co kojarzyć się może z pewnego rodzaju stratą.
Sen o jedzeniu gołębi zapowiada ‘żałobę’ (Cikuša 1966: 35).
Objaśnienie to prawdopodobnie powiązane jest z wierzeniami mitologicznymi lub
tradycją biblijną.
W starożytności na Wschodzie gołębie były pod opieką społeczną, zabicie
gołębia traktowano jako czyn nieetyczny. Podobne poglądy żywe są w wielu
miastach Europy i Ameryki, zwłaszcza w Wenecji i w krajach słowiańskich
(Kopaliński 1990: 99).
W potocznej świadomości dodatkowo śmierć w sposób naturalny konotuje żałobę, tym
bardziej gdy gołąb uchodzi za ptaka bożego, będącego symbolem duszy zmarłego oraz gdy
jest atrybutem Chrystusa.
Przy objaśnianiu wykładni sennych dotyczących gołębia, sennik chorwacki
wykorzystuje konotacje leksykalne, jak i kulturowe.
Konotacje językowe gołębia w obu językach są identyczne, dlatego też podobnie
interpretowany są sny o samej postaci gołębia w senniku polskim, jak i chorwackim.
72
Rys.10. Rene Magritte: La Grande Famille (Duża rodzina)
Koza (chorw. koza)
Według sennika polskiego sen o kozie oznacza: ‘serię zysków i radości przeżyjesz
(Płatek 1988: 45).
Interpretacja ta nie odbiega od leksykalnych konotacji przypisywanych temu
zwierzęciu w potocznym języku polskim, które odnoszą się do płci żeńskiej i są to: głupota,
żywotność, ruchliwość, wesołość oraz młodość. Przenośne znaczenie kozy w języku polskim
oznacza pobłażliwą, młodą, dorastającą, skora do żartów pannę, dziewczynę charakteryzującą
się żywym temperamentem, wesołym usposobieniem (Dunaj 1996: 422). Wszystkie
73
wymienione czynniki naturalnie mogły skojarzyć się ludowemu interpretatorowi z radością
i zyskiem, więc interpretacja ta wydaje się być logiczna. Tłumaczenie to można również
powiązać z potocznym punktem widzenia, wedle którego koza to zwierzę gospodarskie, które
przynosi dochodowe i regularne zyski w postaci mleka i skóry, a więc daje także i radość.
Wykładnia tego snu wykorzystuje zatem prawie wszystkie językowe konotacje tego
zwierzęcia, ale także konotacje kulturowe.
Sennik chorwacki podaje więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem kozy.
Tutaj sen o kozie oznacza: ‘będą cię obmawiać’ (Cikuša 1966: 53).
Interpretacja ta odbiega nieco od leksykalnych konotacji tego zwierzęcia w potocznym
języku chorwackim, które są takie same, jak w języku polskim
(Spagińska-Pruszak 2003: 225). Cechy takie, jak głupota idąca w parze z żywym
temperamentem mogły jednak wywołać głupią gadaninę, a stąd już krótka droga do
obmawiania, dlatego interpretacja ta mogła zostać oparta na tych właśnie konotacjach
językowych. Bardziej prawdopodobnymi motywacjami są jednak, jak można by
przypuszczać, konotacje kulturowe, których może być kilka. Według ludowego punktu
widzenia koza to zwierzę, które często beczy, a w świadomości potocznej dźwięki te kojarzyć
się mogą właśnie z gadaniem, paplaniną, obmawianiem. Duży wpływ na tę interpretację
miały zatem zmysły, a ściślej receptory słuchowe. W kulturze światowej koza to m.in. symbol
grzechu i towarzyskości (Kopaliński 1990: 166) a według słowiańskich wierzeń,
w etnologicznych legendach koza to stworzenie diabła, zwierzę nieczyste
(Толстој, Раденковић 2001: 272) a ta negatywna symbolika mogła być przyczyną ujemnej
interpretacji.
Sen o pilnowaniu kóz oznacza: ‘zysk’ (Cikuša 1966: 53).
Wykładnia ta, jak można by sądzić, oparta została na ludowej wiedzy o świecie,
według której pilnowanie zwierząt gospodarskich przynosi zysk dla jej posiadacza, ponieważ
koza daje wełnę oraz mleko. Dodatkowo pasące się, odpoczywające, dojone przez pasterzy
kozy, jak powszechnie wiadomo, stanowią motyw obrazujący szczęśliwe, idylliczne życie,
a więc pewnego rodzaju zysk.
Sen o dojeniu kóz zapowiada: ‘nadrobisz straty’ (Cikuša 1966: 53).
Interpretacja ta również ma swoje źródło potocznym oglądzie świata. Wspominałam
wcześniej, że koza jest dobrym źródłem dochodu, gdyż jej dojenie przynosi zysk w postaci
74
mleka oraz jego przetworów69
, dlatego też nawet w gorszych czasach posiadając kozę, można
nadrobić pewne straty, więc taka interpretacja byłaby zrozumiała.
Sen o czarnej kozie zwiastuje ‘nieszczęście’ (Cikuša 1966: 53).
Ta sennikowa wykładnia związana jest z kulturową konotacją barw i w większym
stopniu dotyczy koloru kozy niż samego zwierzęcia. Czarna barwa nie tylko w kulturze
słowiańskiej, ale światowej jest m.in. symbolem śmierci, żałoby i nieszczęścia
(Niebrzegowska 1990: 44), więc objaśnienie tego snu jest oczywiste i klarowne.
Sennik chorwacki przy tłumaczeniu wykładni sennych o kozie wykorzystuje zarówno
jej konotacje leksykalne, jak i kulturowe.
Pomimo, iż asocjacje językowe przypisywane kozie są identyczne w języku polskim,
jak i chorwackim to jednak sny o postaci kozy w obu sennikach są odmienne.
Lew (chorw. lav)
Według sennika polskiego sen o lwie oznacza: ‘podejmiesz szlachetne i chwalebne
czyny’ (Płatek 1988: 48).
Interpretacja ta w klarowny sposób idealnie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami
tego zwierzęcia w potocznym języku polskim, gdyż są to m.in. odwaga, siła, waleczność,
królewskość, drapieżność, niebezpieczeństwo (Bartmiński 2007: 97). Wpływ na to
tłumaczenie miały jednak również konotacje kulturowe, ponieważ lew w kulturze światowej
jest m. in. symbolem władzy, zwycięstwa, męskości, triumfu, działania, szlachetności,
zapalczywości ambicji, a także uważany jest za króla zwierząt (Kopaliński 1990: 194).
W tłumaczeniu tej sennej wykładni wykorzystane zostały jedynie dwie konotacje
językowe, z których szlachetność i chwała mają charakter prymarny, lecz widoczne są
również ślady konotacji kulturowych.
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem lwa.
Sen o lwie oznacza: ‘swoją siłą rozwiążesz wszystkie problemy’ (Cikuša 1966: 56),
a sen o zabiciu lwa zapowiada, że ‘zwyciężysz swoich nieprzyjaciół’
(Cikuša 1966: 56).
69
W dawnych czasach mleko kozie traktowano jako antidotum na złe uroki i nawet gaszono nim pożary
wywołane piorunem ((Толстоj, Раденковић 2001: 272).
75
Objaśnienia te są zrozumiałe i oczywiste, ponieważ dokładnie zgadzają się
z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu zwierzęciu w potocznym języku
chorwackim, które są identyczne jak w języku polskim (Moguš, Pintarić 2002: 378). W tym
przypadku sennik wykorzystał również jedynie dwie konotacje językowe lwa, a mianowicie
siłę i zwycięstwo.
Dodatkowo podana została w senniku interpretacja snu o lwicy z młodymi, który
oznacza: ‘znajdujesz się w niebezpieczeństwie’ (Cikuša 1966: 56).
Za podstawę tego objaśnienia zapewne posłużyły konotacje kulturowe. W potocznym
oglądzie świata samica lwa z młodymi lwiątkami asocjuje obraz agresywny i niebezpieczny.
Powodem takiego zachowania jest wszechobecne zagrożenie, które odczuwa lwica opiekująca
się swoim potomstwem, dlatego sama gotowa jest zaatakować każdego, kto mógłby zagrozić
bezpieczeństwu jej młodych.
Sennik chorwacki przy tłumaczeniu wykładni sennej o lwie wykorzystuje zarówno
konotacje leksykalne jak i kulturowe zwierzęcia.
Konotacje językowe lwa są tożsame w obu językach, dlatego też w obu sennikach
widnieją podobne interpretacje snu o postaci lwa.
Lis (chorw. lisica)
W senniku polskim sen o lisie oznacza: ‘ktoś podstępnie oszuka cię na dużą
sumę’(Płatek 1988: 48).
Interpretacja ta jest klarowna i idealnie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami
przypisywanymi temu zwierzęciu w potocznym języku polskim, jakimi są oszustwo, chytrość,
podstęp, spryt, przebiegłość, dwulicowość, fałsz, zło. Lis dodatkowo konotuje mądrość oraz
doświadczenie (Spagińska-Pruszak 2003: 228-229), lecz te asocjacje nie zostały
wykorzystane w powyższej interpretacji.
Sennik polski przy objaśnianiu sennej wykładni dotyczącej lisa posługiwał się jedynie
jego konotacjami leksykalnymi (aczkolwiek są one tożsame z kulturowymi).
Sennik chorwacki podaje więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem lisa.
Sen o lisie oznacza: ‘oszustwo’ oraz: ‘ktoś życzy tobie zło’, sen o słyszeniu lisa
przestrzega, aby ‘nie wchodzić w damskie towarzystwo’, a sen o lisim futrze zwiastuje
‘podstęp’ (Cikuša 1966: 58).
76
Tłumaczenia te również nie odbiegają od leksykalnych konotacji lisa w potocznym
języku chorwackim, gdyż są identyczne, jak w języku polskim
(Spagińska-Pruszak 2003: 228-229). Objaśnienia te wykorzystują prawie wszystkie asocjacje
językowe lisa, chociaż widać w nich ślad również konotacji kulturowych. Sen o słyszeniu lisa
będący przestrogą przed damskim towarzystwem może wydawać się nieco odległą konotacją,
lecz jest nią tylko z pozoru. W tym przypadku receptor słuchu nawiązuje do rozmowy,
paplaniny, obmawiania, które w kulturze ludowej przypisywane było kobietom, a jak
powszechnie wiadomo, kobiety w większym towarzystwie chętnie plotkują i obmawiają.
W jednym z tłumaczeń została dodatkowo wykorzystana kulturowa konotacja barw, gdyż
lisie futro jest koloru rudego, a barwa ta powszechnie kojarzona jest z fałszem, podstępem,
przebiegłością.
Sennik chorwacki przy tłumaczeniu sennych interpretacji dotyczących lisa,
wykorzystuje zarówno jego konotacje leksykalne, jak i kulturowe.
Asocjacje językowe lisa w języku polskim, jak i chorwackim są tożsame, dlatego też
interpretacje snu o lisie są bardzo podobne w obu sennikach.
Mrówka (chorw. mrav)
Według sennika polskiego sen o mrówce oznacza: ‘nadal stosuj metodę - grosz do
grosza, a staniesz się bogaczem, pamiętaj, kto nie szanuje małych pieniędzy nie ma wielkich’
(Płatek 1988: 54).
Interpretacja ta jest klarowna i idealnie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami
przypisywanymi temu owadowi w potocznym języku polskim, gdyż są nimi pilna, ciężka
i żmudna praca, społeczna organizacja, pilność oraz zapobiegliwość (Bartmiński 2007: 98).
Dodatkowo mrówka w kulturze światowej jest m.in. symbolem skąpstwa, przezorności,
przedsiębiorczości, gospodarności, bogactwa, mądrości, inteligencji, umiarkowania,
przewidywania, trudu, oszczędności (Kopaliński 1990: 237), zatem interpretacja tego snu jest
w pełni uzasadniona.
Tłumaczenie sennej wykładni oparte zostały więc na konotacjach językowo-
kulturowych, z których pierwszorzędny charakter mają zapobiegliwość i oszczędność.
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem mrówki.
77
Sen o mrówkach oznacza: ‘ciężka, ale zakończona sukcesem praca’ oraz: ‘zyskasz
nowego przyjaciela’ (Cikuša 1966: 66).
Interpretacja pierwsza zgadza się z leksykalnymi konotacjami mrówki w potocznym
języku chorwackim, gdyż są one identyczne, jak w języku polskim
(Matešić 1982: 353). Motywacją drugiego objaśnienia były zarówno asocjacje językowe, jak
i kulturowe. Mrówka jest nie tylko symbolem uczciwości, społecznej organizacji, ale także
społeczeństwa i ducha społecznego w ogóle (Kopaliński 1990: 237), dlatego mogła skojarzyć
się autorowi sennika z nowym przyjacielem.
Sen o zabijaniu mrówek zapowiada: ‘ktoś drugi zepsuje ci pracę’
(Cikuša 1966: 66).
Wykładnia tego snu również znajduje swoje źródło w leksykalnych konotacjach
mrówczej pracowitości i trudu, a sama czynność zabijania ciężko pracującego owada
naturalnie kojarzy się z zepsuciem jego pracy.
Sen o mrówkach na twoim ciele oznacza: ‘wielkie zmartwienia’ (Cikuša 1966: 66).
Tłumaczenie to jest uzasadnione, gdyż motywacją dla niego są konotacje kulturowe.
Mrówki w świadomości potocznej oraz kulturze światowej, oprócz pracowitości, symbolizują
także filigranowego mordercę i wojowniczość (Kopaliński 1990: 237), a robotnice mrówek
opatrzone bardzo silnymi żuwaczkami i wielkimi głowami noszą nazwę żołnierzy
(http://pl.wikipedia.org/wiki/Mr%C3%B3wkowate, z dnia 26.V.2008.r.). Dodatkowo mrówki
wydzielają toksyczny kwas mrówkowy, który może być niebezpieczny dla innych zwierząt,
a nawet dla ludzi. Mrówka nie jest zatem owadem zbyt przyjaźnie nastawionym do
człowieka, może być dla niego wręcz niebezpieczna, a to z kolei może być pewnym
powodem do zmartwień. Inną motywacją tej interpretacji mogło być przenośne znaczenie
mrówek na ciele oznaczające tzw. mrowienie. To uczucie odrętwienia ciała najczęściej
związane jest z emocjami, głównie dreszczem strachu, którego powodem mogą być właśnie
jakieś zmartwienia. Być może w tej interpretacji autor nie miał na myśli prawdziwych
mrówek znajdujących się na ciele człowieka, lecz właśnie uczucie mrowienia.
Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących mrówki w takim
samym stopniu posługuje się konotacjami leksykalnymi, jak i kulturowymi.
Konotacje językowe mrówki w są identyczne w języku polskim, jak i chorwackim,
dlatego też interpretacje snów o postaci mrówki są podobne w obu sennikach.
78
Mucha (chorw. muha)
Według sennika polskiego sen o musze oznacza: ‘odbędziesz daleką i meczącą
podróż, być może polecisz w kosmos’ (Płatek 1988: 54).
Tłumaczenie to nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami tego owada w potocznym
języku polskim, gdyż jest on uosobieniem słabości, znikomości, zła i zarazy, lekkomyślności,
głupoty, szaleństwa, obłąkania, natrętności (Spagińska-Pruszak 2003: 218). Interpretacja tego
snu najprawdopodobniej bazuje jednak na konotacjach kulturowych. Wedle rozumowania
potocznego mucha jest owadem, który szybko i nieustannie lata, pokonuje duże odległości
w krótkim czasie, co mogło zostać skojarzone przez tłumacza z daleką podróżą. Z punktu
widzenia człowieka, mucha jest owadem bezużytecznym, natarczywym, denerwującym
i męczącym swoją obecnością, którego zachowanie i sposób bycia mógł wywołać utrwalone
w sennej wykładni uczucie męki. Podróż aż w kosmos wydaje się być jednak nieco
„przesadzona”, ale jak powszechnie wiadomo, ludowy punkt widzenia jest często bardzo
dosłowny.
Sennik polski przy objaśnianiu tej sennej wykładni wykorzystał zatem jedynie
konotacje kulturowe muchy.
Sennik chorwacki wyróżnia więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem
muchy.
Tutaj sen o musze oznacza: ‘przejściowe kłopoty’ oraz ‘kłótnię’ (Cikuša 1966: 67).
Interpretacja ta mniej więcej pokrywa się z leksykalnymi konotacjami tego owada
w potocznym języku chorwackim, które są identyczne, jak w języku polskim
(Spagińska-Pruszak 2003: 218). Wydawać się jednak może, że wykładnia ta w większym
stopniu nawiązuje do konotacji kulturowych. Wspominałam bowiem już powyżej, że
z ludowego punktu widzenia, mucha jest owadem niepożytecznym, przynoszącym tylko
szkody, roznoszącym zarazki i choroby. Denerwuje, ponieważ lata w kółko bez celu, ciężko
jest ją przegonić, bo za chwilę wraca, dlatego też jest ona jedynie kłopotem i udręką dla
człowieka, szczególnie śpiącego. Czynniki te mogły posłużyć za motywację ujemnej
interpretacji o kłopotach. W chrześcijaństwie mucha jest symbolem zła, nieczystości, zarazy,
plagi, choroby, a w wielu kulturach jest także atrybutem nieczystych mocy, diabła,
szaleństwa, obłędu, irytacji, kłopotu, podstępu, dokuczliwości, chciwości, małości, brudu,
śmierci, rozkładu (Kopaliński 1990: 238-239). Takie konotacje mogły wywołać negatywną
interpretację powyższego snu. Dodatkowo nieprzyjemne dla ludzkiego ucha dźwięki
79
wydawane przez muchę, jak bzyczenie i buczenie, wpływające na receptory słuchowe, mogły
skojarzyć się ludowemu tłumaczowi ze sprzeczkami bądź kłótniami, więc, jak można by
przypuszczać, zmysł słuchu odegrał dużą rolę przy inspiracji powyższej sennej wykładni.
Sen o roju much oznacza: ‘masz dość dużo nieprzyjaciół’(Cikuša 1966: 67).
Interpretacja ta jest klarowna i prosta, gdyż można ją wytłumaczyć konotacjami
kulturowymi. Mucha zapewne nie należy do ulubionych owadów człowieka, jest raczej jego
wrogiem, a duża ilość much, czyli inaczej rój, konotuje dużą ilość nieprzyjaciół.
Sen o łapaniu much zapowiada ‘miłosną przygodę’ (Cikuša 1966: 67).
Za motywację tej interpretacji z pewnością posłużyły konotacje kulturowe. Mucha
posiada bogatą kulturową symbolikę, gdyż oprócz asocjacji wymienionych powyżej jest m.in.
symbolem chuci cielesnych, bezwstydu, cudzołóstwa, grzesznika, rozpusty i nieczystości
(Kopaliński 1990: 238), a czynniki te z pewnością wpłynęły na wykładnię snu o przelotnym
romansie.
Sennik chorwacki przy tłumaczeniu sennych wykładni dotyczących muchy posługuje
się zarówno jej konotacjami leksykalnymi, jak i kulturowymi.
Pomimo, iż konotacje językowe przypisane musze w języku polskim i chorwackim są
tożsame, to jednak interpretacje snów o postaci muchy w obu sennikach są odmienne.
Niedźwiedź (chorw. medvjed)
W senniku polskim sen o niedźwiedziu oznacza: ‘w domu wywołasz awanturę - lepiej
nabierz wody do ust’(Płatek 1988: 57).
Interpretacja ta odbiega nieco od leksykalnych konotacji przypisywanych temu
zwierzęciu w potocznym języku polskim, gdyż są to moc, siła, wielkość, niezgrabność,
niezdarność, ociężałość, głupota, ale to także określenie człowieka, który nie umie się
w towarzystwie zachować ani poruszać, jest gruboskórny, nietowarzyski i nieokrzesany
(Spagińska-Pruszak 2003: 227-228). Wszystkie te językowe i kulturowe asocjacje
przypisywane niedźwiedziowi mogły doprowadzić do skojarzenia, iż ktoś mógł coś
niezdarnie powiedzieć, coś niepotrzebnie wypaplać, popełnić jakąś gafę, ponieważ nie potrafi
się w towarzystwie zachować ani poruszać. Takie postępowanie ostatecznie mogłoby
doprowadzić do kłótni lub awantury, chociaż konotacje te wydają się być jednak dosyć
odległe od powyższej interpretacji. Inną motywacją tej sennej wykładni mogło być
waloryzowanie w sennikach ludowych typu SWÓJ – OBCY, ponieważ niedźwiedź to
80
w Polsce zwierzę będące pod ochroną i występujące rzadko, jedynie na jej południowych
i południowo-wschodnich krańcach, dlatego reprezentowałby w tym przypadku negatywnie
wartościowaną obcość.
Sennik polski przy tłumaczeniu snu o niedźwiedziu wykorzystuje zatem zarówno jego
konotacje leksykalne, jak i kulturowe.
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem niedźwiedzia.
Tutaj sen o niedźwiedziu oznacza: ‘kup los na loterii, czeka cię ciężka praca’ oraz:
‘masz podstępnych przyjaciół’ (Cikuša 1966: 63).
Interpretacje te nie są do końca zbieżne z leksykalnymi konotacjami niedźwiedzia
w potocznym języku chorwackim, gdyż są one identyczne, jak w języku polskim
(Spagińska-Pruszak 2003: 227-228). Interpretacja ciężkiej pracy mogła zostać jednakże
wywołana leksykalną konotacją ociężałości przypisywaną niedźwiedziowi. Wpływ na
tłumaczenie o podstępnych przyjaciołach mogła mieć tradycja chrześcijańska bądź wierzenia
mitologiczne. W Biblii niedźwiedź to niebezpieczny brutal i okrutnik, wcielenie zła i diabła
(Kopaliński 1990: 253). Zgodnie ze słowiańską legendą natomiast, niedźwiedź był niegdyś
człowiekiem, którego Bóg przemienił w zwierzę za popełniane przez niego grzechy.
Przekonanie takie panowało wśród ludu ze względu na podobieństwo zachowania oraz
wyglądu niedźwiedzia do człowieka, ponieważ tak, jak on chodzi na dwóch nogach, myje się,
modli, cierpi i raduje, rozumie ludzka mowę, a do tego współżyje z kobietami, z którymi
nierzadko zakłada rodziny70
(Толстоj , Раденковић 2001: 352-353). Wierzono, że po zdjęciu
niedźwiedziowi skóry ukaże się zwykły człowiek, dlatego być może legendy o podwójnej
osobowości zwierzęcia zostały skojarzone z fałszem, a to z kolei z podstępnymi przyjaciółmi,
aczkolwiek konotacje te wydają się być dosyć odległe.
Sen o polowaniu na niedźwiedzia zapowiada: ‘nie osiągniesz zamierzonych celów’
(Cikuša 1966: 63).
Motywacją tego tłumaczenia mogły być konotacje kulturowe związane z czynnością
polowania, która z kolei kojarzy się z wyznaczaniem sobie pewnego celu. W potocznej
świadomości, niedźwiedzia upolować jest bardzo trudno, gdyż jest on większy i silniejszy od
człowieka, cel jest więc dla niego praktycznie nieosiągalny, dlatego też objaśnienie tego snu
jest sensowne i logiczne.
70
Wierzono, że jeśli mężczyzna na swojej drodze napotka groźnego niedźwiedzia, ma udawać, że jest martwy
a kobieta musi pokazać swoje piersi, wówczas ich nie zaatakuje (Толстоj , Раденковић 2001: 353).
81
Sen o zabiciu niedźwiedzia oznacza: ‘wielki sukces’ (Cikuša 1966: 63).
Interpretację ta, jak można by przypuszczać, bazuje na tradycji chrześcijańskiej,
według której niedźwiedź uchodzi za stworzenie diabła oraz niebezpieczną siłę, a pozbycie
się ucieleśnionego demona jest tym samym jego zwyciężeniem, czyli inaczej sukcesem.
Sen o niedźwiedziu, który tańczy zapowiada: ‘rozwiążesz długi’ (Cikuša 1966: 63).
Za motywację tej interpretacji posłużyły najprawdopodobniej konotacje kulturowe,
ponieważ ma ona wyraźny związek z dawnym słowiańskim obyczajem. Niegdyś
niedźwiednicy obchodzili domy z tresowanym niedźwiedziem, który tańczył na tylnych
łapach w takt muzyki, za co treserzy dostawali od widzów pieniądze lub inne podarki
(Kopalinski 1990: 254). Występ niedźwiedzia i jego taniec zatem przynosiły niedźwiednikowi
zyski, pomagały rozwiązywać jego finansowe problemy.
Sennik ten dodatkowo podaje tłumaczenie snu o niedźwiedziu polarnym, który
oznacza: ‘kocha cię nieznana osoba’ (Cikuša 1966: 105).
Trudno jest znaleźć sensowną i logiczną motywację dla tej interpretacji. Być może
wiąże się ona z potocznym oglądem świata. Niedźwiedź północny nie występuje w Chorwacji
a więc konotuje fizyczną odległość, podobnie jak nieznana osoba, ponieważ nie jest bliska,
konotuje więc odległość uczuciową. Za jej podstawę mogła posłużyć również opozycja
wartości SWÓJ – OBCY (niedźwiedź jest obcy chorwackiej kulturze a osoba obca jest
nieznana). Asocjacja odległości wydaje się być sensowna a powiązanie interpretacji
z miłością może mieć związek z kulturowymi konotacjami niedźwiedzia, będącego m.in.
symbolem macierzyństwa, opieki i miłości (Kopaliński 1990: 253).
Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących niedźwiedzia
wykorzystuje zarówno jego konotacje leksykalne, jak i kulturowe.
Pomimo, iż konotacje językowe przypisane temu zwierzęciu w języku polskim, jak
i chorwackim są takie same, to jednak interpretacje snów o postaci niedźwiedzia są inne
w obu sennikach.
Osioł (chorw. magarac)
Według sennika polskiego sen o ośle znaczy: ‘wstydzić się faktu, że pomagasz
w niecnych akcjach osobie niegodnej’(Płatek 1988: 62).
Interpretacja ta nie do końca zgadza się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi
temu zwierzęciu w potocznym języku polskim, gdyż są to głupota i upór (Dunaj 1996: 696).
82
W pewnym sensie jednak pomaganie osobie niegodnej w niecnych akcjach można by
wytłumaczyć właśnie głupotą. Również konotacje kulturowe tego zwierzęcia są dosyć
odległe, gdyż osioł jest m.in. symbolem niewybredności, braku smaku, nikczemności,
gruboskórności, tępoty i ograniczoności, a także niewiedzy i naiwności
(Kopaliński 1990: 288-289). Być może, przy tłumaczeniu tej sennej wykładni wykorzystane
zostało wartościowanie w sennikach ustnych typu SWÓJ – OBCY, ponieważ osioł nie
występuje w Polsce, a więc jest obcy polskiej kulturze, dlatego, jak można przypuszczać,
reprezentuje negatywne wartości.
Sennik polski przy objaśnianiu powyższej sennej wykładni wykorzystuje głównie
konotacje kulturowe osła.
Według sennika chorwackiego sen o ośle oznacza: ‘obciążyłeś się zbyt dużą ilością
pracy, rozchorujesz się’ (Cikuša 1966: 62).
Tłumaczenie to nie odpowiada leksykalnym konotacjom przypisywanym temu
zwierzęciu w potocznym języku chorwackim, ponieważ są one identyczne, jak w języku
polskim (Hansen-Kokoruš 1996: 45). Interpretacja ta ma jednak związek z ludowym punktem
widzenia, ponieważ osioł jest zwierzęciem powszechnie hodowanym w Chorwacji,
używanym jako siła pociągowa np. przy orce. Na grzbiecie nosi ciężary, a więc wykonuje
ciężką pracę fizyczną, z powodu której naturalnie może mieć kłopoty ze zdrowiem.
Sen o dosiadaniu osła zapowiada ‘radość’ (Cikuša 1966: 63).
Motywacji tego tłumaczenia można doszukać się w potocznym oglądzie świata
zgodnie z którym, dosiadanie każdego zwierzęcia oraz bycie u góry, ponad innymi, kojarzy
się pozytywnie gdyż daje uczucie fizycznej i psychicznej przewagi
(Hansen – Kokoruš 1996: 49) i może w tym wypadku konotować radość. Wyraźnie
zauważalne jest tu wykorzystanie przestrzennej waloryzacji GÓRA (pozytywna) - DÓŁ
(negatywny).
Sennik chorwacki przy interpretacjach sennych dotyczących osła opiera się na
konotacjach kulturowych tego zwierzęcia.
Pomimo, iż konotacje leksykalne przypisywane osłowi są tożsame w języku polskim
i chorwackim, to jednak interpretacje snów o postaci osła w obu sennikach są różne.
83
Pies (chorw. pas)
Według sennika polskiego sen o psie oznacza: ‘oczekuje na ciebie na poczcie smutna
wiadomość’ (Płatek 1988: 65).
Interpretacja ta odbiega od leksykalnych konotacji przypisywanych temu zwierzęciu
w potocznym języku polskim, gdyż są to, oprócz wierności, przyjaźni, negatywne asocjacje,
jak m.in. zawiść, agresywność, zło, niegodziwość, nędza, marność, służalczość,
posłuszeństwo (Mosiołek-Kłosińska 1990: 74-75). Wykładnia ta prawdopodobnie znajduje
jednak swoje źródło w świadomości potocznej, zgodnie z którą pies jest zwierzęciem, które
gryzie i szczeka i te właśnie cechy psa zostały wyeksponowane w tym sennikowym
tłumaczeniu. Szczekanie zastępuje u psów rozmowę, a według ludowego punktu widzenia,
gryźć można także słowami, czyli inaczej obgadywać. Dalej obmawianie to pewnego rodzaju
przesyłanie niemiłych informacji, a stąd już krótka droga do skojarzenia ze smutną
wiadomością, szczególnie ze względu na to, iż w języku polskim obraz psa jest głównie
ujemny.
Sennik polski w tłumaczeniu powyższej sennej wykładni wykorzystuje więc zarówno
konotacje leksykalne, jak i kulturowe zwierzęcia.
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem psa.
Sen o psie oznacza: ‘masz wiernych przyjaciół’ (Cikuša 1966: 80).
Konotacje leksykalne przypisywane psu w potocznym języku chorwackim są
identyczne, jak w języku polskim (Moguš, Pintarić 2002: 596), zatem interpretacja ta jest
klarowna i oczywista, ponieważ dokładnie pokrywa się z językową asocjacją wierności
i przyjaźni. Z ludowego punktu widzenia, pies jest towarzyszem człowieka i jego wiernym
przyjacielem, zatem interpretacja ta ma nie tylko podłoże językowe, lecz również kulturowe.
Sen o psie, który szczeka zapowiada ‘dobre wieści’(Cikuša 1966: 80). Jak
wspomniałam wyżej, w potocznym rozumowaniu psie szczekanie asocjuje informacje, czyli
wieści. W kulturze światowej pies jest nie tylko symbolem wierności i przyjaźni, ale także
odwagi, obrony, czujności, straży, usłużności (Kopaliński 1990: 317), a według wierzeń
słowiańskich jest to zwierzę czyste i stworzone przez Boga
(Толстоj, Раденковић 2001: 417). Wszystkie te czynniki mogły sprawić, że pies został
odebrany przez ludowego interpretatora jako zwierzę dobre, stąd też prawdopodobnie
konotacja dobrych wieści.
84
Sen o małym psie oznacza: ‘wielkie zadowolenie’ (Cikuša 1966: 80).
Wykładnia ta, jak można by sądzić, znajduje swoje źródło w wiedzy potocznej,
zgodnie z którą obraz szczeniaka odbierany jest pozytywnie. Mały piesek bowiem jest zawsze
chętny do zabawy, radosny, wiecznie zadowolony i pełen energii, merda ogonkiem, aby
wyrazić swoją radość, nierzadko daje człowiekowi szczęście, wprawia go w dobry humor
i wywołuje zadowolenie. Ta kulturowa konotacja wydaje się być zrozumiała i logiczna.
Sen o zajmowaniu się psem zapowiada ‘pojednanie’ (Cikuša 1966: 80).
Trudno jest znaleźć logiczną i zrozumiałą motywację tej interpretacji. Skojarzenie to
mogło zostać wywołane czynnością zajmowania się kimś, która konotuje pozytywne cechy,
jak dobroć, uczynność, a w rezultacie także i zgodę, chociaż związek tych konotacji wydaje
się być dosyć wątpliwy. Na tą wykładnię mogły wpłynąć również wszelkie wymienione
wcześniej pozytywne konotacje psa, które wywołały poczucie bratania się, przyjaźni a także
zgody.
Sen o wściekłym psie oznacza: ‘zło’ (Cikuša 1966: 80).
Tłumaczenie to zapewne nawiązuje do negatywnych leksykalnych konotacji
przypisywanych psu w potocznym języku chorwackim, jak agresja i zło. Pies w kulturze
światowej jest również symbolem wścieklizny, a według ludowego punktu widzenia wściekły
pies jest zły i niebezpieczny (szczeka i gryzie), dlatego objaśnienie to wydaje się być
uzasadnione.
Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących psa wykorzystuje
zarówno jego konotacje leksykalne, jak i kulturowe.
Pomimo, iż asocjacje językowe przypisywane psu w języku polskim oraz chorwackim
są takie same, to jednak interpretacje snów o postaci tego zwierzęcia w obu sennikach są
odmienne.
Pszczoła (chorw. pčela)
Według sennika polskiego sen o pszczole oznacza: ‘po dobrej wróżbie na powodzenie
w rodzinie wybuchną sprzeczki’(Płatek 1988: 70).
Interpretacja ta nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu
owadowi w potocznym języku polskim, gdyż są to społeczna, efektywna, pozytywna
i radosna, ale ciężka praca (Tokarski 1999: 75). Wykładnia ta najprawdopodobniej jednak
znajduje swoje uzasadnienie w wierzeniach mitologicznych, według których pszczoła była
85
atrybutem proroków i symbolem powodzenia, wiązano ją z czarownicami, czarodziejkami
i wróżkami (Kopaliński 1990: 340-341), co mogło zainspirować autora sennika
w tłumaczeniu powyższego snu. Widoczne jest tutaj także bazowanie na ludowym oglądzie
świata. Jak powszechnie wiadomo, pszczoły żyją w zorganizowanym społeczeństwie, jest tam
królowa-matka, są trutnie i rój, a każdy z owadów sumiennie wypełnia swoje obowiązki, co
w pewien sposób kojarzy się ze społeczeństwem lub nawet rodziną. Nieustanne, poniekąd
irytujące brzęczenie pszczół, oddziaływujące na ludzkie receptory słuchowe, asocjować może
natomiast sprzeczki71
. Na objaśnienie to duży wpływ miały zatem również zmysły.
Sennik polski przy tłumaczeniu sennych wykładni związanych z pszczołą bazuje
zarówno na jej konotacjach językowych, jak i kulturowych.
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem pszczoły.
Tutaj sen o pszczole oznacza: ‘odpocznij od pracy, zbyt dużo pracujesz’ oraz: ‘spotka
cię szczęście’(Cikuša 1966: 81).
Interpretacja ta jest klarowna i zrozumiała, gdyż pokrywa się z leksykalnymi
konotacjami tego owada w potocznym języku chorwackim, które są identyczne, jak w języku
polskim (Matešić 1982: 457).
Sen o roju pszczół zapowiada ‘gości’ (Cikuša 1966: 81).
Za podstawę tego tłumaczenia mogło posłużyć potoczne widzenie świata, gdyż rój
oznacza dużą ilość, pszczoły asocjują społeczeństwo, a więc duża ilość ludzi skojarzona
została w tym przypadku z gośćmi. Na tę interpretację mogły mieć również wpływ
słowiańskie wierzenia mitologiczne. Według nich pszczoły mieszkają jedynie w pobliżu ludzi
dobrych, których ze sobą zjednują i do siebie zbliżają, sprawiają też, że sąsiedzi się szanują,
traktują jak bracia i nawzajem odwiedzają72
(Толстоj, Раденковић 2001: 458), a więc
tłumaczenie o gościach byłoby w tym wypadku całkowicie zrozumiałe i sensowne.
Sen o pszczołach pod przykryciem zapowiada ‘bogactwo’ (Cikuša 1966: 81).
71
W Europie uważano, że pszczoły się obrażają gdy rój czyni się przedmiotem handlu lub transakcji wymiennej
i z tego powodu sprawiają szkody w polu i zagrodzie, a to również może być powodem sprzeczek
(Kopalinski 1990: 342). 72
Pszczoły mają dar rozpoznawania ludzi nieczystych moralnie i nieuczciwych, których często kąsają.
Dodatkowo owady te są symbolem czystości płciowej, a Grecy sądzili, że odróżniają one osoby niewinne
seksualnie. Dowodem niewinności dziewczyny było jej przejście koło roju pszczół nie zostając przy tym
ukąszonym a taka próba uniewinniała również mężczyznę posądzanego o spędzenie poprzedniej nocy z kobietą
(Kopaliński 1990: 342).
86
Objaśnienie to da się wytłumaczyć potocznym rozumowaniem, ponieważ naturalnym
faktem jest, że owady te pod ciepłym przykryciem produkują miód, czyli według ludowego
punktu widzenia - bogactwo.
Sen o pszczole, która ukąsiła zwiastuje: ‘przydarzy ci się coś złego’
(Cikuša 1966: 81).
Interpretacja ta może bazować na potocznym oglądzie świata bądź też wierzeniach
mitologicznych. Z potocznego punktu widzenia ukąszenie pszczoły samo w sobie jest
zjawiskiem niemiłym i złym. Według słowiańskich wierzeń natomiast, pszczoły to stworzenia
boskie, które kąsają tylko ludzi złych i grzeszników (Толстоj, Раденковић 2001: 458),
dlatego zapowiedź złego zdarzenia jest w tym przypadku uzasadniona.
Sennik chorwacki przy tłumaczeniu wykładni sennych dotyczących pszczoły
wykorzystuje zarówno jej konotacje leksykalne, jak i kulturowe.
Pomimo, iż asocjacje językowe przypisywane pszczole w języku polskim
i chorwackim są takie same, to jednak interpretacje snów o postaci pszczoły w obu sennikach
są odmienne.
Rys.11. Salvador Dali, Andre Breton: Dream caused by the flight of a Bee around
a Pomegranate, a second before waking up (Sen spowodowany lotem pszczoły wokół jabłka
granatu na jedną sekundę przed obudzeniem)
87
Ryba (chorw. riba)
Sennik polski podaje kilka przykładów znaczeń symbolicznych dotyczących obrazu
ryby.
Sen o dużej rybie oznacza: ‘twój dom będzie opływał w obfitości’ a sen o małej
rybie zapowiada: ‘zmartwienia natury materialnej’(Płatek 1988: 74).
Tłumaczenia te nie pokrywają się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu
zwierzęciu w potocznym języku polskim, gdyż są to zdrowie, milczenie,
niekomunikatywność (Dunaj 1996: 986), oziębłość, obojętność, brak temperamentu,
uczuciowy chłód (Pajdzińska 1995: 17). Podstaw tych interpretacji można doszukać się
natomiast w konotacjach kulturowych. Ryba będąca zwierzęciem wodnym jest w wielu
kulturach symbolem obfitości i płodności (Kopaliński 1990: 364). Zwierzę to jest również
dobrym źródłem dochodu dla rybaków, służy za pożywienie w wielu krajach, dlatego jest
oczywiste, że duża ryba asocjuje domowe bogactwo, a mała problemy materialne.
Interpretacja ta ściśle wiąże się ze sprawą waloryzacji w sennikach ludowych, gdzie istnieje
opozycja DUŻO - MAŁO, a dodatkowo pozytywną wartość wielkości ryby podkreślił
czasownik opływać konotujący obfitość, w szczególności w powiązaniu ze środowiskiem
wodnym ryb.
Sen o rybie śniętej oznacza: ‘wiele łez wylejesz w najbliższych dniach’
(Płatek 1988: 74).
Wpływ na to objaśnienie miał najprawdopodobniej potoczny ogląd świata. Jedyną
logiczną i zrozumiałą motywacją dla wyjaśnienia tej sennej wykładni jest fakt
nierozerwalnego związku ryby z wodą. Interpretacja ta odnosi się bowiem nie tylko do samej
ryby, lecz głównie do konotacji żywiołu wody, która jest ich naturalnym środowiskiem. Woda
w sennikach ludowych jest jednym z obrazów globalnych, któremu przypisywane są cechy
dodatnie oraz ujemne. W przypadku tej interpretacji wykorzystane zostały negatywne
właściwości tego żywiołu, ponieważ znaczenie symboliczne dotyczy ryby nieżywej, czyli
zjawiska ujemnego. Według ludowych rozumowań woda, ze względu na cechę wilgotności,
mogła skojarzyć się właśnie ze łzami (Niebrzegowska 1990: 42). Wyraźnie zauważalne jest
tutaj jednak także nawiązanie do wartościowania w sennikach ludowych typu ŻYWY –
MARTWY, ponieważ ryba śnięta jest martwa a taki obraz tłumaczony jest w sennikach jako
coś negatywnego.
Sen o łowieniu ryb zapowiada: ‘znaczy ci się poważny zysk’ (Płatek 1988: 75).
88
Wykładnia ta oparta została na potocznym oglądzie świata, zgodnie z którym
łowienie ryb, które są smacznym i zdrowym pokarmem dla człowieka, jest zyskiem samym
w sobie, a także przynosi dochody pieniężne rybakom, którzy je łowią.
Sen o hodowaniu ryb oznacza: ‘bogate małżeństwo stoi w księgach’
(Płatek 1988: 75).
Trudno jest znaleźć zadowalające wytłumaczenie dla tej interpretacji. Wspominałam
już, że ryby są symbolem płodności, zdrowia, ale także bogactwa płynącego z dochodowej
hodowli tych wodnych zwierząt, dlatego skojarzenie z bogactwem wydaje się logiczne. Być
może podkreślona została tutaj zasada bogatego ożenku, ponieważ w dawnych czasach, aby
kobieta mogła wyjść za mąż, musiała wnieść do małżeństwa pewien materialny posag.
Podobnie mężczyzna, pragnący poślubić wybrankę, musiał zagwarantować jej dostatek
i dobre życie. Być może znaczenie bogatego małżeństwa nawiązuje do ryby jako symbolu
płodności, ponieważ potomstwo po ślubie jest dla małżonków darem, czyli bogactwem. Takie
konotacje wydają się być dosyć sensowne i zrozumiałe.
Sennik polski przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących ryby wykorzystuje
głównie jej asocjacje kulturowe, aczkolwiek zauważalne są także jej konotacje językowe.
Sennik chorwacki także wymienia kilka znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem ryby.
Sen o rybie oznacza: ‘przyjdą kłopoty do twoich drzwi’ (Cikuša 1966: 96).
Interpretacja ta nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu
zwierzęciu w potocznym języku chorwackim, które są identyczne, jak w języku polskim
(Moguš, Pintarić 2002: 267). Motywacji dla tej interpretacji mogło być kilka, a za ich
podstawę, jak można by sądzić, posłużyły konotacje kulturowe. Być może, wpływ na to
tłumaczenie miało słowiańskie ludowe wierzenie, że ryby związane są zarówno ze śmiercią,
jak i z życiem (narodzinami). Według ludu, sen kobiety o rybach był zwiastunem ciąży
(Толстоj, Раденковић 2001: 467), która w pewnym sensie mogła być troską a nawet
kłopotem dla przyszłej matki, aczkolwiek skojarzenie to wydaje się być dosyć odległe. Inna
asocjacją, która być może posłużyła za motywację tej sennej wykładni jest fakt, o którym
pisałam wyżej, iż ryba nierozłącznie związana jest z wodą, która z ludowego punktu widzenia
konotować może m.in. deszcz, łzy i płacz (Толстоj, Раденковић 2001: 467), a to z kolei
skojarzone zostać mogło ze smutkiem i troskami. Dodatkowo ryba uważana jest za zwierzę
o chłodnej krwi, dlatego lud sądził, że sen o rybie mógł zapowiadać również wielką zimę
(Толстоj, Раденковић 2001: 467) a stąd już z kolei krótka droga do kłopotów. Widoczne
89
przy tej sennej wykładni jest również wykorzystanie opozycji GÓRA – DÓŁ, gdyż ryba
należy do świata wodnego, a więc związana jest z dołem, który wartościowany jest w języku
i sennikach ustnych ujemnie, stąd też najprawdopodobniej negatywna interpretacja snu.
Sen o stadzie ryb na powierzchni wody zapowiada ‘nastanie lepszych dni’
oraz ‘zysk’, a sen o rybach pieczonych: ‘zysk’ (Cikuša 1966: 96).
Interpretacja ta odwołuje się do potocznego rozumowania, wedle którego dużo ryb dla
rybaka oznacza polepszenie jego sytuacji materialnej, czyli zysk, a pieczone ryby są dla
człowieka smacznym pożywieniem, więc także konotują pewną korzyść.
Sen o łowieniu ryb oznacza: ‘niespełnione nadzieje i marzenia’ (Cikuša 1966: 960).
W tym przypadku również zauważyć da się związek z potocznym oglądem świata. Łowienie
to inaczej poszukiwanie, pragnienie, dążenie do czegoś, a ze względu na to, że jest to
czynność niedokonana, nieukończona, mogła być skojarzona z niespełnionymi jeszcze
marzeniami. Ludowy interpretator mógł zostać zainspirowany jednak także znaną w całej
Europie bajce o rybaku i rybce. W bajce tej biedny rybak, łowiąc ryby marzy o złotej rybce,
która spełni jego życzenia i tak też się w końcu dzieje i człowiek otrzymuje cokolwiek
zapragnie. W miarę jedzenia jednak jego apetyt rośnie i za namową zachłannej żony życzenia
rybaka stają się tak wygórowane i trudne do spełnienia, że rybka-czarodziejka odbiera
małżeństwu ofiarowane wcześniej bogactwo i za karę przywraca poprzedni stan ubóstwa
(Kopaliński 1985: 1008). Być może ta moralizująca historia przyczyniła się do powyższej
sennej wykładni, w której łowienie ryb oznacza właśnie niespełnione marzenia.
Sen o zdechłych rybach zapowiada: ‘ktoś będzie cię obmawiał’(Cikuša 1966: 96).
Trudno jest znaleźć logiczną i sensowną motywację tej interpretacji. Być może
powiązana jest ona z przypisaną rybie leksykalną konotacją milczenia, tak więc jeżeli żywa
ryba asocjuje milczenie to zdechła przeciwnie, gadulstwo, które skojarzone zostało tutaj
z obmawianiem, chociaż konotacja ta wydaje się być dosyć wątpliwa.
Sennik chorwacki przy tłumaczeniu sennych wykładni dotyczących ryby bazuje
głównie na jej konotacjach kulturowych, chociaż widoczne są również ślady asocjacji
językowych.
Pomimo, iż leksykalne konotacje przypisywane rybie w języku polskim i chorwackim
są tożsame, to jednak interpretacje snów o postaci ryby w obu sennikach są odmienne.
90
Wąż (chorw. zmija)
Sennik polski podaje dwa znaczenia symboliczne związane z obrazem węża.
Sen o wężu żywym zapowiada: ‘zwalą się na ciebie przeciwności różnego rodzaju’
(Płatek 1988: 91).
Tłumaczenie to jest zrozumiałe i oczywiste, ponieważ jest zbieżne z większością
leksykalnych konotacji przypisywanych wężowi w potocznym języku polskim, jakimi są
m.in. podłość, fałsz, chytrość, podstęp, zło, zdrada, przewrotność, zdrada, mądrość
(Spagińska-Pruszak 2003: 179). Na te ujemne asocjacje główny wpływ miał wizerunek węża
w tradycji chrześcijańskiej, ponieważ w Biblii wąż utożsamiany jest ze złem, szatanem,
kusicielem, oraz grzechem pierworodnym (Kopaliński 1990: 450). Dodatkowo wąż zaliczany
jest do zwierząt żyjących na dole, a DÓŁ wartościowany jest w potocznym oglądzie świata
ujemnie, dlatego interpretacja sennej wykładni jest również negatywna.
Sen o wężu gumowym oznacza: ‘twoje skłonności do lekkomyślnego traktowanie
życia napytają ci biedy’(Płatek 1988: 91).
Trudno doszukać się logicznej motywacji dla tego skojarzenia. Być może powiązane
jest to z faktem, że w sennikach ludowych utrwalone zostało społeczne poczucie umiaru
i naturalności, a wszelka sztuczność jest wartościowana ujemnie. Wąż gumowy wykonany
jest z tworzywa sztucznego, lecz swoim kształtem przypomina prawdziwego gada, któremu
przypisywane są głównie negatywne konotacje, stąd taka interpretacja.
Sennik polski przy tłumaczeniu wykładni sennych o wężu wykorzystuje zarówno jego
konotacje językowe, jak i kulturowe.
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych dotyczących
obrazu węża.
Tutaj sen o wężu oznacza: ‘zostaniesz zhańbiony’ (Cikuša 1966: 141).
Interpretacja ta nie odbiega zbyt od leksykalnych konotacji węża w potocznym języku
chorwackim, ponieważ są one identyczne, jak w języku polskim
(Spagińska-Pruszak 2003: 193) a te negatywne asocjacje mogły zostać skojarzone
z hańbą. Wyraźnie widać jednak związek z chrześcijańską wizją świata, ponieważ biblijny
wizerunek węża jest utożsamiany ze złym kusicielem, przez którego pierwsi ludzie na ziemi,
Adam i Ewa, popełnili grzech pierworodny i tym samym, na wieki okryli hańbą rodzaj ludzki.
Sen o dużej ilości węży oznacza: ‘nieprzyjaciele są wokół ciebie’ oraz: ‘kłamstwo’
(Cikuša 1966: 141).
91
Objaśnienie to również związane jest z biblijną symboliką węża, jako oszusta, kłamcy,
zła, szatana, wroga (Kopaliński 1990: 450), który podstępnie czai się wokół człowieka.
Sen o wężu, który cię ukąsił zwiastuje: ‘ktoś będzie cię oczerniał’
(Cikuša 1966: 141).
Interpretacja ta, jak można by sądzić, ma swoje źródło w potocznym rozumowaniu,
wedle którego wąż to zwierzę, które syczy i kąsa. W tym przypadku kąsanie odnosi się do
słów, kąsanie słowami oznacza tutaj obmawianie, oczernianie, dlatego skojarzenie to wydaje
się być logiczne.
Sen o zabiciu węża zapowiada: ‘przecierpisz jakąś krzywdę’ (Cikuša 1966: 141).
Motywacji dla tej sennej wykładni doszukać się można w wierzeniach
mitologicznych, zgodnie z którymi wąż jest ucieleśnieniem szatana, a jego zabicie może
wywołać nieszczęście, czyli źle się skończyć. Dodatkowo samo zabijanie jest grzechem, za
którego popełnienie naturalnie czekać może jakaś kara. Ponadto, według słowiańskich
wierzeń, niektóre węże są dla ludzi pożyteczne i dlatego mieszkały z nimi w domach.
Wierzono, że żyją w nich dusze przodków i chronią zajęte przez nich siedliska od złych
mocy, dlatego nie można było im wyrządzać żadnej krzywdy a nawet podnosić na nie głosu.
Były to tzw. węże domowe, które mieszkańcy traktowali jak domowników, karmili je, dbali
aby było im dobrze i nigdzie się nie wyniosły, bo to mogłoby sprowadzić na dom nieszczęście
(Бандић 1991: 31-34). Wyraźnie widać tutaj jednak także nawiązanie do waloryzacji
w sennikach ludowych typu ŻYWY – MARTWY, ponieważ zwierzę zabite jest martwe, a to
naturalnie tłumaczone jest w senniku negatywnie.
Sen o dwugłowym wężu oznacza: ‘jesteś w wielkim niebezpieczeństwie’
(Cikuša 1966: 141).
Interpretacja ta nie odbiega daleko od negatywnych konotacji leksykalnych
przypisywanych wężowi oraz jego symboliki chrześcijańskiej, gdyż w obu jest ucieleśnieniem
wszelkiego zła, a podwójna głowa może oznaczać podwojone niebezpieczeństwo.
Sennik chorwacki przy objaśnianiu wykładni sennych dotyczących węża wykorzystuje
zarówno jego konotacje językowe, jak i kulturowe.
Językowe asocjacje przypisywane wężowi w języku polskim i chorwackim są
tożsame, dlatego interpretacje snu o postaci węża w obu sennikach są podobne.
92
Wilk (chorw. vuk)
Według sennika polskiego sen o wilku oznacza: ‘spotkasz dobrego przyjaciela
i pozbędziesz się złych sąsiadów’(Płatek 1988: 92).
Interpretacja ta odbiega od leksykalnych konotacji przypisywanych temu zwierzęciu
w potocznym języku polskim, gdyż są to cechy negatywne, jak drapieżność, dzikość,
niebezpieczeństwo (Bartmiński 2007: 97), okrucieństwo, zachłanność, zło, podstęp
(Dunaj 1996: 1229) nieufność, krwiożerczość, bezprawie, przemoc, bezwzględność, fałsz,
dwulicowość itp. (Pajdzińska 1995: 18). To pozytywne tłumaczenie mogło mieć jednak swoje
źródło w potocznym oglądzie na świat. Wilk to ssak drapieżny należący do psowatych,
zwierzę koczownicze i łowne, polujące głównie nocą (Dunaj 1996: 1229). Przed wiekami
jednak człowiek oswoił wilka, zabierał go na polowanie, przywiązał koło domu, a ten stał się
jego przyjacielem, dlatego też udomowiony wilk to inaczej wilczur, czyli owczarek alzacki
(niemiecki) (Dunaj 1996: 1229). Wilk to zatem dziki pies, a psu przypisywane są konotacje
wierności i przyjaźni, co być może było motywacją snu o przyjacielu, chociaż skojarzenia te
są od siebie dosyć oddalone. Powszechnie również wierzy się, że pies obdarzony jest
zmysłem wyczuwania złych ludzi, jest w stosunku do nich agresywny i na nich szczeka,
ponieważ próbuje się ich pozbyć, dlatego jest zwierzęciem obronnym, chroniącym swoich
przyjaciół. Ponadto Władysław Kopaliński podaje, że wilk oznacza ‘wierną, męską przyjaźń’
(Kopaliński 1990: 465). Dodatkowo, według słowiańskich wierzeń wilk był stworzeniem
nieczystym i demonicznym, strażnikiem dwóch światów, ludzkiego i dzikiego (obcego),
dlatego posiadał nadprzyrodzone moce i był najgroźniejszym wrogiem nieczystych sił.
Chronił albowiem nie tylko przed chorobami i złymi siłami, ale także wampirami, gdyż tylko
on był je w stanie odstraszyć a nawet pożreć (Раденковић 1996: 91-96), co mogłoby
tłumaczyć interpretację o pozbyciu się złych sąsiadów. Wierzono w pewnego rodzaju
świętość tych zwierząt, dlatego nie można było ich zabijać ani czynić im żadnego zła
(Бандић 1991: 25). Najprawdopodobniej, te dodatnie kulturowe asocjacje oparte na
wierzeniach mitologicznych i ludowych miały wpływ na pozytywną interpretację powyższej
wykładni sennej.
Sennik polski, przy objaśnianiu wykładni sennych dotyczących wilka, posługuje się
zarówno jego konotacjami leksykalnymi, jak i kulturowym.
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem wilka.
93
Tutaj sen o wilku oznacza: ‘podejmiesz dobrą pracę’ (Cikuša 1966: 135).
Interpretacja ta nie jest zbieżna z leksykalnymi konotacjami wilka w potocznym
języku chorwackim, gdyż są one identyczne, jak w języku polskim
(Matešić 1982: 767-768, Anić 2004: 1765-1766).
Objaśnienie tej interpretacji najprawdopodobniej bazuje na kulturowych konotacjach
wilka, opartych na wierzeniach mitologicznych oraz ludowych, gdzie wilk asocjuje moc,
niezależność i silną pozycję wśród zwierząt. Lud uważał, iż wilk posiada nadprzyrodzone
moce, dlatego nierzadko zdarzało się, iż noworodkom nadawano imię Vuk, co miało sprawić,
że cechy zwierzęcia, jak np. moc i siła, przechodziły na dziecko, które miało być odporne na
wszelkie choroby i złe wydarzenia. Wilk wśród wieśniaków był zwierzęciem niezwykle
szanowanym, ponieważ według wierzeń zwierzę to było reinkarnacją zmarłych przodków
(Бандић 1991: 25-30). Wilki chroniły przed chorobami, dlatego ich uszy, pazury, sierść, zęby
służyły jako środek leczniczy, a dodatkowo wierzono, że gdy wilk przejdzie komuś drogę lub
go odwiedzi, zapowiada to szczęście i pomyślność (Толстоj, Раденковић 2001: 104).
Pozytywne konotacje kulturowe wilka najprawdopodobniej posłużyły za podstawę
pozytywnej interpretacji snu o podjęciu dobrej pracy.
Sen o stadzie wilków zapowiada: ‘jakieś straty’ (Cikuša 1966: 135).
Wykładnia ta najprawdopodobniej znajduje swoje źródło w wiedzy potocznej,
zgodnie z którą wilk to zwierzę drapieżne, żerujące nocą i za dnia, porywające i pożerające
mniejsze zwierzęta, szczególnie gospodarskie, jak owce, kury itd. Wilk czuje się szczególnie
pewny w stadzie, a atakując gospodarstwa wyrządza w nich szkody i przynosi duże straty
w hodowli zwierząt, dlatego interpretacja ta jest zrozumiała i logiczna.
Sen o zabiciu wilka zwiastuje: ‘podarunek od obłudnej osoby’ (Cikuša 1966: 135).
Tłumaczenie to, jak można by sądzić, oparte jest także na konotacjach kulturowych,
gdyż można je powiązać z utrwaloną w kulturze światowej fałszywą naturą wilka. Widoczna
jest ona w szczególności w wielu bajkach, a jedną z nich jest powszechnie znana bajka
o czerwonym kapturku braci Grimm, w której wilk, podszywając się wpierw pod główną
bohaterkę, a potem pod jej babcię, pożera obie postaci, które padły ofiarami jego podstępu.
Podkreślone w bajce negatywne cechy wilka, jak: oszustwo, podstęp, podłość, okrutność itp.
mogły przyczynić się do powyższej interpretacji konotującej obłudę. Wyraźnie widoczne jest
tutaj jednak nawiązanie do wartościowania w sennikach ludowych typu ŻYWY – MARTWY,
gdyż zabity wilk jest martwy, więc sen taki tłumaczony jest jako zapowiedź czegoś
niedobrego.
94
Sen o wilku, który wyje oznacza: ‘poważne problemy natury pieniężnej’ oraz
‘znajdującego się w pobliżu nieprzyjaciela’ (Cikuša 1966: 135).
Interpretacja ta, jak można by przypuszczać, oparta została na wierzeniach
słowiańskich, według których wycie wilka to złowieszczy omen
(Толстоj, Раденковић 2001: 104) a więc naturalnie zwiastuje on jakieś nieszczęście, problem
bądź wroga. W potocznym obiegu, wilk najczęściej wyje z powodu głodu, co oznaczać może
zbliżające się ataki na zwierzęta leśne oraz gospodarskie. Dla gospodarzy wilk jest zatem
znajdującym się w ich pobliżu wrogiem, oznaczającym stratę w hodowli i tym samym ubytek
majątku, dlatego też objaśnienie tej wykładni wydaje się być zrozumiałe i sensowne.
Sen o przepędzaniu wilków zapowiada ‘zwycięstwo nad nieprzyjaciółmi’
(Cikuša 1966: 135).
Tłumaczenie to jest również zrozumiałe i oczywiste, ponieważ także powiązane jest
z konotacjami kulturowymi, gdyż wilk jest wrogiem człowieka, a jego odpędzanie naturalnie
oznacza pozbycie się nieprzyjaciół.
Sennik chorwacki przy tłumaczeniu powyższych wykładni sennych bazuje zarówno na
konotacjach leksykalnych, jak i kulturowych wilka.
Pomimo, iż asocjacje językowe przypisywane wilkowi w języku polskim, jak
i chorwackim są takie same, to jednak interpretacje snów o postaci tego zwierzęcia w obu
sennikach są różne.
Wół (chorw. vol)
Według sennika polskiego sen o wole oznacza: ‘czeka cię ciężka praca’
(Płatek 1988: 93).
Interpretacja ta jest klarowna i oczywista, ponieważ całkowicie pokrywa się z jedną
z głównych konotacji leksykalnych przypisywanych wołowi w języku polskim, którą jest
ciężka, niewolnicza i wytrwała praca (inaczej harówka) (Dunaj 1996: 1243). Ta asocjacja
okazała się mieć w sennej wykładni charakter prymarny, ponieważ wół dodatkowo
w języku polskim konotuje cierpliwość, tępotę, głupotę oraz krótką pamięć
(Spagińska-Pruszak 2003: 221).
Sennik polski przy objaśnianiu wykładni sennej o wole bazuje zatem na jego
asocjacjach językowych.
95
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem woła.
Sen o wole zapowiada: ‘będziesz mieć wielkie zmartwienia (Cikuša 1966: 133).
Interpretacja ta nie odbiega daleko od leksykalnych konotacji przypisywanych
wołowi w potocznym języku chorwackim, gdyż są one takie same, jak w języku polskim
(Spagińska-Pruszak 2003: 221). Ciężka fizyczna praca, oraz głupota, tępota, ociężałość
umysłowa mogły ludowemu tłumaczowi skojarzyć się ze zmartwieniem.
Sen o chudych wołach oznacza: ‘zło’ a sen o grubych wołach: ‘dobro dla ciebie’
(Cikuša 1966: 133).
Motywacją tych sennych wykładni mogły być konotacje kulturowe. W starożytności
albowiem stada bydła (a wół zalicza się do bydła) oznaczały bogactwo oraz pieniądze i były
dumą posiadających je bogów (Kopaliński 1990: 38). Dla gospodarza hodującego woły są one
źródłem dochodu, a naturalnie grube woły przynoszą większe zyski niż chude, ku zasadzie
waloryzacji w sennikach ludowych, im więcej tym lepiej, podkreślona została tutaj opozycja
GRUBY - CHUDY. Widzieć należy tutaj również analogię do biblijnego snu o krowach
tłustych i chudych.
Sen o wołach, które ryczały zapowiada: ‘przeżyjesz jakieś niepowodzenie’
(Cikuša 1966: 133).
Interpretacja ta ma prawdopodobnie swoje źródło w konotacjach kulturowych, na
które duży wpływ miały zmysły. W potocznym rozumowaniu donośny ryk wołu może być
odbierany przez receptory słuchowe jako skarga, płacz, ale również trwoga i alarm, kojarzy
się więc z przykrym uczuciem, co z kolei mogło zostać zinterpretowane jako niepowodzenie.
Sen o walczących wołach znaczy: ‘będziesz w jakimś niebezpieczeństwie’
(Cikuša 1966: 133).
Wykładnia tego snu odwołuje się do potocznego oglądu świata, albowiem widok
walczących wołów naturalnie kojarzy się z niebezpieczeństwem, zaburzeniem stanu spokoju,
nie tylko dla walczących zwierzą,t lecz także dla znajdujących się w ich pobliżu osób.
Sen o pasących się wołach zapowiada: ‘nie wykorzystuj swoich przyjaciół’
(Cikuša 1966: 133).
Interpretacja ta może mieć związek z potocznym oglądem świata oraz z leksykalną
konotacją woła podkreślającą jego fizyczną i ciężką pracę. Widok pasącego się woła jest
czymś nienaturalnym, nieoczywistym, jest to sytuacja rzadka z punktu widzenia człowieka,
gdyż rolą woła jest nieustanna praca. Obraz odpoczywających i leniuchujących wołów jest
czymś dziwnym, odstaje albowiem od stereotypu tego zwierzęcia w oczach człowieka.
96
Logiczne myśląc, skoro woły odpoczywają, wobec tego ktoś inny wykonuje ich pracę, być
może jest wykorzystywany. Ktoś musi pracować, by ktoś mógł odpoczywać. Być może taka
sytuacja sprawiła, że wykładnia powyższego snu została objaśniona w taki właśnie sposób.
Sennik chorwacki przy objaśnianiu wykładni sennych dotyczących wołu wykorzystuje
zarówno jego konotacje leksykalne, jak i kulturowe.
Językowe asocjacje przypisywane wołowi w języku polskim i chorwackim są
tożsame, a interpretacje snów o wole w obu sennikach są różne.
2. Zoonimy o podobnych konotacjach językowych w ludowym senniku polskim
i chorwackim
Byk (chorw. bik)
W senniku polskim sen o byku oznacza: ‘czeka cię sute wesele lub biedne chrzciny’
(Płatek 1988: 14).
Interpretacja ta nie do końca zgadza się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi
temu zwierzęciu w potocznym języku polskim, którymi są siła, zdrowie, potęga, wielkość,
ociężałość, głupota oraz moc (Spagińska-Pruszak 2003: 188). Tłumaczenie to może mieć
jednak związek z konotacjami kulturowymi. W starożytności bowiem posiadanie stada bydła
oznaczało bogactwo i majątek, a byki były dumą posiadających je bogów
(Kopaliński 1990: 38). Dodatkowo byk w kulturze światowej jest m.in. symbolem rozkoszy,
bogactwa, sił żywotnych i energii, co może kojarzyć się z przytoczonym w interpretacji
weselem (Kopaliński 1990: 37). Najprawdopodobniej jednak objaśnienie to wywodzi się
z roli, jaka przypisywana była niegdyś bykom u narodów słowiańskich. Byk, będący
zwierzęciem silnym i zdrowym, często z okazji różnych świąt składany był w ofierze bogom
płodności, z czym wiązało się wiele obrzędów, także weselnych. Miało to miejsce również
w niektórych regionach Polski, głównie Mazowsza i Kujaw. W zależności od okazji oraz
obyczajów, jako centralna postać ludowej zabawy byk przystrajany był suknem, kwiatami,
gałązkami, a czasem otaczany bywał orszakiem dziewcząt, chłopców oraz muzyków.
Głównym celem obrządku było jednak zarzynanie byka, gotowanie jego mięsa i dzielenie się
nim z mieszkańcami wsi oraz pobliskich okolic. Z okazji tej uroczystości biesiadowano,
97
jedzono i bawiono się (Толстоj, Раденковић 2001: 25-27), nic więc dziwnego, że wykładnia
powyższego snu nawiązuje do sutego wesela. Trudno znaleźć jest jednak logiczne
uzasadnienie interpretacji o biednych chrzcinach. Być może wiąże się ona ze śmiercią
zabijanego zwierzęcia, gdyż zabójstwo jest nie tylko grzechem, ale także czynem haniebnym
i wartościowanym ujemnie, dlatego wywołać mogło negatywną interpretację tego snu,
chociaż skojarzenie to wydaje się być dosyć odległe.
Sennik polski przy objaśnieniach sennych wykładni wykorzystuje głównie konotacje
kulturowe, aczkolwiek zauważalne są także ślady asocjacji leksykalnych.
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem byka.
Tutaj sen o byku podobnie, jak w senniku polskim oznacza: ‘radość i ucztę’
(Cikuša 1966: 11).
Interpretacja ta nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami tego zwierzęcia
w potocznym języku chorwackim, którymi są zdrowie, siła, moc, wielkość, potęga,
ociężałość, wściekłość (Arsovski 2006: 151-152). Jej podstaw można się z pewnością
doszukiwać w wierzeniach mitologicznych, a mianowicie w uroczystych słowiańskich
radosnych obrzędach ucztowania związanych z bykiem, o których pisałam powyżej.
Sen o stadzie byków zapowiada ‘pieniądze’ (Cikuša 1966: 11).
Na objaśnienie to, jak można by sądzić, wpływ miały również konotacje kulturowe.
Wspomniane wcześniej uroczystości, których ofiarą był byk, przynosiły także nierzadko
dochody w postaci pieniędzy. Gotowane mięso byka było spożywane przez mieszkańców wsi,
ale czasem również darowane biednym oraz sprzedawane rzeźnikom, a uzbierane w ten
sposób pieniądze szły na budowę cerkwi lub kościołów
(Толстоj, Раденковић 2001: 25-27). Inną motywacją tej sennej wykładni może być fakt, że
w starożytności stada bydła (a byk zalicza się do bydła) oznaczały bogactwo i majątek dla ich
posiadaczy (Kopalinski 1990: 38), chociaż także i dzisiaj hodowla byków przynosi
gospodarzom korzyści.
Sen o zabiciu byka oznacza: ‘pokonasz przeszkody i niebezpieczeństwa’
(Cikuša 1966: 11).
Interpretacja ta powiązana jest najprawdopodobniej z leksykalnymi konotacjami byka
oraz ludowym punktem widzenia. Byk to zwierzę silne, mocne i ciężkie, ale także
niebezpieczne, co w potocznym rozumowaniu może skojarzyć się z pewną przeszkodą.
98
Naturalnie więc zabicie byka, który jest kłopotem, oznacza w tym przypadku pozbycie się
ciężaru, dlatego tłumaczenie to wydaje się być zrozumiałe.
Sen o zarzynaniu byka oznacza ‘stratę przyjaciela’ (Cikuša 1966: 11).
Trudno znaleźć logiczne i sensowne uzasadnienie tej interpretacji, ponieważ odbiega
ona zarówno od konotacji językowych, jak i kulturowych byka, zwierzę to bowiem nie jest
nastawione do człowieka przyjaźnie. Czynność zarzynania naturalnie asocjuje stratę, jest
bowiem czynem złym i okrutnym. Wyraźnie widać tutaj także nawiązanie do wartościowania
w sennikach ludowych typu ŻYWY – MARTWY, ponieważ zarżnięty byk jest martwy, a to
w sennikach tłumaczone jest jako coś niedobrego.
Sen o kupowaniu byka zapowiada ‘kłótnię’ (Cikuša 1966: 11).
Tłumaczenie to mogło bazować na potocznym rozumowaniu, według którego byki to
zwierzęta niebezpieczne, agresywne, skore do ataku i walki, a widok walczących byków
może się kojarzyć z kłótnią. Być może, sytuacja kupna – sprzedaży nasuwająca obraz
usilnych, nieraz gwałtownych negocjacji, dała początek asocjacji z kłótnią.
Sennik chorwacki przy tłumaczeniu sennych wykładni dotyczących byka opiera się
zarówno na jego konotacjach językowych, jak i kulturowych.
Asocjacje leksykalne przypisywane bykowi są podobne w języku polskim, jak
chorwackim, dlatego też senne interpretacje postaci byka w obu sennikach są również
podobne.
Kot (chorw. mačka)
Według sennika polskiego sen o czarnym kocie oznacza: ‘mniejsze oszustwo stanie
się twoim udziałem’, a sen o rudym kocie zapowiada: ‘oszuka cię człowiek, na którego
bardzo niegdyś liczyłeś’ (Płatek 1988: 45).
Dodatkowo podana jest interpretacja snu o kociątku, która zwiastuje: ‘niedługo
zdradzi cię osoba, na której ci już od paru tygodni nie zależy’(Płatek 1988: 42).
Pomimo, iż sennik w znaczeniach symbolicznych różnicuje takie czynniki, jak barwa
oraz wiek kota, to nie wpływają one na interpretacje sennych wykładni. Wśród ludu, a także
w życiu codziennym, funkcjonuje przekonanie, że kolor rudy (np. włosy człowieka) oznacza
fałsz i dwulicowość, stąd asocjacje w tłumaczeniu sennikowym. Kolor czarny, jako
antynomia białego, jest wartościowany w kulturze ujemnie, zatem czerń to zło, a oszustwo
jest złem. Wszystkie te tłumaczenie pokrywają się z niektórymi ujemnymi leksykalnymi
konotacjami kota w potocznym języku polskim, gdyż są to głównie podstęp, fałsz,
99
przebiegłość, zdrada, dwulicowość, chytrość, spryt (Anusiewicz 1990: 138). Oprócz tych
asocjacji, kot w języku polskim obdarzony jest również takimi cechami, jak przytulność,
zaradność, zwinność, mądrość/głupota, niedojrzałość, figlarność, łobuzerstwo, zręczność,
nieustępliwość, niezależność, samodzielność, szaleństwo, bystrość, przemyślność, młodość,
doświadczenie/niedoświadczenie (Spagińska-Pruszak 2003: 241-242). W znaczeniu
przenośnym, kot to ‘uczeń pierwszej klasy, wykorzystywany i nierzadko poniżany przez
uczniów klas wyższych’ (Dunaj 1996: 420), ale to także ‘młody żołnierz, mający najniższą
pozycję w ustalonej przez żołnierzy hierarchii, pogardzany i wykorzystywany przez nich’
a kociak lub kotka to ‘młoda, zalotna kobieta’ (Mosiołek-Kłosińska 1990: 7). Wymienione
przenośne znaczenia nie zostały jednak wykorzystane przy tłumaczeniu powyższych
wykładni.
Sennik polski przy tłumaczeniu wykładni sennych dotyczących kota opiera się
głównie na jego asocjacjach językowych (aczkolwiek są one tożsame z kulturowymi).
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem kota.
Tutaj sen o kocie oznacza: ‘pilnuj swoich pieniędzy, obłudni są wokół ciebie’
(Cikuša 1966: 62).
Tłumaczenie to jest zbieżne z niektórymi negatywnymi leksykalnymi konotacjami
przypisywanymi kotu w potocznym języku chorwackim, który rozróżnia asocjacje kota -
samca (mačak) oraz kota - samicy (mačka). Kot to metaforycznie człowiek bardzo
doświadczony, sprytny, zaradny, pełen inwencji, przebiegły, szczwany, a kotka konotuje
chytrość, spryt, przymilność, zwinność oraz bystrość (Spagińska-Pruszak 2003: 243).
W tłumaczeniu tej sennej wykładni wykorzystane zostały więc konotacja sprytu,
przebiegłości oraz chytrości.
Sen o chorym kocie znaczy: ‘postępujesz właściwie’(Cikuša 1966: 62).
Trudno jest znaleźć sensowne i logiczne wytłumaczenie dla tej pozytywnej
interpretacji, ponieważ choroba jest zjawiskiem nieszczęśliwym, a więc wartościowanym
ujemnie. Być może ludowy interpretator przy tym objaśnieniu kierował się faktem, iż choroba
wywołuje uczucie opiekuńczości, bycia potrzebnym, współczucia, które są czynnikami
pozytywnymi, aczkolwiek konotacje te wydają się być dosyć odległe.
Sen o kocie z kociętami zapowiada ‘zysk’ (Cikuša 1966: 62).
Ta senna wykładnia mogła bazować w świadomości ludowej, według której rozród
oraz potomstwo jest darem bożym, szczęściem, zyskiem samym w sobie.
100
Sen o kocie, który cię zadrapał oznacza: ‘strzeż się niedoli’ oraz zwiastuje ‘stratę’
(Cikuša 1966: 62).
Interpretacja ta oparta zostać mogła na rozumowaniu potocznym, ponieważ wściekły
kot to zwierzę agresywne i nieprzyjazne człowiekowi. Znajdowanie się w pobliżu
rozwścieczonego kota jest zatem pewnego rodzaju opresją, a sam czyn zadrapania naturalnie
konotuje stratę, gdyż w konsekwencji może spowodować ubytek na zdrowiu np. w postaci
blizny.
Sen o zabiciu kota zwiastuje: ‘doznasz jakiegoś zła’ (Cikuša 1966: 62).
Wykładnia tego snu wyraźnie wiąże się z konotacjami kulturowymi. Według
potocznej świadomości, a także wedle tradycji chrześcijańskiej, zabijanie jest zdarzeniem
złym samym w sobie, grzechem i nieszczęściem, za które musi spotkać kara, dlatego też
interpretacja ta wydaje się być skojarzeniem zrozumiałym. Wyraźnie widać w tym przypadku
także wartościowanie w sennikach ludowych typu ŻYWY – MARTWY, ponieważ zabity kot
jest martwy, a to tłumaczone jest w sennikach jako coś niedobrego.
Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących kota opiera się
zarówno na jego asocjacjach językowych, jak i kulturowych.
Konotacje leksykalne przypisywane kotu w języku polskim i chorwackim są zbliżone,
dlatego też interpretacje snów dotyczące postaci kota w obu sennikach są również bardzo
podobne.
Krowa (chorw. krava)
W senniku polskim sen o krowie tłustej oznacza: ‘dobrobyt zapanuje w kraju,
w którym żyjesz’, a sen o krowie chudej: ‘namnoży się biedaków i żebraków’
(Płatek 1988: 46).
Interpretacje te nie zgadzają się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu
zwierzęciu w potocznym języku polskim, gdyż są nimi negatywne określenia kobiety głupiej,
leniwej niezgrabnej, ociężałej i grubej (Spagińska-Pruszak 2003: 191). Wyraźnie widoczne
jest tutaj jednakże nawiązanie do chrześcijańskiej wizji świata. W Starym Testamencie,
w przypowieści o śnie faraona, ten starożytny władca Egiptu ujrzał we śnie krowy tłuste
a potem krowy chude, zinterpretowane przez nadwornego mędrca wpierw jako zapowiedź
obfitości i dobrobytu, a później głodu i nędzy w jego kraju (Genesis, Rodz.4, 1-40). Mogło tu
101
jednak zadziałać wartościowanie w układzie binarnym TŁUSTY – CHUDY, w którym lewa
strona zawiera wartościowanie dodatnie, prawa – ujemne.
Sennik polski przy tłumaczeniu sennych wykładni dotyczących krowy bazuje jedynie
na jej asocjacjach kulturowych.
Sennik chorwacki podaje więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem
krowy.
Według niego sen o krowie grubej oznacza: ‘czeka cię ciężkie życie’
(Cikuša 1966: 53).
Interpretacja ta mniej więcej odpowiada leksykalnym konotacjom przypisywanym
temu zwierzęciu w potocznym języku chorwackim, którymi są odnoszące się do płci żeńskiej
głupota, niezgrabność, niezręczność oraz powolność ruchowa
(Spagińska-Pruszak 2003: 191). Te negatywne konotacje, życie z kimś głupim, powolnym
i niezręcznym mogły przyczynić się do skojarzenia z ciężkim życiem.
Sen o krowie chudej wytłumaczony został jako zapowiedź ‘straty i nieszczęścia’
(Cikuša 1966: 53).
Wykładnia tego snu, jak można by sądzić, wiąże się z konotacjami kulturowymi,
których może być kilka. Podobnie, jak w senniku polskim, nawiązywać może do Biblii oraz
wizji faraona o chudych krowach i ubóstwie. Z ludowego punktu widzenia jednakże chude
krowy także mogą nie przynosić wystarczającego zysku, a raczej powodować straty
i nieszczęście dla gospodarza i jego rodziny.
Sen o dojeniu krów zapowiada ‘zysk i nagrodę za pracę’
(Cikuša 1966: 53).
Tłumaczenie to oparte jest na potocznym oglądzie świata, zgodnie z którym dojenie
krów jest pracą przynoszącą zysk w postaci mleka, a nagrodą za ten trud jest właśnie
naturalny napój.
Sen o zarzynaniu krowy zwiastuje: ‘nieszczęście w domu’(Cikuša 1966: 53).
Objaśnienie to najprawdopodobniej bazuje na asocjacjach kulturowych, ponieważ
zabójstwo w kulturze chrześcijańskiej jest grzechem i czynem haniebnym, za który spotyka
złoczyńcę kara, czyli nieszczęście. Z innej strony, również według rozumowania ludowego,
śmierć zwierzęcia, będącego źródłem dochodu dla gospodarza i jego rodziny, jest
nieszczęściem i problemem dla tychże właśnie ludzi.
Sennik chorwacki przy tłumaczeniu powyższych wykładni sennych opiera się zarówno
na konotacjach językowych, jak i kulturowych krowy.
102
Asocjacje językowe przypisywane krowie w języku polskim, jak i chorwackim są
podobne, lecz interpretacje senne dotyczące postaci krowy są inne.
Kura (chorw. kokoš)
Według sennika polskiego sen o kurze zapowiada: ‘nadejdą dni umartwień
w twoim domu’ (Płatek 1988: 46).
Interpretacja ta nie odbiega zbytnio od leksykalnych konotacji kury w potocznym
języku polskim, gdyż są to odnoszące się do płci żeńskiej negatywne asocjacje, jak głupota,
brak rozumu, mała inteligencja, słaba i krótka pamięć (Spagińska-Pruszak 2003: 216-217).
Przypisane temu ptakowi ujemne cechy mogły bowiem doprowadzić do czyichś umartwień,
a że kura kojarzona jest w polskiej kulturze z domem i kobietą (głównie poprzez frazeologizm
‘kura domowa’, przenośnie oznaczający kobietę zajmująca się wyłącznie domem),
objaśnienie to naturalnie dotyczy problemów domowych.
Sennik polski w tłumaczeniu wykładni sennej dotyczącej kury opiera się zarówno na
jej konotacjach językowych, jak i kulturowych.
Sennik chorwacki podaje więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem kury.
Tutaj sen o kurze zapowiada ‘kłótnię z kobietą’ (Cikuša 1966: 53).
Tłumaczenie to jest w miarę zgodne z leksykalnymi konotacjami przypisywanych
temu ptakowi w potocznym języku chorwackim, które konotuje bezmyślność, złą pamięć oraz
gadatliwość (Spagińska-Pruszak 2003: 216-217). Czynniki te łącznie doprowadzić mogą do
kłótni, a samo gdakanie kury w rozumowaniu potocznym oznacza paplaninę, dlatego też
objaśnienie tego snu jest sensowne i logiczne.
Sen o kurze znoszącej jaja oznacza: ‘szczęście w domu’(Cikuša 1966: 53).
Podłoża motywacji tego tłumaczenia można doszukać się w konotacjach kulturowych.
Jajko w kulturze ludowej, jak powszechnie wiadomo, to symbol rodzącego się życia,
zmartwychwstania, a więc także i szczęścia. W świadomości potocznej kura znosząca jajka
przynosi zysk gospodarzowi, jest dobrym źródłem dochodu, dlatego też daje szczęście.
Sen o grubych kurach zapowiada ‘cześć’ a sen o chudych kurach: ‘wstyd’
(Cikuša 1966: 53).
Interpretacje te zapewne mają swoje źródło w potocznym oglądzie świata. Kura to
ptak domowy, hodowlany, gruby ptak znosi więcej jaj niż chudy, jest bardziej szanowany,
103
a chudy ptak nie przynosi dużego zysku a raczej wstyd. Wyraźnie widać tutaj zasadę
waloryzacji wykorzystywaną w sennikach ustnych, gdzie przeciwstawione zostały sobie
opozycyjne pary GRUBY - CHUDY, wedle których gruby znaczy lepszy, przynoszący zysk,
a chudy równa się gorszy, przynoszący hańbę.
Sennik chorwacki w tłumaczeniu sennych wykładni dotyczących kury odwołuje się
zarówno do jej konotacji językowych, jak i kulturowych.
Pomimo, iż asocjacje leksykalne dotyczące kury w języku polskim oraz chorwackim
są podobne, to jednak interpretacje senne dotyczące postaci tego ptaka w obu sennikach są
odmienne.
Małpa (chorw. majmun)
Według polskiego sennika sen o małpie oznacza: ‘doznasz radości bez korzyści, która
jednak zakończy się kłótniami’(Płatek 1988: 51).
Interpretacja ta odbiega od leksykalnych konotacji przypisywanych temu zwierzęciu
w potocznym języku polskim, gdyż są to m.in. złośliwość, brzydota, wredność, bezmyślność,
ślepe naśladownictwo, błazeństwo, głupota, brak rozsądku, niezrównoważenie,
niepoczytalność, przedrzeźnianie, ruchliwość, zręczność, zwinność, żywość mimiki
(Spagińska-Pruszak 2003: 244-245). Trudno jest znaleźć sensowną i zadowalającą motywację
dla takiej interpretacji. Najprawdopodobniej bazuje ona na konotacjach kulturowych, gdyż
małpy już w starożytnych czasach oswajano i trzymano w domach dla zabawy i radości,
albowiem uważano je za uciesznych błaznów i figlarzy. Zwierzęta te były atrybutem komedii
i tańca, zabawiały talentem naśladowania, przedrzeźniania oraz parodiowania ludzi
(Kopaliński 1990: 218-220). Zabawy te, choć z początku śmieszne i przynoszące dużo
radości, mogły jednak po pewnym czasie irytować, denerwować a nawet złościć. Małpy
bowiem potrafiły odkryć wiele negatywnych cech ludzkich, które naśladowały później już
bez przyzwolenia, co mogło drażnić, a nawet doprowadzać do kłótni. Zwierzę to w wielu
kulturach jest symbolem cech negatywnych takich, jak m.in. chytrość, głupota, roztargnienie,
zwierzęca natura ukryta w człowieku, niskie instynkty, występek, podstęp, próżność, złość,
złośliwość, chciwość, hipokryzja, wścibskość, grzech, bałwochwalstwo
(Kopaliński 1990: 218). Dodatkowo pewien rodzaj małpy, jakim jest pawian płaszczowy, ma
usposobienie choleryczne, jest agresywny, chutliwy i kłótliwy (Kopaliński 1990: 219).
Te negatywne cechy przypisywane małpie mogły przyczynić się do negatywnej interpretacji
104
sennej. Małpa w przyrodzie, na otwartej przestrzeni w Polsce nie występuje w ogóle, można
ją spotkać jedynie w ogrodach zoologicznych, jest więc dosyć obca polskiej kulturze, dlatego
powyższa wykładnia senna może wykorzystywać waloryzowanie w sennikach ludowych,
gdzie małpa przy opozycji typu SWÓJ – OBCY reprezentuje ujemną wartość obcości.
Możliwe jest także negatywne wartościowanie GÓRY, gdyż małpa żyje głównie na drzewach
po których skacze, czyli jest nad człowiekiem, a te umiejętności zwierzęcia z ludzkiego
punktu widzenia odbierane mogą być jako wywyższanie się nad ludźmi, co jest zachowaniem
nieetycznym.
Sennik chorwacki przy tłumaczeniu powyższej wykładni sennej bazuje głównie na
konotacjach kulturowych małpy.
W senniku chorwackim sen o małpie oznacza: ‘ktoś zazdrości tobie sukcesu,
zachorujesz’ oraz: ‘masz nieszczerego przyjaciela’ (Cikuša 1966: 62).
Interpretacje te również i tutaj odbiegają od leksykalnych konotacji tego zwierzęcia
w potocznym języku chorwackim, jakimi są głupota, brzydota, zręczność, skłonność do
naśladownictwa, ruchliwość, zwinność, przedrzeźnianie, błazeństwo, naśladowanie, żywość
mimiki (Spagińska-Pruszak 2003: 244-245). Trudno jest wskazać prostą i logiczną motywację
dla tej sennej wykładni. Objaśnienie to i w tym wypadku mogło bazować na konotacjach
kulturowych. Być może, małpi talent do komedii i figli, zabawiania ludzi, zdolności
parodiowania ludzkich cech, które ucieszyły i rozbawiły odbiorców, mogły wywołać również
i czyjąś zazdrość, a tym samym doprowadzić do skojarzenia z nieszczerym przyjacielem,
chociaż konotacje te wydają się być jednak dosyć odległe. Informacje kulturowe na temat
małpy znajdują się również w dosyć powszechnie znanych bajkach, w których
niejednokrotnie występuje jako istota wartościowana ujemnie. Wytłumaczenie dla snu
o małpie, jako zapowiedzi choroby może i w tym przypadku związane być z negatywnymi
wartościami typu OBCY oraz GÓRA, ponieważ również dla kultury chorwackiej jest to
zwierzę obce, żyjące w ogrodach zoologicznych.
Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących małpy opiera się
zarówno na jej konotacjach leksykalnych, jak i kulturowych.
Pomimo, iż asocjacje językowe przypisywane małpie w języku polskim i chorwackim
są bardzo podobne, to jednak interpretacje senne dotyczące postaci małpy w obu sennikach są
różne.
105
Słoń (chorw. slon)
Według sennika polskiego sen o słoniu zapowiada: ‘będziesz triumfował na
najbliższym zgromadzeniu’ (Płatek 1988: 78).
Interpretacja ta nie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu
zwierzęcia w potocznym języku polskim, gdyż są nimi ociężałość, niezgrabność oraz mała
sprawność fizyczna (Tokarski 1998: 44). Pomimo, iż w języku utrwalone zostały negatywne
konotacje tego zwierzęcia, to jednak w kulturze polskiej postać słonia jest symbolem
szczęścia i powodzenia w życiu73
, a więc jego asocjacje kulturowe są pozytywne. Słoń
w kulturze światowej to m. in. symbol nadludzkiej siły, władzy królewskiej (obok lwa
uważany jest za króla zwierząt), pokoju, szczęścia, dumy, potęgi, mądrości, czystości74
(Kopaliński 1990: 385). To silne i potężne zwierzę było niegdyś wierzchowcem bogów
i królów. Już w starożytności, głównie w Indiach i Afryce, używano słonia w boju, ponieważ
ze względu na swoje rozmiary i wygląd siał panikę wśród nieprzyjaciół z innych części
świata. Rzadkość występowania słonia sprawiała, że wrogowie i ich konie nie obyci
z widokiem tych zwierząt, często w starciach z nim ponosili klęski
(Kopaliński 1990: 385-386). Być może, fakt odnoszonych przez słonie sukcesów posłużył za
podstawę powyższej sennikowej wykładni.
Sennik polski przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących słonia w równym
stopniu bazuje na jego konotacjach językowych, jak i kulturowych.
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem słonia.
Sen o słoniu znaczy: ‘masz moc nad nieprzyjaciółmi’ (Cikuša 1966: 106).
Interpretacja ta nie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami tego zwierzęcia
w potocznym języku chorwackim, którymi są ociężałość, niezręczność i niska inteligencja
(Anić 2004: 1429-1430). Tłumaczenie to ma jednak związek z jego asocjacjami kulturowymi
gdyż, jak pisałam wcześniej, ogromnych rozmiarów słoń jest nie tylko atrybutem nadludzkiej
siły, ale także sukcesów odnoszonych w walkach z wrogami, a więc i mocy nad nimi.
Sen o ujeżdżaniu słonia oznacza: ‘wielkie zaszczyty i sukces’ (Cikuša 1966: 106).
73
Dowodem na przekonanie, iż słonie są symbolem szczęścia i powodzenia, są masowo kupowane figurki tego
zwierzęcia, szczególnie z uniesioną trąbą, które wiele osób ma przy sobie w ważnych dla nich momentach, jak
np. matura, egzaminy itp. 74
Interesującym faktem jest, że słoń z powodu białości swoich kłów był uważany za symbol czystości i dlatego
używano go jako sprawdzianu dziewictwa dziewczyny. Jeżeli zwierzę jej nie zaatakowało oznaczało, iż
niewiasta była dziewicą (Kopaliński 1990: 386).
106
Interpretacja ta jest również logiczna i zrozumiała a za jej podstawy posłużyły
konotacje kulturowe. Słoń w kulturze światowej symbolizuje m.in. moc, siłę, zwycięstwo
oraz sukces (Kopaliński 1990: 385). Dodatkowo czynność dosiadania i ujeżdżania dużego
zwierzęcia w potocznym rozumowaniu oznacza nie tylko fizyczną, ale również psychiczną
wyższość i moc nad innymi (Hansen-Kokoruš 1996: 49), a zatem łączy się z pozytywną
wartością GÓRY. Te dodatnie czynniki zapewne posłużyły za podstawę pozytywnej wykładni
sennej.
Sennik ten dodatkowo podaje tłumaczenie snu o kości słoniowej, który oznacza:
‘pilnuj swoich pieniędzy, będziesz prowadzić piękne życie’ oraz: ‘przydarzy ci się coś
nieoczekiwanego’(Cikuša 1966: 106).
Podstawą tej interpretacji najwyraźniej są konotacje kulturowe, ponieważ kość
słoniowa w kulturze światowej jest symbolem bogactwa i powodzenia
(Kopaliński 1990: 386-387). Ten cenny i poszukiwany surowiec jubilerski służy m.in. do
wyrobów przedmiotów artystycznych, biżuterii, rzeźb i już w starożytności wznoszono posągi
kryte kością słoniową, nic więc dziwnego, że kojarzony jest z bogactwem, pięknem
i przepychem. Kość słoniowa to także atrybut Afryki, kraju bardzo odległego od Chorwacji,
co potocznej świadomości może kojarzyć się z dalekimi podróżami lub nieoczekiwanym
zdarzeniem i chociaż konotacja ta wydaje się być dosyć odległa, to jednak sensowna.
Sen o sprzedawaniu kości słoniowej zapowiada: ‘będziesz mieć zmartwienia’
(Cikuša 1966: 106).
Przy objaśnieniu tym również zauważalny jest wpływ konotacji kulturowych,
ponieważ sprzedawanie czegoś tak cennego i wartościowego mogło być wywołane
potrzebami materialnymi, te zaś wywołane mogły być jakimiś troskami, niedostatkiem lub
zmartwieniami.
Przy tłumaczeniu wykładni sennych dotyczących słonia sennik chorwacki pomija
konotacje leksykalne zwierzęcia i opiera się głównie na jego asocjacjach kulturowych.
Asocjacje językowe przypisywane słoniowi w języku polskim oraz chorwackim są
podobne, dlatego też interpretacje snu o postaci słonia w obu sennikach są również bardzo
zbliżone.
107
Rys. 12. Salvador Dali: The Elephants (Słonie)
108
Zając (chorw. zec)
Sennik polski podaje, że sen o zającu oznacza: ‘przerażają cię ludzie swoim złym
postępowaniem - poróżnisz się z przyjacielem’ (Płatek 1988: 95).
Interpretacja pierwsza pokrywa się z leksykalnymi konotacjami przypisanymi temu
zwierzęciu w potocznym języku polskim, gdyż są to strachliwość, płochliwość, tchórzostwo,
bojaźliwość, szybkość (Spagińska-Pruszak 2003: 184) a jak powszechnie wiadomo, zając boi
się w szczególności ludzi. Trudno jest jednak znaleźć sensowne wytłumaczenie dla sennej
wykładni o poróżnieniu z przyjacielem. Być może, w potocznej świadomości, cechy takie, jak
strach i tchórzostwo nie pozwalają na bycie w pełni szczerym, otwartym i pewnym siebie,
więc także i naturalnym. Przez zachowanie takie trudno komuś zaufać i zdobyć przyjaciół,
może ono także w pewnym sensie doprowadzić do sprzeczek. Z drugiej strony, w ludowych
sennikach pozytywnie wartościowana jest prawdziwość, dlatego wszelka sztuczność
i nienaturalność waloryzowane są negatywnie, stąd być może także i ujemna interpretacja snu
o zającu. Objaśnienie senne może bazować również na ludowych wierzeniach, zgodnie
z którymi zając to zwierzę nieczyste, gdyż wiąże się je z demonami, czarownicami itp.
(Kopaliński 1990: 484), co mogło wywołać u ludowego interpretatora skojarzenia
negatywne. Wszystkie powyższe konotacje wydają się być jednak dosyć odległe i mało
sensowne.
Sennik polski przy objaśnianiu powyższej sennej wykładni wykorzystuje zarówno
asocjacje językowe, jak i kulturowe zająca.
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem zająca.
Tutaj sen o zającu znaczy: ‘nie wybiegaj przed innymi’ oraz: ‘ktoś tobie drogi
przyjdzie do ciebie w odwiedziny’(Cikuša 1966: 139).
Interpretacja pierwsza pokrywa się z jedną z leksykalnych konotacji tego zwierzęcia
w potocznym języku chorwackim, jaką jest szybkość. Naturalnie kojarzona jest ona z biegiem
i ma charakter deprecjonujący w tym tłumaczeniu, ponieważ oprócz niej, zając dodatkowo
asocjuje bojaźliwość, strachliwość, płochliwość, inteligencję, doświadczenie i rozumność.
(Spagińska-Pruszak 2003: 184). Objaśnienie drugie mogło zostać oparte na konotacjach
kulturowych. W potocznym obiegu szybkość biegu zająca mogła skojarzyć się ludowemu
interpretatorowi z odległością oraz przebytą drogą, co w tym przypadku może asocjować
109
przybycie gości, ponieważ oni też pokonać muszą pewną odległość oraz przebyć drogę, aby
złożyć komuś wizytę. Interpretacja ta wydaje się zatem dosyć logiczna i zrozumiała.
Sen o zającu, który przebiegł przez drogę jest zapowiedzią ‘zła’ (Cikuša 1966: 139).
Tłumaczenie to można uzasadnić wierzeniami mitologicznymi, według których zając
jest zwierzęciem nieczystym, a czarownice i wiedźmy niegdyś
chętnie przybierały postać zająca, którego, zdaniem dawnych myśliwych,
ustrzelić wtedy można było tylko srebrną kulą. Potem ktoś zawsze we wsi
był ranny w tym samym miejscu co postrzelony zając i umierał
(Kopaliński 1990: 484),
dlatego przebiegnięcie drogi przez to polne zwierzę ma przynosić nieszczęście75
.
Sen o polowaniu na zająca oznacza: ‘źle będziesz handlować’
(Cikuša 1966: 139-140).
Trudno doszukać się sensownego wytłumaczenia dla wykładni tego snu i, jak zdawać
by się mogło, jest ono powiązane z potocznym oglądem świata. Według ludowego
rozumowania, zając to szybki biegacz, którego nie sposób dogonić, więc polowanie na zające
dla zarobku właściwie nie ma sensu. Byłaby to jedynie strata czasu dla myśliwego, ponieważ
nie uda mu się złapać odpowiedniej ilości tych zwinnych zwierząt, aby móc je potem
z zyskiem sprzedać, ponieważ więcej straci na polowaniu niż zarobi przy sprzedawaniu.
Polowanie na zające jest nieopłacalne, zwierzę to nie jest dobrym źródłem dochodu, dlatego
też interpretacja tego snu wydaje się być dosyć zrozumiała i sensowna.
Sen o strzelaniu do zająca znaczy: ‘udasz się w niebezpieczną podróż’
(Cikuša 1966: 140).
Podstaw tej interpretacji doszukać się można w konotacjach kulturowych.
Z potocznego punktu widzenia czynność strzelania jest niebezpieczna sama w sobie, w tym
przypadku zagraża życiu zająca. Zwierzę to konotuje szybkość oraz zwinność a więc
naturalnie bieg w potocznym rozumowaniu kojarzy się z podróżą, ale nie jest to bieg
swobodny, lecz ucieczka przed niebezpieczeństwem, a więc interpretacja tego snu wydaje się
dosyć logiczna.
Sen o oswojonym zającu zapowiada, że ‘ktoś cię zdradzi’ (Cikuša 1966: 140).
Motywacja tego tłumaczenia mogła zostać oparta na ludowym rozumowaniu, według
którego zająca nie da się oswoić. Jest łudząco podobny do królika chętnie kupowanego jako
75
Interesującym faktem jest, że w Skandynawii, jeszcze w XIX wieku, rybak rezygnował z wypłynięcia na
morze, jeżeli po drodze do łodzi spotykał zająca, bo wróżyło to nieszczęście, a kobiety w ciąży bały się
spotkania z tym zwierzęciem, ponieważ ich dziecko mogłoby się nabawić zajęczej wargi
(Kopaliński 1990: 484).
110
zwierzę domowe, ponieważ tak, jak on pochodzi z rodziny szaraków. Być może złudna myśl
o możliwości oswojenia zająca doprowadziła do skojarzenia z fałszem i obłudą, zaś to było
motywacją zdrady, chociaż wydaję się to dosyć odległym tłumaczeniem.
Sen o zającu w biegu oznacza: ‘sąsiedzi cię obmawiają’ (Cikuša 1966: 140).
W tym przypadku objaśnienie tego snu mogło czerpać źródło z potocznej wizji świata
oraz konotacji leksykalnych. Zając asocjuje szybkość, prędkość, a w potocznym obiegu takie
konotacje przypisywane są również plotkom, ponieważ rozprzestrzeniają się one w tak
szybkim tempie, w jakim biega zając, zatem mogło to doprowadzić do skojarzenia
z obmawianiem.
Sennik chorwacki przy tłumaczeniu sennych wykładni dotyczących zająca opiera się
zarówno na jego asocjacjach leksykalnych, jak i kulturowych.
Pomimo, iż konotacje językowe zająca w języku polskim są podobne do tych w języku
chorwackim, to jednak interpretacje snów dotyczące postaci zająca są odmienne.
Żaba (chorw. žaba)
Według sennika polskiego sen o żabie oznacza: ‘poprzez kłopoty spotka cię
zaszczyt’(Płatek 1988: 97).
Interpretacja ta nie pokrywa się z konotacjami przypisywanymi temu płazowi
w potocznym języku polskim, gdyż są to zarozumiałość, próżność, pycha, głupota,
niepohamowana ambicja, brzydota, asocjuje także cechy dotyczące wyglądu zewnętrznego
jak: wyłupiaste oczy i szeroka gęba (Dąbrowska 2000: 198-200). Zauważalny jest jednak jej
związek z konotacjami kulturowymi, a ściślej z wierzeniami mitologicznymi. Bardzo
popularna w całej Europie, sięgająca swoimi korzeniami już czasów średniowiecznych, jest
bajka o królewnie lub królewiczu zaklętych przez wiedźmę w żabę. Według legendy,
pocałowanie żaby przez osobę poszukującą miłości, miało odmieniać rzucony na płaza czar
i przywrócić mu ludzką postać (Dąbrowska 2000: 188). Być może, właśnie to wierzenie było
motywacją sennej wykładni, gdyż życie w żabiej postaci było dla zaklętej osoby kłopotem,
zaś śmiałek, który sprawił, że zły czar prysnął, w ramach podziękowania był zaszczycony
możliwością poślubienia odczarowanej osoby. Interpretacja ta wydaje się zatem dosyć
logiczna.
Sennik polski przy tłumaczeniu sennej wykładni dotyczącej żaby wykorzystuje
jedynie jej konotacje kulturowe, pomijając językowe.
111
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem żaby.
Tutaj sen o żabie oznacza: ‘masz dwulicowych sąsiadów’(Cikuša 1966: 143).
Tłumaczenie to nie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami tego płaza w potocznym języku
chorwackim, gdyż są to oziębłość, obojętność, chłód, pycha, głupota, zarozumiałość
(Matešić 1982: 799). Być może, wpływ na tę interpretację również miały konotacje kulturowe
związane z legendą o zaklętym w żabę królewnie bądź królewiczu. Według niej, żaba jest nie
tylko płazem, ale także przemienionym w nią człowiekiem, dlatego podwójna osobowość
tego wodnego zwierzęcia mogła kojarzyć się ludowemu interpretatorowi z dwulicowością.
Dodatkowo żaba w kulturze światowej ze względu na możliwość bytowania w wodzie jak,
i na lądzie, symbolizuje m.in. właśnie dwuznaczność. Innym powodem takiego objaśnienia
mógł być potoczny pogląd na świat, zgodnie z którym sam sposób rozwoju żaby wydaje się
dosyć osobliwy, ponieważ jej stadium początkowe to zupełnie niepodobna do postaci dorosłej
kijanka, a jej przemiana jest bardzo wyraźna i zadziwiająca. W przypadku stadium
rozwojowego tego płaza, mamy więc także dwie różne postaci, co mogło być przyczyną
konotacji powyższej sennej wykładni.
Sen o wielkich żabach zwiastuje: ‘będziesz smutny’ (Cikuša 1966: 143).
Trudno znaleźć logiczne wytłumaczenie dla tej interpretacji. Być może ma ona
związek z chrześcijańską wizją świata lub z potocznym oglądem świata. W Biblii żaba jest
m.in. symbolem plagi, zarazy, diabła, nieczystości (Kopaliński 1990: 503) i te negatywne
czynniki wpłynąć mogły na ujemne objaśnienie. Interpretacja ta bazować może również na
zasadach waloryzacji w sennikach ludowych. Żaba to zwierzę żyjące głównie w wodzie
a woda jest nośnikiem zarówno cech dodatnich, jak i ujemnych. Wykładnia ta
najprawdopodobniej odnosi się zatem do negatywnych konotacji przypisywanych wodzie
a nie samej żabie, bądź też obydwu symboli. Woda, według ludu, może zapowiadać deszcz
lub łzy (Niebrzegowska 1990: 42), stąd też najprawdopodobniej negatywne objaśnienie snu
zwiastującego smutek.
Sen o małych żabach zapowiada ‘szczęście’ (Cikuša 1966: 143).
Motywacja tego tłumaczenia najprawdopodobniej tkwi w konotacjach kulturowych,
ponieważ powszechnie znanym jest, że w wielu kulturach żaba, szczególnie mała zielona
żabka, jest symbolem szczęścia, powodzenia i bogactwa.
Sen o żabach w bajorze oznacza: ‘możliwy przypływ gotówki oraz: ‘unikaj
plotek’(Cikuša 1966: 143).
112
Wpływ na pierwszą z interpretacji ma również powyższa alegoria żaby, jako
powodzenia i bogactwa. Podstaw drugiej interpretacji można doszukać się w ludowym
oglądzie świata, na który duży wpływ miały zmysły. Żaba to zwierzę, które przebywając
w grupie w bajorze wydaje charakterystyczne dźwięki. W potocznym obiegu, receptory
słuchowe odbierają skrzeczenie, kumkanie i rechotanie tego zwierzęcia jako paplaninę,
gadulstwo, a to z kolei konotuje obmawianie czyli plotki, dlatego tłumaczenie to wydaje się
być zrozumiałe i klarowne. Dźwięki wydawane przez te płazy to kumkanie, rechotanie
a według Władysława Kopalińskiego ‘żaba rechocąca, kumkająca, skrzecząca, dukająca’
symbolizuje paplaninę, gadatliwość i plotkarstwo (Kopaliński 1990: 504).
Sen o łowieniu żab znaczy: ‘rozwiążesz wszystkie problemy’(Cikuša 1966: 143).
Interpretacja ta również powiązana jest z konotacjami kulturowymi żaby, jako
atrybutu bogactwa i powodzenia a cechy te podkreśla dodatkowo czynność łowienia, która
w potocznym obiegu konotuje dążenie do celu i pragnienia.
Sen o złowieniu żaby oznacza: ‘będzie ci okazana cześć’(Cikuša 1966: 143).
Wykładnia ta także bazuje na ludowym widzeniu świata i skoro w potocznym obiegu
samo łowienie oznacza polepszenie sytuacji, to dokonana czynność złowienia oznaczać
będzie dostatek skojarzony jako cześć.
Sennik chorwacki przy objaśnieniu sennych wykładni dotyczących żaby bazuje
głównie na jej konotacjach kulturowych.
Pomimo, iż asocjacje leksykalne żaby w języku polskim i chorwackim są podobne, to
interpretacje snów o postaci żaby są różne.
113
Rys.13. Andre Breton: Badaa
114
3. Zoonimy o odmiennych konotacjach językowych w ludowym senniku
polskim i chorwackim.
Baran (chorw. ovan)
Sennik polski podaje kilka przykładów znaczeń symbolicznych związanych z obrazem
barana.
Sen o widzeniu barana oznacza: ‘poprawa twojego samopoczucia’ (Płatek 1988: 11).
Interpretacja ta odbiega nieco od leksykalnych konotacji przypisywanych temu
zwierzęciu w potocznym języku polskim, którym są głupota, tępota, nierozgarnięcie, upór,
ograniczoność, niska inteligencja, bezmyślność (Dunaj1996: 42). Z potocznego punktu
widzenia, te negatywne czynniki mogły jednak wywołać poprawę czyjegoś humoru. W naszej
kulturze nierzadko zdarza się, że ktoś, kto ma do czynienia z kimś mało inteligentnym,
głupszym a przy tym i gorszym od siebie, pozbywa się przy nim swoich kompleksów i czuje
się lepiej, jest bardziej dowartościowany, a tym samym poprawia swoje samopoczucie.
Ludzka natura ma bowiem to do siebie, iż obcowanie z osobą o węższych horyzontach
sprawia, że podnosi się nam poczucie własnej wartości. Konotacje te wydają się być jednak
dosyć odległe od powyższej interpretacji, gdyż są jednostronne, subiektywne i w pewnym
stopniu mają podłoże psychologiczne, chociaż ludowemu tłumaczowi zapewne znane były
zakamarki ludzkiej psychiki. Być może objaśnienie to powiązane jest z chrześcijańską wizją
świata, ponieważ w Biblii baran, a raczej baranek, jest zwierzęciem bożym, symbolem ofiary,
pokory, miłosierdzia, dobroci, pokoju, wiary, niewinności, łagodności i oczyszczenia
z grzechu (Kopaliński 1990: 293). Prawdopodobnym jest, że pozytywny obraz baranka
w tradycji biblijnej przyczynił się do dodatniej interpretacji snu. Wykładnia ta może jednak
odwoływać się również do samego wyglądu zewnętrznego barana, którego wełnista, biała
sierść kojarzy się z ciepłem i przytulnością, a więc może poprawić także i humor.
Sen o słyszeniu baraniego beczenia zapowiada ‘nieuniknioną stratę majątku i wstyd
na całą okolicę’ (Płatek 1988: 11).
Interpretacja ta może bazować na ludowym punkcie widzenia, zgodnie z którym
dźwięki wydawane przez barana są donośne i mogą brzmieć jak krzyki, głośny płacz lub
zawodzenie. Częstym powodem takich zachowań wśród ludowej społeczności była właśnie
115
strata majątku, a na wsi lub małych miejscowościach wszyscy sąsiedzi się dobrze znają,
dlatego finansowe problemy mogły być przyczyną wstydu.
Sen o strzyżeniu barana zwiastuje: ‘będziesz długo i niesprawiedliwie cierpiał’
(Płatek 1988: 11).
Wytłumaczenia dla tej wykładni doszukiwać się można w potocznej wiedzy o świecie.
Baran podczas strzyżenia, pomimo iż nie odczuwa bólu, to jednak wydaje się, że cierpi
i beczy, chcąc wyrazić swój ból. W polskiej kulturze istnieje powiedzenie, ‘strzyc jak
baranów’, oznaczające wyzyskiwanie kogoś, oszukiwanie (Kopaliński 1990: 294), czyli
w konsekwencji cierpienie osoby wykorzystywanej. Podstawą tego przysłowia, jak można by
przypuszczać, była właśnie czynność strzyżenia, z której tylko jedna strona czerpie korzyść
i jest nią strzygący, natomiast baran na tym nic nie zyskuje.
Sen o jedzeniu barana oznacza: ‘będziesz świadkiem zabójstwa’ (Płatek 1988: 11).
W objaśnieniu tym wyraźnie widać nawiązanie do chrześcijańskiej wizji świata,
albowiem w Biblii baran jest zwierzęciem ofiarnym, zabijanym w celu odkupienia grzechów
ludzkich. Spożywanie baranka naturalnie oznacza więc jego uprzednie zabicie, co wydaje się
właściwą i zrozumiałą interpretacją.
Sen o zarzynaniu barana zapowiada: ‘może cię spotkać cierpienie’
(Płatek 1988: 11).
W tej sennej wykładni również motywacją był potoczny ogląd świata, zgodnie
z którym zabijanie jest grzechem, za które naturalnie spotkać może jakieś cierpienie.
Wyraźnie widać tutaj także nawiązanie do wartościowania w sennikach ludowych typu
ŻYWY – MARTWY, ponieważ zarżnięty baran jest martwy a sny takie tłumaczone są jako
zapowiedź czegoś niedobrego.
Sennik polski w tłumaczeniu sennych wykładni związanych z baranem bazuje
zarówno na jego konotacjach językowych, jak i kulturowych.
Sennik chorwacki podaje tylko jedno znaczenie symboliczne związane z obrazem
barana.
Tutaj sen o baranie oznacza: ‘błogosławieństwo i zysk’ (Cikuša 1966: 78).
Tłumaczenie to nie pokrywa się z leksykalną konotacją przypisaną temu zwierzęciu
w potocznym języku chorwackim, jaką jest upór (Spagińska-Pruszak 2000: 85), lecz wyraźnie
zauważyć da się nawiązanie do tradycji chrześcijańskiej i kulturowej symboliki baranka.
W jednej z przypowieści Starego Testamentu, Bóg wystawiając Abrahama na próbę, karze
mu złożyć ofiarę ze swojego jedynego ukochanego syna. Gdy ten przystaje na jego polecenie,
116
Pan poznaje, że Abraham jest mu posłuszny i zamiast syna pragnie ofiary z baranka.
W zamian za oddanie i szacunek, Bóg obiecuje Abrahamowi wieczne błogosławieństwo
i zysk w postaci niezliczonej ilości potomków, którzy będą odnosić sukcesy
(Genesis, Rodz.11,17-19). Powyższa sennikowa wykładnia wydaje się zatem jasna
i sensowna.
Sennik chorwacki w objaśnieniu wykładni sennej związanej z baranem wykorzystuje
zatem jedynie jego asocjacje kulturowe, pomijając językowe.
Konotacje leksykalne przypisywane baranowi są inne w języku polskim oraz
chorwackim i pomimo, iż sennik chorwacki nie odwołuje się do konotacji językowych
w swym tłumaczeniu, to jednak interpretacje snów o postaci barana w obu sennikach są
również odmienne.
Jeleń (chorw. jelen)
Według sennika polskiego sen o jeleniu zapowiada: ‘znaczy ci się szczęśliwa podróż
do gwiazd’ (Płatek 1988: 38).
Tłumaczenie to mniej więcej zgadza się z niektórymi leksykalnymi konotacjami
przypisywanymi temu zwierzęciu w języku polskim, jak zwinność, zręczność oraz szybkość
aczkolwiek jeleń konotuje głównie głupotę, naiwność i łatwowierność
(Spagińska-Pruszak 2003: 198). Jeleń jest zwierzęciem bardzo zręcznym oraz szybkim i jako
istota płochliwa jest często widywany w biegu lub gdy ucieka przed myśliwym, co mogło
skojarzyć się ludowemu tłumaczowi z jakąś daleką podróżą, chociaż asocjacje te wydają się
być dosyć odległe. Zwierzę to w mitologii symbolizuje m. in. gwiazdę zaranną, słońce, jest
pośrednikiem między niebem a ziemią, związanym ze światłem i firmamentem, jest obrońcą
i przewodnikiem dusz ludzkich, a daniel o sierści brązowej lub czarnej w białe cętki, jest
atrybutem gwieździstego nieba (Kopaliński 1990: 125-126). Być może, ta mitologiczna
symbolika posłużyła za motywację powyższej interpretacji, która jednak wydaje się być nieco
„przesadzona”, gdyż podróż aż do gwiazd jest raczej mało prawdopodobna.
Sennik polski w objaśnianiu sennej wykładni związanej z jeleniem opiera się zatem
zarówno na jego asocjacjach językowych, jak i kulturowych.
Sennik chorwacki podaje nieco więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem
jelenia.
117
Tutaj sen o jeleniu w biegu oznacza: ‘sukces w pracach’
(Cikuša 1966: 45).
Tłumaczenie to odbiega nieco od leksykalnych konotacji przypisywanych temu
zwierzęciu w języku chorwackim, którymi są prędkość, szybkość, żwawość oraz zwinność
(Spagińska-Pruszak 2003: 198). Być może, jednak z ludowego punktu widzenia cechy
kojarzyły się tłumaczowi z pracą, w której, aby odnieść sukces trzeba było pracować szybko
i żwawo, aczkolwiek asocjacje te wydają się dosyć odległe.
Sen o zabiciu jelenia zapowiada ‘stratę pracy’ (Cikuša 1966: 45).
Motywacja tej wykładni był najprawdopodobniej ludowy punkt widzenia, ponieważ
skoro jeleń poprzednio oznaczał dobrego pracownika to jego śmierć mogła skojarzyć się
tłumaczowi właśnie ze stratą posady. Wyraźnie widoczne jest tutaj także wartościowanie
w sennikach ludowych typu ŻYWY – MARTWY, albowiem zabity jeleń jest martwy, a sny
takie tłumaczone są jako coś niedobrego.
Sen o jelenich rogach zwiastuje ‘kłótnię’, sen o jeleniu z wielkimi rogami oznacza:
‘będziesz wściekły’, a sen o jeleniu bez rogów: ‘zostaniesz zhańbiony’ (Cikuša 1966: 45).
Tłumaczenia te najprawdopodobniej wiążą się z asocjacjami kulturowymi. W wielu
kulturach jelenie rogi to symbol męskości76
, zwycięstwa, waleczności
(Kopaliński 1990: 127), który umożliwiają samcowi uczciwą walkę z przeciwnikiem, dlatego
też interpretacje te są uzasadnione. Rogi oznaczają w tym wypadku złość, której
konsekwencją jest kłótnia, a brak poroża zwiastuje kompromitację, gdyż jeleniowi
pozbawionemu swojej broni uniemożliwia to atak przeciwnika a także i obronę przed nim,
więc narażony jest tym samym na przegraną, czyli wśród świata samców hańbę. Dodatkowo
według pewnych słowiańskich wierzeń rogi jelenia mają siłę odbijania nieczystych sił
i wykorzystywane są jako apotropejon, który przechowuje się w domach, aby chronić go od
złych mocy (Толстоj, Раденковић 2001: 247), co być może także miało wpływ na
interpretację powyższego snu.
Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni związanych z jeleniem opiera
się zarówno na jego asocjacjach leksykalnych, jak i kulturowych.
Konotacje językowe przypisywane jeleniowi w języku polskim oraz chorwackim są
odmienne, dlatego też interpretacje snów o postaci jelenia w obu sennikach są także różne.
76
Ostatnio w mediach pojawiają się informacje o możliwościach otrzymania proszku z jelenich rogów jako
niezawodnego afrodyzjaku.
118
Kogut (chorw. pijetao)
W senniku polskim sen o kogucie piejącym oznacza: ‘przydarzy ci się miła
i pożyteczna sytuacja’(Płatek 1988: 42).
Interpretacja ta nie jest zgodna z leksykalnymi konotacjami tego ptaka w potocznym
języku polskim, którymi są agresywność, waleczność, płodność, seksualność, męskość,
pożądanie (Dunaj 1996: 388). Pomimo tych różnorodnych asocjacji, w kulturze polskiej
kogut kojarzy się jednak raczej pozytywnie. Postaci lub figurki w kształcie koguta często
stawia się na dachy nowych domów w trakcie ich budowy, ponieważ, według ludowych
wierzeń, kogut chroni je przed złymi mocami i przynosi szczęście
(Kopaliński 1990: 150-151). Szczególnie pianie tego ptaka ma odstraszać złe duchy, demony
a nawet brzydką pogodę. Swoim porannym śpiewem ptak ten budzi mieszkańców pobliskich
okolic, dlatego jest opiekunem ludzi wcześnie wstających. W kulturze światowej kogut
dodatkowo jest m.in. symbolem światła, słońca, świtu, czujności, Chrystusa,
zmartwychwstania, czasu, zwycięstwa, sławy, pracowitości, energii, zdrowia
(Kopaliński 1990: 149-150) a te pozytywne cechy mogły umotywować wspomnianą wyżej
dodatnią interpretację. Być może, objaśnienie to oparte zostało również na zasadach
waloryzacji w sennikach ustnych, gdzie pozytywną wartość zyskała GÓRA, z którą kojarzony
jest kogut, nie tylko dlatego, że jest ptakiem skaczącym wysoko, ale również ze względu na
to, iż często przebywa na dachach domów.
Sen o kogucie z kurami zapowiada: ‘nie przebieraj w miłości, bo możesz przegapić
dobrą dla ciebie partię’ (Płatek 1988: 42).
Interpretacja ta nie odbiega od leksykalnych konotacji koguta, jak męskość, pożądanie,
płodność czy seksualność, ale także pokrywa się z jego asocjacjami kulturowymi. Słownik
języka polskiego podaje, że kogut w przenośnym znaczeniu to ‘mężczyzna uganiający się za
kobietami, bardzo aktywny seksualnie; kobieciarz, babiarz; a także ‘młodzieniec zaczepny,
czupurny; zawadiaka’ (Dunaj 1996: 388). W kulturze światowej kogut to m.in. symbol
płodności, zdrady, cudzołóstwa, chuci, męskości, pewności siebie, męskiej dumy, pychy,
męskiego szowinizmu, pożądania męskiego (Kopaliński 1990: 149-150). Kura w języku
polskim kojarzona jest z kobietą, dlatego też znajdujące się w pobliżu koguta kury, w tym
przypadku są aluzją do kobiet otaczających mężczyzn, nie może zatem dziwić fakt, że
ludowemu tłumaczowi cechy te skojarzyły się z miłosnymi przygodami.
Sennik polski przy tłumaczeniu sennych wykładni związanych z kogutem
wykorzystuje zarówno jego konotacje językowe, jak i kulturowe.
119
Sennik chorwacki podaje tylko jedno znaczenie symboliczne związane z obrazem
koguta.
Tutaj sen o kogucie oznacza: ‘złe wieści’ (Cikuša 1966: 82).
Interpretacja ta nie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami tego ptaka w potocznym
języku chorwackim, którymi są agresywność, drażliwość, waleczność, kłótliwość
(Anić 2004: 1028). Objaśnienie to zgadzałoby się jednak z konotacjami kulturowymi,
ponieważ dostrzec można tutaj nawiązanie do tradycji chrześcijańskiej. Według Starego
Testamentu, Jezus Chrystus zapowiedział Piotrowi, że ten wyprze się go trzy razy zanim
zapieje kogut i tak też się stało, dlatego pianie koguta oznacza zdradę oraz złe wieści
(Genesis, Mt 26, 31-35).
Sen o kogucie piejącym oznacza: ‘złe zdrowie’ (Cikuša 1966: 82).
Trudno jest znaleźć logiczną i zrozumiałą motywację dla tego objaśnienia. Być może,
powiązana jest ona ze słowiańskimi wierzeniami mitologicznymi, według których pianie
koguta jest nie tylko pochodzenia boskiego, lecz mogło być także powiązane z nieczystymi
siłami, a ponadto nawet sam kogut mógł być demonem. Poznawało się go po tym, że piał
o niewłaściwej dla tych ptaków porze a śpiew ten zapowiadał wielkie nieszczęście,
przeważnie chorobę lub śmierć domownika bądź kogoś bliskiego (Бандић 1991: 41-43).
Sen o walczących kogutach zwiastuje ‘kłótnię’ (Cikuša 1966: 82).
Przytoczone tłumaczenie można uzasadnić leksykalnymi konotacjami koguta, jak
agresywność oraz waleczność. Walki są najczęściej następstwem kłótni, a walki kogutów to
symbol starć i współzawodnictwa, dlatego skojarzenie to wydaje się naturalne i zrozumiałe.
Sennik chorwacki objaśniając senne wykładnie dotyczące koguta bazuje zarówno na
jego konotacjach językowych, jak i kulturowych.
Konotacje leksykalne koguta w języku polskim i chorwackim są odmienne, dlatego
interpretacje senne o postaci koguta w obu sennikach są różne.
Koń (chorw. konj)
Według sennika polskiego sen o koniu oznacza: ‘oszołomi cię powodzenie
w miłości’(Płatek 1988: 44).
Interpretacja ta odbiega nieco od leksykalnych konotacji przypisywanych temu
zwierzęciu w potocznym języku polskim, jakimi są siła, zdrowie, mądrość, wierność
120
i pracowitość (Spagińska-Pruszak 2000: 85). Wyraźnie widać tutaj jednak nawiązanie do
konotacji kulturowych. W kulturze światowej koń jest także symbolem seksualnym, ma
znaczenie duchowej i płciowej siły, energii (Hansen-Kokoruš 1996: 47) i, jak powszechnie
wiadomo, utożsamiany jest z młodością, kochankiem, miłosnymi przygodami, erotyzmem.
W kulturze ludowej zwierzę to wiązane jest z silnym i zdrowym mężczyzną
(Niebrzegowska 1990: 44), a to z kolei najprawdopodobniej ma zabarwienie erotyczne.
Interpretacja tego snu jest zatem całkowicie uzasadniona, logiczna i zrozumiała.
Sennik polski przy tłumaczeniu powyższej wykładni sennej bazuje głównie na
konotacjach kulturowych konia, aczkolwiek zauważalne są również ślady asocjacji
leksykalnych.
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem konia.
Tutaj sen o koniu oznacza: ‘będziesz pełen sił i energii’ a sen o kupieniu konia:
‘czeka cię ciężka praca’(Cikuša 1966: 51).
Tłumaczenia te nie pokrywają się z leksykalnymi konotacjami konia w potocznym
języku chorwackim, jakimi są głupota, brak wychowania, nieokrzesanie
(Spagińska-Pruszak 2003: 236). Podstawą tego objaśnienia był jednak potoczny punkt
widzenia, zgodnie z którym koń to zwierzę silne, mające dużo energii i ciężko pracujące
fizycznie.
Sen o sprzedaniu konia zwiastuje: ‘będziesz wściekły’ (Cikuša 1966: 51).
Za podstawę tej interpretacji, jak by się mogło zdawać, posłużyły konotacje
kulturowe. W świadomości potocznej, koń od wieków jest wiernym przyjacielem człowieka,
do którego ten również czuje przywiązanie, gdyż nawzajem sobie pomagają, dbają o siebie
i chronią (Бандић 1991: 37-40). Czynność sprzedawania powodowana jest najczęściej jakąś
inną potrzebą, często problemami natury materialnej, a pozbywanie tak cennego zwierzęcia
tylko potęguje uczucie frustracji, smutku, może doprowadzić do złości, zatem powyższa
senna wykładnia wydaje się być logiczna.
Sen o białym koniu zapowiada ‘dobrą przyszłość’ a sen o czarnym koniu: ‘dobrych
przyjaciół’ (Cikuša 1966: 51).
W objaśnieniach tych wyraźnie widać nawiązanie do kulturowej konotacji barw.
W kulturze słowiańskiej, pomimo iż do XIX wieku barwa biała była kolorem żałoby, to
jednak obecnie kolor ten jest powszechnie w wielu kulturach wartościowany pozytywnie. Jest
on m.in. symbolem doskonałości, duchowości, świetności, chwały, zbawienia, odkupienia,
121
łaski, wieczności, prawdy, mądrości, czystości, niewinności, uczciwości, przyjaźni,
małżeństwa, szczerości, bezinteresowności, współczucia, radości, wesołości, szczęścia,
nadziei, światła, czasu, szlachectwa, pokoju itd. (Kopaliński 1990: 22), a więc naturalnie
mógł skojarzyć się ludowemu tłumaczowi z dobrym życiem. Dodatkowo biały koń
w folklorze języka chorwackiego oznacza pierwszy śnieg, a frazeologizm: doći/osvanuti na
bijelom konju (przyjechać na białym koniu) oznacza: doći s prvim snijegom (przyjechać
z pierwszym śniegiem). Powiedzenie to zachowane jest w języku chorwackim do dzisiaj, lecz
zmieniło ono nieco swój charakter, albowiem współcześnie oznacza: doći/stići svećano kao
vladar, u punom sjaju (pojawić się w całej świetności, okazałości i blasku)
(Hansen-Kokoruš 1996: 47). Na całym świecie, jak powszechnie wiadomo, białe konie od
zawsze uchodziły za szlacheckie, były wierzchowcami królów, carów i odważnych junaków.
Barwa czarna natomiast w kulturze słowiańskiej, jak i światowej jest wartościowana ujemnie
będąc głównie symbolem nieszczęścia i śmierci (Niebrzegowska 1990: 44). Sennik ten
interpretuje sen o czarnym koniu, jako zapowiedź dobrego przyjaciela. Trudno jest znaleźć
sensowną i logiczną motywację tej interpretacji. Być może, pozytywna kulturowa asocjacja
konia, jako dobrego i wiernego przyjaciela człowieka, była w tym przypadku silniejsza od
negatywnej konotacji czarnego koloru.
Sen o koniu w biegu oznacza: ‘sukces w pracy’ (Cikuša 1966: 51).
Motywacja objaśnienia tej wykładni najprawdopodobniej leży u podstaw konotacji
kulturowych. W potocznej świadomości czynność biegu mogła zostać skojarzona
z szybkością, pośpiechem, a cechy te są przydatne w pracy, ponieważ, aby móc odnieść
sukces, należy pracować szybko, żwawo i ciężko, czyli tak jak koń.
Sennik chorwacki w objaśnieniach powyższych sennych wykładni dotyczących konia
w podobnym stopniu wykorzystuje zarówno konotacje językowe, jak i kulturowe zwierzęcia.
Asocjacje leksykalne przypisywane koniowi w języku polskim i chorwackim są
odmienne, dlatego też interpretacje senne dotyczące postaci konia są również inne.
Kukułka (chorw. kukawica)
Według sennika polskiego sen o kukułce oznacza: ‘przekażą ci radosne informacje
o poprawie stanu zdrowia członka twojej rodziny’ (Płatek 1988: 46).
Interpretacja ta nie odbiega od leksykalnych konotacji tego ptaka w potocznym języku
polskim, gdyż są nimi ogólne asocjacje przypisywane większości ptaków, jak m.in. radość,
122
szczęście, bogactwo, zamożność, wolność, duchowość
(Bartmiński 2007: 98, Adamowski , Bartmiński, Niebrzegowska 1985: 145). Tłumaczenie to
także całkowicie pokrywa się z konotacjami kulturowymi kukułki, ponieważ w folklorze
wielu krajów to ptak szczęścia, wróżby, wędrującego głosu, zwiastun wiosny
(Kopaliński 1990: 181).
Pozytywne atrybuty przypisywane kukułce były zatem przyczyną dodatniej sennej
interpretacji, dla której motywacją były zarówno konotacje językowe, jak i kulturowe.
Według sennika chorwackiego sen o kukułce oznacza: ‘Czy nie zachowujesz się i ty
jak kukułka w gnieździe?, możliwe złe wieści’ (Cikuša 1966: 55).
Ta negatywna interpretacja związana jest z ujemnymi konotacjami leksykalnymi
przypisywanymi temu ptakowi w potocznym języku chorwackim, jak tchórzostwo, zdrada,
egoizm, podstęp i oszustwo (Matešić 1982: 297). Te językowe asocjacje związane są
z pasożytniczym trybem życia kukułki, ponieważ nie buduje ona gniazd, lecz składa jaja
w gniazdach ptaków innych gatunków. Tłumaczenie sennikowe skłania śniącego do
zastanowienia się nad swoim zachowaniem, które może przypominać nieetyczne
postępowanie kukułki. Drugie objaśnienie snu jako zapowiedzi złych wieści związane jest
najprawdopodobniej z wierzeniami słowiańskimi, według których kukanie kukułki zapowiada
śmierć. 77
Aby poznać datę swojej (lub czyjejś) śmierci, trzeba zapytać o to kukułkę, która ile
razy zakuka, tyle lat pozostanie tej osobie życia (Толстоj, Раденковић 2001: 315-316).
Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni związanych z kukułką opiera
się zarówno na jej asocjacjach językowych, jak i kulturowych.
Konotacje leksykalne przypisywane kukułce w języku polskim oraz chorwackim są
różne, dlatego też senne interpretacje dotyczące postaci kukułki są odmienne.
Orzeł (chorw. orao)
W senniku polskim sen o orle oznacza: ‘ktoś podstępnie spowoduje wypadek,
w wyniku którego inna osoba poniesie śmierć’(Płatek 1988: 62).
77
Według słowiańskich legend kukułka to dziewczyna lub kobieta, która płacze za zmarłym mężem lub
ukochanym, nie ma partnera, ponieważ się utopił, albo go sama zabiła i w jej kukaniu lud słyszał żałobny
i niepocieszony płacz, dlatego teraz zapowiada ona śmierć (Толстоj , Раденковић 2001: 315-316).
123
Interpretacja ta nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu
ptakowi w potocznym języku polskim, gdyż są to pozytywne asocjacje, jak siła, bystrość,
polot, inteligencja, wolność, zdolność, a także cechy dotyczące wyglądu (duży i zakrzywiony
nos, tzw. orli nos) (Spagińska-Pruszak 2000: 81). Motywacją dla tej wykładni sennej są
jednak konotacje kulturowe. Z punktu widzenia ludowego interpretatora, orzeł mógł kojarzyć
się również z cechami negatywnymi. Drapieżny sposób życia tego ptaka, wysokość
i szybkość lotu, czyhanie i polowanie na ofiarę z dużej wysokości, porywanie jej szponami
asocjuje okrucieństwo, podstęp, niebezpieczeństwo (Spagińska-Pruszak 2000: 82) i w końcu
śmierć schwytanej ofiary, dlatego też wykładnia tego snu jest logiczna i uzasadniona.
Sennik polski przy tłumaczeniu powyższej wykładni sennej bazuje na konotacjach
kulturowych orła, pomijając jego asocjacje językowe.
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem orła.
Tutaj sen o orle zwiastuje: ‘zwycięstwo nad nieprzyjaciółmi, wielkie szczęście’ oraz
‘sukces w pracy’ Cikuša 1966: 76).
Tłumaczenia te nie do końca pokrywają się z leksykalnymi konotacjami ptaka
w potocznym języku chorwackim, jakimi są odwaga, siła, mężność, a także okrucieństwo
i bezwzględność (Spagińska-Pruszak 2000: 82). Interpretacje te znajdują jednakże swoje
uzasadnienie w konotacjach kulturowych. Orzeł w potocznej świadomości może być
zwycięzcą, gdyż odnosi sukces w polowaniach. Wspominałam wcześniej, iż ludzkie
wartościowanie przestrzeni jest nierozłącznie związane z waloryzacją w sennikach ustnych.
W tym przypadku wartością pozytywną jest GÓRA, gdzie właśnie znajduje się orzeł,
a według ludowych zasad, im wyżej tym lepiej, dlatego też sen interpretowany jest w sposób
dodatni.
Sen o zabiciu orła jest zapowiedzią ‘złego zdarzenia’ (Cikuša 1966: 76).
Interpretacja ta znajduje swoją motywację w potocznym oglądzie świata. Zabójstwo
jest grzechem i czynem haniebnym, dlatego też naturalnym i oczywistym skojarzeniem są
konsekwencje w postaci złych wydarzeń. Wyraźnie widać w tym przypadku jednak również
wartościowanie w sennikach ludowych typu ŻYWY – MARTWY, ponieważ zabity orzeł jest
martwy, więc interpretowany jest w sennikach jako coś niedobrego.
Sen o orle w locie oznacza: ‘masz zbyt wielkie pragnienia’ (Cikuša 1966: 76).
Objaśnienie to, jak można by sądzić, ściśle wiąże się ze sprawą waloryzacji
w sennikach ustnych. Lot orła odnosi się do wartości GÓRY, lecz w tym przypadku jest ona
124
oceniana negatywnie, ponieważ orzeł w pewnym sensie demonstruje swoją przewagę nad
innymi, co kojarzone może być tutaj z zarozumialstwem, pychą, wyniosłością. Z drugiej
strony człowiek od zawsze marzył o lataniu, a posiadanie skrzydeł jest pragnieniem
człowieka, dlatego naturalnym jest, że może zazdrościć orłowi jego umiejętności a sen o locie
orła mógł skojarzyć się ludowemu tłumaczowi z niedoścignionymi marzeniami.
Interesującym faktem jest, iż w potocznym języku chorwackim orzeł, ze względu na swój
sposób życia, asocjuje negatywne cechy, jak okrucieństwo i bezwzględność, których
w interpretacjach chorwacki sennik nie wykorzystuje, natomiast widoczne są one
w tłumaczeniu wykładni sennej w senniku polskim.
Sennik chorwacki przy objaśnianiu wykładni sennych dotyczących orła bazuje
zarówno na jego asocjacjach językowych, jak i kulturowych.
Konotacje leksykalne przypisywane orłowi w języku polskim i chorwackim są różne,
dlatego też interpretacje snów o postaci tego ptaka w obu sennikach są również odmienne.
Rys.14. Rene Magritte: Le prezent (Prezent)
125
Owca (chorw. ovca)
W senniku polskim sen o owcy oznacza: ‘same przyjemności widać na horyzoncie
twej osobowości’(Płatek 1988: 62).
Interpretacja ta nie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu
zwierzęciu w potocznym języku polskim, jakimi są odnoszące się do płci żeńskiej m.in.
bezmyślność, ślepe naśladownictwo, a także w małym stopniu głupota oraz grzeszność
(Spagińska-Pruszak 2003: 233-234). Zgadza się jednak ona z konotacjami językowo-
kulturowymi owieczki, które wywodzą się z tradycji chrześcijańskiej, a są to: dobrotliwość,
cierpliwość, bojaźliwość, pokora, łagodność, niewinność, wierność
(Spagińska-Pruszak 2003: 233-234). Asocjacje te mogą mieć swoje źródło również
w potocznym oglądzie świata związanym z wyglądem zewnętrznym owcy. Ciepła i gruba
wełna zwierzęcia jest miła i przyjemna w dotyku, więc naturalnie wywołuje pozytywne
skojarzenia.
Sennik polski przy tłumaczeniu powyższych sennych wykładni bazuje zarówno na
konotacjach leksykalnych, jak i kulturowych owcy.
Senniku chorwacki wyróżnia więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem
owcy.
Tutaj sen o owcy oznacza: ‘ktoś tobie zazdrości’(Cikuša 1966: 78).
Interpretacja ta nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu
zwierzęciu w potocznym języku chorwackim, która asocjuje głupią, naiwną,
niedoświadczoną, bezmyślną, łatwowierną kobietę (w żargonie w węższym znaczeniu to
także ofiara kieszonkowych kradzieży), ale również może określać mężczyznę, ponieważ
owca męska (muška ovca) jest ogólnym określeniem tego, kogo łatwo oszukać’. Owieczka
zaś konotuje identyczne cechy, jak w języku polskim (Spagińska-Pruszak 2003: 232-234).
Trudno jest znaleźć sensowne i zrozumiałe uzasadnienie tej sennikowej wykładni lecz, jak
można by sądzić, za jej motywację posłużyło ludowe widzenia świata. Owca jest bowiem
zwierzęciem powszechnie hodowanym w Chorwacji, a w świadomości potocznej, ten, kto
miał dużo owiec był bogaty. Być może, ten dobytek posiadacza owiec wywołał uczucie
zazdrości drugich osób, chociaż skojarzenia te wydają się być dosyć odległe.
Sen o owcy pasącej się oznacza: ‘zdrowie’(Cikuša 1966: 78).
Interpretacja ta jest w miarę logiczna i uzasadniona, gdyż z ludowego punktu
widzenia obraz dorodnych, pasących się na trawie zwierząt może wywołać skojarzenia
126
zdrowia. Ludowy interpretator mógł zaczerpnąć inspirację dla sennego tłumaczenia także
z tradycji chrześcijańskiej, gdyż w Biblii owca jest zwierzęciem ofiarnym, symbolizuje
płodność (Kopaliński 1990: 292), czyli także i zdrowie.
Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących owcy opiera się na
jej konotacjach kulturowych, pomijając językowe.
Asocjacje leksykalne przypisywane owcy w języku polskim i chorwackim są inne,
dlatego, mimo iż sennik chorwacki w swym tłumaczeniu nie wykorzystuje konotacji
językowych tego zwierzęcia, interpretacje snów dotyczące postaci owcy są różne w obu
sennikach.
Sowa (chorw. sova)
Według sennika polskiego sen o sowie oznacza: ‘ktoś bliski umrze’
(Płatek 1988: 79).
Interpretacja ta nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu
ptakowi w potocznym języku polskim, gdyż są to głupota/mądrość, bezmyślność, brak
humoru, ale także charakterystyka kobiety o dużych, okrągłych oczach
(Spagińska-Pruszak 2000: 81). Objaśnienie to jednakże idealnie pokrywa się z asocjacjami
kulturowymi tego ptaka. Sowa ze względu na swój nocny i samotny tryb życia, jak wszystkie
źródła zgodnie wskazują, jest symbolem smutku, ciemności i długiej nocy a przede
wszystkim ptakiem zwiastującym nieszczęście i śmierć78
(Kopaliński 1990: 396), dlatego też
tłumaczenie tego snu jest całkowicie uzasadnione.
Sennik polski przy objaśnianiu sennej wykładni dotyczącej sowy pomija jej konotacje
językowe, opiera się bowiem jedynie na jej asocjacjach kulturowych.
Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych
z obrazem sowy.
Sen o hukaniu sowy zapowiada: ‘śmierć’ (Cikuša 1966: 108).
78
Przysłowie„Sowa na dachu kwili, komuś umrzeć po chwili”, odtwarza stary przesąd, który głosi, że głosy
pewnych ptaków, zwłaszcza nocnych, wróżą nieszczęście, głównie śmierć. Hukanie sowy tłumaczono niegdyś,
jako puć, puć, co miało znaczyć: „sówka woła. Pódź”(Krzyżanowski 1965: 385). W starożytnej Babilonii krzyk
sowy w nocy rozumiano jako krzyk kobiety zmarłej w czasie połogu, płaczącej po swym dziecku, a uważano ją
za ptaka śmierci, ponieważ najgłośniej huka w listopadzie, czyli miesiącu śmierci (Kopaliński 1990: 397).
127
Tłumaczenie to i w tym przypadku nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami tego
ptaka w potocznym języku chorwackim, które dotyczą głównie wyglądu zewnętrznego
(‘brzydka kobieta z wytrzeszczonymi oczami i nosem w kształcie przypominającym ptasi
dziób’), ale także konotuje bezmyślność i głupotę (Spagińska-Pruszak 2000: 81). W tym
przypadku również za motywację sennikowej wykładni posłużyły konotacje kulturowe sowy,
jako zwiastuna śmierci, a w szczególności odgłosu jej hukania. (Kopaliński 1990: 396).
Sen o widzeniu sowy oznacza: ‘szczęście i nowe doświadczenia’ (Cikuša 1966: 108).
Trudno jest wskazać logiczną motywację tej interpretacji, gdyż nie jest zbieżna ani
z konotacjami leksykalnymi ani kulturowymi sowy. Wydawać by się mogło jednak, że
wykorzystana została tutaj zasada waloryzacji w sennikach ludowych, ponieważ ptak ten
znajduje się o góry, a GÓRA ma tutaj wartość dodatnią, dlatego sen został wytłumaczony
w sposób pozytywny.
Sen o sowie w locie znaczy: ‘masz zakłamanych przyjaciół’(Cikuša 1966: 108).
Interpretacja ta mogła bazować na wierzeniach ludowych, według których ptaki
innych gatunków mają nieprzyjacielski stosunek do sowy i jej unikają. Powodem takiego
zachowania jest popełniony w przeszłości przez sowę jakiś haniebny czyn bądź grzech,
dlatego teraz ze wstydu ukrywa się przed innymi i stąd też jej nocny tryb życia
(Толстоj, Раденковић 2001: 503). Konotacja ta wydaje się logiczna i sensowna, chociaż
nieco odległa.
Sennik chorwacki przy tłumaczeniu powyższych wykładni sennych opiera się jedynie
na konotacjach kulturowych sowy, pomijając językowe.
Asocjacje leksykalne sowy w języku polskim i chorwackim są inne, dlatego też
interpretacje senne dotyczące postaci sowy w obu sennikach są różne. W senniku polskim sen
o sowie zapowiada śmierć a w chorwackim oznacza szczęście i nowe doświadczenia,
aczkolwiek sen o hukaniu sowy oznacza tutaj również śmierć.
128
Rys.15. Salvador Dali: Melancholy Atomic and Uranium Idyll (Melancholia, atomiczna
i uraniczna idylla)
129
V WNIOSKI I PODSUMOWANIE
Przeprowadzona analiza skłania do sformułowania ustaleń wynikających
z dotychczasowych badań. Pozwala ona dotrzeć do swoistych dla badanych narodów
językowych obrazów świata, zawartych w konotacjach związanych z poszczególnymi
zwierzętami.
Chorwacja i Polska należą do wspólnego kręgu językowo-kulturowego, jakim jest
dziedzictwo grecko-łacińskie. Nie tylko ten fakt, ale również tradycja chrześcijańska,
mitologia, literatura starożytna, europejska filozofia, światowe arcydzieła literackie i ludowe
bajki miały wpływ na stereotypowe widzenie zwierząt w obu językach. Obraz świata
zwierząt, kształtowany przez asocjacje językowe, stanowi wspólną własność słowiańskiego
kręgu kulturowego, dlatego też w rezultacie bliskość kulturowa oraz kierunek konotacji
dotyczących zwierząt często się pokrywa lub jest bardzo zbliżony. Zdarza się jednak, że
zapożyczenia obu języków z dziedzictwa kulturowego mogły być różne lub odmiennie
asymilowane, gdyż społeczność specyficznie postrzega rzeczywistość i odmiennie ją
interpretuje, pomimo wspólnego rodowodu. Konotacje leksykalne mogą być w jednym języku
poparte tradycją antyczną, biblijną oraz ludowymi wierzeniami, a także innymi
doświadczeniami utrwalonymi w językowym obrazie świata, dlatego też zwierzęta mogą
wywoływać odmienne skojarzenia językowe (Spagińska-Pruszak 2003: 252-258).
Rzeczywistości nie kategoryzuje się według tego, jaka jest naprawdę, lecz
według tego, jak postrzegają ją różne kręgi kulturowe. Jedna i ta sama
rzeczywistość w różnych kulturach konstruowana jest na zupełnie różne
sposoby (Bertoša 1999: 64).
Można postawić tezę, iż pomimo przewidywanej bliskości dwóch narodów
słowiańskich, konceptualizacja świata zwierząt w języku chorwackim oraz polskim wyrażona
poprzez językowo-kulturowe konotacje animalistyczne, różni się od siebie w niewielkim
stopniu. Potwierdził to materiał empiryczny: odnotowałam, że na 31 zanalizowanych nazw
zwierząt w obu językach aż 15 ma identyczne konotacje leksykalne (np. mrówka, pszczoła,
wąż, wilk), 8 konotacje bardzo podobne (np. byk, krowa, zając) a 8 konotuje cechy odmienne
(np. jeleń, kukułka, orzeł), aczkolwiek ich odmienność nie jest całkowita, ponieważ
w przypisanych im asocjacjach językowych doszukać się można także pewnych cech
wspólnych (np. baran, kogut, owca).
130
Z przeprowadzonej analizy wynika również, zgodnie z wcześniejszymi
przypuszczeniami, że większość konotacji leksykalnych przypisanych zoonimom
nacechowana jest pejoratywnie (np. lis, małpa, krowa, osioł, wilk), ma więc wyraźnie
antropocentryczny charakter, który jest efektem postrzegania świata z perspektywy
człowieka, przeświadczonego o swojej wyższości nad zwierzętami.
Da się także zauważyć, iż z większością nazw zwierząt związana jest więcej niż jedna
cecha konotacyjna i nierzadko zdarza się, że cechy te są złożone, niekonsekwentne
i nawzajem się wykluczają (np. kot asocjuje zarówno mądrość, jak i głupotę, dojrzałość
i niedojrzałość).
Jeżeli chodzi o wykładnie senne, można stwierdzić, że część znaczeń symbolicznych
posiada motywację w konotacjach leksykalnych (np. lis, lew, mrówka) a część oparta jest na
konotacjach kulturowych (np. sowa, kukułka, ryba).
Zgodnie z wcześniejszym założeniem, niektóre wykładnie senne nawiązują do
postrzeganych zmysłowo cech przedmiotów, jak np. wilgotność (np. sen o wodzie zapowiada
łzy, płacz). Duża część sennikowych interpretacji odwołuje się do utartych kulturowo
konotacji barw (np. sen o czarnej kozie zapowiada nieszczęście), starych wierzeń
mitologicznych (np. sen o pszczole) oraz symboliki biblijnej (np. sen o krowie nawiązujący
do snu faraona)
Wyniki analizy wyraźnie potwierdzają, że z szukaniem motywacji dla znaczeń
symbolicznych ściśle wiąże się sprawa waloryzacji w kategoriach dobry – zły, która jest
zgodna z zasadami opozycji binarnych, gdzie lewy człon tłumaczony jest w senniku, jako coś
dobrego, a prawy jako coś niedobrego. Przykładami są pary typu:
· ŻYWY - MARTWY (np. ryba śnięta – łzy),
· BIAŁY - CZARNY (np. biały gołąb - miła wiadomość, czarna koza - śmierć),
· TŁUSTY - CHUDY (np. gruba kura – honor, chuda kura – hańba),
· DUŻY - MAŁY (np. duża ryba – obfitość, mała ryba – zmartwienia),
· ŁAGODNY - AGRESYWNY (np. owca – przyjemność, walczące byki -
niebezpieczeństwo),
· PRAWDZIWY (NATURALNY) – NIEPRAWDZIWY (SZTUCZNY) (np. ciele –
dobra praca, wąż gumowy – bieda),
· GÓRNY – DOLNY (np. dosiadanie osła – radość, ryba-kłopoty)
· SWÓJ - OBCY (np. koń - miłość, małpa – kłótnia) itd.
131
Odnotowałam jednakże również wiele odstępstw od tych reguł, ponieważ nierzadko
zdarzało się, że lewy człon w senniku objaśniany był pozytywnie a prawy negatywnie
np.
· GRUBA krowa – ciężkie życie,
· CZARNY koń – wierny przyjaciel,
· ZABITY niedźwiedź – sukces itp.
Można było odnaleźć również przypadki, które nie zgadzały się ze wstępnym
założeniem, jakoby sny o dzikich i drapieżnych zwierzętach miały zapowiadać złe zdarzenie
(np. wilk – dobry przyjaciel) a sny o zwierzętach przyjaznych człowiekowi - dobre
(np. ciele – żal).
W wynikach analizy potwierdziła się teza, że cechy nietypowe, które nie wchodzą do
stereotypowych znaczeń słów są często ważniejsze niż sam przedmiot, do którego się
odnoszą, ponieważ decydują o jego wartości w wykładni (np. sen o czarnej kozie zwiastujący
nieszczęście).
W badanym materiale znalazły się również przykłady wskazujące na rozbieżność
symboliki sennika i konotacji ściśle językowych, ponieważ silne asocjacje językowe
i kulturowe nie znalazły odbicia w senniku (np. osioł będący symbolem uporu i głupoty).
Znaczyłoby to, że sennik, który jest swoistym gatunkiem folkloru, przy interpretacji wykładni
sennych czerpie nie tylko z języka naturalnego, ale wytwarza także mechanizmy selekcyjne
(Niebrzegowska 1990: 46).
W opracowanym materiale sennikowym znajdują się również takie wykładnie, dla
których źródeł nie potrafię wskazać zadowalającej i sensownej motywacji, ponieważ
interpretacje są rozbieżne z konotacjami językowymi, jak i kulturowymi przypisanymi
poszczególnym zwierzętom (np. sen o małpie jako zapowiedzi choroby i zazdrości lub sen
o sowie zapowiadającym szczęście i nowe doświadczenia).
Trudno jednak stwierdzić, czy dla nosiciela ludowej kultury i ludowego
języka są one istotnie nieumotywowane. Współczesne wykładnie
symboliczne obrazów sennika mogą nawiązywać nie tylko do
współczesnych potocznych konotacji, lecz do dawnych, dziś już
nieaktualnych, zanikłych (Niebrzegowska 1990: 47).
Po skonfrontowaniu asocjacji językowych przypisanych poszczególnym zwierzętom
z interpretacjami snów na ich temat można dojść do wniosku, że nie trzymają się one ściśle
żadnych zasad, ponieważ konotacje leksykalne nie zawsze mają wpływ na objaśnienia
wykładni sennych. Bardzo często zdarza się także, iż jeden z senników wymienia więcej
132
znaczeń symbolicznych dotyczących konkretnego zwierzęcia niż drugi (np. sennik polski
wymienia jedynie sen o kozie, a sennik chorwacki o kozie, o dojeniu kóz, o pilnowaniu kóz
oraz kozie czarnej itp.). Rozróżnianie tego typu stanów związanych ze zwierzętami, jak
czynność, zachowanie, wiek, ilość, żywotność, barwa, wydawane odgłosy itp., itd. sprawia, iż
całkowicie zmieniają one interpretację snu. Fakt ten znacznie utrudnia porównanie objaśnień
w różnych sennikach i z powodu nadwyżki lub braku informacji w jednym ze znaczeń
symbolicznych niełatwo jest porównać czy wykładnie senne są do siebie zbliżone, czy też nie.
Konfrontację motywacji sennych dla znaczeń symbolicznych oparłam zatem głównie na
samej postaci poszczególnego zwierzęcia, nie poświęcając większej uwagi reszcie dodatkowo
przypisanych mu czynników, które kształtowały ogólny obraz interpretacji sennych i były ich
dopełnieniem.
W analizowanym materiale jest kilka przykładów (5), w których identyczne konotacje
leksykalne przypisane konkretnym zwierzętom w języku polskim i chorwackim posłużyły za
motywację bardzo podobnych sennych interpretacji (np. sen o lisie w senniku polskim
zwiastuje podstęp i oszustwo a w senniku chorwackim oszustwo i zło), lecz również wiele jest
takich (10), które były bazą dla zupełnie innych sennych wykładni (np. sen o kozie w senniku
polskim oznacza zysk i radość a w senniku chorwackim obmowę). Taka sama sytuacja
zaistniała w przypadku podobnych leksykalnych konotacji przypisanych tym samym
zwierzętom w obu językach, których interpretacje senne były niekiedy zbliżone (3) (np. sen
o słoniu w senniku polskim zapowiada triumf a w senniku chorwackim moc), lecz
w większości przypadków (5) były one od siebie różne (np. sen o żabie w senniku polskim
zapowiada zaszczyt a w senniku chorwackim dwulicowych sąsiadów).
Jedyną regularność można było dostrzec w analizie zwierząt, które obdarzone były
w obu językach innymi asocjacjami leksykalnymi, ponieważ wszystkie wykładnie senne
dotyczące tych znaczeń symbolicznych były również interpretowane w sposób odmienny (8)
(np. sen o orle w senniku polskim zapowiada śmierć, natomiast w senniku chorwackim -
szczęście i sukces). Wynik ten nie był jednak zadowalający, ponieważ można było się
spodziewać takiego rezultatu, zwłaszcza ze względu na to, iż w żadnym z opracowanych
przypadków nie zdarzyło się, że wykładnie snów w obu sennikach były zinterpretowane
identycznie, nawet w przypadku zwierząt obdarzonych tożsamymi konotacjami leksykalnymi.
Odnotować udało się jednakże, iż kilka wykładni sennych, dotyczących zwierząt
o identycznych konotacjach leksykalnych w obu językach, było do siebie bardzo zbliżonych
czego powodem było najprawdopodobniej to, iż ich asocjacje językowe były tożsame
133
z kulturowymi i były mocno utrwalone również w kulturach innych narodów, a więc były
uniwersalne (np. sen o lwie, lisie, gołębiu).
Kolejnym faktem, który zwrócił moją uwagę, było to, iż pomimo, że w obu sennikach
zamieszczona została zbliżona liczba zoonimów (w senniku polskim ok. 90 a w senniku
chorwackim ok. 95), to w obu zbiorkach brakowało zwierząt ważnych dla tych kultur. Sennik
polski nie rozróżnił m. in. snu o świni (aczkolwiek było tam prosię i trzoda), bocianie, koźle,
żółwiu, sarnie, skorpionie, których konotacje w polskiej kulturze są przecież mocno
i wyraźnie utrwalone a sennik chorwacki nie wymienił m. in. snów o króliku, ropusze i kilku
gatunkach ptaków, jak sęp czy struś.
Wnioskując z wyników analizy, wydawać by się mogło, że duża część objaśnień
sennych wykładni dobierana jest przez autorów senników w sposób dosyć przypadkowy,
pomimo, że przeważnie udaje się znaleźć dla nich wytłumaczenie w konotacjach
leksykalnych bądź kulturowych, głównie w wierzeniach mitologicznych, potocznym
ludowym oglądzie świata oraz tradycji biblijnej. Odnalezione przeze mnie motywacje dla
wykładni sennych oparłam jedynie na własnych przypuszczeniach, ponieważ nie byłam
w stanie poprzeć ich żadnymi konkretnymi źródłami, dowodzącymi, że moje założenia są
trafne i prawdziwe. Nie wiadomo jednak, dlaczego ludowy interpretator spośród kilku
konotacji przypisanych konkretnemu zwierzęciu, jako motywację poszczególnej sennej
wykładni, wybrał asocjację tę a nie inną. Wyraźnie działanie w tym przypadku mechanizmów
selekcyjnych jest powodem, że objaśnień znaczeń symbolicznych w różnych sennikach może
być bardzo dużo i mogą być one zarówno zbieżne jak i zupełnie odmienne.
Podsumowując, należy stwierdzić, że pomimo, iż oba ludowe senniki w tłumaczeniu
znaczeń symbolicznych w miarę trzymają się przyjętych ogólnych dla senników ludowych
zasad (np. wartościowanie) to jednak wyniki porównania interpretacji snów sennika polskiego
i chorwackiego są zbyt rozbieżne, aby można było dać wiarę w ich proroctwo.
W rozdziale o symbolice znaczeń sennych doszłam do wniosku, że sennik jest zbiorem
symboli powszechnych i uniwersalnych a według badaczy tylko sny symboliczne zasługują
na tłumaczenie. Erich Fromm twierdził, że język symboliczny jest jedynym językiem
uniwersalnym stworzonym przez rodzaj ludzki, identycznym dla wszystkich kultur, ponieważ
tkwi korzeniami w doświadczeniu każdej ludzkiej istoty, dlatego każdy jest w stanie nim
mówić i go rozumieć (Fromm 1997: 33-38). Podobnego zdania był Henri Wallon, uważając,
że symbole były związane z człowiekiem od zawsze i przedstawiały przedmioty ogólnie
znane, dlatego ich zrozumienie nie powinno nikomu sprawiać wielkich trudności
(za: Dolińska 1976: 35).
134
Skoro tak jest w istocie, to dlaczego w różnych sennikach można znaleźć inne
tłumaczenia tego samego snu symbolicznego (gdy np. śni się pies to według sennika
polskiego jest on zapowiedzią smutnych wiadomości a wedle sennika chorwackiego -
dobrych wieści).
Symbole są powszechne i powinny być zatem także uniwersalne, a co za tym idzie,
objaśniane w taki sam lub bardzo podobny sposób w każdym senniku, szczególnie
w przypadku tak bliskich sobie kultur, jak chorwacka i polska.
Czyżby rzeczywiście rację mieli badacze sceptycznie podchodzący do tych tajemnych
zbiorków symboli zakładając, że znaczenie symboli nie jest dla wszystkich ludzi jednakowe,
ale indywidualne, ponieważ powiązane jest z doświadczeniami a także charakterem śniącego?
Być może należałoby zgodzić się z tymi, którzy nie wierzą w prawdziwość znaczeń symboli
zawartych w sennikach nazywając je „lekturami dla naiwnych”, „bezdusznymi schematami”,
„tarczą do gry (loterią)” i zgodzić się z poglądem Antoniego Nowaka , że
wszelka próba układania senników jak też i pseudonaukowe próby
jednoznacznego wyjaśniania symboliki snów […], są z góry skazane na
niepowodzenie (Nowak 1997: 25).
Wyniki analizy potwierdzają, że zawarte w sennikach symbole nie są proroctwem,
lecz zbiorem dosyć przypadkowych skojarzeń i interpretacji. Pomimo różnych opinii na temat
senników należy jednak pamiętać, że te tajemnicze księgi są płodem niezliczonej ilości
pokoleń i świadectwem ich minionego życia, doświadczeń, wiedzy i wierzeń. Coś jednak
sprawia, że nie można przejść obok senników obojętnie i nawet jeżeli są one jedynie
fałszywymi lekturami dla naiwnych, to jednak korzystają z nich ludzie już od tysięcy lat.
Wybór należy do nas, lecz nawet jeśli czytamy je z „przymrużeniem oka”, z pewnością nie
zaszkodzi zajrzeć do sennika „na wszelki wypadek”, a być może uda nam się bliżej poznać
tajemniczy świat snów.
A sen – ach ten świat cichy,
głuchy, tajemniczy.
Życie duszy, czyż nie jest warte
badań ludzi?
Któż jego miejsce zmierzy,
kto jego czas zliczy…
Adam Mickiewicz, Dziady, Cz. III
135
Rys.16. Sny
136
BIBLIOGRAFIA:
1. Adamowski J. 1999: Dół w ludowym obrazie świata (pochodzenie i lokatywność)
[w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin.
2. Adamowski J., Bartmiński J., Niebrzegowska S. 1995: Ptaki, zwierzęta i rośliny
w relacjach gwarowych z okolic Biłgoraja, „Etnolingwistyka” 7, Lublin.
3. Anić V. 2000: Rječnik hrvatskoga književnog jezika, Zagreb.
4. Anusiewicz J. 1990: Językowo-kulturowy obraz kota w polszczyźnie,
„Etnolingwistyka” 3, Lublin.
5. Anusiewicz J. 1999: Problematyka językowego obrazu świata w poglądach niektórych
językoznawców i filozofów niemieckich XX wieku, [w:] Językowy obraz świata,
red. J. Bartmiński, Lublin.
6. Anusiewicz J., Dąbrowska A., Fleischer M. 2000: Językowy obraz świata i kultura.
Projekt koncepcji badawczej [w:] Język a kultura, Językowy obraz świata
i kultura, Tom 13, red. A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Wrocław.
7. Arsovski Ž.F. 2006: Hrvatsko-slavenski rječnik poredbenih frazema, Zagreb
8. Baity E.Ch. 1973: Ameryka przed Kolumbem , Tłum. M.L. Pisarek, Kraków.
9. Bartmiński J. 1988: Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji słowa,
[w:] Konotacja, red. J. Bartmiński, Lublin.
10. Bartmiński J. 2007: Stereotypy mieszkają w języku, Studia lingwistyczne, Lublin.
11. Bednarczuk-Kravić Ł., Hofman-Pianka A. 2003: Kieszonkowy słownik chorwacko-
polski, polsko-chorwacki, Warszawa.
12. Bertoša M.1999: Stereotipi o životinjama, [u:] Teorija i mogućnosti primjene
pragmalingvistike, Zagreb.
13. Biblia Święta, 1975, Nowy przekład z języków hebrajskiego i greckiego opracowany
przez Komisję Przekładu Pisma Świętego, Brytyjskie i Zagraniczne
Towarzystwo Biblijne, Warszawa.
14. Bradamante W. 2006: Sennik współczesny, Katowice.
15. Brückner A. 1998: Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa.
16. Brzozowska M. 2000: Derywaty onomazjologiczne (asocjacyjne) w językowym
obrazie świata [w:] Język a kultura, Tom 13, Językowy obraz świata i kultura,
red. A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Wrocław.
137
17. Bugajski M., Wojciechowska A. 2000: Językowy obraz świata a literatura [w:] Język
a kultura, Tom 13, Językowy obraz świata i kultura, red. A. Dąbrowska,
J. Anusiewicz J., Wrocław.
18. Cikuša B. 1996: Narodna sanjarica, Stari Grad.
19. Cirlot H. E. 2000: Słownik symboli, Tłum. Kania I., Kraków.
20. Cooper J. C. 1998: Zwierzęta symboliczne i mityczne, Tłum. A. Kozłowska – Ryś,
L. Ryś, Poznań.
21. Dąbrowska A. 2000: Tę żabę trzeba zjeść. Językowo-kulturowy obraz żaby
w polszczyźnie, [w:] Język a kultura, Tom 13, Językowy obraz świata i kultura,
red. A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Wrocław.
22. Dobrzyńska T. 1988: Uwarunkowania kulturowe metafory, [w:] Konotacja, red.
J. Bartmiński, Lublin.
23. Dolińska W. 1976: Co mówią nasze sny, Kraków.
24. Dossenbach H. D. 1998: Leksykon zwierząt, Tłum. A. Ferdek, Diepholz.
25. Filar D. 2000: Językowy obraz świata a obraz świata w tekście poetyckim, [w:] Język
a kultura, Tom 13, Językowy obraz świata i kultura, red. A. Dąbrowska,
J. Anusiewicz, Wrocław.
26. Fleischer M. 2000: Obraz świata. Ujęcie z punktu widzenia teorii systemów
i konstruktywizmu, [w:] Język a kultura, Tom 13, Językowy obraz świata
i kultura, red. A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Wrocław.
27. Forstner D. 2001: Świat symboliki chrześcijańskiej: leksykon, Tłum. W. Zakrzewska,
P. Pachciarek, Warszawa.
28. Fromm E. 1951: Zapomniany język. Wstęp do rozumienia snów, baśni i mitów.
Wstępem opatrzył K.T. Toeplitz, Tłum. J. Marzęcki, Warszawa.
29. Gieysztor A. 1982: Mitologia Słowian, Warszawa.
30. Grzegorczykowa R. 1995: Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa.
31. Grzegorczykowa R. 1988: Władanie językiem a wiedza o świecie, [w:] Konotacja, red.
J. Bartmiński, Lublin.
32. Grzegorczykowa R. 1999: Pojęcie językowego obrazu świata, [w:] Językowy obraz
świata, red. J. Bartmiński, Lublin.
33. Góra A.W. 2000: O zasadach opisu zwierząt w słowiańskiej kulturze ludowej,
„Etnolingwistyka” 12, Lublin.
34. Góra A.V. 2000: Simvolika životnych u Slavjanskoj narodnoj tradicii,
„Etnolingwistyka” 12, Lublin.
138
35. Góra A.W. 1995: Bocian w słowiańskich wyobrażeniach ludowych,
„Etnolingwistyka” 7, Lublin.
36. Hansen-Kokoruš R. 1996: Magarac i konj u svijetu njihovih frazeoloških osobina,
„Filologija” 27, Zagreb.
37. Jordanskaja L., Mielczuk I. 1998: Konotacja w semantyce lingwistycznej
i leksykografii, [w:] Konotacja, red. J. Bartmiński, Lublin.
38. Jung C.G. 1993: O istocie snów, Tłum. R. Reszke, Warszawa.
39. Kobielus S. 2002: Bestiarium chrześcijańskie: Zwierzęta w symbolice i interpretacji:
starożytność i średniowiecze, Warszawa.
40. Kardela H. 1999: Ogdena i Richardsa trójkąt uzupełniony, czyli co bada gramatyka
kognitywna, [w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin.
41. Kopaliński W. 1985: Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa.
42. Kopaliński W. 1990: Słownik symboli, Warszawa.
43. Koper A. 2000: O symbolice zwierząt w słowiańskiej tradycji ludowej,
„Etnolingwistyka” 12, Lublin.
44. Krzyżanowski J. 1980: Z teorii i dziejów folkloru, Kraków.
45. Kurcz J. 1987: Język a reprezentacja w umyśle, Warszawa.
46. Kurth H.1994: Leksykon symboli marzeń sennych, Tłum. I. Światłowska, Wrocław.
47. Lakoff G., Johnson M. 1998: Metafory w naszym życiu, Tłum. T.P. Krzeslowski,
Warszawa.
48. Lenorman M., pozycja niedatowana: Večiti kalendar, Sombor.
49. Lips E. 1971: Księga Indian, Tłum. K. Pisowicz, red. A. Kowalska – Lewicka,
Warszawa.
50. Maćkiewicz J. 1999: Kategoryzacja a językowy obraz świata, [w:] Językowy Obraz
świata, red. J. Bartmiński, Lublin.
51. Majer-Baranowska U. 1988: Z historii użycia terminu konotacja, [w:] Konotacja, red.
J. Bartmiński, Lublin.
53. Mały słownik kultury dawnych Słowian 1998, pod red. L. Leciejewicz, Warszawa.
52. Matešić J. 1982: Frazeološki rječnik hrvatskoga ili srpskog jezika, Zagreb.
53. Matusiak A. 2001: Motyw snu w prozie starszych symbolistów rosyjskich: (Fiodor
Sołogub), Wrocław.
54. Moguš M., Pintarić N. 2002: Poljsko-hrvatski rječnik, Słownik polsko-chorwacki,
Zagreb.
139
55. Mosiołek-Kłosińska K. 1990: Antropocentryzm leksyki „zwierzęcej”,
„Etnolingwistyka” 3, Lublin.
56. Mosiołek-Kłosińska K. 1995: Motywacja związków frazeologicznych zawierających
wyrazy pies i kot, [w:] „Etnolingwistyka” 7, Lublin.
57. Moszyński K. 1967: Kultura ludowa Słowian. T. 2, Kultura duchowa, Cz.1,Warszawa.
58. Muszyński Z. 1988: Problem wiedzy pozajęzykowej w badaniach lingwistycznych,
[w:] Konotacja, red. J. Bartmiński, Lublin.
59. Niebrzegowska S. 1999: Gwiazdy w ludowym językowym obrazie świata,
[w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin.
60. Niebrzegowska S. 1990: Potoczne konotacje słowa a znaczenia symboliczne w senniku
ludowym, „Etnolingwistyka” 3, Lublin.
61. Niebrzegowska S. 1996: Świat wartości sennika ludowego, „Etnolingwistyka” 8,
Lublin.
62. Niewiara A. 2000: Badania etymologii a odtwarzania językowego obrazu świata
[w:] Język a kultura, Tom 13, Językowy obraz świata i kultura, Wrocław.
63. Nowak A.J. (red.)1997: Tajemnica snu, Lublin.
64. Oniryczne tematy i konwencje w literaturze polskiej XX wieku 1999: praca zbiorowa,
pod red. J. Glatzel, J. Smulskiego i A. Sobolewskiej, Toruń.
65. Pajdzińska A. 1990: Antropocentryzm frazeologii potocznej, „Etnolingwistyka” 7,
Lublin.
66. Pajdzińska A. 1995: Motywacja semantyczna przymiotników wartościujących,
„Etnolingwistyka” 7, Lublin.
67. Pajdzińska A. 1998: Udział konotacji leksykalnej w motywacji frazeologizmów,
[w:] Konotacja, red. J. Bartmiński, Lublin.
68. Płatek P. 1998: Sennik współczesny, Kraków.
69. Pintarić N. 1999: Czy chorwackie fito – emotywa mają swoje odpowiedniki w języku
polskim?, [w:] Semantyka a konfrontacja językowa 2, Warszawa.
70. Pintarić N. 2002: Pragmemi u komunikaciji, Zagreb.
71. Skorupka S. 1967-68: Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. I-II, Warszawa.
72. Słownik folkloru polskiego 1965, pod red. J. Krzyżanowskiego, Warszawa.
73. Słownik starożytności słowiańskich 1967, tom III, red. W. Kowalenko W., L. Labuda,
T. Lehr – Spławiński, Wrocław.
140
74. Słownik symboliki biblijnej: obrazy, symbole, motywy, metafory, figury stylistyczne:
gatunki literackie w Piśmie Świętym, 2003, Tłum. Z. Kościuk, R. Leland,
J.C. Wilhoit, Warszawa.
75. Słownik współczesny języka polskiego 1996, red. naukowy, B. Dunaj, Warszawa.
76. Spagińska-Pruszak A. 2003: Intelekt we frazeologii polskiej, rosyjskiej i chorwackiej:
(z problemów językowego obrazu świata), Gdańsk.
77. Spagińska-Pruszak A. 2000: Semantyka, konotacja i ekwiwalencja wybranych
zoonimów we frazeologii języka chorwackiego i polskiego, „Riječ”, god.6, sv.1,
Rijeka.
78. Tabakowska E. 1995: Gramatyka i obrazowanie: wprowadzenie do językoznawstwa
kognitywnego, Kraków.
79. Tabakowska E. 2001: Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, Kraków.
80. Taylor J.R. 2001: Kategoryzacje w języku: prototypy w teorii językoznawczej, Tłum.
A. Skucińska, Kraków.
81. Tokarski R. 1999: Językowy obraz świata w metaforach potocznych, [w:] Językowy
obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin.
82. Tokarski R. 1998: Konotacje jako składnik treści słowa, [w:] Konotacja, red.
J. Bartmiński, Lublin.
83. Tokarski R. 1991: Poziomy konotacji semantycznej, [w:] Język a kultura, tom 2, pod
red. J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław.
84. Weyers F. 2000: Salvador Dali, life and work, Cologne.
85. Whorf B.L. 1982: Język, myśl, rzeczywistość, Tłum. T. Hołówka, Warszawa.
86. Wierzbicka A. 1999: Język, umysł, kultura, wybór prac pod red. J. Bartmińskiego,
Warszawa.
87. Wysoczański W. 2005: Językowy obraz świata w porównaniach zleksykalizowanych:
na materiale wybranych języków, Wrocław.
88. Zaron Z. 1988: Niektóre problemy z konotacją semantyczną, [w:] Konotacja, red.
J. Bartmiński, Lublin.
89. Zimmerman L.J., Molyneaux B.L. 2003: Indianie Ameryki Północnej. Dzieje
i plemiona. Wierzenia i rytuały, Tłum. M. Betlej, Warszawa.
90. Бандић Д. 1991: Народна религиjа Cрба у 100 поjмова, Београд.
91. Раденковић Љ.1996: Симболика света у народној магији јужних Словена, Ниш.
92. Толѕтоj C.M., Раденковић Љ. (peд.) 2001: Словенска митологиjа:
енциклопедиjѕки pечник, Београд.
141
93. Вуковић М.Т. 2004: Народни обичаји, веровњја и пословице код Срба, Београд.
ŹRÓDŁA INTERNETOWE:
1. http://www.diamentowadroga.pl/dd14/sny_i_senne_egzystencje
2. http://gfx.filmweb.pl/blog/131219/228600.1.jpg
3. www.horoskop.wp.pl
4. www.wikipedia.org
5. www.wiz.pl.
6. www.wikipedia.pl.
7. http://pl.wikipedia.org/wiki/Mr%C3%B3wkowate
SPIS ILUSTRACJI (wszystkie z dnia 28.V.2008 r.):
Rys.1. Sny: http://farm2.static.flickr.com/1200/764909776_9d70fbdd64_o.jpg
Rys.2. Marzenia senne:
http://d.wiadomosci24.pl/g2/9d/33/27/57871_1202667971_2570_p.jpeg
Rys.3. Sny: http://gfx.filmweb.pl/blog/131219/228600.1.jpg
Rys.4. Salvador Dali: Sleep (Sen):
http://allforthegreatergood.com/Salvador_Dali_-_The_Dream.jpg
Rys.5. Salvador Dali: Spherical Galatea (Sferyczna Galatea):
http://image.hotdog.hu/_data/members3/227/128227/images/Salvador%20Dali%20-
%20Galatea%20Of%20The%20Spheres.jpg
Rys.6. Andre Breton: The Eye (Oko):
http://www.rsdsign.com/surrealisme!/images/dali-eye_01.gif
Rys.7. Salvador Dali: Swans (Łabędzie):
http://www.artinthepicture.com/artists/Salvador_Dali/swans.jpeg
Rys.8. Salvador Dali, Andre Breton: The Temptation of St.Anthony (Kuszenie Św. Antoniego):
http://i10.photobucket.com/albums/a140/Pilot6722/SalvadorDali-TemptationofStAnthony.jpg
Rys.9. Salvador Dali: Dream (Marzenie senne):
http://z.about.com/d/cleveland/1/0/d/5/-/-/revecma.jpg
Rys.10. Rene Magritte: Le Grande famille (Duża rodzina):
142
http://www.thefineartcompany.co.uk/surreal/magritte-dove.jpg
Rys.11. Salvador Dali, Andre Breton: Dream caused by the flight of a Bee around
a Pomegranate, a second before waking up (Sen spowodowany lotem pszczoły wokół jabłka
granatu na jedną sekundę przed przebudzeniem):
http://czytelnia.onet.pl/0,1096762,do_czytania.html
Rys.12. Salvador Dali: The Elephants (Słonie):
http://image53.webshots.com/653/6/95/6/2384695060052741287eiONma_fs.jpg
Rys.13. Andre Breton: Badaa:
http://www.saatchi-gallery.co.uk/images/thumbnail1.php/badaa249.jpg
Rys.14. Rene Magritte: Le prezent (Prezent):
http://corporate.skynet.be/galleryvedovi/FIAC/Rene%20Magritte%20-
%20Le%20pr%E9sentb.jpg
Rys.15. Salvador Dali: Melancholy, Atomic, Uranic Idyll (Melancholia, atomiczna, uraniczna
idylla): http://www.artistsguilds.com/art/Dali.jpg
Rys.16. Sny: http://www.007senniki.szpieguj.net/marzenia.jpg
143
REZIME
I. UVOD
1. Cilj i metodologija rada
Razlog je za ovakvu temu magistarskog rada činjenica da je san vrlo zanjimliv i još
uvijek nije do kraja istražen pojam a narodne sanjarice, koje su zbirka simboličnih značenja,
sakrivaju mnogo tajna. Što više, ova tema nije još bila obrađena što je za mene dodatno bio
neki izazov. Ovaj je rad interdisciplinarni jer za istraživanje poslužile su meni znanstvenosti
kao psihologija, filozofija, mitologija, folklor, religija i druge.
U ovom se radu raspravlja o jezično-kulturnim konotacijama životinja u poljskom
i hrvatskom narodu koje su sebi bliske u mnogim obzirama i zato se u radu pokušava
provijeriti vidu li slično svijet i životinje. U ovom se radu analizira leksičko-kulturne
animalističke asocijacije a također pokušava saznati postoji li između načina objašnjanja
snova u narodnim sanjaricama a pojmovnim opsegom riječi neka veza i je li ona slična
u istraživanim jezcima. Pokušava se također saznati kakve su motivacije poslužile za
interpretacije animalističkih simbola u sanjaricama i dati odgovor budu li iste jezične
konotacije životinja u oba jezika osnova istih sanovnih interpretacija u poljskoj i hrvatskoj
narodnoj sanjarici, slične konotacije motivacija sličnjih tumačenja snova, a različita drugčijih.
U ovom se radu analizira 31 zoonima koje sam odabrala na osnovi dostupnih
materijala u oba jezika, s obzirom na zanjimliva tumačenja snova. Istraživanja bazirane su
samo na vlastitim pretpotstavkama, asocijacijama, predosjećanjem i instinktu.
Ovaj se rad sastoji od V poglavlja iz kojih najveće je četvrto poglavlje jer je u njemu
sadržana analiza i komparacija animalističkih simbola u sanjaricama. U ostalim poglavljima
riječ je među drugima o značenju snova tijekom vremena, simbolima, simboličnom jeziku,
sanjaricama i životinjama koje su stalan dio jezične slike svijeta a također o njihovim jezično-
kulturnim konotacijama.
144
2. Karakteristika izvora.
Za analizu poslužile su narodna poljska Sadašnja Sanjarica čiji je autor Piotr Płatek
i koja je bila izdana u Krakovu 1988. godine i hrvatska Narodna sanjarica čija je autorica
Božica Cikuša i koja je bila izdana u Starom Gradu 1996. godine.
Pri komparaciji sanjarica i traženju motivacija za interpretacije snova bazirala sam
također na mnogim drugim izvorima od kojih najvažniji su bili autori kao što: Władysław
Kopaliński, Agnieszka Spagińska-Pruszak, Bogusław Dunaj, Stanisłava Niebrzegowska,
Ljubinko Radenković, Svetlana Tolstoj, Josip Matešić i Vladimir Anić.
Obadvije sanjarice imaju sličan obujam i u oba analizira se sličan broj zoonima.
Poljska sanjarica ima 207 stranica i sadržava 90 zoonima, a Hrvatska ima 194 stranica
i sadržava 95 zoonima. U dvije knjige može se osim simbola snova naći također horoskope,
značenja imena, utjecaj planeta na ljudski život itp.
II. SAN – PREDVORJE SMRTI ILI VJERODOSTOJNA PROGNOZA?
1. Povijest interpretaciji snova
U ovom poglavlju, koje je više teoretično, riječ je o snovima, sanjariji i njihovih
interpretacijama kroz povijest. Predstavila sam kako se definira ovaj pojam, kakvu on igra
ulogu u ljudskom životu. Pokušavala sam dati odgovor na još otvorena pitanja koje se tiču
snova, razloga i svrhe njihova nastanja, odkuda potječu i stvarnosti njihovih interpretacija
kojih ima vrlo monogo.
Oslonila sam se na teorije različitih mudraca, misaonika, filozofa, znanstvenika
i istaživača tijekom vremena. Koncepcija o tajanstvenoj pojavi snova ima vrlo mnogo,
različite su i zato sam odabrala samo one najviše poznate ili najzanimlivije. Predstavila sam ih
kronološki počinajući od drevnih vremena na sadašnjosti svršavajući.
Razlike koje se tiče teoriji snova i njihovog tumačenja znatne su jer su ovisne uglavnom
razdoblju iz kojega potječu, vjerovanju i kulturi datog društva ali također o razvoju
civilizacije.
Čovjek sanja od kada zna za sebe i trećinu svog života provede spavajući. Tijelo se
odmara a tijekom tog stanja izviraju raznolike slike. Ne čudi dakle činjenica da snovi
zaokupljaju pažnju ljudi još od pradavnih vremena. Najstarije potkripljene dokumentima
145
zapise o snovima, sanjarijama i njihovom tumačenju potječu iz drevnih vremena, uglavno iz
Egipta, Mezopotamije, Babilona, Grčkoj i Rimu. Predstavila sam nekoliko teorija više
poznatih mudraca i filozofa koji su živjeli u to vrijeme kao što su: Platon, Aristotel,
Artemidor, Lukrecije, Ciceron i druge važne osobe. Unatoč tome da su neki od njih imali
ponešto drukčije mišljenje o temi razmatranog problema ipak većina učenika smatrala je da za
drevne mudrace san i sanjaranje imale su veliko i važno značenje. Prema njihovom mišljenju
san je bio poslan od božanstva i imao je proročanstvene osobine jer ova proročnica je mnogim
ljudima predskazivala budućnost. Iz snova se gatalo buduću sudbinu a interpretirati snove
mogli su samo posebni tumači i vračari a snova je bilo mnogo vrsta.
U sljedećem etapu ovog poglavlja predstavila sam ulogu i značenje snova i sanjarija
u biblijskoj tradiciji u kojoj se može naći mnogo zapleta povezanih za snovima. Sa dolaskom
kršćanstva pogled na teorije snova se malo promijenio. Prema Svetu Pismu san je nadalje
imao vizjonerski karakter ali ovdje bio je znak, naredba, zapovijed, upozorenje ili očitovanje
poslane od Boga a tumačiti snove mogao je samo nadahnut božji muž. U kasnije vrijeme,
u srijednjem vijeku ljudi su pripisivali snovima također negativno značenje jer ih vezali već
ne samo s Bogom ali sa demoničnim silama.
Prilaz problemu radikalno se promijenio u sedemnaestom stoljeću i san je u to vrijeme bio
tretiran kao normalan, prirodan simptom ljudske psihe i fizjologie. Filozof Henri Bergson
tvrdio je da san je samo pojava nagomiljenih uspomena oslobođenih tijekom spavanja.
U devetnaestom i dvadesetom stoljeću zajedno sa razvojom civilizacije i novih učeničkih
nauka kao psihologija i psihoanaliza sasvim se također promijenio pogled na snove. Snovi su
bili tretirani iz znanstvene perspektive a inicjator novog pravca psihoanalitične znanosti bio je
Sigmunt Freud prema kojemu snovi su bili samo izraz skrivenih želja i seksualnih požuda.
Ipak prema većini drugih učenika kao što je na primjer Karl Gustav Jung, san je mogao biti
izraz svega u životu jer je bio odsjaj svakog problema naše podsvijesti i mogao je otkrivati
zakutke naše duše.
U sadašnje vrijeme san je smatran kao prirodan refleks organizma tijekom spavanja koji
ima psihološki i fizjološki aspekat. Ipak zajedno sa tom racijonalnom teorijom u nekim
ruralnim područjima može se također sresti sa sasvim drukčijim pogledama koje baziraju na
starim, primitivnim, narodnim vjerovanjima. Prema mišljenju puka, san poslan je od
nadprirodnih visokih sila koje omogućavaju kontakt sa svijetom umrlih, sa njihovim dušama.
Teorija snova u povijesti ima vrlo mnogo ali san uvijek ostao nešto što nije dovoljno
razjašnjeno i nitko ne zna što u stvari znači.
146
2. Simbolika sanjarija
U ovom poglavlju, koje je više teoretički, raspravlja se o simbolu, simbolici snova ali
također o sanjaricama. Počela sam od etimologije pojma simbol i predstavila sam nekoliko
definicija ovog termina jer ima ih mnogo a simbol razumijen je prema različitim autorima
drugačije. Kao primjeri ovih pogleda odabrala sam one koje se pojavljuju najčeśće, zanimljive
su i koje se tiče mojeg rada. Poduprla sam se teorijama različitih znanstvenika, učenika,
istraživača i filozofa tijekom vremena kao npr. Sigmunt Freud, Karl Gustav Jung, Erich
Fromm, Agnieszka Matusiak, Antoni Nowak, Wiktoria Dolińska i drugi.
Prema mišljenju većine, simbol je neka vrsta znaka koji služi za predstavljenje ideja
koje je teško izražiti na drugi način, ima dualnu izgradu, karakterizira ga višeznačnost,
višestranost i raznovrstnost, a na njegov oblik potječe mnogo čimbenika. Samo jedan Zigmunt
Freud drugog je mišljenja jer tvrdi da je simbol povezan samo sa spolnim nagonom a funkcija
simbola u snovima je samo maskiranje erotskih želja i žudnja koje su ljudi uvijek sakrivali.
U poglavlju spomenula sam također da san, a uglavnom simbol, ima veliko značenje
u općoj umjetnosti jer bez njega ne bi mogli postati unikatni i spektakularni djelovi što sam
poduprla nekim primjerima.
Erich Fromm razlikovao je tri razna vrsta simbola: konvencionalni, akcidentalni
i universalni, koje sam površno okarakterizirala. Najvažniji i najviše poznati je simbol
universalni koji je isti za sve ljude na cijelom svijetu bez obzira na njihovu kulturu ili stupanj
kulturnog razvoja. On je jedini zajednički govor razvijen kroz ljudski rod jer osnovan je na
zajedničkim svojstvima i iskustvima i postao je još pred ljudskim govorom.
Simbol je vrlo važan dio snova jer je većina snova izražena na simbolistički način.
Wiktoria Dolińska zapazila je da simbol ne mora istupati u svakom snu i razlikovala je snove
u kojima se simbol pojavlja i takve u kojima ga nema. Autorica predstavila je također
nekoliko podjela simbola snova s obzirom na njihov karakter i stupanj realnosti. Isto tako
naglasila je da se može interpretirati samo simbolične snove.
Mnogo znanstvenika tvrdi da se snove može tumačiti samo individualno jer na san
utjecaj ima mnogo individualnih faktora povezanih sa čovjekom.
U poglavlju je također riječ o povijesti i značenju sanjarica kojih se početak datira na
stotine godina ispred naše ere. U sanjaricama su zapisane simbole snova po abecednom redu
zajedno sa njihovim tumačenjem koje prema vjerovanjima predskazuju budućnost.
Tumačenje se snova tijekom povijesti usavršavalo uvijek donoseći nove spoznanje. Na taj
147
način su dorađivane drevne sanjarice Mezopotamije i Egipta, Asirca itd., ali kršćanstvo
i astrologija kasnijeg razdoblja imali su velik utjecaj na ono što danas nazivamo narodnim
tumačenjem snova. Podala sam nekoliko primjeraka sanjarica koje su postale tijekom
vremena, kao najviše poznata Oneirocritica Artemidora, i kratko opisala sam je i njihovih
tvoraca.
Sanjarice su popularne u sadašnjosti ali imaju istovremeno mnogo pristalica kao
i protivnika. Neki rado koriste iz pomoći ovih zbirka simbola imajući nadu da poznaju
budućnost ali također mnogo ljudi sumnja u njihovo vjerodostojanstvo i naziva sanjarice
zabavnim štivom ili lekturom za naivne osobe. Važna je činjenica da su te sanjarice pisane na
osnovi iskustava ljudi tijekom nebrojenih stoljeća. Vjerovanja koja su ljudi taložili
u tumačenja pojedinih simbola plod su istine i u sanjaricima su pohranjena osvjedočenja
nebrojenih generacija prije nas. Upravo je to, ono osnovno, što su snovima darovala
proročanska obilježja. Tu se svakako ne može zaobići neupitna istina da snovi nerijetko
pošalju poruku o nećemu što će se desiti u daljnjoj ili bližoj budućnosti pa nas tako na jasan
način pokušavaju uputiti u naše slijedeće korake. Neki autori sanjarica preporučuju ipak
čitanje lekture sa zažmirenjem oka.
III. JEZIČNA SLIKA SVIJETA
1. Teorije o temi jezičnoj slici svijeta.
U ovom poglavlju riječ je o teorijama koje se tiču jezične slike svijeta a također se
općenito raspravlja o samom jeziku. Pojam jezična slika svijeta je vrlo teško definirati jer
mnogo znanstvenika karakterizira ga na drugi način, mada svi oni govore o istom
lingvističkom terminu.
Poslužila sam se koncepcijama raznih znanstvenika i istraživača jezika iz cijelog
svijeta a bili su to među drugima Wilhelm von Humboldt, Leo Weisberger, Helmut Gipper,
Hans Christmann, Johann Georg Hamann, Johann Gottfried Herder, Benjamin Lee Whorf,
Eduard Sapir, Janusz Anusiewicz, Walery Pisarek, Jerzy Bartmiński, Renata Grzegorczykowa
i druge važne osobe.
Početak i porijeklo ovog termina je riječ sukoba jer postoji nekoliko raznih pogleda na
ovu temu. Termin je najviše poznat među njemačkim jezikoslovcima gdje je pojam poznat
pod nazivljem Sprachlisches Weltbild a njegovi inicjator prema mnogim izvorima bio je
148
Wilhelm von Humboldt. Prema drugim izvorima početak ovom pojmu dao je Johann Georg
Hamann koji je prvi zapazio da jezik ima poglede, a čini se da poglede na jezik imaju važan
utjecaj, a svaki jezik zahtjeva odlučan pravilan sebi način mišljenja. Wiktor von Humboldt
nasuprot tome primjetio je da u svakom prirodnom jeziku sklopljen je samo njemu svojstven
pogled na svijet. Njegov nastavljenik, Leo Weisberger, dopunio je ovu teoriju, tvrdeći da
svaki čovjek komunikativnog zajedništva nesvijesno preuzima tijekom prisvajanja vlastitog
materinskog jezika jezičnu sliku svijeta. Njemački jezikoslovci priznali da je jezik nešto kao
ključ do svijeta, koji taj svijet otvara, štiti i zatvara.
Na jezičnu sliku svijeta sklapa se mnogo čimbenika kao leksik, semantika, gramatika,
sintaksa jezika, što sam poduprla mnogim primjerima. Predstavila sam također teorie iz
Amerike, gdje se ovaj pojam zove View ili Picture of the World a njegovi glavni istraživaci su
bili Benjamin Lee Whorf i Eduard Sapir, kojih sam koncepcije pokratko opisala. Prema
njima ljudi koji govore raznim jezicima vide svijet drukčije a ovog pogleda na svijet uče se
zajedno sa jezikom od malog djeteta. Njihove poglede dale su početak tezi Sapira-Whorfa
koju sam pokratko predstavila. Važno je da su koncepcije jezične slike svijeta dokazale da
sama vrsta jezika ovisna je o tipu kulture ali također tip kulture ovisan je o jeziku a ljudi koji
govore raznim jezicima gledaju svijet na specifičan način. Neke jezične čimbenike mogu biti
prisutne u jednom ali odsutne u drugom jeziku što poduprla sam nekim primjerima.
U poglavlju kratko okarakterizirala sam također nekoliko pojmova kao kulturna slika
svijeta, ruralna (naivna, primitivna) slika svijeta i znanstvena slika svijeta, koje su integralni
dio jezične slike svijeta.
2. Životinje u jezičnoj slici svijeta.
U ovom poglavlju, koje je više teoretično, raspravlja se o životinjama i njihovoj ulozi
u jezičnoj slici svijeta. Životinje su vrlo važan komponent prirode i na svijetu pojavile su se
već pred čovjekom i od uvijek budile su zanimanje ljudi. Pravile su društvo ljudima nerijetko
pomagajući im opstati na životu, služile su kao zaštita od hlada, kao materijal za odjeće, ali
također kao pomoć u liječenju i mnogim radovima. Čovjek im je često zavidio njihove sile,
moći, dobrog vida i sluha, spretnosti, vještina, brzine. Unatoč ovim vrlinama životinje su
najniže u hijerarhiji vrijednosti jer je ljudski svijet antropocentričan i potrebe čovjeka
najvažnije su, a kod mnogih ljudi bilo je uvjerenje da su životinje bile stvorene zato da bi
mogle služiti čovjeku i zadovaljati njegove potrebe.
149
Tijekom godina zajedno sa razvojem civilizacije i znansvenosti poglede na temu
egzistencije životinja i cilja njihovog stvorenja često se između mudraca, filozofa
i znanstvenika mijenjale i bile su raznolike.
U ovom poglavlju predstavila sam poglede kao mišljenje da životinje nemaju mozak
i vrlo su slične strojevima kao sat. Pokazala sam također poglede ljudi koji su smatrali da su
životinje prijatelji i drugovi čovjeka, koji što više, imaju duše, sve do Darvinove teorije koja
je pretpostavljala da čovjek i životinja imaju zajedničkog pretka i uspoređivala je dva bića.
Pokratko predstavila sam razlike između tretiranja kućnih i divljih životinja, onih koje
su voljene ali također onjih koje nisu važne sa ljude, koje nikoga ne zanimaju, nisu nikome
potrebne a također one koje čovjek iskorištava i muči. Spomenula sam također jezičnu sliku
svijeta u kojoj zabilježene su poglede čovjeka na životinje, njihov život, egzistenciju. Sve one
su nadalje prisutne u današnjim vjerovanjima, mitama, basnama, praznovjerjima i kultima,
koje se narodile iz davnih svjetonazora i koje su nadalje učvršćene u svakodnevnoj jezičnoj
slici svijeta, posebno u konotacijama povezanim sa životinjama.
3. Jezično-kulturne konotacije nazivlja životinja.
U tom poglavlju sadržane su informacije o terminu konotacija. Predstavila sam
nekoliko definicija ovog pojma jer je on vieloznačan i obuhvaća mnogo pojava jer se ga može
naći u svim područjima kulture. Ovdje je predstavljen samo njegov jezični oblik.
Poslužila sam se koncepcijama nekoliko znanstvenika i stručnjaka kao Renata
Grzegorczykowa, Jurij Apresjan, Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Lidja Jordanskaja, Igor
Mielczuk i druge važne ososbe.
Prema većini, konotacija je skup osobina značenja koje su odsjaj kulturnih predodžba
i tradiciji datim izrazima povezanim sa riječju. Konotacije su inače asocjacije povezane sa
pojedinim pojmovima i jezičnim izrazima koje se ih tiče. Prikupljaju se one na tzv. „znanost
o svijetu” koja obuhvaća skupinu uvjerenja i mišljenja. Nisu one ipak uvijek istinski ali su
zajednički ljudima danog društva ili skupini govornika a na njezin oblik utjecaj imaju
raznolike čimbenike kao npr. zajednička kulturna iskustva. Konotacije baziraju uglavnom na
stereotipama a ne na stvarnim osobinama predmeta i služu za osnovu frazeologizma. Pri
tvorenju konotacije veliku ulogu ima točka gledišta i perspektiva i one su asocjacije specifične
za svaki jezik. Asocjacije može se dijelili na jezične (leksičke) i kulturne (enciklopedičke)
konotacije, koje sam kratko opisala.
150
U ovom poglavlju predstavila sam također da su životinje na prostoru vremena dobile
mnogo različitih konotacija a njihova kulturna simbolika je bogata, jer se prenesna značenja
nagomilala godinama. Kao rezultat dugogodišnjih iskustava čovjeka i životinja, zajedničkih
promatranja, u ljudskoj se mašti uformirale neke predodžbe koje se tiču svijeta životinja i koje
se može zabilježiti u jeziku mnogih društava, posebno u životinskoj leksici. Ocijenjivanje
životinja je uglavnom emotivno i bazira na sličnosti ljudskog i životinskog svijeta mada ove
značajke nisu uvijek odsjaj stvarnosti a životinje su često opisivane iz ljudske,
antropocentrične perspektive.
4. Motivacije za simbolična značenja u narodnim sanjaricama.
U ovom poglavlju predstavila sam načine kako se može tražiti motivacije za
simbolične obraze u narodnim sanjaricama, koje su neka vrsta usmenog folklora. Baziram
uglavnom na teorijama Stanisławe Niebrzegowske koja je istraživala snove i sanjarice znajući
da između načina interpretacija snova u narodnim sanjaricama a značajkama koje tvore
pojmovni opsjeg riječi, postoji neka veza.
Simbolične slike može se podjeliti na one koje imaju svoju osnovu u leksikalnim
(jezičnim) konotacijama i na one koje baziraju na kulturnim (enciklopedičkim) konotacijama.
Osim toga one simbole za koje interpretacija ima kulturno asocijalnom motivaciju može se
dijeliti na pet posebnih grupa.
Tumačenje simbola koje se nalaze u prvoj grupi osnovano je na osjetljivo gledanim
značajkama predmeta. One koje su u drugoj grupi baziraju na kulturnim konotacijama boja.
Za motivacije simbola iz treće grupe poslužila je narodna simbolika i vjerovanja povezane sa
životinjama. Četvrta grupa osnovana je na starim mitološkim predodžbama a one iz pete
grupe bazirane su na religioznoj simbolici.
Sa traženjem simboličnih značenja u jezičnjim i kulturnjim konotacijama jako je
povezana kvaliteta vrijednosti u kategorijama dobar – zao. Za one vrijednosti važne su
proturječne pare u kojima lijevi član je tumačen u narodnim sanjaricama kao nešto dobro
a desni kao nešto zlo. Ove su binarne oprečnosti među drugima: živ – mrtav, mlad – star,
jasan – taman (bijeli – crni), debeo – mršav, zdrav – bolestan, pun – nepun, blizak – dalek,
svoj – tuđ, veliki – mali, visok – nizak, nježan – agresivan, gorji – donji, ljudski – neljudski.
Predstavila sam također poglede Anne Pajdźinske koja se zanjima sličnim
vrijednostima u jeziku i za koju najvažnija je oprečnost gora – jama, gdje je gora uglavnom
151
vrijednost pozitivna a jama - negativna. Tu valorizaciju može se naći ne samo u jeziku ali
također u narodnim sanjaricama. Ovo je meni poslužilo za traženje motivacije za
interpretaciju simbola snova o životinjama u analizi poljske i hrvatske narodne sanjarice.
IV. KOMPARACIJA INTERPRETACIJA SNOVA U POLJSKOJ I HRVATSKOJ
NARODNOJ SANJARICI S OBZIROM NA KONOTACIJE ZOONIMA.
Ovo je poglavlje analitičko jer u njim se analizira interpretacije simbola životinja
u poljskim i hrvatskim narodnim sanjaricama. Uspoređuje se tumačenja njihovih simbola
i traži se motivacije u jezičnim (leksičkim) i kulturnim (enciklopedičkim) konotacijama
životinja u dva jezika, koje su poslužile za njihove interpretacije u sanjaricama, posebno
u mitološkim ili pučkim vjerovanjima, biblijskoj tradiciji ili svakodnevnim ogledu svijeta.
Ovo je poglavlje podjeljeno na tri manja potpoglavlja u kojim su smješteni zoonimi
s obzirom na sličnost jezičnih konotacija u dva jezika. U prvom potpoglavlju analizira se
15 životinja: tele, golub, koza, lav, lisica, mrav, muha, medvjed, magarac, pas, pčela, riba,
zmija, vuk, vol. U drugom potpoglavlju analizira se 8 životinja koje imaju slične leksičke
konotacije u dva jezika kao što su: bik, mačak, krava, kokoš, majmun, slon, zec, žaba.
U trećom potpoglavlju uspoređuje se 8 zoonima koje imaju različite jezične asocjacije
u poljskom i hrvatskom jeziku kao: ovan, jelen, pijetao, konj, kukavica, orao, ovca, sova.
Nakon svake posebne analize zaključjuje se jesu li njihove tumačenja snova iste,
slične ili različite.
V. ZAKLJUČKE I SUMIRANJE
Proveđena analiza sklanja neke ustanovlje koje proizlaze iz dosadašnjih istraživanja.
Dopušta ona doprijeti do svojstava jezičnih slika svijeta kod istraživanih naroda, koje su
zabilježene u konotacijama povezanim sa pojedinim životinjama.
Hrvatska i Poljska pripadaju nekom zajedničkom jezično-kulturnom krugu i ovaj
faktor a također kršćanska tradicija, mitologija, starovjekovna književnost, evropska
filozofija, svijetska književna remekdjela i narodne bajke imale su utjecaj na stereotipično
viđenje životinja u dva jezika. Kulturna blizina i smjer animalističkih asocijacja često se kod
oba naroda pokriva ili je sličan, ali događa se da je ponekad posuđivanje iz zajedničke
kulturne baštine moglo biti asimilirano na drugi način i zato društva drugačije vide
i interpretiraju svijet.
152
Može se postaviti tezu da unatoč tome što su Hrvatska i Poljska dva bliska naroda,
viđenje svijeta životinja kroz jezično-kulturne konotacije pomalo se razlikuje. Potvrdilo se
ovo na empirskom materijalu jer na 31 analiziranih životinja u oba jezika samo 14 ima
istovjetne leksičke konotacije, 9 slične a 8 različite, ali njihova različitost nije sasvim suprotna
jer se u nekim asocijama može naći mnogo zajedničkih osobina.
Iz analize proizlazi također da većina životinja obdarena je pejorativnim konotacijama
koje imaju antropocentrički karakter. Zapazila sam također da gotovo svi zoonimi imaju više
nego jednom leksičkom asocijacije i nerijetko događa se da su one složene, nejednolike
i nekonsekventne zajedno se eliminiraju.
Ako je riječ o objašnjenju sanovnih slika, neke nadovežu one osjetilnom doživljaju
predmetnih osobina. Puno sanovnih interpretacija povlače se do kulturnih konotacija boja,
pučkih pogleda, starih mitoloških vjerovanja i bilblijske simbolike.
Rezultati analize potvrđuju da se sa traženjem motivacija za simboličko značenje jako
povezane su vrijdnovanje u kategorijama dobar – zao skladno s pravilima binarne opozicije
gdje je lijevi član u sanjaricima tumačen kao nešto dobro, a desni kao nešto nedobro. Kao
primjeri mogu poslužiti pare živ – mrtav, bijeli – crn, debeo – mršav, nježan – agresivan,
istinit (prirodan) – neistinit (umjetan), gorji – donji, svoj – tuđ, daleki – bliski itd. Zapazila
sam ipak također odstupanja od onjih pravila jer se ponekad događa da je lijev član bio
interpretiran negativno a desni član pozitivno.
U istraživanoj građi može se naći također primjerke koje pokazuju nesrazmjer
simbola sanjarice i jezične konotacije jer jake leksičke asocijacije nisu našle odsjaj
u sanjaricama što je dokaz da narodne sanjarice pri tumačenju snova proizvode selekcijonske
mehanizme.
U sanjaricama istraživanih naroda nalaze se također sanovne slike za koje ne mogu
naći logične motivacije, jer interpretacije su nesrazmjerne od jezičnih i kulturnih konotacija
posebnih zoonima.
Nakon konfrontacije jezičnih asocijacija životinja sa interpretacijama snova koje se ih
tiču može se predložiti da ne slijede one nikakvih pravila jer jezične konotacije nemaju uvijek
utjecaj na objašnjenja snova. Vrlo često događa se da jedna od istraživanjih sanjarica nabraja
više simboličkih značenja jedne životinje nego druga. Takvo razlikovanje uzrokuje
promijenju u tumačenju snova i otežava komparaciju jer je teško konstatirati jesu li simbole
interpretirane na sličan način.
U analiziranom materijalu mnogo je primjera gdje identične jezične konotacije
životinja u poljskom i hrvatskom jeziku poslužile su za motivaciju sličnih sanovnih
153
interpretacija ali također mnogo je onih, koji su bili osnova za potpuno različite sanovne slike.
Jednaka je situacija bila u slučaju sličnih leksičkih konotacija zoonima u oba jezika. Jedinu
regularnost možna je bilo naći u analizi životinja koje su imale drugačije jezične konotacije
u dva jezika jer sve interpretacije snova su bile objašnjene na drugi način.
Zaključjujući iz analize, čini se da puno interpretaciji sanovnih slika odabirano je
preko autora narodnih sanjarica u dosta slučajan način unatoč tome što, uglavnom može se
naći za nje objašnjenja u jezičnim i kulturnim konotacijama, pretežno u mitološkim
vjerovanjima, pučkom ogledu svijeta i biblijskoj tradiciji, ali pronađene motivacije zasnovala
sam samo na vlastitim pretpodstavkama. Nije poznato zašto pučki interpretator snova između
različitih jezičnih konotacija životinja kao motivaciju posebne sanovne slike izabrao je ovu
asocijaciju a ne drugu. Ovo uzrokuje da simboličnih objašnjenja snova može biti puno i mogu
se one međusobno razlikovati.
Sumirajući rezultate komparacije narodnih sanjarica u poljskom i hrvatskom narodu,
razlike su previše nesrazmjerne da može se vjerovati u njihovo proročanstvo. Sanjarice su
skup općih i universalnih simbola a simbolični jezik u kojem su napisane trebalo bi biti
identičan za sve kulture i društva jer je stvoren iz iskustava svih ljudi a svaki čovjek može
njim govoriti i ga razumijeti. Ovo je razlog da simbole u sanjaricama dužne su biti objašnjane
na isti ili vrlo sličan način, posebno kada su narode sebi bliske. Možda su bili u pravu oni koji
su sumnjali u realnost sanjarica i tvrdili da simbole moraju biti tumačene za svakog čovjeka
individualno, nazivajući sanjarice bezdušnim nacrtima, zabavovom štivom ili lekturom za
naivne osobe. Unatoč tome sanjarice su plod vjerovanja i pogleda mnogih generacija koje
svjedoče o njihovom životu i koriste ih ljudi već godinama jer je vrijedno upoznati bliže
tajanstven svijet snova.