Instituut voor Fonetische Wetenschappen / ACLC Universiteit van Amsterdam
description
Transcript of Instituut voor Fonetische Wetenschappen / ACLC Universiteit van Amsterdam
Spraakontwikkeling in het eerste levensjaar Spraakontwikkeling in het eerste levensjaar met en zonder auditieve inputmet en zonder auditieve input
Dr. F.J. van BeinumDr. F.J. van Beinum
Instituut voor Fonetische Instituut voor Fonetische Wetenschappen / ACLCWetenschappen / ACLC
Universiteit van Universiteit van AmsterdamAmsterdam
Infant Speech Infant Speech Development CentreDevelopment Centre
BeekbergenBeekbergen
Symposium AntwerpenTaalverwerving met een cochleair
implantaat
Antwerpen Symposium 29 december 2006
spraakontwikkeling van een kindspraakontwikkeling van een kind
van geboortekreet naar mondigheidvan geboortekreet naar mondigheidvan geboortekreet naar mondigheidvan geboortekreet naar mondigheid
Antwerpen Symposium 39 december 2006
hoe moeten we de ontwikkeling van hoe moeten we de ontwikkeling van de spraakcommunicatie bestuderen ?de spraakcommunicatie bestuderen ?
prospectiefprospectief beginsituatie als beginsituatie als
startpuntstartpunt
zichzelf-organiserend zichzelf-organiserend systeem:systeem: - waarin de stadia in de waarin de stadia in de
ontwikkeling zich op ontwikkeling zich op hiërarchische wijze hiërarchische wijze manifesterenmanifesteren
retrospectiefretrospectief eindsituatieeindsituatie
terugkijken hoe de terugkijken hoe de situatie tot stand situatie tot stand kwamkwam- fonemenfonemen- syllabensyllaben- woordenwoorden- zinnenzinnen
Antwerpen Symposium 49 december 2006
drie kernpunten in de spraak- drie kernpunten in de spraak- ontwikkeling van kinderen:ontwikkeling van kinderen:
spraakperceptiespraakperceptie spraakproductiespraakproductie ouder-kind interactieouder-kind interactie
Antwerpen Symposium 59 december 2006
cyclisch-dynamisch systeem in de cyclisch-dynamisch systeem in de ontwikkeling van ontwikkeling van
spraakcommunicatiespraakcommunicatie
cyclisch-dynamisch systeem in de cyclisch-dynamisch systeem in de ontwikkeling van ontwikkeling van
spraakcommunicatiespraakcommunicatie
auditieve feedback
geluids-perceptie
van ouder in interactie
geluids-productievan ouder
in interactie
geluids-productie
van het kind
geluids-perceptie
van het kind
Antwerpen Symposium 69 december 2006
vandaag vooral de nadruk op vandaag vooral de nadruk op
ontwikkeling van de ontwikkeling van de spraakproductiespraakproductie
spraakperceptiespraakperceptieouder-kind interactieouder-kind interactie
maar ontwikkelingsproces is niet te maar ontwikkelingsproces is niet te begrijpen zonder ook aandacht voorbegrijpen zonder ook aandacht voor
Antwerpen Symposium 79 december 2006
spraakcommunicatie-instrument spraakcommunicatie-instrument van een baby bij de geboortevan een baby bij de geboorte
auditief systeemauditief systeemwerkend vanaf werkend vanaf
5de maand van 5de maand van de de zwangerschapzwangerschap
productiesysteemproductiesysteemwerkend vanaf werkend vanaf
de geboortede geboorte
tijdsverschiltijdsverschil
Antwerpen Symposium 89 december 2006
auditief systeem voor de geboorteauditief systeem voor de geboorte
in een foetus van ± 5 maanden functioneert het in een foetus van ± 5 maanden functioneert het auditief systeem al voor simpele geluidstimuli auditief systeem al voor simpele geluidstimuli (oogknipperreactie)
in de volgende maanden voor de geboorte is er in de volgende maanden voor de geboorte is er reactie op steeds complexere geluidenreactie op steeds complexere geluiden
geluidsperceptie in de baarmoeder: uiterst geluidsperceptie in de baarmoeder: uiterst lawaaiïge omgeving lawaaiïge omgeving internintern: geluiden van de ingewanden van de moeder, haar : geluiden van de ingewanden van de moeder, haar hartslag met een ritme dat varieert bij inspanning of rust hartslag met een ritme dat varieert bij inspanning of rust (mogelijk het eerste "patroon") (mogelijk het eerste "patroon") externextern: (gedempt) omgevingsgeluid zoals spraak van de : (gedempt) omgevingsgeluid zoals spraak van de moeder (deels intern), spraak van andere mensen, ander moeder (deels intern), spraak van andere mensen, ander omgevingsgeluidomgevingsgeluid
ademhalingsritme van de moeder in combinatie ademhalingsritme van de moeder in combinatie met haar spraak (patroon anders dan in rust) met haar spraak (patroon anders dan in rust)
laagfrequente geluiden (± 200 Hz) minder laagfrequente geluiden (± 200 Hz) minder gedempt dan hoogfrequente geluidengedempt dan hoogfrequente geluiden
Antwerpen Symposium 99 december 2006
auditief systeem vlak na de geboorte:auditief systeem vlak na de geboorte:grote veranderingengrote veranderingen
geluid via de lucht in plaats van via het vruchtwatergeluid via de lucht in plaats van via het vruchtwater het ritme van de hartslag van de moeder kan alleen het ritme van de hartslag van de moeder kan alleen
maar incidenteel gehoord wordenmaar incidenteel gehoord worden spraak van de moeder tegen achtergrondgeluiden spraak van de moeder tegen achtergrondgeluiden
klinkt andersklinkt anders auditief systeem ontvangt samen met andere auditief systeem ontvangt samen met andere
zintuigen nieuwe stimuli (opslag van multimodale zintuigen nieuwe stimuli (opslag van multimodale patronen)patronen)
pasgeborene in nieuwe senso-motorische situatie, pasgeborene in nieuwe senso-motorische situatie, systeem op zich zelfsysteem op zich zelf
aanpassing aan stimulus-responsgedrag van de aanpassing aan stimulus-responsgedrag van de omgevingomgeving
Antwerpen Symposium 109 december 2006
ontwikkeling van de ontwikkeling van de spraakproductiespraakproductie
Antwerpen Symposium 119 december 2006
het menselijk het menselijk spraakproductiesysteemspraakproductiesysteem
bron-filter model voor volwassen spraakproductie
(Fant, 1960)
bron: longen (1) + larynx (2)
filter: mondkeelbuis (3)
geluidsproductiesysteem gelijk bij alle zoogdieren
Antwerpen Symposium 129 december 2006
is geluidsinstrument van een baby te vergelijken is geluidsinstrument van een baby te vergelijken met volwassen spreekinstrument ? met volwassen spreekinstrument ?
volwassen volwassen spreekinstrumentspreekinstrument
spreekinstrument spreekinstrument babybaby
• sterk nasaal• geen heldere klank• weinig articulatie
in begin:
Antwerpen Symposium 139 december 2006
bron-filter model als beschrijvings- bron-filter model als beschrijvings- systeem voor babygeluidensysteem voor babygeluiden
(zie Koopmans-van Beinum & Van der Stelt, 1986; 1998)
senso-motorische benadering:beschrijving van bewegingen
larynxbewegingenlarynxbewegingen(stemgeving of fonatie)
mondkeelbewegingenmondkeelbewegingen(articulatie)
(aanname: dankzij veranderingen is waarneming mogelijk )
Antwerpen Symposium 149 december 2006
fonatie direct vanaf de geboortefonatie direct vanaf de geboorte
geboortekreet
bron: longen + larynx
aanvankelijk reflexmatig en verre van perfecte afstemming aanvankelijk reflexmatig en verre van perfecte afstemming
Antwerpen Symposium 159 december 2006
ontwikkeling van het ontwikkeling van het fonatiesysteemfonatiesysteem
hoe zit het met articulatie ?
FONATIE
veel variatie in fonatie
onderbroken fonatie
ononderbroken fonatie
0 wkn 6 wkn 20 wkn
Antwerpen Symposium 169 december 2006
met ± tien weken komen de eerste met ± tien weken komen de eerste articulatiebewegingenarticulatiebewegingen
één enkele articulatiebeweging per uiting: eerst achter, later ook meer voor in de mond
“cooing” filter: mondkeelbuis
Antwerpen Symposium 179 december 2006
met ± dertig weken komen er met ± dertig weken komen er meervoudige articulatiebewegingenmeervoudige articulatiebewegingen
repeterende open-dicht bewegingen: met kaak, lip, tong, en later ook achter in de mond
““brabbelen”brabbelen”
Antwerpen Symposium 189 december 2006
ARTICULATIE
0 wkn 10 wkn 30 wkn
2 of meerarticulaties
enkelvoudige articulatie
ontwikkeling van het ontwikkeling van het articulatiesysteemarticulatiesysteem
Antwerpen Symposium 199 december 2006
bouwstenen van het productie-bouwstenen van het productie-instrument in ontwikkelinginstrument in ontwikkeling
2 of meerarticulaties
enkelvoudige articulatie
ARTICULATIE
ADEMHALING
veel variatie in fonatie
onderbroken fonatie
ononderbroken fonatie
FONATIE
0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn
Antwerpen Symposium 209 december 2006
productie-instrument in productie-instrument in ontwikkeling ontwikkeling
(fonatie en articulatie gecombineerd)(fonatie en articulatie gecombineerd)
veel variatie in fonatie
onderbroken fonatie
ononderbroken fonatie
0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn
2 of meerarticulaties
enkelvoudige articulatie
FONATIE
ARTICULATIE
ADEMHALING
Antwerpen Symposium 219 december 2006
stappen in stappen in spraakontwikkelingontwikkeling spraakontwikkelingontwikkeling
(fonatie en articulatie gecombineerd)(fonatie en articulatie gecombineerd)
FONATIE
veel variatie in fonatie
ARTICULATIE
onderbroken fonatie
ononderbroken fonatie
0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn
2 of meerarticulaties
enkelvoudige articulatie
I
II
III
IV
V
VI
Antwerpen Symposium 229 december 2006
drie mijlpalen in de coördinatie van drie mijlpalen in de coördinatie van spraakbewegingenspraakbewegingen
FONATIE
ARTICULATIE
veel variatie in fonatie
onderbroken fonatie
ononderbroken fonatie
2 of meerarticulaties
enkelvoudige articulatie
ADEMHALING
0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn
Antwerpen Symposium 239 december 2006
hoe spraakontwikkeling bepalen ?
aangeven dat een baby aangeven dat een baby vanaf een bepaalde leeftijdvanaf een bepaalde leeftijd een bepaalde ontwikkelingsstap kan makeneen bepaalde ontwikkelingsstap kan maken
kwalitatievekwalitatieve beoordeling beoordeling (zes stadia)(zes stadia)
aangeven aangeven hoe vaak bepaalde uitingen voorkomenhoe vaak bepaalde uitingen voorkomen in audio- of videoregistratie, d.w.z. wat voor typen in audio- of videoregistratie, d.w.z. wat voor typen uitingen een baby op een bepaald moment uitingen een baby op een bepaald moment produceertproduceert
kwantitatievekwantitatieve beoordeling beoordeling ((AMSTIVOCAMSTIVOC))
in tegenstelling totin tegenstelling tot
(AMsterdam System for Transcription of Infant VOCalizations)
Antwerpen Symposium 249 december 2006
klassificatieschema van fonatie- en articulatiebewegingen universeel
toepasbaar maakt kwantitatieve data mogelijk over
afwijkende spraakontwikkelingsprocessen kan antwoord geven op de vraag of een kind
in zijn geluidsproducties afwijkt van een controlegroep of een norm
b.v. kinderen met een gespleten gehemeltedove en slechthorende kinderenkinderen met het risico dyslectisch te zijn
Antwerpen Symposium 259 december 2006
onderzoek naar onderzoek naar geluidsproducties van dove geluidsproducties van dove
baby’sbaby’s
Chris Clement Chris Clement (oud-AiO)(oud-AiO) Ineke van den Dikkenberg-Pot Ineke van den Dikkenberg-Pot (oud-AiO)(oud-AiO) Lillian Doppen Lillian Doppen (stud. Spraaktaalpathologie Univ. (stud. Spraaktaalpathologie Univ.
Nijmegen)Nijmegen) Jeannette van der Stelt (gastonderzoeker UvA)Jeannette van der Stelt (gastonderzoeker UvA)
VIATAAL (Inst. voor Doven), St.-MichielsgestelVIATAAL (Inst. voor Doven), St.-Michielsgestel Gezamenlijke Nederlandse Doveninstituten Gezamenlijke Nederlandse Doveninstituten ACLC, Faculteit Geesteswetenschappen, UvAACLC, Faculteit Geesteswetenschappen, UvA
gefinancierd doorgefinancierd door::
uitgevoerd dooruitgevoerd door::
Antwerpen Symposium 269 december 2006
resultaten van 6 dove en 6 horende resultaten van 6 dove en 6 horende baby’s in de eerste 18 maanden van baby’s in de eerste 18 maanden van
hun levenhun leven dove baby’s produceren meer uitingen dan horendedove baby’s produceren meer uitingen dan horende dove baby’s verschillen in hun geluidsproducties al in dove baby’s verschillen in hun geluidsproducties al in
de eerste zes maandende eerste zes maanden dove baby’s produceren meer fonatie zonder dove baby’s produceren meer fonatie zonder
articulatiearticulatie dove baby’s produceren meer articulaties zonder dove baby’s produceren meer articulaties zonder
fonatiefonatie dove baby’s produceren minder variaties in hun dove baby’s produceren minder variaties in hun
uitingenuitingen dove baby’s brabbelen niet in hun eerste jaardove baby’s brabbelen niet in hun eerste jaar dove baby’s maken lettergreepeffecten door de dove baby’s maken lettergreepeffecten door de
fonatie te onderbreken vanaf 7.5 mndfonatie te onderbreken vanaf 7.5 mnd dove baby’s maken minder contrasten in hun klinkers dove baby’s maken minder contrasten in hun klinkers
Antwerpen Symposium 279 december 2006
FONATIE
ARTICULATIE
veel variatie in fonatie
onderbroken fonatie
ononderbroken fonatie
0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn
2 of meerarticulaties
enkelvoudige articulatie
problematisch voor dove kinderen:problematisch voor dove kinderen:coördinatie van fonatie + articulatiecoördinatie van fonatie + articulatie
auditieve auditieve feedback feedback noodzakelijnoodzakelijk voor k voor spraak-spraak-ontwikkelinontwikkelingg
Antwerpen Symposium 289 december 2006
FONATIE
ARTICULATIE
veel variatie in fonatie
onderbroken fonatie
ononderbroken fonatie
0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn
2 of meerarticulaties
enkelvoudige articulatie
ADEMHALING
hulp bij spraakontwikkeling van dove hulp bij spraakontwikkeling van dove baby’s: baby’s:
training van coördinatietraining van coördinatie
Antwerpen Symposium 299 december 2006
na cochleaire implantatie: na cochleaire implantatie: auditieve feedbackauditieve feedback
auditieve auditieve feedback feedback maakt maakt coördinatie coördinatie van van fonatie fonatie + articulatie+ articulatie mogelijkmogelijk F
ONATIE
ARTICULATIE
veel variatie in fonatie
onderbroken fonatie
ononderbroken fonatie
0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn
2 of meerarticulaties
enkelvoudige articulatie
BRABBELEN
Antwerpen Symposium 309 december 2006
tekeningen: Otto Dicke, Kinderen
vroegtijdige cochleaire implantatie:vroegtijdige cochleaire implantatie:
SPRAAKMAKENDE BELOFTE ?SPRAAKMAKENDE BELOFTE ?