Insan Haklari Kitabi LOW

8/6/2019 Insan Haklari Kitabi LOW

http://slidepdf.com/reader/full/insan-haklari-kitabi-low 1/234

Temel Bilgiler

Koruma Mekanizmaları

İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları

•

•

•



İnsan Hakları:• Temel Bilgiler

• Koruma Mekanizmaları• İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları

1. BASKI 2006, Ankara

Baskı: Matus Basımevi Reklam ve Yayımcılık Tic. Ltd. Şti.Matbaacılar Sitesi558. Sokak No:2

İvedik Organize Sanayi SitesiYenimahalle - AnkaraTel: 0312 395 9596Fax: 0312 395 9599

V.D. : YenimahalleV. No : 613 046 2266T.Sicil No : 64/1828



İ ç i n d e k i l e r

3

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ .......................................................................................................................................7

GİRİŞ .........................................................................................................................................11

I. BÖLÜM................................................................................................................................ 15

İNSAN HAKLARI KAVRAMI VE ÖNEMİ ........................................................................... 15

A. İNSAN HAKLARI KAVRAMI ...................................................................................... 17

1. İnsan Haklarının Tanımı ................................................................................. 17

2. İnsan Haklarının Nitelikleri........................................................................... 19

B. İNSAN HAKLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ ...........................................................26

C. İNSAN HAKLARININ KORUNMASININ ÖNEMİ ...................................................30

II. BÖLÜM ..............................................................................................................................33

İNSAN HAKLARI VE ÖZGÜRLÜKLERİ .............................................................................33

A. İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN TEMEL İLKELERİ .............................................35

1. İnsan Haklarının Sınırlandırılması .............................................................35

a) Özgürlük Karinesi ...........................................................................................37

b) Kanunla Sınırlama ..........................................................................................37

c) Nedene Bağlılık veya Meşrû Amaçların İzlenmesi ..............................38

d) “Demokratik Toplumda Gerekli Olma” Ölçütü ve “Ölçülülük” İlkesi ..38

e) Hakların Özüne Dokunma Yasağı .............................................................40

2. Olağanüstü Rejimlerde İnsan Hakları ..................................................... 41

3. İnsan Haklarının Kötüye Kullanılması Yasağı......................................42

4. Temel Hakların Sınırlanmasında “Amaç Saptırma” Yasağı ...........44

5. İnsan Hakları ve Yabancılar.........................................................................45

6. İnsan Haklarının Yatay Etkisi.......................................................................46

7. İnsan Hakları ve Ödev ve Sorumluluklar ...............................................47

B. HAK KONULARI ...............................................................................................................49

1. Sivil Haklar ve Özgürlükler...........................................................................49

a) Yaşama Hakkı ...................................................................................................49

b) İşkence ve Kötü Muamele Yasağı ............................................................. 51

c) Kölelik, Angarya ve Zorla Çalıştırma Yasağı ..........................................52d) Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği Hakkı ...........................................................54

e) Hükümlü ve Tutukluların Hakları ...............................................................56

f) Özel Hayatın ve Aile Hayatının Korunması ..............................................57

g) Konut Dokunulmazlığı Hakkı .......................................................................58




4

h) Haberleşme Özgürlüğü ................................................................................59

i) Düşünce, Vicdan ve Din/İnanç Özgürlüğü ..............................................59

j) İfade Özgürlüğü................................................................................................64

k) Bilim ve Sanat Özgürlüğü ............................................................................68

l) Basın Özgürlüğü ...............................................................................................69m) Yerleşme ve Seyahat Özgürlüğü ............................................................. 70

n) Örgütlenme Özgürlüğü ................................................................................ 71

o) Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı .................................74

p) Mülkiyet Hakkı .................................................................................................75

r) Çalışma ve Sözleşme Özgürlüğü ...............................................................77

s) Adil Yargılanma Hakkı ve İlgili Güvenceler ............................................79

t) Etkili Başvuru Hakkı/Hak Arama Özgürlüğü ...........................................82

u) Ayrımcılık Yasağı .............................................................................................84

2) Siyasî Haklar .......................................................................................................86

a) Vatandaşlık Hakkı ...........................................................................................86

b) Bilgi Edinme Hakkı .........................................................................................87

c) Dilekçe Hakkı ...................................................................................................88

d) Seçme ve Seçilme Hakları ..........................................................................89

e) Siyasî Faaliyette Bulunma Hakkı ...............................................................90

3. Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Haklar ......................................................93

a) Eğitim ve Öğrenim Hakkı .............................................................................93

b) Çalışma Hakkı ve Ödevi................................................................................95

c) Toplu İş Sözleşmesi Hakkı ...........................................................................96

d) Grev ve Lokavt Hakkı ....................................................................................96

e) Sosyal Güvenlik Hakkı ...................................................................................98

f) Sağlık ve Hasta Hakkı .....................................................................................99

g) Çevre Hakkı ....................................................................................................100

h) Kadın Hakları ..................................................................................................101

i) Çocuk Hakları ..................................................................................................103

j) Engelli Hakları .................................................................................................106

k) Akıl Hastalarının Hakları .............................................................................107

l) Azınlık Hakları ve Kültürel Haklar .............................................................107




5

III. BÖLÜM ............................................................................................................................111

İNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİ ...........................................111

A. HAKLARIN KORUNMASI VE HAK ARAMA YOLLARI .............................................113

1. Ulusal Koruma ...................................................................................................113

a) Yargısal Koruma .............................................................................................113b) Yargı Dışı Yollar ..............................................................................................115

2. Uluslararası Koruma ......................................................................................118

a) Birleşmiş Milletler İnsan Haklarını Koruma Mekanizmaları .............118

b) Avrupa Konseyi İnsan Hakları Koruma Sistemi ..................................121

B. İNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİNDE İL VE İLÇE

İNSAN HAKLARI KURULLARININ İŞLEVLERİ .............................................................124

1. Kurullara Genel Bir Bakış............................................................................124

a) Tarihsel Gelişim .............................................................................................124

b) Kurulların Misyonu ve Vizyonu ................................................................125

c) Kurulların Üye Yapısı ...................................................................................127

d) Kurumsal Kimlik ............................................................................................131

2. Kurulların Görevleri.......................................................................................133

a) Genel Görevleri .............................................................................................133

b) Kurulların Tanıtılması ..................................................................................139

c) Sivil Toplum Kuruluşlarıyla İşbirliği ........................................................149

d) Eğitim ve Bilinçlendirme ............................................................................153

e) Araştırma ve İzleme.....................................................................................160

f) İhlâl İddialarını İnceleme ve Karara Bağlama ......................................173

3. Kurulların Çalışma Usulleri ........................................................................191

4. Sonuç yerine: Özeleştiri ve Denetim .....................................................198

KAYNAKLAR VE EKLER ................................................................................................ 203

KAYNAKLAR........................................................................................................................ 205

EKLER ....................................................................................................................................210

EK A: İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının Çalışmalarından Örnekler .........210

EK B: Kurullar İçin Performans Kriterleri ............................................................ 223

EK C: Tanıtıcı Kurul Üyesi Kimlik Kartı Örneği ................................................... 225

EK D: İnsan Hakları İle İlgili Bazı Önemli Gün ve Haftalar ............................. 225EK E: İnsan Haklarıyla İlgili Başlıca Kuruluşlar ve İletişim Adresleri.......... 226

EK F: İnsan Haklarına İlişkin Uluslararası Belgeler ...........................................231



Ö n s ö z

7

ÖNSÖZ

İnsan hakları, artık devletlerin, kültürlerin, coğrafyaların çizdiği sınırlarınötesinde kabul gören vazgeçilmez bir değerler sistemi olarak çağdaş dünyadüzeninin temelini oluşturmaktadır. Aslında pek çok büyük teknolojik atılımlar,

sosyo-kültürel dönüşümler yanında kitle imha silahları, küresel ısınma gibikâbusları da beraberinde getiren modern çağın insanlığa sunduğu belki de en paha biçilmez kazanç, insan haklarının evrensel bir değere dönüşmesi olmuştur.Günümüzde insan haklarının, modernleşmenin içinde taşıdığı tehlikelere karşıahlâki ve hukuki bir sigorta görevi yaparak toplumsal düzenleri korumaktaolduğu söylenebilir.

Tarihteki gelişim süreci içerisinde insan haklarının anlamı, neleri kapsadığı

veya dışladığı sürekli olarak felsefi ve politik mücadelenin konusu olmuş, hattasavaşların, ekonomik bunalımların yaşandığı bazı dönemlerde insan haklarının“göz ardı edildiği” görülmüştür. Ancak insan hakları bu mücadeleden hemkavramsal bazda, hem de kurumsal düzeylerde güçlenerek çıkmış, insanlık diktarejimlerinin, savaşların sebep olduğu yaraları hep insan haklarını yücelterek aşmak yoluna gitmiştir. Bütün büyük bunalımların sonucunda, dünyanın uzlaştığınokta hep “insan haklarını geliştirmek ve güvence altına almak” olmuştur.Dolayısıyla insan hakları, “ahlâki bir ideal” olmanın ötesinde, aynı zamandaulusal ve uluslararası düzenlerin istikrarı, barış ve güvenliğin sağlanmasıaçısından da zorunlu olarak benimsenmesi ve korunması gereken bir değerler sistemidir.

Bu değerler sistemi ile ilgili bilimsel, felsefi veya siyasal çalışmalar, genellikleiki ana cephede ilerlemiştir:

• İnsan haklarının alanına nelerin girdiği veya girmediğini ortaya koymak,

• İnsan haklarının hangi mekanizmalarla korunup geliştirilebileceğini

araştırmak.

Şimdiye kadar, bu çalışmalardaki önceliği, dinamik bir içeriği olan insanhakları alanının sınırlarının nasıl çizileceği hususu almıştır. Tarihin geriyedoğru akıtılmaya çalışıldığı geçici dönemler dışında insan haklarının alanı hepgenişlemiş, sivil ve siyasal haklardan oluşan Birinci Kuşak Hakları, 20. yüzyılınortalarına doğru gelişen ekonomik, sosyal ve kültürel hakları ifade eden İkinciKuşak Haklar izlemiş, küreselleşme ve bilgi çağı ise, çevre hakkı gibi birey-

devlet ilişkilerini aşan nitelikteki Üçüncü Kuşak Hakları beraberinde getirmiştir.Tüm bu süreçler, yeni hak konularının ortaya çıkması yanında mevcut haklarında yeniden tanımlandığı, yorumlandığı aşamalar olmuştur.

Diğer yandan, günümüzde “insan haklarının içeriği” kadar, özellikle temelhakların “hangi yöntem ve mekanizmalar ile korunabileceği” konusu da aynı



Ö n s ö z

8

derecede önem taşımaktadır. Çünkü yaşanan tecrübeler, insan hakları teorisindesağlanan gelişmelerin uygulamaya hızlı ve doğru biçimde yansıtılamadığını,çoğu durumda geleneksel güvence mekanizmalarının yetersiz kalabildiğinigöstermiştir. Dolayısıyla insan hakları alanında ulaşılan evrensel standartlarınmuhtemel tehlikelere karşı nasıl korunabileceği ve uygulamaya daha iyi nasıl

yansıtılabileceği konusunda yeni mekanizmalar kurmaya ve mevcutları dagüçlendirmeye dönük arayışlar, günümüzde giderek yoğunluğunu arttırmaya başlamıştır. Nitekim Avrupa Birliği’ne girebilmenin temel koşullarını ifadeeden Kopenhag siyasi kriterleri arasında “insan haklarını güvence altına alacak istikrarlı kurumların varlığı”nın “olmazsa olmaz”lar arasında belirtilmesi de, buduruma bir örnek teşkil etmektedir.

Büyük bir hız ve kararlılıkla gelişmiş ülkeler arasına girme aşamasında bulunan

ülkemiz, insanlığın ortak değeri olan insan hakları alanında “sessiz bir devrim”igerçekleştirmektedir. Tüm insanlığın ortak birikimiyle oluşan evrensel değerleri, bireylerin yaşamına tam manası ile yansıtabilmenin amaçlandığı bu “sessizdevrim”i başarıya ulaştırmak için, insan hakları alanında belli bir “zihinseldönüşüm” ile birlikte yasal ve kurumsal anlamda bir “yeniden yapılanma”gerekmektedir. Dolayısıyla ülkemizde insan hakları alanında gerçekleştirilençalışmalar da bu iki eksen üzerinde gelişmektedir.

Günümüzün insan hakları değerlerinin lafzına değilse de ruhuna her zaman sahipolan bu topraklarda, pek çok farklı din, mezhep ve etnik kökenden topluluğunyüzyıllarca barış içinde yaşayabilmesini sağlayan bir hoşgörü iklimi vardır.Bu iklim, insan hakları ile ulaşılması arzu edilen hedefler için ideal bir bilgive düşünce zemininin varlığı anlamına gelir. Bu açıdan bakıldığında, insanhaklarının “ithal bir kavram” değil, medeniyetimizin “yitik bir malı” olduğunu belirtmek gerekmektedir. İnsan hakları konusundaki “zihinsel dönüşüm” de, esasolarak insanımızın fikir ve gönül dünyasında zaten mevcut bulunan değerleri,evrensel dil ve içerikle bütünleştirmeyi sağlayacaktır. Bunun için öncelikle

gerekli olan ise, insan hakları ile ilgili kavramsal ve teorik çerçeveyi doğru biçimde bilgi dağarcıklarına yerleştirebilmektir. Bu doğrultuda gerek kamugerekse sivil toplum kuruluşları ve akademik çevrelerde yürütülen çalışmalar giderek yoğunluk kazanmaktadır.

İnsan hakları alanındaki bu “sessiz devrim”in yasal ve idari yapılanmacephesinde ise, son dönemde reform niteliğinde bir çok düzenlemeler yapılmışve yeni mekanizmalar hayata geçirilmiştir. Gerçekleştirilen kapsamlı anayasa

değişiklikleri, çıkarılan yeni Türk Ceza Kanunu ve Ceza Muhakemesi Kanunugibi yasal düzenlemeler ve AB sürecinde hayata geçirilen uyum paketleri ilehukuk sistemi reforme edilirken insan hakları alanındaki idari kapasite degeliştirilmiştir. Bu bağlamda 2001 yılında kurulan Başbakanlık İnsan HaklarıBaşkanlığı ile 2000 yılında oluşturulan İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları,ülkemizde insan hakları kurumsallaşmasının altyapısını oluşturmuşlardır.



Ö n s ö z

9

İnsan haklarının korunmasında yeni bir mekanizma olan ve pek çok sorunumahallinde çözme potansiyeline sahip bulunan İl ve İlçe İnsan HaklarıKurulları’na yönelik olarak İnsan Hakları Başkanlığı ile British Counciltarafından ortaklaşa yürütülen “İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının Etkinlik ve Verimliliğinin Arttırılması Projesi” kapsamında hazırlanan bu kitap da,

ülkemizde insan haklarını geliştirmeye dönük çabalar çerçevesindeki yenive özgün bir ürün olarak başta İnsan Hakları Kurullarında görev yapanlar vekamu görevlileri olmak üzere halkımızın istifadesine sunulmaktadır. Bu kitabınhazırlanmasında başlıca hedef, insan hakları kavramı ve koruma şekli konusundaortak bir anlayışın gelişmesine katkı sağlamaktır.

Kitabın insan hakları kavramı ve önemi, insan haklarının tarihsel gelişimi, insanhakları hukukunun temel ilkeleri, hak konuları ve insan haklarının korunması ve

geliştirilmesine ilişkin genel bilgileri içeren bölümleri, insan hakları alanındayaptığı değerli çalışmalarla tanınan Prof. Dr. Mustafa ERDOĞAN tarafındanhazırlanmıştır. İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının kuruluş yapısı ve işlevleriile ilgili bölüm ise, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’nda görev yapanuzmanlarca hazırlanmıştır.

Hak konularındaki detaylı açıklamaları ile insan hakları alanında yaşananteorik bilgi eksikliğinin giderilmesine yapacağı katkı yanında, İl ve İlçe İnsanHakları Kurulları ile ilgili zengin içeriği ile de Kurullarımızın çalışmalarına

yol göstereceğine inandığımız kitaptan azami derecede yararlanılabilmesiumuduyla, kitabın hazırlanmasında emeği geçenlere- özellikle Prof. Dr. MustafaERDOĞAN, Doç. Dr. Zühtü ARSLAN, İnsan Hakları Başkanlığı personeliAhmet UZAK, Mehmet ALTUNTAŞ, Ali Yavuz BİRİNCİOĞLU, Projedanışmanları Prof. Dr. Susan NASH, Dr. Hamit ERSOY, Christine CURRYve British Council görevlileri Esra ÇANAKÇI ve Çağrı ÖNER’e- teşekkür ediyorum.

Mustafa TAŞKESENİnsan Hakları Başkanı



G i r i ş

11

GİRİŞ

Çağdaş hukuk ve siyaset gündeminin en başta gelen konularından birinin“insan hakları” olduğu şüphesizdir. Teorik olduğu kadar pratik bir sorun

olarak da insan hakları, gerek ulusal gerekse uluslararası düzeyde son yılların

ciddi tartışma alanlarından birini oluşturmuş durumdadır. Sadece akademik literatürde ve insan hakları aktivistlerinin bildiri ve açıklamalarında değil, aynızamanda ister bürokratik isterse politik kaynaklı olsun resmî söylemde de, bukonu gitgide daha fazla tartışmanın odağında yer almaktadır. Akademik vefelsefî bir ilgi konusu olarak insan haklarının tarihi, aşağı yukarı modernliğinkendisi kadar eski (veya o kadar yeni) bir konudur. Bu anlamda insan haklarıteması, devletin meşruluğu sorunu çerçevesinde gündeme gelen doktrinlerle veözellikle de doğal haklar teorisiyle yakından ilgilidir.

Siyasetin ele alınışında hakların- özel olarak da insan haklarının- önemininartan ölçüde kabulü, modern dönemin karakteristik özelliklerindendir. Haklar söyleminin ortaya çıkması, insanoğlunun siyasî düzenin niteliğine ilişkinkavrayışında temel bir değişikliğin meydana geldiğine işaret etmektedir. Modernçağda, siyasî toplumun organik bir bütün olarak görülmesine ilişkin Aristocudüşüncenin yerini, özgür, eşit ve hak sahibi bireylerin amaçlarını gerçekleştirmek üzere bir araya geldikleri bir toplum anlayışı almıştır. Bu anlayışta devlet, sadecenispeten sınırlı amaçları gerçekleştirmek için değil, fakat aynı zamanda kişilerin

temel haklarını korumak için de vardır. Haklar söyleminin ortaya çıkmasıyla,devletle vatandaş arasındaki temel ilişki tersine dönmüş ve vatandaşların temelveya “doğal” hakları birincil olarak kavranmaya başlamıştır (Loughlin 2000:202).

İnsan hakları sorununun özellikle 2. Dünya Savaşı sonrasının uluslararasıkonjonktüründe özel bir önem kazanmış olduğu dikkati çekmektedir. Bütünsavaşlar gibi 2. Dünya Savaşı da, her ne kadar esas olarak devletlerin egemenlik

yarışından doğmuş ve sonuçları da büyük devletlerin aralarında vardıkları bir çıkarlar uzlaşması şeklinde ortaya çıkmış olsa da, savaşın galipleri, “zafer”iaynı zamanda totaliterizme karşı elde edilmiş bir başarı olarak gördüler vedünyanın da öyle görmesini sağladılar. Böyle bir ortamda Birleşmiş Milletler’in(BM), iddia olarak da olsa, bir dünya barışı projesi şeklinde doğmuş olmasınaşaşırmamak gerekir. BM Teşkilâtı, daha kuruluş aşamasında, uluslararası barışıninsan haklarıyla doğrudan doğruya ilgili olduğu düşüncesine bağlılığını ilânetmiş ve bu anlayışa uygun olarak 1948 yılında meşhur İnsan Hakları EvrenselBildirisi’ni ilan etmiştir. Böylece, tarihte ilk defa insan hakları evrensel bir otorite kazanmış ve geçerliliğini genel uzlaşmadan almıştır (Loughlin 2000:206). Bu konuda daha sonraki gelişmeler, insan haklarına saygı meselesiniuluslararası ilişkilerin ve uluslararası hukukun temel sorunlarından birisi halinegetirmiştir.



G i r i ş

12

Türkiye de, baştan beri BM teşkilâtının içinde yer alan bir devlet olarak,gerek insan hakları konusundaki bu duyarlılığı, gerekse Bildiri’de ve izleyensözleşmelerde ifadesini bulan temel düşünceyi paylaştığını çeşitli vesilelerleaçığa vurmuştur. Bununla tutarlı olarak, Türkiye, daha sonra Avrupa düzeyindeortaya çıkan insan hakları ve demokrasi odaklı oluşumların da içinde yer alma

iradesi göstermiş ve bu çerçevede 1949 yılında Avrupa Konseyi’nin (AK)kurucuları arasında yer almıştır. Tabiatıyla, Türkiye bu arada Avrupa İnsanHakları Sözleşmesi’ni (AİHS) de kabul edip onaylamıştır. Gerek bu Sözleşmegerekse BM ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilâtı (AGİT) çerçevesindetaraf olduğu diğer sözleşme ve deklarasyonlar, Türkiye’yi insan haklarına riayetkonusunda birçok yükümlülükle karşı karşıya bırakmıştır. Şüphesiz bunlarınen önemli olanı, Avrupa insan hakları koruma sistemine dahil olmanın sonucuolarak, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM) ihlâl kararlarının gereğini

yapma ve onun insan hakları konusundaki genel içtihadına kendisini uydurmayükümlülüğüdür.

Öte yandan, son yıllarda hız ve yoğunluk kazanan Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne(AB) tam üyelik çabaları da bu yönelimi kuvvetlendirmiştir. Başta “KopenhagKriterleri” olmak üzere AB’ye uyumun gerekleri, insan hakları taahhütlerinede bağlı kalma konusunda Türkiye’yi ciddî bir yükümlülük altına sokmuştur.Özellikle 1999 sonrasında sürat kazanan müktesebat uyumunu sağlamaçalışmaları çerçevesinde çıkarılan uyum paketleri, 2001 Anayasa revizyonu ve

onu izleyen birkaç küçük değişiklik esas olarak insan haklarının korunması vegeliştirilmesiyle ilişkilidir.

Türkiye, bu arada insan haklarını koruma ve geliştirme konusunda, öteden berivar olan yargısal ve idarî mekanizmalara ek olarak yeni adımlar atmıştır. Buyeni adımların başında, Türkiye’nin 1987 yılında kendi yetki alanındaki kişilereAİHS denetim organlarına başvuru hakkını tanıması ve buna bağlı olarak,1990’da Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin yargı yetkisini kabul etmesi

gelmektedir. Yukarıda işaret edilen Avrupa Birliği’ne tam üyelik için “KopenhagKriterleri”ne uyma zorunluluğu da, Türkiye’nin insan hakları davasını resmîdüzeyde daha ciddî olarak ele almasını gerektirmiştir. Türkiye bu çerçevedeinsan haklarına ilişkin evrensel standartlara yaklaşabilmek amacıyla 2001 yılındaAnayasa’da ciddî bir revizyon yapmış, 2004 yılında ise temel insan haklarıylailgili uluslararası antlaşmaların ulusal kanunlara üstünlüğünü öngören hükmü,Anayasa’nın 90. maddesine eklemiştir.

Türkiye’nin insan haklarını koruma ve geliştirme davasını ciddiye aldığının başka bir önemli işareti de, bu amaçla yeni kurumsal yapıların oluşturulmasıyoluna gitmesi olmuştur. Nitekim, Başbakanlığa bağlı bir İnsan HaklarıBaşkanlığı ile il ve ilçelerde İnsan Hakları Kurulları’nın oluşturulması budoğrultuda atılmış önemli adımlardır. Bu kitabın son bölümünde ayrıntılı olarak açıklanacağı üzere, gerek İnsan Hakları Başkanlığı’na gerekse İnsan Hakları



G i r i ş

13

Kurulları’na, insan hakları ihlâllerinin tespiti ve giderilmesi konusunda önemligörevler yüklenmiştir.

Bütün bunlar, bir yandan, insan hakları konusunda zaten öteden beriyapılagelmekte olan akademik çalışmaların daha da artmasına ve derinlik

kazanmasına yol açarken, öbür yandan da insan haklarının korunması vegeliştirilmesiyle ilgili uygulamayı yönlendirecek ve sürekli izleyecek resmîgörevlilerin ve ayrıca yargı personelinin bu konularda daha donanımlı halegetirilmesi ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Bu donanım ihtiyacının belki de enönemli yanını, insan hakları konusundaki gelişmeleri izlemek ve yönlendirmeklegörevli olanlara yön gösterecek temel standartların belirlenmesi oluşturmaktadır.

İşte bu kitap, öncelikle böyle bir ihtiyaca cevap olmak üzere hazırlanmıştır.

Kitabın ilk amacı, insan hakları ihlâllerini izlemek, bu konularda inceleme vearaştırma yapmak, ihlâlleri gidermeye çalışmak ve gerektiğinde iyileştiriciönerilerde bulunmakla görevli olan kamu personeli ile İl ve İlçe İnsan HaklarıKurullarının üyelerinin insan hakları ve temel özgürlükler konusunda teorik veiçtihadî bilgilerle donatılmasıdır. Bu nedenle, kitabın esas olarak uygulayıcılar için pratik bir başvuru kitabı olacağı düşünülerek, konuların anlatımındaayrıntılı doktrin tartışmalarına girmekten özellikle kaçınılmıştır. Bu çerçevede,özellikle ve öncelikle Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve uygulaması ileTürk anayasal mevzuatı tanıtılmaya çalışılmıştır. Bununla beraber, kitap, aynı

zamanda diğer insan hakları aktivistleri ile konuya ilgi duyan genel okuyucununda insan haklarına ilişkin temel bilgiler edinmelerine elverişli olduğu kadar,üniversitelerimizin çeşitli bölümlerinde okutulan “anayasa hukuku” ve “temelhak ve özgürlükler” gibi derslerde de yararlanılabilecek bir kaynak özelliğitaşımaktadır.



I. Bölüm

İnsan Hakları Kavramı

ve Önemi



İ n s a n H a k l a r ı K

a v r a m

ı v e Ö n e m i

16




a v r a m

ı v e Ö n e m i

17

A. İNSAN HAKLARI KAVRAMI

1. İnsan Haklarının Tanımı

Terimin çağrıştırdığının aksine, “insan hakları”, itiraf etmek gerekir ki,

tanımlanması son derece zor bir kavramdır. Ancak şurası kesindir ki,insan hakları modern ve politik bir kavramdır. Daha açık bir anlatımla, “insanhakları” düşüncesi modern çağda kişilerin siyasî baskıdan korunma arayışıiçinde ortaya çıkmıştır. İnsan hakları teriminin bir talihsizliği, demokrasi ile birlikte günümüzün en popüler kavramlarından biri olması nedeniyle, genelliklegelişigüzel kullanılan bir kavram olmasıdır. Akademik yayınların bile bu konudaher zaman yeterli özeni gösterdiğini söylemek zordur.

Nitekim, çoğu kişi insan hakları kavramına kendi zihnindeki “olmasıgerekenler”i yüklemekte, “iyi” olan her şeyi insan hakkı olarak adlandırmaktadır.Bu bağlamda, örneğin adalet, demokrasi, hukukun üstünlüğü gibi başkatoplumsal-siyasal ideallere başvurarak haklı gösterilebilecek iddia ve talepler,hiçbir kavramsal titizlik kaygısı güdülmeksizin, zaman zaman bu kavramaltında dile getirilmektedir. Kimi zaman da, insan haklarının ahlakî gücüne atıfta bulunmadan –meselâ belli bir hukukî ilişkiye, bir yasaya veya idarî düzenlemeyedayanarak- pekalâ temellendirilebilecek olan taleplerin “insan hakkı” olarak ilerisürüldüklerine rastlanmaktadır. Bütün bu gibi durumlarda, insan hakları “simidi”,rasyonel muhakeme ve gerekçelendirme yeteneğimizi zayıflatan bir kolaycılığı beslemektedir. Hoşumuza giden, olmasını temenni ettiğimiz veya çıkarımızaolan her şeyi “insan hakkı” adı altında ileri sürmenin başka bir sakıncası da,insan haklarının üstün ve bağlayıcı ahlâkî gücünün zayıflamasına ve insan hakkısöyleminin sıradanlaşmasına yol açmasıdır.

Bu yüzden, insan hakkı kavramını doğru tanımlamanın hayatî önemi vardır.İnsan hakkının ne olduğunu anlamak, önemli ölçüde “hak” teriminin anlamının

aydınlatılmasına bağlıdır. Çünkü, insan hakları genel olarak hakların özel bir türüdür. Hak, hem ahlâkî hem de hukukî bir kavramdır. Her iki alanda da hak, bir kişi, bir kurum veya bir şey üzerindeki gerekçelendirilmiş bir iddia veyatalebi ifade eder. Hak sahibi, başka insanlar veya sosyal kurumlar tarafındankendisine belli bir şekilde davranılmaya hakkı olduğunu ileri sürer (Orend 2002:17).

Bir hak iddiası, bu iddiada bulunan kişinin hakkın konusundan yararlanma

yetkisinin genel veya özel olarak tanınması, ona saygı gösterilmesi talebini ifadeeder. Hukukî haklar söz konusu olduğunda, bu tanınma ve saygı gösterilmetalebi, siyasî otorite tarafından zorla yerine getirme (cebrî icra) ile takviyeedilir. Böylece, hukukî haklar söz konusu olduğunda, hak sahibi, hakkınıtanımayan veya ihlâl edenlere karşı yasal yollara başvurarak hakkın konusundanyararlanmasını fiilen sağlatabilir. Buna karşılık, sırf bir ahlâkî hak sözkonusu




a v r a m

ı v e Ö n e m i

18

olduğunda ise, hakkı ihlâl edilen kişinin buna karşı koyabilmesi, ahlâkigerekçelendirmenin gücü ile sınırlıdır.

Devlete yönelik (siyasî) bir talep olarak bir insan hakkı iddiası, özünde ahlâkî bir değerin korunmasıyla ilgilidir. Başka bir ifadeyle, insan hakkı iddiası, siyasî

bir iddia olarak ortaya çıkmakla beraber, içeriği ahlâkîdir. Şüphesiz, anayasalveya uluslararası hukuk belgeleri tarafından tanınmaları, insan haklarınahukuken uygulanabilme olanağı sağlamak bakımından vazgeçilmez önemdedir.Ama bu, gerçekten bu nitelikte olmak kaydıyla, bir insan hakkının varlığınınonun hukuken tanınmış olmasına bağlı olduğu anlamına gelmez. İnsan haklarısözleşmeleri ve anayasalar, bu anlamdaki hakları insanlara vermez veyaonları bu belgeler yaratmazlar; onların yaptığı, insanların zaten sahipoldukları “insan hakları”nı tanımak ve dile getirmektir (Jones 1994: 82).

Bundan dolayı, hukuk metinleri insan haklarına uygunluk veya aykırılıklarıyladeğerlendirilir ve insan hakları kavramı hukukun değişiminde yol gösterici roloynar. Hukukî haklar arasında kendilerine yer verilmemiş olsa bile, insan haklarısiyasal iktidara karşı her zaman ileri sürülebilir. Esasen, insan haklarının işlevide, aykırı yasal düzenlemelere rağmen ileri sürülebilmeleri ve yasaların o yöndedeğiştirilmesini devletten isteyebilmenin gerekçesi olmalarıdır.

İnsan hakları genel olarak hakların özel bir türüdür. Bundan dolayı, “insanhakları” “insanların hakları”yla aynı şey değildir. Çünkü, insanların pek çok türden hakkı olabilir; ahlakî iddialar olarak insan hakları bunlardan sadece biridir. İnsan haklarına “özel”liğini veren de onların hiyerarşik olarak en üstün ahlâkî haklar niteliğinde olmalarıdır. Başka bir ifadeyle,tek tek insanların, “insan” olmaları itibariyle başkaları gibi sahip olduklarıevrensel haklar yanında, kendi özel konum, ilişki ve kazanımlarına göredeğişen başka pek çok hakkı da olabilir. Bu haklar duruma göre kanundan, sözleşmeden veya özel bir ilişkiden doğabilirler. Bunlar, insan haklarından farklı olarak, dayanaklarını oluşturan hukukî kurallara göre, içindebulunulan somut durum ve ilişkiden bağımsız olarak, herkesin herkese karşıileri sürebileceği haklar niteliğinde değildirler.

Şu halde, her kişinin insan olmak sıfatıyla sahip olduğu genel bir ahlâkî hak olarak “insan hakkı”, insan kişisinin hak ettiği bir asgarî muamele meselesiolması nedeniyle, her insana borçlu olunan ve haklı gerekçeleri bulunan üstün,öncelikli bir iddia olarak tanımlanabilir (Orend 2002: 34). Amerikalı hukuk felsefecisi Ronald Dworkin hakların bu anlamda üstün ve öncelikli olmasını“koz” metaforuyla ifade etmiştir. Ona göre, nasıl ki, bazı kâğıt oyunlarında

“koz” bütün diğer kâğıtları yenerse, aynı şekilde bir hak iddiası da ona rakipolan –örneğin, iktisadî büyüme ve çoğunluğun mutluluğu gibi- diğer toplumsaldeğerleri “yener” (Dworkin 1977). İnsan hakları bakımından bu öncelik enüstün noktaya çıkmaktadır. Haklar, özel olarak da insan hakları, bireylerin kendi plan ve projelerini gerçekleştirmekte özgür olacakları bir ahlâkî mekânı garantietmeleri (Lomasky 1987) bakımından özellikle önemlidirler.




a v r a m

ı v e Ö n e m i

19

İnsan haklarının niteliğiyle ilgili teorik açıklamaların bu hakların temel anlamve işlevini unutturmaması gerekir. Onun için, tekrar belirtmek gerekir ki,insan haklarının temel anlam ve işlevi, siyasî baskıdan korunma ihtiyacındave arayışında kendisini gösterir. İnsan hakları doktrininin amacı, insanlaraek kazanımlar sağlamak ve onları pozitif olarak donatmaktan çok, devlet

baskısından koruyacak şekilde onların özgürlük alanlarını garanti etmektir.İnsan hakları, insanların hayat standartlarını yükseltmez, fakat bu idealehizmet edebilecek bir sosyo-politik örgütlenmenin zeminini inşa eder.

2. İnsan Haklarının Nitelikleri

İnsan haklarının başka hak kategorilerinden daha iyi ayrıştırılabilmesi için,kavramın bellibaşlı niteliklerini gözden geçirmek gerekmektedir. Ancak,

“insan hakkı” kavramı muhtelif düşünürler tarafından farklı şekillerdetemellendirildiğinden, insan haklarının niteliklerine ilişkin her anlatımister istemez tartışmaya açık olacaktır. Burada, hem tarihsel olarak hemde günümüzdeki algılanış şekli bakımından insan haklarının en yaygıntemellendirilme biçimi olan “doğal haklar” yaklaşımı esas alınacaktır. Buanlayış, insan haklarını, herkesin insan olmak itibariyle doğuştan sahip olduğudokunulmaz, devredilmez ve vazgeçilmez haklar olarak görür.

Bununla beraber, insan haklarının başlıca özelliklerini gözden geçirmeye başlamadan önce belirtmeliyiz ki, aşağıda işaret edilen bütün özellikleringünümüzün “insan hakları” söyleminde dile getirilen hakların tümü içingeçerli olmadığı açıktır. Sadece günlük konuşma dilinde değil, ilgili akademik literatürde bile uluslararası sözleşmelerde ve ulusal mevzuatlarda yer verilen“temel haklar” veya “anayasal haklar” kavramı ile “insan hakları” kavramıçeşitli nedenlerle genellikle eş anlamda kullanılmakta olduğundan, bu noktayı belirtmeye ihtiyaç vardır. Bu ihtiyat kaydıyla birlikte, şimdi insan haklarınınözelliklerini ele alabiliriz.

İnsan hakları;

▪ Evrenseldir,

▪ Doğuştandır,

▪ Toplum öncesidir,

▪ Mutlaktır,

▪ Vazgeçilmezdir,

▪ Birey haklarıdır,

▪ Çoğunlukla özgürlük haklarıdır,

▪ Temel haklardır,

▪ Esas olarak devlete karşı ileri sürülen iddialardır.




a v r a m

ı v e Ö n e m i

20

a) İnsan hakları evrenseldir.

İnsan haklarının evrensel olması başlıca üç anlama gelir: (i) Bütün insanlar,zamana ve mekâna bağlı olmaksızın insan haklarına sahiptir. (ii) Dolayısıyla,insan hakları toplumsal aidiyeti, kültürel kimliği, sosyal kökeni, ırkı, dili, dini,sınıfı ne olursa olsun, bütün insanların sahip olduğu haklardır. (iii) İnsan haklarıkültürel-göreceli gerekçelerle tanımazlık edilemez. Esasen, kültürel farklılıklarınifade edilmesi ve korunması da en başta insan haklarının tanınmasına bağlıdır.

b) İnsan hakları doğuştandır.

İnsan hakları, insanların doğuştan sahip oldukları, insan kişiliğinden ayrılamazhaklardır. Bu nedenle, insan hakları, varlığı hukukun tanımasına bağlı olanveya sonradan kazanılan haklardan tamamen farklıdırlar. Bunlar insan olarak var oluşumuzun ve insan kişiliğimizin ayrılmaz bir parçasıdır; onun için, insan

haklarının kategorik olarak reddi insanın –insanî ve insanca varoluşun- inkâr edilmesidir.

c) İnsan hakları toplum öncesidir.

Bu özellik, insan haklarının “doğuştan” olmasının mantıkî bir sonucudur. Bunagöre, (i) insanlar herhangi bir sosyal oluşumun üyeleri olarak değil, bundan daönce sırf insan olarak var oldukları için bu haklara sahiptirler. (ii) Bu nedenle deinsan hakları toplumsal-siyasal varoluş biçiminin (siyasal toplumun) meşruluk

temeli ve yön gösterici değerleridirler. (iii) İnsan hakları esas itibariyle toplumave onun temsilcisi sayılan devlete karşı ileri sürülen haklardır.

d) İnsan hakları mutlaktır.

İnsan haklarının “mutlak” olması şu anlamlara gelir: (i) İnsan haklarının varlığıherhangi bir kayda veya şarta bağlanamaz; hiç bir düşünce veya mülâhazaylavarlıkları inkâr edilemez, geçersiz kılınamaz. (ii) İnsan haklarının varlığıözellikle de topluma karşı ödevlerin yerine getirilmesine bağlı değildir. (iii)

İnsan haklarının kapsamı daraltılamaz, pazarlık konusu yapılamaz. İstisnasız bütün insan haklarına saygı gösterilmelidir. (iv) Bir insan hakkının kullanımı,ancak başka bir insan hakkına tecavüz teşkil etmesi halinde veya bizatihiinsan haklarının varlık şartlarını ortadan kaldıran ortamın giderilmesi amacıylakısıtlanabilir.

e) İnsan hakları vazgeçilmezdir.

Kişiler insan haklarını sözleşmeyle başkalarına devredemeyecekleri gibi,

bunlardan feragat de edemezler. Çünkü, insan hakları doğrudan doğruya biziminsan kişiliğimize bağlıdırlar. İnsan haklarının vazgeçilmezliği sadece teorik bir ilke değildir; aynı zamanda anayasal-demokratik devletlerin resmîleştirmektenkaçınamayacakları bir gereğin de ifadesidir. İnsan hakları düşüncesindenilham alan bir temel haklar listesine yer vermeyen hiç bir anayasa, gerçek anlamda anayasa değildir.




a v r a m

ı v e Ö n e m i

21

f) İnsan hakları birey haklarıdır.

İnsan haklarının öznesi hiç şüphe yok ki insan toplulukları değil, yalnızca bireyolarak insanlardır. İnsan hakları birey haklarıdır. Çünkü, topluluk, cemaat, grup,sınıf ve toplum gibi kollektiviteler, varlıkları bireylerden bağımsız olan aslîgerçeklikler olmayıp, birey-insanlardan ve onların arasındaki etkileşimlerdenoluşan ilişki ağlarıdır. Dolayısıyla, kollektivitelerin hakları, bireysel insanhaklarına göre ikincil konumdadır. Esasen, insan hakları bir yanıyla bu gibikollektiviteler karşısında korunması gereken haklardır.

Kaldı ki, sadece bireyler seçebilir, tercihte bulunabilirler. Çünkü, seçmek bir seçeneği diğer(ler)inden ayırt etmeyi gerektiren nedenleri düşünebilmeyeteneğinin varlığını gerektirir, bu ise sadece bireylerde var olan bir yetenektir.Gruplar, topluluklar, uluslar mecazi anlamda bile düşünemez, mütalâa edemezler

(de Jasay 1991: 58). Bu nedenle, insan hakları sadece birey olarak insanlar içinkullanılması anlamlı olan bir kavramdır. Bir grubun, bir sınıfın, bir topluluğun, bir ulusun da elbette hakları olabilir; ancak bunlar insan hakları olarak adlandırılamazlar. Hatta bu gibi haklar sıkça bireysel insan haklarıyla çatışırlar.

İnsan haklarının öznesinin bireyler olması demek, ayrıca, bu haklara sahipolmanın belli bir topluma veya kollektiviteye mensubiyet şartına bağlı olmamasıda demektir. Bu haklar bireyin ahlâki doğasından kaynaklanan ve doğrudan

doğruya onun kişiliğine bağlı olan haklardır. İnsan haklarının bir kollektiviteyemensubiyetten tamamen bağımsız olması şu bakımdan da zorunludur ki, bu haklar çoğu zaman topluma ve onun adına hareket eden siyasi otoriteyekarşı ileri sürülürler. Esasen, insan hakları çok kere topluluklara ve kollektif kimliklere karşı tanımlanması gereken haklar olarak ortaya çıkmaktadırlar. Dahadoğrusu, kollektivitenin bireyin tercihlerini bastırabildiği yerde insan hakkınınvarlığından söz edilemez. Nitekim, günümüzde, kollektif kimlikler adına insanhaklarının bastırıldığı veya en azından bu haklardan toplum veya topluluk lehine

vazgeçilmesinin istendiği veya beklendiği pek çok durumla karşılaşmaktayız.

Bununla beraber, çağdaş anayasalarda ve insan hakları belgelerinde, öznesikollektif varlıklar olan kimi haklara yer verilmiştir. Dolayısıyla, insan haklarınınözelliklerini tam olarak taşımasalar da, hukuken tanındıkları ölçüde bu haklarariayet edilmesi gerekmektedir. Ancak, bu hakların uygulamada insan hakları fikridoğrultusunda yorumlanması, ihmale gelmez bir zorunluluktur.

g) İnsan hakları çoğunlukla özgürlük haklarıdır.

İnsan haklarının çoğu özgürlüğün açılımlarıdır. Şu hak tanımı, özgürlüğüesas alan bir yaklaşımın ürünüdür: “Bir hak, başka bireyler veya kurumlarınmüdahalesi veya zorlaması olmaksızın bir bireyin belli bir eylemi yapmaveya yapmama konusundaki kayıtsız-şartsız özgürlüğüdür.” (Mueller 1996:212) Özgürlük, en genel anlamda, hayatı hangi değer ve ideallere göre




a v r a m

ı v e Ö n e m i

22

yaşayacaklarına, keyfî bir dış müdahale olmadan bireylerin kendilerinin karar verebilmelerini ve o yolda hareket edebilmelerini ifade eder. Özgürlük, hemenhemen her durumda, insanların izleyecekleri amaçlar ve kullanacakları araçlar konusunda istedikleri tercihi yapabilmeleri demektir.

Burada “keyfî” müdahaleyle kastedilen, insan eseri olup da, haklı bir nedenedayanmayan müdahaledir. Dolayısıyla, insan eseri olmayan, yani insandoğasından veya fizikî doğadan kaynaklanan engeller, buradaki anlamındaözgürlüğün yokluğunu ifade etmez. Bireyin iç dünyasından kaynaklanan engeller de böyledir. Ayrıca, sosyal ve siyasî düzenlemeler de, değiştirilebilir olduklarıölçüde, “insan eseri” sayılırlar. Nihayet, dış müdahalenin haklı veya meşrû bir nedeni varsa, bu durumda da böyle bir müdahaleye maruz kalan kişinin özgür olmadığı söylenemez.

Bir görüşe göre, özgürlük sadece engellenmemişlik veya kısıtlanmamışlık durumunu ifade etmez; özgür olmak için yapmak istediğimiz şeyi yapabilmegüç veya yeteneğine de sahip olmamız gerekir. Kimi durumlarda gerçekten degerekli araçlara veya donanıma sahip olmadığımız için teorik açıdan var olan bir seçeneği fiilen kullanamayabiliriz. Ne var ki, bu bizim özgür olmadığımızıdeğil, seçtiğimiz şeyi yapamadığımızı gösterir. Bu gibi durumlarda, hakkaniyetgerektirirse, kişinin o konuda eksiğini duyduğu olanaklarla donatılması doğruolabilir. Şu da var ki, bir şeyi yapmaya muktedir olduğumuz halde, keyfî bir

müdahale yüzünden onu yapamadığımız durumlar da vardır. Onun için, güç veyayetenek özgürlük demek değildir.

h) İnsan hakları temel haklardır.

Bu önermenin ilk anlamı insan haklarının “mutlak”lığını teyit etmektedir. İnsanhakları temel haklardır; çünkü, varlıkları egemenin iradesine bağlı değildir. Dahaözel olarak, insan haklarının “temel” olmasından kastedilen, onların anayasaldüzenin temelini oluşturdukları veya daha doğrusu oluşturmaları gerektiğidir.

İnsan haklarının anayasal düzenin “temel”ini oluşturmaları, onların hem kamu politikalarına yön gösterecekleri hem de bunlara aykırı hiçbir yasal ve idarîtasarrufta bulunulamayacağı anlamına gelir.

i) İnsan hakları esas olarak devlete karşı ileri sürülen iddialardır.

Bunun açık anlamı, insan hakları iddialarının muhatabının prensip olarak devletolduğudur. Daha önce belirttiğimiz gibi, insan hakları politiktir ve esas hedefide kişileri devlet baskısından korumaktır. Bu çerçevede devletin insan haklarıylailgili olarak, (a) tanıma, (b) dokunmama, (c) koruma, (d) temin/tedarik olmak üzere başlıca dört ödevinin bulunduğu söylenebilir. Bunlar, kişilerin devleteyönelik iddia ve talepleri olarak da belirtilebilirler.




a v r a m

ı v e Ö n e m i

23

Devletin insan haklarıyla ilgili dört ödevi:

▪ Tanıma,

▪ Dokunmama,

▪ Koruma,▪ Temin/tedarik.

(i) Tanıma: Devlet insan olarak değerimizi ve bu değerden türeyen haklarımızıtanımak zorundadır. Tersinden söylersek, devlet insan haklarını tanımazlık edemez. Kendi yetki alanındaki kişilerin insan haklarını reddeden devletinmeşruluğu şüphelidir. Esasen, devletin sırf devlet olarak meşruluğundan sözedilemez, meşruluk ona dışarıdan verilir. Bu da, esas olarak, onun insan haklarını

korumak ve toplumda barışı temin etmek üzere “kurulmuş” bir müesseseolmasından başka bir şey değildir. Devlet meşru olarak var olmasını, “insan”olmak itibariyle dokunulmaz haklara sahip kişilerin iradelerinden türemesine veonların haklarını korumasına borçludur.

Devlet, insan haklarını başta anayasası olmak üzere bütün bir hukuk düzeni iletanır. Öyleyse, insan haklarını tanıyıp güvence altına almayan bir hukuki belge,adı anayasa olsa bile, gerçekte anayasa değildir. Çağdaş anayasalar genellikle

“temel haklar ve hürriyetler” veya “kamu hürriyetleri” başlıklı bölümler içerirler,ama böyle olan anayasalar bile aslında insan haklarını reddediyor olabilirler.Bir “sözde anayasa” böyle bir bölüm içerse bile, temel haklara devletin keyfimüdahalesi için açık kapılar bırakmışsa veya bu hakları kendisinin tanımladığıve uygun gördüğü ölçüde kullanılabilecek devlet bağışları olarak düzenlemişse,gerçekte insan haklarını tanımıyor demektir.

Öte yandan, anayasalar hiç bir zaman bütün insan haklarını kapsamadıklarıgibi, anayasaların tanıdıkları her hak da “insan hakkı” niteliğinde olmayabilir.

Onun için, anayasaların “temel haklar ve hürriyetler” ve/veya “kamuhürriyetleri” olarak listeledikleri hakların hepsinin ahlâkî ve/veya hukukî gücüaynı değildir. Ancak, bir anayasanın tanıdığı hakların bazılarının “insan hakkı”niteliğinde olmaması, onların hukukî bağlayıcılığını ortadan kaldırmaz. Buolsa olsa, anayasanın tanımaması halinde onların “insan hakkı” olarak ilerisürülemeyecekleri, ama belki (adalet, hakkaniyet, dayanışma gibi) başkanedenlere dayanılarak ileri sürülebilecekleri anlamına gelir.

(ii) Dokunmama: Devlet sivil, kamusal ve siyasal alanda insan haklarıkullanımlarına prensip olarak karışmamalıdır. İnsanlar, devlet müdahalesindenkorunmuş bir şekilde kendi dünya görüşleri ve hayat tarzı tercihlerine görekendi yaşamlarını tanzim edebilmeli, eğer gerek görüyorlarsa başkalarıyla ortak amaç ve idealleri çerçevesinde -yine müdahaleden masun bir şekilde- her türdengönüllü etkinlikler yapabilmelidirler. İnsan haklarına devletin müdahalesi istisnaî




a v r a m

ı v e Ö n e m i

24

bir durumdur ve böyle bir müdahale ancak bir tek ilkeyle, sivil barışın korunmasıamacıyla haklı gösterilebilir. Bunun da somut içeriği, başkalarının haklarınatecavüz edilmesini veya başkalarına doğrudan doğruya zarar verilmesiniönlemekten ibarettir. Ayrıca, dışarıdan gelen bir saldırı veya doğal bir afetsonucunda toplumun varlığının ve özgürlüklerinin tehlikeye düşmesi durumu da,

insan haklarını kısıtlamanın meşru gerekçesidir. Devlet en fazla “dokunmama”ilkesine uymamak suretiyle insan haklarını ihlâl eder.

(iii) Koruma: Devletin temel görevi insan haklarını korumaktır. İnsan haklarınınasıl ihlâlcisi devlet olmakla beraber, insan haklarının korunması sadecedevletin bu haklara tecavüz etmemesi ile sağlanamaz. Devlet aynı zamandainsan haklarıyla korunan temel değerlere yönelik olarak başka kişi vegruplardan gelecek saldırıları caydırmak ve önlemek, ayrıca vaki saldırıları

müeyyidelendirmek yükümlülüğü altındadır.

Devletten başka aktörlerin insan haklarıyla korunan değerlere saldırıda bulunabilmesi, insan haklarının devlete yönelik siyasî iddia ve talepler olduğugerçeğini değiştirmez. İnsanların canına, malına, kişiliğine ve kendini bireyselveya toplu olarak ifade etme girişimlerine yönelik tehdit ve tehlikeleri bertaraf etmesini de kişiler yine bir insan hakkı olarak devletten talep edebilirler. Başka bir anlatımla, insan haklarını korumakla görevli olan devletin kendisidir;kişilerin insan haklarına tecavüz teşkil eden eylemleri, devletin, bizim insan

haklarına sahip olmamızdan kaynaklanan görevini ihmal ettiğini gösterir. Bugörev, somut olarak, devletin insan haklarını korumak üzere etkin bir polis,icra ve mahkeme düzeni kurmasını gerektirir.

(iv) Temin/Tedarik : İlke olarak insan hakları kişilerin devletten kendilerine genelolarak karşılıksız avantajlar sağlamasını talep etmeleri hakkını vermemekle beraber, istisnaî durumlarda devletin kişilere karşı bazı temin-tedarik yükümlülükleri olduğu söylenebilir. Bu ödevin istisnaî olması, devletin bu tür

temin-tedarik faaliyetini genelleştiremeyeceği anlamına gelir. Bu faaliyetler birkaç grup olarak belirtilebilir:

▪ Kendi kusurları olmaksızın geçimlerini veya bakımlarını sağlayamayanlar (sakatlar, yaşlılar, kimsesiz çocuklar vb.) için devlet, toplumun bir kurumu sıfatıyla, gerekli tedbirleri almak ve kurumları kurmaklayükümlüdür.

▪ Tekelci, cebrî ve büsbütün karşılıksız olmamak şartıyla, devlet sosyal

güvenlik düzenlemeleri yapabilir. Bu hizmetlerin tekelci olmaması, butür hizmetlerin sağlanmasında rekabetçi bir yapıya izin verilmesini; cebrîolmaması kişilerin bu sisteme katılmaya zorlanamamasını, yani gönüllükatılımı; karşılıksız olmaması ise ödeme gücüne sahip olanların buhizmetlerin sağlanmasına katkıda bulunmalarını gerektirir.




a v r a m

ı v e Ö n e m i

25

▪ İkinci şıkta belirtilen “sosyal hak”larda evrenselliğin sağlanmasının her zaman mümkün olmadığını unutmamak gerekir. Burada evrenselliktenhem “her yerde aynı şekilde geçerli olma” hem de “hakkın öznesininherkes olması” kastedilmektedir. Nitekim, bu kategoride yer verilenhakların çoğunun uygulamada da genelleştirilmiş haklar olmadıklarını

görüyoruz. Ayrıca, bunların kapsam ve nitelikleri, zorunlu olarak,ülkeden ülkeye ve içinde bulunulan sosyo-ekonomik konjonktüre göredeğişiklik göstermektedir.




a v r a m

ı v e Ö n e m i

26

B. İNSAN HAKLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ

İnsan hakları modern çağın başında bir fikir olarak doğmuştur. İnsan haklarıdüşüncesini “doğal haklar” adı altında ilk dile getiren 17. yüzyıl İngiliz filozofuJohn Locke’dur. Mamafih, doğal haklar doktrini büsbütün yeni, tarihî arka

planı olmayan bir düşünce değildi. Doğal haklar düşüncesinin oluşmasındadaha önceki Stoa felsefesi ile Ortaçağın Hristiyan “doğal hukuk” anlayışınınetkileri vardır. Ancak, akıl, “doğa” veya Tanrısal irade kaynaklı genel ahlâkîyükümlülükleri vurgulamış olmalarına rağmen, bu doktrinlerde doğrudandoğruya siyasî iktidara karşı ileri sürülebilecek talepler anlamında “haklar”düşüncesi yoktu.

İnsan hakları zamanla sadece ahlakî-felsefî bir ilgi meselesi olmaktan çıkarak,

bir yandan ulusal ve uluslararası belgelerin/bildirilerin konusu haline gelmiş, bir yandan da hukuk düzenleri tarafından peyderpey tanınmaya başlamışlardır.Bu gelişmede, siyasî iktidara karşı hak arayışı içine giren grupların yürüttüğütoplumsal mücadelelerin önemli bir katkısı olduğu şüphesizdir.

Modern çağda insan haklarının gelişiminin ilk önemli adımı, 1688 “Büyük Devrim”i sonrasında İngiliz Parlamentosu tarafından Bill of Rights’ın (Haklar Bildirisi) kabul edilmesidir. Bu Bildiri adil yargılanmayı ve olağan olmayancezaya çarptırılmamayı da doğal haklar arasında katmıştır. İngiltere’de insanhakları yönündeki gelişmenin başlangıcı aslında 13. yüzyılda kabul edilen MagnaCarta Libertatum’a kadar geri gider. Yine İngiltere’de sivil haklar yanında, 1832ve 1867 seçim kanunlarıyla başlayan seçme hakkının genişletilmesiyle ilgilidüzenlemeler de siyasal hakları ve dolayısıyla demokrasiyi takviye etmiştir.

Haklar Bildirisi ve onu izleyen Locke’un doğal haklar teorisi Batı dünyasında büyük etki yaratmıştır. Bu etki kendini önce Amerika kıtasında gösterdi veHaziran 1776’da Virginia’da Temsilciler Meclisi, esas itibariyle Locke’un doğal

haklar anlayışına bağlı olan, başka bir insan hakları bildirgesini kabul etti.Virginia Bildirgesi başlıca iki ilkeye, “eşit özgürlük” ve “vazgeçilmez haklar”ilkelerine dayanıyordu. Bildirge’de hayat, hürriyet, mülkiyet ve mutluluğuarama hakları “vazgeçilmez” olarak nitelenmişti. Daha sonra onüç Amerikandevleti tarafından Temmuz 1776’da ilân edilen ve esas olarak Thomas Jeffersontarafından kaleme alınmış olan Amerikan Bağımsızlık Bildirisi de aynı anlayışa bağlı kalmıştır. Bu belgeler, insan hakları konusunda tutarlı bir siyasal felsefeyedayanan ilk bildiriler idi.

Amerika Birleşik Devletleri’nde 1791 yılında Anayasa’ya yapılan bir Ekle “Billof Rights” olarak anılan temel haklar listesi anayasallaştırılmıştır. Bu çerçevedegüvence altına alınan haklar arasında ifade, toplanma, basın, din, konutdokunulmazlığı, jürili bir mahkemede adil (süratli ve aleni) yargılanma, aşırı veolağandışı cezaya çarptırılmama hakları dikkati çekmektedir. Ayrıca seçme hakkı




a v r a m

ı v e Ö n e m i

27

1787’den bu yana yapılan düzenlemelerle genişletilmiş ve nihayet 1964 yılındasiyahlar da tümüyle oy verme hakkına kavuşturulmuşlardır.

Onyedinci yüzyıl İngiliz ve onsekizinci yüzyıl Amerikan devrimlerinden büyük ölçüde etkilenen 1789 Fransız Devrimi de haklarla ilgili bu söylemi aşağı yukarı

devam ettirerek, ünlü İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’ni ilan etti. Bir farkla ki, bu Bildiriye “ güvenlik ” ve “baskıya karşı direnme” hakları da dahil edilmişti.Ayrıca Fransız Bildirisi bir de özgürlük tanımı veriyordu; buna göre, özgürlük “başkalarının haklarını ihlâl etmemek şartıyla istediğini yapmakta serbest olma”anlamına geliyordu. Ne var ki, devrimci Fransızlar soyut olarak herkese tanımışoldukları hakları, Devrimin ardından kurdukları terör yönetimi sırasında fiilenunutmuş göründüler.

Fransa’daki gelişme 1789 Bildirisi’nin mantığına uygun olarak, ÜçüncüCumhuriyet Anayasası hariç olmak üzere, Devrim sonrası anayasalardasomutlaşmıştır. Nitekim, Birinci Cumhuriyet Anayasası (1793) İnsan ve YurttaşHakları Bildirisine yer vermiş, 1848 tarihli İkinci Cumhuriyet Anayasasıise özellikle Başlangıç kısmında bir kısım insan haklarını saymıştır. Bu ikianayasanın ortak özelliği, galiba ilk defa bazı sosyal haklara yer vermişolmalarıdır. Fransa’nın Dördüncü Cumhuriyet (1946) Anayasası da Başlangıç bölümünde bazı sosyal hakları anayasanın dayandığı esaslar arasında zikretmiş,Beşinci Cumhuriyet (1958) Anayasası ise hem bu Başlangıca atıf yapmak, hemde “sosyal devlet” ilkesine yer vermek suretiyle aynı esası muhafaza etmiştir.

İngiliz, Amerikan ve Fransız bildirilerinde ifadesini bulan doğal haklar anlayışıAydınlanma Çağında yaygın bir etkiye sahip olmuş olmakla beraber, 1815’lerdenitibaren bu etki azalmaya başlamış ve bu durum 1930’lara kadar sürmüştür.Ondokuzuncu yüzyıldaki ters gelişiminin nedenlerinden biri, siyasal alanda insanhaklarının yerini “ulusların hakları” düşüncesinin almaya başlamasıdır. Doğalhaklar düşüncesinin zayıflamasının başka bir nedeni de, 19. yüzyıl ortalarından

itibaren felsefede Marksist, faydacı ve pozitivist görüşlerin ağırlık kazanmasıdır.Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra ise, yürürlüğe konmuş olan yasalardan ibaretsaydıkları hukuku adalet ve haklar düşüncesinden bağımsızlaştıran hukukî pozitivistler ile, duyusal deneyimle doğrulanamayacak şeylerin anlamsızolduklarını ileri süren mantıki pozitivistler doğal haklar fikrinin keskineleştiricileri oldular (Cranston 1993: 252).

“İnsan hakları” asıl yirminci yüzyılda anayasalar ve kanunlarla sistematik

bir biçimde düzenlenmeye başlamıştır. Özellikle sosyal haklar bakımındanyüzyılımızdaki ilk örnek klasik hakların da aşağı yukarı tam bir listesine yer vermiş olan 1917 tarihli Meksika Anayasasıdır . Fakat iktisadi ve sosyal haklarıanayasa yapımı konusunda popüler hale getiren asıl gelişme, 1919 Weimar Anayasası’nda bunlara geniş yer verilmesi olmuştur. Nitekim, Birinci DünyaSavaşı sonrasında yapılan birçok anayasa (1920 Estonya, 1920 Çekoslovakya,




a v r a m

ı v e Ö n e m i

28

1921 Yugoslavya, 1921 Polonya ve 1932 Romanya anayasaları) bu örneğiizlemiştir.

İkinci Dünya Savaşı’nı takip eden yıllarda, baskıcı rejimlere duyulan nefretinetkisiyle insan hakları düşüncesi yeniden güçlenmeye başladı. Ama bu sefer

insan hakları neredeyse sınırsız talepler olarak düşünülmeye başlamıştı. Nitekim,Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 10 Aralık 1948’de kabul ve ilân ettiği İnsan Hakları Evrensel Bildirisi oldukça geniş bir insan hakları listesi içeriyordu.Bu Bildiride bazı toplumsal grupların iktisadi ve sosyal talepleri de “insan hakkı”onuruyla taçlandırılmıştı. Maurice Cranston’ın ifadesiyle (1993: 253), Bildiri’ninsivil ve siyasi haklara ilişkin ilk yirmi maddesinde John Locke’un ve ThomasJefferson’ın dili egemen iken, “iktisadî ve sosyal haklar”la ilgili müteakipmaddelerde bundan farklı yeni bir dil hakimdir. Cranston’a göre, “bu ‘ekonomik

ve sosyal haklar’, ülkelerinde bireyin hürriyet ve mülkiyet hakkını kurduğunuiddia edemeyecek, fakat kendilerinin kontrolü altındaki insanların çoğu içinsosyal güvenlik, sağlık hizmetleri ve ücretli tatil sağladığını –veya sağlamayaçalışmakta olduğunu- öne sürebilecek ülkeler tarafından Beyannameye ilâveedilmiştir.”

İkinci Dünya Savaşı sonrasında, Evrensel Bildiri’nin de etkisiyle, anayasalarıninsan haklarını tanıma eğilimi gitgide yaygınlık kazanmıştır. Bu dönemdeyapılan anayasalardan iktisadî ve sosyal haklara en kapsamlı olarak yer veren1947 tarihli İtalyan Anayasasıdır. Almanya’nın 1949 tarihli Bonn Anayasası iseher ne kadar sosyal hakları saymamışsa da, gerek devletin “sosyal” niteliğinivurgulamak gerekse mülkiyet hakkının yükümlülük içerdiğini ve kamu yararıylasınırlı olduğunu belirtmek suretiyle, Weimar Anayasasının oluşturduğu örneği bir ölçüde korumuştur. Daha sonraki yıllarda 1970’lerde demokrasiye geçenİspanya, Portekiz ve Yunanistan anayasaları da iktisadî ve sosyal haklarıtanımışlardır. Bu gelişme komünizm-sonrası Doğu Avrupa anayasalarına(örneğin Bulgaristan, Romanya ve Polonya anayasalarına) da yansımıştır

(Kaboğlu 1994: 36).

Bu arada belirtmek gerekir ki, her ne kadar uluslararası topluluğun enkapsayıcı örgütü olan Birleşmiş Milletler tarafından kabul ve ilan edilmişise de, İnsan Hakları Evrensel Bildirisi hukukî açıdan bağlayıcılığı vezorunlu uygulanabilirliği bulunan bir belge değildir. Bu Bildiri ahlakî birtaahhüdün veya bir tür niyet beyanının ifadesi olarak görülebilir. Başka bir anlatımla, Evrensel Bildiri’yi, olsa olsa, devletlerin iç düzenlerinde gözetmeleri

temenni olunan, siyasal alana ilişkin bir evrensel ahlak kodu önerisi olarak tanımlayabiliriz.

Bununla beraber, daha sonra yine BM bünyesinde Evrensel Bildiri’nin tanıdığıhaklara hukukî bağlayıcılık kazandırmaya dönük çalışmalar yapılmıştır. Buçalışmaların sonucunda, 1966 yılında imzaya açılan iki uluslararası sözleşme




a v r a m

ı v e Ö n e m i

29

1976 yılında yürürlüğe girmiştir. Bunlar Sivil ve Siyasal Haklar UluslararasıSözleşmesi ile İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi’dir.Adlarından da anlaşılabileceği gibi, birinci sözleşme klasik haklarla, ikincisi ise“pozitif statü hakları”yla ilgilidir. İnsan haklarıyla ilgili literatürde bunların ikisi birlikte İnsan Hakları Uluslararası Yasası olarak anılmaktadır (Donnelly 1995:

34). Türkiye, bu konuda çok geç kalmış olsa da, sonunda her iki sözleşmeyi de2003 yılında onaylamıştır.

İnsan haklarıyla ilgili gelişmeler şüphesiz bölgesel düzeylerde de kendinigöstermiş ve dünyanın farklı bölgelerinde bu nitelikte birçok uluslararasısözleşme kabul edilmiştir. Bunların bir kısmı konusu bakımından genelinsan hakları belgeleri niteliğindeyken, bir kısmı da tek bir insan hakkınıdüzenleyen belgelerdir. Birinci gruba girenler arasında İnsan Haklarını ve Temel

Özgürlükleri Korumaya Dair Avrupa Sözleşmesi (1950, 1953) ve ona bağlıProtokoller ile Avrupa Sosyal Yasası (1961, 1965), Amerika Kıtası İnsan HaklarıSözleşmesi (1969, 1978) ve Afrika İnsan ve Halkların Hakları Sözleşmesi (1981,1986) sayılabilir. Avrupa Sosyal Yasası 1996’da gözden geçirilerek içerdiğihaklar bakımından genişletilmiş ve bu haliyle 1999 yılında yürürlüğe girmiş veTürkiye tarafından da imzalanmıştır.

Avrupa Sosyal Yasası “İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin sosyal haklar alanındaki karşılığı” (Kaboğlu 2002: 486) olarak görülebilir. Buna karşılık

Avrupa Sözleşmesi ve Amerika Kıtası Sözleşmesi sivil ve siyasal hakları, AvrupaSosyal Yasası ise iktisadî ve sosyal hakları düzenlemiştir. Afrika Sözleşmesi isehem (barış ve kalkınma hakkı gibi) kollektif haklara yer vermiş olması, hem de bireyin ödevlerini özel olarak vurgulamış olması bakımından ilginç bir belgedir.

Sözleşmelerden bazıları da genel birer insan hakları listesi vermek yerine belli bir insan hakkını veya onun açılımlarını güvence altına almaya dönük, tek konulu sözleşmelerdir. Tek-konulu insan hakları sözleşmelerinin başlıcaları

şunlardır: Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkinUluslararası Sözleşme (1964), İşkenceye ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı veAşağılayıcı Muamele ve Cezalara Karşı Sözleşme (1984), Kadınların SiyasîHakları Sözleşmesi (1952), Kadına Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi(1979) ve Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (1989).

Avrupa Konseyi çerçevesinde kabul edilmiş olan nispeten yeni tek-konulusözleşmelerden ikisi özel olarak zikredilmeyi hak etmektedir. Bunlar, Bölgesel veya Azınlık Dilleri Avrupa Yasası (1992) ile Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşmesi’dir (1995). Bu belgeler Avrupa ulus devletleriiçindeki azınlıkların kollektif kimliklerini korumaya yönelik olmakla beraber, bunlara hakim olan temel yaklaşım, azınlık haklarını grup kimliklerine değilfakat bu kimliklere mensup bireylere tanımalarıdır (Çavuşoğlu 2001: 160-163).




a v r a m

ı v e Ö n e m i

30

C. İNSAN HAKLARININ KORUNMASININÖNEMİ

Nitelikleri gereği esas olarak devlet karşısında ileri sürülen haklar olmaları

itibariyle insan hakları genellikle devlet tarafından ihlal edilir. Paradoksalgörünmekle beraber, insan haklarını korumak da öncelikle devletin en öndegelen yükümlülüğüdür. Devletin insan haklarını koruması, dar anlamda, buhakları kendisinin ihlâl etmemesini ve kendi yetki alanı içindeki kişi ve gruplarınihlâl etmesine de izin vermemesini ifade eder. Bununla beraber, günümüzdeinsan haklarının korunması genellikle daha geniş anlamda düşünülmekte vedevletin insan haklarına elverişli bir ekonomik, toplumsal ve siyasal ortamıyaratmasının veya desteklemesinin de insan haklarının korunmasının kapsamı

içinde olduğu kabul edilmektedir. Bugün için, buna nispî olarak en uygun ortam,özgür piyasalara ve açık topluma dayalı, çoğulcu-demokratik hukuk devletisistemlerince sağlanabilmektedir.

İnsan haklarının korunması birkaç bakımdan önem arzetmektedir. Her şeydenönce, insan haklarının korunmasının ahlakî bakımdan önemini takdir etmekte bir zorluk yoktur. Bu şöyle açıklanabilir; madem ki insan hakları, doğrudan doğruyainsan kişiliğine ve onuruna saygının zorunlu bir sonucudur, öyleyse insan

haklarına bağlılığın toplumsal-siyasal varoluşumuzun birinci ilkesi olmasındandaha tabiî bir şey olamaz. Ancak insan hakları temeli üzerine kurulan birsosyal-siyasal sistem insanların kendilerini gerçekleştirebilmelerine ve herbakımdan geliştirebilmelerine uygun bir ortam sağlayabilir.

Bununla bağlantılı olarak, devleti insan haklarıyla kayıtlamak, onuehlîleştirmenin en etkili yoludur. Devleti ehlîleştirmek gereklidir, çünküinsan haklarıyla ve hukukla kayıtlanmadığı sürece, devlet sadece bir güçorganizasyonudur. Modern devlet, niteliği gereği, toplumdaki hiçbir birey veya

grubun ulaşamayacağı büyüklükte ve üstelik rakipsiz olan bir güç temerküzüdemektir. İktidar her zaman kötüye kullanılmaya açıktır; rakipsiz ve enüstün güç durumunda olan devlet için bu öncelikle ve kesinlikle böyledir.Bir düşünürün dediği gibi, tarih boyunca insan haklarının en büyük ihlâlcisidaima devlet olmuştur. Ayrıca, modern devletin kendi işlevini düzen ve adaletisağlamakla sınırlı görmemesi ve sivil hayat alanını da düzenleme iddiasıgütmesi, doğal olarak, onun kişilerin özgürlük alanlarına müdahale potansiyelinide artırmaktadır.

Bu çerçevede, insan hakları devlet için bir sınır, kişiler için ise özgürlük ve adaletdemektir. Başka bir ifadeyle, insan haklarını korumak kişilerin özgürlük alanınıgenişletmek yanında, devletle ilişkilerinde maruz kalabilecekleri -bazan zulümderecesine varabilen- haksızlıkların temellerini kurutmak ve vaki haksızlıklarındoğurduğu maddî ve manevî tahribatı gidermek anlamına da gelmektedir.




a v r a m

ı v e Ö n e m i

31

Onun için, insan haklarını korumak sırf entellektüelleri tatmin edecek soyut bir “iyi” değil, fakat insanlık durumunun somut zaruretlerinin politik alandaki bir karşılığıdır.

Öte yandan, insan haklarının korunması hem iç barışın hem de küresel barışın temelidir. Çünkü, ister bir toplumun içinde isterse uluslararasındaolsun, barışı kolaylaştıran en büyük değer insan haklarının temelinioluşturan özgürlüktür. Özgürlük, kişinin kendisini hem maddî hem de manevî anlamda var etmesinin araçlarını bulmasını ve geliştirmesini mümkün kılar.Özgürlük olmadan ne barınma ve geçinme ne de sahici anlamda dayanışmamümkündür.

Bu arada belirtmek gerekir ki, insan haklarının korunmasının küresel barışında temeli olması, bu konuyu aynı zamanda egemenlik veya nüfuz alanlarınıgenişletme peşindeki devletlerin istismarına da açık hale getiren bir noktadır.Başka bir ifadeyle, insan hakları söyleminin evrensel gücü onun güçlü devletler elinde diplomatik bir araca dönüşmesinin de önünü açık bırakmaktadır (Ersoy 1998). Nitekim, günümüz dünyasında kimi devletler veya uluslararasıkuruluşlar tarafından insan hakları ihlâli iddiası zayıf konumları yüzünden baskı altına alınmaya veya “şantaj”a açık olan devletlere karşı bir koz olarak kullanılabilmektedir. İnsan hakları meselesinin zaman zaman sırf bir diplomatik

malzeme olarak kullanılması, ne yazık ki, baskı altındaki zayıfların zamanzaman bizatihi insan haklarına karşı şüpheci bir tutum içine girmelerine de yolaçabilmektedir. Bu durumun küresel ölçekte insan hakları davasına zarar verdiğiaçıktır.

İnsan haklarının devletçe korunmasının önemini, ayrıca, pozitif hukukumuzaçısından da temellendirmek mümkündür ve kamu otoritesi kullananları budavaya ikna etmek bakımından bu belki de daha önemlidir. Bu çerçevede,

insan haklarının korunmasının Anayasamızın kesin bir buyruğu olduğu açıktır.Anayasa, her şeyden önce, Türkiye Cumhuriyeti’ni “insan haklarına saygılı”(m. 2) veya “insan haklarına dayanan” (m. 14) bir devlet olarak nitelemiştir.Ayrıca, 5. maddesinde Anayasa devlete “kişinin temel hak ve hürriyetlerini...sınırlayan siyasî, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırma, insanın maddî vemanevî varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlama” ödevi yüklemiştir. Nihayet, Anayasa “temel hak ve hürriyetlerin korunması”nı (m. 40) özel olarak düzenleme ihtiyacı duymuştur.

Son olarak, Türkiye’nin uluslararası taahhütleri de insan haklarına riayetkâr olmasını ve onları korumasını gerektirmektedir. Bu aynı zamanda, TürkiyeCumhuriyeti’nin “medenîleşmek” ve “çağdaşlaşmak” şeklindeki resmî hedefininde doğal bir sonucudur. Türkiye’nin baştan beri Avrupa Konseyi’nin üyesiolmayı seçmiş ve yaklaşık yirmi yıldır da Avrupa insan hakları koruma sistemine




a v r a m

ı v e Ö n e m i

32

uyma yükümlülüğünün gereklerini yerine getirme konusunda ciddî adımlar atmış olması bunun bir göstergesidir. Avrupa Birliği’ne uyum çerçevesinde sonyıllarda hız ve yoğunluk kazanan resmî çalışmalar da temelde aynı iradeyleilgilidir. Bugün insan haklarına saygı ve bu hakları koruma konusunda geri kalan bir devletin genel olarak “medenî milletler” nazarında ve özel olarak da Avrupa

camiasında güvenilir ve daimî bir ortak muamelesi görmesi mümkün değildir.Anayasamız da devletin insan hakları konusundaki uluslararası taahhütlerini okadar ciddiye almaktadır ki, değişik 90. maddesinde bu taahhütlere bağlı kalmayıkanunlara uymaktan da üstün tutmuştur.



II. Bölüm

İnsan Hakları

ve Özgürlükleri



İ n s a n H a k l a r ı v

e

Ö z g ü r l ü k l e r i

35

A. İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN TEMELİLKELERİ

İnsan haklarının uluslararası ve ulusal düzeylerde hukukîleşmesi, kişiler

için, bu haklara ilişkin talepleri soyut siyasî doktrinler veya değerlerlehaklılaştırmaya çalışmak yerine hukukî normlara başvurabilme yolunu açmıştır.Başka bir ifadeyle, vatandaşların artık siyasî olmaktan çok hukukî-yargısalyollardan haklarının onaylanmasını sağlamaya çalışmaları gerekmektedir. Buaynı zamanda, siyasî faaliyetin gitgide bu hakların yasama organları tarafındantanınması ve mahkemeler tarafından uygulanması üzerinde odaklaşmasıanlamına da gelmektedir. Böyle olduğu ölçüde de haklar hareketinin gelişmesisiyasetin hukukîleşmesine yol açmaktadır (Loughlin 2000: 209). İnsan haklarının

gerek uluslararası gerekse ulusal düzeylerdeki hukukîleşmesi süreci zamanla bir “insan hakları hukuku”nun ortaya çıkmasını sağlamıştır.

İnsan hakları hukukunun uluslararası ve ulusal hukukî düzenlemeler ve yargıiçtihatlarıyla geliştirilmiş olan birtakım temel ilkeleri vardır. Söz konusu ilkelerinaçıklanacağı bu kısımda, yer yer başka uluslararası belgelere de atıf yapacak olmakla beraber, insan hakları hukukunun temel ilkeleri, esas olarak Avrupaİnsan Hakları Sözleşmesi’nin kurduğu ve Strasbourg’da bulunan Avrupa İnsan

Hakları Mahkemesi’nin içtihatlarıyla belirginleşen insan hakları rejimindenhareketle ve Türk hukukuyla karşılaştırmalı olarak incelenecektir. Ulusal düzeyeilişkin anlatım ise genellikle anayasal normlar ve yorumlarla sınırlı tutulacaktır.

1. İnsan Haklarının Sınırlandırılması

İnsan haklarının sınırlandırılması düşüncesinin yukarıda insan haklarınınözellikleri olarak açıklanan ilkelerle bağdaşmaz göründüğü açıktır. Buna

rağmen “insan haklarının sınırlandırılması”ndan söz edilmesinin nedenleri şöyleaçıklanabilir: Bir kere, insan haklarının “mutlak, devredilmez, vazgeçilmez”olduğu yolundaki önermeler tek tek insan haklarından çok “insan hakları”kategorisine atıfta bulunmaktadırlar. Anlatılmak istenen asıl düşünce, insanhakları fikrinin reddedilmesinin ahlâkî olarak meşru olmadığıdır. İkincisi,sınırlamayla ilgili normların atıfta bulundukları, genellikle, “temel haklar” veya“anayasal haklar” gibi hukuken tanımlandığı ölçüde riayet edilmesi öngörülenhaklardır. Bu haklar ise her zaman insan haklarının felsefî-teorik tanımıyla

örtüşmezler. Üçüncüsü, “insan hakları” olarak nitelenen hakların bile, ender deolsa, özneler-arası bağlamda birbirleriyle çatışması ihtimali vardır. Onun için,gerçekten var olduğu durumda bu gibi bağdaşmazlıkların giderilmesi sınırlamayıgerektirebilir. Nihayet, insan hakları kavramıyla bağdaşmasa da, moderndevletin sivil hayat üzerindeki kontrol iddiası ve çabası onu insan haklarıkavramıyla bağdaşmayan girişimlerde bulunmaya sevk etmekte ve daha da




e


36

önemlisi, modern paradigma içinde çoğu insan bunu hayatın akışının doğal bir parçasıymış gibi olağan karşılamaktadır. Bu da insan haklarının sınırlanmasınıngerekliliği konusunda hemen hemen evrensel bir mutabakatın ortaya çıkmasınayol açmıştır.

Dolayısıyla, insan haklarının “mutlak” niteliği anayasal veya temel haklarınsınırlanmasına engel sayılmamaktadır. Bu bağlamda, belirli bir eylemle ilişkiliolarak hakların kullanımında çoğu hakkın sınırları olduğu gibi, hakların birbiriyle çatışması durumunda da onların taleplerini bağdaştırmak her birininsınırlarının belli edilmesini gerektirir. Ancak, bu gibi durumları her hak içinönceden görmek ve ona göre somut sınırları belirlemek mümkün olmadığından,anayasalar ve uluslararası insan hakları belgeleri çoğunlukla sınırlamayla ilgiligenel ilkeler ve usuller öngörürler (Mueller 1996: 217).

Nitekim, gerek uluslararası belgelerde gerekse demokratik dünyadakiulusal mevzuatlarda bazı insan haklarının veya temel hakların gerektiğindesınırlanabileceği öngörülmüştür. Bir hakkın sınırlanması, onun konusu bakımından kapsamının (“norm alanı”nın) daraltılması demektir. Başka bir anlatımla, sınırlandırmada, soyut olarak o hakla ilgili olan özgürlük kullanımlarının bazılarının koruma dışı bırakılması söz konusudur. İlgilihukukî metinlerde gösterilen şartlara bağlı olarak yapılabilecek sınırlamalar,“kural olarak, sadece olağan rejim içinde geçerli olan ve süreklilik arz eden

kayıtlamalardır.” (Gemalmaz 2003: 754).

Bu çerçevede, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 8. (özel hayatın ve aile hayatınınkorunması), 9. (düşünce, vicdan ve din özgürlüğü), 10. (ifade özgürlüğü)ve 11. (dernek kurma ve toplantı özgürlüğü) maddelerde belirtilen haklarınsınırlanmasına ilişkin olarak bazı ortak ölçütler içermektedir. Dolayısıyla, AvrupaKonseyi üyesi ülkeler temel hakların sınırlanmasında bu ölçütlere riayet etmekleyükümlüdürler. Buna göre, bu temel haklar ancak demokratik bir toplumda

zorunlu olduğu ölçüde, belirli nedenlerle ve kanunla sınırlanabilecektir. Ayrıca,Sözleşme’nin 18. maddesi sınırlamaların “ancak öngörüldükleri amaç için”uygulanabileceklerini belirtmiştir.

Temel Hakların Sınırlanmasında Kullanılan İlke ve Ölçütler:

▪ Özgürlük karinesi,

▪ Hakların ancak kanunla sınırlanabilmesi,

▪ Sınırlamanın meşru bir amaca yönelik olması,▪ Demokratik toplumda gerekli/zorunlu olma ölçütü ve ölçülülük ilkesi,

▪ Sınırlamanın hakkın/özgürlüğün özüne dokunmaması.




e


37

a) Özgürlük Karinesi

Hakların sınırlandırılmasında kullanılan ölçütlere geçmeden önce, temel haklarınsınırlanmasına hakim olması gereken genel bir ilkeye, özgürlük kaninesine,temas etmek gerekir. Özgürlük karinesi, ilgili hukukî metinlerde yer alsınalmasın, temel hakların sınırlanmasında göz önünde bulundurulması gerekenen temel ilkedir. Özgürlük karinesi, kısaca, temel hakların kapsamı ve sınırı sözkonusu olduğunda özgürlüğü esas, özgürlükten ayrılmayı ise istisna saymayıveya, tersinden söylemek gerekirse, özgürlüklerden yana yorumu (özgürlük ilkesinin prima facie önceliğini) yansıtmaktadır (Barnett 2003; Erdoğan 2005:193-94; Alexy 2002: 80, 384).

Bu ilkenin pratik anlamı, aksine çok güçlü nedenler olmadıkça, hak veözgürlüklerin sınırlanmaması ve onlara istisna getirilmemesi gereğidir. Bu da

iki şekilde olur. Birincisi, kişilerin insan haklarına sahip olmalarının hukukîtanımaya bağlı olmadığını ve dolayısıyla insan haklarının hukukî metinlerdesayılanlardan ibaret olmadığını ifade eder. Özgürlük karinesinin doğrudandoğruya hakların sınırlanmasıyla ilgili olan (ikinci) anlamı ise, belli bir temelhakkın ancak çok güçlü veya zorlayıcı nedenlerin varlığı halinde ve istisnaîolarak sınırlanabileceğidir. Bu anlayış kanun koyucu ve uygulayıcıya, temelhakları sınırlamak için öngörülen nedenlerin çok dar yorumlanmasını, veözellikle de hakları sınırlamayı haklı göstermek için dolambaçlı akıl yürütmelere

başvurulmamasını buyurur. Bu çerçevede, sınırlamayı haklı göstermek için ilerisürülen mülâhaza veya gerekçelerin belirsiz olması veya açık-seçik olmamasıyahut ikna edici/tatminkâr olmaması durumunda, sınırlamadan kaçınmak gerekir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’de ve Türk Anayasası’nda bu ilkeyeaçık bir şekilde yer verilmemiştir. Bununla beraber, Sözleşme’nin ondansöz etmemesi özgürlük karinesinin Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin

içtihadında yeri olmaması gerektiği ve olmadığı anlamına gelmemektedir. Nitekim, Mahkeme birçok defalar, Sözleşme’nin 8-11. maddelerinde belirtilensınırlama hükümlerinin, özgürlük karinesinin ruhuna uygun olarak, dar olarak yorumlanması gerektiğini belirtmiştir. Böylece, “şüphe halinde özgürlüktenyana yorum” (in dubio pro libertate) düsturu Sözleşme’ye uygulanması kabuledilmiş olan bir yorum ilkesi durumundadır (Bernhardt 1994: 306-307). Ayrıca,Sözleşme’nin öngördüğü sınırlama nedenlerinin “demokratik toplumda zorunlu”olması şartını yorumlarken, Strasbourg Mahkemesi’nin sınırlama için “zorlayıcı(pressing) bir toplumsal ihtiyacın” varlığını gerekli görmesi de, aynı anlayışın bir yansımasıdır.

b) Kanunla Sınırlama

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne göre, temel haklara getirilecek sınırlamalar her şeyden önce kanunla öngörülmüş olmalı veya kanuna uygun olarak




e


38

yapılmalıdır. Bu demektir ki, temel haklara getirilecek sınırlamaların ulusalkanunlarda dayanağının bulunması gerekir. Sınırlamada kanun kaydı keyfiliğinönlenmesi amacına yöneliktir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Sözleşme’deişaret edilen “kanun” kavramını şeklî değil, maddî anlamda yorumlamaktadır.Bu yoruma göre, temel hakları sınırlayan düzenlemenin bir parlamento işlemi

olması şart değildir; Sözleşme’nin öngördüğü kanun, “türü ne olursa olsun(kanun, tüzük, yönetmelik, yerleşik içtihat vb.) soyut norm koyan” işlemlerdir.Ayrıca, bu gibi düzenlemeler genel olarak “ulaşılabilir” ve “anlaşılabilir” deolmalıdır (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 376).

Temel hak sınırlamalarının “kanun”a dayanması Türk anayasal sistemi bakımından da zorunlu olmakla beraber (Anayasa, m.13), burada açıkça şeklîanlamda kanun kastedilmiştir. Daha açık bir anlatımla, Türkiye’de temel haklar

ancak, özel usulüne uygun olarak TBMM’nin “kanun” adı altında yaptığıişlemlerle sınırlanabilir. Ancak Anayasa (m. 91/1), istisnaî olarak, kanunhükmünde kararnamelerle sosyal ve ekonomik hakların “düzenlenmesi”neizin vermektedir. Dolayısıyla, Türk anayasal düzeninde temel hakların kanunî bir dayanak olmaksızın idarî işlemlerle sınırlanması mümkün değildir. Türk anayasal sistemi, sadece bu yönden, insan haklarının korunmasına StrasbourgMahkemesi’nin içtihadından daha elverişlidir.

c) Nedene Bağlılık veya Meşrû Amaçların İzlenmesi

Sözleşme insan hakları ve temel özgürlüklerin sebepsiz yere veya meşruolmayan nedenlerle sınırlanmasını da yasaklamıştır. Temel hak sınırlamalarınınher bir hakla ilgili maddelerde belirtilen amaçlara yönelik olması gerekir. Buamaçlar her hak bakımından tamamen aynı olmamakla beraber, bazıları ortaktır:kamu güvenliği, başkalarının hak ve özgürlüklerinin, kamu sağlığı ve ahlâkınınveya kamu düzeninin korunması gibi. Sınırlama nedenleri sınırlı olarak sayılmışolduğundan, kanun koyucu veya yargı mercileri analoji yoluyla yeni sınırlama

nedenleri icat edemezler.

2001 değişikliklerinden sonraki haliyle bizim Anayasamızın sınırlama nedenlerikonusundaki sistemi de esas olarak Sözleşme’ninkiyle aynıdır. Nitekim, değişik 13. madde temel hakların “yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilensebeplere bağlı olarak” sınırlanabileceğini öngörmektedir. Dolayısıyla, Türk anayasa sisteminde de hiç bir şekilde sınırlanamayacak temel haklar vardır.Örneğin, Anayasa’nın 74. maddesi “dilekçe hakkı” için vatandaşlar bakımındanherhangi bir sınırlama nedeni getirmemiştir. Buna karşılık, kimi haklar içinAnayasamız “Cumhuriyetin temel nitelikleri” veya “laik Cumhuriyet” gibiSözleşme’de yer almayan sınırlama nedenleri de öngörmüştür.

d) “Demokratik Toplumda Gerekli Olma” Ölçütü ve “Ölçülülük” İlkesi

Sözleşme söz konusu olduğunda, temel hakların sınırlanmasının bir ölçütü




e


39

olarak “demokratik toplumda gereklilik”, aslında sınırlama nedenlerininanlamını kayıtlayan bir kavramdır. Başka bir ifadeyle, sınırlama nedenlerininanlamı “demokratik toplumun gerekleri”ne göre belirlenecektir. Buna göre,örneğin bir sınırlama nedeni olarak “kamu düzeni”ne dayanılmasının meşruluğu, bu kavramın demokratik bir toplumda nasıl anlaşılması gerektiğine bağlı olarak

değerlendirilmek gerekir. Daha açık bir anlatımla, esas olan, herhangi bir “kamu düzeni” anlayışının değil, demokratik bir toplumun -veya demokratik bir toplumla bağdaşabilen- kamu düzeni anlayışının neyi gerektirdiğidir.

AİHM konuyla ilgili çeşitli kararlarında demokratik toplumun başlıca şuunsurlarını özellikle vurgulamıştır:

▪ İnsan onurunu korumayı amaçlayan insan hakları demokrasinin ve hukuk

devletinin temellerindendir.▪ Çoğulculuk, hoşgörü ve geniş-fikirlilik demokratik toplumun vazgeçilmez

esaslarındandır.

▪ Demokrasi çoğunluğun mutlak üstünlüğü demek değildir. Demokratik toplum, azınlıkta kalanlara adil davranılmasını (onların haklarınariayet edilmesini) ve hakim durumda olanların yetkilerini kötüyekullanmalarının önlenmesini gerektirir.

▪ Düşünceyi açıklama özgürlüğü demokratik toplumun temel taşlarından

biridir.

▪ Örgütlenme özgürlüğü ve özellikle de siyasî partiler aracılığıyla“kamusal tartışma”ya katılma demokratik toplum bakımından aynıderecede vazgeçilmezdir.

▪ Din ve vicdan özgürlüğü Sözleşme’nin hem 9. (düşünce, vicdan ve dinözgürlüğü) hem de 10. maddeleri (ifade özgürlüğü) anlamında demokratik toplumun temel taşlarından biridir.

Belirtmek gerekir ki, İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihadına göre, bir temelhak sınırlamasının meşru olması için onun demokratik toplumlarda caiz, makulveya kabul edilebilir nitelikte olması yeterli değildir. Sınırlama gerçektengerekli olmalıdır. Strasbourg Mahkemesi’nin içtihadına göre; burada söz konusuolan “gereklilik” kavramı “kabul edilebilir”, “olağan” veya “uygun/münasip”kelimelerinin akla getirdiği şekilde demokratik toplumla zayıf bir bağlantıyaişaret etmemekte; aksine burada “mübrem (zorlayıcı) bir sosyal ihtiyaç”

kastedilmektedir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 378).

Görüldüğü gibi, Avrupa Mahkemesi “demokratik toplumda gereklilik/zorunluluk” ölçütünü, temel hakların sınırlanmasının başka bir evrenselilkesiyle, “ölçülülük” ilkesiyle, sentezleyerek kullanmaktadır. “Ölçülülük”ilkesi, sınırlamanın ölçülü olmasını, yani, “sınırlamada başvurulan aracın




e


40

sınırlama amacını gerçekleştirmeye elverişli olmasını ve araçla amacınölçüsüz bir oran içinde bulunmamasını” ifade etmektedir (Özbudun2003:104). Mahkeme “ölçülülük” ilkesini, Sözleşme’de kullanılan formülasyonauygun olarak, demokratik topluma nispeti ile belirlemektedir. Bu yaklaşıma göre, bir temel hakkın sınırlanmasında başvurulan tedbirin hem demokratik toplum

açısından zorunlu bir ihtiyaca dayanması hem de bu kısıtlama veya tedbirin sözkonusu ihtiyaç ölçüsünde olması gerekecektir.

Bununla beraber, Avrupa Sözleşmesi çerçevesinde ölçülülük ilkesi sadecedemokratik toplumun gerekleri açısından söz konusu olmamaktadır. Sözleşme’deölçülülük kavramına, ayrıca, 2. (“kesin zorunluluk”), 15. (“durumun gerektirdiğiölçüde”), 17. (öngörüldüğünden daha geniş ölçüde”) maddelerde de yer verilmiştir. Özellikle 17. maddenin taraf devletlere yüklediği “Sözleşme’de

tanınan hak ve özgürlükleri... burada öngörüldüğünden daha geniş ölçüde”sınırlamaya uğratmama şeklindeki genel yükümlülükten hareketle, ölçülülük ilkesinin Sözleşme ve Protokollerdeki bütün hakların sınırlanması bakımındangeçerli olduğu sonucuna varmak gerekir (Eren 2004: 202).

Türk anayasa sistemi açısından da (Anayasa, m. 13), temel hak ve hürriyetleregetirilecek yasal sınırlamaların “demokratik toplum düzeninin gerekleri”neaykırı olmaması gerekir. Ne var ki, Anayasa Mahkememiz “demokratik toplum”kavramını, özgürlük ve katılımı Avrupa Mahkemesi’nin yaptığı ölçüde öne

çıkaran bir yaklaşımla yorumlama eğiliminde değildir. Öte yandan, ölçülülük ilkesi ise bizim sistemimizde 2001 Anayasa değişikliklerinden sonra bağımsız bir sınırlama kriteri haline gelmiştir. Esasen, bu ölçüt Anayasada olağandönemler bakımından açıkça öngörülmüş olmadığı halde, daha önce de AnayasaMahkemesi tarafından zaman zaman kullanılmaktaydı (Erdoğan 2005: 203).

e) Hakların Özüne Dokunma Yasağı

Sınırlamaların temel hakların özüne dokunmaması güvencesi Türk Anayasası’nın değişik 13. maddesinde bağımsız bir ölçüt olarak yer almaktaysada Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde bu yönde açık bir belirleme yoktur.Bununla beraber, Strasbourg Mahkemesi öze dokunmama ilkesini zamanzaman demokratik toplumun gereklerini belirleme bağlamında bir ölçüt olarak kullanmaktadır. Nitekim, Mahkeme eğitim, evlenme ve sendika haklarıyla ilgilimuhtelif kararlarında, devletlerin bu konulardaki düzenleme yetkisini söz konusuhakların özüne dokunmayacak şekilde kullanmaları gerektiğini belirtmiştir (Eren2004: 105; Gemalmaz 2003: 425-26).

Öze dokunmama güvencesi, bir temel hakkın kullanılmasını son derecezorlaştıran veya imkânsız hale getiren sınırlamaları yasaklamaktadır. Böyle bir ihtimal, sınırlayıcı normun bir hak ve hürriyetin “vazgeçilmez unsuru(na),dokunulduğu takdirde söz konusu hürriyeti anlamsız kılacak aslî çekirdeği”ne(Özbudun 2003: 59) dokunulması halinde söz konusu olur. Ancak, tüm haklar




e


41

için geçerli olacak bir öz belirlemek çok zor olduğu gibi, bazı hakların da özüile kendisi arasında bir ayrım yapılamaz. Söz gelişi, yaşamak bölünebilir bir şeyolmadığından, yaşama hakkını sınırlamak ancak hayatı sona erdirmekle mümkünolur (Doehring 2002: 266).

2. Olağanüstü Rejimlerde İnsan Hakları

Olağandışı veya istisnaî yönetim usullerinin yürürlüğe konması temel haklarageçici olarak olağan rejimdekinden farklı kayıtlamalar getirilmesine yol açar. Bukayıtlamalar olağan rejimdeki sınırlamalardan daha ağırdır. Çünkü, sınırlamalar hakların kullanım alanını daraltırken, olağanüstü rejimlerdeki kayıtlamalar haklardan yararlanmayı, onların kullanılmasını durdurur veya askıya alırlar (Gemalmaz 2003: 760). Ancak, bütün olağanüstü yönetimler şüphesiz aynı

nitelik ve ağırlıkta değildir. Söz gelişi, savaş ve seferberlik hali toplumunvarlığını belli bir bölgede başgösteren salgın hastalıktan veya doğal afettendaha fazla tehdit eder; dolayısıyla birinci durumda temel haklara getirilecek kayıtlamalar ve alınacak istisnaî tedbirler genellikle ikincisinden daha ağır olur.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 15. maddesi, taraf devletlerin “(s)avaşveya ulusun varlığını tehdit eden başka bir genel tehlike halinde... durumungerektirdiği ölçüde ve uluslararası hukuktan doğan yükümlülüklere ters

düşmemek şartıyla, bu Sözleşme’de öngörülen yükümlülüklere aykırı tedbirler”alabilmelerine izin vermektedir. Maddenin ikinci fıkrası, bu gibi durumlarda bile –meşru savaş fiilleri sonucunda meydana gelen ölüm halleri dışında- yaşamahakkı (m. 2) ile, işkence (m. 3), kölelik ve kulluk (m. 4/1) yasaklarının ve suçve cezaların kanunîliği ve geçmişe yürümezliği ilkelerinin (m. 7) hiç bir şekildeihlâl edilemeyeceğini belirtmektedir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, “ulusun varlığını tehdit eden geneltehlike” kavramı “halkın tamamını etkileyen ve devleti oluşturan topluluğun

düzenli yaşamı için bir tehdit teşkil eden istisnaî ve pek yakın bir kriz veyatehlikeyi ifade eder.” Mahkeme ayrıca, maddenin ikinci fıkrasında belirtilen“dokunulmaz haklar”a, niteliği gereği askıya alınması mümkün olmayan 14.maddedeki ayrımcılık yasağını da eklemiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 406,409). Bu arada belirtmek gerekir ki, meşru savaş fiilleri sonucunda meydanagelen ölüm halleri yaşama hakkının dokunulmazlığının istisnası olması ile, savaşdöneminde ölüm cezasına yer verilmesi birbirinden farklı konulardır. Nitekim,2003 yılında yürürlüğe giren 13 Nolu Protokol ölüm cezasını mutlak olarak

yasakladığından, Sözleşme’nin sistemi içinde savaş döneminde bile ölüm cezasıverilemez.

Bu maddeyle devletlere tanınmış olan istisna tedbirlerine başvurma iznimutlak değildir. Olağanüstü hallerde devletler ancak “durumun gerektirdiğiölçüde” Sözleşme’nin tanıdığı haklara riayet yükümlülüğünden geçici




e


42

olarak kaçınabilirler. Buradaki ölçü olağanüstü hallerde hem hangi haklarındurdurulacağını hem de bu gibi durumlarda başvurulan tedbirlerin ağırlık derecesini belirleyecektir. Ayrıca, Sözleşme’ye aykırı tedbirlerin hangi kapsamve ağırlıkta olacağının ölçüsü yürürlüğe konan olağanüstü halin niteliğine görede değişecektir (Erdoğan 2005: 207).

Sözleşme’nin 15. maddesi, ayrıca, olağanüstü hallerin gerektirdiği tedbirlerinalınmasında “uluslararası hukuktan doğan başka yükümlülükler”e de tersdüşülmemesini de amirdir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne taraf devletler bakımından bu kaydın ilk akla getirmesi gereken, şüphesiz, bu Sözleşme’ninkendisine uyma zorunluluğudur. Dolayısıyla, ulusal makamların ve bu aradayargı mercilerinin Strasbourg Mahkemesi’nin bu temel hakların durdurulmasıkonusunda içtihatlarını da göz önünde bulundurmaları gereklidir. Ancak, insan

hakları konusunda taraf devletlerin uluslararası hukuktan doğan yükümlülüklerielbette Avrupa Sözleşmesi’nde belirtilenlerden ibaret değildir. Mahkemeye göre,ilgili devlet insan haklarının korunmasına ilişkin olarak –Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi veya Cenevre Sözleşmesi gibi- başka bir uluslararasısözleşmenin tarafı ise, ondan doğan yükümlülükler de aynı şekilde bağlayıcıdır (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 408).

Sözleşme’nin olağanüstü hallerde insan haklarının kayıtlanmasıyla ilgili 15.maddesinin T.C. Anayasası’nda da bir karşılığı vardır ve ilginç bir tesadüf

eseri olarak onun da madde numarası aynıdır. Anayasa’nın 15. maddesindeki bu düzenleme de Sözleşme’ninden çok farklı değildir. Anayasamız da hemölçülülük ilkesine hem de uluslararası hukuktan doğan yükümlülüklere riayetgereğine yer vermiştir. Şu farkla ki, Sözleşme’den farklı olarak Anayasamızdurdurma tedbirlerine başvurulabilecek olağanüstü yönetim usullerini tanımyoluyla belirlemek yerine isim olarak saymıştır. İki hüküm arasındaki bir fark da, T.C. Anayasası’nın olağanüstü hallerde dokunulmasını yasakladığı haklar listesinin –şaşırtıcı bir şekilde- daha geniş olmasıdır. Nitekim, Sözleşme’nin

15. maddesinde temas edilmeyen din, vicdan ve kanaat özgürlüğü ile suçsuzluk karinesi Anayasamızın öngördüğü “dokunulmaz haklar” arasında yer almaktadır.

3. İnsan Haklarının Kötüye Kullanılması Yasağı

Hakların kötüye kullanılmasını hukukun korumaması, hatta gerektiğindeyaptırıma bağlaması hukukun genel ilkelerindendir. Bundan dolayı, sadeceanayasal ve diğer ulusal mevzuatlar değil, fakat uluslararası insan hakları

belgeleri de, tanıdıkları hakların devletler veya kişiler tarafından kötüyekullanılmasını genellikle yasaklamışlardır. Örneğin, İnsan Hakları EvrenselBildirisi’nin 30. maddesinde, “bu Bildiri’nin hiçbir hükmü hiçbir devlete,gruba veya kişiye, bu Bildiride belirtilen herhangi bir hakkı ve özgürlüğü tahripetmeye yönelik bir faaliyete girişme veya eylemde bulunma hakkını verir şekilde yorumlanamaz” denmektedir. Yine BM çerçevesinde hazırlanan Sivil ve




e


43

Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi de 5. maddesinde benzer bir hükme yer vermiştir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 17. maddesinde yer alan bu konuylailgili hüküm ise şöyledir: “Bu Sözleşmenin hükümlerinden hiçbiri bir devlete,

topluluğa veya kişiye Sözleşmede tanınan hak ve özgürlüklerin tahrip edilmesineveya burada öngörüldüğünden daha geniş ölçüde sınırlamalara tabi tutulmasınayönelik bir faaliyete girişme veya eylemde bulunma hakkını verir şekildeyorumlanamaz.”

Bu hükmün dikkat çeken bir özelliği, kötüye kullanmayı hem devletler hem dekişi ve gruplar açısından yasaklamış olmasıdır. Kişi ve gruplar açısından “kötüyekullanma”, bunların Sözleşme’nin tanıdığı hak ve özgürlükleri yine aynı hak ve

özgürlüklerin tahribine veya yok edilmesine yönelik olarak kullanmalarını ifadeetmektedir. Buna karşılık devletler açısından “kötüye kullanma” aynı şekildetemel hakların tahribine yönelik bir girişim olabileceği gibi, ayrıca onlarıntemel hak ve özgürlükleri Sözleşme’nin öngördüğünden daha geniş ölçüdesınırlamaları şeklinde de ortaya çıkabilir.

Sözleşme’nin tanıdığı hakların kötüye kullanılmasının Avrupa insan haklarıkoruma sisteminde ortaya çıkabilecek olan bir örneğini yine Sözleşme’ninkendisinde bulmaktayız. Nitekim, Sözleşme’nin 35. maddesinin üçüncüfıkrasında, “başvuru hakkının kötüye kullanılması niteliğindeki” kişisel başvuruların kabul edilemez olduğu belirtilmiştir. Mamafih, bu özel hükümolmasaydı bile, bu tür başvuruların Sözleşme’nin 17. maddesine görereddedilmesi yine de mümkün olurdu (Anayurt 2004: 240). Ancak buradakişiler bakımından önemli bir hak arama yolu söz konusu olduğundan, başvuruhakkının “kötüye kullanılması” kavramının olabildiğince dar yorumlanmasıgerekir.

Şüphesiz, Strasbourg Mahkemesi’nin de tespit ettiği gibi, Sözleşme’detanınan her hak ve özgürlük (meselâ 5. maddedeki kişi özgürlüğü ve güvenliğihakkı ile 6. maddedeki adil yargılanma hakkı) kişi ve gruplar bakımından 17.madde anlamında “kötüye kullanma”ya elverişli değildir. Kötüye kullanmadaha çok ifade ve örgütlenme özgürlükleri bakımından söz konusu olmaktadır (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 414). Buna karşılık, devletlerin, temel haklarısınırlama yetkilerini, sınırlanabilen her hak ve özgürlük bakımından kötüyekullanmaları mümkündür.

Belirtmek gerekir ki, kişiler açısından kötüye kullanma soyut olarak düşüncenin kendisiyle değil, fakat etkinlik veya eylemle gerçekleştirilebilir.Başka bir ifadeyle, bir hakkın kötüye kullanıldığından söz edebilmek için, hak kullanıcısının hukukun korumadığı bir amaca yönelmesinden başka, bu yöndegerçekleştirdiği bir etkinlik veya eylem de bulunması, ayrıca bu amaca yönelik




e


44

etkinlik veya eylemle arasında açık-seçik ve mevcut bir nedensellik bağı bulunması gerekir (Eren 2004: 31).

Temel hakların ve temel hakları sınırlama yetkisinin kötüye kullanılması T.C.Anayasası’nın 14. maddesinde de yasaklanmış olmakla beraber, bu hükmün

formülasyonu, kişiler bakımından Sözleşme’nin 17. maddesi hükmünden dahakısıtlayıcı olarak yorumlanmaya elverişlidir. Nitekim, Sözleşme kişilerin sadecetemel hak ve özgürlükleri “yok etmeye” yönelik eylemlerini yasaklarken,Anayasa’nın 14. maddesi, buna ek olarak, devletin bazı özelliklerine aykırı hak kullanımlarını da temel hakların kötüye kullanılması saymaktadır.

4. Temel Hakların Sınırlanmasında “Amaç Saptırma”

YasağıAvrupa Sözleşmesi’nin 18. maddesi, hak ve özgürlüklere getirilecek sınırlamaların öngörülenden başka amaçlar için uygulanamayacağını belirtmiştir.Bu hüküm, kamu hukuku tekniğinden bildiğimiz, kamusal işlemlerde “amaçsaptırma” yasağını temel hakların sınırlanması bakımından dile getirmektedir.Amaç saptırması, meşru bir amaç için öngörülmüş olan bir yetkiyi kullanarak meşru olmayan bir amaca ulaşılmak istenmesi durumunda ortaya çıkar. Dahaözel olarak temel hakların sınırlanması açısından, sınırlamanın sadece meşru

olmayan bir amaca yönelik olması değil, bir temel hakla ilgili olarak öngörülmüş bulunan meşru bir amacın başka bir hak için sınırlama gerekçesi olarak kullanılması da bu hükme aykırıdır (Eren 2004: 195).

Bu özelliğiyle yetki saptırmasının “kötüye kullanma”nın özel bir türü olduğusöylenebilir. Böylece Sözleşme, kendisinin izin vermediği bir temel hak kısıtlamasının taraf devletlerce Sözleşme’nin öngördüğü bir amaca ulaşmak görüntüsü altında yapılmasını yasaklamış olmaktadır. Bu hükümden ayrıca şöyle

bir sonuç da çıkarılabilir: Sözleşme’nin meşru saydığı bir amaca dayanarak yapılan bir temel hak sınırlamasının, uygulamada, bu amaçla ilgisiz vegayrımeşru başka bir amaca ulaşmak için kullanılması yasaktır.

Bir önceki başlıkta ele alınan 17. madde gibi, bu madde hükmü de, niteliğigereği, bağımsız olarak uygulanmaya elverişli olmayıp, ancak Sözleşme’ninsınırlama öngören başka bir hükmüyle bağlantılı olarak uygulanabilir.Dolayısıyla, 17. ve 18. maddelerin hiçbir sınırlamaya tabi tutulamayan işkence

yasağı (m. 3) ile kölelik ve kulluk yasağı (m. 4/1) gibi hak ve özgürlükler bakımından uygulanma kabiliyeti yoktur (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 416).

Amaç saptırma yasağı açısından bizim Anayasamızın durumu ilginçtir. Şöyleki: Değişiklikten önceki şeklinde Anayasa’nın 13. maddesinin ikinci fıkrası,aynen Sözleşme’nin 18. maddesindeki gibi, temel hak ve özgürlüklerle




e


45

ilgili sınırlamaların “öngörüldükleri amaç dışında” kullanılamayacaklarını belirtmişken, maddenin değişiklikten sonraki halinde böyle bir ibareye yer verilmemiştir. Öyle anlaşılıyor ki, anayasa koyucu, değiştirilmiş metinde yer alan “ölçülülük” ilkesinin bu eksiği telâfi edeceğini, daha doğrusu ölçülülük ilkesinin anayasallaştırılmasının eski ibareye ihtiyaç bırakmadığını düşünmüştür.

Ne var ki, ölçülülük ilkesi “amaç saptırma” yasağını ancak kısmen telâfi edebilir.Çünkü, “amaç saptırma” yasağı, sınırlamada başvurulan araçların güdülenamaçla zorunlu bir ilişki içinde olmasını gerektirirse de, onun kapsamı bundandaha geniştir. Bu yasak, izlenen araçların niteliğinin dışında, bizatihi güdülenamacın meşru olup olmadığının ve o temel hak bakımından öngörülmüş olupolmadığının da incelenmesini gerektirir.

5. İnsan Hakları ve Yabancılar

İlginçtir ki, insan haklarının evrenselliği söylemini benimseyen günümüzdemokratik devletleri yine de “temel haklar”ı her insana tanımazlar. Nitekim,insan hakları belgeleri ve anayasalar temel hakların sınırlanması konusundavatandaşlarla yabancılar arasında birincileri kayıran şekilde ayrım yaparlar.Bu ayrım genellikle siyasi haklar –özellikle de seçme ve seçilme hakları- bakımından ortaya çıkmaktadır.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi de, Sözleşme’nin tanıdığı hak veözgürlüklerden taraf devletlerin yetki alanları içindeki “herkes”in yararlanacağını(m. 1) ve ayrıca kimseye ayrım yapılmayacağını (m. 14) belirtmesine rağmen,yabancıların bazı haklarının kısıtlanabileceğini öngörmüştür. Nitekim,Sözleşme’nin 16. maddesi, 14. maddede belirtilen “hak ve özgürlüklerde eşitlik”ilkesine (ayrımcılık yasağına) yabancıların siyasî faaliyetleri bakımından bir istisna getirmektedir. Buna göre, taraf devletler, 10. maddede düzenlenen ifadeözgürlüğü ile 11. maddede öngörülen örgütlenme ve toplantı özgürlüklerineyabancılar bakımından istisnalar getirebilir ve onların siyasî faaliyetlerini

önleyici düzenlemeler yapabilirler.

Bu arada belirtmek gerekir ki, maddedeki “yabancı” kavramı elbetteSözleşme’nin tarafı olmayan devletlerin vatandaşları ile vatansızları da kapsar.Buna karşılık, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihadı bakımından, AvrupaBirliği üyesi devletlerin vatandaşları Sözleşme’nin 16. maddesi anlamında“yabancı” sayılmamaktadırlar (Eren. 2004: 64).

Bununla beraber, aşağıdaki ilgili alt başlıklarda açıklanacağı üzere, Sözleşme’ninsadece 16. maddesine bakarak, yabancılar hakkında her türlü hak kısıtlayıcıtasarrufta bulunulabileceği sonucuna varılmamak gerekir. Çünkü, 4 ve 7 No.luProtokoller taraf devletlerin yabancılarla ilgili işlemlerine bazı kısıtlamalar getirmiştir. Bu çerçevede, yabancıların keyfî (7 No.lu Protokol, m.1) ve topluşekilde (4 No.lu Protokol, m. 4) sınırdışı edilmeleri gibi, serbest dolaşım ve




e


46

yerleşme özgürlüklerinin engellenmesi de (4 No.lu Protokol, m. 2) mümkündeğildir.

Yabancıların haklarının sınırlanması konusunda T.C. Anayasası’nda daSözleşme’dekine benzer bir hüküm bulunmaktadır. Nitekim, Anayasa’nın 16.

maddesi temel hak ve hürriyetlerin yabancılar için milletlerarası hukuka uygunolarak sınırlanabileceğini belirtmektedir. Ne var ki, bu hüküm yabancılarıntemel haklarına Sözleşme’nin öngördüğünden daha fazla kısıtlama getirilmesineelverişlidir. Çünkü, Sözleşme’deki siyasi faaliyetlerle ilgili sınırlamalardan farklıolarak, burada yabancıların temel haklarının sınırlanmasına genel olarak izinverilmesi söz konusudur. Bununla beraber, Anayasa’nın temel haklar rejiminin bütünlüğü içinde yorumlanması yoluyla (Erdoğan 2005: 208-209), yabancılarıntemel haklarına getirilecek sınırlamaların kapsamını Sözleşme’nin öngördüğü

ölçüde daraltmak mümkündür. Esasen, Anayasa’yı bu şekilde yorumlamak,Türkiye’nin Sözleşme’yle üstlendiği yükümlülüklere uyma taahhüdünün de bir gereğidir.

6. İnsan Haklarının Yatay Etkisi

Temel hakların hukukî rejimiyle ilgili bir konu, bu hakların kişiler arasıilişkilerde de geçerli olup olmadığıdır. Bu sorunun önemi, önceki bölümlerde

işaret ettiğimiz gibi, özünde politik talepler olmaları itibariyle insan haklarınınöncelikle ve esas olarak devlete karşı ileri sürülebileceğine ilişkin genelkabulden ileri gelmektedir.

Her şeyden önce, temel haklarının bir başkası tarafından tehdit edilmesidurumunda, kişinin devletten bu hareketi önlemesini talep edebileceğinde şüpheyoktur. Şu halde, temel hakların üçüncü kişiler bakımından etkisinin bu anlamdadolaylı olarak ortaya çıkmakta olduğu söylenebilir. Onun için asıl sorun,temel hakların kişiler arası ilişkilerde de ileri sürülebilip sürülemeyeceğinde

yatmaktadır.

Bir görüşe göre, temel hakların kişilere karşı ileri sürülmesi onların gerçek anlamını ortadan kaldırır. Kişi, devlet ile olan ilişkileri çerçevesinde ilerisürebileceği türden hakları (söz gelişi ifade özgürlüğü hakkına dayanan bir iddia), sözleşme ilişkisi içinde olduğu diğer tarafa karşı ileri süremez. Çünkü böyle bir iddia karşı tarafın aynı türden iddiası ile çatışacağından, burada temelhak iddialarına dayanarak bir çözüme varmak mümkün değildir. Onun için bu

gibi konularda özel hukuk hükümlerinin uygulanması gerekir; dolayısıyla buradaanayasa hukuku açısından değil, normal yasallık açısından söz konusu olan bir koruma sorunu vardır (Doehring 2002: 263-64).

Temel hakların yatay etkisi sorununu daha ayrıntılı olarak incelemiş olan bir yazar, bu konuda Alman hukuk doktrininde başlıca üç görüş bulunduğunu




e


47

açıklamaktadır (Alexy 2002: 355-57). Bir görüş, anayasal hakların yatayetkisinin dolaylı nitelikte olduğunu ileri sürmektedir. Bu bağlamda dolaylıyatay etkiden kastedilen, anayasal hakların objektif ilkeler olmak itibariyleözel hukukun yorumunu etkilemeleridir. Bu etkinin muhatabı yargıçlardır. Bugörüşün biraz değişik bir yorumu ise, anayasal hakların objektif ve bağlayıcı

normlar niteliğinde olmaları nedeniyle özel hukuku doğrudan doğruyaetkilediğini belirtmektedir. Başka bir görüşe göre, anayasal hakların vatandaşlar arası ilişkilerdeki etkisi, devletin bu haklarla subjektif kamu hakları olarak bağlıolmasının sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Buna göre, özel kişiler tarafındanyapılmış olsa bile hakların ihlalinden devlet sorumludur. Bu anlamda yatay etkiise hem yasama organına hem de yargıya hitap etmektedir.

Şu halde, bir temel hakka vaki bir tecavüz durumunda da, yargı ve icra gücü

marifetiyle, duruma göre hakkın iadesini veya uğranılan zararın tazmin vetelâfisini sağlamak yine devletin görevidir. Ancak bu gibi durumlarda, gerçektekişinin bir temel hakkını başka bir kişiye karşı ileri sürmesi değil, fakat o hakkındevlet gücü tarafından korunmasını talep etmesi söz konusudur (Doehring 2002:265). Başka bir ifadeyle, burada Alexy’nin işaret ettiği üçüncü anlamda “devletekarşı hak” aracılığıyla gerçekleşen bir tür dolaylı yatay etki söz konusudur. Nihayet belirtmek gerekir ki, temel hakların yatay etkisinin her hak için geçerliolacak şekilde genel bir kurala bağlanması mümkün olmayıp, bu, her bir hakkınahlâki içerik ve gücü ile anayasal tanımına bağlıdır. Bu nedenle, aşağıda tek tek

hakların ele alındığı bölümde yapılan açıklamalarda bu nokta, genellikle gözönünde tutulmuştur.

7. İnsan Hakları ve Ödev ve Sorumluluklar

Kimi uluslararası insan hakları belgelerinde olduğu gibi, bazı anayasalardada insan haklarının veya temel hakların genel olarak veya kısmen ödev vesorumluluk da yüklediğine işaret eden hüküm veya ibarelere yer verilir. Meselâ,

İnsan Hakları Evrensel Bildirisi 29. maddesinde herkesin mensubu olduğutopluma karşı ödevleri bulunduğunu belirtmiştir. Buna benzer bir bir ibareSivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi ile İktisadî, Sosyal ve KültürelHaklar Uluslararası Sözleşmesi’nin Başlangıç kısımlarında yer almıştır. Burada“bireyin başkalarına ve bağlı olduğu topluluğa karşı ödevleri bulunduğu” vehatta “tanınmış hakların geliştirip gözetilmesi yolunda çaba göstermek zorunda”olduğu belirtilmiştir.

Herkesin insan haklarının veya temel hakların öznesi olmasının yanında,toplum(un)a karşı ödevleri de bulunmasının ilk anlamı, daha önce gördüğümüzgibi, kişilerin haklarını “kötüye kullanma”larının yasaklanmasında kendisinigöstermektedir (Gemalmaz 2003: 742). Nitekim gerek Evrensel Bildiri (m.30) gerekse Sivil ve Siyasal Haklar Sözleşmesi (m. 5/1) ile İktisadî, Sosyalve Kültürel Haklar Sözleşmesi (m. 5/1) bu yönde hükümler içermektedir.




e


48

Uluslararası sözleşmelerin bazılarında ayrıca, özel olarak bazı hakların “özelödevler ve sorumluluklar çerçevesinde” kullanılacağı belirtilmiştir. Sivil veSiyasal Haklar Sözleşmesi’nin ifade özgürlüğüyle ilgili 19. maddesi buna örnek olarak zikredilebilir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi de bu genel modele uymaktadır. Nitekim,yukarıda ele aldığımız üzere, bu Sözleşme’nin 17. maddesi kişi ve gruplarınhaklarını kötüye kullanmalarını genel olarak yasaklamaktadır. Ayrıca, aşağıdagöreceğimiz gibi, Sözleşme’nin 10/2. maddesi ifade özgürlüğü hakkınınkullanılmasının “ödev ve sorumluluk yüklediği”ni belirtmiştir. Bunun muhtemelanlamlarının ne olabileceği ilgili başlık altında açıklanacaktır.

T.C. Anayasası ise, kişilerin temel hakları kötüye kullanmalarını yasakladıktan

(m. 14) başka, temel hak ve özgürlüklerin “niteliği”ni belirleyen 12. maddesininikinci fıkrasında, bu hak ve özgürlüklerin kişinin “topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını” da içerdiği belirtilmektedir. Anayasa bu anlayışa uygun olarak temel haklarla ilgili İkinci Kısım’ın başlığını “TemelHaklar ve Ödevler” şeklinde koymuştur.

Temel hak ve özgürlüklerin aynı zamanda kişinin başkalarına ve topluma karşıödevlerini de içerdiğini belirten tanımın insan hakkı kavramıyla uyuşmadığıaçıktır (Erdoğan 2005: 192). Bunu, uluslararası belgelerdeki formüllerle

haklılaştırmak da zordur. Çünkü, meselâ Evrensel Bildiri’de bu konuyla ilgiliifade (m. 29) ödev ve sorumluluğu, Anayasa’mızın 12. maddesinden farklıolarak, temel hakların tanımının bir unsuru olarak değil, fakat temel haklarınıkullanan kişilerin gözetmeleri gereken haricî bir faktör olarak işaret etmiştir.Avrupa Sözleşmesi’nin ifade özgürlüğüyle ilgili maddesinde yer alan kayıt bakımından da durum buna benzemektedir. Anayasamızın formülününAvrupa Sözleşmesi’nden ayrıldığı daha önemli bir nokta; ilkinde haklarınkullanılmasında “ödev ve sorumluluk”a sadece ifade özgürlüğü bakımından

işaret edilmiş olmasına karşılık, bizim Anayasa’mızın 12. maddesinin bunuhakların genel bir özelliği olarak göstermiş olmasıdır.

Bununla beraber, Anayasamızın gerek “Temel Haklar ve Ödevler” şeklindekiKısım başlığının gerekse 12. maddesindeki temel hak tanımının onun kendi içtutarlılığı bakımından anlaşılabilir olduğunu belirtmek gerekir. Çünkü, Anayasaİkinci Kısım’da gerçekten de kişilerin sadece haklarını değil, fakat aynı zamanda birkısım ödevlerini de (m. 72: “vatan hizmeti” ve m. 73: “vergi ödevi” gibi)düzenlemiştir. Anayasa yine kendisiyle tutarlı olarak, ilgili maddelerinde birçok temel hakkı aynı zamanda ödev olarak da nitelemiştir. Eğitim hakkı ve ödevi (m.42), çalışma hakkı ve ödevi (m.49), çevreyi koruma ödevi (56/2) gibi.




e


49

B. HAK KONULARI

Bu bölümde geleneksel üçlü tasnifi esas alarak temel hakların hukukî bir incelemesini yapacak ve inceleme konusu her bir hakkın niteliğini, normatif yapısını ve konu bakımından sınırlarını ana hatlarıyla aydınlatmaya çalışacağız.

Belirtmek gerekir ki, her bir gruba giren haklar arasında, hukukî nitelikleri,özellikle de “hukuken icra edilebilir” (legally enforceable) olup olmamaları bakımından önemli farklar vardır. Bununla beraber, günümüzde her üç grubagiren hakların da, insan onurunun korunmasına şu veya bu şekilde hizmetettikleri genellikle kabul edilmektedir.

1. Sivil Haklar ve Özgürlükler

Sivil haklar, tek başlarına veya başkalarıyla birlikte kendilerini gerçekleştirme-lerine ve geliştirmelerine imkân verecek şekilde, kişilere devlet karşısında ko-runmuş bir özel alanı garanti eden haklardır. Başka bir anlatımla, bu haklar hem bireyselliğin hem de sivil toplumun temelini oluştururlar. Bunlar aynı zamandaanlamlı bir siyasal katılıma zemin oluşturan haklardır.

a) Yaşama Hakkı

Yaşama hakkı en temel haktır. Bu hak bağımsız bir insan hakkı olmasınınyanında, aynı zamanda bütün diğer insan haklarının da varlık şartıdır. Sivilve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi uyarınca kurulmuş olan BirleşmişMilletler İnsan Hakları Komitesi’nin bir “Genel Yorum”unda belirtildiği gibi(Gemalmaz 2002: 38), yaşama hakkı “ulusun yaşamını tehdit eden kamusaltehlike halinde bile aykırı önlem (sapma önlemi) alınamayacak olan üstün bir haktır.” Yaşama hakkı Amerikan Bağımsızlık Bildirisi ile Fransız İnsan veYurttaş Hakları Bildirisi’nden bu yana, evrensel olarak tanınan insan haklarının başında gelmektedir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türkiye Cumhuriyeti Anayasası da,yaşama hakkını bir insan hakkı olarak tanımış ve koruma altına almışlardır.Yaşama hakkı, kişiyi fizikî ve manevî varlığına son verecek kamu otoritesimüdahalelerinden korur. Bu türden müdahalelerin özel kişilerden gelmesihalinde de, şüphesiz devletin bunu önleme ve/veya müeyyidelendirme ödevi bulunmaktadır. Ancak bu bağımsız bir insan hakkı değil, fakat kişinin bir insanhakkı olarak hayat hakkını devlete karşı ileri sürebilmesinin bir sonucudur.

Ayrıca, devletin bu ödevi, hayatına kast eden müdahalelere karşı kişinin kendinisavunma hakkını ortadan kaldırmaz.

Yaşama hakkı, ancak kişinin hayatına son verme (öldürme) eylemiyle ihlâledilebilir. Bundan dolayı, ölümle sonuçlanmayan haksız kamusal güç veyaşiddet kullanımı da insan haklarına aykırı olmakla beraber, böyle bir eylem




e


50

yaşama hakkına değil, duruma göre işkence ve kötü muamele yasağına veya kişidokunulmazlığına bir saldırı teşkil eder.

Bununla beraber, yaşama hakkını, bir kamu otoritesi tarafından veyaonun izniyle kişinin hayatına son verilememesinden daha kapsamlı olarak

anlamlandıranlar da vardır. Buna göre, yaşama hakkı, ayrıca, “yaşama yönelik tehlike ve risklere karşı yine kamusal otoriteler tarafından korunma”yı da(Kaboğlu 2002: 272) içermektedir. Ne var ki, böyle geniş anlaşılması halindeyaşama hakkını sosyal güvenliğin bazı türlerinden ayırmak zorlaşacaktır. Ayrıca,“kayıp kişiler” konusu da yaşama hakkıyla yakından ilgilidir. Nitekim, BM Sivilve Siyasal Haklar Sözleşmesi uyarınca kurulmuş olan İnsan Hakları Komitesi, bir “Genel Yorum”unda, “kayıp kişiler” olgusunu hayat hakkının ihlâlinin özel bir türü olarak değerlendirmiş ve taraf devletlerin buna karşı tedbirler almalarını

istemiştir (Gemalmaz 2002: 44).

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 2. maddesinde yaşama hakkını tanımakla beraber, mahkemelerce kanuna uygun olarak verilen ölüm cezasını bu hakkın bir istisnası saymıştır. Ancak, Sözleşme’ye Ek 1983 tarihli 6 Nolu Protokolsavaş veya yakın savaş tehlikesi zamanları dışında ölüm cezasını kaldırmıştır.Dolayısıyla, yaşama hakkına getirilen ölüm cezası istisnası bu Protokole katılandevletler bakımından sadece olağanüstü durumlarda geçerlidir. Nihayet 2002

yılında kabul edilip 2003 yılında yürürlüğe girmiş olan 13. Protokol, ölümcezasını mutlak olarak kaldırmıştır. Türkiye, bu Protokolü 20.2.2006 tarihindeonaylamıştır.

Ayrıca, aynı maddenin 2. fıkrasında da, yaşama hakkına bazı istisnalar getirilmiştir. Buna göre öldürme fiili,

a) bir kimsenin yasadışı şiddete karşı korunması,

b) bir kişinin hukuka uygun olarak yakalanması veya hukuka uygun

olarak tutuklanmış bir kişinin kaçmasını önlemek,

c) ayaklanma veya isyanın hukuka uygun olarak bastırılması

şeklindeki amaçlar için zorunlu olarak kuvvet kullanılmasının sonucu olarak ortaya çıkmış ise, bunlar yaşama hakkının ihlâli sayılmayacaklardır. Burada belirtilen şekillerdeki ölümlerin her durumda değil, fakat sadece kuvvetkullanılmasının bir zorunluluk teşkil etmiş olması halinde yaşama hakkınınihlâli sayılmadığına dikkat edilmelidir.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 17. maddesi, bu istisnalara bir dördüncüsünüeklemiştir. Nitekim, söz konusu maddenin değişik 3. fıkrasına göre, “sıkıyönetimveya olağanüstü hallerde yetkili merciin verdiği emirlerin uygulanması sırasındasilah kullanılmasına kanunun cevaz verdiği zorunlu durumlarda meydana gelenöldürme fiilleri” yaşama hakkını ihlâl etmiş sayılmaz. Böylece, Türk pozitif




e


51

hukukunda yaşama hakkının kapsamı Avrupa Sözleşmesi’ne göre daha dadaraltılmıştır.

Yaşama hakkının devlete ilk olarak “öldürme yasağı” getirdiği açık olmaklaberaber, bunun devlete “kişilerin yaşama hakkını korumak” şeklinde pozitif bir yükümlülük de yüklediği açıktır. Ancak bu olumlu yükümlülük,devletin kişilerin yaşama hakkını her durumda desteklemesini değil, fakat sadece, onları haksız öldürmelerden koruması anlamına gelmektedir. Bukoruma ödevi, keza devletin öldürme fiillerini cezalandırmasını da zorunlukılmaktadır. Nitekim, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, 2. maddeninikinci fıkrası, taraf devletlere, biri negatif diğeri pozitif olmak üzere, iki tür yükümlülük yüklemektedir. Negatif yükümlülük, devletlerin haklı bir nedenolmadan hiç kimseyi öldürmemelerini ifade etmektedir. Devletlerin bu

konudaki pozitif yükümlülükleri ise, (a) kendi yetki alanlarında yaşayaninsanların hayat hakkını korumak üzere gerekli tedbirleri almak ve (b) hayat hakkından yoksun bırakılma (öldürülme) durumunda etkin bir soruşturma yapmak şeklinde kendisini göstermektedir (Arslan 2004: 172).

Bununla beraber, Sivil ve Siyasal Haklar Sözleşmesiyle ilgili BM İnsan HaklarıKomitesi’nin bir yorumunda da görüldüğü gibi (Gemalmaz 2002: 46-47),uluslararası camiada, “bebek ölümleri”nin azaltılması ve “yetersiz beslenme”nin

giderilmesi için tedbirler alınmasının da, yaşama hakkının gerektirdiğigüvenceler kapsamında ele alınması yönünde güçlü bir eğilim vardır.

b) İşkence ve Kötü Muamele Yasağı

İşkenceye ve kötü muameleye maruz kalmamak kişi dokunulmazlığının bir gereğidir. Nitekim, T.C. Anayasası işkence ve eziyeti yasaklayan hükme kişidokunulmazlığı başlıklı 17. maddesinde (üçüncü fıkra) yer vermiştir. Gerek işkence gerekse kötü muamele, kişinin hem maddî hem de manevî bütünlüğüneyapılan birer saldırı niteliğindedir. Özellikle işkence, insan kişiliğinin veonurunun açık ve kaba bir reddi anlamına gelmektedir. İşkence kişinin maddî ve/veya manevî varlığına yapılabilecek en kaba ve haksız bir tecavüz niteliğindedir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 3. maddesine göre, “ Hiç kimse işkenceye,insanlık dışı veya onur kırıcı cezaya veya muameleye tâbi tutulamaz .”Türkiye hem 1984 tarihli İşkence ve Diğer Zalimce, İnsanlıkdışı veya Onur

Kırıcı Davranış veya Cezaya Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesi’ni, hemde 1987 tarihli İşkencenin ve İnsanlıkdışı veya Aşağılayıcı Muamele yahut Cezanın Önlenmesi Avrupa Sözleşmesi’ni onaylamıştır.

BM Sözleşmesi’nin 1. maddesinde işkence, “maddî veya manevî ağır acı vermek veya eziyette bulunmak” olarak tanımlanmıştır. İşkence, ister fizikî isterse




e


52

manevî nitelikte olsun, kişinin insanlık onuruna yapılan ve kişiyi madden ve/veya ruhen katlanılmaz bir acı ve eleme maruz bırakan çok ağır bir saldırıdır.Onun için, gerek Avrupa Sözleşmesi gerekse Türkiye Cumhuriyeti Anayasasıtarafından mutlak olarak yasaklanmıştır. Başka bir ifadeyle, işkence yasağınınhiç bir meşru istisnası yoktur.

Avrupa Sözleşmesi’nin 3. maddesi sadece işkenceyi değil, fakat aynı zamandainsanlık dışı veya onur kırıcı ceza ve/veya muameleyi de yasaklamıştır. İşkenceile insanlık dışı veya onur kırıcı ceza yahut muamele arasında nitelik farkıdeğil, sadece derece farkı vardır. Başka bir anlatımla, bunların hepsi de “kötümuamele” niteliğinde olmakla beraber, birbirlerinden sadece “kötü”lüğün, yanikişinin maruz bırakıldığı baskının (acı veya elemin) ağırlık veya yoğunluğu bakımından farklılaşırlar. Şu halde, kişinin maruz bırakıldığı baskı, ağırlığı veya

yoğunluğu bakımından işkence olarak nitelenemese bile yine de insanlık dışıveya onur kırıcı nitelikteki bir kötü muamele olabilir.

Bu ceza veya muamelelerin her zaman maddî-fizikî baskı biçiminde olmasıgerekmese de, bunlar çoğu zaman aşağılamak, küçük düşürmek ve kendinegüven ve saygısını tahrip etmek suretiyle, kişinin manevî bütünlüğünü zedeler.Dolayısıyla, muamelenin bu niteliklerinin tespitinde kişinin özel durumu daönem arzeder. Bazen sadece ayrımcı muamele, kişinin durumuna göre onur kırıcısayılabilir. Nitekim, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kimi kararlarında renk,

ırk veya dine dayanan bir ayrımın buna maruz kalan kişinin durumuna göre onur kırıcı bir muamele oluşturabileceğine hükmetmiştir (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 203). Türkiye hakkında verdiği bazı kararlarda AİHM, evinin ve mal-mülkünün tahrip edilmesinin başvurucunun üzerinde yarattığı “manevî acı”yaişaret ederek, bu eylemin insanlıkdışı muamele ölçüsüne vardığına hükmetmiştir (Arslan 2004: 318-19).

c) Kölelik, Angarya ve Zorla Çalıştırma Yasağı

Bu hak Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde “Kölelik, Kulluk ve ZorlaÇalıştırma Yasağı” (m. 4), Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda ise “ZorlaÇalıştırma Yasağı” (m. 18) başlıkları altında düzenlenmiştir. Aralarındaki temelfark, Anayasamızın Sözleşme’de yer alan “kölelik” ve “kulluk” terimlerineyer vermemiş olmasına karşılık, orada yer almayan “angarya” terimini özelolarak belirtmiş olmasıdır. Maddeye “angarya” teriminin dahil edilmesininSivil ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme’nin 8. maddesindekidüzenlemeden mülhem olduğu söylenebilir. Öte yandan, İnsan Hakları Evrensel

Bildirisi’nin 4. maddesi, özel olarak “köle ticareti”ni yasaklamıştır. Bütün bu belgeler bu terimleri tanımlamamış olmakla beraber, istisnaların formüle edilme biçimi bu konuda bazı ipuçları vermektedir.

Bu terimlerin hepsinin ortak unsuru, kişinin zorla başkasına hizmet ettirilmesidir.İnsanın “kişi”liğinin reddini ifade eden kölelik, “zorla çalıştırma”nın tipik ve en




e


53

ağır biçimidir. Köle, “kişi” olarak tanınmadığı için her türlü haktan, bu aradamedenî ve siyasî haklardan yoksun olan, mal gibi alınıp-satılabilen ve efendisininmutlak tasarrufu altında olan insandır. Kulluk da köleliğe benzemekle beraber,yoğunluk bakımından ondan daha hafiftir (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 215).Angarya ise genellikle geçici ve arızî bir durum olup, ücretsiz olarak zorla

çalıştırma demektir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, bir kararında, zorla çalıştırma kavramınınmaddî ve manevî bir baskıyı içerdiğini ve bu baskının kişinin iradesine rağmenolması gerektiğini belirtmiş; İnsan Hakları Komisyonu ise zorla çalıştırmanınayrıca “adaletsiz”, “çok zahmetli”, “gereksiz şekilde ağır” veya “onur kırıcı”olması gereğine işaret etmiştir (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 217). Ne var ki,gönüllü olarak (meselâ, sözleşmeden doğan bir yükümlülük sonucu) başlayan

bir çalışma çok uzun süreli olup da kişinin iradesiyle sona erdirilemiyorsa, belli bir noktadan sonra bir “zorla çalıştırma” durumunun var olduğu kabuledilebilir. Nitekim, Türk Borçlar Kanunu’nun süresiz veya on yıldan fazla süreli bir “hizmet akdi”ni işçinin on yıl geçtikten sonra her zaman feshedebileceğiniöngören 343. maddesi hükmü, böyle bir varsayıma dayanmaktadır. Öte yandan,Avrupa İnsan Hakları Komisyonu’nun zorla çalıştırma için “çok zahmetli” veya“onur kırıcı” olma şartı araması da isabetli olmasa gerektir. Bize göre, kişininiradesine rağmen ve ücretsiz olarak gördürülen bir iş bu nitelikte olmasa da zorla

çalıştırma sayılmalıdır.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’na göre (m. 18), “Hiç kimse zorla çalıştırılamaz.Angarya yasaktır.” Anayasamız köleliğin yasak olduğunu özel olarak belirtmişolmamakla beraber, ondan daha hafif olan zorla çalıştırma biçimleriniyasakladığına göre, köleliğe cevaz vermiş olduğu elbette düşünülemez.

Avrupa Sözleşmesi’nin ilgili 4. maddesi kölelik ve kulluk yasağını mutlak olarak vaz ederken, zorla çalıştırma yasağına kimi istisnalar getirmiştir. Buna göre:

a) usulüne uygun olarak tutuklu bulunan kişiden, tutukluluğu veya şartlasalıverilme süresince olağan olarak yapması istenilen çalışma,

b) askerî nitelikte bir hizmet veya vicdanî gerekçelerle askerlik hizmetiniyapmayı reddetme hakkını (vicdanî red) kabul eden ülkelerde vicdanîredçilere askerlik yerine gördürülen başka bir hizmet,

c) toplumun hayatını ve refahını tehdit eden kriz ve afet hallerinde istenecek her hizmet,

d) normal yurttaşlık yükümlülükleri kapsamına giren her türlü çalışma veyahizmet, zorla çalışma veya zorunlu çalışma sayılamaz.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın bu yasağa getirdiği istisnalar da kabaca benzer niteliktedir. Ancak, Anayasamız “vicdanî red”çilerin durumuyla




e


56

süresinin olağanüstü hallerde uzatılabileceğine ilişkin hükmünden (m. 19/5)doğmaktadır. Nihayet, aynı maddenin 6. fıkrasında Sözleşme’nin öngörmediği bir güvenceye daha yer verilmiştir. Buna göre, kişinin yakalandığı veyatutuklandığı derhal yakınlarına bildirilir.

Son olarak belirtmek gerekir ki, gerek Sözleşme gerekse Anayasamız, kişiözgürlüğünden mahrumiyet durumlarını sınırlı olarak saymış olduğundan,ilgili hükümlerde açıkça belirtilen durumlar dışında kişi özgürlüğününkısıtlanamayacağı açıktır (Kuzu 1997: 179).

e) Hükümlü ve Tutukluların Hakları

Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi (SSHUS)’nin 10. maddesinegöre, özgürlüğünden yoksun bırakılan kişiler şu haklara sahiptir:

▪ Bu kişilere insanî biçimde ve onların insan onuruna saygılı şekildemuamele edilmelidir;

▪ Sanıklar hükümlülerden ayrı bulundurulmalı ve onlardan farklı bir rejimetabi tutulmalıdır;

▪ Çocuk yaştaki sanıklar ve hükümlüler, büyüklerden ayrı bulundu-rulmalıdır;

▪ Cezaevi rejiminin asıl amacının hükümlülerin iyileştirilmeleri ve topluma

kazandırılmaları olduğu düşünülerek, onlara buna uygun davranılmalıdır.

Bu konuda akılda tutulması gereken temel nokta, hükümlüler ve tutuklular gibi, kişi özgürlüğünden haklı olarak yoksun bırakılmış olan kişilerin “insanhakları”nın öznesi olmaktan çıkmayacaklarıdır. Onlar sadece, hukuka aykırıbir eylemleri yüzünden, kanunlarda tanımlanmış bir hak yoksunluğu ilemüeyyidelendirilmiş kişilerdir. İster suçlu isterse sanık olsunlar, onlar elbettehala “insan”dırlar. Dolayısıyla, “haklarına getirilen kısıtlamalar (onların)

onurunu zedeleyici boyutlara ulaşmamalıdır.” (Kaboğlu 2002: 319). Kaldıki, SSHUS’de belirtildiği gibi, suçluları hapsetmek her ne kadar bir cezaî müeyyide olarak ortaya çıkıyorsa da, bu yolla onların aynı zamanda ıslahedilmesi ve topluma kazandırılması da amaçlanmaktadır.

Bundan dolayı, fizikî mekân ve diğer şartlar bakımından cezaevleri vetutukevlerinin özellikleri, ceza siyasetinin bu amacıyla uyumlu olmalı; bu arada,hükümlü ve tutuklulara insanca muamele edilmeli ve bunların insan haklarından

yararlanmaları engellenmemelidir. Bu da, her şeyden önce, hapishane vetutukevi şartlarının hükümlü ve tutuklular için makul olmayan ilâve kısıtlamalar ve yasaklar getirmemesini, onlara kötü muamelede bulunulmamasını gerektirir.Özel olarak, bu yerlerdeki barınma ve sağlık şartlarının insanî olması, ortak yaşama alanlarının bulunması, hükümlü ve tutukluların sosyal ve kültürelihtiyaçlarına cevap verecek mekânlar içermesi gerekmektedir.




e


57

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, tutuksuz yargılanan sanıklar yanındatutuklu sanıklara da birtakım haklar tanımaktadır. Tutuklu sanığa tanınan buhak ve güvenceler, esas olarak, “sanığın özgürlüğünü kısıtlayan geçici bir önlem olan tutuklamanın, bu önlemle elde edilmek istenen amaca erişilmesihalinde kaldırılmasına veya geri alınmasına ilişkindir” (Donay 1982: 193).

Bu amaçla, Sözleşme’nin 5. maddesinde tutuklu sanığa, tutuklama kararınınhakim tarafından gözden geçirilmesi ve bu karara itiraz hakkı tanınmıştır. İster sanığın mahkeme veya hakim önüne çıkarılması hakkının gereği olarak, istersesanığın itiraz yoluyla tutukluluğunun sona erdirilmesini talep etmesinin bir sonucu olarak olsun, her iki halde de mahkeme, sanığı yargılayıp şartları varsasalıverecektir.

Sözleşme’nin tutuklu sanıklara tanıdığı başka bir hak da, haksız tutuklananlara

tazminat verilmesidir. Sözleşme’nin 5. maddesinin beşinci bendinin öngördüğü bu hakkın varlığı, sanığın tutuklama kararına itiraz etmesine de bağlı değildir.Başka bir ifadeyle, tutuklama kararına itiraz hakkını kullanmamış olan sanığında, haksız tutuklamadan dolayı tazminat isteme hakkı vardır. Ancak, tutuklusanığın beraat etmesi her zaman tazminata hak doğurmaz. Bunun için, tutuklamakararı verildiği sırada bunun için haklı nedenlerin var olmaması gerekir (Donay1982: 197-98). Tutuklu sanıkların bu hakları, Anayasamızın 19. maddesi (7., 8.ve 9. fıkraları) tarafından da tanınmıştır.

f) Özel Hayatın ve Aile Hayatının Korunması

Avrupa Sözleşmesi’nin 8. maddesi özel hayatın ve aile hayatının korunmasıhakkını düzenlemiştir. Bu maddede “özel hayata ve aile hayatına saygı” başlığıaltında şu hükme yer verilmiştir (1. fıkra): “Herkes özel ve aile hayatına,konutuna ve haberleşmesine saygı gösterilmesi hakkına sahiptir.” Anayasa ise, bu hükmün kapsamına giren hak konularını birbirini izleyen üç ayrı maddededüzenlemiştir; özel hayatın gizliliği (m. 20), konut dokunulmazlığı (m. 21),haberleşme hürriyeti (m. 22).

“Özel hayat” kavramı, kişinin kendi bireysel hayatını başkalarının karışmasındanmuaf olarak serbestçe düzenlemesini ve yaşamasını ifade etmektedir. “Ailehayatı” ise, özel hayatın bir parçası olarak, kişinin aile içi ilişkilerinin başkalarının müdahalesinden uzak olması demektir. Konut da kişinin özelhayatının bir parçasıdır. Bireylerin cinsel hayatlarına, psikolojik-psikiyatrik durumlarına ve gördükleri tedavilere ilişkin bilgiler, özel evrakları, yazışmalarıve sözlü iletişimleri, hayat tarzları, kimlikleri ve sırları gibi konularla ilgili

bilgilerin hepsi özel hayat kavramına dahildir.

Sözleşme’nin uygulanması bakımından “aile” kavramı, sadece hukukî olarak kurulmuş aileyi değil, fakat hukukî niteliği bulunmayan birlikte yaşamadurumlarını da kapsar (Anayurt 2004: 115-16). Özel alanlarını kısmen veyatamamen başkalarının bilgisine açıp açmamak veya başkalarını bu alana dahil




e


58

edip etmemek, prensip olarak, kişilerin kendi takdirinde olan bir konudur. Ayrıca,Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihadına göre, 8. maddenin sağladığıkorumadan, tüzel kişiliğe sahip olsun olmasın, “hükümet dışı kuruluşlar” veya“insan toplulukları” da yararlanır (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 331).

Bu vesileyle belirtmek gerekir ki, “özel hayata ve aile hayatına saygı”yla ilgilihükümde kullanıldığı anlamda –ve genel olarak insan hakları bağlamında- “saygıgösterme” (riayet: respect) kavramı, bir eylem veya tutumu özel olarak takdir etmeyi veya onaylamayı ifade etmez. Buradaki “saygı” moral değil hukukî bir terimdir; dolayısıyla bununla kastedilen hakka riayet etmedir. Şu halde,başkasının özel hayatını tasvip veya takdir etmesek bile, onun hayatınıkendi istediği gibi düzenleme ve yaşama hakkına sahip olduğunu kabulederek ona müdahale etmeme şeklinde bir hukukî yükümlülük altındayız.

Ancak, Sözleşme organlarının yorumuna göre, görevleri veya meslekleri gereğikamuya mal olmuş kişilerin özel hayatlarına saygı isteme haklarının kapsamıdiğer kişilere göre daha dardır (Gölcüklü & Gözübüyük 2002. 337). Dolayısıyla, bu istisna dışında, öncelikle kamu otoritesinin bu yükümlülüğe uygundavranması, yani hem kendisinin kişilerin özel hayatına müdahale etmemesihem de başkalarının müdahalesine izin vermemesi gerekir.

Söz konusu 8. maddenin 2. fıkrası, kamu makamlarının bu hakka müdahaleedebilmesinin şartlarını göstermektedir. Esasen, bireysel davranışı ilgilendiren

kurallar koyduğu her durumda devletin özel hayata müdahalesi söz konusuolduğundan, bu gibi müdahalelerin meşru olması için 2. fıkra hükümlerineaykırı olmamaları gerekir (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 334). Maddeninikinci fıkrasına göre, kamu makamlarının özel hayata saygı hakkına müdahaleedebilmesi ancak kanuna uygun olarak ve demokratik bir toplumda ulusalgüvenlik, kamu güvenliği, ülkenin ekonomik refahı, dirlik ve düzenin korunması,suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın veya ahlâkın veya başkalarının hak veözgürlüklerinin korunması amaçlarının gerektirdiği ölçüde mümkündür.

Anayasamızın 20. maddesindeki düzenleme de Sözleşme’nin 8. maddesihükmüne paraleldir. Şu var ki, 20. maddenin ikinci fıkrası özel hayatamüdahaleye cevaz verdiği benzer durumlarda hakim kararını şart koşmaktadır.Aynı güvence kişinin üstünün, özel evrak ve eşyasının aranmasında ve bunlarael konmasında da geçerlidir. Ancak, hakim kararı şartına “gecikmesinde sakınca bulunan haller” bakımından istisna getirilmiş ve 24 saat içinde hakim onayınasunulmak kaydıyla “yetkili merci”in yazılı emri yeterli görülmüştür.

g) Konut Dokunulmazlığı Hakkı

Sözleşme’nin 8. maddesinde özel hayata saygı çerçevesinde yer verilmiş olan“konuta saygı” hakkını bizim Anayasamız “konut dokunulmazlığı” adı altındaayrı bir maddede (m. 21) düzenlemiştir. Konut, kişilerin özel hayatlarının geçtiğimekânlar ile ticarî veya meslekî hayatlarını sürdürdükleri yerlerdir. Dolayısıyla,




e


59

meselâ 8. maddenin ikinci fıkrasına aykırı olarak yapılan bir kamulaştırma,konuta saygı yükümlülüğünün ihlâli anlamına gelir (Anayurt 2004: 117).Kişilerin evlerinden çıkarılarak başka bir yere götürülmeleri ve evlerinedönmelerinin engellenmesi de Avrupa İnsan Hakları Komisyonu tarafındankonuta saygı hakkının ihlâli sayılmıştır (Gölcüklü&Gözübüyük 2002. 340).

Konut dokunulmazlığına müdahale edebilmenin şartları Sözleşme’nin 8.maddesinin ikinci fıkrasında belirtilen –ve yukarıda açıklanmış olan- hususlardır.Anayasa’nın bu konudaki düzenlemesi de (m. 21/2), özel hayata saygı hakkınamüdahale edebilmeyi aynı şartlara bağlamıştır.

h) Haberleşme Özgürlüğü

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin “özel hayata ve aile hayatına saygı”

ile ilgili 8. maddesi, diğerleri yanında, özel yazışma ve haberleşmelerin degizliliğinin korunmasını öngörmektedir. Sözleşme organlarının yorumuna göre,mektuplara el konulması ve açılması veya telefon konuşmalarının dinlenilmesiveya kaydolunması yanında, haberleşmenin engellenmesi de, 8. maddedekianlamında haberleşme özgürlüğünü ihlâl eder (Gölcüklü&Gözübüyük 2002:342). Anayasa ise, bu konuyu “haberleşme hürriyeti” başlıklı 22. maddesindeayrı olarak düzenlemiştir.

Haberleşme özgürlüğü hakkının sınırlanmasında da yine aynı maddenin 2.fıkrasında belirtilen esaslar geçerlidir. Bizim Anayasamız bakımından dadurum esas itibariyle böyle olmakla beraber, Anayasa’nın 22. maddesininüçüncü fıkrasında, kamu kurum ve kuruluşları bakımından haberleşmeninsınırlanmasında bu esaslardan ayrılmanın mümkün olduğuna ve bu durumlarınkanunla gösterileceğine ilişkin ayrı bir hüküm de yer almaktadır.

i) Düşünce, Vicdan ve Din/İnanç Özgürlüğü

Düşünce, vicdan ve din özgürlüğünün konusu, ilk olarak kişinin vicdanî bir kanaate sahip olması, ikinci olarak ise bu kanaatini dışa vurabilmesidir.Başka bir ifadeyle, bu özgürlük bireylerin hem kozmik-metafizik inanç veyakanaatlerini, hem de bu dini-felsefi öncüllerin dış dünyaya yansıyan ifadelerinikorur. Şu halde, düşünce, vicdan ve kanaat özgürlüğünün birinci boyutu vicdanîözgürlükle, ikincisi ise inancı dışa vurma veya “izhar” etmeyle ilgilidir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 9. maddesi bu özgürlüğü düzenlemiştir.

Maddenin 1. fıkrasına göre, herkes düşünce, vicdan ve din özgürlüğüne sahiptir.Bu hak din veya inanç değiştirme özgürlüğü ile tek başına veya topluca, alenîveya özel olarak ibadet, öğretim, uygulama ve ayin yapmak suretiyle dinini veyainancını izhar veya ifade etme özgürlüğünü de içerir. Ancak, inanç özgürlüğününöznesi sadece gerçek kişiler olabilirken, din özgürlüğünden tüzel kişiler veya tüzel kişiliği bulunmayan örgütler de yararlanabilir. Nitekim Sözleşme




e


60

organlarının yorumu da aynı yöndedir (Anayurt 2004: 118; Ünal 2001: 230;Öktem 2002: 304vd.).

Sözleşme’nin 9. maddesinin ikinci fıkrasında ise, dinini veya inançlarınıaçıklama özgürlüğünün kanunla sınırlanma esasları gösterilmiştir. Dolayısıyla,

inancın dışa vurumu sınırlanabilir, ancak ister vicdanî isterse dinî nitelikte olsun, bizatihi inanca sahip olma ve bundan dolayı kınanmama hakkı sınırlanamaz. Nitekim, bu hak T.C. Anayasası tarafından (m. 15/2) olağanüstü dönemlerde bile dokunulamayacak haklar arasında sayılmıştır. Anayasa, 24. maddesinde dinve vicdan özgürlüğünü esas olarak tanımış olmakla beraber, Avrupa rejimindenkimi önemli farklılıklar da içermektedir.

Düşünce vicdan ve din özgürlüğünün başlıca dört unsuru vardır:

▪ İnanma veya inanmama,

▪ Dinin gereklerini yerine getirme,

▪ Dini inancı telkin ve tebliğ etme,

▪ Eğitim ve öğretim özgürlükleri.

(i) Bir Dine İnanma ve İnanmama Özgürlüğü

Din ve vicdan özgürlüğünün birinci boyutunu ifade eden “bir dine inanma veinanmama” özgürlüğü, bireylerin istediği dine inanmakta olduğu kadar herhangi bir dine inanmamakta da serbest olduklarını ifade eder. Buna göre, gerek inanmagerekse inanmama tutumu, din ve vicdan özgürlüğünün koruması altındadır.Başka bir ifadeyle, din ve vicdan özgürlüğü sadece dindarları –herhangi bir din veya mezhebe inananları- değil, aynı zamanda dine ilgisiz veya kayıtsızolanlarla, hiç bir dine inanmayanları, şüphecileri ve tanrıtanımazları da korur.Dinî inancı olanlar arasında din veya mezheplerine göre veya mensup oldukları

dinî cemaat veya kiliseye yahut bağımsız olmalarına göre ayrım yapılamaz.

Bu özgürlük ayrıca Sözleşme’nin 9. maddesinin birinci fıkrasında belirtildiğigibi, dinini değiştirmeyi ve dinden çıkmayı da bir insan hakkı olarak tanır ve güvence altına alır. Din ve vicdan özgürlüğünün bu yönü, İnsan HaklarıEvrensel Bildirisi (m. 18) ile, Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi(m. 24) tarafından da tanınmıştır. Din ve vicdan özgürlüğü hakkının buna bağlıolarak sağladığı somut güvence, devletin dinî-vicdanî inançları veya kanaatleri

nedeniyle bireyleri herhangi bir şekilde kınamasını, hak mahrumiyetine veayrımcı muameleye maruz bırakmasını ve inancını değiştirmek için onlara baskıyapmasını yasaklar.

Din ve vicdan özgürlüğü prensip olarak devletin bir dini benimsemesi veyaresmîleştirmesi ile bağdaşmaz. Ancak, Avrupa İnsan Hakları Komisyonu,




e


61

zorunlu katılma istenmemesi veya isteyerek ayrılmanın mümkün olması şartıyla bir “devlet dini”nin varlığını 9. maddeye aykırı bulmamıştır. Aynı hüküm, muaf tutulma imkânının tanınması şartıyla, zorunlu “din bilgisi” dersi bakımındanda geçerlidir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 350, 347). Komisyona göre,Sözleşme’ye aykırılık oluşturan husus, bir devlet kilisesinin varlığı değil, böyle

bir kiliseye mensubiyet zorunluluğudur (Öktem 2002: 322). Amerika Birleşik Devletleri Yüksek Mahkemesi 1943 yılında kişilerin dinî inançlarına aykırı resmîtörenlere (bu örnekte: “bayrak selamlama”ya) katılmaya zorlanamayacağınakarar vermiştir (Barnum 1993: 116-17).

Vicdan özgürlüğü de, şüphesiz Sözleşme’nin 9. maddesinin koruması altındadır.Vicdanî inanç veya kanaat de, varoluşa ve hayatın anlamına ilişkin olmakla beraber, kökeni bakımından dinî olmayan, felsefî veya başka türden derin

inaçları ifade eder.

Vicdan ve din özgürlüğü T. C. Anayasası tarafından da prensip olarak tanınmıştır.Anayasa’nın 24. maddesinin birinci fıkrası şöyle demektedir: “Herkes vicdan,dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir.” Aynı maddenin üçüncü fıkrasına görede kimse dinî inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayıkınanamaz ve suçlanamaz. Maddede, Avrupa Sözleşmesi’nin 9. maddesindekigibi, bu özgürlüğün sınırlanmasına ilişkin herhangi bir hüküm yer almamaktadır.Böylece bizim Anayasamıza göre de dinî inanç ve vicdan özgürlüğü mutlak

koruma altındadır. O kadar ki, Anayasa’nın 15. maddesinde bu hak, olağanüstüdönemlerde bile dokunulması yasaklanmış olan haklar arasında sayılmıştır.

(ii) Dinin Gereklerini Yerine Getirme Özgürlüğü

Din ve vicdan özgürlüğü sadece bireylerin inançlarını ve vicdanî kanaatlerinigüvence altına almakla gerçekleşmiş olmaz; ayrıca inananların gerek bireyselhayatlarında gerekse toplumsal ilişkilerinde, dinî inançlarının gerektirdiği şekildedavranma özgürlüklerinin de garanti edilmesini gerektirir. Ancak, Sözleşmeorganlarına göre, bu özgürlük konusu bakımından mutlak değildir; yani bir dinveya inancın gerekli kıldığı veya ilham ettiği her hareketi korumaz. Meselâ, bir eylem bizatihi dinî inancın doğrudan bir tezahürü olmayıp, sadece bu inancıntelkin ettiği bir davranış şekli ise, bu 9. maddenin koruması altında değildir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 347-48, 351; Öktem 2002: 324).

Dinin gerekleri, başlıca, bireysel ve toplu ibadetler ile dinî ayinlerden oluşur.Ayrıca, dinin inanan kişiye yüklediği toplum hayatıyla ilgili ödevler de böyledir.

Din ve vicdan özgürlüğünün inananlara sağladığı koruma, 9. maddenin birincifıkrasından da anlaşıldığı gibi, ibadet ve ayinlerin alenî –yani, kamu önünde-yapılabilmesini de kapsar. İbadet hakkı, mü’minlere açık ibadethanelere sahipolma hakkını ve ibadethanelerin dışarıdan gelecek rahatsız edici müdahalelerekarşı dokunulmazlığını da kapsar (Öktem 2002: 334).Anayasamız, “ibadet, dinî ayin ve tören” özgürlüğünü ilke olarak tanımış




e


62

olmakla beraber (m. 24/2), bu özgürlüklerin kullanımının “hakların kötüyekullanımı” şeklinde olamayacağı hükmünü getirmiştir. Hakların kötüyekullanılmasını tanımlayan 14. maddeyle birlikte düşünüldüğünde, bununaçık anlamı, bu özgürlüklerin “laik Cumhuriyeti” ortadan kaldırma amacıylakullanılmalarının yasak olmasıdır.

(iii) Dini Tebliğ ve Telkin Etme Özgürlüğü

Kişinin dinî inancını yaymak üzere başkalarına tebliğ ve telkinde bulunabilmesi,inancın izharı çerçevesinde din ve vicdan özgürlüğünün kapsamına girer.Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Yunanistan’a karşı verdiği bir kararda dinîtelkinin “ikna” etme hakkını da kapsadığını belirtmiştir ( Kokkinakis v. Greece,25.5.1992). Herhangi bir dinî inancın yayılması amacıyla yürütülen propagandafaaliyetlerinin yasaklanması ve/veya cezaî müeyyideye bağlanması, din ve

vicdan özgürlüğüne aykırıdır. Bu güvence, ABD Yüksek Mahkemesi’ne göregeleneksel semavî dinler dışındaki (Yahova Şahitliği vb.) inanç sistemleriiçin de geçerlidir. Çünkü, devlet neyin “din” veya “dinî” olup, neyin olmadığıkonusunda karar vermeye yetkili değildir. Mahkeme bağış toplama kampanyasıyürüten “Varım” (“I am”) dininin mensuplarının koğuşturulmasıyla ilgili olarak 1944 yılında verdiği bir kararda (United States v. Ballard ), jürinin, sanıklarıninancının sahici mi yoksa sahte mi olduğuna karar veremeyeceğini belirtmiş veşöyle demiştir: “İnsanlar kanıtlayamayacakları şeylere inanabilirler, (dolayısıyla)

dinî doktrin ve inançlarını kanıtlamak zorunda değildirler.” (O’Brien 1995: 748-49).

Bu konuda T.C. Anayasası’nda herhangi bir hüküm veya ibare yer almamakla beraber, dinî tebliğ ve telkin özgürlüğünün Türk hukuku açısından da dinve vicdan özgürlüğü hakkının doğal bir parçası olduğu açıktır. Dolayısıyla,kişinin dinini tebliğ ve telkin etme özgürlüğü konusunda, Türkiye’de de AvrupaSözleşmesi hukuku geçerli olacaktır.

(iv) Dinî Öğretim ve Eğitim Özgürlüğü

Avrupa Sözleşmesi’nin 9. maddesinde olduğu gibi, Evrensel Bildiri baştaolmak üzere bütün uluslararası hukuk belgelerinde din ve vicdan özgürlüğünün“öğretim” hakkını da içerdiği hüküm atına alınmıştır. Öğretim özgürlüğü, kamuokulları yanında, dinî ağırlıklı olanları da dahil olmak üzere, her türlü özeleğitim kurumunun kurulup işletilmesinin serbest olmasını gerektirir. Avrupaİnsan Hakları Mahkemesi, Sözleşme’nin 9. maddesinde yer alan “öğretim”

kelimesinin kastının okullardaki dinî eğitim faaliyetlerinden daha geniş olduğunahükmetmiştir. Mahkemeye göre, “9. madde anlamında dini(ni) izhar etmeözgürlüğü... ilke olarak başkalarını ‘öğretim’ yoluyla ikna etme hakkını (da)içerir; aksi takdirde 9. maddenin öngördüğü ‘dinini veya kanaatini değiştirmeözgürlüğü’ hükümsüz, ölü bir ifadeden ibaret kalacaktır” (Öktem 2002. 332).Sözleşme’nin 1 Nolu Ek Protokolü’nün 2. maddesi, devletin eğitim-öğretim




e


64

bir engel yoktur. Anayasa’nın 42. maddesinin altıncı fıkrasının özel ilk ve ortadereceli okulların kurulmasına izin verdiği gerçeği de, bu yorumu teyit eden bir kanıttır.

(v) Dinî İfade Özgürlüğünün Sınırları

Avrupa Sözleşmesi’nin 9. maddesinin ikinci fıkrasına göre, dinî ifade özgürlüğükamu güvenliği, kamu düzeni, genel sağlık, genel ahlâk ve başkalarının hak ve özgürlüklerini koruma amaçlarıyla sınırlanabilir. Ancak bu sınırlamalarınkanunla ve demokratik bir toplumda zorunlu olduğu ölçüde yapılmasıgerekmektedir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, başka özgürlükler yanında, inanç ve din özgürlüğü de demokrasinin temel taşlarındandır.

T.C. Anayasası’nın din ve vicdan özgürlüğüyle ilgili 24. maddesi ise,

Sözleşme’dekine benzer bir sınırlama nedenleri listesi içermemekte, bunakarşılık ikinci fıkrasında “ibadet, dinî ayin ve tören” özgürlüğünün kötüyekullanılmasını yasaklamaktadır. Ayrıca, maddenin üçüncü fıkrasında, “kimseninibadete, dinî ayin ve törenlere katılmaya zorlanamayacağı” belirtilmektedir.

Bizim Anayasamızın din özgürlüğüne getirdiği başka bir sınırlama dahavardır ki, bu da “dinin istismarı” olarak nitelediği kimi faaliyetleri yasaklamışolmasıdır. Nitekim 24. maddenin son fıkrasında şöyle denmektedir: “Kimse,

Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukukî temel düzenini kısmen de olsa,din kurallarına dayandırma veya siyasî veya kişisel çıkar yahut nüfuz sağlamaamacıyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularını yahut dince kutsalsayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.”

j) İfade Özgürlüğü

İfade özgürlüğü anayasal demokrasilerin temel taşlarındandır. En geniş anlamdaifade özgürlüğü bir düşünce, inanç, kanaat, tutum veya duygunun barışçı yoldan

açığa vurulmasının (izharının) veya dış dünyada ifade edilmesinin serbestolması demektir. Bundan da anlaşılabileceği gibi, birer özgürlük kullanma biçimi olarak korunması gereken pek çok ifade ve izhar biçimi vardır. Bugeniş anlamında ifade özgürlüğü, sözlü ve yazılı anlatım, sanatsal icra, kişiselgörünüm ve görüntü tercihi, gösteri, yürüyüş, toplantı yapma ve örgütlenme gibiözgürlüklerin hepsini içine alır. Örneklemek gerekirse, sadece kitap, makale,deneme, roman ve hikâye yazmak ve yayınlamak değil; fakat aynı zamanda bir resim veya heykel yapmak, bir oyun sahnelemek, bir gösteri yürüyüşüne veya

bir toplantıya katılmak, bir dernek veya topluluk kurmak da kişisel veya topluifade biçimleridir.

Mamafih, ifade özgürlüğünün bir temel hak olarak çağdaş anayasaldemokrasilerin temel taşlarından biri olduğu söylendiğinde, genellikle, bu belirtilenden daha dar anlamda bir “ifade” kastedilir. Bu, yukarıda




e


66

haberler için de geçerlidir.

▪ Kamusal kişi sıfatıyla hareket eden siyaset adamlarını eleştirmek amacıyla yapılan fikir ve görüş açıklamalarındaki “özgürlük sınırı”, sade bir vatandaş hakkında yapılan beyanlara göre daha geniştir.

▪ Ticarî beyanlar da, ifade özgürlüğünün kapsamı içinde yer alırlar. Ancak, bunlar siyasî ifadeye göre daha sınırlı bir korumadan yararlanırlar.

Sözleşme’nin 10. maddesi çerçevesinde, ifade veya izhar kavramının propagandayı da kapsadığı açıktır. Türk Anayasası’nın paralel 26. maddesi,Sözleşme’den farklı olarak, düşüncelerin açıklanması ve “yayılması”ndan sözetmektedir ki bu ifade biçimi “propaganda”yı da kapsar şekilde anlaşılmaya dahaelverişlidir. Mamafih, propagandanın ifade özgürlüğü kapsamında olması, kimi

propaganda türlerinin (şiddet propagandası gibi) yasaklanmasına engel değildir (Can 2003: 381). Ayrıca, Strasbourg Mahkemesi, maddede sözü edilen “haber alma” özgürlüğünün, haber sahibinin kendinde kalmasını isteği haberleri değil,fakat sadece onun vermek istediği haber veya bilgiyi alma özgürlüğünü ifadeettiğine karar vermiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 359).

Radyo, televizyon ve sinema yoluyla görüş ve düşüncelerin açıklanmasıda, prensip olarak bu hükmün koruması altındadır. Ancak, 1. fıkrada açıkça

belirtildiği gibi, bu tür yayınlar yapan işletmelerin kurulması izne bağlanabilir.Yazılı basın yoluyla ifadenin de 10. maddenin kapsamına girdiği açıktır. Aynısı,10. maddede açıkça belirtilmese de, ifade özgürlüğü kavramı içinde yer alan bilim ve sanat özgürlüğü bakımından da geçerlidir. Nitekim, Avrupa İnsanHakları Mahkemesi’nin içtihadı da bu yöndedir (Anayurt 2004: 123).

Sözleşme’nin 10. maddesinin ikinci fıkrasında ifade özgürlüğü hakkınınsınırlanma esasları gösterilmiştir. Sınırlamanın bir kanuna dayanması genelkuralı, şüphesiz bu hak bakımından da geçerlidir. Sınırlamanın fıkrada belirtilen

nedenlere dayanması zorunluluğu ve bu zorunluluğun demokratik toplumaçısından takdir edilmesi gereği de böyledir. Maddenin ifade özgürlüğü içinöngördüğü sınırlama nedenleri şunlardır: Ulusal güvenlik, ülke bütünlüğü, kamugüvenliği, düzenin sağlanması, suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın, ahlakın ve başkalarının şöhret ve haklarının korunması, gizli belgelerin açığa vurulmasınınönlenmesi, yargının otorite ve tarafsızlığının sağlanması.

Bunların dışında, söz konusu ikinci fıkra hükmünün dikkat çeken ve özel olarak

ele alınması gereken bir özelliği vardır. Bu da, maddenin birinci fıkrasındatanınan özgürlüklerin kullanılmasının “ödev ve sorumluluk” yüklediğinin belirtilmiş olmasıyla ilgilidir. Burada ilk akla gelen soru, söz konusu ibareninfıkrada belirtilen sınırlama nedenlerinden bağımsız bir neden olarak anlaşılıpanlaşılamayacağıdır. Kanaatimizce, fıkranın İngilizce orijinali göz önünde bulundurulduğunda, “ödev ve sorumluluk” ibaresinin başlı başına bir sınırlama




e


67

nedeni olmayıp, sayılan nedenlerin temellendirilmesi meyanında kullanılmışolduğu sonucuna varmak gerekir. Bu çerçevede, söz konusu ibare, bir yandanifade özgürlüğü hakkını kullanan kişiye, bir yandan da sınırlama nedenlerinitakdir edecek konumda olan yasama ve yargı organlarına bu noktayı gözönünde bulundurma ödevi yüklemektedir. Strasbourg Mahkemesi’nin, “kutsal

değerlere ve ahlâkî değerlere saldırı”ya izin verilemeyeceği yolundaki kimikararlarının (Bıçak 2003: 301-302), ifade özgürlüğünün kullanılmasının “ödevve sorumluluk” gerektirdiği anlayışı çerçevesinde verilmiş olduğu düşünülebilir.

“Ödev ve sorumluluk” ibaresi, ayrıca, “görevleri nedeniyle bazı bireylerin diğer kişi kategorilerinden daha geniş sınırlamalara tabi tutulması”nın dayanağı olarak da görülebilir. “Bu çerçevede, avukatlık mesleği, askerî statü ve kamu görevliliği,ifade özgürlüğünün kullanımı konusunda mesleğe özgü kayıtlamaların

getirilmesini meşru kılabilir” (Kaboğlu 2000: 110-11). Nitekim, Avrupa İnsanHakları Mahkemesi’nin yorumuna göre, devlet memurları ve avukatlar gibi bazı meslek mensuplarının ifade özgürlüğünün disiplin gerekçesiyle daha dar tutulması 10. maddenin ihlâli sayılmaz (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 357).

İfade özgürlüğüyle ilgili önemli sorunlardan biri, bu özgürlüğün kapsamı vesınırı konusudur. Bu konuda literatürde ifade özgürlüğünün sınırının “açık vemevcut tehlike” kriterine göre belirlenebileceği görüşü yaygındır. AmerikanYüksek Mahkemesi tarafından 20. yüzyılın ilk yarısında geliştirilen “açık vemevcut tehlike” doktrinine göre, ifadeyi oluşturan kelimelerin açık ve mevcut bir tehlike yaratacak şekilde kullanılmaları halinde, bu, “ifade özgürlüğü”çerçevesinde korunacak bir ifade değildir. Başka bir anlatımla, eğer bir görüşünaçıklanması bireyler veya toplum için açık ve mevcut bir tehlike yaratıyorsa bu açıklama sınırlanabilir. Tehlikenin “açık” olması, tehlikenin şüpheye mahal bırakmayacak şekilde ortada olması demektir. Tehlikenin “mevcut” olması ise,kullanılan kelimelerin zarar yaratma ihtimalinin kesine yakın olması anlamınagelmektedir. Dolayısıyla, sırf bir tehlike ihtimali içermesi, kendiliğinden o

ifadeyi korumasız bırakma nedeni olamaz.

Amerikan Yüksek Mahkemesi 1949 yılında verdiği bir kararda şöyle demiştir:“Konuşma (ifade-M.E.) sıklıkla provokatif ve meydan okuyucudur. O,önyargılara ve daha önce oluşmuş kanaatlere saldırabilir ve bir düşünceyikabul ettirmek için alışılmadık, önemli etkiler doğurabilir. Bu nedenle, sınırsızolmamakla birlikte ifade özgürlüğü, kamusal rahatsızlığın, kızgınlığın vehuzursuzluğun ötesinde ciddî ve somut bir zararın açık ve mevcut tehlikesi

gösterilmedikçe sansür edilip cezalandırılamaz.” Amerikan Yüksek Mahkemesi“açık ve mevcut tehlike” kriterini daha sonra özgürlükten yana geliştirerek,1969 yılında, “hukukdışı bir eyleme kışkırtması ya da bu eylemi doğurması”söz konusu olmadığı sürece ifadelerin güvence altında olduğuna hükmetmiştir (Arslan 2003: 30-31, 32).




e


68

Buna karşılık, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ifade özgürlüğü konusunda“açık ve mevcut tehlike” kriterini kullanmamaktadır. Bu tutumun bir sonucuolarak, Mahkeme bazı görüşlerin sırf muhtevaları açısından sınırlanabileceğineilişkin bir içtihat geliştirmiştir. Nitekim, Strasbourg Mahkemesi muhtelif başvurularda Nazi yanlısı veya Holokost’u (Yahudi soykırımı) reddeden

görüşlerin, 10. maddenin koruması kapsamında olmadığına karar vermiştir (Lawson 2003: 262-63). Ancak, Mahkeme’nin aksi yönde kararları da vardır.Danimarka’ya karşı yapılan bir başvuru üzerine verdiği kararda, Mahkeme, ırkçı beyanların yayılmasına yardım ettiği gerekçesiyle bir televizyon muhabirininmahkûm edilmesinin Sözleşme’nin ihlâli olduğuna karar vermiştir (Bıçak 2003:285).

(ii) T.C. Anayasası Bakımından

Anayasamız ifade özgürlüğünü üç ayrı madde halinde düzenlemiştir. Bukonudaki ana hüküm, Anayasa’nın “düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti” başlıklı 26. maddesinde yer almaktadır. Bu maddenin birinci fıkrası AvrupaSözleşmesi’nin 10. maddesinin birinci fıkrasına benzemekte, ancak ondanfarklı olarak ifadenin alabileceği şekilleri de belirtmektedir. Buna göre, düşünceve kanaatler “söz, yazı, resim veya başka yollarla” açıklanabilir. Maddeninikinci fıkrası ise bu hakkın sınırlanabilme nedenlerini saymaktadır. Bu hüküm,Avrupa Sözleşmesi’nde belirtilenlere ek olarak, Cumhuriyetin temel nitelikleri,

suçluların cezalandırılması ve meslek sırlarının korunması nedenlerine de yer vermekte; buna karşılık sağlığın ve ahlâkın korunmasını sınırlama nedenleriolarak göstermemektedir.

İfade özgürlüğünü koruyan diğer hükümler ise, aşağıda ele alınacak olan,Anayasa’nın 27. maddesinde düzenlenen “bilim ve sanat hürriyeti” ile, 28. vedevamı maddelerde tanımlanan “basın ve yayımla ilgili” diğer özgürlüklerdir.

k) Bilim ve Sanat ÖzgürlüğüAvrupa İnsan Hakları Sözleşmesi bilim ve sanat özgürlüğünü, 10. maddesindedüzenlediği ifade özgürlüğü aracılığıyla, dolaylı olarak tanımıştır. NitekimStrasbourg Mahkemesi 1999 tarihli bir kararında Sözleşme’nin 10. maddesininsanatsal ifade özgürlüğünü de içerdiğini belirtmiştir (Lawson 2003: 259).

Buna karşılık T.C. Anayasası bilim ve sanat özgürlüğünü başlı başına bir hak olarak düzenlemiştir. Nitekim, Anayasa’nın 27. maddesi bilim ve sanatı öğrenme

ve öğretme ile bilimsel araştırma yapma ve ayrıca bu faaliyetlerin ürünleriniaçıklama ve yayma özgürlüklerini güvence altına almaktadır. Bilim ve sanatözgürlüğünün sınırları 26. maddeden farklı olarak düzenlenmiştir. Buna göre, buözgürlük Anayasa’nın 1. (Devlet şeklinin Cumhuriyet olması), 2. (Cumhuriyetinnitelikleri) ve 3. (bütünlük, resmî dil, bayrak, millî marş, başkent) maddelerinindeğiştirilmesini sağlamak amacıyla kullanılamaz. Gerçi, maddenin ikinci




e


69

fıkrasında belirtilen sınırlar “yayma” hakkı bakımından söz konusudur, ama bilimsel araştırma zorunlu olarak bilimsel çalışmanın sonuçlarını yaymayı dakapsar. Kamuya açıklanamadıktan sonra bilimsel ve sanatsal faaliyet yapmanınhiçbir işlevsel değeri yoktur.

Bu sınırlama gerekçeleri ve yabancı yayınların ülkeye girişine devletin müdahaleedebilmesine izin veren son fıkra hükmü, bilim ve sanat sanat özgürlüğüne keyfîmüdahaleye açık kapı bırakmaktadır (Arslan 2004: 183). Bu sınırlamalarınAvrupa Sözleşmesi organlarının ifade özgürlüğüne ilişkin içtihadına uygunolduğu da çok şüphelidir. Çünkü, bu hüküm politik tartışmanın alanınıciddî surette daraltmakta olup, Avrupa Mahkemesi’nin tanımladığı anlamda“demokratik toplum”un gerekleriyle de bağdaşmamaktadır.

l) Basın ÖzgürlüğüBasın özgürlüğü ifade özgürlüğünün doğal bir uzantısı olarak AvrupaSözleşmesi’nin yukarıda incelenen 10. maddesinin koruma alanına girmektedir.T.C. Anayasası da, 28. maddesinde bu özgürlüğü düzenlemiştir. Bu maddenin birinci fıkrasına göre, “basın hürdür, sansür edilemez. Basımevi kurmak izinalma ve malî teminat şartına bağlanamaz.” Bunu izleyen 29. madde ise, aynıgüvencelerin “süreli ve süresiz yayın”lar için de geçerli olduğunu belirtmektedir.Ancak, maddenin ikinci fıkrası uyarınca, bu yayınları çıkarabilmek için idarî

makamlara bazı bilgi ve belgelerin verilmesi gereklidir. Ayrıca, 29. maddeninüçüncü fıkrası, süreli ve süresiz yayınlarla ilgili kanunî düzenlemenin “haber,düşünce ve kanaatlerin serbestçe yayımlanmasını engelleyici veya zorlaştırıcısiyasî, ekonomik, malî ve teknik şartlar” koymasını da yasaklamaktadır.

Sansür, basılacak materyalin idarî makamların ön denetimine tabi tutulmasınıifade etmektedir. Sansür yasağıyla tutarlı olarak, Anayasa, basımevi kurmaktaserbestlik esası getirmiştir; yani herhangi bir makamdan izin almadan ve malîteminat göstermeden herkes basımevi kurabilir. Bu negatif korumaya ek olarak,maddenin ikinci fıkrası devlete bu konuda “basın ve haber alma hürriyetlerinisağlayacak tedbirler(i) alma” şeklinde pozitif bir görev de yüklemektedir.

Ne var ki, 28. madde, basın özgürlüğüne çok sayıda kısıtlama getirmektedir.Her şeyden önce, maddenin üçüncü fıkrasına göre, gerek ifade özgürlüğü (m.26), gerekse bilim ve sanat hürriyeti (m. 27) için getirilmiş olan kısıtlamalar basın özgürlüğü için de geçerlidir. Ayrıca, aynı maddenin dördüncü fıkrası basın özgürlüğüne özgü olarak birtakım sınırlama nedenleri öngörmektedir.

Bu fıkra, dağıtımın “tedbir yoluyla” önlenmesine de –kimi durumlarda hakimkararı bile olmaksızın- izin vermektedir. Bunun gibi, beşinci fıkraya göre, basınorganlarına hakim kararıyla yayım yasağı konabilir. Keza, altıncı ve yedincifıkralar uyarınca, süreli ve süresiz yayınların toplatılması ile zapt ve müsadereside mümkündür. Son olarak, süreli yayınlar 28. maddenin son fıkrasında belirtilen nedenlerle mahkeme kararıyla “mahkûm” edilebilir ve kapatılabilirler.




e


70

Buna karşılık, 30. maddeye göre, basımevi ve eklentileri ile basın araçlarına elkonamaz veya bunlar işletilmekten alıkonamazlar.

Anayasa, kamu tüzel kişilerinin elindeki basın dışı kitle haberleşme araçlarıkarşısında kişilerin haklarını özel olarak düzenleyen bir maddeye de yer

vermiştir. Nitekim, Anayasa’nın 31. maddesine göre, kişiler ve siyasî partiler belirtilen kitle haberleşmesi araçlarından yararlanma hakkına sahiptirler. Ayrıca, bu maddenin ikinci fıkrası, bu fıkrada sayılan dört nedenin gerektirdiği durumlar dışında, halkın bu araçlar kanalıyla haber almasını, düşünce ve kanaatlereulaşmasını veya kamuoyunun serbestçe oluşmasını engelleyici yasal düzenlemeyapılmasını yasaklamaktadır.

m) Yerleşme ve Seyahat Özgürlüğü

Yerleşme ve seyahat özgürlüğü, her şeyden önce, “açık toplum” olmanınolağan tezahürlerinden bir olarak ortaya çıkmaktadır. Bu özgürlük, kişilerinülkenin herhangi bir yerinde ikamet edebilme, konut edinebilme, meslekî vesosyal bir faaliyette bulunabilme gibi amaçlarla, bir kamu gücü tarafındanengellenmeksizin bir yerden başka bir yere gidebilmesi olarak tanımlanabilir (Korkusuz 1998: 252).

Yerleşme ve seyahat özgürlüğü de Sözleşme’nin orijinal metninde yer

almamış, ancak 1968 yılında yürürlüğe giren 4 Nolu Protokol’ün 2. maddesiyletanınmıştır. Bu madde, bir devletin ülkesinde hukuka uygun olarak bulunanherkesin orada serbestçe dolaşma ve ikametgâhını seçme hakkına sahip olduğunu belirtmektedir. Maddenin ikinci fıkrası ise, kişilere bulundukları herhangi bir ülkeyi terketme serbestisi tanımaktadır. Bu haklar (seyahat ve yerleşme hürriyetiile ülkeyi terk etme serbestisi) ancak üçüncü fıkrada belirtilen şekilde –oradaöngörülen nedenlerle ve kanunla- sınırlanabilir. Ayrıca, dördüncü fıkra hükmünegöre, seyahat ve yerleşme hürriyetleri, belirli yerlerde, yine kanuna dayalı olarak ve demokratik toplumda kamu yararının gerektirdiği durumlarda sınırlanabilir.

Madde, bir ülkede hukuka uygun olarak bulunanlardan söz ettiğine göre, birincifıkra hükmü, herkese herhangi bir ülkeye serbestçe girme, orada serbestçedolaşma ve yerleşme hakkı tanımamaktadır. Başka bir ifadeyle, bu haklara sahipolabilmek için, o ülkede meşru olarak bulunuyor olmak gerekir. Bu hükmünvatandaşları da kapsayacak şekilde anlaşılması makul olmakla beraber, ifadeşeklinden öncelikle yabancıları hedef aldığı anlaşılmaktadır. Tabiatıyla, bir ülkede bulunması hukuka uygun olmaktan çıkan veya ülkeye hukuka aykırı

olarak girmiş bulunan kişi bu haklarını yitirir veya bu haklara hiç sahip olamaz.

Aynı Protokol’ün 4. maddesi de, yabancıların toplu olarak sınırdışı edilmesiniyasaklamaktadır. Buna karşılık 7 Nolu Protokol’ün 1. maddesi, hukuka uygun bir karara dayanmak şartıyla yabancıların bireysel olarak sınırdışı edilmelerineizin vermektedir. Vatandaşlar açısından ise, 4 Nolu Protokol, başlıca iki güvence




e


71

getirmektedir. Bu Protokol’ün 3. maddesine göre, vatandaşlar sınırdışı edilemezve kendi ülkelerine girme hakkında yoksun bırakılamazlar. Vatandaşların buhakkını, bizim Anayasamız da, yerleşme ve seyahat hürriyetini tanıyan 23.maddesinin son fıkrasında güvence altına almıştır.

Anayasa’nın 23. maddesinin ikinci ve üçüncü fıkralarına göre yerleşme hürriyeti,suç işlenmesini önlemek, sosyal ve ekonomik gelişmeyi sağlamak, sağlıklı vedüzenli kentleşmeyi gerçekleştirmek ve kamu mallarını korumak amacıylasınırlanabilir. Seyahat hürriyeti ise, suçların soruşturulması, koğuşturulması vesuç işlenmesini önlemek amaçlarıyla sınırlanabilir. Maddenin dördüncü fıkrasınagöre, her iki halde de sınırlamanın kanunla yapılması gerekir.

Vatandaşların seyahat hürriyeti, yurt dışına çıkma bakımından da mutlak değildir.

Nitekim, Anayasa’nın 23. maddesinin beşinci fıkrası, vatandaşların yurt dışınaçıkma hürriyetinin “vatandaşlık ödevi” veya ceza soruşturma ve kovuşturmasısebepleriyle sınırlanabileceğini öngörmektedir. Ancak, Pasaport Kanunu’nun“memleketten ayrılmalarında genel güvenlik bakımından mahzur bulunduğuİçişleri Bakanlığı’nca tespit edilenler”e pasaport verilmeyeceğini belirtmesi,uygulamada bu hakkın daha fazla kısıtlanmasına sebebiyet verebilecek niteliktedir.

n) Örgütlenme Özgürlüğü

Örgütlenme özgürlüğü, birden fazla kişinin ortak amaçlar etrafında gönüllüolarak bir araya gelebilmelerini ve bu amaçlarla daimî bir örgüt kurarak faaliyet yapabilmelerini ifade etmektedir. Bu anlamda örgütlenme özgürlüğütemel bir haktır. Sivil örgütlenmenin tipik biçimi “dernek” olduğundan,dernek kurabilme ve bu çerçevede faaliyet yapabilme hakkı örgütlenmeözgürlüğünün odağında yer alır. Genel anlamda örgütlenme özgürlüğü,ifade özgürlüğünün kapsamı içinde yer almakla beraber, o aynı zamanda

başlı başına bir haktır. Demokratik bir devletin örgütlenme özgürlüğünütanıması bir zorunluluktur; çünkü, ifade özgürlüğü gibi, örgütlenmeözgürlüğü de olmadan demokratik bir sistemin varlığından söz edilemez.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 11. maddesi “toplantı ve dernek kurmaözgürlüğü” başlığı altında bu hak ile ilgili esasları belirlemiştir. Maddenin birincifıkrasında, “herkes(in) barışçı şekilde toplanma ve çıkarlarını korumak içinsendika kurmak ve sendikaya katılmak hakkı dahil olmak üzere, başkalarıyla

birlikte dernek kurma özgürlüğü hakkına sahip” olduğu belirtilmektedir. Türk Anayasası örgütlenme özgürlüğü çerçevesinde dernek (m. 33), sendika (m. 51)ve “vakıf” kurma (m. 33/son) haklarını da tanımıştır. Örgütlenme özgürlüğününsınırlanmasıyla ilgili esaslar ise, Sözleşme’nin 11. maddesinin ikinci fıkrasındagösterilmiştir. Bu hakkın sınırlanma nedenleri bakımından Sözleşme ile Türk Anayasası arasında (m. 33/3, 34/2 ve 51/2) esasta bir fark yoktur. Anayasamızın




e


72

dernek hürriyetiyle ilgili 33. maddesinin beşinci fıkrası, derneklerinkapatılmasında ayrıca prensip olarak hakim kararını gerekli görmektedir.Bu şarttan istisna edilen özel durumlarda da, yetkili merciin faaliyetten menkararının yirmidört saat içinde hakim onayına sunulması, aksi halde bu kararınyürürlükten kalkacağı öngörülmüştür.

Sözleşme’nin 11. maddesinin ikinci fıkrasıyla ilgili olarak belirtilmesi gereken bir nokta, burada silahlı kuvvetler ile kolluk kuvvetleri mensupları ve genelolarak idare ajanları için örgütlenme hakkına özel sınırlamalar getirilmesineizin verilmiş olmasıdır. Bu izin, demokratik bir toplumda örgütlenme hakkınagetirilebilecek sınırlamalarla ilgili genel esasları belirten cümleden sonrageldiği için, sözü edilen kategoriye girenlere başka kişilere nispetle daha fazlakısıtlama getirilebileceği anlamına gelmektedir. Nitekim, Strassburg Mahkemesi

kolluk kuvveti mensuplarının (polislerin) bir siyasî partiye üye olmalarınıyasaklayan uygulamanın 11. maddeye aykırı olmadığına karar vermiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 391). T.C. Anayasası bakımından da aynı durumsöz konusudur. Nitekim, dernek kurma hürriyetini düzenleyen 33. maddeninaltıncı fıkrasında, Sözleşme’nin 11. maddesinin ikinci fıkrasının son cümlesiyleaynı nitelikte bir istisna hükmüne yer verilmiş olduğu gibi; sendika kurmahakkıyla ilgili 51. maddenin beşinci fıkrası da, işçi niteliği taşımayan kamugörevlilerinin sendika hakkının, istisnaları da belirtecek şekilde özel olarak

düzenlenmesini öngörmektedir.

AİHM’nin örgütlenme özgürlüğüyle ilgili olarak çeşitli kararlarındaortaya koyduğu temel ilkeler şu şekilde özetlenebilir:

▪ Örgütlenme özgürlüğü demokratik toplumun vazgeçilmez bir unsurudur.

▪ Bu özgürlük, demokratik bir toplum için vazgeçilmez olan başka bir özgürlükle, ifade özgürlüğüyle, yakından ilişkilidir.

▪ Örgütlenme hakkı, siyasi parti özgürlüğünü de kapsar.▪ Örgütlenme özgürlüğü, gönüllü üyeliğe dayanan örgütlenmeler için söz

konusudur. Dolayısıyla, 11. maddenin öngördüğü koruma, örneğin, bunitelikte bir örgüt veya dernek olmayan Barolar için geçerli değildir.

(i) Dernek ve Sendika Özgürlüğü

Gerek dernek gerekse sendika bakımından üyelik gönüllülüğe dayanmalıdır;

dolayısıyla bir kimsenin bu örgütlerden birine zorla üye yapılması buhakkın ihlâli anlamına gelir. Bu husus AİHM tarafından da dernek hakkı bakımından kabul edilmiştir (Ünal 2001: 289). T.C. Anayasası’nın dernek kurma özgürlüğüyle ilgili 33. maddesinin ikinci fıkrasında da, hiç kimsenin bir derneğe üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamayacağı açıkça hükme bağlanmıştır. Ancak, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kişiyi belli bir sendikaya




e


73

üye olmaya zorlamanın Sözleşme’ye her zaman aykırı düşmeyebileceğikanaatindedir. Aynı gönüllülük esası nedeniyle, yasalar gereği zorunlu üyeliğedayanan kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları (barolar, tabip odalarıgibi) 11. maddenin öngördüğü korumadan yararlanamazlar. Buna karşılık, başkaamaçlarla dernek kurmalarına izin verilmek şartıyla, kişilerin bu nitelikteki

meslek kuruluşlarına üye olma zorunluluğu getirilmesi Sözleşmeye aykırıgörülmemektedir (Ünal 2001: 289; Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 369-70).

Avrupa İnsan Hakları Komisyonu bir olayda dernek kurmanın izne bağlanmasını, bu özgürlüğün özüne dokunan, dolayısıyla meşru olmayan bir müdahaleniteliğinde görmüştür (Anayurt 2004: 125-26). Anayasamız da 33. maddesinde bu hakkın izne bağlanmasını açıkça yasaklamıştır. Aynı güvence Anayasa’nın51. maddesinin birinci fıkrasında sendikalar bakımından da getirilmiştir. Ancak,

Dernekler Kanunu’nun getirdiği “bildirim” şartı uygulamada bu güvencenindeğerini önemli ölçüde azaltmaktadır (Kaboğlu 2000: 143; Tanör&Yüzbaşıoğlu2001: 173-74).

Sendika şeklinde örgütlenme özgürlüğü Sözleşme’nin 11. maddesininkoruması altında olmakla beraber, aynısı grev hakkı bakımından söz konusudeğildir. Grev hakkı 11. maddede işaret olunan “çıkarlarını korumak”amacıyla doğrudan doğruya ilgiliyse de, maddede tanınan sadece bu amaçlaörgütlenme, yani sendika kurmadır; yoksa bu amacı gerçekleştirmenin araçları

değil. Mamafih, 11. madde, işaret ettiği “çıkarlarını korumak” amacınıngerçekleştirilmesi için elverişli araçların yasallaştırılmasına elbette engel değildir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 371).

Anayasamızın 51. maddesinin beşinci fıkrası işçi niteliği taşımayankamu görevlilerinin de sendika kurma hakkını tanımıştır. Esasen, sendikahakkını tanımlayan birinci fıkrada bu hakkın öznesinin “çalışanlar” olarak belirtilmesinden de bu sonuç çıkarılabilir. Söz konusu beşinci fıkrada, kamu

görevlilerinin sendika hakkının kapsamı ile istisna ve sınırlarının ayrı bir kanunda gösterileceği belirtilmektedir.

Sendika kurma hakkının hem bireysel hem de kollektif bir yanı vardır. Bireyler açısından bu hak sendika kurma, sendikalara üye olma veya olmama, üyeliktenayrılma ve ayrılmaya zorlanamama gibi güvenceler içerir. Dolayısıyla, bir işyerinde çalışmak sendika üyesi olmak veya olmamak şartına bağlanamaz. Buhakkın kollektif yönü ise sendikanın bir tüzel kişilik olarak sahip olduğu hak veyükümlülükleri ifade eder. Sendika tüzel kişiliği izne bağlı olmaksızın, kuruluş bildirimiyle başlar (Tanör&Yüzbaşıoğlu 2000: 179).

(ii) Siyasî Parti Özgürlüğü

Avrupa Sözleşmesi’nin 11. maddesinde açıkça bundan söz edilmemesinerağmen, siyasî parti özgürlüğünün de örgütlenme özgürlüğünün kapsamı içinde




e


74

olduğu açıktır ve esasen Sözleşme organları da bu görüştedirler. Nitekim,Türkiye Birleşik Komünist Partisi ve diğerlerinin Türkiye’ye karşı yaptıkları başvuruda, Türk hükümetinin 11. maddenin siyasî partilere uygulanamayacağıyolundaki iddiasını Komisyon ve Mahkeme kabul etmemiş ve başvuruyu buözgürlük açısından değerlendirmiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 388).

Bir yazar Avrupa Mahkemesi’nin siyasî partilerle ilgili genel yaklaşımını şuşekilde özetlemektedir (Anayurt 2004: 127): “Bir siyasal parti(nin) tüzük ve programındaki öneriler ve projeler ile istemler devletin mevcut idarî, sosyal,siyasal yapısı ve ilkeleriyle bağdaşmayabilir. Bu durum onların demokrasiilkesine aykırılı(ğı) sonucunu doğurmaz. Bir devletin mevcut anayasalorganizasyon modeliyle çatışsa da, farklı siyasal programların önerilmesi,tartışmaya açılması, demokratik ilkeler içerisinde kalmak, bizzat demokrasiye

zarar vermemek kaydıyla demokratik toplumun özünü ifade eder. Siyasal partilere uygulanabilecek en radikal yaptırım olarak kapatma kararı izlenenamaçla orantılı, bu amaç bakımından elverişli ve demokratik toplum açısındanzorunlu olmadıkça (bu yola) başvurulamaz. Partinin toplum, devlet vedemokrasi bakımından gerçek bir tehlike oluşturduğunu gösteren açık, somutve inandırıcı deliller olmaksızın bu yaptırımın uygulanması ölçüsüz bir nitelik taşır. İsmine bakılarak kapatma gibi bir yaptırım uygulanamaz. Tüzüğünde yer alan ifadeler şiddet içermedikçe, suç işlemeyi tahrik ve teşvike yönelmedikçe,terörü övmedikçe, dinî ve ırkî ayrımcılığı temel almadıkça ifade özgürlüğünden

yararlanır. Elbette bu kapsama girdikleri, sanılar, tahminler veya kuşku vekorkularla değil somut, gerçek, inandırıcı yakın ve açık tehlike ve tehditlerle belirlenir.”

Bu konu aşağıda siyasî haklar bölümünde ayrıca ele alınacaktır.

o) Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin yukarıda aktarılan 11. maddesi dernek vesendika özgürlükleri yanında toplanma özgürlüğünü de tanımıştır. Toplanma, bireylerin ortak çıkarlarını korumak ve savunmak veya fikir alışverişinde bulunmak amacıyla önceden belli bir organizasyon dahilinde geçici olarak bir araya gelmelerinden oluşur (Anayurt 1998: 16). Avrupa Komisyonu’nagöre toplantı özgürlüğü, bir fikir veya amacı açıklamak için bireylerin kapalıveya halka açık yerlerde toplantı, gösteri ve yürüyüş vb. şekillerde bir arayagelebilmeleri demektir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 367). Sözleşme’nin 11.maddesinde “barışçı” toplantıdan söz edilmektedir; yani asayişi bozan toplanma

hakkı yoktur. Türk Anayasası bu hususu “silahsız ve saldırısız toplantı” (m.34/1) şeklinde belirtmektedir. Toplanma özgürlüğü gerçek kişiler tarafındankullanılabileceği gibi, tüzel kişiler tarafından da kullanılabilir.

Maddede “barışçı şekilde” toplanmadan söz edildiğinden, Komisyon, asayişisağlamak veya korumak için toplantı düzenlemenin bildirimde bulunma,




e


76

• Kira sözleşmelerinde hakkaniyeti sağlamak suretiyle daha fazla sosyaladaleti temin,

• Tarımın rasyonalizasyonunu artırmak,

• Vergi kaçağıyla mücadele etmek,

• Tarımsal ve ormanlık arazilerin kötüye kullanımını önlemek,

• Devletin iktisadî menfaatlerine zarar verici bir sözleşmeyi sona erdirmek,

• Devletin malî çıkarlarını korumak,

• Devletin mevzuatını komşu ülkelerinkiyle uyumlu hale getirmek,

• Bir anayol açmak,

• Ülkenin kültür ve sanat mirasını korumak amacıyla sanat eserleri piyasasını kontrol etmek,

• Ülkenin bir cumhuriyet olma anayasal statüsünü korumak.

AİHM, şu amaçları da “genel yarar” çerçevesinde değerlendirmiştir (Çoban2004: 2002-203):

• Ahlâkın korunması,

• Devletin sosyal politikası çerçevesinde alkollü içkilerin satışınındüzenlenmesi,

• Kasaba ve şehir planlaması,

• Çevrenin korunması,

• Konut politikası,

• Bir suçun kanıtlarının muhafazası ve suçların artmasının önlenmesi,

• Suç ile mücadele edenlerin yeteneğini geliştirmek için bir mesleğiörgütlemek,

• Uyuşturucu kaçakçılığıyla mücadele etmek.

Sözleşme’deki anlamında “mal ve mülk” (possessions) deyimi sadece fizikîvarlığa sahip menkul ve gayrı menkul malları değil; fakat aynı zamanda, parasal bir değere sahip olmak kaydıyla, fizikî varlığı bulunmayan hak ve

menfaatleri, mameleke dahil olan her türlü aktif ile malî ve ekonomik değerleride kapsamaktadır. Telif hakları, patentler, markalar gibi fikrî mülkiyet haklarıda Protokol’ün 1. maddesinin kapsamına girmektedir. Buna karşılık, bu maddesadece halen mevcut bir hakkı koruduğundan, mal ve mülk edinme hakkınıgüvence altına almış değildir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 418, 419; Çoban2004: 145-46, 149-50).




e


77

Ayrıca, bu hükümde mal ve mülklerden her ne şekilde olursa olsun yararlanmadeğil, fakat “barışçı şekilde yararlanma” (peaceful enjoyment) güvence altınaalınmıştır. Mahkeme, bu deyimin, mülkiyet hakkından yasalara uygun olarak,dürüst ve başkalarına zarar vermeyecek şekilde yararlanmayı ifade ettiğiiçtihadındadır. Nitekim, yasa dışı yollardan elde edilen ve yasadışı amaçlarla

kullanılan mallara el konmasını Mahkeme Sözleşme’ye aykırı görmemiştir (Ünal2001: 320).

T.C. Anayasası mülkiyet hakkını ilk bakışta Sözleşme’den daha geniş olarak koruma altına almış görünmektedir. Nitekim, Anayasa’nın 35. maddesi mirashakkını da mülkiyet hakkının kapsamı içine almıştır. Ayrıca, 30. madde basınaraçlarına suç aleti oldukları gerekçesiyle el konmasını yasaklamaktadır.Bununla beraber, Anayasa mülkiyet hakkına çok sayıda kısıtlama da getirmiştir.

Her şeyden önce, mülkiyet ve miras haklarını garanti altına alan Anayasa’nın 35.maddesinin ikinci fıkrası bu hakların “kamu yararı” amacıyla sınırlanabileceğiniöngörmüştür. Buna paralel olarak, 46. madde “kamu yararının gerektirdiğihallerde” özel mülklerin kamulaştırılmasına ve 47. madde “kamu hizmeti niteliğitaşıyan” özel teşebbüslerin devletleştirilmesine izin vermektedir. Keza, 63.maddenin ikinci fıkrasına göre “tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması”amacıyla özel mülkiyete sınırlamalar getirilebilir. Ayrıca, “devletin hüküm vetasarrufu altında” olan kıyılar (m. 43), tabiî servet ve kaynaklar (m. 168) ile

ormanlar (m. 169) üzerinde mülkiyet hakkı söz konusu olmadığı gibi, topraksızköylüye toprak dağıtımı için de toprak mülkiyetine sınır getirilebilir (m. 44). Sonolarak, devletin planlama (m. 166) ve piyasaları denetleme ve düzenleme (m.167) yetkileri de zorunlu olarak mülkiyet hakkına kısıtlamalar içerir.

Anayasamızın mülkiyet hakkıyla ilgili düzenlemesinin daha ilginç yanı, 35.maddenin son fıkrasında, mülkiyet hakkının “toplum yararına” aykırı olarak kullanılamayacağını öngörmüş olmasıdır. Bu hüküm şu bakımdan “ilginç”tir:

Mülkiyeti toplum yararına aykırı olarak kullanmama şartı, mülkiyet hakkının“kamu yararı” amacıyla –ve kanunla- sınırlanabilmesinden bağımsızdır. Buhüküm mülkiyet hakkının hangi kapsamda tanındığını göstermektedir; yani buhak daha baştan “toplum yararı”yla sınırlanmış olarak tanınmaktadır. Bu hükmünsakıncalı bir yanı da vardır. Çünkü, mahkemeler bu hükme dayanarak, kanunadayanan meşru bir sınırlama niteliğinde olmasa bile, bu hakka yapılan keyfî bir müdahaleyi, müdahale edilen mülkün “toplum yararına” uygun kullanılmadığıgerekçesiyle onaylamasının önünü açık bırakmakta ve mahkemelere mülk sahiplerinin mülkiyet haklarını nasıl kullanmaları gerektiğini takdir etme hakkıvermektedir.

r) Çalışma ve Sözleşme Özgürlüğü

Çalışmayla ilgili olarak uluslararası belgelerde ve anayasalarda genellikle ikihaktan söz edilir. Birincisi bir özgürlük hakkı olarak çalışma, ikincisi ise bir




e


78

pozitif hak olarak çalışma. İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin 23. maddesiher iki hakkı da kapsayacak şekilde kaleme alınmıştır: “Herkesin çalışma, işiniserbestçe seçme, adil ve elverişli şartlarda çalışma hakkı ve işsizlikten korunmahakkı vardır.”

Burada ele alınacak olan, negatif bir hak olarak çalışma özgürlüğüdür. Buanlamda, herkesin çalışmaya hakkı vardır ve çalışma engellenemez. Bu hak,kişinin çalışıp çalışmama, çalışacağı işi seçme ve çalıştığı işten ayrılmaözgürlüğünü korur (Balkır 2000: 237). Çalışma özgürlüğü ücretli olarak bağımlı çalışma hakkını olduğu kadar, iktisadî-ticarî faaliyet yapma hakkını daiçerir.

Sözleşme serbestisi ve özel teşebbüs özgürlüğü çalışma hakkının ayrılmaz bir

parçasıdır. Sözleşme serbestisi gereğince, gerek işçilerin gerekse işverenlerinistedikleri kişiyle sözleşme yapabilme ve sözleşmeyi bozabilme hakkı vardır.Sözleşme serbestisi işçinin istemediği yerde çalışmama, istemediği kişiylehizmet akdi yapmama hakkını güvence altına alır. Bundan dolayı, zorlaçalıştırma çalışma ve sözleşme özgürlüğünün ihlâlidir. Özel teşebbüs özgürlüğüise, ticaret ve sanayi alanında olduğu kadar, esnaf faaliyeti niteliğinde işyeriaçma özgürlüğünü de içerir. Tabiatıyla, işverenler bakımından sözleşmeserbestisinin olmadığı yerde, teşebbüs özgürlüğünün de anlamı kalmaz.Dolayısıyla, işverenler de işçiler gibi istedikleri kişiyle sözleşme yapma veistemedikleri kişiyle sözleşme yapmaya zorlanmama hakkına sahiptirler. Nitekim, T.C. Anayasası da 48. maddesinde sözleşme serbestisi ile özel teşebbüsözgürlüğü haklarını aynı başlık altında düzenlemiştir. Buna göre, herkes dilediğialanda çalışma ve sözleşme özgürlüğüne sahiptir; özel teşebbüsler kurmak serbesttir.

Ancak, özel teşebbüs özgürlüğü T.C. Anayasası açısından mutlak bir hak değildir. Nitekim, Anayasa’nın 48. maddesinin ikinci fıkrası, “millî ekonominin

gerekleri” ve “sosyal amaçlar”la bu özgürlüğe sınırlamalar getirilebileceğini belirtmektedir. Ayrıca, “çalışma hakkı”yla ilgili 49. maddenin ikinci fıkrasınındevlete yüklediği görevler, devletin çalışma hayatına, dolayısıyla özel teşebbüsözgürlüğüne müdahale edebilmesine imkân ve izin vermektedir. Keza, 50.maddenin öngördüğü “çalışma şartları”nın devletçe sağlanması da özelteşebbüs ve sözleşme özgürlüklerine kimi kısıtlamalar getirilmesine dayanak oluşturmaktadır. Nihayet, 55. maddede devlet için öngörülen “adaletli ücret”isağlayacak tedbirleri alma yetkisi ve “asgarî ücret” tespiti zorunluluğu da

sözleşme özgürlüğü üzerinde benzer bir kısıtlayıcı etkiye sahiptir. Teşebbüsözgürlüğü bakımından aynı etki devletin devletleştirme (m. 47), ekonomik kalkınmayı planlama (m. 166), piyasaları denetleme ve dış ticareti düzenleme(m. 167) yetkilerini kullanmasının sonucunda da ortaya çıkacaktır.




e


79

s) Adil Yargılanma Hakkı ve İlgili Güvenceler

(i) Adil Yargılanma Hakkı

Adil yargılanma hakkı Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6. maddesindedüzenlenmiş, T.C. Anayasası’na ise (m. 36) bu isim altında ancak 2001değişiklikleriyle girmiştir. Gerçi, bu değişiklikten önce de adil yargılamanınkimi gerekleri Anayasamızda tanınıp güvence altına alınmıştı, ama söz konusudeğişiklikle Anayasa’nın “hak arama hürriyeti” başlıklı 36. maddesinde “adilyargılanma”nın bağımsız bir temel hak haline getirilmiş olması önemlidir.

Adil yargılama, her şeyden önce, bağımsız ve güvenceli hakimler tarafındanyapılan, tarafsız yargılama demektir. Yargılamanın tarafsızlığı, başkaşeyler yanında, yargılama usulünün tarafların iddia ve kanıtlarını hakkıyla

sunabilmelerine –özellikle de kendilerini yeterince savunabilmelerine- imkânverecek bir nitelikte olmasını da gerektirmektedir. Savunma hakkının bihakkınkullanılabilmesi özellikle ceza yargılamasında tarafların eşitliğine riayetedilmesine bağlıdır.

Adil yargılama şüphesiz “tabiî hakim” ilkesine uyulmasını da gerektirir. Buarada duruşmalar prensip olarak alenî olmalı ve hakkaniyete uygun olarak – tarafların eşitliğini gözetecek şekilde- yürütülmelidir. Keza, davaların gereksiz

yere uzatıldığı ve makul bir süre içinde sonuçlandırılmadığı yerde adil yargılamayapıldığından söz edilemez. Makul süre, kabaca, davanın taraflarına ilâvemaliyetler yüklemeyen ve yargılama sonunda hakkın mahkemece teslimini bile anlamsız hale getirmeyecek bir süre olarak tanımlanabilir. Nihayet, deliltoplamada hukuka uygun usullerin izlenmesi ve kişilerin kendileri ve yakınlarıaleyhine delil göstermeye zorlanmamaları da adil ve tarafsız bir yargılamanıngereklerindendir.

Avrupa Sözleşmesi adil yargılamanın birçok gereğini belirtmiştir. Nitekim,

Sözleşme’nin 6. maddesinin birinci fıkrasına göre, herkes gerek medenî hak ve yükümlülükleriyle ilgili nizalar gerekse ceza kovuşturmalarında kendisineyöneltilen suçlamalarla ilgili olarak kanunla kurulmuş bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından makul bir süre içinde, hakkaniyete uygun ve açık olarak yargılanma hakkına sahiptir. Duruşmalar açık olmalıdır. Ancak, mahkeme bellinedenlerle davanın kısmen veya tamamen gizli yürütülmesine karar verebilir.Gizli yargılamaya mahkeme demokratik bir toplumda genel ahlâk, kamu düzeni,ulusal güvenlik, küçüklerin korunması, tarafların özel hayatlarının gizliliğinin

korunmasının ve adaletin selâmetinin zorunlu kıldığı ölçüde karar verecektir.

Burada gözden kaçırılmaması gereken bir nokta, 6. maddenin birinci fıkrasınınsadece açılmış bir davanın “adil” olarak görülmesini değil, fakat aynı zamandahükümde belirtilen uyuşmazlık ve suçlamalarla ilgili olarak bir mahkemeye başvurma veya bir mahkeme tarafından yargılanma hakkını da tanımış




e


80

olduğudur. Dolayısıyla, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin de işaret ettiğigibi, mahkeme önünde hak arama yolunun şu ya da bu şekilde kapatılması veya bu yolun kullanılmasını imkânsızlaştıran şartlara bağlanması Sözleşme’nin 6.maddesine aykırı olur (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 277-78).

Nihayet, 6. maddenin üçüncü fıkrası sanık hakları bakımındanadil yargılamanın bazı gereklerini saymıştır. Bu hakları şu şekilde sıralayabiliriz:

▪ Kendisine hangi suçlamanın yöneltildiği hakkında gerekçesiyle birlikte sanığa anladığı bir dilde ve ayrıntılı olarak bilgi verilmesi,

▪ Sanığa savunmasını hazırlaması için gerekli zamanın tanınması vekolaylıkların sağlanması,

▪ Sanığın kendisini doğrudan doğruya veya bir temsilci aracılığıyla savunması, bir avukat tutamıyorsa veya adalet gerektiriyorsa mahkemenin görevlendireceği bir avukatın ücretsiz yardımından yararlanması,

▪ Savcılığın tanıklarını bizzat sorgulamak veya sorgulatmak, kenditanıklarının iddia makamının tanıklarıyla aynı şartlar altındaçağrılmasının ve dinlenilmesinin sağlanmasını istemesi,

▪ Duruşma sanığın anlamadığı veya konuşamadığı bir dilde yapılıyorsaücretsiz tercüman yardımından yararlanması.

Belirtmek gerekir ki, adil yargılama ile ilgili Sözleşme hükmü her türlü davave yargılama için değil, fakat sadece “medenî/sivil hak ve yükümlülükler”leilgili uyuşmazlıklarla ilgili davalarda ve ceza yargılaması alanında geçerlidir.Bundan dolayı, meselâ idarî davalar ve disiplin hukukundan doğan davalar bakımından aynı güvencelerin sağlanması Sözleşme’nin şart koştuğu bir durumdeğildir. Bununla beraber, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi birçok kararında,niteliği itibariyle kamusal özellik taşıyan bazı işlem ve eylemleri medenî hak ve yükümlülük kapsamında görmüştür. Bunlar arasında, bir mesleğe kabul veyamesleği yapabilme, mesleği sürdürebilme ve meslekte ilerleme hakkını etkileyenidarî veya yargısal yaptırımlar; Sözleşme’ye aykırılığı görülmeyen bir derneğeüyelik yüzünden kamusal haklardan mahrumiyet veya disiplin müeyyidesiuygulanması; idarenin kusurundan kaynaklanan zararların giderilmesiyle ilgilidavalar sayılabilir (Anayurt 2004: 110; Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 271-72).Öte yandan, ulusal hukuk düzenlerinin adil yargılama ölçütlerini bu tür davalardada gerekli görmelerine elbette bir engel yoktur.

Ayrıca, Sözleşme’nin idarî davalarda adil yargılamanın gereklerine uyulmasınışart koşmaması ile, idarî dava hakkının tanınması farklı durumlardır. Başka bir anlatımla, idarî davalarda adil yargılamanın gereklerinin gözetilmesi zorunluluğu bulunmasa bile, idarî işlem ve eylemlerden bu Sözleşme’yle tanınan hak vemenfaatleri zarar görenlerin “etkili başvuru hakkı” (m. 13) gereğince davahakkına sahip olmaları, Sözleşme’nin de açık bir gereğidir.




e


81

Anayasamız da çeşitli hükümlerinde adil yargılamanın birçok gereğini tanımışve güvence altına almıştır. Her şeyden önce, “adil yargılanma hakkı”ndan sözeden 36. maddede “meşru vasıta ve yollar”dan yararlanmak suretiyle herkesindava hakkına sahip olduğunu belirtilmiştir. Bu hükümde geçen “meşru vasıtave yollar” ibaresinin avukat yardımından yararlanmayı da zımnen içerdiği

söylenebilir. Nitekim, Anayasa Mahkemesi de 1971 yılında verdiği bir kararda bu noktayı belirtmiştir (Arslan 2004: 177-78).

Anayasa ayrıca hem mahkemelerin bağımsız (m. 138) ve güvenceli (m. 139)olmalarını öngörmekte, hem de kişilerin “kanunen tabi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarılma”sını yasaklamaktadır (m. 37/1). Mamafih, buradaki “kanunî hakim” terimi “tabiî hakim” ilkesinin gereklerini her zamankarşılamaz. Aynı şekilde, Avrupa Sözleşmesi de maalesef “tabiî” değil “kanunî”

hakimden söz etmiştir. Ayrıca, Anayasa’nın 141. maddesi duruşmaların alenîve mahkeme kararlarının gerekçeli olmasını şart koşmuştur. Buna karşılık,Avrupa Sözleşmesi’nde belirtilmiş olmayan mahkeme kararlarının gerekçeliolması gereği Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi tarafından içtihat yoluylakabul edilmiştir (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 293; Anayurt 2004: 112). YineAnayasamızın 141. maddesinin son fıkrasında, Sözleşme’nin 6. maddesindekine benzer şekilde, “davaların mümkün olan süratle sonuçlandırılması”mahkemelerin anayasal bir ödevi olarak belirtilmiştir.

Ayrıca, T.C. Anayasası, Sözleşme’nin 6. maddesinde temas edilmiş olmayan başka bir güvence daha sağlamaktadır. Nitekim Anayasa’nın 38. maddesininaltıncı fıkrasında hukuka aykırı olarak elde edilmiş bulguların delil olarak kullanılamayacağı belirtilmiş, beşinci fıkrasında ise kişilerin kendileri veyayakınları aleyhine beyanda bulunmaya ve delil göstermeye zorlanmalarıyasaklanmıştır.

(ii) Adil Yargılanma Hakkını Tamamlayıcı İlkeler

Gerek Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (ve 7 Nolu Protokol) gerekse T.C.Anayasası adil yargılanma hakkını tamamlayıcı nitelikte başka bazı haklara dayer vermiştir. Bunların başında “suçsuzluk karinesi” ile “kanunîlik ve geçmişeyürümezlik” ilkeleri gelmektedir. Sözleşme’nin 6. maddesinin 2. fıkrasındasuçsuzluk karinesine yer verilmiştir. T.C. Anayasası’nın 38. maddesinindördüncü fıkrası da aynı güvenceyi getirmiştir. Suçsuzluk karinesi, bu fıkrada da belirtildiği gibi, bir suçla itham edilen herkesin suçluluğu hukuka uygun olarak bir mahkeme hükmüyle tespit edilinceye kadar suçsuz muamelesi görmesini

gerektirmektedir. Avrupa İnsan Hakları Komisyonu’na göre, suçsuzluk karinesi suçluluğu ispatlama yükümlülüğünün iddia makamına ait olmasını veşüpheden sanığın yararlanmasını olduğu kadar, kötü muamele sonucu baskıaltında elde edilen itirafın da geçersiz olmasını gerektirir (Çavuşoğlu 1994: 39).Bununla beraber, İnsan Hakları Mahkemesi bu hükmün, mahkemenin cezayıtespit ederken sanığın sabıka kaydını gözönünde tutmasına engel olmadığına




e


82

hükmetmiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 298).

Sözleşme’nin 7. maddesi suç ve cezaların kanunîliği ilkesine yer vermiştir.Maddenin birinci fıkrasında hiç kimsenin işlendiği zaman ulusal veuluslararası hukuka göre suç sayılmayan bir fiil veya ihmalden dolayı mahkûm

edilemeyeceği ve hiç kimseye suçun işlendiği tarihte uygulanabilecek olancezadan daha ağır bir ceza verilemeyeceği belirtilmiştir. Ancak, ikinci fıkrahükmü, birinci fıkra hükmünün, işlendiği zaman medenî milletler tarafındantanınan genel hukuk ilkelerine göre suç sayılan bir fiil veya ihmal ile suçlanan bir kimsenin yargılanmasına ve cezalandırılmasına engel olmadığını belirtmek suretiyle, suçların kanunîliği ilkesine bir istisna getirmiştir.

Bu istisnanın suçlanan kişiler açısından sakınca yaratabileceği açıktır. Çünkü,

tanımlandığı şekliyle ulusların üzerinde mutabık oldukları ve kanunî bir düzenlemeyi ikame edebilecek şekilde açık seçik bir “genel hukuk ilkesi”nin bulunması hiç de kolay değildir. Daha da önemlisi, bu tür “ilkeler”in bilinmesiçoğunlukla uzmanlık düzeyinde bilgiyi gerektirdiğinden, sıradan bir kişinin bukonudaki bilgisizliğinden dolayı mazur olması gerekir. Öyleyse, bilgi sahibiolmadığı, ulaşması kendisinden beklenemeyecek ve ancak olaydan sonramahkeme tarafından ne olduğu tanımlanacak olan soyut bir ilkeyi ihlâl ettiğigerekçesiyle yargılanan kişi bakımından, suçların geçmişe yürümezlik ilkesizedelenmiş olacaktır.

Adil yargılamayla ilgili başka bir önemli ilke 7 Numaralı Protokol’ün 4.maddesinin birinci fıkrasında dile getirilmiştir. Buna göre, hiç kimse aynıdevlette aynı suçtan iki defa yargılanamaz. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’negöre, iki ayrı mahkeme kararının hukukî nitelendirilmeleri farklı olsa bile aynıfiile dayanmaları halinde bu hüküm ihlâl edilmiş olur. Burada dikkat edilmesigereken nokta, iki defa yargılama yasağının, kişinin aynı suçtan dolayı başka bir devlette tekrar yargılanmasına engel olmadığıdır (Anayurt 2004: 152;

Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 314). Ayrıca, maddenin üçüncü fıkrasına göre,aynı suçtan iki defa yargılanma yasağı olağanüstü dönemlerde bile gözetilmesizorunlu olan bir ilkedir.

t) Etkili Başvuru Hakkı/Hak Arama Özgürlüğü

Hak arama özgürlüğü başlıbaşına bir temel hak olduğu kadar hukuk devletininde bir gereğidir. Bu hakkın önemi, diğer temel hakların korunmasının bir aracıolmasından ileri gelmektedir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi hak arama

özgürlüğünü “etkili başvuru hakkı” adıyla 13. maddesinde tanımıştır. T.C.Anayasası’nda ise bu hakla ilgili olarak, birisi doğrudan doğruya “hak aramahürriyeti” (m. 36), diğeri ise “temel hak ve hürriyetlerin korunması” başlığınıtaşıyan (m. 40) başlıca iki madde yer almaktadır.

Sözleşme’nin 13. maddesine göre, Sözleşme’nin tanıdığı hak ve özgürlükleri




e


83

ihlâl edilen herkes, ihlâl resmî sıfatla hareket eden kişiler tarafından yapılmışolsa da, ulusal bir makama etkili bir başvuru yapabilme hakkına sahiptir. Bumadde taraf devletlere, her şeyden önce, kendi iç hukuklarında bu niteliktehak arama yollarını getirme yükümlülüğü yüklemektedir. Dolayısıyla, ihlâlinvarlığına rağmen herhangi bir başvuru yolunun getirilmemiş olması veya daha

önceki uygulamalardan herhangi bir etkisinin olmadığının anlaşılması 13.maddeye aykırılık teşkil eder (Anayurt 2004: 134).

Başvuru veya hak arama yolunun “etkin” olması, Mahkeme’ye göre, onun“hayalî veya teorik” değil; sonuç doğurabilir, işe yarar ve elverişli olmasıanlamına gelir. Başka bir anlatımla, ihlâl iddiasının önüne getirilecek olduğumercinin işin esasını inceleme ve gerektiğinde ihlâli düzeltici ve uygulanabilir karar alma yetkisine sahip olması gerekir. Bununla beraber, başvurulacak

makamın yargısal nitelikte olması şart değildir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002:392-93). Bizim Anayasamızın tanıdığı, idarî makamlara ve TBMM’ye başvurmahakkının (m. 74) genel olarak bu anlamda “etkili” bir yol olduğu kolaylıklasöylenemez. Buna karşılık “dava ve savunma hakkı”nın (m. 36/1) tipik bir etkili başvuru yolu olduğunda şüphe yoktur.

Öte yandan, 13. maddede tanınan ulusal makamlara başvuru hakkı bağımsız bir hak olmayıp, Sözleşme’de yer verilen haklardan birinin ihlâli durumundagündeme gelen usulî bir haktır. Bundan dolayı, Avrupa Mahkemesi’ne yapılankişisel başvurunun konusu Sözleşme’de güvence altına alınmayan bir hakkınihlâli oluşturuyorsa, bu başvuru kabul edilebilir değildir. Ayrıca, şüphe yok ki,Protokoller’de tanınan haklar da “Sözleşme’nin tanıdığı” hak ve özgürlükler kapsamındadır (Anayurt 2004: 133).

Önemli bir nokta da şudur: Bu hakkı daha önce incelediğimiz “adil yargılanmahakkı”yla (m. 6) karıştırmamak gerekir. Başvuru hakkına ilişkin 13. maddehükmü 6. maddeye göre genel bir hükümdür ve adil yargılanma hakkı da dahil

olmak üzere Sözleşme’deki bütün hakların ihlâl edilmesi halinde bireylere ulusalmakamlar önünde başvuruda bulunma hakkı tanımaktadır (Ünal 2001: 308).Bizim hukukumuzdaki tipik hak arama yolu, Anayasa’nın 36. maddesinde belirtilen “davacı ve davalı olarak iddia ve savunma hakkı”nda somutlaşmaktadır.Bu hak mahkemelere, maddenin ikinci fıkrasında da belirtildiği üzere, görevli veyetkili oldukları davaları sonuçlandırma ödevi yükler.

Anayasamız temel hakların korunmasıyla ilgili genel bir güvence de

öngörmüştür. Nitekim, 40. maddenin birinci fıkrasına göre: “Anayasa iletanınmış hak ve hürriyetleri ihlâl edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden başvurma imkânının sağlanmasını isteme hakkına sahiptir.” Bu hükmün,Sözleşme’nin 13. maddesinde öngörülen ulusal makamlara başvurma hakkının bir benzeri olup, onun Türk hukuku tarafından bir teyidi niteliğindedir. Buhüküm genel niteliği dolayısıyla, hem idarî ve siyasî (m. 74) hem de yargısal




e


84

başvuru (m. 36) yollarını kapsamaktadır (Tanör&Yüzbaşıoğlu 2001: 186).

u) Ayrımcılık Yasağı

Ayrımcılık yasağı hem Avrupa Sözleşmesi’nin hem de Türk Anayasası’nın

tanıdığı bir temel güvencedir. Sözleşme’nin 14. maddesine göre: “BuSözleşme’de tanınan hak ve özgürlüklerden yararlanma, özellikle cinsiyet, ırk,renk, dil, din, siyasal veya diğer kanaatler, ulusal veya sosyal köken, ulusalazınlığa mensubiyet, servet, doğum veya herhangi başka bir statü gibi hiçbir nedenle ayrım yapılmaksızın sağlanır.” Ayrımcılık yasağı olarak bilinen bugüvenceye “Sözleşme önünde eşitlik hakkı” da (Anayurt 2004: 134) denebilir.

T.C. Anayasası’nın “kanun önünde eşitlik” başlıklı 10. maddesinin birinci fıkrası

da benzer bir hüküm getirmektedir. Ancak, Anayasamızın bu konuda sağladığıgüvence Sözleşme’nin öngördüğünden daha kapsamlıdır. Nitekim, Sözleşme’nin14. maddesi bu güvenceyi sadece kendisinin tanıdığı haklar bakımındanöngörmüşken, Anayasamızın 10. maddesinde böyle bir kayıtlama söz konusudeğildir. Dahası, 10. madde bu güvenceyi genel olarak temel haklara da inhisar ettirmemiş olup, ilgili oldukları her konuda kanunların eşitliğe uygun olmalarını buyurmaktadır. Buna karşılık T.C. Anayasası’nda meşru sayılmayan ayrımcılık nedenleri, Sözleşme’ye göre daha dar tutulmuştur.

Sözleşme bu hakla ilgili bir sınırlama ilkesine yer vermemiş olmasınarağmen, Strasbourg Mahkemesi meşru olmayan ayrım nedenlerini yorumlarken, ayrımın “objektif ve makul bir neden” e dayanıpdayanmadığını araştırmaktadır. Mahkemeye göre, bir işlem veya uygulamameşru bir amaca yönelikse ve izlenen amaçla kullanılan araç arasındamakul ve ölçülü bir ilişki varsa, 14. maddenin ihlâl edildiği söylenemez (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 400; Anayurt 2004: 135).

Sözleşme’nin 14. maddesinin öngördüğü eşit yararlanmanın genel olmayıp, bu Sözleşme’de sayılan haklarla sınırlı olduğunu belirtmiştik. İşte bu durumutelâfi etmek ve genel bir ayrımcılık yasağı getirmek üzere 2000 yılında 12 No.luProtokol kabul edilmiştir. Ne var ki, bu Protokol yeterli sayıda üye tarafındanonaylanmadığı için henüz yürürlüğe girmemiştir. 12 No.lu Protokolün 1.maddesine göre: “Cinsiyet, renk, ırk, dil, din, siyasal veya başkaca düşünce,

ırk ya da sosyal köken, ulusal azınlığa aidiyet, servet, doğum veya başka her tür duruma dayalı olarak bir ayrıma gidilmeksizin yasalarla düzenlenentüm haklardan herkes eşit bir biçimde yararlanır. Hiç kimse, yukarıdakiparagrafta belirtilen sebeplere dayalı olarak kamu makamları önünde farklıbir işleme tâbi tutulamaz.” Böylece, iç hukuk düzenlerinde tanınan haklardanyararlanmada da eşitlik esası getirilmiş olmaktadır (Anayurt 2004: 154-55, 368):




e


85

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası da, belirttiğimiz gibi, aynı ilkeyi teyit etmiştir. Nitekim, Anayasa’mızın 10. maddesi eşitliği hem negatif hem de pozitif olarak tanımlamaktadır. Buna göre, kamu makamları kişiler arasındadil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri

sebeplerle ayrım yapamazlar. Bu kural, kişiler lehine “eşit muamele görme”veya “ayrıma uğratılmama” hakkı doğurur. Bundan dolayı, ister hukuk normlarının yapısından isterse uygulamanın özelliğinden kaynaklansın,hiç kimsenin hakları maddede sayılan nedenlerden dolayı kısıtlanamaz. Bu hüküm yasama, yürütme organlarını ve kamu idaresini olduğu kadar şüphesiz yargı mercilerini de bağlar.

Bu arada belirtmek gerekir ki; Anayasa’nın 10. maddesinin muhatabı sadece

devlet ve onun ajanlarıdır. Zaten, 10. maddenin kendisi açıkça “kanun önünde”eşitlikten söz etmektedir. Buradaki “kanun” terimini “hukuk kuralları sistemi”veya “hukuk düzeni” şeklinde anlamak gerekir. Kaldı ki, 10. maddenin üçüncüfıkrası, açıkça, eşitlik buyruğunun muhatabının “devlet organları ve idaremakamları” olduğunu belirtmektedir.

Mamafih, “kanun önünde eşitlik” ilkesi atıfta bulunduğu kişi özellikleriniesas alan kamu işlemlerinin -örneğin, kanunların ve düzenleyici işlemlerin-hiç yapılamayacağı anlamına gelmemektedir. Hayatın zaruretleri bazan belli bir cinsle (kadınlar), bir grupla (öğrenciler) veya bir mesleğin (hakimler)mensuplarıyla ilgili kimi özel düzenlemeler yapılmasını gerektirebilir. Bir meslek veya toplumsal statü için özel kurallar konması gereken durumlarda,o mesleğe veya statüye dahil olan veya girmek isteyen kişilere herkes içingeçerli olmayan bazı kuralların uygulanması kaçınılmazdır. Eşitlik ilkesininyasakladığı ayrımcılık, bu tür özel düzenlemeler olmayıp; özel farklılıklarıne olursa olsun, genel statüleri bakımından benzer konumda olanları aynıkurallara tabi tutmayan ayrımcı işlem ve muamelelerdir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre de, ayrım yasağı aynılık veya benzerlik gösteren durumlar veya şartlar bakımından geçerlidir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 400). Başka bir anlatımla, hukuk kurallarının genel olması gerekir; ancak bu genellik her zaman aynı genişlikte ve kapsayıcılıkta olamaz. Daha özel ve belirli sayıda kişi veya grubu ilgilendiren hukuk kurallarına da ihtiyaç vardır.Ancak, bu tür kuralların yapıldığı durumlarda, eşitlik ilkesi kuralın kapsamınagiren kişiler arasında ayrım yapılmamasını gerektirir.

Eşitlik ilkesinin Anayasa’nın 10. maddesinde belirtilen ikinci yönü imtiyaztanınması yasağıdır. Hukuk devleti imtiyazlara değil, haklara dayanır. İmtiyazveya ayrıcalık, aynı durumda olan benzerlerine tanınmayan bir hak veyaavantajın münhasıran belli kişi veya kişilere tanınmasını ifade eder. Ancak, bir kişi veya grubun, kendisine özel birtakım haklar tanınmasını gerektiren




e


86

bazı özellikleri bulunabilir. Bu durumda, özel veya farklı muamele için keyfîolmayan, makul bir neden veya nedenler var olmalıdır. Örneğin, devletin,kendisine bakacak durumda ve bakacak kimsesi olmayan yaşlıların veyahastaların bedava bakımını sağlayacak özel yerler kurması keyfî bir “imtiyaz”değildir. Bunun gibi, milletvekillerine anayasal olarak sağlanmış bulunan

“dokunulmazlık” ayrıcalığı da keyfî değildir; bunu haklı gösterecek makulnedenler vardır.

Anayasa’nın 10. maddesine 5170 No.lu Kanunla 7.5.2004 tarihinde şöyle bir ek yapılmıştır: “Kadın ve erkekler eşit haklara sahiptir. Devlet bu eşitliğin yaşamageçmesini sağlamakla yükümlüdür.” Bu hüküm genel olarak kadınların hukukîdurumunu kuvvetlendirmek amacıyla getirilmiş olmakla beraber, onun 10.maddenin normatif etkisinde bir değişiklik yaratmış olduğu söylenemez. Çünkü,

kadın-erkek eşitliği bu maddenin cinsiyet ayrımını da yasaklayan ilk fıkrasınınanlamında zaten mündemiçtir. Bu hüküm, hukuk kurallarıyla kadınlara sadeceerkeklerden daha az hak verilemeyeceğini göstermekte, ancak onlara bununötesinde ilâve haklar verilmesini buyurmamaktadır. Öte yandan, ek hükmün soncümlesi ise devlete kadın-erkek eşitliğini sağlama yönünde sadece genel bir ödevyüklemekte, ancak somut bir emir vermemektedir. Sonuç olarak, bu ek kadınlaraerkeklerden fazla hak tanımak yerine, onların durumunu genel olarak iyileştiricisosyal tedbirler alınmasını gerektiren bir program hükmü niteliğindedir.

2) Siyasî Haklar

Siyasî haklar kişilerin siyasal bir toplumun üyesi olmalarını ve toplumunyönetimine katılmalarını sağlayan, bu nitelikleri dolayısıyla da demokrasinintemelini oluşturan haklardır. Bu gruba giren hakların bir kısmı nitelik bakımındansivil hakların –başta ifade ve örgütlenme özgürlüklerinin- siyasal alandakiuzantıları olarak görülebilirler. Esasen genel bir güvenceli sivil haklar rejiminin

bulunmadığı yerde demokratik siyasetin zemininin var olduğu söylenemez.

a) Vatandaşlık Hakkı

Vatandaşlık, belli bir devletle kişi arasındaki karşılıklı hak, görev ve yükümlülük ilişkilerini belirleyen hukukî bağı ifade etmektedir (Aybay 2000: 179). İnsanHakları Evrensel Bildirisi’nin 15. maddesi herkesin bir “uyrukluğa hakkı”olduğunu ve kimsenin bu haktan keyfî olarak yoksun bırakılamayacağını belirtmektedir. Bu hüküm keza kişinin uyrukluğunu değiştirme hakkını da

tanımaktadır. Ayrıca, Vatansızlığın Azaltılmasına İlişkin BM Sözleşmesi 1975yılında yürürlüğe girmiştir. Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi buna ek olarak, başka bir devletin uyrukluğuna sahip olmaması halinde herkesin ülkesindedoğduğu devletin uyrukluğuna hak kazanacağını belirtmektedir.

Buna karşılık Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi uyrukluk veya vatandaşlık




e


87

hakkına açıkça yer vermiş değildir. Ancak, Sözleşmeye Ek 4 Nolu Protokolvatandaşlara iki güvence getirmiştir. Protokol’ün 3. maddesine göre, vatandaşlar sınırdışı edilemez ve kendi ülkelerine girme hakkında yoksun bırakılamazlar.Vatandaşlık kavramı, her şeyden önce, devletin vatandaşlarına kendi ülkesindeyerleşme hakkı vermesini gerektirmektedir (Arslan 2004: 151). Bunun bir

sonucu da, Anayasamız da 38. maddenin son fıkrasında belirtildiği gibi,vatandaşların suç sebebiyle yabancı bir ülkeye verilememesidir.

T.C. Anayasası vatandaşlıkla ilgili esasları 66. maddesinde belirtmiştir. Bumaddenin ikinci fıkrası vatandaşlık hakkını soy esasına göre tanımaktadır.Buna göre, Türk vatandaşı olmak için Türk babanın veya Türk ananın çocuğuolarak doğmak gerekir. Dolayısıyla, Türkiye’de doğmuş olsa bile, anası veya babası Türk vatandaşı olmayan çocuk Türk vatandaşlığına hak kazanamaz.

Bununla beraber, Türk Vatandaşlığı Kanunu (m. 4), istisnaî olarak, bu durumdaolan çocukların herhangi bir vatandaşlığı kazanamamaları halinde doğumdanitibaren Türk vatandaşı olacaklarını ve Türkiye’de bulunmuş çocukların, aksisabit olmadıkça, Türkiye’de doğmuş sayılacaklarını belirtmektedir. Öte yandan,Anayasa’ya göre (m. 66/3) şartlarının kanunla belirtilen durumların var olmasıhalinde doğum dışı nedenlerle de Türk vatandaşlığı kazanılabilir.

Vatandaşlık hakkı bakımından belki daha da önemli olan husus vatandaşlığınkaybedilmesidir. Vatandaşlığın bir temel hak olması, vatandaş olan bir kimsenin

keyfî olarak bu haktan yoksun bırakılmamasını zorunlu kılar. Anayasa’nın66. maddesinin üçüncü fıkrası vatandaşlığın hangi hallerde kaybedileceğininkanunda gösterileceğini belirtmiştir. Ancak, maddenin dördüncü fıkrasınagöre “vatana bağlılıkla bağdaşmayan bir eylemde bulunmadıkça” kimsevatandaşlıktan çıkarılamaz. Mamafih, günümüzde birçok başka hakkın veyaimkânın varlığının “vatandaşlık”a bağlı olduğu gerçeği karşısında, “vatana bağlılıkla bağdaşmayan eylem” kavramının çok dar yorumlanması zorunludur (Eroğul 1991: 83). Söz konusu maddenin son fıkrası ise vatandaşlıktan çıkarma

ile ilgili işlemlere karşı yargı yolunun kapatılamayacağını belirtmektedir.

Evrensel Bildiri’nin tanıdığı “uyrukluğunu değiştirme” hakkı Türkiye’deanayasal olarak değilse de yasal olarak kısmen tanınmıştır. Nitekim, Türk Vatandaşlığı Kanunu’nun 20. maddesine göre, kişiye kendi isteği üzerine Türk vatandaşlığından çıkma ve başka bir devletin vatandaşlığını kazanma izniverilebilir.

b) Bilgi Edinme Hakkı

Bilgi edinme hakkı, kişinin, kamusal faaliyetler ve -başta kendisiyle ilgiliolanlar olmak üzere- kamu işlemleri hakkında resmî makamlar tarafından bilgilendirilmeyi talep edebilmesini ifade etmektedir. Anayasa’nın 40. maddesikişilere, resmî işlemlere karşı hak arama yolları konusunda bilgilendirilme hakkıtanımıştır. Nitekim, maddenin ikinci fıkrasına göre, resmî makamların yaptıkları




e


88

işlemlerde hangi kanun yollarına ve mercilere başvuracakları ve bu başvurularınsüreleri hakkında ilgili kişileri bilgilendirmesini gerektirmektedir.

Dolayısıyla, bu hak bir yanıyla sivil bir yanıyla da politik niteliktedir.Anayasa’nın 74. maddesi de bilgi edinme hakkını dolaylı olarak tanımıştır.

Buna göre, vatandaşların –ve kısmen yabancıların- kamu makamlarına veTBMM’ye başvurarak dilek ve şikâyetlerini iletebilmeleri hakkına yer vermiştir.Aynı maddenin ikinci fıkrası, kendileriyle ilgili başvuruların sonucunun dilekçesahiplerine yazılı olarak bildirileceğini öngörmektedir. Cevap verme zorunluluğusayesinde, kişiler belli bir konuda hiç değilse kendileriyle ilgili olarak bir işlemyapılıp yapılmayacağı veya yapılmakta olup olmadığı hakkında bilgi edinmeimkânına sahip kılınmışlardır.

Bilgi edinme hakkının etkili ve işlevsel olabilmesi, önemli ölçüde, kamuidaresinin işleyişinde şeffaflığın esas olmasına bağlıdır. Dolayısıyla, gizliliğinve “devlet sırrı”nın kapsamı genişlediği ölçüde bilgi edinme hakkının kapsamıdaralır. Bizim kamu idaresi sistemimiz bu bakımdan önemli zaaflar taşımaktadır. Nitekim, Bilgi Edinme Kanunu vatandaşların gizlilik gerekçesiyle birçok bilgiyeulaşmalarını engelleyici nitelikte hükümler içermektedir.

Bilgi edinme hakkının nasıl kullanılacağı 2003 tarihli Bilgi Edinme HakkıKanunu tarafından düzenlenmiştir. Kanun sadece kamu kurum ve kuruluşları ile

kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının faaliyetleri hakkında (m. 2) bilgi edinmeyle ilgilidir. Kanun herkesin bilgi edinme hakkına sahip olduğunu(m. 4) ve kamu kurum ve kuruluşlarının bilgi verme yükümlülüğü bulunduğunu(m. 5) belirtmekle beraber; “devlet sırrı” (m. 16), “ülkenin ekonomik çıkarı” (m.17), “istihbarat” (m. 18), “ticari sır” (m.23) gibi birtakım gerekçelerle önemli bazı istisnalara da yer vermiştir.

c) Dilekçe Hakkı

T.C. Anayasası’nın 74. maddesinin tanıdığı “dilekçe hakkı”, işleyişi açısındanher zaman “etkin” sonuç doğurmasa da, bir hak arama yolu olarak büsbütündeğersiz de değildir. Anayasa’nın 74. maddesine göre, vatandaşlar -vekarşılıklılık gözetilmek şartıyla Türkiye’de ikamet eden yabancılar- kendileriyleveya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında yetkili makamlara veTBMM’ye yazı ile başvurma hakkına sahiptirler. Kişiler genel konularla ilgiliolarak doğrudan doğruya TBMM’ye dilek ve şikâyette bulunabilecekleri gibi,insan hakları ihlâlleri hakkında da özel olarak TBMM İnsan Haklarını İnceleme

Komisyonu’na başvurabilirler.

Burada işaret edilen “yetkili makamlar” idarî nitelikteki makam ve mercilerdir.Bu hakkın içeriği ise “dilek ve şikâyet”te bulunabilme ve başvurunun cevabınıalabilmedir. Dolayısıyla, sadece bir hakkının ihlâl edildiğini düşünenler değil,fakat bir idarî işlemin veya kanunî düzenlemenin yapılmasını isteyenler de bu




e


89

hakkı kullanılabilirler. Maddenin ikinci fıkrasına göre de başvuru makamı, budilek ve şikâyetlerin en azından kişilerin kendileriyle ilgili olanlarını yazılıolarak cevaplandırmak zorundadır. Buna karşılık, madde toplu başvuru yapmahakkını tanımamıştır.

Belirtmek gerekir ki, kişilerin kendileriyle ilgili başvurularının sonucunun yazılıolarak kendilerine bildirilmesi zorunluluğu, başvurulan makamın kendisini okonuda yetkisiz görmesiyle veya başvurunun içeriğini hukuka yahut Anayasayaaykırı bulmasıyla ortadan kalkmaz. Başvurulan makam ister kendisini yetkisizgörsün isterse talebin hukuka aykırı olduğunu düşünsün, cevap vermek vecevabında yetkili makamı veya talebi neden hukuka aykırı gördüğünü belirtmek zorundadır. Esasen, birinci nokta Anayasa’nın 40. maddesinin ikinci fıkrasınında öngördüğü bir zorunluluktur. Çünkü, fıkrada şöyle denmektedir: “Devlet,

işlemlerinde, ilgili kişilerin hangi kanun yolları(na) ve mercilere başvuracağınıve sürelerini belirtmek zorundadır.”

d) Seçme ve Seçilme Hakları

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin orijinalinde yer almayan serbest seçimhakkı 1 Nolu Protokol’ün 3. maddesinde tanınmıştır. Bu maddede seçme hakkıdoğrudan doğruya kişilerin bir hakkı olarak değil de devletin yasama organınınserbestçe oluşmasını sağlama ödevinin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır.

Başka bir anlatımla, 3. maddenin ilk amacı taraf devletlerde demokratik kurumları güvence altına almaktır.

Maddeye göre, devletler yasama organını, halkın kanaatinin serbestçe ortayaçıkmasına imkân verecek şekilde, gizli ve serbest oya dayanan, düzenliaralıklarla yapılacak hür seçimlerle belirleme ödevi altındadırlar. Bu hükümkişilere, parlamento seçimlerinde baskı altında olmadan oy kullanma veaday olma hakları getirmektedir. Maddede “halkın kanaatinin serbestçeaçıklanması”ndan söz edildiğine göre, serbest seçimler yapma yükümlülüğüdevletlere tam bir politik ifade ve örgütlenme özgürlüğü sağlama ödevi deyüklemektedir. Ancak, halkın kanaatinin serbestçe ortaya konmasının şartlarının bundan fazlasını gerektirdiği açıktır. Her şeyden önce, seçimlerin özgür vetartışmacı bir ortamda gerçekleşmesini sağlamak üzere devletin gerekli diğer tedbirleri alma yükümlülüğü de vardır.

Sözleşme organlarının yorumuna göre, serbest seçim ilkesi seçmenlerin belli bir yönde oy kullanma zorunda bırakılmamasını, onlara tercih imkânı tanınmasını

gerektirir. Seçimlerin gizli oy esasına dayanacağı ilgili maddede zaten belirtilmiştir. Ayrıca, herkesin eşit oy hakkına sahip olması ve seçimlerin dörtveya beş yıl gibi makul aralıklarla ve düzenli olarak yapılması gerekir. Nihayet,seçmenlerin farklı seçenekler arasında tercihte bulunabilmeleri için, seçimler rekabetçi bir çok-partili ortamda yapılmalıdır. Seçim sisteminin belirlenmesidevletlerin takdirine bağlı olduğu gibi, genel oy ilkesi de seçme ve seçilme




e


90

haklarına devletlerin (yaş, ikametgâh, kısıtlılık vb. nedenlerle) kimi makulkısıtlamalar getirmesine prensip olarak engel değildir. Ancak bu kısıtlamalarınhakkın kullanılmasını olumsuz olarak etkileyecek derecede hakkın “özü”nedokunmaması gerekir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 438-39; Anayurt 2004:141).

Türk Anayasası 67. maddesinde seçme ve seçilme haklarını tanımış, ancak bunları vatandaşlara tahsis etmiştir. Siyasî nitelikteki bu hakların vatandaşlaratahsis edilmesi Batı demokrasilerinin de genel eğilimidir. Ancak, kimi BatıAvrupa ülkelerinde hiç değilse yerel yönetim organlarının seçiminde vatandaşolmayanlara da seçme hakkı tanınması yönünde bir eğilim gözlenmektedir (Eroğul 1991: 81). Çok zayıf bir ihtimal olmakla beraber, yasama organlarının belirlenmesinde de yabancılara seçme hakkının tanınması halinde, bu hakkın,

öznesi “herkes” olan tam bir “insan hakkı”na dönüşeceği umulabilir. Eroğul’unişaret ettiği gibi (1991: 205), “günün birinde, ulusal sınırların önemi azaldıkça,oy hakkı için yurttaşlık koşulunun da önemi ister istemez yitip gidecektir.”

Anayasamızın 67. maddesinin ikinci fıkrası seçimlerin ve halk oylamasınınserbest, eşit, gizli, tek dereceli, genel oy, açık sayım ve döküm esaslarına göreyargının yönetim ve denetimi altında yapılacağını öngörmektedir. Üçüncüfıkraya göre de, onsekiz yaşını dolduran her vatandaş seçimlerde ve halk oylamasında oy kullanabilir. Ancak, beşinci fıkraya göre silah altında bulunan er

ve erbaşlar, askerî öğrenciler ve taksirli suçlardan başka suçlar yüzünden hükümgiymiş olanlar, yaşları uygun olsa da, oy kullanma hakkına sahip değildir. Bir yazarın, demokratik kurallar açısından tartışılabilir bulduğu (Eroğul 1991:203), hükümlülere oy hakkı tanınmaması, kanaatimizce, hiçbir haklı nedeni bulunmayan keyfî bir hak mahrumiyetidir.

Türkiye’de seçilme hakkı seçme hakkından daha fazla kayıtlanmıştır. Bir kere, milletvekili seçilebilmek için 30 yaşını doldurmuş olmak gerekir. Avrupa

standartlarına göre bu yüksek bir yaştır. Seçimlerde oy kullanabilmek için olduğugibi, aday olabilmek için de vatandaş olma şartı vardır. Milletvekili seçilebilmek için, ayrıca, en az ilkokul mezunu olmak, kısıtlı olmamak, erkekler için askerlik görevini yapmış olmak, kamu hizmetinden yasaklanmış olmamak, taksirli suçlar dışında bir yıl ve daha fazla hapis cezasına mahkum edilmiş olmamak ve nihayetözel olarak belirtilmiş olan suçlardan hüküm giymiş olmamak da gerekir.

e) Siyasî Faaliyette Bulunma Hakkı

Anayasa’nın 67. maddesinin birinci fıkrasında vatandaşların siyasî faaliyette bulunma hakkına da yer verilmiştir. Bu hak bir siyasî parti içinde veya bağımsızolarak kullanılabilir. Anayasa’nın 68. maddesi ise, bunu tamamlayıcı nitelikteolmak üzere, 18 yaşını dolduran vatandaşların siyasî parti kurma, partilere girmeve partilerden ayrılma hakkı açıkça tanınmıştır. Son olarak, hem bu maddedehem de izleyen 69. maddede siyasî partilerle ilgili esaslar, bir anayasa için




e


91

ayrıntılı sayılabilecek genişlikte, gösterilmiştir.

Söz konusu 68. maddenin ikinci fıkrasında siyasî partilerin demokratik siyasî hayatın vazgeçilmez unsurları olduğu belirtilmektedir. Bu hüküm hemdemokratik teoriyle hem de Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihadıyla

uyumludur. Gerçekten de çağdaş liberal demokrasiler esas itibariyle temsilîdemokrasilerdir. Gerçi, öteden beri temsilî demokrasiye çeşitli eleştiriler yöneltilmiştir; ama eleştiriciler henüz alternatif bir demokrasi modeli sunabilmişdeğildirler. Mamafih, bu eleştiriler temsili demokrasinin kimi eksiklerinitelâfi etmeye, onu “demokrasi” kelimesinin çağrıştırdığı anlamların tümünükapsayacak bir mahiyete yaklaştırmaya hizmet edebilirler. Bu demektir ki,liberal temsili demokrasiye yöneltilen eleştirilerin sahiplerinin tavsiye ettikleridüzeltmeler yapılabilse bile, demokrasi uygulamasında siyasi partilerin merkezî

önemi yakın gelecekte ortadan kalkmayacaktır. Bununla beraber, yapıları veişleyişleri, hatta demokrasideki rollerinin önem derecesi bakımından siyasi partilerin kimi değişikliklere uğraması da ihtimal dışı değildir. Esasen, bueleştirilerden bağımsız olarak, siyasi partilerde bu gibi değişikliklerin işaretleri bir süredir zaten ortaya çıkmaya başlamıştır.

Sonuç olarak, bir ölçüde yapı, işlev ve rol değişikliğine uğramış olsalar da, siyasi partiler bugün halâ birçok ülkede geniş toplum kesimleri için siyasal katılmanınve genel olarak kamusal tartışmanın başlıca araçları konumundadırlar.Siyasî katılmanın araçları olmak dışında, siyasî partiler hukuk devletinin veözgürlüklerin yeterince güvence altında olmadığı Türkiye gibi bazı ülkelerde,vatandaşlar için bir tür sığınak olarak da işlev görebilirler, görmektedirler.

Ne var ki, getirdiği kısıtlama ve yasaklar nazara alındığında, Anayasamızındemokratik hayat için “vazgeçilmez” olduklarını kabul ettiği siyasî partilere bu kabulün gerektirdiği gibi muamele edip etmediği hususu, tartışmalara konuolmaktadır. Nitekim, Anayasa, siyasî partilere amaçları, örgütlenmeleri ve faaliyetleri

bakımından birçok yasak getirmiştir. Siyasî parti yasakları Anayasa’nın 68. ve 69.maddelerinde gösterilmiş ve Siyasî Partiler Kanunu bunları daha da genişletmiştir.Demokratik siyaset imkânını zorlaştırdığı iddia edilen asıl yasakların yer aldığı68. maddenin dördüncü fıkrası şöyledir: “Siyasî partilerin tüzük ve programları ileeylemleri, Devletin bağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insanhaklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliğine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz. Sınıf veya zümre diktatörlüğünü; veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlayamaz; suç işlenmesini teşvik

edemez.”

Anayasa’nın 69. maddesi bu yasaklara uymama halinde partilerin kapatılmasınıöngörmektedir. Bu münasebetle belirtmek gerekir ki, parti yasakları ve bu arada partikapatma kurumu Batı demokrasilerinde istisnaî bir durumdur. Her şeyden önce, KuzeyAmerika’da partiler tam bir serbesti içinde faaliyet gösterirler; bu ülkelerde partilerin




e


92

kapatılması söz konusu değildir. Batı Avrupa’ya gelince, aynı durum burada da esasolarak geçerlidir. Siyasi partiler, anayasal ve/veya yasal düzenlemeye konu olmuştur.Parti yasağına ve yasaklara aykırılık nedeniyle kapatılmaya anayasasında açıkçayer veren Avrupa demokrasileri sadece Almanya ve Danimarka’dır. Bazı ülkelerdeise partilere kanunlarla yasak getirilmiştir. Bunlar Avusturya, Fransa, İspanya ve

Portekiz’dir. Bu yasakların çoğu da faşist örgütlenmeleri önleme amacına dönüktür (Sağlam 1999: 55-74).

Anayasa’nın 69. maddesine göre, siyasî partiler Anayasa Mahkemesi tarafından şu üçdurumda kapatılabilir:

• Partinin tüzük ve programının 68. maddenin dördüncü fıkrası hükümlerineaykırı olması;

• Partinin 68. maddenin dördüncü fıkrasındaki yasaklara aykırı fiillerin odağıhaline gelmesi;

• Partinin yabancı devletlerden, gerçek ve tüzel kişilerden ve uluslararasıkuruluşlardan malî yardım alması.

Burada dikkat çeken en önemli nokta, partilerin henüz hiçbir faaliyet yapmadan bile, sırf tüzük ve programlarında ifade edilen görüşlerden dolayı yasaklanabilmelerine imkânverilmiş olmasıdır (m. 69/5). Nitekim, AİHM Türkiye Birleşik Komünist Partisi’nin

başvurusu üzerine verdiği kararda, partinin “henüz faaliyete geçmeden” kapatılmasınıSözleşme’ye aykırı bulmuştur (Gözübüyük&Gölcüklü 2002: 389).

Daha genel olarak, bu yasaklarla ilgili temel mesele, buradaki kavramların genellikledemokratik siyaset imkânını daraltır şekilde yorumlanmasıdır. Bu durumun, ülke bütünlüğü ve laiklik gibi temel kavramların farklı yorumlanmasından ileri geldiğisöylenebilir.

Bir siyasî partinin 68. maddenin dördüncü fıkrasına aykırı eylemlerinden dolayı

kapatılabilmesi için, partinin bu tür eylemlerin “odağı” haline gelmiş olması gerekir (m. 69/6). Somut durumda bir siyasî partinin bu anlamda bir “odak” haline gelipgelmediğine karar verecek veya bunu takdir edecek olan Anayasa Mahkemesi’dir. Bir partinin Anayasaya aykırı fiillerin odağı haline gelmiş sayılabilmesi için, “bu niteliktekifiillerin o partinin üyelerince yoğun bir şekilde işlendiği(nin) ve bu durum(un) o partinin büyük kongre veya genel başkan veya merkez karar veya yönetim organları veyaTürkiye Büyük millet meclisindeki grup genel kurulu veya grup yönetim kuruluncazımnen veya açıkça benimsendiği(nin) yahut bu fiiller(in) doğrudan doğruya anılan

parti organlarınca kararlılık içinde işlendiği”nin sabit olması gerekir. Bu tanımın amacı,Anayasa Mahkemesi’nin partinin bu tür faaliyetlerin odağı haline geldiğine ilişkintakdir yetkisini sınırlamaktır. Burada partiler lehine kısmî bir güvence, Anayasa’nın149. maddesinin birinci fıkrasına göre, bir siyasî partinin kapatılmasına AnayasaMahkemesi’nin ancak beşte üç oy çokluğuyla karar verebilecek olmasıdır. Başka bir güvence, kapatma sebeplerinin mevcut olması halinde dahi Anayasa Mahkemesi’nin




e


93

davalı parti hakkında kapatma kararı yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre,devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına da karar verebilecek olmasıdır (m. 69/7).

Kapatmanın hukukî sonuçlarına gelince, her şeyden önce, temelli kapatılan bir parti

başka bir ad altında yeniden kurulamaz (m. 69/8). Ayrıca, bir siyasî partinin “temellikapatılması”na beyan ve faaliyetleriyle sebep olan üyeleri 5 yıl süreyle başka bir partikuramaz ve belli bazı parti görevlerini alamazlar (m. 68/9). Bunlardan milletvekiliolanların ayrıca milletvekilliği de sona erer (m. 84/son). Nihayet, Siyasî partiler Kanunu’na göre (m. 107/1), kapatılan partiler tasfiye edilir ve bütün malları Hazineyegeçer. Partinin kapatılmasına bağlanan bu siyasî ve hukukî sonuçların son derece katıolduğu açıktır (Arslan 2004: 188). Nitekim, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi deTürkiye’yle ilgili bazı kararlarında bu noktaya işaret etmiş ve bu “ölçüsüz” yaptırımları

Sözleşme’nin ihlâli olarak görmüştür.

Anayasa’nın yürürlüğe girdiği tarihten buyana Anayasa Mahkemesi çok sayıda siyasî partiyi kapatmıştır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi önüne getirilen davaların biri hariçhepsinde Türkiye’nin Sözleşme’nin örgütlenme özgürlüğüne ilişkin 11. maddesini ihlâlettiği sonucuna varmıştır. Tek istisna, Refah Partisi’nin kapatılmasının Sözleşme’yeaykırı bulunmamış olmasıdır.

3. Sosyal, Ekonomik ve Kültürel HaklarBu grupta yer alan hakların her bakımdan aynı özelliği gösterdiklerisöylenemezse de, hepsinin gerçekleşmesi şu veya bu şekilde devletin pozitif faaliyetini gerektirir. Özellikle “kültürel haklar”ın, bunların korunmasında benimsenen modele göre, sivil haklar içinde tasnif edilmesini gerektirendurumlar vardır. Bu hakların bireysel düzeyde tanındığı ve fakat özel olarak desteklenmediği ülkelerde durum böyledir. Buna karşılık, kültürel grupların ve

azınlıkların haklarının sırf tanınmasıyla yetinilmeyip, bunların desteklenmesininöngörüldüğü yerde bu haklar pozitif nitelik kazandıklarından bu üçüncü grupiçinde mütalâa edilmeleri gerekir.

a) Eğitim ve Öğrenim Hakkı

Eğitim ve öğrenim hakkı AİHS’de 1 Nolu Protokol’ün 2. maddesinde veAnayasanın 42. maddesinde tanınmıştır. Protokol’ün ilgili maddesi hiç kimsenineğitim hakkından yoksun bırakılamayacağını belirttikten sonra, devlete, eğitim

ve öğretim alanında üstlendiği görevlerini ebeveynin dinî ve felsefî inançlarınauygun olarak yerine getirme yükümlülüğü yüklemektedir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, bu madde öğretim özgürlüğünü,yani özel okulların varlığını güvence altına almış değildir. Hüküm özellikledevlet okulları için geçerlidir ve öncelikle temel (ilk) öğrenim amaçlanmaktadır.




e


95

Anayasa’nın 42. maddesinin son fıkrasında söz konusu olan başlıca uluslararasıantlaşma ise Lozan Antlaşması’dır.

b) Çalışma Hakkı ve Ödevi

Anayasa’nın 49. maddesi “çalışma hakkı ve ödevi” başlığını taşımaktadır.Maddenin birinci fıkrası “çalışma”nın herkesin hem hakkı hem de ödeviolduğunu belirtmiştir. Kavramsal olarak bakıldığında, bir temel hak olarak çalışma, devletin çalışabilecek durumda olan herkese iş bulmasını veya işvermesini gerektirir. Ne var ki, maddenin devamında (ikinci fıkra) “çalışmahakkı”ndan kastedilenin, devletin herkese çalışacağı bir iş sağlaması olmayıp,çalışanların korunması ve hayat düzeyi ve çalışma şartları bakımındandurumlarının iyileştirilmesi olduğu anlaşılmaktadır. Buna göre, devlet hem“çalışanların hayat seviyesini yükseltmek” hem de “çalışanları ve işsizleri

korumak” için gerekli tedbirleri almakla yükümlüdür.

Esasen, çalışma hakkının devletin herkese iş temin etmesi anlamındayorumlanması, piyasa ekonomisine dayanan liberal demokratik sistemlerinyapısıyla zaten bağdaşmaz. Çünkü, bu şekilde devletin herkese bir iş sağlamasıancak ekonominin devletin kontrolünde bulunduğu veya üretim araçlarınındevletin elinde olduğu sistemlerde mümkün olabilir. Ne var ki, hem teorik hemde pratik kanıtlar böyle bir sistem içinde insan haklarına saygının tutarlı bir

şekilde sürdürülmesine imkân olmadığını göstermiştir.

Bununla beraber, Anayasa’nın 49. maddesi mutlak olarak çalışma hakkınıdeğilse de, mümkün olduğunca fazla sayıda kişinin iş bulabilmesi için uygunşartları veya ortamı sağlamaya gayret etmeyi devletin bir yükümlülüğü halinegetirmiştir. Nitekim, maddenin ikinci fıkrası, devlete “işsizliği önlemeye elverişliekonomik bir ortam yaratmak” ödevi yüklemiştir.

Öte yandan Anayasa çalışmayı aynı zamanda bir “ödev” olarak da tanımlamıştır.Bu iki anlama gelebilir. Birincisi, çalışmanın Anayasa’nın 12. maddesinde belirtilen anlamda “topluma karşı bir ödev” olduğunu ifade eder. Bu, insan-toplum ilişkisine bakışla ilgili ahlâkî bir yargı olup, bunu genel bir hukukî ilkeveya kural olarak anlamaya imkân yoktur. Eğer öyle olsaydı, devletin herkesiistediğinde zorla çalıştırması meşru olurdu.

İkinci olarak, çalışmanın bir ödev olmasına hukukî olarak da sınırlı bir anlamverilebilir. Nitekim, Anayasa çeşitli maddelerinde vatandaşlar için istisnaî

çalışma yükümlülükleri getirmiştir. Anayasa’nın 18. maddesine göre, hükümlüve tutukluların çalıştırılması, olağanüstü hallerde vatandaşlardan istenecek hizmetler ile ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı hallerde öngörülen “vatandaşlık ödevi” niteliğindeki bedensel ve fikrî çalışmalar bu niteliktedir. Anayasa’nın 121.ve 122. maddeleri de bu anlayışa uygundur. Anayasa’nın 121. maddesinin ikincifıkrasında, tabiî afet ve ağır ekonomik bunalım nedeniyle olağanüstü hal ilân




e


96

edilmesi durumunda vatandaşlar için “çalışma yükümlülükleri” getirilebileceğini belirtmektedir. Sıkıyönetim, seferberlik ve savaş haliyle ilgili 122. maddede ise(beşinci fıkra) savaş veya savaşı gerektirecek bir durumun başgöstermesi halindevatandaşlar için “yükümlülükler” getirilebileceği öngörülmüştür ki, bununçalışma yükümlülüklerini de içerdiği açıktır.

c) Toplu İş Sözleşmesi Hakkı

Toplu iş sözleşmesi hakkının uluslararası düzeydeki hukukî dayanağınıUluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) 1949 yılında kabul ettiği Örgütlenmeve Toplu Pazarlık Hakkı İlkelerinin Uygulanmasına İlişkin 98 Sayılı Sözleşmeoluşturmaktadır. Türkiye’nin 1951 yılında onayladığı bu sözleşmenin 4.maddesine göre, “çalışma şartlarının toplu iş sözleşmeleri yoluyla düzenlenmesiamacıyla işverenler veya işveren örgütleriyle işçiler arasında serbest toplu

görüşme yönteminin yerleşmesini ve gelişmesini özendirmek ve sağlamak üzere, gerektiğinde ulusal şartlara uygun önlemler almak” üye devletlerinyükümlülüğüdür (Tuncay 2000: 261). Toplu iş sözleşmesi hakkı aynı zamandaAvrupa Sosyal Şartı’nın 6. maddesinin de bir gereğidir.

Anayasamız da 53. maddesinde toplu iş sözleşmesi hakkını tanımıştır. Maddede bu hak hem işçilere hem de işverenlere tanınmış olsa da, toplu iş sözleşmesihakkı gerçekte tarihsel olarak da fiilen de işçilerin işverenler karşısındaki

durumunu koruyan bir haktır. Anayasa bu hakkın konusunu, tarafların“ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalışma şartlarını düzenlemek” olarak belirtmektedir. Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu’nun 2. maddesindede, toplu iş sözleşmelerinde “tarafların karşılıklı hak ve borçlarını, sözleşmeninuygulanmasını ve denetimini, uyuşmazlıkların çözümü için başvurulacak yolları düzenleyen hükümler”in yer alabileceği belirtilmiştir. Anayasada buhakkın sınırlarından söz edilmiyorsa da, 53. maddenin ikinci fıkrasında toplu işsözleşmesinin nasıl yapılacağının kanunla gösterileceği belirtilmiştir.

Toplu iş sözleşmesi hakkının öznesi her ne kadar “işçiler” olarak görünüyorsada, 53. maddenin üçüncü fıkrası, bu hakkı, kamu hizmetinin “aslî ve sürekli”görevlileri (m. 128/1) olarak memurlara ve “diğer kamu görevlileri”ne detanımıştır. Aynı fıkra, kamu görevlilerinin “toplu görüşme” hakkına sahipolmakla beraber, grev hakkına sahip olmadıklarını belirtmektedir. Fıkranındevamında kamu görevlilerinin toplu görüşme usulü gösterilmiştir. Kamugörevlileri için öngörülen toplu görüşme sonunda düzenlenecek olan “mutabakatmetni” iş hukuku anlamında bir toplu iş sözleşmesi değildir (Tuncay 2000: 266).

d) Grev ve Lokavt Hakkı

Grev, bağımlı çalışanların, yani bir işverene hizmet ilişkisi ile bağlı olanişçilerin, ortak çıkarlarını korumak veya belli bir durum yahut karara karşıkoymak amacıyla toplu halde işi bırakmalarına denir. Hukukî olarak grev toplu




e


97

iş uyuşmazlıklarında başvurulacak bir yoldur. Toplu iş uyuşmazlığı, bireysel işuyuşmazlığından farklı olarak, bir işçi grubu (sendika) ile işveren veya işverengrubu (sendika) arasında ortaya çıkan uyuşmazlıktır. Toplu iş uyuşmazlıklarınınçözümünde, yargı yolundan ayrı olarak, grev ve lokavt gibi kollektif baskıaraçlarına veya tahkim ve uzlaştırma gibi barışçı çözüm yollarına başvurulabilir

(Tuncay 2000a: 285-86, 290).

Lokavt ise işverenlerin greve karşı başvurabilecekleri bir baskı aracıdır. Topluİş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu (m. 26/1) lokavtı şöyle tanımlamıştır:“İşyerinde faaliyetin tamamen durmasına sebep olacak tarzda, işveren veyaişveren vekili tarafından kendi teşebbüsü ile veya bir işveren kuruluşununverdiği karara uyarak işçilerin topluca işten uzaklaştırılmasına lokavt denir.”Grev hakkına yer veren ilk uluslararası sözleşme 1965’te imzalanan Avrupa

Sosyal Yasası’dır. Türkiye 1989 yılında bu sözleşmeyi onaylamakla beraber,grev hakkına işaret eden 6. maddeyi bunun dışında tutmuştur. Öte yandan,Türkiye’nin 2003 yılında onaylamış olduğu İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nin 8. maddesi de taraf devletlere grev hakkını tanımayükümlülüğü yüklemiştir (Tuncay 2000a: 291).

Anayasamız (m. 54/1) sendikal faaliyetin kapsamı içinde gördüğü grev hakkınıtanımış olmakla beraber, bu hakkın sadece “toplu iş sözleşmesinin yapılmasısırasında” doğan uyuşmazlık üzerine kullanılabileceğini belirtmiştir. Dolayısıyla,“kazanılmış işçi haklarının ihlâl edilmesi durumunda yapılabilecek hak grevlerianayasal güvence dışında bırakılmış” olmaktadır (Sabuncu 2005: 166). Bunakarşılık, Anayasa gerek 54. maddenin başlığında gerekse madde metnindelokavtı bir hak olarak adlandırmaktan kaçınmıştır. Ancak bu tutumun lokavtınanayasal bir hak olma değerini kaldırdığı söylenemez.

Anayasaya göre (m. 54/2), gerek grev gerekse lokavt hakları “iyi niyetkurallarına aykırı tarzda, toplum zararına ve millî serveti tahrip edecek şekilde

kullanılamaz.” Bu hakların “iyi niyetli” kullanımı, gerek grevin gerekse lokavtınişçilerle işveren(ler) arasındaki somut uyuşmazlığın çözümüne yönelik olmasıgereği şeklinde anlaşılmak gerekir. Bu, söz konusu hakların politik ve başkaamaçlarla kullanılmasını onaylamayan bir anlayıştır. Nitekim, bununla tutarlıolarak, aynı maddenin 7. fıkrası “siyasî amaçlı” ve “dayanışma” niteliğindekigrev ve lokavtlar ile “genel grev”i ve ayrıca işyeri işgali, işi yavaşlatma, verimdüşürme ve benzeri direnişleri de yasaklamıştır. Bu sonuncuların anayasa koyucutarafından “toplum zararına ve millî serveti tahrip edici” olarak görüldükleri

anlaşılmaktadır. Yine bu anlayışla tutarlı olarak, üçüncü fıkra işçilerin vesendikanın grev esnasında kasıtlı veya kusurlu eylemleri sonucunda sebepoldukları maddî zarardan sendikanın sorumlu olacağını belirtmiştir.

Ayrıca, maddenin dördüncü fıkrasına göre, grev ve lokavtlar kanunla gösterilenşekilde yasaklanabilir veya ertelenebilir. Bu durumlarda, ertelemeyi takiben




e


100

gerektirdiği yetkileri kullanabilecektir. Devlet nihayet, 56. maddenin son fıkrasıgereğince, sağlık hizmetlerinden herkesin yararlanmasını sağlamak üzere genelsağlık sigortası da kurabilecektir.

Şu halde, Anayasa’nın 56. maddesi devlete “herkesin hayatını beden ve

ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlama” ve bu amaçla sağlık hizmetlerini planlama şeklinde genel bir ödev yüklemiştir. Bu haliyle 56. madde hükmüdevlet bakımından bir “program hüküm” niteliğindedir. Başka bir ifadeyle,devletin bu konudaki yükümlülüğü tek tek bireylerin beden ve ruh sağlıklarınıdoğrudan doğruya temin etmesini (herkesin sağlık bakımının üstlenmesini)zorunlu kılmamakta, fakat onun sağlık hizmetlerini bu amaca uygun olarak koordine etmesini, planlamasını ve denetlemesini gerektirmektedir. Dolayısıyla,56. madde çerçevesinde, devlete karşı kişiler ancak genel olarak böyle bir

sağlık sistemi kurması, bu sistemi iyi işletmesi (koordine etmek ve denetlemek anlamında), aksayan yönlerini gidermesi şeklinde talepler ileri sürebileceklerdir.Bu arada devlet sağlık hizmetlerini yaygınlaştırmak üzere genel sağlık sigortasısistemi kurabilirse de, bu devletin bu hizmetin bütün giderlerini sadecekendisinin üstlenmesini zorunlu kılmaz.

g) Çevre Hakkı

Çevre hakkı özünde çevrenin korunmasıyla ilgili olup, insanların yaşadığı fizikî

ortamın insan sağlığı için tehlikeli hale gelmesini önlemek amacına yöneliktir.Çevre kavramının tabiî çevre yanında, insan yapısı olan sosyo-kültürelçevreyi de kapsadığı genellikle kabul edilmektedir (Kuzu 1997: 157). Çevreyisağlık için tehlikeli hale getirebilecek etkiler, başlıca “çevresel felâketler” ilesanayileşme ve iktisadî kalkınma faaliyetlerinden doğmaktadır. Nükleer kazalar,deniz kirliliğine yol açan petrol tankerleri kazaları, kimyasal sızıntı ve akıntılar vb. çevreyi kirleten bu türden felâketlerin başında gelmektedir. Bu arada havakirliliği ciddî bir çevre sorunudur. Ayrıca, madencilik faaliyetleri de çevreyikirleten sonuçlar meydana getirmeye elverişlidir (Kaboğlu 2000: 337).

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ayrı bir “çevre hakkı”na yer vermemiş olsa da,Strasbourg Mahkemesi bunu hayat hakkı, özel ve aile hayatına saygı, insanlık dışı ve aşağılayıcı muamele yasağı, mülkiyet ve konut hakları gibi diğer haklar aracılığıyla dolaylı olarak korumaktadır (Kaboğlu 2005: 307).

Anayasamız ise çevre hakkıyla ilgili hükümlere sağlık hakkıyla birlikte 56.maddede yer vermiştir. “Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması” başlıklıbu madde herkesin “sağlıklı ve dengeli bir çevrede” yaşama hakkına sahipolduğu belirtilmektedir. Sağlıklı ve dengeli bir çevrenin sağlanmasının ise,devletin çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesiniönleyici tedbirler alması sayesinde mümkün olacağı düşünülmektedir.




e


101

Madde bu konuda “vatandaşlar”ı da ödevli saymaktadır. Bu nokta, “çevrehakkı”nın politik –yani, devlete karşı ileri sürülebilme- özelliğini vedolayısıyla normatif etkisini zayıflatmaktadır. Çevrenin korunması vegeliştirilmesinden vatandaşların da sorumlu tutulmasından, bireylere doğrudandoğruya zarar verici eylemlerden sorumlu tutulma –ki zaten medenî hukuk

tarafından tanınmakta olan- durum dışında, herkesin başka herkesten çevreyikoruması konusunda somut bir hak talebinde bulunabileceği sonucu çıkmaz.Vatandaşların da bu konuda ödevli olması, daha ziyade, devletin kişilerin çevreyikirletmesini önleyici tedbirler almasını ve çevreyi kirletenlere karşı müeyyideuygulayabilmesini gerektirir.

Hukukî açıdan “çevre hakkı”, ilk bakışta sanılabileceğinin aksine, kişininçevreye ilişkin her talebini korumaz. Anayasamızın 56. maddesi açısından hakkın

konusu çevrenin mutlak olarak korunmasını değil, onun “sağlıklı ve dengeli”olarak korunmasını ve bu yönde geliştirilmesini talep edebilmeyle ilgilidir.Çünkü, çevrenin mutlak olarak korunmasını istemek yeryüzünde insanlar içinhayatı durdurmayı istemek anlamına bile gelebilir. Başka bir anlatımla, çevrenindeğeri insanın varolmasına ve kendisini geliştirmesine katkı yapabilmesindenileri gelmektedir. Kısaca, çevrenin korunmasını ve bu meyanda “çevre hakkı”nı,doğayı kutsallaştıran ve insanı onun karşısında ikincil bir konumda gören bir anlayışla temellendirmek yanlıştır. Bunun gibi, “dengeli çevre” mülâhazasınıda, yeryüzünü insandan başka her varlığın (hayvanlar, bitkiler ve hatta cansız

varlığın) yaşaması için elverişli olacak bir doğal çevre anlayışına kadar ilerigötürmemek gerekir. Çünkü her ikisi de, “insan hakları”nı insana karşı haklar haline dönüştürmekle sonuçlanabilecek yaklaşımlardır.

Ayrıca, meselâ çevreyle ilgili olarak estetik mülâhazalar veya kalkınmagereklerine dayalı talep ve iddialar da çevre hakkının koruma alanı dışında kalır.Öte yandan çevrenin “sağlığa elverişli” olarak muhafaza edilmesini isteme hakkı,ilgili kanunlarda somutlaştırılan özel durumlar dışında, kişilere sadece devletten

bu konuda genel bir talepte bulunma hakkı verir. Bu da olsa olsa devletin sağlığıkoruma (“hıfzıssıhha”) ödeviyle ilgili bir hak olabilir. Bu yönüyle çevre hakkı,iddia edildiğinin (Kuzu 1997: 193-94) aksine, anayasal-normatif değeri sınırlıolan ve program hükmü olma özelliği ağır basan bir haktır.

h) Kadın Hakları

“Kadın hakları”nın insan hakları ile ilişkisi karmaşık bir konudur. İlk bakışta, bu kavramın insan haklarına göre daha özel bir kategori teşkil ettiği izlenimi

doğmaktaysa da, bu izlenim tam olarak doğru değildir. Bunun doğru olantarafı şudur: Kadın hakları terimi, bir yanıyla, kadınların insan kişiliğine bağlıhaklarına atıfta bulunur; bu anlamda kadın hakları kadınların insan haklarınıifade eder. Ne var ki, günümüzdeki “kadın hakları” söylemine hakim olan bakış açısı ve anlam bu değildir. Nitekim, bu terimle çoğu zaman kadınlarıninsan olmak itibariyle erkeklerle paylaştıkları haklardan çok, kadın cinsinin




e


102

özelliklerine karşılık gelen her türlü haklar kastedilmektedir. Bu hakların bir kısmının aynı zamanda “insan hakkı” niteliğinde olması mümkün ise de, gerikalanı insan haklarıyla aynı normatif üstünlüğe sahip olmayan genel anlamdakihaklardır.

Kadın haklarına atıfta bulunan gerek uluslararası gerekse ulusal hukukî belgelerde de bu konuda her zaman bir açıklık yoktur. Evrensel İnsan HaklarıBildirisi’nin Başlangıç bölümünde “erkeklerin ve kadınların eşit haklarına olaninanç”a vurgu yapılmış, 2. maddesinde ise, başkaları yanında, cinsiyete dayananayrımcılık da yasaklanmıştır. Buna uygun olarak, İktisadî, Sosyal ve KültürelHaklar Uluslararası Sözleşmesi (m. 2) ile Sivil ve Siyasal Haklar UluslararasıSözleşmesi (m. 2) de cinsiyete dayanan ayrımcılığı yasaklamışlardır. Bu bağlamlarda söz konusu olanın kadınların insan hakları olduğunda şüphe yoktur.

Birleşmiş Milletler çerçevesinde kadın hakları ile ilgili olarak kabul edilen enönemli sözleşme 1981 tarihli Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın OrtadanKaldırılması Sözleşmesi’dir. Bu Sözleşme 1986 yılından itibaren Türkiye bakımından da bağlayıcı hale gelmiştir. Bu Sözleşme’nin 3. maddesi taraf devletlere, kadınların erkeklerle eşit haklara sahip olmasını ve bunları fiilenkullanabilmesini sağlama yükümlülüğü getirmektedir. Dahası, 4. maddekadın-erkek arasında fiilî eşitliği sağlamak amacıyla kadın lehine geçicinitelikte özel tedbirler alınmasını öngörmektedir. Sözleşme’de yer alan bu haklar ve başkaları doğrudan uygulanabilir haklar olmayıp, “programhükümler” niteliğindedirler (Gemalmaz 2003: 393-98). Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi’nin bütün insan hakları belgeleri içinde en fazla çekince konmuş belge olduğuna işaret eden bir yazar,haklı olarak, bunu ataerkil yapıların ve kültürün dünyanın her yanında egemenolmasına bağlamaktadır (Berktay 2000: 365-66).

Bunun yanında, Avrupa Konseyi çerçevesinde 1961’de kabul edilmiş ve 1996

yılında yenilenmiş olan Avrupa Sosyal Yasası da kadınlara bazı haklar tanımıştır.Bunları şu şekilde belirtebiliriz: çalışan kadınların korunması (m. 8), anneninsosyal ve ekonomik açıdan korunması (m. 17), işe alınmada erkeklerle fırsateşitliği (m. 20) .

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi özel olarak kadın haklarını düzenlememiştir.Yine de gerek Sözleşme’nin orijinal metninde gerekse 7 No.lu Ek Protokol’ündekadın hakları bakımından önem taşıyan hükümler vardır. Nitekim, Sözleşme’nin

haklardan eşit yararlanmayı düzenleyen 14. maddesi, diğer uluslararasıhukuk belgeleri gibi, cinsiyete dayalı ayrımcı muameleyi de yasaklamaktadır.Ayrıca, 7 No.lu Protokol’ün 5. maddesi evlilikte eşler arasında hak eşitliğiniöngörmektedir. Burada söz konusu olan eşitlik medenî hak ve yükümlülükler bakımındandır. Keza, 5. maddenin öngördüğü kadın-erkek eşitliği evliliğinkurulmasının hukukî şartları bakımından değil, fakat evli eşler arasında geçerlidir




e


103

(Anayurt 2004: 153-54).

T.C. Anayasası’nın kadınların haklarının korunmasına genel olarak katkıda bulunabilecek hükmü 10. maddede tanımlanan “kanun önünde eşitlik” kuralıdır.Bu madde birinci fıkrasında, başkaları yanında, cinsiyete dayalı ayrımcılığı

da yasakladığı gibi, ikinci fıkrasında kadın-erkek hak eşitliğini özel olarak vurgulamış ve devlete bu eşitliği gerçekleştirecek tedbirler alma yükümlülüğügetirmiştir. Ayrıca, Anayasa’nın 41. maddesi, 7 No.lu Protokole benzer şekilde,“eşler arasında eşitlik”i ailenin temeli saymıştır. Anayasa’nın 50. maddesininikinci fıkrası ise, kadınların çalışma şartları bakımından özel olarak korunmasınıöngörmüştür. İş ve sosyal güvenlik mevzuatımızda da bu Anayasal gereğe uygunolarak kadınları koruyucu bir çok hüküm yer almış bulunmaktadır.

i) Çocuk HaklarıÇocukların hakları kavramı 1970’lerden beri tartışma konusu olmaktadır ve bukonuda farklı bakış açılarını yansıtan çok geniş bir literatür vardır. Literatürdeçocuk hakları konusunda tartışılan belli başlı sorunlar üç grupta toplanabilir.Birincisi, “çocukların özgürleşmesi” taraftarlarının ileri sürdükleri gibi,çocukların yetişkinlerin özgürlüklerinden yararlanmaya hakları olup olmadığısorunudur. “Çocukların özgürleşmesi” yanlıları çocukların kendi hayatlarınınsorumluluğunu daha fazla üstlenme yeteneklerini vurgulayarak, onların hak-

sahibi olan ayrı bir grup teşkil ettiğini ileri sürmektedirler. Bu bağlamda,“çocukların hakları” kavramının kendisi tartışma konusu olmaktadır. İkinciolarak, çocukların hak-sahibi olabilecekleri kabul edilse bile, bu haklarlayetişkinlerin –özellikle de ebeveynin-çocuklar üzerindeki haklarıyla bunlarınnasıl dengeleneceğinin aydınlatılması gerekir. Üçüncü olarak, çocukların sırf çocuk oldukları için hangi haklara sahip oldukları da tartışmalıdır. Buna bağlıolarak, çocukların hakları arasındaki öncelik ilişkisinin veya dengenin nasılkurulacağı sorunu ortaya çıkmaktadır (Fortin 1998: 3-4).

Teorik tartışmalar bir yana, çocukların hak-sahibi olabilecekleri uluslararasıdüzeyde yaygın kabul gören bir fikirdir. Nitekim, 1990 yılında yürürlüğegiren Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi kırk tane çocuk hakkısaymaktadır. Bununla beraber, bunların çoğu doğru anlamda hak olmaktanziyade, çocuklara nasıl davranılması ve onlara nelerin sağlanması gerektiğineilişkin ideal standartlara dayanan iddialar niteliğindedir. Nitekim, bazı yazarlar bunları “manifesto” haklar olarak nitelendirmişlerdir (Fortin 1998: 13-14).

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 1 Nolu Ek Protokolü’nün 2. maddesihem “hiç kimse(nin) eğitim hakkından yoksun bırakılamayacağı”nı hem de “bueğitim ve öğretimin ebeveynin dinî ve felsefî inançlarıyla uyumlu olmasınıntemin edilmesi haklarına devletin saygı göstereceği”ni öngörmektedir. Buhüküm, bir yandan çocukların eğitim ve öğretim hakkı bulunduğunu kabulederken, bir yandan da, bu eğitim-öğretimin içeriği konusunda çocukların




e


104

haklarıyla ebeveynin onlar üzerindeki hakları arasında teorik bir geriliminvarlığını da dolaylı olarak göstermektedir. Çünkü, eğer çocuklar kendilerihakkında karar vermeye muktedir iseler ve bu onlar için bir temel hak ise, ozaman ebeveynin (veya devletin) onlar için iyi olanı belirlemelerinin çocuklarınözerkliğine bir müdahale olacağı açıktır. Bunun gibi, çocuklara kötü muamelenin

önlenmesi için gerekli olan devlet gözetim ve denetiminin derecesi çocuklarınaiyi bakan ebeveyne kabul edilemez bir müdahale teşkil edecektir (Fortin 1998:363). Bu bakımdan, çocukların haklarıyla ebeveynin çocuklarını yetiştirmeve gözetme hakkı ve aile hayatının mahremiyeti (AİHS, m. 8) arasında da bir gerilim doğabilir.

İnsan haklarıyla ilgili genel sözleşmelerde yer alan hakların, durumları uygunolduğu ölçüde, çocuklar bakımından da geçerli olduğuna şüphe yoktur. Böyle

olmakla beraber, çocukların özel olarak korunmaya ihtiyacı olduğu da bir gerçektir. Dolayısıyla, durumları ve ihtiyaçları dikkate alınarak çocuklarınhaklarının özel olarak tanınmasını ve korunmasını amaçlayan sözleşmelerinyapılmasının gerekli olduğu söylenebilir (Gemalmaz 2003: 508-509).

Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nde çocukların haklarına ilişkinhükümler de yer almaktadır. Sözleşme’nin 24. maddesi herhangi bir ayrıma tabiolmaksızın bütün çocukların yaşlarına uygun tedbirlerle korunmasını ailelerine,topluma ve devlete birer ödev olarak yüklemiştir. Yine aynı madde, her çocuğundoğar doğmaz nüfus kütüğüne yazılıp bir soyadı alma ve vatandaşlık hakkı bulunduğunu belirtmiştir. İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar UluslararasıSözleşmesi’nin çocuklara tanıdığı haklar (m. 10) ise daha kapsamlıdır.Buna göre, bütün çocuklar için ayrım yapılmaksızın özel koruma ve yardımtedbirlerinin alınması, çocuk ve gençlerin ekonomik ve toplumsal istismardankorunması, çocukların uygunsuz işlerde çalıştırılmaması, belli bir yaş altındakiçocukların çalıştırılmasının yasaklanması gerekmektedir.

Çocuk hakları konusu Birleşmiş Milletler tarafından daha sonra özel olarak elealınmış olup, bu konuda 1989 yılında Çocuk Hakları Sözleşmesi kabul edilmiştir.Türkiye bu sözleşmeyi bir çekinceyle birlikte 1994 yılında onaylamıştır.Sözleşme’ye göre, 18 yaşın altındaki herkes “çocuk” sayılır. İçerdiği haklarıngeniş kapsamı bakımından (bkz. Sayıta 2000), bu Sözleşme paralel bir insanhakları sözleşmesi gibidir. Çocuk Hakları Sözleşmesi, Sözleşme’de yer alanhakların uygulanması için gerekli her türlü hukukî, idarî ve diğer tedbirlerialmakla taraf devletleri yükümlü kılmıştır.

Avrupa Konseyi de çocuk haklarıyla ilgili olarak başlıca iki sözleşme kabuletmiştir. Bunlardan, Türkiye’nin tarafı olmadığı 1975 tarihli “Evlilik DışındaDoğan Çocukların Hukukî Statüsü Hakkında Avrupa Sözleşmesi” evlilik dışıçocukların hukukî ve sosyal statüsünü evlilik içinde doğan çocukların düzeyinegetirmeye veya ikisi arasındaki farkı azaltmaya yöneliktir. Sözleşme’nin




e


105

hükümleri arasında, evlilik dışı çocuğa karşı anababanın yükümlülüklerininevlilik içi çocuğa karşı olanlarla aynı olduğunu (m. 6) ve anne ve babasınınevlenmesi halinde evlilik dışı doğan çocuğun evlilik içinde doğan çocuğunhukukî statüsünü kazanmasını (m. 10) öngören hükümler dikkati çekmektedir.Türkiye’de yeni Medenî Kanun’un 2002’de yürürlüğe girmesinden sonra, bu

Sözleşme’yle ulusal mevzuatımız arasında bir çelişki kalmamıştır. 1996 tarihli“Çocuk Haklarının Kullanılmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi” ise Türkiyetarafından 2002 yılında onaylanmıştır. Sözleşme’ye göre, 18 yaşına ulaşmamışkişiler çocuk kabul edilmektedir. Sözleşme esas olarak çocuklara bazı usulîhaklar tanımıştır (Gemalmaz 2003: 511-14).

Ayrıca, Avrupa Sosyal Yasası’nda da özel olarak çocukların korunmasına yönelik bazı hükümler yer almaktadır. Nitekim Sosyal Yasa’nın 7. maddesi çocukların

ve gençlerin, 17. maddesi ise anne ve çocukların sosyal ve ekonomik bakımdankorunmasını taraf devletlere birer yükümlülük olarak yüklemiştir.

Anayasanın çocuklara tanıdığı haklar:

• Evlilik içinde çocukların korunması (m. 41/2),

• Eğitim ve öğrenim görme hakkı (m. 42/1),

• Parasız ilköğretim hakkı (m. 42/5),

• Yoksul ve başarılı öğrencilere burs ve başka yardımlar sağlanması (m.42/7),

• “Küçükler”in çalışma şartları bakımından özel olarak korunması (m. 50/2)

• Gençlerin alkol, uyuşturucu ve diğer kötü alışkanlıklardan korunması(58/2),

• Korunmaya muhtaç çocukların korunması (m. 61/4),

• Küçüklerin yetişkinler için geçerli olandan farklı özel hükümlere göre yargılanması (m. 141/2).

Belirtmek gerekir ki, Türkiye’nin ulusal mevzuatının Çocuk HaklarıSözleşmesi’ne uymayan bazı yanları vardır. Ancak, insan haklarıyla ilgili bir antlaşma niteliğinde olması dolayısıyla, çatışma halinde Anayasamızın 90.maddesi gereğince Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin Türk kanunlarına üstüntutulması gerekecektir.

2005 tarihli Çocuk Koruma Kanunu, “korunma ihtiyacı olan ve suça sürüklenen

çocukların korunması, haklarının ve esenliklerinin güvence altına alınması”amacına (m. 1) yönelik olarak bazı “koruyucu ve destekleyici tedbirler (m. 5)yanında, çocuklar hakkındaki soruşturma (m. 15 vd.) ve kovuşturmaya (m. 22vd.) ilişkin özel usulleri (m. 15 vd.) de düzenlemektedir. Kanunda ayrıca çocuk mahkemelerinin kuruluş ve işleyişiyle ilgili esaslar (m. 25 vd.) gösterilmektedir.




e


107

güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler arasında sayılmıştır.Ayrıca, 1983 ILO Sözleşmesi 1999 yılından bu yana iç hukukumuzun bir parçasıhaline geldiğinden, Anayasa’nın 50. maddesinin sakatların çalışma şartlarıylailgili olarak devlete yüklediği genel görevi bu Sözleşme’nin bazı bakımlardanayrıntılandırdığını da belirtmek gerekir.

k) Akıl Hastalarının Hakları

Akıl hastaları yukarıda hakları açıklanan “engelliler”in bir alt grubunuoluşturmaktadır. Uluslararası belgelerde bunlara “zihinsel bakımdan engelli”denmektedir. Bizim Anayasa’mızda kullanılan “ruhî yetersizliği olanlar” ifadesi(m. 50/2) bununla eş anlamlı olmasa da benzer bir kavramdır.

Akıl hastaları veya daha doğrusu “zihinsel özürlüler” sakatlar grubu içinde

yer aldıklarından, sakatların haklarıyla ilgili açıklamalar şüphesiz bunlar için de geçerlidir. Ayrıca, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 1971 yılındakabul ettiği bir Bildiri “Zihinsel Bakımdan Engelli Kişilerin” özel haklarını belirtmiştir. Zihinsel engellilerin diğer insanlarla mümkün olan en yüksek derecede aynı haklara sahip olduğunu belirten (m. 1) Bildiri’ye göre, bu kişilerinkendi yeteneklerini azamî dereceye çıkarmayı mümkün kılacak şekilde tıbbî bakıma, eğitime ve rehabilitasyona hakları vardır (m. 2). Bildiri’nin 3. maddesigereğince, zihinsel özürlüler de diğer engelliler gibi, ekonomik güvenlik ve

uygun hayat standardı hakkına sahiptirler. Keza kapasitesi elverdiği ölçüdeüretken bir iş yapma veya anlamlı bir işle uğraşma zihinsel özürlünün bir hakkıdır. Bildiri’nin tanıdığı diğer haklar arasında şunları da sayabiliriz: Kendiailesiyle veya koruyucu ana-babayla yaşama ve toplum hayatına katılma (m.4), kendi iyiliğinin ve çıkarlarının gerektirmesi halinde nitelikli bir vasiye sahipolma (m. 5), sömürülmeden, kötüye kullanılmadan ve aşağılayıcı muameledenkorunma (m. 6).

l) Azınlık Hakları ve Kültürel HaklarAzınlık hakları konusu kültürel haklarla yakından ilişkilidir. Kültürel hak kavramı, benimsenen yaklaşıma göre, negatif veya pozitif olarak anlaşılabilir. Negatif anlamda kültürel hak, kişinin veya topluluğun kendi kültürünü serbestçeifade edebilmesi ve geliştirebilmesi demektir. Kültürel hakların negatif korunması, devletin sivil ve siyasal hakları genel olarak herkese tanıması ve buhaklardan yararlanmada farklı kültürel gruplara karşı ayrım yapmaması demektir.Buna karşılık pozitif koruma ise, devletin çoğunluktan farklı kültüre veya

kültürlere mensup kişileri veya grupları kendi kültürlerini geliştirme konusundadestekleyici tedbirler almasını gerektirir.

Kültürel haklar konusunda yapılabilecek başka bir ayrım, bu hakların bireyselveya topluluk düzeyinde tanınması şeklinde kendisini gösterir. Geleneksel olarak,kendi kültürel kimliğini ifade ve geliştirme hakkının esas olarak bireysel haklar




e


108

yoluyla korunabileceği ve bireysel kültürel haklar yoluyla topluluk kültürlerininde korunmuş olacağı kabul edilir. Oysa, kollektivist yaklaşım, kültürelkimliklerin ancak topluluklara haklar tanınmak suretiyle korunabileceğini kabuleder. Bu yaklaşım toplum içindeki farklı kültürleri korumanın kendi başınadeğerli olduğu düşüncesinden hareket ettiği için, genellikle pozitif korumayı ve

dolayısıyla pozitif hakları benimser.

Kültürel kimliklerin en önemlileri etnik ve dinî azınlıklardan oluşmaktadır.Bu gibi azınlıkların korunması ise başlıca iki şekilde mümkündür. Birincisi,ifade, din, eğitim ve sanat gibi ilgili hakların geniş yorumlanması yoluyla, buazınlıklara mensup olanlara, onların çoğunluktan farklı olan özelliklerini kamusalolarak ifade etme olanağının tanınmasıdır. İkincisi ise, belirli bir topluluğamensup olanların bu mensubiyete dayanarak devlete karşı ileri sürebilecekleri

“topluluk hakları”nın tanınmasıdır.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi “azınlık hakları”nı başlıbaşına bir hak olarak düzenlememiştir. Bununla beraber, ayrımcılık yasağıyla ilgili olan 14. maddede“ulusal azınlığa mensubiyet”in Sözleşmenin tanıdığı haklardan yararlanmada bir ayrım nedeni olamayacağı belirtilmektedir. Ancak daha sonra 2000 yılındakabul edilen 12 No.lu Ek Protokol’ün 1. maddesi, yukarıda belirttiğimiz gibi,ulusal azınlıklara mensup olan kişilerin eşit muamele görme hakkını devletleriniç düzenlerinde tanınan bütün haklar bakımından tanımış bulunmaktadır. Buhükümlerde işaret edilen şekliyle ayrımcılığa uğramama hakkı negatif bir haktır.Oysa, bugün “azınlık hakları” derken genellikle kastedilen, azınlıklara, kendikimliklerini korumak ve geliştirmek üzere özel olarak bazı pozitif hakların bireysel veya topluluk düzeyinde tanınmasıdır.

İşte Avrupa Konseyi daha sonra bu anlamda azınlık hakları konusundaortak standartları belirlemeye yönelik iki sözleşme daha kabul etmiştir.Bunlar, Bölgesel veya Azınlık Dilleri Avrupa Şartı ile Ulusal Azınlıkların

Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşmesi’dir. Türkiye’nin henüz imzalamadığı bu sözleşmelerden birincisi, bir devletin ülkesinde nüfusun daha küçük bir bölümünü oluşturan vatandaşların geleneksel olarak kullandıkları, resmî dilveya dillerden farklı olan dilleri (“azınlık dilleri”ni) koruma amacına yöneliktir.Hangi dil veya dillerin “bölgesel veya azınlık dili” olduğunu belirleyecek olan ilgili taraf devlettir. İkincisi ise, devletin ülkesinde bulunan azınlıklarınve bu azınlıklara mensup vatandaşların haklarının özel olarak korunmasıamaçlanmaktadır. Ancak Sözleşme “ulusal azınlık” kavramını tanımlamış

değildir.

Her iki sözleşme de azınlık dilini konuşanlara veya ulusal azınlığa mensupolanlara vatandaşı oldukları devletin “egemen eşitliği”ne ve “ülke bütünlüğü”neaykırı faaliyette bulunma hakkı vermemektedir (Gemalmaz 2003: 516, 518-19).Bu belgelerde “ülke bütünlüğü”nün vurgulanması, ayrılma hakkı anlamında




e


110

Anayasa’nın 10. maddesinde belirtilen “kanun önünde eşitlik” ilkesindenyararlanacakları açıktır. Bu topluluklara ve onların mensuplarına karşı ayrımyapılması elbette 10. madde hükmüne aykırı olacaktır.



III. Bölüm

İnsan Haklarının Korunması ve

Geliştirilmesi



İ n s a n H a k

l a r ı n ı n K o r u n m a s ı v e G

e l i ş t i r i l m e s i

113

A. HAKLARIN KORUNMASI VE HAK ARAMAYOLLARI

H

akların korunması denince genellikle akla ilk gelen hakların hukukî

olarak, daha özel olarak da yargı yoluyla korunmasıdır. Ne var ki, haklar sadece hukukî-yargısal yoldan değil, fakat aynı zamanda siyasî (teşriî) ve idarîyollardan da korunabilir. Hakların korunması, her şeyden önce, pozitif hukukuninsan haklarına uygun hale getirilmesini, kamu görevlilerinin –özellikle polis ve jandarmanın- insan hakları bilinciyle donatılmasını ve yargı mercilerinin pozitif hukuku insan hakları öncelikli bir perspektiften yorumlayıp uygulamalarınıgerektirir. Bunların yanında, resmî eğitim müfredatının ve eğitim kurumlarınınortamının insan hakları anlayışıyla bağdaşık olması ve eğitim personelinininsan hakları duyarlılığına sahip olması insan haklarının korunması bakımından

zorunludur.

1. Ulusal Koruma

Anayasa’nın “temel hak ve hürriyetlerin korunması” başlıklı 40. maddesi,anayasal hakları ihlâl edilen herkesin “yetkili makama” geciktirilmeden başvurma hakkının sağlanmasını öngörmektedir. Burada geçen “yetkili makam”teriminden kasıt öncelikle yargı mercileri olmakla beraber, anayasal-hukukî

sistemimizde başvuru makamlarının mahkemelerle sınırlı olmadığı da açıktır.Maddede ayrıca, idarî ve siyasi mercilere başvurma hakkına da işaret edilmiştir.

a) Yargısal Koruma

İnsan haklarını korumanın en etkili yolu, şüphesiz, kişilerin mahkemelerdedavacı veya davalı olarak haklarını savunmasıdır. Kısaca buna yargı yoludenmektedir. Yargı yolu, kişinin bir hakkını elde etmek veya maruz kaldığı bir hak ihlâlinin giderilmesini yahut telâfi edilmesini sağlamak üzere dava

açması kadar, kendisine karşı açılan davada kendi haklarını savunmasını dakapsamaktadır. Nitekim, Anayasa’nın 36. maddesinin birinci fıkrası herkesin“meşru vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacıveya davalı olarak iddia ve savunma... hakkına sahip” olduğunu belirtmiştir.Belirtmek gerekir ki, dava yoluyla ihlâlin telâfi edilmesi, Anayasa’nın 40.maddesinde işaret edilen, devletin uğranılan zararı tazmin etmesini de şüphesizkapsamaktadır. Aynı maddenin ikinci fıkrasında yargı yoluyla hak aramanınetkinliğini sağlayıcı başka bir hükme maddesinde yer verilmiştir. Buna göre,

hiçbir mahkeme görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz.Bu hükme dayanarak, yargı sisteminin kişilerin başvurularını mutlakasonuçlandırması gerektiği sonucunu çıkarabiliriz. Yargı yolunun temel haklarınkorunmasına sahiden hizmet edebilmesinin bir şartı, “tabiî hakim” ilkesininkabul edilmesidir. Anayasamızın 37. maddesinde güvence altına alınan “kanunîhakim” ilkesi önemli olmakla beraber, bunun “tabiî hakim”in bütün gereklerini



İ n s a n H a k



114

karşılamadığı açıktır (bkz. Erdoğan 2005: 185).

Yargı yoluyla hak aramaya hem idarî, hem adlî hem de anayasal yargıaracılık edebilir. İdarî yargı, idarî işlem ve eylemlerden doğan hak ve menfaatuyuşmazlıklarının çözüm yeridir. Anayasa’ya göre (m. 125/1), kamu idaresinin

her türlü eylem ve işlemine karşı yargı yolu açıktır. Askerî niteliktekiler dışındakalan idarî işlem ve eylemlerin hukuka uygunluğu, tepesinde Danıştay’ın bulunduğu ve genel ilk derece mahkemelerinin idare ve vergi mahkemeleriolduğu idarî yargı mercileri denetler. Buna karşılık askerî işlemlerin denetimiAskerî Yüksek İdare Mahkemesi (m. 157) tarafından yerine getirilir. Ancak Anayasa’nın Cumhurbaşkanının tek başına yaptığı işlemler (m. 105/2, 125/3) ileHakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun (m. 159/4) ve Yüksek Askerî Şura’nın(m. 125/3) işlemlerini yargı denetiminden muaf tutması hukuk devleti ilkesi

açısından eleştiriye açık bir husustur.

Temel hakların korunmasında adlî yargı da işlev görür. Kimi idarî işlemlerin bazı yönlerinden doğan uyuşmazlıklar (örneğin, mülkiyet hakkıyla ilgili olarak kamulaştırma bedeliyle ilgili uyuşmazlıklar) adlî yargıda çözüldüğü gibi, cezayargılaması da pek çok durumda temel hakların korunmasıyla ilgilidir. Özelliklesanık hakları ve adil yargılama açısından durum böyledir. Adlî yargının en üstkarar mercii Yargıtay’dır.

Anayasa yargısının temel hakların korunmasında özel bir yeri vardır. Kanunlarınve kanun hükmündeki kararnamelerin anayasaya uygunluğunu denetleyenAnayasa Mahkemesi (m. 146-153), temel hakların kapsamı, sınırları ve kötüyekullanılamaması konularındaki içtihatlarıyla bu hakların korunmasına hizmetetmesi gereken önemli bir organdır. Bu arada, anayasa yargısı sistemimizdeAnayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru (“anayasa şikâyeti”) kurumununyer almamış olmasının temel hakların korunması bakımından önemli bir eksik olduğunu da belirtmek gerekir. Anayasa’nın düzenlediği “itiraz yolu”nun (m.

152), yapısı gereği, temel hakların korunmasına katkısı ne yazık ki fazla değildir.

Yargı yoluyla hakların korunmasının nihaî aşamasını Avrupa İnsan HaklarıMahkemesi’nde hak arama oluşturmaktadır. Bu yol bir Avrupa Konseyikurumuna başvurma şeklinde ortaya çıkmakla beraber, bugün itibariyle bu bizimiç hukukumuzun bir parçası durumundadır. Bu çerçevede, Türkiye’nin “yetkialanı”ndaki herkes (kişiler, kişi toplulukları ve devlet-dışı örgütler), Avrupa İnsanHakları Sözleşmesi’nde ve Türkiye’nin onayladığı Ek Protokollerde tanınan

haklarından birinin Türkiye Cumhuriyeti tarafından ihlâl edildiği iddiasıylakişisel olarak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvurabilir. Bu haklarınhangileri olduğu tek tek haklarla ilgili olarak yukarıda yapılan açıklamalardagösterilmiştir. Strasbourg Mahkemesi’ne kişisel başvuru hakkından sadecevatandaşlar değil, o ülkede yaşayan yabancılar da yararlanabilir. Ancak, kişisel başvuru yolunun kullanılabilmesi için yukarıda açıkladığımız diğer iç hukuk



İ n s a n H a k



115

yollarının tüketilmiş olması gerekmektedir.

b) Yargı Dışı Yollar

(i) İdarî Başvuru

İdarî ve siyasî yollardan hak arama ise Anayasa’nın 74. maddesindedüzenlenmiştir. Bu maddeye göre, kişiler kendileriyle ve kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında yetkili makamlara ve Türkiye Büyük millet Meclisi’neyazılı olarak başvurabilirler. Hükümde TBMM özel olarak zikredilmiş olduğunagöre, burada sözü edilen “yetkili makamlar” idarî başvuruyla ilgili olup yürütmeve idare makamlarına işaret etmektedir. İdarî Yargılama Usulü Kanunu idarî başvuruyu ve sonuçlarını genel olarak düzenlemiş olduğu gibi, hukukumuzdaidarî işlemlere karşı itiraz yoluyla başvurulabilecek makamları gösteren başkakanunlar ve düzenleyici işlemler de vardır. Bu nokta, özellikle disiplin işlemleri bakımından özel bir önem taşımaktadır.

İdarî başvurunun özel olarak insan hakları ihlâlleri ile ilgili olan bir türü,son yıllarda kurulan Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı ile İl ve İlçeİnsan Hakları Kurulları’na yapılabilecek başvurudur. Bu konu aşağıda ayrıolarak incelenecektir. Bununla beraber, İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarıinsan hakları ihlâlleri konusunda başvuru makamı olmanın yanında, insanhaklarının korunmasına başka türlü de hizmet eden kuruluşlardır. Nitekim,

ilgili Yönetmelik’te bu kurulların görevleri arasında şu hususlar da sayılmış bulunmaktadır: Her türlü ayrımcılığın önlenmesi için gerekli çalışmalar yapmak (m. 9/d), idarenin uygulamalarında vatandaşlara hoşgörü ve nezaketleyaklaşılmasını sağlayıcı çalışmalar yapmak (m. 9/f), görev ve çalışmalarındasivil toplum kuruluşlarıyla işbirliğini geliştirmek (m. 10/e).

İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının bu görevleri, onların sadece başvuruüzerine harekete geçen pasif merciler olmakla yetinmeyip, aynı zamanda

gerek insan haklarını korumak ve geliştirmek gerekse devlet-vatandaşilişkisini insan hakları duyarlılığına uygun hale getirmek üzere inisiyatif alabilecek bir konuma yükseltmektedir. Bunun yanında, söz konusu kurullar sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliğini geliştiren çalışmalar yapmak suretiylede, bir yandan kamu otoriteleri veya kamu görevlileri ile sivil kuruluşlar arasındaki mesafeli duruşun yumuşamasına, bir yandan da İnsan Hakları Kurulları’nın güvenilirliğinin artmasına hizmet edebilecek durumdadırlar. Bu da, özellikle, vatandaşların insan hakları ihlâlleriyle ilgili şikâyetlerinikamu makamlarına –özellikle de İl ve İlçe İnsan Hakları kurullarına-

ulaştırmadaki çekingenliklerinin zamanla ortadan kalkmasına veya büyük ölçüde azalmasına katkı yapacaktır.

Ülkemizde insan haklarının daha iyi korunup geliştirilmesine yönelik idari bir yapılanma oluşturmak amacıyla 1990 yılından itibaren çeşitli girişimlerde bulunulmuştur. Bu dönemde kurulan hükümetlerde insan haklarından sorumlu



İ n s a n H a k



116

bir Devlet Bakanı görev yapmış, 58 ve 59. Hükümetlerde ise bu görev BaşbakanYardımcılığı’na verilmiştir.

İnsan hakları alanındaki kurumsal yapı eksikliğini gidermek amacıyla 1993yılında çıkarılan bir kanun hükmünde kararname ile İnsan Hakları Müsteşarlığı

kurulmuş ise de, yetki kanununun Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmesinedeniyle bu girişim sonuçsuz kalmıştır. Aynı amaç doğrultusunda 1994-2001 arasında oluşturulan İnsan Hakları Başmüşavirliği, İnsan Hakları Yüksek Danışma Kurulu, İnsan Hakları Koordinasyon Üst Kurulu gibi yeni yapılar iseçeşitli nedenlerle kalıcı olamamışlardır. Bu alandaki en son adım ise, 12.04.2001tarih ve 4643 sayılı Kanun ile, Başbakanlık Merkez Teşkilatı Kanunundadeğişiklik yapılarak Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’nın kurulmasıolmuştur.

İnsan Hakları Başkanlığı, kanunla kendisine verilen dört temel görevi yerinegetirmektedir. Başkanlık, ilk olarak, insan hakları ile ilgili konularda görevlikuruluşlarla sürekli temas halinde bulunmakta ve bu kuruluşlar arasındakoordinasyonu sağlamaktadır. İkinci olarak, insan hakları konusundaki mevzuathükümlerinin uygulanmasını izlemekte, izleme sonuçlarını değerlendirmekte,uygulamada ve mevzuatta görülen aksaklıkların giderilmesi ve Türkiye’ninulusal mevzuatının insan hakları alanında taraf olduğu uluslararası belgelerleuyumlu hale getirilmesi doğrultusunda yapılacak çalışmaları koordine etmekteve önerilerde bulunmaktadır. Üçüncü olarak, kamu kurum ve kuruluşlarınınhizmet öncesi, staj ve hizmet içi insan hakları eğitim programlarını izlemekte,değerlendirmekte ve koordine etmektedir. Dördüncü olarak, insan hakları ihlâliddiaları ile ilgili başvuruları incelemekte ve araştırmakta, inceleme ve araştırmasonuçlarını değerlendirerek alınabilecek önlemlere ilişkin çalışmaları koordineetmektedir.

İnsan haklarının korunmasına çeşitli şekillerde katkıda bulunan başka kurumlar

da vardır. Bunlar arasında İnsan Hakları Üst Kurulu, İnsan Hakları DanışmaKurulu ile İnsan Hakları Eğitimi 10 Yılı Ulusal Komitesi yer almaktadır.

Bunlardan, Başbakanlık bünyesinde yer alan İnsan Hakları Üst Kurulu 2001tarihinde kurulmuş olup, görev ve yetkileri bir yönetmelikle düzenlenmiştir.Başkanlığını Başbakanın görevlendireceği bir Devlet Bakanının yapmasıöngörülen İnsan Hakları Üst Kurulu, Başbakanlık, Adalet, İçişleri, Dışişleri, MillîEğitim, Sağlık ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik bakanlıklarının müsteşarlarından

oluşur. Kurul’un toplantılarına gerektiğinde ilgili kamu kuruluşları ile özelkuruluşların temsilcileri de çağrılabilir. Üst Kurul’un başlıca görevleri, insanhaklarının korunması ve geliştirilmesi için yasal ve idarî düzenlemelerle ilgilihazırlıkları yapmak, mevzuatın uluslararası insan hakları hukukuna uygunhale getirilmesine yönelik tavsiyelerde bulunmak, insan haklarının uluslararasıstandartlara uygun olarak korunması ve geliştirilmesi için yapılacak çalışmaları



İ n s a n H a k



117

koordine etmektir. Kurul’un ayrıca, insan haklarıyla ilgili hizmet içi eğitim programlarının uygulanmasını izlemek, İnsan Hakları Eğitimi On Yılı UlusalKomitesi’nde görevlendirilecek öğretim üyeleri ve temsilci gönderecek gönüllükuruluşlar ile İnsan Hakları Danışma Kurulu’nda görev alacak kurum ve kuruluştemsilcileri dışındaki üyeleri seçmek ve nihayet insan hakları ihlâl iddialarına

ilişkin olarak ilgili kurulların yaptıkları incelemeleri değerlendirmek ve alınmasıgereken önlemlere ilişkin tavsiyelerde bulunmak gibi görevleri de vardır.

İnsan Hakları Danışma Kurulu ise, Devlet Bakanına bağlı olarak çalışmak ve insan haklarının korunması ve geliştirilmesinde danışma hizmeti vermek üzere kurulmuştur. Danışma organı olarak başlıca görevi, bu konularda önerive tavsiyeler içeren raporlar hazırlamaktır. Kurulda ağırlıklı olarak sivil toplumörgütleri, üniversiteler, sendikalar ve meslek kuruluşları temsil edilmektedir.

1998’de çıkarılan bir yönetmelikle kurulmuş olan İnsan Hakları Eğitimi Onyılı Ulusal Komitesi, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Eğitimi On Yılı EylemPlanı gereğince İnsan Hakları Üst Kurulu tarafından oluşturulmuştur. Kurul’unüyeleri çeşitli kamu kuruluşlarının ve insan hakları konusunda faaliyet gösterengönüllü kuruluşların temsilcileri ile bu alandaki çalışmalarıyla tanınan beşöğretim üyesinden oluşmaktadır.

Üzerinde durulması gereken önemli bir husus, insan haklarını korumak ve

geliştirmekle görevli bulunan insan hakları kurumlarının sahip olması gerekentemel niteliklerdir. İnsan haklarını etkin bir şekilde koruyacak ulusal insanhakları kurumlarının kurulmasını, veya zaten mevcut iseler, güçlendirilmesinitavsiye eden 20.12.1993 tarih ve 48/134 sayılı Birleşmiş Milletler Genel KurulKararı, bu kurumların statüsüne, yapı ve işleyişine, yetki ve sorumluluklarınailişkin bir takım ilkeler benimsemiştir. “Paris Prensipleri” olarak bilinen builkeler insan hakları ulusal kuruluşlarına ilişkin “normatif standartlar”ı ifadeetmektedir. Bu ilkelerin somut olarak kurumların yapısına nasıl yansıtılacağı

ülkelerin şartlarına siyasal ve hukuksal geleneklerine göre değişkenlik gösterebilmektedir.

“Paris Prensipleri”ne göre, genel olarak, ulusal insan hakları kuruluşları şuözellikleri taşımalıdır:

• Anayasayla veya yasayla kurulmalı, görev ve yetkileri mümkünolduğunca geniş ve açık bir şekilde kuruluş metninde yer almalıdır.

• Sivil toplum güçlerinin (STK’lar, öğretim üyeleri, sosyal-mesleki

kuruluşlar, din ve felsefi akım temsilcileri), “çoğulcu” bir şekildetemsiline olanak sağlanmalıdır.

• Bağımsızlıklarını tehlikeye düşürmeyecek idari ve mali özerkliğe sahipolmalıdır.

• Etkinliklerini sorunsuzca sürdürülmesini sağlayacak yeterli bir altyapıya



İ n s a n H a k



118

ve mali olanaklara sahip olmalıdır.

• Yetki alanlarına giren bütün konuları özgürce araştırmalı, bütün bilgi ve belgelere ulaşabilmeli, gerektiğinde bütün kişileri dinlemelidir.

• Görüş ve tavsiyelerini doğrudan doğruya veya basın yoluyla kamuoyuna

duyurabilmeli, STK’larla her türlü diyalog ve işbirliğine gidebilmelidir.

(ii) Siyasî Başvuru

Anayasa siyasî başvuru makamı olarak sadece TBMM’yi göstermiştir.TBMM’ye hem genel olarak kişisel ve kamu ile ilgili dilek ve şikâyetler, hem deözel olarak insan hakları talepleri ulaştırılabilir. Birinci türden şikâyetler TBMMDilekçe Komisyonu’nca, insan haklarıyla ilgili olanlar ise TBMM İnsan Haklarıİnceleme Komisyonu’nca incelenir. Bu talepler, yasal olarak tanınmış olmayan

bir insan hakkının yasalaştırılması dileği şeklinde olabileceği gibi, maruz kalınan bir temel hak ihlâlinin giderilmesi için girişimde bulunulması dileği şeklindede olabilir. Keza, kişinin somut bir hakkını ihlâl etmiş olan yürütme ve idaremakamları hakkındaki denetim talepleri veya genel veya özel bir ihlâl iddiasınınaraştırılması talepleri de bu madde gereğince TBMM’ye iletilebilir.

Ayrıca, Bilgi Edinme Kanunu çerçevesinde kamu makamlarından belli konular hakkında bilgi alma usulü bir tür hak arama yoludur. Çünkü, bu yolla kişilerinelde edecekleri bilgiler çok kere onların kimi fiilî veya potansiyel hak ihlâllerikonusunda aydınlanmasını sağlayabilir ve böylece kişiler gerek kendilerinisavunma gerekse diğer hak arama yollarını kullanma konusunda daha donanımlıhale gelirler.

2. Uluslararası Koruma

İnsan haklarının uluslararası alanda korunması çeşitli düzeylerde ortaya

çıkmaktadır. Türkiye açısından bunların en önemlileri, Birleşmiş Milletler çerçevesindeki koruma mekanizmaları ile Avrupa Konseyi’nin insan haklarıkoruma sistemidir.

a) Birleşmiş Milletler’in İnsan Haklarını Koruma Mekanizmaları

(Tarhanlı 2000)

(i) BM Antlaşması’nın Kurduğu Sistem

Birleşmiş Milletler Antlaşması’na göre, BM’nin doğrudan doğruya insan haklarıalanına giren konularda faaliyet yapan organı Ekonomik ve Sosyal Konsey’dir.Ekonomik ve Sosyal Konsey ve ona bağlı alt birimler insan hakları konusundakiuluslararası antlaşmaların hazırlanması çalışmalarının merkezinde yer alırlar. Nitekim, Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi ile İktisadî, Sosyal



İ n s a n H a k



119

ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi, bu Konsey’e bağlı olan İnsanHakları Komisyonu tarafından hazırlanmıştır. 1947 yılında kurulmuş olan İnsanHakları Komisyonu (Commission on Human Rights) gerek insan haklarınıihlâl ettiği ileri sürülen devlet hakkında gerekse belli konulara özgü olarak insan hakları ihlâllerini ortaya koyan raporlar hazırlayabilir. Komisyon, ayrıca,

belli bir uluslararası insan hakları antlaşmasına dayanmayan ihlâl iddialarınınaraştırılması için de özel raportörler görevlendirmeye yetkilidir.

İnsan Hakları Komisyonu, 60’ların ikinci yarısından itibaren, dünyadaki insanhakları ihlâllerini yakından izlemeye ve bu konudaki şikâyetleri incelemeye başlamıştır. Komisyon bu faaliyetlerini Ekonomik ve Sosyal Konsey’in kabulettiği, başlıca, “1235 Usulü” ve “1503 Usulü” denen yollarla yapmaktadır.Ayrıca, bunların dışında duruma göre izlenebilecek bazı özel usuller de vardır.

İnsan Hakları Komisyonu 1235 Usulü aracılığıyla “insan hakları ve temelözgürlüklerin ağır ihlâllerine ilişkin bilgileri” inceledikten sonra, bu ihlallerinsüreklilik kazanmış olduğunu gösteren örnekleri etraflıca araştırıp, bu konudaki bulgularını kendi tavsiyeleri ile birlikte Ekonomik ve Sosyal Konsey’esunacaktır. Bu usul çerçevesinde Komisyon’a tanınan yetki bir “soruşturma”yetkisi niteliğinde değildir.

1503 Usulü ise Azınlıklara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi ve AzınlıklarınKorunmasına Dair Alt Komisyon’un oluşturduğu çalışma grubunun insanhakları ihlâlleriyle ilgili olarak yapacağı incelemelerle ilgilidir. Çalışma grubu bu konudaki bütün şikâyetleri ve eğer varsa ilgili hükümetlerin BM GenelSekreteri’ne sundukları cevapları da inceleyip, temel hak ve özgürlüklere ağır insan hakları ihlâllerinin süreklilik gösterip göstermediğini tespit edecektir.Yaptığı inceleme sonucunda çalışma grubunun bu nitelikteki durumları sözkonusu Alt Komisyon’a, onun da İnsan Hakları Komisyonu’na sunması halinde bu Komisyon iki yol izleyecektir. Komisyon ya, kendisinin de yapacağı etraflı bir incelemenin bulgularıyla birlikte kendi tavsiyelerini de içeren bir rapor

hazırlayıp Ekonomik ve Sosyal Konsey’e bildirecek, ya da bu konuda kendisiayrı bir özel komisyon kurup onun konuyu soruşturmasını isteyecektir. İkinciusulün işleyebilmesi için, buna göre incelemeye tabi tutulacak olan devletin bunu açıkça kabul etmesi ve yürütülecek soruşturmanın şartlarını onunlavarılacak bir anlaşmayla belirlenmesi gerekir. Bu durumda, soruşturmaya konuolan ihlâl iddiasıyla ilgili olarak ulusal düzeydeki bütün başvuru yollarınıntüketilmiş olması gerekir. Ayrıca, ihlâlin uluslararası veya bölgesel bir sözleşmeçerçevesinde zaten bir incelemeye tabi tutuluyor olmaması veya ilgili devletin

bir uluslararası antlaşma uyarınca bu konuda başka bir usulün uygulanmasınıtercih etmemiş olması gerekir. Bu soruşturma gizli yürütülür ve amacı “dostane bir çözüm”e ulaşmaktır.

Birleşmiş Milletler’e ulaştırılan insan hakları ihlâllerine ilişkin bazı şikâyetlerinkonusu gerçekleşmesi çok yakın olan ve insan haklarının ağır biçimdeki ihlâlleri



İ n s a n H a k



122

kurduğu koruma mekanizmasının belkemiğini, hukuken bağlayıcı karar almayetkisine sahip olan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi oluşturmaktadır. Dahaönce, İnsan Hakları Komisyonu da bu koruma mekanizmasının içinde yer alıyordu. Söz konusu Protokol ise Komisyon ve Mahkeme ikiliğini kaldırarak,tam zamanlı çalışan tek bir Mahkeme kurmuştur. Mahkeme Sözleşmeye taraf

devletlerin sayısı kadar yargıçtan oluşmaktadır. Yargıçlar altı yıl için seçilirler,tekrar seçilmeleri mümkündür, ancak en fazla 70 yaşına kadar görev yapabilirler.Yargıçlar seçildikleri ülkeden bağımsız olarak hareket ederler.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin kurduğu denetim mekanizması insanhakları konusunda ikincil veya tamamlayıcı nitelikte işlev görmektedir.Bu çerçevede Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin denetimi ulusalmakamların yerine geçmek üzere oluşturulmuş değildir. İnsan haklarını

korumada ve özel olarak ihlâlleri gidermede ilk görev ulusal makamlara(yargı, yasama ve idare makamlarına) düşmektedir. Avrupa Mahkemesi’ninyaptığı, sadece, ulusal düzeydeki denetimi tamamlayıcı bir denetimdir(Anayurt 2004: 58vd.). Onun içindir ki, ihlâl iddiasında bulunanlarınStrasbourg Mahkemesi’ne başvurmadan önce, iç hukuk yollarını tüketmişolmaları şartı getirilmiştir. Esasen, Jack Donnelly’nin dikkat çektiği gibi (1995:281, 284), “(i)nsan hakları nihaî olarak uluslararası değil, esas olarak ulusal bir konudur”. İnsan haklarının korunması konusunda, “uluslararası mekanizmalar olsa olsa ulusal girişimleri tamamlayıcı niteliktedir... Çalışmalarımızın odağı

insan haklarının uluslararası boyutları olsa bile, uluslararası girişimlerin başarıyaulaşmasında ulusal ve uluslararası faktörlerin arasındaki etkileşimin oynadığırole daha fazla önem verilmelidir. Uluslararası faktörler varolmakla birlikte, bunlar resmin küçük bir parçasını oluştururlar.”

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin başka bir önemli ve onu diğer uluslararasıantlaşmalardan ayıran özelliği de, hükümlerinin ulusal hukuk sistemlerindedoğrudan doğruya uygulanabilir nitelikte olmasıdır (Anayurt 2004: 70vd.).

Yani, Sözleşme hükümlerinin iç hukukta etki doğurabilmesi için, ulusalmakamların onları iç hukuk kuralı haline dönüştürmek üzere ek yasamaişlemi yapmalarına gerek yoktur. Sözleşme’ye taraf devletlerin yetki alanında bulunan kişiler, o devletin mahkemelerinde doğrudan doğruya bu Sözleşme’ninhükümlerine dayanarak hak talebinde bulunabilirler.

Yeni şekliyle Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (bkz. Bıçak 2000, Çavuşoğlu2000; Anayurt 2004: Dördüncü Bölüm); yargısal işlevini Komiteler, Daireler ve Büyük Daire aracılığıyla yerine getirmektedir. Komitelerin üçer, Dairelerinyedişer, Büyük Daire’nin ise 17 üyesi vardır. Komitelerden biri eskidenKomisyon’un yetkisinde olan “kabul-edilemezlik” kararlarını oybirliğiylevermeye yetkilidir. Komitelerin karara bağlayamadığı bireysel başvurularınkabul edilebilirliği ve esası hakkında ise Daireler karar verirler.



İ n s a n H a k



123

Ayrıca, Sözleşme’nin 30. maddesine göre, Sözleşme’yle ilgili ciddi yorumsorunlarının ortaya çıkması veya Mahkemenin yerleşik içtihatlarına aykırıkarar verilmesi ihtimalinin ortaya çıkması halinde, ilgili Daire –taraflar itirazetmezlerse- Büyük Daire lehine yargı yetkisinden vazgeçebilir. Bir başvuruhakkında kesin kararın Büyük Daire tarafından verilmesinin başka bir yolu

Sözleşme’nin 11. Protokol’le düzenlenmiş 43. maddesinde gösterilmiştir. Bunagöre, ilgili Daire’nin kararını vermesinden itibaren üç ay içinde taraflardan biridavanın Büyük Daire’ye götürülmesini isteyebilir. Ancak bu istisnaî bir yoldur ve böyle bir talebin kabulü için, dava Sözleşme ve Protokollerle ilgili ciddi bir yorum sorununa ilişkin olmalıdır. Talebin kabul edilebilirliği hakkında karar vermeye Büyük Daire üyesi beş yargıçlı bir kurul yetkilidir. Büyük Daire’ninkararları kesindir ve uygulanması zorunludur. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi,kendisine ulaşan başvuruyu kabul edilebilir bulursa, uyuşmazlığı -eskiden

Komisyonun yaptığı gibi- “dostane çözüm” ile de sonuçlandırabilir. Başvurucuile şikâyet edilen devlet arasında bir uzlaşma sağlamaya yönelik olan dostaneçözüm süreci gizli yürütülür.

Avrupa Mahkemesi’nde duruşmalar alenîdir, yani kamuya açık olarak yapılır;ancak Mahkeme istisnaî olarak duruşmanın gizli yapılmasına karar verebilir.Kural olarak dava dosyası da herkesin incelemesine açıktır. Dairelerin kararları,tarafların davanın Büyük Daireye gönderilmesini istemediklerini beyan etmeleriveya üç ay içinde Büyük Daire’ye gönderme talebinde bulunmamaları halinde

ve ayrıca Büyük Daire içindeki kurulun istemi reddetmesi halinde kesinleşir.Âkit taraflar (üye devletler) Mahkeme’nin kesinleşmiş kararlarına uymak zorundadırlar. Kararların uygulanmasını Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesitakip eder.

“Kişisel başvuru” yolu, Sözleşme’yle güvence altına alınmış bir hakkının ihlâl edildiğini düşünen kişilere veya kişi topluluklarına AvrupaMahkemesi’ne başvurma imkânı sağlamaktadır. Ancak başvurulabilmesi

için, daha önce şikâyet edilen devletin iç hukukundaki bütün yasal başvuru yollarının tüketilmiş olması ve başvurunun kesin karardan itibaren altıay içinde yapılmış olması gerekir. İç hukuk yolları sadece mahkemelerebaşvuruyu değil, eğer varsa idarî başvuruları da kapsamaktadır. Yasaylaöngörülmüş bir itiraz makamının varlığı ve bu yola başvurmanın etkili sonuçüretebilecek durumda olması halinde, idarî başvurudan kaçınılmış olması, içhukuk yollarının tüketilmediği anlamına gelir. Bununla beraber, başvurunun sonuç doğurmayacağı veya başarı şansı bulunmadığı eğer açıksa bu yolun

kullanılması zorunluluğu ortadan kalkar (Anayurt 2004: 209).



İ n s a n H a k



124

B- İNSAN HAKLARININ KORUNMASI VEGELİŞTİRİLMESİNDE İL VE İLÇE İNSANHAKLARI KURULLARININ İŞLEVLERİ

1. Kurullara Genel Bir Bakış

a) Tarihsel Gelişim

Türkiye’de İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, insan haklarını korumamekanizması içinde kendine özgü yapısı, niteliği ve gelişim süreciyle özel bir konuma sahiptir. Ülkemizin özellikle 1980 sonrası yaşadığı hızlı ve karmaşık sosyo-ekonomik dönüşüm, insan haklarını daha önce hiç olmadığı kadar önemli bir “siyasal gündem” haline getirirken, bir yandan da temel hak ve özgürlüklere

klasik devlet yapısı dışında da güvenceler aranmasına yol açtı. Türkiye’dedaha önce konuşulması dahi mümkün olmayan sorunların açık ve yoğun politik mücadelelere konu olmaya başlaması ve yaşanan toplumsal değişiminkaçınılmaz olarak sürüklediği yeni ve daha kapsamlı hak ve özgürlük talepleri,öncelikle insan hakları alanındaki sivil toplum örgütlenmesini hızlandırdı. İnsanhakları alanında ileri sürülen taleplerin “öncelikli muhatabı” olan devlet ise,Soğuk Savaş sonrası oluşan yeni dünya düzeninde güçlenen demokratikleşmearayışları ve müzakere masasına kadar ilerleyen AB sürecinin oluşturduğu dış

etkenlere, iç siyasal ve toplumsal düzenimizin giderek çağdaşlaşması ve bireyselhakların önem kazanması da eklenince, insan hakları merkezli bir reform politikasını benimsedi.

AB sürecinin temel belgesi olan Kopenhag kriterlerinin de ortaya koyduğugibi çağımızın temel “kalite standardı”, insan haklarına saygı ve bunu garantiedecek istikrarlı kurumların varlığıdır. Bu yönüyle bakıldığında temel haklarınkorunması ve geliştirilmesi, bireysel bazda sürdürülen bir mücadele olmasıyanında, Türkiye’nin insanlık ailesi içinde hak ettiği yeri almasına dönük toplumsal bir misyonu da ifade etmektedir. Devlet, bu misyonu ancak milletiyle birlikte gerçekleştirebileceğinin farkında olduğu için, halkın sorunlarını ve beklentilerini süratli ve etkin biçimde devlet çarkına ulaştıracak bir yol, tabiricaizse bir “katalizör” arayışı içine girmiştir. Bir anlamda devlet, ülke çapındayayılmış, esnek çalışabilen ve uzmanlık bilgisinden de yararlanan yeni birimler aracılığıyla, milletin bazen yargı, parlamento, basın gibi demokrasinin anaunsurlarına duyuramadığı sesini en düşük frekanslarda bile duyabilmeyi vedoğru algılayabilmeyi hedeflemiştir.

İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, işte bu yeni arayışın bir ürünü olarak,2.11.2000 tarih ve 24218 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren“İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının Kuruluş, Görev ve Çalışma EsaslarıHakkında Yönetmelik” ile 81 il ve 850 ilçede tesis edilmiştir. Temel amacı insanhaklarının korunması ve geliştirilmesi, vatandaşların hak ve özgürlüklerinin



İ n s a n H a k



125

önündeki engellerin kaldırılması olarak belirlenen Kurulların üstlendiği misyon,ülkemizin hepimizi gururlandıran ve “toprağı vatanlaştıran” değerlerinin arasınaevrensel insan hakları ölçütlerini eklemek şeklinde ifade edilebilir.

Söz konusu Yönetmelik’te 23.11.2003 tarihinde yapılan değişiklik ile “sivil

karakteri” daha da güçlendirilen Kurullarda görev yapan kamu görevlisisayısı, Başkanlık görevini yürütecek vali yardımcısı veya kaymakam ile kamugörevlisi bir avukat veya hukuk fakültesi mezunu bir personel olmak üzere ikiyeindirilmiştir. Bu değişikliğin temel amacı; Kurulların kamuoyunda “idari bir birim” olarak algılanmasının önüne geçmek ve çalışmaların lokomotifi olması beklenen sivil toplumun Kurullardaki ağırlığını arttırmaktı. Nitekim, yürüttükleriçalışmalar, aldıkları ufuk açıcı kararlar, pek çok ihlâl iddiasını cesaret vetitizlikle incelemeleri ile Kurullar, insan hakları alanında kamu otoritesi ile sivil

toplum işbirliğinin ümit verici örnekleri olmuşlardır.

Gelinen noktada İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, oluşumlarının ilk aşamasını başarıyla tamamlamış ve insan haklarının korunması ve geliştirilmesi açısından“vazgeçilemeyecek bir unsur” haline gelmişlerdir. Bununla birlikte Kurullar,aradan geçen kısa sürede toplumdaki yerini giderek sağlamlaştırırken bellieleştirilerin hedefi olmaktan da kurtulamamışlardır. Bunların başında, bağımsızçalışmadıkları, etkin bir denetim mekanizması oluşturamadıkları, sivil toplumkuruluşlarından destek almadıkları gibi eleştiriler dikkati çekmektedir.

Türk idare anlayışı ve devlet-millet münasebetleri açısından bir geleneğedayanmadığı kuşkusuz olan Kurullar için, benzer yapılanmaların dünyadada henüz yeni olmasından dolayı, çalışmalarına yön gösterebilecek düzeydeyeterli uluslararası bilgi ve deneyim birikiminin varlığından da söz edilemez.Bununla birlikte, “emek ve sahiplenme” arttıkça, Kurulların amaçları vegörevleri belirginleşmekte, çalışma prensipleri belli bir standarda kavuşmaktadır.Eleştirilerin işaret ettiği hususlardaki doğruluk payı şüphesiz inkar edilemez.

Ancak gerek ulusal gerek uluslararası planda kendine özgü nitelikler taşıyan bu modelin yaşadığı kaçınılmaz “doğum sancılarını”, geleceğe dönük umutsinyalleri olarak kabul etmek de mümkündür.

Bu aşamada yapılması gereken ise, yaşanan tecrübelerin ışığında bir değerlendirme yapmak ve artık “kuruluş devrini” tamamlayan Kurulları “gelişmedevrine” taşıyacak yol haritasını ve rehber ilkeleri ortaya koymaktır.

b) Kurulların Misyonu ve Vizyonu

Kurulların misyonu, en genel ifadesiyle, vatandaşların hak veözgürlüklerden yararlanmalarının önündeki engellerin kaldırılarak ülkemizdeki insan hakları standardının yükseltilmesidir. Bu hedef için temelölçüt, hiç şüphesiz uygar dünya kriterleridir; onun da ötesinde Türkiye’deki hak ve özgürlük ortamının evrensel bazda “referans” olabilecek seviyeye gelmesidir.



İ n s a n H a k



126

Bunun için öncelikli olarak iki noktada başarı şarttır:

• Türkiye’deki devlet anlayışı ve toplumsal ilişkiler bağlamında insanhakları sorununun gerek içerik gerekse boyut bakımından sağlıklıanalizinin yapılması,

• Çağdaş insan hakları değerlerinin tüm toplum tarafından doğru anlaşılıpözümsenmesinin sağlanması.

Bir sorunu çözebilmek için öncelikle onu doğru tespit etmek, derinlemesineanaliz etmek, deyim yerindeyse kaynağına inebilmek gerekir. Türkiye’nin bir “insan hakları sorunu” olduğu konusunda herkes hemfikirdir ama bu sorunun boyutlarının ne olduğu, en çok hangi hakların ihlâl edildiği, ihlâllerin altındane tür nedenlerin bulunduğu gibi konuların genelde ideolojik şartlanmışlıklarla

açıklanmaya çalışıldığı görülmektedir. Bu durum ise, çoğu zaman hem insanhaklarına yönelik faaliyetlerin geniş kitlelerden kopuk yürütülmesine ve dar bir çevrenin kalıplarına hapsolmasına neden olmakta, hem de kamu ile sivil toplumarasında işbirliği yoluyla bir sinerji oluşturulmasına engel olmaktadır. Oysa ki,yukarıda belirtilen hedefe salt devlet gayretiyle ve tepeden inme yöntemlerleulaşmaya çalışmak hedefin bizatihi tabiatına aykırı olduğu gibi devletinanlayış ve katkısı olmadan sırf sivil muhalefet yöntemleriyle insan haklarınıgeliştirmenin imkansızlığı da ortadadır.

Bu açıdan bakıldığında devlet ile sivil toplumun buluştuğu ideal birplatform olarak da nitelendirilebilecek olan İl ve İlçe İnsan HaklarıKurulları’nın önündeki ilk görev, Türkiye’nin insan hakları fotoğrafınınçekilmesi ve bu konudaki “karikatürize yorumların” dışında, net, anlaşılırve halkın gerçeğini yansıtan bir sonuca ulaşılmasının sağlanmasıdır. Bugörev, Kurulların halkla iletişiminin yoğunluk ve çeşitliliğinin arttırılması,izleme ve araştırma faaliyetlerinin geliştirilmesi ve başvuruları alma, kaydetmeve analiz etme kapasitesinin güçlendirilmesi ile başarılabilecektir.

Kurulların bir başka önemli görevi de, “insan hakları nedir ve ne değildir?”sorusunu konunun uzmanları, akademisyenler ve halkla birlikte cevaplamak ve gerek kamu görevlileri gerekse halkın şuurunda insan hakları kavramını berrak bir mahiyete kavuşturmaktır. Türkiye’de insan hakları, henüz tam vegerçek anlamıyla “anlaşılamamış” olması nedeniyle, gerek kamu görevlilerigerekse bu hakların “sahibi” olan bireyler tarafından özümsenememiş, hattamarjinal grupların veya dış güçlerin düşmanca emellerinin bir paravanı olarak

kabul edilmiştir. Kurulların misyonlarını gerçekleştirebilmeleri, kamuoyundaki bu algılamayı değiştirmedeki başarılarıyla doğru orantılıdır. Bu da yaygın vekapsamlı bir bilinçlendirme ile mümkündür.

İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları’nın vizyonlarına bakıldığında, toplumda insanhakları standartları konusunda raporları, kararları ve görüşleri ile belirleyici ve



İ n s a n H a k



128

yapı ise, insan haklarına yön veren temel ilkeler yerine “hangi sesin daha gür çıktığına” göre hareket edecektir. Oysa ki, çoğunluk genellikle kendi yaklaşımınıuygulamaya geçirebilecek güce sahiptir; asıl olan ise azınlıkta kalan görüş veçıkarların da ifade edilebilmesi ve korunabilmesidir.

İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının en az üstlendikleri misyon kadar belirleyiciöneme haiz bir başka yönü de, devlet ile milleti buluşturan üye yapısı ve bunun getirdiği çoğulcu nitelik olmuştur. Başkanları il veya ilçenin MülkiAmirleri olmasına karşın Kurullar, idari hiyerarşiye tabi birimler değildir.Bununla birlikte, içinde barodan, meslek odalarından, basından, partilerdenüyeler olmasına karşın bilinen anlamda sivil bir örgütlenme de değildir. Kamugörevlileri ile sivil toplumdan temsilcilerin yer aldığı Kurulların bu “karma üyeyapısı” geleneksel örgütlenmelerin dışında “çoğulcu katılıma” dayalı çağdaş

bir nitelik arz etmektedir. Bu çoğulcu yapıya ek olarak, sürdürülen birçok eğitim projesi ile insan hakları alanında “uzmanlık kapasitesi” de geliştirilmeyeçalışılan Kurullar, önümüzdeki dönemde belki de idari yeniden yapılanmanınöncülerinden biri olma fırsatına sahiptir.

Bununla birlikte başlangıçta kamu görevlisi ağırlıklı bir yapının hakim olduğuKurullarda, vali, kaymakam, belediye başkanı, emniyet müdürü, jandarmakomutanı, kamu kurumlarının il müdürleri gibi kamu görevlileri yer almaktaydı.Ancak kamu ağırlıklı yapının insan haklarıyla ilgili çalışmaların tarafsızlığınıgölgeleyeceği düşüncesiyle söz konusu üye yapısına getirilen eleştiriler üzerineYönetmelikte ciddi değişiklikler yapılmıştır. Yönetmelik değişikliği öncesiKurulların ve sivil toplum kuruluşlarının görüşlerine başvurulmuş; alınangörüşler ışığında kamu görevlilerinin Kurullardaki ağırlığının azaltılması yolunagidilmiştir.

23.11.2003 tarihli yeni Yönetmelik ile, vali ve kamu görevlisi bir avukat dışındaatanmış tüm kamu temsilcileri yerlerini seçilmiş kişiler ve sivil toplum kuruluşu

(STK) temsilcilerine bırakmışlardır. Emniyet müdürü, jandarma komutanı, ilya da ilçe milli eğitim ve sağlık müdürünün yerini il genel meclisi temsilcisi,siyasi parti temsilcileri, okul aile birlikleri temsilcisi, meslek odaları temsilcilerialmışlardır.

Buna göre;İl Kurulu, vali veya valinin görevlendireceği bir vali yardımcısının başkanlığında;

a) Büyükşehir statüsü bulunan illerde büyükşehir belediye başkanıveya başkan yardımcısı, diğer illerde il belediye başkanı veya başkanyardımcısı,

b) İl Genel Meclisinin kendi üyeleri arasından seçeceği bir temsilci,

c) Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde grubu bulunan siyasi partilerin il



İ n s a n H a k



129

başkanları veya görevlendirecekleri bir temsilci,

d) Üniversite rektörleri veya bu konuda görevlendirecekleri bir öğretimüyesi ya da elemanı,

e) Valilik tarafından belirlenecek kamu kurum ve kuruluşlarında görev

yapan bir avukat veya hukuk fakültesi mezunu bir kamu görevlisi,f) Baro temsilcisi,

g) Tabip odasından bir temsilci,

h) Ticaret veya sanayi odasından valilik tarafından belirlenecek bir temsilci,

i) Valilik tarafından belirlenecek diğer meslek odaları veya sendikalardan bir temsilci,

j) Mahalli televizyon, gazete, radyo gibi kuruluşlardan başvuranlar arasından valilik tarafından belirlenecek bir temsilci,

k) Muhtarlar Derneği başkanı, yoksa mahalle muhtarlarından başvuranlar arasından valilik tarafından belirlenecek bir temsilci,

l) Okul-aile birliklerinden başvuranlar arasından valilik tarafından belirlenecek bir temsilci,

m) Sivil Toplum Kuruluşlarından başvuranlar arasından valilik tarafından belirlenecek en az üç temsilciden oluşur.

İlçe Kurulu; kaymakamın başkanlığında;

a) İlçe belediye başkanı veya başkan yardımcısı,

b) İl Genel Meclisinin ilçeden seçilen üyeleri arasından seçeceği bir temsilci,

c) Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde grubu bulunan siyasi partilerin ilçe başkanları veya görevlendirecekleri bir temsilci,

d) Fakülte veya yüksekokulun bu konuda görevlendirecekleri bir öğretimüyesi veya elemanı,

e) Kamu kurum ve kuruluşlarında görev yapan bir avukat veya hukuk fakültesi mezunu bir kamu görevlisi,

f) İlçede görev yapan avukatlardan başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek bir temsilci,

g) İlçede görev yapan doktorlardan başvuranlar arasından kaymakamlık

tarafından belirlenecek bir temsilci,

h) Kaymakamlık tarafından belirlenecek meslek odalarından veyasendikalardan bir temsilci,

i) Mahalli televizyon, gazete, radyo gibi kuruluşlardan başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek bir temsilci,



İ n s a n H a k



131

için, insan hakları konusunda hassasiyet sahibi, düşünce ve eylemleriyle insanhaklarının ilerlemesine katkı yapabilecek, bu konuda söyleyecek sözü olan“özde sivillerin” Kurullarda görev alması, hiç kimsenin genel kabuller dışındasöylemleri bulunduğu gerekçesiyle Kurullardan dışlanmaması gerekmektedir.Belirttiğimiz gibi, toplumun geneli benimsemiyor diye belli görüşlere kırmızı

ışık yakmak, “çoğulcu” değil “çoğunlukçu” bir tavırdır ve insan haklarımücadelesinin ruhuna tümüyle aykırıdır.

İnsan hakları alanının iki ayrı ucunu bir araya getiren bu yapının temel esprisi“insan hakları ortak paydasında birlikte irade oluşturmak”tır. Buna göreKurullarda görev yapan kamu temsilcileri, sivillerin hak ve özgürlüklerle ilgilitalep ve şikayetlerine karşı kategorik olarak “devleti savunma” refleksinesarılmayacakları gibi sivil toplum temsilcileri de uzlaşmaz bir “devlete

muhalefet” çizgisinin ötesine geçerek, ortak bir çaba ile insanların sorunlarınınçözümüne yönelik somut öneriler, programlar geliştireceklerdir. Bu önemlidir;çünkü geçmiş deneyimlerde insan hakları başka politik projeler uğruna kullanılan bir argüman, devlet ve rejimle sürdürülen “ezeli rekabetin” bir payandası olarak görülmüş ve kabul edilmiştir. Şimdi ise devletin öncülüğünde atılan bir adım iletüm farklı politik eylem ve hedeflerden bağımsız olarak “sadece insan hakları”için çalışacak yeni bir mekanizma oluşturulmuştur. Bu yönüyle bakıldığındaKurullar, devlet kurumları ve sivil toplum örgütleri dışında, 21. yüzyılın “hızlıve çözüm odaklı” anlayışına uygun, farklı türde bir yapılanma modelini temsil

etmektedir.

d) Kurumsal Kimlik

İnsan Hakları Kurulları, toplumun insan hakları konusundaki vicdanı ve bir insan hakları bilirkişisi olma hedefiyle oluşturulmuşlardır. Ancak bu görev,çalışmaları süreklilik arz eden, kendi özel yapılanması, yeri, sekretaryası hattadavranış kalıpları, gelenekleri olan birimler tarafından başarılabilir. Elbette ki bunlar bir yönetmelikle sağlanabilecek özellikler değil, uzun vadede sabırlı ve planlı çalışmalarla kazanılabilecek değerlerdir. Kurulların da varlığı hissedilen,olaylara yön ve şekil verebilen yapılar olması için ete kemiğe bürünmeleri yanikurumsallaşmaları gerekmektedir.

Burada “kurul” ve “kurum” arasında uygulamada görülen kavram farkınadikkat etmek gerekmektedir. Kurul, esas itibariyle görevleri, özellikleri ve bağlı bulundukları yerler farklı olan bir uzman grubunun belli aralıklarla bir araya gelerek bazı konularda kararlar aldıkları yapıları ifade eder. Kurum

ise, belli bir misyon çerçevesinde oluşturulmuş kalıcı bir bürokrasisi olansürekli bir örgütlenmedir. Kurulun orada geçici bir süre veya belli bir göreviçin bulunan ve asıl olarak farklı kuruluşlara bağlı olan üyeleri bulunurken,Kurumun sürekli çalışan ve asıl olarak da kuruma bağlı olan görevlileri vardır.Uygulamada pek çok örnekte “kurulları olan kurumlar” görülmektedir. Çoğuzaman kamuoyunda bu kuruluşların isimlerinin de karıştırılmasına neden olan



İ n s a n H a k



132

bu örneklerde, hem üst düzeyde düzenli olarak toplanan ve dosyalar üzerindekararlar veren bir uzmanlar grubu yani kurul bulunmakta, hem de bu kurul içingerekli bilgileri, verileri üreten, inceleyen veya derleyen ve sürekli çalışan bir kurum altyapısı bulunmaktadır.

İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları ise yapılanmaları itibariyle kurul özelliğinde bulunan, ancak görevlerini yerine getirebilmeleri için gerekli kurumsal altyapıyahenüz sahip olmayan birimlerdir. Zaten Kurullarımızla ilgili sıkıntılarınkaynağında da asıl olarak bu durum vardır. Esasen “Kurulların iyi çalışmadığı”eleştirisi yanlış bir temeldedir; her biri farklı görevleri olan 15 kişiyi ayda bir yapılan toplantılarda bir araya getiren bir yapının “çalışması” değil “kararlar vermesi, yön vermesi, rehber olması” beklenebilir. Onların kararlarınıoluşturacağı zemini ise sürekli görev yapacak bir kurumsal altyapı meydana

getirecektir. Ancak uygulamada valilik ve kaymakamlık bürokrasilerinin“ellerinden geldiği ölçüde” yapabildikleri katkılar ve bazı Kurul üyelerininidealist çabalarıyla bu eksiklik giderilmeye çalışılmaktadır. Bu noktada kurumsalaltyapı için özellikle sivil toplumun inisiyatif alması ve Kurullara bu imkanısağlaması gerekmektedir. Çünkü devlet bürokrasisinin bu altyapıyı oluşturması,hemen “Kurulların bağımsızlığı” bağlamında ve bir ölçüde de haklı olarak eleştirilmektedir.

Kurul Başkanları ve sivil üyelerin birlikte düşünerek bu konuda neler yapılabileceğini, “24 saat çalışan bir Kurul için” bu aşamada atılabilecek adımları belirlemesi gerekmektedir. En azından mevcut şartlarda “yapılabileceklerinazamisi” belirlenmeli, bunun yanında da geleceğe dönük bir vizyon oluşturularak İnsan Hakları Kurullarının üzerine oturabileceği kurumsal altyapının temelleriatılmalıdır. Bunun için komisyonların etkin kullanımına ağırlık verilmesi,zorunlu komisyonların belli bir program ve hedefle sürekli çalışmaları,üniversiteler, barolar gibi kuruluşlardan destek almaları, farklı konularla ilgiliolarak da yeni komisyonlar oluşturulması mevcut koşullardaki en uygun çözüm

gibi görünmektedir. Bu komisyonların “somut bilgi ve veri üretmeye dönük”çalışmaları ve bunları da sürekli raporlamaları sayesinde Kurullar, bir ölçüde deolsa canlı bir yapıya dönüşebilecektir.

Kuşkusuz bu sadece Kurulların değil, İnsan Hakları Başkanlığı ve ilgili tümSTK’ların da sorumluluğudur. Aksi takdirde Kurullar, benzeri sayısız olanve varlıklarını çoğu kez üyelerinin de bilmediği, gerçekliği sadece kâğıtüstünde bulunan Kurullardan biri olacak, deyim yerindeyse valilik veya

kaymakamlıkların koridorlarında ve yazışmalarında kaybolup gidecektir.

Kurumsal kimlik edinme sürecinin daha çok fiziki şartları ve çalışma biçiminiilgilendiren “altyapı” boyutu yanında bir de insan haklarıyla ilgili üstlenilenmisyonun sağladığı “bilinç” boyutu bulunmaktadır. Bu, her şeyden önce insanhaklarıyla ilgili görüş, tutum ve kararlarında belli bir çizgiye sahip olmak



İ n s a n H a k



133

demektir. Bu çizgi kuşkusuz ki güncel politik kavgalarla değil, Türkiye’nin detüm unsurlarıyla benimsediği evrensel değerler etrafında oluşacak ve konularainsan hakları perspektifinden bakmaya öncelik verecek bir duruşu ifadeetmektedir. Her kuruluş, olayları kendi yapısı ve göreviyle ilgili boyutundaninceler, buna göre bilgi üretir ve yorumunu oluşturur. Bir kuruluş, olaya

güvenlik penceresinden bakıp, muhtemel karar veya eylemlerin güvenlikleilgili sonuçlarını ortaya koyarken, bir başkası mali boyutunu, bir diğeri hukuki boyutunu değerlendirir. İnsan Hakları Kurulları da, toplumsal yaşamda kendiüstüne aldığı misyonu gereği tüm bu değerlendirmelerin buluşması gerekenasgari standartları ifade eden “insan hakları cephesinden” değerlendirmeler yapacak ve yol gösterecektir.

Toplumsal ve siyasal sistemin istikrarlı varlığı, her olayla ilgili tüm

cephelerden bilgi ve yorum desteğiyle mümkündür. Herkesin sadece güvenlik kaygılarıyla hareket etmesi nasıl eksik bir yaklaşımsa herkesin sadece özgürlük penceresinden yorum üretmesi de bir o kadar yanlış ve tehlikeli olacaktır. İtiraf etmek gerekir ki ülkemiz, son dönemdeki reform sürecine kadar hadiselere insanhakları cephesinden bakma yönünden eksiklikler yaşamış ve bunun hem devlet- birey ilişkilerinde hem de uluslararası itibarımızda olumsuz sonuçları olmuştur.Siyasi iradenin insan haklarına dayalı bir devlet ve toplum düzeni hedefinikararlılıkla benimseyip uygulaması sonucu ise, bu tablo giderek daha olumlu bir

görüntüye bürünmektedir. İnsan Hakları Kurulları bu sürecin bir parçası olarak görevinin bilincinde olmalı, başvuruları, şikayetleri, eleştirileri değerlendirirkenkendi kurumsal kimliğiyle hareket etmelidir.

Kurumsal kimlik edinmenin uzun ve zorlu bir sürecin başarıyla aşılmasınıgerektirdiği ortadadır. Ancak özellikle diğer kuruluşlarla ilişkilerde dikkatedilmesi gereken kimi incelikler var ki, bunlar söz konusu süreci kısaltabileceğigibi, dikkat edilmediği takdirde ise sarf edilen tüm çabaları anlamsızlaştırabilir.Uygulamada özellikle yazışmaların İnsan Hakları Kurulu anteti ile yapılması,Kurul Başkanının yazıları Mülki Amir sıfatıyla değil Kurul Başkanı sıfatıylaimzalaması, inceleme ziyaretlerinin Kurul adına ve Kurul kimliğiyle yapılması,yazışmaların ve iletişimin valilik ve kaymakamlık yazı işleri müdürlüklerindenmümkün olduğu ölçüde ayrıştırılması, üyelere Kurul üyesi kimlik kartı verilmesi,müstakil büro tahsisi gibi hususlar kurumsal kimlik edinmeyi kolaylaştıracaktır.

2. Kurulların Görevleri

a) Genel Görevler

Yönetmeliğin 9. maddesinde İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının genel görevlerişöyle sıralanmıştır:

a) İllerde Bakanlık, Başkanlık, Valilik, İl Masası, İl Kurulu üyeleri ve İlçe



İ n s a n H a k



137

başı konumundaki vali ve kaymakamların Kurullardaki konumları iyideğerlendirilmeli, devletin vatandaşa sağladığı hizmetin fiziki kalitesi kadar “insani düzeyinin” de önem taşıdığı zihinlere nakşedilmelidir. İlgisizlik, baştansavma, oyalama, bekletme, azarlama gibi beşeri münasebet ayıpları, fizikişartların yetersizliğinden kaynaklanan sorunlarla birlikte ortadan kaldırılmalıdır.

Kötü muamele ve işkence iddiaları ise konuyla ilgili olmakla birlikte şüphesiz bu başlığın çok ötesinde başlı başına önem taşıyan, özel inisiyatif ve eylemgerektiren, apayrı nedenleri ve çözümleri olan hususlar olarak Kurulların üstünegideceği temel ihlâl konularıdır.

Kurulların bu süreçteki izleyici, denetleyici, yol gösterici çalışmaları idarimekanizmaya da güç kazandıracaktır. Özellikle kamu personelinin halkla

ilişkiler, insan hakları, insan psikolojisi gibi konularda eğitilmesi, bu alandaüstünde önemle durulması gereken bir konudur. Kurulların başta gelengörevlerinden biri de bu konuda bir “zihniyet devrimine” ön ayak olmaktır. Nitekim Kurullarımız, bu anlamda pek çok örnek çalışma gerçekleştirmişlerdir.Vatandaşların yoğun olarak bulunduğu kamu kuruluşlarına ziyaretler yapmışlar,sorunlarını dinlemişler, eksiklikleri raporlamışlar ve gerek vatandaşı gereksekamu personelini bilgilendirmişlerdir. Kurullara “kötü muamele” şikayetiyleyapılan başvuruların da çoğunlukla ilgisizlik, hakaret, azarlama, aşağılama gibiolaylarla ilgili olduğu görülmekte, bu başvurular Kurullar tarafından ciddiyetle

değerlendirilmektedir.

(iii) Aylık Faaliyet Raporları

Maddenin son fıkrasında aylık faaliyet raporlarının İlçe Kurulları tarafından İlKuruluna, İl Kurulu tarafından da Başkanlığa gönderileceği belirtilmektedir.Başkanlık tarafından düzenli aralıklarla kamuoyuna açıklanan ve kamukuruluşları ve sivil toplum örgütlerine gönderilen faaliyet raporları, Kurulçalışmalarının duyurulması açısından en önemli enstrümanlardan biridir. Nitekim bu raporlar, uluslararası kuruluşlar nezdinde dahi yankı bulmuş ve Kurullarındurumunun değerlendirilmesi açısından gerek kamu kuruluşları gerekse medyave kamuoyu için rehber niteliği kazanmışlardır.

Fakat bu raporların asıl önemli yönü, Kurulların tanıtılmasından ziyadegerçekleştirilen olumlu faaliyetlerin diğer Kurullar tarafından da benimseniphayata geçirilmesi için imkan sağlaması olmuştur. Toplam 931 Kurul arasında“periyodik bir beyin fırtınası” anlamına da gelen bu raporlar sayesinde bir

Kurulumuzun başarılı bir çalışması, örnek bir kararı diğer Kurullarımıztarafından da öğrenilebilmekte ve böylece “en iyi uygulamaların” yaygınlık kazanması mümkün olmaktadır. Bunun yanında gerekli etkinlik düzeyinde bulunmayan Kurulların da, başarılarıyla öne çıkan ve övgü kazanan Kurullardanetkilenmeleri, yapılan çalışmaların önemini ve Kurulların işlevselliğinikavramaları sağlanabilmektedir.



İ n s a n H a k



138

Aylık olarak mutlaka düzenlenmesi gereken raporların güncel ve düzenli bilgiler içermesi, Kurulların işleyişine ışık tutması gerekmektedir. Yapılan işe bir bürokratik külfet olarak değil, hizmetin kaçınılmaz bir gereği ve aynı zamandada şayet çalışmaları etkileyen olumsuzluklar varsa bunları dile getirmek

açısından bir fırsat olarak bakılmalıdır. Faaliyet raporları, gerek Kurullarıngerekse o bölgedeki kamu kuruluşlarının öneri ve taleplerini dile getirebildiklerive sonuç alabildikleri belgelerdir. Nitekim özellikle bazı nezarethaneler, çocuk yuvaları, hastaneler, vatandaşların yoğun olarak başvurduğu kamu kuruluşlarıgibi yerlerin fiziki imkansızlıkları bu raporlar aracılığıyla Kurul tespiti ve görüşüolarak kamuoyuna ve üst makamlara duyurulabilmiştir.

Başvurular, eğitim ve bilinçlendirme, inceleme ziyaretleri ve diğer konular

olmak üzere bölümler halinde düzenlenen raporlarla ilgili olarak, uygulamadakimi sorunlarla karşılaşılmaktadır. Bunların başında ise yapılan pek çok faaliyetin raporlara yansıtılmayışı, başvuruların sonucuna ilişkin bilgilereyeterince yer verilmeyişi, raporlarla birlikte gönderilmesi gereken başvuruformlarının düzenlenmeyişi, eğitim faaliyetleriyle ilgili bilgilerin eksikliği gibihususlar gelmektedir.Her şeyden önce şunu belirtmek gerekir ki, başarının ölçüsü yapılan işinniceliğinde değil niteliğindedir. Tek sayfalık bir raporda Kurulun işleyişi vehalkın beklentileri açısından anlamlı bir tek faaliyetin varlığı, tek bir başvurunun

bile çözüme ulaşmış olduğunun bildirilmesi, “sun’i olarak detaylandırılmış”ancak insan hakları açısından not etmeye değer hiçbir şeye yer verilmeyendüzinelerce sayfadan şüphesiz ki çok daha değerlidir.

“Yaptığını yazmamak” millet olarak taşıdığımız özelliklerden biridir.Maalesef Kurullarımızın gerçekleştirdiği pek çok faaliyet de, işte bu“şifahi kültür” nedeniyle raporlara yansımamaktadır. Halbuki yapılanlarınkaydedilmesi ve duyurulması Kurullarımızın geleceği açısından en az o işlerin

yapılması kadar önem taşımaktadır. Sadece yazılması da değil, yazılanların güncel, düzenli ve mümkün olduğu nisbette detaylı olması da raporlardanelde edilecek faydayı arttıracaktır. Eğitim faaliyetlerinde yer, tarih, konu,katılan kişiler, alınan tepkiler, yerel basın yansımaları gibi hususlara yer verilmesi, ziyaretlerin sonunda yapılan tespitler ve önerilerin aktarılması,başvurular konusunda sonucun sürekli takip edilmesi raporların içeriğinin zenginleşmesini sağlayacaktır.

Bunun yanında Kurullar tarafından oluşturulan komisyonların bazı önemlikonularda hazırladıkları raporların da gerek Başkanlığa iletilmesi gereksekamuoyuyla paylaşılmasına özen gösterilmelidir.



İ n s a n H a k



139

b) Kurulların Tanıtılması

Özellikle İnsan Hakları Kurulları gibi yeni kurulmuş ve başarısı halklakaynaşabilmesine bağlı yapılar için, tanıtım öncelikli olarak çözülmesi gereken bir konudur. Kurulların asıl görevlerinde etkinlik gösterebilmesi, halk nezdindekitanınma ve güven düzeyiyle doğru orantılı olduğu için, bu görev, Kurullarındiğer tüm görevleri için geçerli bir “gerek şart” konumundadır.

Yönetmelik incelendiğinde de, tanıtım konusuna verilen önem hemen gözeçarpmaktadır. Kurullar bünyesinde oluşturulması öngörülen en az üç üyeli daimikomisyonların belirtildiği 8. maddeye göre, her Kurul bünyesinde bir Halklaİlişkiler ve İletişim Faaliyetleri Komisyonu oluşturulacaktır. Yönetmeliğin10. maddesi ise, Kurulların tanıtım ile ilgili görevlerini ayrıntılı olarak belirlemektedir.

Buna göre İl ve İlçe Kurulları;

a) İl ve İlçe Masaları kurmak,

b) İnsan haklarına ilişkin ihbar, dilek, talep ve şikayeti olan kişilerin,insan hakları kurullarına başvurularını kolaylaştırmak için, bütün kamukurum ve kuruluşları ile şehrin önemli noktalarına “İnsan HaklarıBaşvuru Kutuları” koymak ve bu kutuların valilik ve kaymakamlık tarafından görevlendirilen personel marifetiyle mümkün olan en kısasürede açılmasını ve içindekilerin bir tutanakla masa başkanlığına teslimedilmesini sağlamak,

c) Telefon ve elektronik postayla ihbar imkanını sağlayacak tedbirlerialmak, bu amaçla herkesin danışma ve başvuru masalarına ulaşılabileceğitelefon ve elektronik mektup adreslerini yazılı ve görsel basın aracılığıylahalka duyurmak,

d) Kurulların çalışmalarıyla ilgili olarak halkı bilgilendirmek, bu amaçla

yazılı ve görsel basın kuruluşlarıyla işbirliği yapmak ve internetimkanından yararlanmak,

e) Kurulların görev ve çalışmalarında sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliğinigeliştirmek,

f) Sivil toplum kuruluşlarının insan hakları konularında çalışmalar yapmalarını teşvik etmek ve desteklemek ile görevlidir.



İ n s a n H a k



140

(i) Duyurma ve hatırlatma

Tanıtım görevinde ilk aşama, Kurulun yapısı, işlevleri gibi diğer özelliklerindenönce Kurulların varlığından halkı haberdar etmektir. Halk, İnsan Hakları Kurulu diye bir birimin var olduğunu duymalı ve öğrenmelidir. Bu ilk

aşamada kullanılabilecek yöntemler çok basittir: Yerel medyada yapılacak spot duyurular, gazete ilanları, nezarethaneler, hükümet konağı gibi kamukuruluşları ile park ve bahçeler gibi halkın yoğun olarak bulunduğu yerlereasılacak afişler halkı İnsan Hakları Kurulu’nun varlığından haberdar etmek için yeterli olacaktır. Burada dikkat edilmesi gereken husus, yapılacak tanıtımın halkın hem Kurullardan haberdar olmasını hem de bu yeni kurumkonusunda merak duymasını sağlamasıdır. İlk aşamada halkın ilgisi yeterince çekilemediği takdirde daha sonraki aşamalarda yapılacak tanıtım faaliyetlerinin başarı şansı azalmaktadır. Kurullar halkın sürekli nabzını

tutmalı, kamuoyu nezdindeki tanınma ve bilinme oranlarını sürekli kontrol etmelidir.

Tanıtım çalışmasının bir defada yapılıp bitirilen bir iş olarak algılanmamasıgerekmektedir. Tanıtım, sürekli tekrarlanması gereken ve hiçbir zaman ihmaledilemeyecek bir görevdir. Bugün reklam faaliyetlerine en fazla bütçe ayıranfirmaların yeryüzünün en tanınmış ticari markaları olmasının altında da bugerçek yatmaktadır. Tanıtım zorunluluğu bitmez; çünkü her şeyden önce insan

zihni unutmaya meyillidir. Belli bir dönem tekrarlanarak tazelenmeyen bir bilginin insan zihninin karanlık köşelerinde kaybolduğu, bilimin ortaya koyduğu bir gerçektir. Dolayısıyla, Kurulların halka duyurulmasından daha önemlive daha zor olmak üzere asıl görevin Kurulların halka sürekli hatırlatılması olduğunu vurgulamak gerekmektedir.

(ii) İletişim kanalları oluşturma

Danışma ve Başvuru Masaları

Yönetmeliğin 7. maddesine göre; “İllerde valilik yazı işleri müdürlüğünde,ilçelerde kaymakamlık yazı işleri müdürlüğünde herkesin kolaycaulaşabileceği bir danışma ve başvuru masası oluşturulur. Masayagelen başvurularla ilgilenmek üzere illerde vali, ilçelerde kaymakamtarafından sürekli bir memur görevlendirilir. Masa görevlisinin hukuk formasyonuna sahip olması veya halkla ilişkiler konusunda uzman olmasıgöz önünde bulundurulur.” Yine 9. maddenin (a) fıkrasında da, Kurullarıngündeminin belirlenmesi ile ilgili olarak Danışma Ve Başvuru Masalarından söz

edilmektedir.

İnsanlarımız, bu Masalar aracılığı ile Kurullara başvuruda bulunabilmekte,şikayet dilekçelerini verebilmekte, ihlâl iddiası başvuru formlarınıdoldurabilmekte, Kurulun hangi konuları ele almasını istediğini bildirebilmektedirler. Sürekli vurguladığımız Kurul ve halk bütünleşmesi



İ n s a n H a k



141

açısından hayati önemi haiz bu Danışma ve Başvuru Masalarında görev yapan personelin iyi eğitilmiş, Kurulların yapısı ve görevleri hakkında bilgi sahibi,insan hakları ile ilgili temel bilgi donanımı olan, halkla ilişkiler yeteneğikuvvetli kişilerden seçilmesi gerekmektedir. Denilebilir ki, Danışma veBaşvuru Masalarının işlevselliği, Kurulların etkinliğinin temel belirleyicisidir.

Özellikle nüfus yoğunluğu olan büyük yerleşim bölgelerimizde bu görevin başlı başına tam bir mesai gerektirebileceği, Yazı İşleri Müdürlüklerinin doğaliş tempolarına ek olarak böyle bir yükü kaldıramayabileceği durumlar da gözönünde bulundurularak, Kurulun sivil üyelerinden bu konularda yararlanılmasıdeğerlendirilebilecek bir çözümdür.

İnsan Hakları Başkanlığı, Avrupa Komisyonunun desteğiyle gerçekleştirdiğiDanışma ve Başvuru Masası Görevlilerinin Eğitimi Projesi çerçevesinde 17 ilde

düzenlediği bölgesel toplantılar ile toplam 632 Masa Görevlisini insan haklarıylailgili temel konular ve Kurulların işleyişi hakkında eğitime tabi tutmuştur. Buve benzeri eğitim projeleri, Danışma ve Başvuru Masalarının etkinlik düzeyineverilen önemin bir göstergesidir.

Yönetmeliğin 7. maddesinde nasıl kurulacağı anlatılan Danışma ve BaşvuruMasaları’na Kurulların halkla ilişkiler ve iletişim görevlerini açıklayan 10.maddesinin (a) fıkrasında da değinilmektedir. Halk ile Kurullar arasındaki temeliletişim kanalı olan Masaların iletişim bilgilerinin halka sürekli olarak gerek yerel basın gerekse afiş ve el ilanları ile duyurulması son derece önemlidir.7. madde incelendiğinde, nasıl bir Danışma ve Başvuru Masası istendiğikonusunda 3 önemli kriterin bulunduğu görülmektedir: Herkesin kolaycaulaşabilmesi, sürekli bir memurun görevli olması ve bu görevlinin de temelhukuk ve insan hakları bilgisine sahip olması.

Herkesin kolayca ulaşabilmesi: Masalara herkesin kolayca ulaşabilmesininiki şartı vardır: (1)Masaların iletişim bilgilerinin herkes tarafından bilinmesi,

(2)Masaların herhangi bir devlet birimi gibi değil “herkesin her konuda” başvurabileceği, hiç kimsenin başvurmaktan çekinmeyeceği yerler olarak algılanması.

Kurullar, öncelikli olarak bu Masalar aracılığıyla halkın başvuru, şikayet vetaleplerini alabilmekte ve bu Masalarda oluşan gündem bir anlamda Kurulunda gündemini belirlemektedir. Bu yüzden her Masa’nın özel tahsis edilmiş bir telefon ve faks numarası ve e-postası olmalı ve bu bilgiler halka -başta yerel

yazılı ve görsel basında yer alacak küçük duyurular, ilanlar olmak üzere- çeşitlivasıtalarla sürekli olarak aktarılmalıdır. Masaların iş yükü Kurulun tanınmaoranının temel kriteridir; dolayısıyla herhangi bir Kurulun Danışma ve BaşvuruMasası’nda hiç dosya yoksa, Kurulun derhal konuyu gündemine alarak tanıtımfaaliyetlerine ağırlık vermesi gerekmektedir.



İ n s a n H a k



142

Maddedeki “herkesin kolayca ulaşabileceği..” ifadesinin bir diğer yönünüise, bu Masalara bizzat yapılacak başvurular oluşturmaktadır. Valilik vekaymakamlıkların yazı işleri müdürlüklerinde oluşturulması öngörülenMasaların bu konumları, halkın bizzat başvuruda bulunma konusunda çekinceler yaşamasına neden olmamalıdır. Halkımızın idare ile temas meselesindeki

geleneksel çekingenliği dikkate alındığında buradaki asıl görev KurulBaşkanlarına ve Masa görevlilerine düşmektedir. Söz konusu gelenekselçekingenliğe ek olarak, bir insan hakkı ihlâli mağdurunun muhtemelen kendisinikorunmasız ve güvensiz hissedeceği gerçeği de göz önünde bulundurulmalıdır.

İnsan Hakları Masasına yapılacak bir başvurunun, hükümet konağındatakip edilecek diğer sıradan işlerden çok farklı bir önem taşıdığının şuurunda olarak, bu başvurular konusunda çok daha özenli davranılmalı,

başvuran vatandaşın kendisini rahat ve güvenli hissetmesi sağlanmalıdır. Bubaşvurular için müstakil bir yer tahsis edilmeli, başvurular bekletilmeden süratle işleme alınmalı ve başvuran vatandaşlara gerekli bilgi ve rehberlik desteği sağlanarak doğru yönlendirilmeleri temin edilmelidir. Şüphesiz,bütün bu hususların vatandaşların diğer tüm başvuruları için de geçerliolduğu düşünülecektir; ancak unutulmamalı ki burada “bir insan hakkıihlâli mağduru” söz konusudur. Bu durumda bulunan bir vatandaşın olası psikolojisinin ve şikayetçisi olduğu konunun önem derecesinin özel bir

hassasiyet taşıdığı açıktır.

Masaya yapılacak başvurunun valiliğe ve kaymakamlığa değil İnsan HaklarıMasasına yapıldığı gerçeği göz ardı edilir ve bu başvurular herhangi bir dilekçenin tabi olduğu usulde değerlendirilirse, vatandaşlar bu Masaları hükümetkonağındaki herhangi bir büro gibi algılayacak ve bu durum da Kurullarınmisyonuna büyük darbe vuracaktır. Masaların devlete ait binalarda bulunankonumlarının taşıdıkları sivil özellikle bir ölçüde çeliştiği doğrudur; ancak

önemli olan uygulamada bu çelişkiyi ortadan kaldırabilecek görev hassasiyetinigösterebilmektir.

Maddedeki “herkesin…” ifadesine özellikle dikkat edilmelidir; bu ibare“hakkım ihlâl edildi” diyen herkesin bu Masaya başvurabileceği anlamınagelmektedir. İnsan hakkı ihlâl iddiası başvurusu doğal olarak “devleti şikayetetme” eylemidir; Kurul Başkanları ve Masa görevlileri bu şikayet eyleminidevleti koruma refleksi ile savuşturmaya yönelirse yapılan bunca çalışma

anlamını yitirecektir. Dolayısıyla, görünüşü, hali, tavırları, söylemleri, mensupolduğu grup gerekçesiyle başvuranlara önyargılı yaklaşılmamalı; bu başvurularındeğerlendirilmesinin devleti daha demokratik, vatandaşının haklarına saygılıve şikayetlerine de duyarlı bir yapıya kavuşturacağı akıllarda yer etmelidir.Artık “devleti koruma refleksi” çıkan sesleri bastırmak değil, tam aksinetahammül etmek, dinlemek ve böylece doğru ile yanlışı ayırt edebilmektir.



İ n s a n H a k



143

Sürekli bir memur görevlendirilmesi : Danışma ve Başvuru Masası tam zamanlımesai isteyen bir iştir. Özellikle nüfus yoğunluğu belli bir düzeyin üzerindeki bölgelerimizde gelen başvuruların kaydı, tasnifi, dosyalanması, başvuranvatandaşlarla ilgilenilerek yönlendirilmeleri diğer işlerle birlikte götürülebilecek ek bir görev olarak değerlendirilemez. Gerek yapılan işin önem ve hassasiyeti,

gerekse de yoğunluğu göz önüne alınarak Yönetmelik hükümleri doğrultusundadaimi bir Masa görevlisi atanmalıdır. Tabii ki uygulamada, yani gerçek hayattavar olan kaçınılmaz gerçekler değerlendirildiğinde, personel imkanı zatenkısıtlı olan Yazı İşleri Müdürlüklerimizin böyle bir görevlendirme yapmasınınne denli güç olduğu ortadadır. Bununla birlikte, bu tür koşullar karşısındaKurullarda görev yapan sivil üyelerin, özellikle belediye, baro, üniversite ve odatemsilcilerinin gerek Masa için özel bir yer tahsis edilmesi, gerekse personeltemini konusunda katkı yapmaları sağlanabilir.

Masa görevlisinin hukuk bilgisi ve halkla ilişkiler yetkinliği : Masa görevlileri,gelen başvuruları değerlendirerek başvuran vatandaşların form doldurmasınayardımcı olmak hatta gerekirse vatandaşın vereceği bilgiler doğrultusundaformu bizzat doldurmakla görevlidir. Bunun yanında başvuranlara gerekli bilgive rehberlik desteğini vererek yönlendirmekle de görevlidirler. Bu görevlerin belli bir hukuk aşinalığı, idari tecrübe gerektirdiği ortadadır. Yalnız buradakastedilen şüphesiz ki bir hukukçu uzmanlığı değil, hukuk ve özellikle de insanhakları konusunda temel bir bilgiye sahip olmaktır. Yani sözgelimi haksız yere

gözaltına alındığını söyleyen bir kişinin başvurusunun “kötü muamele” değil“kişi hürriyeti ve güvenliği” ile ilgili olduğunu veya “vatandaşlık hakkının” bir devlete tabiyet bağıyla bağlı olma hakkını tarif ettiğini yoksa vatandaş olmaktankaynaklanan haklarımızla ilgili olmadığını bilmek ve başvurucuları bu şekilde bilgilendirebilmek bir Masa görevlisinden beklenen asgari hizmetlerdir.

Masa görevlilerinin hukuk bilgisinden daha çok ihtiyaç duydukları şey isehalkla ilişkiler yeteneğidir. İnsan olarak haklarının ihlâl edildiğini iddia eden

bir başvuru sahibi maruz kaldığı durumdan ötürü çok hassas ve kırılgan bir halet-i ruhiye içinde bulunabilmektedir. Bunun yanında halkımızın geleneksel ürkekliği, bölgenin kendine has dili, kültürü, davranış kalıpları gibi unsurlar da Masa görevlisi ile vatandaş arasındaki münasebette dikkate alınmalıdır. Bir Masa görevlisinden bu anlamda beklenecek ilk iş, başvuran kişiyi güler yüz ve ilgili bir tavırla karşılayarak onu rahatlatması, ihtiyaç duyabileceğiözgüveni ona verebilmesidir. Başvuran kişi “ciddiye alındığını” hissetmeli, yaptığının umutsuz bir çaba olduğu intibaına kapılmasına izin verilmemelidir.

Başvurucunun varsa kaygıları giderilmeli, mahremiyete dair taleplerineduyarlı olunmalıdır. Bu noktada hep belirtildiği gibi bu Masalar için Kurulun sivil üyelerinin de desteğiyle özel bir yer tahsis edilmelidir. Başvuran kişinin“haksızlığa uğramışlık” psikolojisi içinde olabileceği unutulmamalı veabartılı olabilecek hal ve tavırlarına belli ölçüde tahammül gösterilmelidir.



İ n s a n H a k



144

Bütün bunların kolayca yazılabildiği ama uygulamanın buna benzemediğimuhakkaktır; ancak Kurul Başkanı ve üyelerine düşen bu Masa görevlisini belirlerken özen göstermeleri, güler yüzlü, bölgenin kültürünü ve alışkanlıklarını bilen, halkı tanıyan, tahammül sahibi bir personeli burada görevlendirmeleridir.Vatandaşların en küçük bir ters cevaptan bile olumsuz etkilendikleri, hele

“ilgisizliğe, dinlenilmemeye ve ciddiye alınmamaya” hiç kimsenin tahammüledemeyeceği göz ardı edilmemelidir. Bu Masaları halk istemiş değildir; devletinisiyatif alarak bu imkanı sağlamıştır. Öyleyse gereği de yapılmalı, verilenhizmet en azından “saygı ve sevgi kusuru” taşımamalıdır.

Başvuru KutularıYönetmeliğin 10. maddesinin (b) fıkrasına göre Kurullar, insan haklarınailişkin ihbar, şikayet ve taleplerin Kurullara ulaştırılmasını kolaylaştırmak için

tüm kamu kurum ve kuruluşları ile şehrin önemli yerlerine Başvuru Kutularıkoymakla görevlendirilmişlerdir. Görüldüğü gibi buradaki önemli kavram“başvuruları kolaylaştırma”dır. Gerçekten de, zaman darlığı, günlük yaşamkoşullarının izin vermemesi, insanların bürokratik formalitelerden çekinmesigibi nedenlerden ötürü insanlar Başvuru Masaları ile doğrudan irtibatageçmeyebilmektedirler. Bu durumda hastane, nezarethane, hükümet konağı gibikamu kuruluşlarında veya şehrin merkezi bölgelerinde bulunan PTT binaları,marketler, metro ve otobüs durakları gibi yerlerde bulunan Başvuru Kutularınayazılı bir dilekçe bırakıvermek insanlarımızı Kurullarla kısa yoldan birbirine

bağlayan hayli pratik bir yoldur.

Başvuru Kutularının pratik bir yol olması kadar önem taşıyan diğer özelliği isesağladığı güvenliktir. İnsan hakları ihlâlleri niteliği gereği hassas konulardır. Butür durumlarda çoğu zaman başvuruda bulunmanın kendisi de başlı başına bir risk taşıyabilmekte ya da mağdur öyle hissedebilmektedir. İhlâl mağdurlarınındaha önce de değindiğimiz gibi işleri ya da özel hayatlarına dönük muhtemelkorkuları, kaygıları, çekinceleri olabilmekte ve bunlar da kişiyi Kurula açık bir

başvuru yapmaktan alıkoyabilmektedir. Böyle durumlarda bir Başvuru Kutusuideal bir çözüm olarak ortaya çıkabilmektedir.

Bunun yanında etkin kullanıldığı takdirde bu kutular, toplumdaki eğilimleritespit edebilecek bir “nabız ölçer” vazifesi de görebileceklerdir. Gerçekten dehalkın yoğun olarak şikayet, talep veya dilekçelerini bırakacağı bu tür kutular,toplumun sıkıntı duyduğu hususlar ve beklentileriyle ilgili kısa yoldan bilgiedinme imkanı da vermektedir. Bilindiği gibi başvuru ve şikayet kutuları,dünyada ve ülkemiz özel sektöründe de müşteri memnuniyetini tespit etmeamacıyla kullanılabilmektedir.



İ n s a n H a k



145

Kutuların bir başka yararı ise, kolay, hızlı ve etkin bir “tepki gösterme yöntemi” olmasıdır. Her toplumsal ve siyasal düzenin insanların tepkileriniiletebilecekleri “soluk borularına” ihtiyacı vardır. Bu tepkiler, genel dünya sorunlarından ülke ekonomisine, belediye hizmetlerinin kalitesinden gençliğinisyanına kadar geniş bir yelpazede olabilir. Londra’daki Kraliçe’nin bilealeyhinde konuşulabilmesiyle ünlü Hyde Park gibi “soluk boruları”, zamanlabir geleneğe de dönüşebilmekte ve sembol haline gelebilmektedirler. Doğru veetkin kullanıldığı takdirde Başvuru Kutuları da gelecekte böyle bir toplumsal misyonu yerine getirebilir.

Kurullarımızın Başvuru Kutularını yaptırıp belli yerlere yerleştirme konusundagerekeni geniş ölçüde yapmalarına rağmen, geçen zaman içinde bu yolla başvuru alma konusunda beklenen sonuç elde edilememiştir. Kutuların konduğu

yerlerin isabetsiz olduğu, düzenli olarak açılıp kontrol edilmediği, tahrip edilenkutuların yerine yenisinin konmadığı, çıkan az sayıda dilekçenin de fazla ciddiyealınmadığı gözlenmiştir.

Bu sonuçta her şeyden önce Kutular ile ilgili olarak vatandaşın gerektiği gibi bilgilendirilmemesi başlıca rolü oynamıştır. Maalesef tanıtımın “bir defadayapılan bir iş” olduğu algısı nedeniyle Başvuru Kutuları da başlangıçta belli bir istekle yapılmakla birlikte, zamanla unutulmaya terk edilmiştir. Sürekli

ve kalıcı tanıtımın eksikliği yanında, bu Kutuların işlevselliği konusunda dahalka doyurucu veriler, ikna edici örnekler sunulamamış ve giderek Kutular birer muziplik aracı haline gelmişlerdir. Kurullarımız da bu kutulardan çıkandilekçelerin çoğunun isimsiz ya da adressiz oluşu, gayrı ciddi şakalar, ihbarlar içermesi nedenleriyle konuya mesafeli bakmışlardır.

Ancak bu durum, Başvuru Kutularının pratik, faydalı bir enstrüman olduğugerçeğini değiştirmemektedir. Kurullarımız bu konuya özel önem göstermeli,Kutuları halka tanıtmalı, bunlardan çıkan dilekçelerden işleme konanlar

konusunda basın kanalıyla bilgilendirme yapılmalıdır. Birtakım şakalar, asılsızihbarlar yanında son derece ciddi iddialar içeren notların da bu Kutularakonulabildiği unutulmamalıdır. Nitekim, bir başvuru kutusundan çıkan “beniöldürecekler” yazılı, isimsiz ve adres olarak sadece oturulan köyün adınınverildiği bir dilekçe ile ilgili yapılan çalışmada konunun bir “töre davası”olduğu ve notu yazan kadının ölüm tehdidi altında olduğu ortaya çıkmış ve böylece bir hayat kurtarılabilmiştir. Bunun gibi ülkenin ücra köşelerinde nicesessiz çığlıklar olabileceği iyi düşünülmeli, henüz hangi haklara sahip olduğu

bile anlatılamamış milyonlarca insanımıza ulaşılabilecek her türlü yol yılmadanusanmadan denenmelidir. Kurulların varlık gayesi de budur; halkın vicdanı veumudu olmalıdırlar.

Bir başka tartışılan konu ise, Kutulara konulan “isimsiz ve adressiz” dilekçelerinne yapılacağıdır. Sadece isim veya adres olmaması gerekçeleriyle bu dilekçeleri



İ n s a n H a k



146

çöpe atmak doğru değildir. Bu başvuru kutularının bir varlık sebebi de zaten“isim veya adres vermekten çekinen, açıkça başvuru yapamayan” insanlarımıza bir yol açmaktır. Belli somut veriler içerdiği( olayın geçtiği yer, tarih vb) ve ciddi bir konuyla ilgili olduğu takdirde başvuru mutlaka değerlendirilmelidir. Buradadikkat edilmesi gereken husus, salt husumet sebebiyle yapılan asılsız ihbarlar

nedeniyle insanların karalanmasına izin vermemektir. Bu tür bir risk içermeyen başvurular ise mutlaka kaydedilmeli, başvuru formu haline getirilmeli ve Kurultarafından değerlendirilmelidir. Bazen de bu dilekçelerin belli bir mahalle yada grup adına verildiği ve yaşadıkları bir sorunla ilgili olduğu görülmektedir.Yine burada da yapılması gereken kaydetmek, form haline getirmek ve Kurulgündemine taşımaktır.

(iii) Basın ile işbirliği

Kurulların halkla bütünleşmesi gayesine hizmet edecek en önemli araçların başında kuşkusuz basın gelmektedir. Esasen basın Kurulların bir parçasıdır;her Kurulda bir basın temsilcisi bulunmaktadır. Basının varlığı, İnsan HaklarıKurullarının sivil karakterinin en önemli göstergelerinden biridir. Çünküdemokratik bir toplumda “dördüncü kuvvet” olan basının ana varlık gayesi,yönetimleri halk adına denetlemek ve sorgulamaktır. İnsan haklarına yönelik kısıtlamaların, ihlâllerin kural olarak devletten geleceği varsayıldığı için basınınyönetim üzerindeki “eleştirel denetimi”, insan haklarına dayalı bir siyasal

ve toplumsal düzenin sigortalarından biri olarak görülmüştür. Bu sigortanınKurullarda temsil edilmesi de, İnsan Hakları Kurullarının misyonunun en güzelgöstergelerinden biridir.

Halkın temsilcisi olarak kabul edilen basın ve sivil toplumla güçlü ilişkiler kuran bir Kurulun halk tarafından benimsenmesi şüphesiz çok daha kolayolacaktır. Burada öncelikle Kurul üyesi olan basın temsilcisinin çalışmalara aktif katılımı önem kazanmaktadır. Kurulun varlığının, üye yapısının, görevlerinin,misyonunun ve en önemlisi de faaliyetlerinin halka tanıtılmasında en etkili

araç olan basının Kurulun zaten içinde olması iyi değerlendirilmelidir. Buüyelik basın ile Kurul arasında bir köprü vazifesi görecek ve basının Kurulçalışmalarına ilgisini arttırmakta büyük rol oynayacaktır.

Kurul faaliyetleri ve alınan kararların özel bir sakınca bulunmadığı takdirde mutlaka basında yer alması sağlanmalı, bu konunun tanıtım açısından taşıdığı önem dikkatealınarak basın periyodik olarak yayınlanacak basın bültenleri, yapılacak basıntoplantıları ile bilgilendirilmelidir. Özellikle eğitim ve bilinçlendirmeye dönük

faaliyetler mutlaka basına açık olmalıdır. Yazılı ve görsel basın temsilcileriylesürekli bir temas oluşturulmalı, Kurulların sadece etkinlik yaptıkça değil kalıcıolarak basında yer alması sağlanmalıdır. Sözgelimi tüm yerel gazetelerde bir “İnsan Hakları Köşesi” oluşturulması için girişim yapılmalı, yerel TV’lerdehaftalık veya aylık periyotlarda programlar düzenlenmesi için bu kuruluşlarlaişbirliği yapılmalıdır. Basının halkın aynası olduğu gerçeğinden hareketle bu



İ n s a n H a k



149

oluşturacakları web sayfaları aracılığıyla tanıtım faaliyetlerine hız vermelidirler. Nitekim bazı Kurullarımız bu konuda harekete geçmiş, oluşturdukları websayfalarına iletişim bilgilerini, üye profillerini, faaliyet raporlarını ve insanhaklarıyla ilgili eğitici, bilgilendirici materyalleri yerleştirerek bu çağdaşmetoddan azami derecede faydalanmışlardır. Bazı Kurullarımız valiliklerin

web sitelerinde açılan bir linkle bu imkandan yararlanmakla birlikte arzu edilendurum her Kurulun kendi web sitesine sahip olmasıdır. Bu görev, Kurulun sivilüyelerinin daha fazla sorumluluk almalarını gerektiren bir husustur. İhtiyaçduyulacak mali kaynak ya da siteyi kuracak ve sürekli güncelleyecek uzman personel konusunda sivil üyeler inisiyatif almalı ve Kurul başkanları da onlarıteşvik etmelidir. Bunun yanında her Danışma ve Başvuru Masasının sahip olmasıve halka sürekli duyurması gereken e-postası aracılığıyla başvuru alınması veşikayet ve taleplerin iletilebilmesi imkanı sağlanmalıdır.

c) Sivil Toplum Kuruluşlarıyla İlişkilerin Geliştirilmesi

Yönetmeliğe göre “tüzüklerinde ve çalışma programlarında insan haklarıkonularına yer verilen, çalışmaları gönüllülük esasına dayalı, tüzel kişiliğesahip dernek veya vakıf gibi kuruluşlardan üyelik başvurusunda bulunanlaraillerde en az üç, ilçelerde en az iki olmak üzere Kurullarda yer verilecektir. Yineyönetmeliğin Kurulların görevlerini düzenleyen maddelerinde(m.10, m.12)sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği yapılmasına, bunların çalışmalarının teşvik

edilmesine ve bu çalışmalardan yararlanılmasına yer verildiği görülmektedir.İnsan Hakları Kurullarının sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği konusu başlı başına üzerinde durulması gereken bir konudur ve Kurulların geleceği açısından belirleyici rol oynayacaktır.

Dünyada kamu ve özel sektörden sonra üçüncü sektör olarak tanımlanan“gönüllü kuruluşlar sektörü” gerek ulusal gerekse uluslararası platformlardagiderek daha fazla etkinlik kazanmaktadır. Bu sektörün sadece ABD’deki yıllık mali büyüklüğünün 150 milyar dolar, bir başka deyişle Türkiye’nin GSMH’sınınneredeyse yarısı olduğunu kaydetmek bu gücü tarif etmek için yeterli olmalıdır.Bilinen İngilizce ifadesiyle “non-governmental organization- NGO” adı verilenve hükümet-dışı kuruluşlar olarak da isimlendirilmekle birlikte, yaygın olarak “sivil toplum kuruluşu-STK” şeklinde ifade edilen bu tür kuruluşların, sosyalgelişmeler, siyasal olaylar üzerindeki etkileri, birtakım büyük güçlerle ilişkilerihep tartışılmakta ise de, sahip oldukları etkinlik kapasitesinin değeri tartışılmaz bir gerçektir. Ülkelerin ulusal güç kriterleri arasında sivil toplum kuruluşlarınınsayısı, üye miktarı, mali güçleri, etkinlik düzeyleri de ifade edilmekte, bu

kuruluşların yaygınlığı tıpkı otoyol ağının genişliği gibi geçerli bir gelişmişlik göstergesi olarak kabul edilmektedir.

Türkiye’de toplumun içinde yer etmiş, tarihsel kökleri olan ve daha çok yardımlaşma, dayanışma gibi amaçlarla oluşmuş yapılar bulunmakla birlikte,modern anlamda “gönüllü sektörü”nün ciddi bir büyüklük ve etkinlik düzeyinde



İ n s a n H a k



150

olduğunu söylemek güçtür. Bununla birlikte hızlı kentleşme ve ekonomik büyümenin getirdiği değişim süreci içinde belli alanlarda sivil toplumgirişimlerinin ivme kazandığı da bir gerçektir. Dünyada NGO’ların önceliklifaaliyet alanlarından biri olan insan hakları konusunda ise ülkemizde ciddianlamda sadece birkaç kuruluşun etkinliği gözlemlenmektedir.

İnsan Hakları Kurulları ise, daha önce de belirtildiği gibi devlet ile sivilkurumları bir araya getiren ve niteliği itibariyle aslında ne kamu, ne özel nede gönüllü sektörü içinde değerlendirilemeyecek sui generis (kendine özgü)yapılardır. Bu anlamda Kurullar, diğer tüm politik gündem ve kaygılardan bağımsız olarak “sadece insan hakları” amacıyla oluşturulmuş birimlerdir. Siviltoplum kuruluşlarının burada devletin temsilcileriyle birlikte görev yapması,onlarla birlikte eşit oy hakkına sahip olarak kararlara katılması, gündemini

belirlemesi bu yapıların özgünlüğünü ortaya koymaktadır. Kurulda sivil toplumkuruluşlarının temsili yanında Kurulların üye olmayan STK’larla da işbirliğinigeliştirmekle görevlendirilmesi, konuya verilen önemi göstermektedir.

Çeşitli platformlarda Kurulların sivil ve bağımsız olmamakla eleştirildiği gözlemlenmektedir. Ne var ki, Kurulların temel esprisi, zaten bilinenanlamda bir STK ya da devlet kuruluşu olmanın ötesinde insan haklarıortak paydasında kamu ile sivil kurumların bir araya geldiği “kendine

özgü” birimler olmasıdır. Bu özellikleriyle Kurullar, STK’ların alternatifiolmadıkları gibi, temel amaçları da insan hakları alanının iki tarafının görüşve enerjilerini çözüme yönelik bir sinerjiye dönüştürmektir. Kurullar insanhakları konusunda “ortak bir vicdani tutum” oluşumuna katkı yapmak içinbünyesinde hem “talep edenin” hem de “talep edilenin” yer aldığı yapılardır. Bu nedenle, salt devletin koruma refleksini yansıtmadıkları gibi bir “muhalefet odağı” şeklinde hareket etmeleri de beklenemez.

Eğer Kurulların “devlet güdümünde” olduğundan yakınılıyorsa, yapılması

gereken Kurullara üye olmak, çalışmalarına katkı yapmak, kendi görüşleriniKurul bünyesinde yansıtmaktır. Buna hiçbir engel bulunmamaktadır;Kurulların gündemi üyelerin ortak kararıyla belirlenmekte, kararlar aralarındaBaşkanın da bulunduğu üyelerin eşit oyuyla alınmakta, Başkanın veto hakkı bulunmamaktadır. Yani Kurullar, devletin temsilcilerinin benimsediği görüşler aleyhinde kararlar alabilmektedir. Bu sadece kâğıt üstündeki bir olasılık değil, uygulamada sık yaşanan ve bu yapılar yerleştikçe daha fazla örneklerigörülecek olan bir durumdur. Kurulların lojistiğinin devlet tarafından sağlanması

eleştiriliyorsa, bu durum da yine sivil üyelerin katkı ve desteğiyle çözülebilecek bir konudur; sivil üyelerin ve özel kuruluşların katkılarıyla Kurullara müstakil bir büro sağlanması, çalışma maliyetlerinin karşılanmasına katkı yapılması zatenKurul Başkanları tarafından teşvik edilen bir husustur.

İnsan haklarıyla ilgili tüm gönüllü sivil örgütlenmelerin Kurullara katılmaları ve



İ n s a n H a k



151

sahip çıkmaları, ülkemizin insan hakları tablosu açısından son derece önemli bir kazanım olacaktır. Bu kuruluşların kendi görüşleri, ideolojileri etrafında faaliyetgöstermelerine kimsenin bir itirazı yoktur; tümüyle kendi tercihlerine kalmış bir konu ve ayrıca demokratik bir zenginliktir. Fakat Kurullarda temsil edilmek için kendi ideolojik dairelerinin dışına çıkarak, insan hakları paydasında ortak

bir akıl geliştirmeye odaklanmaları gerekmektedir. Muhakkak ki Kurullarınherkesin katkısına ihtiyacı vardır; ancak katkı yerine manipülasyon gelecekse buKurulların temelini dinamitlemek olacaktır. Bu tehlike tabii ki kamu temsilcileriaçısından da geçerlidir; onlardan kaynaklanacak manipülasyonlar da aynı biçimde Kurulları işlemez hale getirecektir.

Kurulların bazı STK’ları “çembere dahil etmekte” gereken istekliliğigöstermedikleri sürekli ifade edilen bir konudur. Marjinal kabul edilen, genel

kabullerin dışında görüşleri savunan bazı STK’ların Kurullarda yer alması vefaaliyetlere katılması konusunun kimi endişelere sebep olduğu görülmektedir.Bu endişelerin mutlaka bir ölçüde de olsa haklılık payı bulunmakla birlikte, başta Kurul başkanları olmak üzere üyelere düşen görev, ısrarla işbirliği vediyalog arayışını sürdürmeleridir. İnsan hakları alanında temel eksikliğin diyalogzemini oluşturma konusunda yaşandığı, kalıcı ve sağlam bir iletişim ve işbirliğiortamının ise hem aşırılıkları hem de yanlış algılamaları törpüleyebileceğiunutulmamalıdır.

Tüm bu çabalara karşın, mevcut STK’lar Kurullara üye olmaya yanaşmasalar bile, en azından karşılıklı bilgi teatisi ve insan haklarıyla ilgili materyallerinalışverişi yapılmalı, periyodik olarak tekrarlanan ziyaretler yoluyla diyalogzemini pekiştirilmelidir. Bunun yanında daimi üye olmayı reddetmelerininKurulların çalışmalarına katılmalarına engel olmadığı gerçeğinden hareketle,yapılan eğitim, bilinçlendirme ve araştırma faaliyetlerine destek vermelerisağlanmalı, onların faaliyetlerine de mümkün olduğu ölçü ve biçimde katkıyapılmalıdır. İhlâl iddiası başvuruları konusunda bilgi ve verilerin paylaşımına

da özel önem verilmelidir.

Yönetmelikte Kurullarda görev yapacak STK’ların sayısıyla ilgili olarak belirtilen “illerde en az üç, ilçelerde en az iki” koşulunun uygulamada tamanlamıyla doğru değerlendirilmediği ve sanki sadece bu sayılar kadar STK üye olabilirmiş gibi anlaşıldığı görülmektedir. Kurullara üye olacak STK’ların sayısında yönetmelik çerçevesinde hiçbir maksimum sınır yoktur. Kurulların yapısının güçlendirilmesi bakımından mümkün olduğunca çok sayıda STK’nın

Kurullara üye olmasına çalışılmalıdır. Kurulların geleceği büyük ölçüdeSTK’lardan faydalanabilme güçlerine bağlı olarak şekillenecektir.

Kurullara gereken sivil katkının yapılmadığı, üyelerin ilgisiz olduğu, STK’larınçok az olduğu ve onların da insan hakları konusuna ilgi göstermedikleriözellikle Kurul Başkanları tarafından sıkça dile getirilmektedir. Bu durum, aynı



İ n s a n H a k



152

zamanda Kurulların etkisizliğinin bir nedeni olarak da ortaya konmaktadır.Halbuki hepsi doğru olan bu hususlar zaten Kurulların ana varlık nedenlerinden biridir. Ülkemizde çok sayıda STK olsaydı, gelişmiş bir insan hakları bilinci veörgütlenmesi bulunsaydı belki de Kurullara gerek kalmayacaktı. Kurullar zaten bu sorunların çözümü için oluşturulmuşlardır; dolayısıyla çözmeleri gereken

problemlerin bahane olamayacağının bilincinde olmalıdırlar.

Sivil toplum kuruluşları, toplumun duyarlılık merkezleri vazifesi gören,demokrasiyi sadece dört veya beş yılda bir oy vermeye indirgenmekten kurtaranve ona katılımcı bir nitelik kazandıran, ekonomiyi, teknolojiyi, sosyal değişimiçağdaş ufuklara taşıyan temel bir itici güçtür. Türkiye’nin her anlamda bugüce ihtiyacı vardır. Son yıllarda gerçekleştirilen kapsamlı siyasal ve hukuksalreformlar sayesinde düşünce ve ifade ile örgütlenme özgürlüğünün önündeki

bariyerler büyük oranda kaldırılmıştır. Ancak bununla da yetinilmemekte,engelleri kaldırmanın ötesinde halkımız bu yönde teşvik de edilmektedir. Buçerçevede olmak üzere, Kurulların görev listesinin başlarında, insan haklarıalanındaki temel sorunlardan biri olan “sessiz ve geniş kitlenin örgütsüzlüğü”nüaşmak gelmektedir. Kurullar, bizatihi kendileri bu örgütsüzlüğe güçlü bir cevapoluşturmaları yanında halkı insan haklarıyla ilgili konularda örgütlenmeyeve sesini duyurmaya teşvik etmekle de görevlidirler. İnsan hakları, bazı küçük grupların sloganı değil, tüm toplumun ortak değerler sistemidir. Ancak bu

gerçeğin kuvveden fiile geçmesi, insan hakları mücadelesinin tüm halkımıztarafından benimsenmesi gerekmektedir, ki bu da ancak güçlü bir STK portföyüve dinamizmi ile mümkündür.

Kurullar, bu görev çerçevesinde her şeyden önce gerçekleştirilen reformlarıhalka tanıtmalı ve örgütlenme özgürlüğünün önündeki gereksiz engellerinkaldırıldığını anlatmalıdır. Bu husus, halkımızın zihninde yer etmiş kavramsalkorkuların aşılması anlamında son derece önemlidir. Toplum, her şeyden önce

örgütlenme kavramıyla barışmalıdır. Kurulların faaliyetlerinin ana temalarından biri bu olmalıdır. Bunun yanında “insan hakları” etrafındaki çifte standartlardanhaklı olarak çokça şikayetçi olan halkımıza,

• insan haklarının hepimize ait bir değer olduğu,

• hepimizin yaşamıyla ilgili vazgeçilmez haklarımızı ihtiva ettiği,

• eğer istismar edilmesini ya da ülkemiz aleyhine kullanılmasınıistemiyorsak bu değerlere sahip çıkmamız gerektiği,

• bunun için de bir araya gelmenin, ortak platformlarda fikir ve öneriler üretmenin şart olduğu sürekli olarak telkin edilmeli,

• Kurulların millete ait olduğu vurgulanarak, yeni STK’ların kurulupKurullarda yer alması teşvik edilmelidir.



İ n s a n H a k



155

eğitiminin ilk aşaması, bu kavramı gerçek anlamıyla tanımlamak ve doğru bir bağlama oturtmak olmalıdır. Bu anlamda teorik bazda temel insan hakları bilgilerinin eğitilen ve bilgilendirilen kitleye sunulması özel bir öneme sahiptir.İnsanlar sağlıklı bir kavramsal altyapıya sahip olmadıkları zaman, o konuylailgili yapılacak hiçbir eğitimden olumlu sonuç almak mümkün olmaz. Özellikle

insan hakları gibi “ne olduğu tartışmalı” bir konuda yapılacak çalışmalarda buhususa öncelik verilmesi şarttır.

İnsan hakları, her şeyden önce düşünce ve inanç sistemlerinde, felsefi veideolojik yaklaşımlarda ortaya çıkmış, şekillenmiş ve daha sonra pozitif hukuk sistemlerinde yerini almıştır. Bu süreç, çağımızda da aynı şekilde devametmektedir. Bu yüzden, insan haklarıyla ilgili temel felsefi yaklaşımlar, ilerisürdükleri tezler, mevcut güncel tartışma alanları da bu eğitim ve bilgilendirme

çalışmalarında öncelikli yer tutmalıdır. Bu bilgilere sahip olmadan uluslararasısözleşmeler ve anayasalarda bulunan insan haklarıyla ilgili ilkeleri ezberlemek mümkün olsa da anlamak mümkün olmayacaktır. Hele insan hakları gibidinamik ve kapsamı sürekli genişleyen bir konuda geleceğe dönük bir vizyonçizmek, ancak insan hakları alanındaki gelişimlere kaynaklık eden düşüncesistemlerini bilmek ve anlamakla söz konusu olabilecektir. Şüphesiz bundankastedilen akademik bir uzmanlık eğitimi değildir; ancak ana hatlarıyla daolsa bu bilgilerin verilmesi, insan hakları tartışmalarına neden-sonuç ilişkileriçerçevesinde bakabilmeyi sağlayacaktır.

Kurulların bilinçlendirme faaliyetleri kapsamındaki öncelikli hedefleri,ülkemizde insan hakları konusundaki belli başlı “zihinsel engelleri” aşmak olmalıdır. Bu sorunlara temas etmeyen, “insan hakları iyidir, değerlidir,korunmalıdır” gibi genel geçer temalara hapsolmuş çalışmalardan arzu edilensonucu elde etmek mümkün değildir. Aşılması gereken bu tip önyargıların başında, insan haklarının düşmanca emelleri olan dış güçler tarafından ülkemiziyıpratmaya dönük bir propaganda aracı olarak kullanıldığı iddiası gelmektedir.

İnsan haklarının Batı emperyalizminin hedefleri doğrultusunda masaya getirilen bir politik enstrüman olduğu görüşü sıkça dile getirilmektedir. Bu nedenle de, bualanda yapılan çalışmalara en hafif tabirle “oyuna gelmek” olarak bakılmaktadır.Bir başka husus, ülke içindeki bölücü ve aşırı unsurların diledikleri gibi faaliyetgösterebilmek için “insan hakları mazereti”ne sığındıkları ve bu alanda yapılacak iyileştirmelerin bu grupların “ekmeğine yağ süreceği” kaygısıdır.

Bu endişe ve kaygıların tümüyle temelsiz ve yersiz olduğu iddia edilemez.

Ancak bu doğru tespitlerden yola çıkıp insan haklarını salt bir propagandaunsuru ve bir tehlike olarak görme sonucuna varmak külliyen yanlıştır.Çünkü söz konusu tespitlerin doğruluğu, insan haklarının evrensel bir değer,gelişmişliğin temel kaynağı ve aynı zamanda göstergesi olduğu gerçeğinideğiştirmemektedir. Batı’nın ekonomik ve sosyal ilerlemesini temel hak veözgürlüklerin gelişiminden ayrı olarak düşünmek imkansızdır. Bu gelişime



İ n s a n H a k



156

yaptığı katkıdan da önemli olarak insan hakları, aynı zamanda bu ilerlemeninamaç ve hedefini de ortaya koymaktadır: Temel hak ve özgürlüklerin ve insanonurunun korunduğu demokratik hukuk devleti ve özgür toplum.

Bunun yanında, dile getirilen bu tür kaygıların giderilmesinin tek yolununda yine insan haklarına sahip çıkmak olduğu kuşkusuzdur. İnsan hakları gibi temel nitelikte bir değerler manzumesinin ülkemiz aleyhine tehlikelibir silah olmaktan çıkarılabilmesi, insan haklarının çeşitli çevrelerceistismarının önüne geçilebilmesi için yapılması gereken, ülkemizin insanhakları standardını korumak ve geliştirmektir. Aksine bir yaklaşım, söz konusu istismar ve propagandaya güç kazandırmaktan başka bir sonuçvermeyecektir. Kurullar, yaptıkları eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarındabu hususu özellikle değerlendirmelidir.

Bir başka hakim ve yanlış kanı da, insan haklarıyla ilgili reformları bize AB’nindayattığı ve aslında ulusal çıkarlarımıza ters düşen hususlar da olmasınakarşın tam üyelik için bunları “sineye çektiğimiz”dir. Nitekim Kurullar da buyorumlardan nasibini almakta, AB’nin gönlünü hoş tutmak için kurulduklarıizlenimi verilmeye çalışılmaktadır. Kurulların “insan hakları bilinçlendirmesi” bağlamında üstesinden gelmesi gereken en önemli önyargılardan biri de budur. Türkiye’nin bu reformları AB üyelik süreci kesilse dahi sürdüreceği,

reformların sonucunda AB’ye üye olunsa da olunmasa da milletimizin hak veözgürlük alanının genişlemiş olacağı, en önemlisi de bu “sessiz devrim”dengeri dönüşü AB kabul etse bile “hakların sahibi” olan milletin artık asla kabuletmeyeceği şüphesiz bir hakikattir. Bu temelden hareketle, Kurulların daAB’ye endeksli yapılanmalar olmadığı, varlıklarını AB’nin değil milletin sahipçıkmasıyla sürdürebilecekleri, daha da önemlisi Kurulların güçlenmesindenasıl yarar sağlayacak olanın dış unsurlar değil bizatihi halkımız olduğu, yapılançalışmalarda sürekli olarak vurgulanmalıdır.

İnsan hakları çalışmalarında en fazla dikkat edilmesi gereken husus, hamasetkokan sloganik ifadeler yerine somut ve gerçekçi verilerin kullanılmasıdır.Gerekçesi ortaya konmamış hiçbir iddianın zihinlere işlemesi mümkün değildir.Dolayısıyla insan hakları anlatılırken de, ezbere davet eden bir üslup ve içerik yerine hakların gelişimine kaynaklık eden toplumsal ve siyasal realitelere dayalı bir anlatım benimsenmelidir. Ulaşmak istediğimiz refah toplumuna ancak temelhürriyetleri koruyup geliştirerek varılabileceği, esasen toplumların kalkınmayı, büyümeyi zaten insan onurunun korunduğu, adaletin hakim olduğu, özgürce

konuşulup üretilebilen bir yapıya kavuşmak için istediği vurgulanmalıdır. Bununyanında insan haklarının tarihsel ve kültürel dokumuz içindeki yerine ayrıcaönem verilmeli, bu değerlerin “ithal” olmadığı ortaya konmalıdır. Bu temelleredayalı bir bilinçlendirme çalışması, insan hakları çalışmalarının ve Kurullarınüzerindeki AB etiketinin çıkarılıp, halkla bütünleşmeleri açısından daha faydalıolacaktır.



İ n s a n H a k



158

Eğitim ve bilinçlendirme faaliyetlerinde akademisyenler, hukukçular, tecrübeliidareciler gibi uzmanların bilgi ve birikimlerinden faydalanılmalıdır. İnsanhaklarıyla ilgili materyaller, ancak uzmanların eğitimleri ile anlaşılabilecektir. Bukonuda öncelikle Kurulda görev yapan baro ve üniversite temsilcileri sorumluluk almalı, bizzat eğitim faaliyetlerini yönlendirmeleri yanında meslek gruplarından

konuyla ilgili gerekli katkıyı sağlamalıdırlar. Burada dikkat edilmesi gerekenhusus, eğitimin dili ve niteliğidir. Akademik lisan içinde gerçekleşecek bir seminer veya panel halka, öğrencilere, kamu görevlilerine ulaşamayacaktır.Dolayısıyla yapılanın özü itibariyle bir eğitim faaliyeti olduğu unutulmamalı ve bu çalışmaların etkinliği için uzman eğitimcilerden de destek alınmalı, bulunulanyörenin kültürünü, alışkanlıklarını, kendine has üslubunu ve ilgi alanlarını bilenkişilerden yararlanılmalıdır.

(iv) Hedef kitle

Eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarının hedef kitlesi doğru seçilmeli ve bugrubun özellikleri ile uyumlu bir eğitim çalışması yapılmasına dikkat edilmelidir.Kurullar açısından baktığımızda hedef kitle olarak değerlendirilebilecek gruplar şunlardır:

• Kurul üyeleri

• Kamu görevlileri

• Öğrenciler

• Meslek grupları

• Kadınlar

• Engelliler

• Genel kamuoyu

Eğitim çalışmalarında Kurul üyelerinin insan hakları konusundaki bilgi ve birikimlerinin geliştirilmesi öncelikli önem taşımaktadır. Bu, aynı zamanda“eğiticilerin eğitimi” esprisiyle gerçekleştirilecek bir çalışmadır. Kurul

üyesi olmak, insan hakları uzmanı olmak anlamına gelmediği gibi, pek çok farklı yönü olan insan hakları ile ilgili olarak uzman akademisyenlerin bile “çok iyi bilmedikleri” hususlar mutlaka olacaktır. İnsan hakları eğitimive bilinçlendirmesi görevini üstlenen Kurul üyelerinin konuyla ilgili bilgiseviyelerinin yükseltilmesine özel önem verilmeli, yapılan tüm faaliyetlerden,temin edilen tüm materyallerden üyelerin faydalanmasına öncelik tanınmalıdır.

İnsan hakları ihlâllerinin önüne geçilebilmesi her ne kadar bireylerin “haklarını

bilme ve sahip çıkma” bilinçlerine bağlı ise de, eğer bir “ihlâl eden” olmaz ise,insanların bilinç düzeyleri ne olursa olsun haklar korunmuş olacaktır. Dolayısıyla“uygulayıcıların eğitimi” bu anlamda ayrı bir öneme sahiptir. Burada ihlâlkonularında “gözlerin en fazla çevrildiği” emniyet ve jandarma mensuplarınıneğitimi konusunda Kurulların özel bir çaba göstermesi ve bu konuya dönük programlar düzenlemesi gerekmektedir. Son dönemde Türkiye’nin hukuk



İ n s a n H a k



159

sisteminde başdöndürücü hızda gerçekleşen reform süreci, ortaya yepyeni bir hukuk yapısı çıkarmıştır. Bu alanda yaşanan yoğun ve karmaşık değişikliklereadapte olabilmek için her şeyden önce “nelerin niçin değiştiğinin” kapsamlıeğitimine ağırlık verilmelidir. İlgili kurumlarımız zaten hizmet içi eğitim programlarında bu konuyu işlemektedirler ama Kurullarımızın da bu süreçte

üstleneceği önemli görevler bulunmaktadır. Kamu kurumlarının hizmet içieğitim çalışmalarına katkı yapılmalı, bu çalışmalar ile ilgili bilgi alınmalı,gerekiyorsa öneriler geliştirilerek ilgili kuruma sunulmalıdır. Burada yine KurulBaşkanlarının inisiyatifi ile kamu kurumları ile Kurullar arasında sağlam bir diyalog ve işbirliği zemininin kurulması gerekmektedir.

Gelecek nesilleri temsil eden öğrenciler, henüz bu önyargılar ile tanışmadaninsan haklarının evrensel değerini ve önemini özümsemelidirler. Kurullar

okullarda insan hakları eğitimi konusunu “sürekli bir gündem” olarak takipetmelidir. Bölgedeki tüm okullara insan haklarıyla ilgili temel materyaller ulaştırılmalı, periyodik olarak tüm okullarımızda seminerler düzenlenmeli,Kurul toplantıları belli aralıklarda okullarda düzenlenmeli, Kurullar öğrencileretanıtılmalı, teşvik ve ödüllendirme unsuru olarak insan hakları konulukompozisyon, resim yarışmaları düzenlenmeli, okullarda İnsan Hakları Kolukurulması sağlanmalı, öğretmenler ve okul yöneticileriyle düzenli toplantılar yapılarak bu alandaki eksiklikler ve yapılabilecek hususlar değerlendirilmeli,“çocuk hakları” konusuyla ilgili özel eğitim programları hayata geçirilmelidir.

Kurullarda bulunan meslek grupları başta olmak üzere bölgenin çalışma yaşamınıtemsil eden gruplara özel eğitim çalışmaları planlanmalı ve uygulanmalıdır.Türkiye’de çalışma ve sözleşme hürriyeti, sosyal güvenlik hakkı gibi iş yaşamınıyakından ilgilendiren konularda hem ciddi sorunlar bulunmakta, hem de bu“ekonomik ve sosyal haklar” diğer temel haklar ve siyasal haklara göre daha az bilinmektedir. Bu konuda yapılacak çalışmaların bir diğer yararı da, Kurullarıngeleceği açısından hayati önemi haiz olan STK’lar ve meslek kuruluşlarının

işbirliği ve katkılarını sürekli hale getirmesi olacaktır.

Kurulların eğitim çalışmalarını belli bir program dahilinde ve bir takvime bağlıolarak gerçekleştirmeleri, faaliyetlerin düzenliliğini ve birbirini tamamlayıcınitelik taşımasını sağlayacaktır. Bütünsel bir bakıştan mahrum, dağınık ve belli bir gündemi takip etmeyen faaliyetlerin etkisi ise sınırlı kalacaktır.

Programlamanın dayanması gereken unsurlar ise,

• hedef kitle (öğrenciler, kamu görevlileri, Kurul üyeleri, genel),

• hak konuları ( fikir ve ifade özgürlüğü, sağlık hakkı vb) ve

• faaliyet biçimleri (seminer, panel, konferans, TV ve yazılı basın,ziyaretler)

şeklinde oluşturulmalıdır.



İ n s a n H a k



161

g) İnsan hakları uygulamalarının teşvik edilmesi amacıyla örnek kurumve kuruluşlar ile kamu görevlilerinin tespit edilerek ödüllendirilmesinisağlamak,

h) Karakol ve nezarethane denetleme formlarını inceleyerek varsaaksaklıkların giderilmesi hususunda ilgililere tavsiyelerde bulunmak,

i) Nezarethane koşullarının iyileştirilmesi ve ilgili mevzuata uygun halegetirilmesi hususunda tavsiyelerde bulunmak,

j) Sanık haklarının etkin bir şekilde uygulanmasını sağlamaya yönelik araştırma ve inceleme yapmak ile görevlidir.

Şüphesiz Kurulların araştırma ve izleme ile ilgili görevleri bu konularla sınırlıdeğildir; insan haklarıyla ilgili her konu, tüm boyutlarıyla Kurulların görev alanı

içindedir. Maddede belirtilen konular ise, Türkiye’nin “açık yaraları” halinegelmiş olmaları hasebiyle ayrı bir ilgiyi ve çabayı gerektiren konulardır.

(i) Araştırma

Kurulların AvantajıKurulların Türkiye’deki insan hakları sorunlarıyla ilgili görev kâğıdında, önceliğiülkenin “gerçek insan hakları fotoğrafını” çekmek almaktadır. Bu nitelikte bir sosyal sorunu ampirik verilerle tanımlamanın güçlüğü bir yana, sayısız farklıçıkar grupları veya ideolojik kesimlerin “kendi insan hakları gündemleri”nikendi bakış açılarıyla sahaya sürmesi sorunun tanımlanamazlığını pekiştirmiştir.Bu bir yerde kaçınılmaz bir sonuçtur; elbette ki herkes insan haklarının “kendi bağrını yakan” kısmıyla daha çok ilgilenecek ve konuyu kendi felsefi veya siyasikökleriyle açıklamaya çalışacaktır. Ancak bu kaçınılmaz gerçek, aynı zamandainsan hakları konusunu giderek kendi özel alanından çıkarıp siyaset meydanınınkaotik kısır döngüsüne sürüklemektedir. Bu durumun insan hakları gerçeğineyöneltilmiş “özel bir bakışı” gerektirdiği ortadadır. Bu “özel bakış”, tüm ayrı

kimliklerin ve çıkar kaygılarının üzerinde, insan haklarının evrensel değeri veiçeriğine bağlı kalarak sürdürülen bir çalışma ile mümkündür. Kurullar, politik açıdan hiçbir kimliğin içine yerleştirilemeyecek yapılarıyla böyle bir “özel bakışa” sahip olabilecek nitelikte görünmektedirler.

İnsan haklarıyla ilgili ulusal veya uluslararası pek çok kuruluş tarafından çok sayıda veriler, istatistikler, raporlar, araştırmalar yayınlanmaktadır. “Türkiye’dehangi hak konusunda ne gibi sorunlar var, hangi yoğunlukta ihlâller var,

ihlâller en çok hangi bölgelerde yoğunlaşıyor, ihlâllerin altında ne gibi idarisorunlar veya sosyal yaralar var” gibi pek çok soruyu “kendi pencerelerinden”cevaplayan sayısız araştırma yayınlanmaktadır. Ancak bu araştırmaları gören veokuyanların ilk reaksiyonu hemen “araştırmacı kişi veya kuruluşun kimliğini”öğrenmek olmaktadır. Çünkü araştırmanın hangi tezi, hangi iddiayı hatta hangiverileri niye ileri sürdüğünün mutlaka politik, ideolojik veya çıkarlara dayalı



İ n s a n H a k



162

bir nedeni olduğuna inanılmaktadır. İşte Kurullar, insan hakları dışında hiçbir iskeleye bağlanamayacak kimlikleriyle bu handikapı aşabilecek ve “insanhakları sorununu” gerçek boyutlarıyla gözler önüne serebilecek bir potansiyelesahiptirler.

Kurulların Araştırma Kapasitesinin Geliştirilmesi Kurulların araştırma görevini etkin biçimde yerine getirmelerinin önünde ikiciddi engel vardır:

• Üzerlerine yapışan veya yapıştırılan devlet etiketi nedeniyle onlarınçalışmalarının da “ihtiyatla hatta görmezden gelme ile” karşılanması,

• Üye yapısının sağladığı avantajın, güçlü bir kurumsal kapasite ve bilimselyetkinlik ile desteklenememesi nedeniyle çalışmaların cılız kalması.

İlk engel, büyük ölçüde Kurulların sivil üyelerinin etkinliği ve insan haklarınasözlük anlamıyla değil öz anlamıyla “sivil” yaklaşabilmeleriyle aşılabilecektir.Kurul Başkanlarından bu süreçte beklenen ise, öncelikle sivil üyeleri teşvik edici, yol gösterici olmaları, paylaşmadıkları bir görüş veya kararın Kurultarafından benimsenmesinin Kurulun yapısının bir gereği olduğunun bilincindeolmalarıdır. Bir başka deyişle, Kurulun devletin bir birimi olmadığı gerçeğindenhareketle, çalışmalarında Kurulun özgün kimliğini korumaları, vali veyakaymakam olarak değil Kurul Başkanı olarak davranmalarıdır. Şüphesiz kiKurullar, kararları, başvuruları ele alma biçimleri ve çözüm güçleriyle bu “sivilve bağımsız” kimliği kazanabilecektir. Yoksa sadece üye yapısının kendine özgüniteliği, Kurullara böyle bir artı değer kazandırmaya yetmeyecektir.

İkinci engeli aşmak için ise, Kurulların araştırma yapabilmek için yeterlikurumsal kapasiteye sahip olmaları gerekmektedir. Bu yüzden 12. maddeninilk fıkrasında Kurulların diğer kuruluşlarla birlikte üniversitelerle de işbirliğiyapmaları gerektiği belirtilmiştir. Kurullar, şüphesiz ki akademik birimler

değildirler; dolayısıyla çalışmalarının bilimsel nitelik taşıyabilmesi içinöncelikle üniversitelerle kalıcı ve sürekli bir işbirliği mekanizması oluşturmalarıgerekmektedir. Bu işbirliğinin süreklilik içermesi önemlidir; zira bütüncül bir eylem planı çerçevesinde olmayan, geçici ve anlık çabaların istenen etkiyimeydana getirmesi mümkün değildir.

Kurulların hayatiyeti için vazgeçilmez değer taşıyan bu konuda çağın sağladığıiletişim imkanlarından azami ölçüde istifade edilmeli, her Kurul kendisine en

yakın üniversite ile ilişkiye geçerek ortak bir işbirliği yapısı oluşturmalıdır. Buyapı çerçevesinde insan haklarıyla ilgili araştırma konuları belirlenmeli, uzmankomisyonlar ve araştırma ekipleri oluşturulmalı ve bu ekiplerin hazırlayacağıraporlar kamuoyuna duyurulmalı ve ilgili kuruluşların da dikkatlerine ve bilgilerine sunulmalıdır. Üniversiteler dışında STK’lar ve kamu kuruluşları ilede benzer işbirliği programları geliştirilmelidir.



İ n s a n H a k



163

Kurullar hem diğer kuruluşların çalışmalarına katkı yapmalı, hem de onlarınçalışmalarından mutlak surette faydalanmalıdır. Sözgelimi, kendi bölgelerindeinsan haklarıyla ilgili neşredilen her türlü yayın Kurul üyelerinin katkılarıylatemin edilmeli, insan haklarını ilgilendiren konularda yapılacak her türlü eğitimçalışmaları, seminerler, konferanslar, panellerde Kurullar temsil edilmeli ve

bu faaliyetlere destek vermelidirler. Şüphesiz ki böyle bir yaklaşım Kurulların benzer faaliyetlerinin de aynı ölçüde ilgi ve destek görmesinin önünü açacaktır.

Kurulların araştırma faaliyetlerinin etkin bir şekilde yürütülebilmesi için özelkomisyonlar oluşturularak Kurul üyeleri görevlendirilmelidir. Kurul üyeliği,sadece ayda bir toplanıp, bazı kararların altına imza atmak değil aktif bir süreçolmalıdır. Kurullara üye seçerken ve mevcut üyelerin katkısı değerlendirilirkende bu noktaya dikkat edilmelidir. İnsan hakları sorununun belli bir boyutuyla

ilgili oluşturulacak küçük ama istekli ve uzman gruplar, kalabalık toplantılarıntekdüzelik ve hantallığının ötesinde fayda sağlayacaktır. Böylece üyelerin Kurulüyesi kimliği pekişirken çalışmalar da çeşitlilik kazanacak ve Kurullar, ayda birgün ortaya çıkan yapılar olmaktan çıkıp, sürekli çalışan ve üreten birimler haline geleceklerdir. Bu anlamda komisyonlar aracılığıyla çalışmaya, özelliklede araştırma faaliyetlerini bu yöntemle zenginleştirmeye gayret gösterilmelidir.Uygulamada sadece Yönetmelik’in 7. maddesinde zorunlu olarak kurulmasıöngörülen 3 komisyonun oluşturulduğu gözlemlenmektedir; halbuki bunlarındışında gerekli görülen hallerde komisyonlar oluşturulmasına bir engel olmadığısöz konusu Madde’de belirtildiği gibi, aslında Kurulların gerçek anlamdaetkinlik kazanabilmeleri açısından başka komisyonların da kurulmasının mecburîolduğu âşikârdır.

12. maddenin izleyen fıkralarında Kurulların araştırma yapmaklagörevlendirildikleri bazı konular sıralanmaktadır. Maddenin (b) fıkrasında kadın,çocuk, hasta ve özürlü hakları, (c) fıkrasında çevre ve trafik sorunları, (d) ve (e)fıkralarında ise ülkemizde çocuk hakları konusunun iki acıklı cephesi- okula

gidemeyen çocuklar ve sokak çocukları- Kurulların araştırma konuları olarak ifade edilmiştir.Özenle vurgulamak gerekir ki, Kurulların ilgi ve görev alanları bu konularlasınırlı değildir ve insan hakları tüm boyutlarıyla Kurulların araştırma sahasındayer almalıdır. Hatta Kurullar düzenli yayınlanan faaliyet raporları aracılığıyladiğer Kurulların çalışmalarını da izlemeli ve bu sayede diğer Kurulların sıkçainceleme ve araştırma konusu yaptığı olguları tespit ederek, bunlar yerine insanhaklarıyla ilgili “fazla el sürülmeyen” fakat aynı zamanda büyük öneme sahip

konuları ele almayı tercih etmelidir. Bu sayede Kurulların çalışmalarının birbirinitekrar eden, aynı daire içerisinde dönüp duran değil, birbirini tamamlayanve böylece de insan hakları resminin geneline bakma imkanı veren bir nitelik taşıması sağlanabilecektir.



İ n s a n H a k



166

oturtulması ve geliştirilmesi adına sürdürülen mücadelede yerini almalıdır. Bukonu bir vatandaşın küllüğünü asfalta dökmesinden bir fabrikanın atıklarınıdenize dökmesine kadar uzanan geniş bir yelpazede esas olarak bir bilinçsorunudur; ama ülkemizde hemen her konuda sakız gibi çiğnenen “eğitim ve bilinçlendirmeye ağırlık verelim” şeklindeki sloganik çağrı, konuyu belirsiz

bir vadeye yayan, acil çözümleri perdeleyen ve esasında “hiçbir şey yapmadangeçiştirme”nin uygun ifade biçimi olmaktan ileri gidemeyen bir yaklaşımdır.

Kurulların temel görevi bilinçlendirmedir ama “bilinçlendirme yapılacak” diyeacil çözüm gerektiren sorunların neler olduğu ve nasıl üstesinden gelinebileceğikonusu bir kenara bırakılırsa, bunun adı “yasal tembellik” olur. İnsan haklarıylailgili tüm konularda olduğu gibi çevre konusunda da Kurullar, soyut genellemeler ve törensel retoriklerin ötesine geçebilmelidir. Bu konuda görev yapan kamu

kuruluşlarının herkesten gelecek bilgi ve veri desteğine ihtiyacı vardır; çünkünisbeten yeni ve bilinmeyen bir alandır. Kurullarımız, çevre ile ilgili sivil toplumkuruluşlarıyla işbirliğine önem vermeli, bölgelerindeki çevre sorunlarıyla ilgiliuzman komisyonlar oluşturup, incelemeler yapmalı, ilgili kamu kuruluşlarıyla bilgi ve görüş alışverişinde bulunmalı, halkın çevre duyarlılığını geliştirecek faaliyetler gerçekleştirmelidir.

Herkesin bildiği gibi, Türkiye “ilan edilmemiş bir trafik savaşı” yaşamakta veher yıl binlerce insanını bu savaşa kurban vermektedir. Trafik, Türk insanının

yaşam hakkına yönelmiş başlıca tehditlerden biri halindedir. Her yıl 1 milyonayakın yeni aracın “aynı trafik bilgisi ve anlayışı” seviyesiyle yollara çıktığınıdüşünmek bile insanı ürkütmeye yetmektedir. Nitekim Kurulların araştırma veizleme ile ilgili görevleri arasında trafik sorunlarına da yer verilmesi, kronikleşen bu sorunun aynı zamanda nasıl bir insan hakları trajedisi olduğunun da bir yerdekanıtı olmuştur. Kurullar, bölgelerindeki ulaşım düzeniyle ilgili temel verileri,yolların durumunu, ehliyet kurslarının işleyiş kalitesi ve disiplinini, trafikle ilgilikamu görevlilerinin bilgi düzeyini, trafiği aksatan temel sorunları içeren raporlar

hazırlamalı ve kamuoyuna sunmalıdırlar. Hep vurguladığımız gibi Kurullar,insan hakları konusunda “halkın vicdanı” durumundadır; bu ülkede sözgelimiaynı kavşakta sürekli kazalar ve ölümler yaşanmasına rağmen bir türlü hareketegeçil(e)miyorsa bu vicdan sızlamalı ve üstlendiği sorumluluğun somut gereğiniyapmak için harekete geçmeli ve ilgilileri de göreve davet etmelidir.

(ii) İzleme

Yönetmelik’in 12-f maddesinde, Kurulların, araştırma ve izleme görevi

çerçevesinde, insan hakları uygulamalarını yerinde görmek amacıyla ilgilikurum ve kuruluşlara ziyaretler gerçekleştirecekleri belirtilmiştir. Kurulların bugörevinin “denetim” anlamını taşımadığı unutulmamalıdır. Kurul Başkanlarınınvali veya kaymakamlar olması, uygulamada birtakım yanlış yorumlara yolaçmaktadır. Kurullara verilen bu görev, aynı zamanda Kurul Başkanı olanMülki İdare Amirlerinin denetim anlamındaki yetki ve görevleriyle neredeyse



İ n s a n H a k



168

kadın sığınma evleri, huzurevleri, göçmen kampları gibi yerler),▪ Halkın yoğun olarak başvurduğu kamu kuruluşları (bankalar,

belediyeler, hastaneler, nüfus ve tapu idareleri gibi yerler).

Kurullar özellikle hassas ve korunma ihtiyacı içindeki grupların bulunduğu

yerlere özel önem vermelidir. Bu bağlamda, tüm Kurulların bünyesindenezarethanelerle ilgili oluşturulan komisyonların görev alanları, bölgede bulunan bu tür yerlere de teşmil edilmeli veya bunlar için ayrı komisyonlar oluşturulmalıdır. Kurulların bünyesinde bu tür hassas gruplara yönelik çalışmaları yürütecek ve organize edecek sosyal hizmet uzmanları bulunmasınaveya ilgili uzman kuruluşlar ve STK’larla işbirliği yapılmasına çalışılmalıdır.Bu tip ziyaretlerin başka hiçbir şey yapılmasa bile oralarda bulunan insanlarınasıl mutlu edeceği, onlara nasıl moral vereceği ve görevliler üzerinde de nasıl

bir “sorumluluk hissi” uyandıracağı düşünüldüğünde konunun önemi daha iyianlaşılacaktır. Belli bir programla yapılacak ziyaretlerin medyaya duyurulmasıda, hem Kurulların imajı hem de bu çalışmaların etkinliği açılarından elzemdir.

Kurullar bu yerleri düzenli olarak, haberli ya da habersiz ziyaret etmeli,buralarda bulunan insanlarla görüşerek sorunlarını dinlemeli, fizikinoksanları tespit etmeli, personelle görüşerek insan hakları konusundakibilgi düzeylerini görmeli, insan haklarının onların görevlerini ilgilendiren

yönleri hakkında personeli bilgilendirmelidir. Bu ziyaretler, asla bir baskınhavası içinde ve “sorgulama” maksadıyla gerçekleşmemelidir. Maalesef bizde bu tür izleme faaliyetleri çoğu kez bir “suçlu arama” heyecanına saplanmakta, sorunların bazı “kendini bilmezlerin” işi olduğu şeklindekiklasik avuntuyla olayın özünden uzaklaşılmaktadır. Kurulların yapısı veözelliklerine baktığımız zaman, tam da bu yanlıştan kaçınabilecek, “yapışacak yaka” değil “önerilecek çözüm” arayacak birimler olduklarını görüyoruz.Sorunların, eksikliklerin tespit edilmesi oradaki personeli “denetleme ve hak

bilinçlerini yargılama” amacıyla değil, herkesin ortak yaşam alanını iyiye ve güzele dönüştürme hedefiyle yapılmalıdır.

Çoğu durumda vatandaşlar ile kamu görevlilerinin mağduriyetleri ortaktır;çünkü vatandaşların yaşamlarının sadece bir bölümünde bulundukları yerler, sözkonusu personelin tüm çalışma yaşamının geçtiği yerlerdir. Hakların gereği gibiuygulanamamasına neden olan şartların düzeltilmesinin kamu görevlilerinin dearzusu olduğu, eğer haklarla ilgili bilgi eksiklikleri varsa bunların giderilmesinin

herkesten önce onların çıkarına olduğu unutulmamalıdır.

Bunun yanında Kurulların bir avantajı da, idari yapının gelenekleri içinde bazınedenlerle dile getirilemeyen veya sonuç alınamayan pek çok sorunun da Kurulkimliğiyle karar vericilerin gündemine taşınabilmesidir ki, bu da yine önceliklekamu görevlilerinin faydalanacağı bir durumdur.



İ n s a n H a k



169

(iii) Nezarethanelerin İncelenmesi

İnsan hakları ihlâl iddialarıyla ilgili olarak en fazla gündeme gelen yerler olannezarethanelerin gerek fiziki koşullar gerekse personelin insan haklarıyla ilgili bilgi ve bilinç düzeyi açısından değerlendirilebilmesi amacıyla ziyaret edilmesive incelenmesi ayrıca önem taşıyan bir konudur. Nitekim Yönetmelik’in 12.maddesinin (h), (i) ve (j) fıkralarında;

▪ karakol ve nezarethane denetleme formlarını inceleyerek eksiklikler konusunda tavsiyelerde bulunmak,

▪ nezarethane koşullarının iyileştirilmesi ve ilgili mevzuata uygun halegetirilmesi amacıyla tavsiyelerde bulunmak,

▪ sanık haklarının etkin bir şekilde uygulanması amacıyla araştırma veincelemeler yapmak, Kurulların görevleri arasında belirtilmiştir.

Kurulların bu yerlerdeki incelemeleri, ulusal ve uluslararası platformlarda özelyankı bulmakta ve ayrı bir ilgiyle izlenmektedir. Bunun nedeni, insan haklarıaçısından nezarethanelerin özel konumu ve Türkiye’nin özellikle eleştirildiği vesuçlandığı konuların genellikle bu tip yerlerde yaşandığı iddia edilen işkence vekötü muamele olayları olmasıdır.

Özellikle ceza yargılama sistemimizde gerçekleştirilen reformlar ve siyasi irade

tarafından benimsenerek kararlılıkla uygulanan “İşkenceye Sıfır Tolerans” politikası konusunda kamu görevlilerinin bilgilendirilmesi ve uygulamalarınınizlenmesi, hem ülkemizin insan hakları alanındaki temel sorunlarının ortadankaldırılması, hem de uluslararası ilişkilerdeki saygınlığımız açısından ihmalegelmez bir görevdir. Kurullar da, bu toplumsal misyon içinde kendi üstlerinedüşen görevi yerine getirmeli ve özel bir kontrol sistemi olarak sürece katkıyapmalıdır.

Bu çerçevede gerçekleştirilecek ziyaretlerle ilgili olarak dikkat çekilmesi gereken ilk husus, tespit edilen eksiklik veya ihlâllerin raporlanması ve özel bir sakınca taşımadığı takdirde kamuoyuna duyurulmasıdır. Unutulmamalıki, bu çalışmaların amacı “Türkiye’de sorun yok” demek değil, “Türkiye’de sorunların üzerine gidiliyor” diyebilmektir. Dünyada insan hakkı ihlâli yaşanmayan hiçbir yer yoktur ; sorun, o ihlâlleri en aza indirme iradesi veçabasının gösterilip gösterilmediğidir. Bu nedenledir ki, ülkemizin imajı,itibarı veya güvenliği gibi gerekçelerle mevcut sorunları kategorik olarak yok saymak, bugüne kadar bize zarardan başka bir şey vermemiştir. Tersine,

bu tutum, ülkemizin üzerindeki kuşku bulutlarını yoğunlaştırmış, devletinaçıklamalarına olan güveni yok etmiş ve Türkiye karşıtlarına bulunmaz bir propaganda malzemesi sunmuştur.

Reformları gerçekleştiren Türkiye, başta kendi insanı olmak üzere dünyaya,



İ n s a n H a k



171

(iv) Ziyaretlerde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Ziyaret öncesi

▪ Ziyaretle ilgili Kurul kararı alınmalıdır.

▪ En az bir STK temsilcisi üyenin bulunduğu, uzmanlardan oluşan bir

komisyon teşkil ettirilmelidir.

▪ Baro ve tabipler odasının temsilcileri, komisyonda mutlaka bulunmalıdır.

▪ Ziyaretlerin “habersiz” yapılmasına öncelik verilmelidir.

▪ Ziyaret “haberli” yapılıyor olsa bile, bu durumun gün, saat gibiayrıntıların da verilmesini gerektirmediğine dikkat edilmelidir.

▪ Boş bir nezarethaneyi incelemek durumunda kalmamak için, ziyaret

edilecek nezarethanede gözaltına alınmış en az bir tutuklunun bulunduğu bir zaman ayarlanmalıdır (Bu konuda gerekirse baroya mensup nöbetçiavukatlardan yardım alınabilir).

▪ Yakın geçmişte gözaltı prosedürlerinde düzensizlik veya kötü muameleile ilgili raporlara konu olmuş nezarethanelerin incelenmesine öncelik verilmelidir.

Ziyaret sırasında

▪ Gözaltı birimlerinin ziyareti çalışmalarında etkin bir inceleme yaklaşımı benimsenmeli, ancak bunun ötesine geçen önyargılı ve suçlayıcı tavırlarınise ziyaret amaçlarına hizmet etmeyeceği unutulmamalıdır.

▪ Gözaltı kayıtlarının tutulduğu defterler mutlaka incelenmelidir.

▪ Mümkün olabildiğince gözaltında bulunanlarla özel olarak görüşülmelidir.

▪ Gözaltına alınanların haklarından yararlanıp yararlanmadıkları, belgeler incelenerek ve gözaltına alınanlarla görüşülerek tespit edilmelidir..

▪ Gözaltı birimlerinin uygun fiziksel şartlara sahip olup olmadığıaraştırılmalıdır. Bu bağlamda;

- nezarethanelerin en az 7 m. genişlik ve 2.5 m yükseklikte olmasıve duvarlar arasında - da en az 2 m mesafe bulunması,

- tuvalet, banyo ve temizlik ihtiyaçlarının yeterli biçimdegiderilebilmesi,

- yeterli doğal ışıklandırma ve havalandırma bulunması,

- yeteri kadar sabit ve dayanıklı oturma yeri bulunması,- yeterli miktarda battaniye ve yatak bulunması,

- gözaltına alınan çocukların yetişkinlerden ayrı tutulması,

- nezarethanede en fazla 5 kişi bulunabileceği,

- gözaltındakilerin can güvenliğinin sağlanması,



İ n s a n H a k



172

- gözaltındakilerin beslenme, sağlık ve tedavi gibi giderlerininkarşılanması,

- ifade alma odasının iç ve dış emniyetinin sağlanmış, teknik donanımlı, özel ve bağımsız bir yer olması gibi koşullar incelenmelidir.

▪ Yakalama sonrası yapılan işlemlerin kurallara uygunluğu incelenmelidir.Bu bağlamda;

- gözaltına alınanlara verilmesi zorunlu olan bilgilerin verilmesi,

- yakalama veya gözaltı süresinin uzatılmasına ilişkin emir konusunda yakınlarına veya belirlediği bir kişiye haber verilmesi,

- yakalama tutanağının bir örneğinin yakalanan kişiye verilmesi,

- doktor kontrolünden geçirilme zorunluluğu bulunan hallerde bu

koşula uyulması,

- kişinin ifadesini alan veya soruşturmayı yürüten kolluk görevlisi ilekişiyi tıbbi muayeneye götüren görevlinin farklı olması,

- doktor ile muayene edilen kişinin yalnız bırakılması,

- kadın şüphelilerin muayenesinin kadın doktor tarafından yapılmasıveya kadın doktor bulunmadığı hallerde sağlık personeli bir bayanın muayenede bulunması,

- şüphelinin aranmasında usullere uyulması,- gözaltı süresinde azami süre tahditlerine uyulması,

- şüpheli veya sanığın müdafiden faydalanması ve müdafii ilegörüşme imkanları bulunması,

- ifade almada yasak yöntemlerin uygulanmaması gibi hususlar incelenmeli ve değerlendirilmelidir.

(v) Ödüllendirme

Yönetmeliğin 12-g maddesinde, insan hakları uygulamalarının teşvik edilmesiamacıyla örnek faaliyetleri olan kamu kurum ve kuruluşları ile görevlilerinintespit edilerek ödüllendirilmesi hususu, Kurulların görevleri arasında belirtilmiştir. Herhangi bir konuda motivasyonu sağlamak açısından ödülve ceza sisteminin yaşamımızın tüm aşamalarında nasıl işlevsel olabildiğiherkes tarafından bilinmektedir. Özellikle insan hakları gibi “önemi ve değeri”konusunda henüz geniş kitlelerin yeterince bilgi ve duyarlılık sahibi olmadığı bir konuda ödüllendirme çok daha etkili olabilecektir.

Kurulların yetkileri içinde söz konusu sistemin “ceza” boyutuna tabii ki yer yoktur; ancak bir toplumsal kontrol mekanizması olarak “etkinlikleri vesaygınlıkları” nisbetinde raporları ve kararlarıyla bir yaptırım gücüne sahipolabilirler. Bununla birlikte “ödül” boyutu ise, Kurulların görevleri arasındadüzenlenmiştir. Ödüllendirme, karmaşık, mali katkı gerektiren, yetki ve ilgi



İ n s a n H a k



174

Kurullar, konusu itibarıyla “insan hakkı ihlâli” içeren her türlü iddiayıele alabilecekleri gibi, kamu görevlileri dışında sivil kişi veya kuruluşlarınneden olduğu ihlâlleri de incelemekle görevlidir. Hak ihlâlleri, kamu kurumve kuruluşlarının hukuka aykırı işlem veya eylemlerinden kaynaklanabileceği gibi özel kişi ve kuruluşların eylemlerinden de kaynaklanabilir. Burada

dikkat edilmesi gereken nokta, sivil kişilerin eylemlerinden kaynaklananmağduriyetlerin insan hakkı ihlâli olarak değerlendirilebilmesi için, ihlâl edilen konuda devletin pozitif yükümlülüğünün de bulunması gerektiğidir. Bu bağlamda yaşam hakkı, mülkiyet hakkı, özel hayatın gizliliği, konut dokunulmazlığı gibi temel hak ve özgürlükler, kamu makamları için hem“müdahale etmeme” ve hem de özel kişiler tarafından da olsa yapılacak “müdahaleleri önleme” anlamında pozitif bir yükümlülük doğurmaktadır. Bunun yanında sağlık hakkı, eğitim hakkı gibi ekonomik ve sosyal haklar ise

bizatihi devletin aktif çabasıyla gerçekleştirilebilmektedir.

Bununla birlikte, günlük yaşamda siviller arasında hiçbir sorun yaşanmamasıveya herkesin her türlü ihtiyacının karşılanması düşünülemeyeceğinden, ortayaçıkan her hak kaybının “insan hakkı ihlâli” olarak değerlendirilmesi de mümkündeğildir. Bu yüzden sivil kişiler arasında yaşanan hukuki ihtilaflar veya saldırılar,çoğu durumda “insan hakkı ihlâli” nitelemesinin dışında kabul edilmektedir.Bu tür olayların, açıkça devletin sorumluluklarını yerine getirmemesinden kaynaklanması durumunda ise, failin sivil veya kamu görevlisi olmasına

bakılmaksızın “insan hakkı ihlâli” değerlendirmesi yapılabilecektir. Sözgelimikırmızı ışıkta geçen aracın bir yayaya çarparak ölümüne neden olması, tabii ki“yaşam hakkı”nın ihlâlidir ama teorideki anlamıyla bir “insan hakları ihlâli”olarak değerlendirilmemektedir. Çünkü buradaki olayın yaşanmasında devletin“açık bir sorumluluğu” yoktur. Ancak, söz konusu kazanın yaşanmasına orada bir yaya geçidinin bulunmaması sebep olmuş ise, bu bir “insan hakları ihlâli”dir.Çünkü devlet, trafiğin sağlıklı işlemesi için bu tür gerekli düzenlemeleri yapmak ve tedbirleri almakla yükümlüdür.

Yine meydana gelen ihlâle karşı caydırıcı nitelikte bir cezai yaptırımınmevzuatta yer almaması veya konunun etkin biçimde soruşturulmasını sağlayacak mekanizmaların bulunmaması da “insan hakları ihlâli”kapsamında değerlendirilebilecek hususlardır. Sözgelimi ceza kanunlarındacaydırıcı yaptırımların bulunmaması nedeniyle kapkaç türü gasp olaylarıartmış ise veya yürürlükteki mevzuatın suçluların yakalanmasını zorlaştırıcıhükümleri dolayısıyla asayiş olaylarının arttığı tespit edilebiliyor ise bu tür durumlarda devletin sorumluluğunu yerine getirmemesinden kaynaklanan bir

“insan hakkı ihlâli” olduğu ileri sürülebilecektir. Aslında belli bir düşüncekurgusu içinde her olayda devlete bir sorumluluk payı çıkarmak mümkündür ama “insan hakkı ihlâli”nden söz edebilmek için devletin sorumluluk payınındolaylı yollardan değil doğrudan ileri sürülebilmesi, devletin sadece kâğıt üzerinde bir yükümlülük ihmalinin değil olayın yaşanmasında veya buna engel olunamamasında gerçek anlamda bir rolünün bulunması gerekmektedir.



İ n s a n H a k



175

Uluslararası alanda insan haklarıyla ilgili diğer kuruluşların benzer çalışmalarıgibi Kurulların ihlâl iddialarına ilişkin araştırma ve inceleme faaliyetlerininde literatürde ifade edildiği şekilde “yarı yargısal usul-quasi-judicial” olarak tanımlanması mümkündür. Bu usule göre Kurullar, ihlâl iddialarını araştırıpincelerken, tıpkı mahkemelerde olduğu gibi kendilerine intikal eden ihlâl

iddiaları ile ilgili olarak mağdurun, varsa tanıkların ve imkân dâhilinde iseithama muhatap olan kişi veya kurum temsilcisinin bilgilerine başvurabilir;mağdurun sunduğu belgeleri muhafaza edebilir ve lüzumlu görürse olaymahallinde keşif yaparak elde ettiği delilleri de hazırladığı inceleme raporukapsamında değerlendirebilir.

Bununla birlikte Kurulların uyguladığı “yarı yargısal usul” ile mahkemelerinyürüttüğü “yargısal usul”, alınan kararların niteliği açısından farklılık

göstermektedir. Kurulların yaptıkları ihlâl iddiası incelemesi sonucu aldıklarıkararlar, doğrudan yaptırım öngörmeyen ve bağlayıcılığı bulunmayankararlardır. Mahkemelerin gördükleri davalar ile ilgili aldıkları kararlar ise,gerekli durumlarda devletin yasal güçleri tarafından cebren uygulanan vehiçbir kişi veya kuruluş tarafından aksine hareket edilmesi mümkün olmayankararlardır. Kurul kararlarının bağlayıcılığı bulunmadığı gibi, bu kararlarıuygulama veya uygulatma konusunda adli ve idari organların sahip olduğuna benzer bir ayrıcalıklı yetkisi de bulunmamaktadır. Dolayısıyla Kurul kararlarıesas itibarıyla yol gösterici nitelik taşıyan kararlardır. Bununla birlikte Kurullar,yaptırım öngören kararlar alamamaları karşılığında mahkemelere göre dahaesnek, daha hızlı ve daha az maliyetli çalışma usullerine sahiptirler. Kurullara başvurulması ve şikayetlerin incelenmesi herhangi bir ücrete tabi olmadığı gibi,Kurulların incelemeleri mahkemelerde olduğu gibi katı esaslara bağlı değildir.Kurulların çalışmaları sonucunda kamuoyu ve ilgili kuruluşlar nezdindeedinecekleri itibar düzeyine göre aldıkları kararların bu anlamdaki gücü ve etkisişekillenecektir. Kuşkusuz toplumda güven ve saygı uyandıran bir İnsan HaklarıKurulu’nun aldığı herhangi bir karar, kâğıt üzerinde görünmeyen bir bağlayıcılık

gücüne ulaşabilecektir.

Kurulların insan hakları ihlâl iddialarını incelemelerinin çeşitli amaçları vardır.Bunların başında Türkiye’nin insan hakları fotoğrafının çekilebilmesigelmektedir. İnsan haklarıyla ilgili olarak ülkemizde yaşanan sorunlarıniçerik ve boyutu hakkında sağlıklı verilere ihtiyaç bulunmaktadır. Kurullarıninsan haklarıyla ilgili başvuruları değerlendirerek elde edeceği veriler, insanhakları sorununun gerçekçi ve sağlam bir analizinin yapılabilmesi için

son derece önemlidir. Bu yüzden Kurullarımızın başvuru alma ve bunlarıkaydetme konusuna özen göstermeleri, başvuru sayısının çok görünmesindençekinmemeleri gerekmektedir. Kurullar gelişim aşamalarını tamamlayıncayakadar başvuru sayıları doğal olarak artmaya devam edecektir. Bu süreçtamamlandığında başvuru sayıları da belli bir seviyeye oturacak ve ancak bunoktadan sonra başvuru sayılarının artış veya azalışları insan hakları alanındaki



İ n s a n H a k



176

gelişmeler hakkında fikir verir hale gelebilecektir. Dolayısıyla Kurullarımızın buaşamada öncelikle üzerinde durmaları gereken konu başvuru alma kapasitesinigeliştirmektir.

Kurulların ihlâl iddialarını incelemelerinin başlıca amaçlarından biri de,

muhtemel insan hakları ihlâllerinin önüne geçebilmektir. Kurullarıninceleme sonucunda herhangi bir insan hakları ihlâlini ve bunun sorumlularınıtespit etmesi, salt bir hesap sorma gayesiyle değerlendirilemez. Kurulların asılmisyonu, bu incelemeler ve diğer çalışmaları sonucu elde edeceği bilgileri veverileri değerlendirerek çözümlere ulaşmak, daha sonra da bunları kamuoyuve karar vericilerle paylaşmak suretiyle ihlâllere karşı bir önleyici mekanizmaolabilmektir.

Kurulların mahkemelerden temel farkı da buradadır; mahkemeler bir davayıincelerken mevzuatı, idari uygulamaları veya toplumsal koşulları düzeltmek gibi bir kaygı ile değil sadece mevcut yasal çerçeve içinde olayın hukuksalsonuçlarına ulaşmak amacıyla hareket ederler. Kurullar ise ihlâlin failindençok nedenlerini sorgular ve çözüm yollarını araştırırlar. Mahkemeler, sadecemevcut yasal çerçevede bulunan çözümlerden en uygununu dava konusunauygulayabilirken Kurullar, bunun dışında “çözüm geliştirme ve önerme”imkânını da kullanabilirler.

Çoğu durumda yaşanan mağduriyetin mevcut yasal çerçevede bir çaresibulunamamakta hatta söz konusu durum geçerli hukuk düzeninde bir “ihlâl”olarak dahi görülmeyebilmektedir. Kurullar, inceledikleri başvurulardakriter olarak öncelikle evrensel insan hakları standartlarına bağlıkalmalıdır . Dolayısıyla Kurullar gerektiği takdirde “yasalara uygun” bir eylemin veya işlemin “insan hakları ihlâli” olduğunu söyleyebileceklerdir ve söylemelidirler. Zaten Kurulların en önemli işlevi “mükemmel olduğu hiçbir zaman varsayılamayacak” yasal düzenin ve idari uygulamaların çağdaş insan

hakları değerleri karşısındaki eksikliklerini bulup ortaya koymaktır. Elbette ki yaptırım öngören kararlar alan mahkemeler, “ideal koşulları karşılamıyor”diye mevcut kanunları uygulamayıp kendi görüşlerine göre karar alamazlar ama asıl görevi “insan haklarını geliştirmek” olan ve sonuçta sadece tavsiyeniteliğinde kararlar alan Kurullar değerlendirmelerini her zaman “olması gereken”e göre yapmalıdırlar.

Bunun bir başka anlamı da, Kurullar için inceledikleri herhangi bir ihlâl iddiası

ile ilgili ulusal veya uluslararası mahkemelerin benzer konularda aldığı kararlarınveya geliştirdiği içtihatların da, kuşkusuz “yol gösterici” olmakla birlikte“bağlayıcı” nitelik taşımayacağıdır. Sözgelimi Kurullar, önlerine gelen herhangi bir ihlâl iddiasını incelerken benzer bir konudaki AİHM içtihadından mutlakafaydalanmalıdırlar; ancak bu husus, Kurulların AİHM içtihadından farklı yöndekarar alamayacakları anlamına gelmemektedir.



İ n s a n H a k



178

önce de sözünü ettiğimiz gibi bir “deniz feneri” rolü üstlenerek yaşanan ihlâller konusunda kamuoyunu ve ilgili kuruluşları aldıkları kararlar ile aydınlatması,yeni ihlâllerin yaşanmamasını da sağlayabilecektir. Bunun önemi, kuşkusuzmünferit bir olayda sorumluyu bulmaktan daha fazladır; çünkü bu tür durumlardayaşanmış ve yaşanacak sayısız mağduriyeti gidermek mümkün olmaktadır.

Kurulların insan hakları ihlâllerine karşı çözüm önerileri geliştirmeleri deihlâllerin önüne geçilebilmesi açısından önemli bir katkı sağlayacaktır. Özellikleyasal boşluklar, idari yanlışlık veya eksikliklerden kaynaklandığı tespit edilenihlâllere karşı çözüm önerilerinin de geliştirilmesi yapılan ihlâl incelemesine ayrı bir değer kazandıracaktır.

Daha önce de belirttiğimiz gibi Kurullar yargıya alternatif bir adalet dağıtma

yolu değildir. Bununla birlikte eylemleri veya işlemleriyle ihlâllere neden olansorumluların tespit edilip kamuoyuna duyurulması, ilgili kişi veya kuruluşlarınhukuki sorumluluklarıyla ilgili herhangi bir sonuç doğurmasa da kamuoyuvicdanını harekete geçirmesi nedeniyle önem taşımaktadır. Çünkü kamuoyununvicdanında adalet, çoğu durumda daha hızlı ve keskin işleyebilmektedir. Böyle bir durumda sorumluların uzun ve yorucu mahkeme safahati ve çetrefillimevzuat boşluklarına sığınma umudu kalmadığı gibi halk nezdinde düşecekleri pozisyon da tüm yaşamlarını olumsuz etkileyebilecektir. Bu durum Kurullaramüthiş bir caydırıcılık gücü sağlamaktadır. Bu güç doğru ve etkin kullanıldığıtakdirde Kurulların itibarını ve ağırlığını arttıracak; sonuç olarak da yaptıklarıçalışmaların, aldıkları kararların ve geliştirdikleri önerilerin hayata geçmesinikolaylaştıracaktır.

Kurulların bu sayede elde edecekleri caydırıcılık olası ihlâllerin önünegeçilebilmesi açısından ayrı bir öneme sahiptir. Kurul kararları hem ilgili kişiveya kuruluşların hem de diğer unsurların insan haklarıyla ilgili uygulamalarında“bir kez daha düşünmelerini” sağlayacaktır. Kurulun denetleyici gücüyle

kamuoyu nezdinde mahkum olmak, çoğu durumda yargı terazisinden dahacaydırıcı bir nitelik arz edebilmektedir. Bu sayede Kurullar, insan haklarıkonusunda kamuoyu duyarlılığını somutlaştıran, uygulayıcı ve karar vericilerin bu duyarlılığı dikkate almalarını sağlayan bir fonksiyonu ifa etmektedirler.Bunun yanında Kurulların aldıkları kararlar ile sorumluları tespit ve ilan etmesi, başta mağdurlar olmak üzere toplumun “adalet hassasiyetinin” de tatminedilmesine yardımcı olmaktadır.

Kurul tarafından yapılan ihlâl iddiası incelemesinin sonucunda alınan kararlarınbireylerin kişilik haklarına yönelik özel bir sakınca bulunmadığı takdirdegazete, dergi, radyo, televizyon, internet vb. gibi basın-yayın araçları yoluylakamuoyuna duyurulması, sözünü ettiğimiz caydırıcılık gücüne ulaşmanın önkoşuludur. Kamuoyu ve ilgili kuruluşların çalışmalarından yeterince haberdar olmadıkları bir Kurulun kararlarından etkilenmesi mümkün değildir. Dolayısıyla



İ n s a n H a k



182

(ii) Başvuruların Alınması

Kurullar esas olarak Danışma ve Başvuru Masaları aracılığıyla vatandaşlardanihlâl iddiası başvuruları almaktadırlar. Başvuru Masaları vatandaşlardan başvurualabilecekleri her türlü iletişim imkânına sahip olmalıdır. Bu amaçla her Masa’nınmutlaka kendine özel telefonu, faksı, e-posta adresi bulunmalıdır. Bununyanında vatandaşlar bizzat gelerek Masa’ya başvurabilmekte veya şehrin değişik yerlerinde bulunan Başvuru Kutuları’na dilekçelerini bırakabilmektedirler.Kurullar herhangi bir başvuru olmasa dahi re’sen de hak ihlâllerini gündemlerinealabilmektedirler. Kurulların başvuru üzerine veya re’sen ele aldıkları tüm hak ihlâlleri mutlaka bir başvuru formuna dönüştürülmelidir.

Başvuruların alınmasında masa görevlilerinin dikkat etmesi gerekenhususlar şunlardır:

▪ Başvuruların mümkün olduğunca kolaylaştırılması esastır.

▪ Bizzat Danışma ve Başvuru Masasına gelen vatandaşa karşı mağdur psikolojisini de dikkate alarak nezaket içerisinde davranılmalıdır.

▪ Başvuru Formunu vatandaş kendisi dolduramıyorsa, görevli yardımcıolmalıdır.

▪ Başvuru sahibinin iddiasını destekleyici bilgi ve belgeleri varsa mutlakaalınmalıdır. Bununla birlikte destekleyici belgelerin varlığının şart

olmadığı da unutulmamalıdır.▪ Bizzat yapılan başvurularda, başvuru sahibinin isteyip istememesine

bakılmaksızın başvurunun tarih ve sayısını gösteren bir alındı belgesiverilmelidir.

▪ Masaya gelen tüm başvurular sağlıklı takibinin yapılması amacıyladosyalanıp, takip defterine kaydedilmelidir.

▪ Başvuruların gizliliği esastır. Kişisel bilgiler ve belgeler özenlesaklanmalıdır.

▪ Destekleyici her türlü bilgi ve belge dosyaya konmalı ve başvurularınsaklandığı dosyalar güvenli bir yerde tutulmalıdır.

▪ Elektronik posta mesajları ve başvuru kutuları mümkün olan kısasürelerle açılmalıdır.

▪ Her başvuruya bir kayıt numarası verildikten sonra en kısa süredeKurul Başkanına veya varsa Kurul Başkanının onayıyla Kurul kararıyla belirlenen Komisyon temsilcilerine sunulmalıdır.

Başvuran kişiye, ihtiyaç duyduğu takdirde iddiasını destekleyen belgeleri ilgilikurumlardan 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu çerçevesinde edinebileceğihatırlatılmalıdır.

İhlalin kaynağını oluşturan davranış suç oluşturuyorsa, Ceza Muhakemesi



İ n s a n H a k



183

Kanunu uyarınca ihbar veya şikâyet yoluyla Cumhuriyet Savcılığı hareketegeçirilmelidir. Türk Ceza Kanunu’nun 279. maddesine göre de, kamugörevi yürüten Kurul üyelerinin görev sebebiyle öğrendikleri ve kamu adınakovuşturulması gereken bir suç söz konusu ise kovuşturmaya yetkili makamlaraihbarda bulunmak zorunluluğu vardır.

Başvurularda öncelik sırası konusunda açık bir düzenleme bulunmamaktadır.Ancak,

▪ telafisi güç ya da imkânsız zararların oluşması ihtimali bulunan,

▪ açık bir hak ihlâli ile ilgili olan,

▪ süre aşımına uğrama tehlikesi bulunan başvurulara öncelik verilmesigerekir.

Kurulların çalışma esaslarını düzenleyen Yönetmeliğin 18.maddesinde “başvuruların değerlendirilmesi ve sonuçlandırılması” başlığı altında yapılanaçıklamada; İl ve İlçe Kurullarına yapılan başvuruların ilgili Kurulun başvuru vedanışma masası görevlilerince Kurul gündemine getirileceği ve Kurul masasınagelen her başvurunun Kurulda görüşülüp başvuruyla ilgili ne tür işlemler yapılacağına karar verileceği belirtilmiştir.

(iii) Başvuruların incelemeye değer bulunması

Kurullar, insan hakkı ihlâli iddiasıyla kendilerine yapılan başvuruları, bazıkıstaslara göre bir ilk değerlendirmeye tabi tutarak, gündeme alıp almamakararını verecektir.

Başvuruların Kabul Edilebilirlik Kıstasları

▪ Başvuruda açık kimlik ve adres bilgilerinin bulunması,

▪ İddianın insan hakkı ihlâli niteliği taşıması,

▪ Mükerrer bir başvuru olmaması,

▪ Yargıya intikal etmiş konuların “adil yargılanma hakkı” ile ilgili yönüaçısından incelenmesi.

Başvuruda açık kimlik ve adres bilgilerinin bulunması:Bu koşul, daha ziyade herhangi bir kamu görevlisi aleyhinde iddialar içeren başvurular açısından geçerlidir. Çünkü çoğu kez kişisel nedenler ve hasmane

bir niyetle kamu görevlisini yıpratmak amacıyla bu tür isimsiz ve aynı zamandada hak ihlâli iddiasından çok “ihbar” niteliği taşıyan notlar, “ihlâl iddiası”diye Kurullara iletilebilmektedir. Uygulamada isimsiz başvurularla ilgili nasıl bir işlem yapılması gerektiği konusu sıkça tartışılmaktadır. Dilekçe HakkınınKullanılmasına Dair Kanunun ilgili hükmü uyarınca, başvuru dilekçelerinde başvuranın açık kimlik ve adres bilgilerinin bulunması gerekir. Aksi takdirde



İ n s a n H a k



184

somut bir konuyu da içermeyen ve Kurul tarafından gündeme alınmasında kamuyararı görülmeyen başvurular işleme konulmayacaktır.

Buna karşın, somut veriler içeren ve takip ve değerlendirilmesinde kamu yararıgörülen başvuruların isimsiz dahi olsa incelemeye alınmasına Kurul tarafından

karar verilebilecektir. Görüldüğü gibi burada “kamu yararı” kriterine göreKurul tarafından bir karar verilmesi söz konusu olacaktır. Bir insan hakkı ihlâlimağdurunun hakkını arama konusunda doğal olarak içinde bulunabileceğitereddüt ve kaygılar düşünüldüğünde, isimsiz başvuruları kategorik olarak gündem dışı bırakmanın doğru bir yaklaşım olmayacağı ortadadır. Yukarıdasözünü ettiğimiz “ihbar” nitelikli dilekçelerin elenmesi gereği ile bu tür haklıkaygılar nedeniyle isimsiz yapılan başvurular arasındaki dengeyi Kurul kendiinisiyatifiyle oluşturacaktır.

Bu karar verilirken söz konusu iddia ile ilgili şu hususlara dikkat edilmelidir:- belli bir kamu görevlisinin veya başka bir şahsın özellikle hedef

alınmaması,

- somut bir mağduriyetin söz konusu olması,

- kişinin kimliğini gizlemesinin iddiasıyla ilgili olayın özelliği itibarıylaanlaşılabilir bulunması,

- idari uygulamalara yönelik genel nitelikte bir yakınma olması,- konunun incelenmesinde bir kamu yararı tespit edilmesi.

İddianın insan hakkı ihlali niteliği taşıması: Uygulamada sıkça görüldüğü üzere iş talepleri veya nişanın bozulması sebebiyletazminat talep edilmesi gibi tamamen idari veya adli organlara iletilmesi gerekenve insan hakkı ihlâli niteliği taşımayan başvurular söz konusu olabilmektedir.Kurul başvurunun somut biçimde belli bir insan hakkının ihlâli iddiasını içermesi

hususuna özellikle dikkat etmelidir.

Mükerrer başvuru olmaması:Yapılan başvuru, kurul tarafından daha önce incelenmiş başka bir başvurununkonusuyla esas itibariyle aynı nitelikte ise kabul edilmemelidir. Ancak, başvurunun tarafları aynı olsa bile farklı ve yeni bir ihlâl iddiasının söz konusuedilmesi hâlinde mükerrer başvuru değerlendirilmesi yapılmayacak ve başvuruele alınabilecektir.

Yargıya intikal etmiş konuların “adil yargılanma hakkı” ile ilgili yönüaçısından incelenmesi:İlke olarak mahkeme süreci devam eden ihtilâflar hakkındaki ihlâl iddiasınınaraştırılması ve incelenmesi Kurul tarafından kabule şayan bulunmayacaktır.Ancak, devam eden yargılama sürecine yönelik ileri sürülen âdil yargılanma



İ n s a n H a k



185

hakkı kapsamındaki ihlâl iddiaları ele alınabilir. Mesela uzun yıllardır karara bağlanmamış bir dava nedeniyle mağdur olan vatandaşların adil yargılanmahakkı çerçevesindeki ihlâl iddialarının değerlendirilmesi gerekmektedir.

Burada dikkat edilmesi gereken nokta şudur: Kurullar iddiaya konu olan olayın

içeriğini değil, bu iddiayla ilgili yürütülen dava sürecinin adil yargılanmahakkını zedeleyip zedelemediğini inceleyebilecektir. Sözgelimi 8 yıldır sürekli olarak farklı mahkemelerin görevsizlik kararları vermesi nedeniyle bir türlü sonuçlanmayan bir iş akdi ihtilafında, Kurul, mahkemenin yerine geçerek söz konusu ihtilafta kimin haklı olduğunu araştıramayacaktır; çünkü böyle bir durum yargı yetkisine müdahale anlamını taşıyan bir sonuca yol açacaktır.Bununla birlikte söz konusu davanın yıllarca sonuçlanmaması nedeniyle yaşananmağduriyet ise Kurulların asli ilgi ve görev alanına girmektedir. Çünkü yargının

hızlı ve adil işlemesi her şeyden önce bir insan hakkıdır ve bu hakkın ihlâli dediğer tüm insan hakkı konuları gibi Kurulları özellikle ilgilendiren bir husustur.Böyle durumlarda Kurullar başvuruyu incelemeli ve gerekli gördükleri takdirdedurumu Adalet Bakanlığı’na bildirmelidirler.

Uygulamada Kurulların önlerine gelen pek çok dosyayı yargıya intikal ettiğigerekçesiyle işlemden kaldırdığı görülmektedir. Yukarıda da belirttiğimizgibi “yargılama sürecine ilişkin” ihlâl iddiaları Kurullar tarafından mutlakaincelenmelidir. Bunun yanında konunun yargıya intikali, her zaman için

o konuyla ilgili olarak Kurulların yapabileceklerinin bittiği anlamınagelmemektedir. Söz konusu iddia, münferit olmayan ve genel yaşanan birtakımsorunlardan kaynaklanan bir durum ise Kurullar, “iddianın doğruluğunu” değilama iddiaya kaynaklık ettiği ileri sürülen genel nitelikteki sorunların var olupolmadığını ve boyutlarını incelemelidirler. Sözgelimi herhangi bir işkenceiddiasıyla ilgili konu Kurul tarafında yargıya intikal ettirilmekle dosyanın işi bitmemelidir; iddiaya konu olan yerler ziyaret edilmeli, koşulların neler olduğutespit edilmelidir.

Ayrıca yargı organlarının ve görevlilerinin davanın görülmesiyle ilgili olmayaneylemleri veya idari nitelikteki işlemlerinden meydana gelen ihlal iddialarınınincelenmesinin yargı bağımsızlığını zedelemeyeceği ve bu tür iddiaların tıpkıdiğer kamu kuruluşlarına yönelik olanlar gibi değerlendirilmesi gerektiğiunutulmamalıdır. Buna örnek olarak, bir mahkemede çalışan memura amirlerinceayrımcılık yapılması, adliye koridorlarında bir hakimin veya kamu görevlisinin bir diğer vatandaşa kötü ve onur kırıcı davranması gibi olaylar gösterilebilir.

(iv) İnceleme Komisyonu Oluşturulması

Kurullara yapılan başvuruların incelenmesi, konu hakkında bilgi ve tecrübesi bulunan Kurul üyelerinin en az üçünden oluşan bir komisyon marifetiylegerçekleştirilmektedir. Bu komisyonların çalışmalarında insan hakları konusundauzmanlığından, bilgi birikiminden ve tecrübelerinden yararlanılabilecek diğer



İ n s a n H a k



187

(vi) Başvuru Sürelerinin Nazara Alınması

İnsan Hakları Kurulları kendilerine yapılan başvurular üzerine, ilgiliye başvurabileceği hukuki ve idari yollar konusunda rehberlik yapmalıdır. Bu bağlamda sivil kişilerin başvurularını gerekli durumlarda idari veya yargısalmercilere yönlendirmeli ve bu başvurular için kendisine yardımcı olmalıdır.

Kurullara insan hakları ihlalleriyle ilgili yapılan başvurular diğer hukuki yollaramüracaat edilmesine engel teşkil etmeyecektir. Dolayısıyla başvuruyu yapan kişiKurula müracaat ettiği için yargısal yollara başvurmayı da ihmal etmemelidir.Mevzuatta, Kurullara hak arama amacıyla yapılan başvuruların dava açmasüresini durduracağına dair bir hüküm bulunmadığından bu konudaki süreler işlemeye devam edecektir. Bu nedenle başvurucu, Kurullara başvurmuş olsada, telafisi mümkün olmayan hak kayıplarına uğramamak için yargısal süreleringeçirilmemesine dikkat etmelidir

(vii) Araştırma ve İnceleme Faaliyetleri

Araştırma ve inceleme, iddia konusu ihlalin ve yapılan savunmanın dayandığıvakıaların var olup olmadığı hakkında kanaat edinilmesi amacına yönelik bütün faaliyetlerdir. Bu faaliyet sonucunda ulaşılan ve ispata yarayan belge ve bulgulara da delil denir. Başvurucu ne kadar haklı olursa olsun, insan hakları

ihlali iddiasını delillerle güçlendirmediği takdirde beklediği hukukî sonucualamayacaktır. Bu noktada delillerin kim tarafından, nasıl araştırılacağı sorunuortaya çıkmaktadır. Ayrıca ileri sürülen delillerin geçerliliğini İnsan HaklarıKurullarının denetlemesi ve bizatihi Kurulların delil toplaması konusu üzerindedurmak gerekir.

İhlâl iddiaları ile ilgili yapılan araştırma ve inceleme faaliyetlerinde, kural olarak re’sen araştırma ilkesi geçerlidir. Re’sen araştırma ilkesinin geçerli

olduğu durumlarda, taraflarca ileri sürülmeyen delillerin de Kurul tarafındanaraştırılması ve değerlendirilmesi gerekir.

Kurullar, kanun, yönetmelik ve ilgili mevzuatta öngörülen çerçevede bilgive belge toplayabilirler. Yukarıda da değindiğimiz gibi bilgi ve belge talebinehaklı bir neden bulunmaksızın olumsuz cevap verilirse İnsan Hakları Kurulları,konuyu yetkili daha üst birimlere intikal ettirmeli ve gereğinin yapılmasınıtalep etmelidir. Mesela bir kişi bilgi vermeyi reddeder ya da araştırma sürecinin

tıkanmasına neden olursa, Kurullar konuyu duruma göre idarî veya adlîmercilere ileterek, bu kurumların harekete geçmelerini sağlamalıdır. Bununla birlikte hiçbir durumda Kurul veya ilgili Komisyon görevlileri, zorla ifade ya da belge alamazlar, binalara zorla giremezler, arama yapamazlar. Ayrıca Kurullarınyargı organları dışındaki kamu kurum ve kuruluşlarından Bilgi Edinme Kanunuçerçevesinde istedikleri bilgileri elde etmeleri de mümkündür.



İ n s a n H a k



189

bulunmadığını ortaya koyacaktır. Burada Kurul, değerlendirmesini yaparken

başvuruyu yapanın iddiasıyla bağlı değildir. Bu itibarla Kurul, incelemeleri

sonucunda başvuruyu yapan kişinin dile getirmediği ihlâlleri de saptadığı

takdirde karara bağlayabilecektir. Sözgelimi sadece “kişi hürriyeti ve

güvenliğinin ihlâli” iddiasıyla yapılan bir başvuruda Kurul, başvurucu ileri

sürmese bile tespit ettiği takdirde adil yargılanma hakkının da ihlâl edildiğine

kanaat getirebilecektir. Bunun yanında Kurul, başvurucunun iddiasında belirttiği

hak konusunda bir ihlâl tespit etmese bile aynı olay farklı bir hakkın ihlâline

neden olmuş ise yine “hak ihlâli” tespiti ile karar alabilecektir. Sözgelimi “kişi

hürriyeti ve güvenliğinin ihlâli” gerekçesiyle yapılan bir başvuruda Kurul,

böyle bir ihlâli değil ama adil yargılanma hakkının ihlâlini tespit ettiği takdirde

“iddianın sadece kişi hürriyeti ve güvenliği ile ilgili” olduğu gerekçesiyle

başvuruyu tamamen reddetmeyecek ve “söz konusu uygulamanın kişi hürriyetive güvenliğini ihlâl etmemekle birlikte adil yargılanma hakkının ihlâline yol

açtığına” karar verebilecektir. Bununla birlikte belirtilmesi gereken bir diğer

husus, Kurul kararlarının mutlaka gerekçeli olması ve bu şekilde açıklanmasıdır.

Kurul kararlarında şayet bir ihlâl tespitinde bulunuyorsa ve bu ihlâl münferit bir

olaydan değil de genel bir uygulamadan hatta yasal boşluklardan kaynaklanıyorsa

bu nedenler de açıkça izah edilmeli ve çözüm önerileri sunulmalıdır. Daha

önce de belirttiğimiz gibi Kurullar, mahkemelerin yerine geçip adalet dağıtmak maksadıyla değil ihlâllere yol açan sorunları tespit edip çözüme dönük bir

inisiyatif oluşturabilmek için kurulmuşlardır ve ihlâl iddialarını incelemeleri de

temelde bu amaca dayanır.

İhlal olmadığının tespiti halinde ise, durum başvurucuya bildirilir. Ancak bu

sonucun diğer hukuki yollara başvurmasına engel olmadığı belirtilmelidir. İhlâl

tespiti yapıldığı takdirde ise başvurucuya;

• hangi hukuki yollara,

• ne kadar süre içinde,

• nasıl başvurabileceği konusunda bilgi verilmelidir.

Bu bilgi yüzeysel değil, amaca uygun ve kapsamlı olmalıdır. Mesela,

başvurucuya yargı yoluna başvurmasının gerektiğinin belirtilmesiyle

yetinilmemeli ve hangi mahkemeye, hangi tarihe kadar ve hangi belgeler ile

başvurabileceği hakkında da bilgi verilmelidir. Şayet başvuranın maddî durumu

yeterli değilse, ikamet yeri muhtarından fakirlik ilmühaberi alarak mahallinde

bulunan baronun sağlayacağı adli yardımdan yararlanabileceği hususu

hatırlatılmalıdır.



İ n s a n H a k



190

Kurullar incelemeleri sonucunda aldıkları kararları ilgili idari makamlarailetmekte, konusu suç niteliği taşıyan fiiller açısından ise mahallî Cumhuriyet Başsavcılıklarına suç duyurusunda bulunmaktadırlar.Yönetmeliğin 18/i maddesine göre; “Kurul kararları, ilgili kamukurum ve kuruluşları tarafından geciktirilmeksizin öncelikle ele alınıp sonuçlandırılır.” Kararların bağlayıcılığı bulunmamakla birlikte ilgilikuruluş, söz konusu kararla ilgili olarak nasıl bir işlem yaptığını, yapmadığıtakdirde ise gerekçelerini mutlaka Kurula bildirmelidir. Kurullar bu konudahassas olmalı, aldıkları kararların takipçisi olmalı, karar konusunda yapılan işlemleri de ilgili dosyaya kaydederek izlemeli, alınan kararlar konusunda hiçbir duyarlılık gösterilmemesi hatta Kurula cevap dahiverilmemesi durumunda daha önce de belirttiğimiz gibi üst idari birimlerekonuyu iletmelidirler.

Kurulların çalışmaları yargıya da yardımcı olabilecek, elde edilecek bilgi ve belgeler yargının da işini kolaylaştırabilecektir. Bunun yanında asla yargıyatelkin veya baskı niyeti ve anlamı taşımamak kaydıyla Kurul kararları, yargıtarafından da bir “uzman görüşü” olarak değerlendirilebilecektir. Kurullarınyargı organlarıyla ilişkilerinde yasal sınırlara bağlı, iyi niyetli ve etkin bir işbirliği yaklaşımı içinde olmaları son derece önemli bir noktadır.

Kurullar tarafından verilen “ihlâl olduğu veya olmadığına” ilişkin kararlar,hukukî açıdan idarî işlem sayılmakla birlikte icraî nitelikte olmadıkları içintavsiye kararı olarak kabul edilmektedirler. Yasal bir bağlayıcılığı olmayan bu kararların hayata geçmesi, ancak başka bir kurum veya kuruluş tarafından benimsenip uygulanmalarıyla mümkündür. Bu kararların yürütülmesi “kendiiçerisinde saklı olmadığı” için, bu kararlar aleyhine idari yargı yoluna başvurulması da mümkün değildir. Tek başına Kurul kararlarına karşı idaremahkemelerinde iptal davası açıldığı takdirde idare mahkemesi davayı işlemin

icraî olmaması nedeniyle ön koşullar yönünden iptal edecektir.

Kurul kararları nedeniyle mağdur olduklarını iddia eden kişiler, Kurulüyelerini dava edemezler. Çünkü daha önce de belirttiğimiz gibi Kurul kararlarıidare hukuku açısından icraî ve kesin sonuç doğuran işlemlerden değildir.Kurul kararlarının basında duyurulması suretiyle mağdur olduklarını iddia edenkişiler ise karar dolayısıyla değil ancak “basın yoluyla kişilik haklarına saldırı”iddiası ile şikayetçi olabileceklerdir. Bu konuda gerekli özen gösterilmeli,

Kurul kararları basın aracılığıyla duyurulurken kişilik haklarını zedeleyiciitham ve ifadelerden kaçınılmalı, daha önce de vurgulandığı gibi özellikle bazıhassas ya da yaygın tabirle “şuyûu vukûundan beter” konularda açık kimlik kullanılmasından sakınılmalıdır.

Belirtilmesi gereken bir diğer nokta da, İlçe Kurulu kararlarına karşı İl



İ n s a n H a k



192

“Çalışması gerektiği gibi çalışan” bir Kurulun üzerindeki iş yükü, hemKurulların oluşum aşamasında olmalarının yapılanmayla ilgili olarak getirdiğiek sorumluluklar, hem de elindeki görev dosyalarını dağıtabileceği bir sürekliyapı bulunmadığı için ayrı bir ağırlık taşıyacak ve bu durumda da ayda bir toplanma usulü yetersiz kalacaktır. Hep belirttiğimiz gibi Kurullar, yeni

kurulmuş ve henüz toplum nezdinde yeterince bilinmeyen birimlerdir. İstikrarlı bir yapıda varlık gösterebilmeleri için bu oluşum aşamasında ayrı bir titizlik vedaha yoğun emek gerekmektedir. Bunun yanında etkin bir Kurul, olumlu ve iz bırakan faaliyetleriyle kamuoyunda ilgi uyandırmış ve güven temin etmiş bir Kurul olacağından, gündemi de aylık toplantılarla bitirilemeyecek kadar yoğunolacak ve bu gündem de alt bir yapılanma olmadığı için tümüyle Kurul masasınayığılacaktır.

Sözünü ettiğimiz kurumsal yapılanma tamamlandığında ise Kurullarınüzerindeki yükü dağıtmaları mümkün olacak, Kurulların görev ve yetki alanlarıherkes tarafından anlaşılmış olacağı için gereksiz başvurular olmayacak veKurullar belli önem ve ağırlık derecesindeki konularla ilgilenebilme şansınakavuşacaklardır. Böyle bir yapılanma düzeninden henüz hayli uzak olduğumuzgerçeği karşısında ilk yapılması gereken ise, toplantıları sıklaştırmak, üyesayısını arttırmak, komisyonlar aracılığıyla çalışmaya ağırlık vermek gibiönlemler olmalıdır. Aksi takdirde gitgide rutinleşen, içerikten yoksun,üyelerin ilgilerini kaybettiği aylık toplantılar kısır bir bürokratik formaliteyedönüşecektir.

Böyle bir sonucun ortaya çıkmaması için ilk alınacak önlem toplantıları dahasık aralıklarda yapmak olmasına karşın, uygulamada Kurullarımızın çok nadir olarak ayda birden fazla toplantı yaptığı, hatta bazı Kurullarımızın Yönetmelik hükümlerini ihlâl ederek aylık toplantıları dahi yapmadıkları görülmektedir.Kurulların yasal zorunluluklara uyarak ayda en az bir kez toplanmalarıhususunda Kurul Başkanlarının ciddi hassasiyet göstermesi gerekmektedir.

Daha sık toplanma esasen etkin çalışmanın bir “sonucu” olarak görülebilirsede aynı zamanda “sebep” niteliği de taşımaktadır. Çünkü sık toplanmak,Kurula belli bir dinamizm kazandıracak, Kurul ele aldığı konuları daha iyitakip edeceği için gündeminden kopmayacak, toplantılar monotonlaşmatehlikesinden arınacağı için üyelerin ilgisi korunacaktır. Bu durumda üyelerin“Kurul üyeliği kimliğini” benimsemeleri de kolaylaşacaktır. Bu çok önemli bir noktadır; Kurulların lokomotifi olmalarını beklediğimiz üyelerin Kurul

kimliğiyle bütünleşebilmeleri gerekmektedir. Kurul üyeliği, Kurulun artanetkinliğiyle toplumda bir prestij unsuru haline gelecek, giderek rekabete bilekonu olabilecektir. Böyle bir durumda üyelerin katkısı maksimize olacağı içinKurullar da çıtayı yükseltecektir.

Toplantıların yapılamayışı veya Kurulların etkisizliği karşısında en çok öne



İ n s a n H a k



193

sürülen gerekçe, üyelerin ilgisizliği ve toplantılara gelmeyişleri olmaktadır. 14.maddenin (f) fıkrasında “Kurul toplantılarına katılmakta özen göstermeyenüyelerin kurum ve kuruluşları uyarılır ve üç defa üst üste kurul toplantılarınakatılmayanların üyeliği düşmüş sayılır” hükmüne yer verilmektedir. Kurullaraüye seçiminde özen gösterilmesi ve “gönüllülük esasına” dikkat edilmesi

gerekmektedir. Kurul üyeliği sıradan bir “görevlendirme” gibi görülmemelidir; bir kuruluşun yönetmelik gereği Kurulda temsil edilecek olması “insanhakları konusunda belli bir bilgisi veya duyarlılığı olmayan” kişilerin “sözdeüyelikleri”ne yol açmamalıdır. Aslında Yönetmelik gereği Kurulda temsiledilmeleri öngörülen odalar, partiler, barolar, üniversiteler ve özellikle deSTK’ların yapılarını, görevlerini veya misyonlarını düşündüğümüzde bukuruluşlarda yer alan kişilerin insan hakları konusuna doğal bir yakınlığı olmasıgerekir. İnsan haklarına duyarsız veya bu konuda bilgi sahibi olmayan bir baro

üyesi, bir parti temsilcisi, bir STK mensubu mantığa aykırı bir durumdur amamaalesef bu kuruluşları temsilen Kurullarda bulunan pek çok kişinin toplantılaradahi katılmadıkları gözlenmektedir. Bu tür durumlarda hiçbir duraksamagösterilmeden 14. madde hükümleri uygulanmalı ve ilgili kuruluşun bildireceğiyeni temsilcinin gereken özelliklere sahip bir kişi olması hususunda özengösterilmelidir.

14. maddenin (c) fıkrasında, Kurulların salt çoğunlukla toplanacağı vekararların da toplantıya katılanların salt çoğunluğuyla alınacağı hükme

bağlanmıştır. Toplantılara katılmayan üyelerin uyarılması ve gerekirse ihracınınönemi burada da ortaya çıkmaktadır. “Sözde üyeler” konusunda gerekenönlemler alınmadığı takdirde Kurullar toplanamaz ve karar veremez haledüşmektedirler. Başta Kurul Başkanları olmak üzere herkesin bu konuda duyarlıolması gerekmektedir.

Kuşkusuz toplantıların sıklığından da önemli olan içeriği ve yöntemleridir.Gündemin belirlenmesinde üyelerin katkısının alınmasına özellikle önem

verilmelidir. Toplantıları yönetecek olan Kurul Başkanlarının gerek gündemin belirlenmesi, gerekse tartışmalarda demokratik bir tutumbenimsemeleri gerekmektedir. Gündemle ilgili teklifler mutlaka Kurul tarafından değerlendirilmeli, ayrı bir “süzgece” tabi tutulmamalıdır. Belkide Kurulların sivil yönünün en fazla hatırlanması gereken aşama, “gündeminbelirlenmesi ve toplantının yönetilmesi” aşamasıdır. Dolayısıyla Kurullarınilgi ve görev alanlarıyla açıkça ilgisiz, yetkilerinin ötesinde konular dışındahemen her husus gündemi oluşturabilmelidir. Başta Kurul Başkanları olmak üzere hiç kimse “önem algılamalarını” tek ölçüt kabul etmemeli, diğer

üyelerin önemli buldukları konuların da ilgiyi ve dikkati hak ettiğini göz önünde bulundurmalıdır.

Toplantıların yönetiminde Kurul Başkanlarımızdan beklenen demokratik tutum,üyelere eşit söz hakkı tanıma yanında üyelerin eleştirileri veya önerilerini deolgunlukla karşılamalarını sağlayacaktır. Toplantının yöneticisi sıfatını taşıyan



İ n s a n H a k



194

Kurul Başkanları, “toplantıların en az konuşan üyesi” olma düsturuyla hareketetmeli ve hakim değil hakem konumunda bulunmalıdır. Kurul toplantıları,her şeyden önce sivil kökenli üyelerin görüş ve önerilerini veya şikayetlerinidile getirebilmelerini sağlayan platformlardır. Yani öncelikle “devletin milletidinlediği” yerlerdir, tersi olur da “devletin konuşup milletin onaylayarak

dinlediği” ortamlar haline gelirlerse bu toplantılardan beklenen fayda eldeedilemeyecektir. Bu nedenle Kurul Başkanları, gerek gündemin belirlenmesigerekse toplantının yönetilmesinde “devlet otoritesini hissettirmeyen”, hoşgörülüve önerilere açık bir profil çizmeli ve toplantıların akışını ya da içeriğini üyelerle birlikte belirlemeye dikkat etmelidirler. Aksi durumda Kurullar “devletindediği olur” çizgisi içinde algılandıkları için üyelerinin ilgisi ve katkısını hızlakaybederler ki bu da toplumun güven ve desteğini kazanmayı imkansız halegetirecektir.

İnsan hakları konuları genelde hassas niteliktedir; çünkü getirilecek bir eleştirikural gereği devlete yönelik olacaktır. Devlet ya haklara saygı göstermediği ya dagereken korumayı sağlamadığı gerekçesiyle kritik edilecektir. Bu durumda KurulBaşkanlarının bir savunma refleksine yönelmemeleri, tüm eleştirileri kategorik olarak reddetmemeleri ve daha da önemlisi üyeleri özgürce eleştiri getirmelerihususunda teşvik etmeleri gerekmektedir. Demokratik bir ülkede “eleştirilmek için teşvik gerekmesi” anlamsız görünebilir; ancak ülkemizde halkın henüzdevlet kadar demokratik bilinç sahibi olmadığını ve eleştiri kültürünün uğradığıacı yenilgilerin hatıralarının da henüz taze olduğunu düşündüğümüzde, sözkonusu teşvik edici tutum hüzün verici de olsa bir gerekliliktir. Ayrıca sıkıntılarınve tepkilerin insan hakları zemininde dillendirilmesine de yeni yeni alışıldığıunutulmamalıdır.

Eleştirilerin veya önerilerin rahatça dile getirilebilmesi için üyeler belli bir özgüvene sahip olabilmelidir. Bu konuda üyelerin kendilerini rahathissedebilmeleri, toplantı salonunda sarf ettikleri sözlerden dolayı mağdur

olmamaları için gerekli asgari mahremiyet koşulları sağlanmalıdır. Bazıüyeler, toplantılardaki çıkışlarının kamuoyuna duyurulmasını özellikle isterken bazıları ise tam tersine gizlilik talep edebilir. Buradaki hassas dengeye KurulBaşkanlarının özellikle dikkat etmesi gereklidir.

Uygulamada Kurulların genelde “oybirliği” ile karar aldıkları görünmektedir.Halbuki Kurullar farklı grupların temsil edildiği bir üye yapısına sahiptir ve dahada önemlisi insan hakları, çok farklı yönleri olan, değeri ve önemi tartışılmaz

olmakla birlikte uygulanma biçimi üzerinde uzlaşılması hayli güç bir alandır.Tüm kuruluşların insan haklarıyla ilgili kendi perspektiflerine ve hassasiyetlerinesahip çıktığı, gerçek anlamda özgür, nitelikli ve yapıcı biçimde fikirleringeliştirildiği ve ifade edildiği, başvuru konularının tüm boyutlarıyla derinlemesinedeğerlendirildiği bir ortamda oybirliği ile karar alınması nadiren karşılaşılacak bir durumdur. Tam tersine oybirliğinin kural, oyçokluğunun istisna haline gelmesi



İ n s a n H a k



195

ise Kurulların gündemlerindeki konuları değerlendirme biçiminin yukarıdakinitelikleri taşımadığını ortaya koymaktadır.

“Uzlaşma kötü mü, görüntü olsun diye farklı oy mu verilsin?” denilebilir.Sürekli olarak uzlaşmayı vurgulamanın arka planında “çoğulculuğa, farklılığa

tahammülsüzlük semptomları”nın yattığı, çoğu kez uzlaşma adı altında belli bir tutumun empozesinin amaçlandığı bir yana, burada kastedilen şüphesiz ki sırf demokratik görüntü verme kaygısıyla, gerçekçilikten uzak “sunî oyçokluğumanzaraları” oluşturmak değildir. Ancak gerçek anlamda insan haklarınıntartışıldığı, değerlendirildiği bir ortamda insan haklarının evrensel değerleridışında oybirliğini sağlamanın kolay olmayacağı, daha doğrusu gerekliolmayacağı ortadadır. Dikkat edilirse Kurulların üye yapısında devlet ve sivilkesim bir araya getirilirken, sivil kesimi temsil edecek üyeler de toplumun

değişik katmanlarının ve çıkar gruplarının içinden belirlenmektedir. Bununnedeni, Kurulların insan haklarına her cepheden bakabilmelerini sağlamaktır.Oysa ki verilen oybirliğiyle karar görüntüsü, Kurulların olaylara tek cepheden baktığı, bunun da Kurul Başkanlarının temsil ettiği kamu cephesi olduğuşeklinde yorumlanmaktadır.

Bu hususta Kurul Başkanlarımıza özellikle görev düşmektedir; KurulBaşkanları, Kurulların devleti temsil etmediğinin, dolayısıyla Kurul kararlarınınkendilerini bağlamayacağının ve bu kararlar dolayısıyla bir sorumluluklarınınileri sürülemeyeceğinin bilincinde olmalı ve karşı çıktıkları bir hususun Kurulkararına dönüşmesinden tedirginlik ya da rahatsızlık duymamalıdırlar. Üyeler de Kurul Başkanının katılmadığı bir kararı almak hususunda çekingenlik göstermemelidirler; çünkü Kurul Başkanlarının kararları veto etme yetkisi bulunmamaktadır. Dolayısıyla hem Kurul Başkanları hem de üyeler Kurulunkarakteristiğini tam anlamıyla özümsedikleri takdirde bu “rahatsız ediciuzlaşma” görüntüsünün yerini medeni ve çoğulcu bir platform alacaktır.

Tıpkı toplantıların sıklığı gibi bu husus da zoraki olarak düzeltilebilecek bir konu değildir. Ama Kurullar arzulandığı biçimde çalıştıklarında tıpkı daha sık toplanmak zorunda kalacakları gibi ister istemez kararlar da hep bir muhalefetunsuru taşır hale gelecektir. Bu, istenmesi, hedeflenmesi, teşvik edilmesigereken bir durumdur. Özellikle 14. maddenin (d) fıkrasındaki hükme dikkatedilmeli, itirazı olan üyelerin karşı oy gerekçelerini kararın altına özet olarak kaydedebilecekleri hususunda üyeler bilgilendirilmeli ve itirazı olan üyelerinmuhalefet şerhlerinin kayda geçirilmesine özen gösterilmelidir.

14. maddenin (e) fıkrasında “Kurul Başkanı ve üyeleri; kendileri, alt ve üstsoylarından biri ve eşleri ile ilgili olan konuların görüşüldüğü toplantılarakatılamazlar” hükmüne yer verilmektedir. Kurul toplantılarında ele alınan başvuruların taraflarından biri ile bu tür bir yakınlığı bulunan üyenin bu başvurunun görüşülmesine ve karar oylamasına katılmaması, Kurulların



İ n s a n H a k



197

Ayrıca Kurulların zorunlu masraflarının boyutu düşünüldüğünde bu miktarıniddia edildiği gibi bir “bağımlılık” meydana getirmeyeceği, üstelik zorunluolmayan masraflara katkı yapılmasının önünde bir engel bulunmadığı da dikkatealınmalıdır. Nitekim özellikle Kurulların tanıtımı, bilinçlendirmeye dönük faaliyetler, başvuru kutularının organizasyonu gibi konularda başta Kurulların

sivil üyeleri olmak üzere değişik kesimlerden ciddi katkılar gelmiştir.

Sekretarya hizmetleri konusunda ise, bu hizmetlerin somut tanımı yapılarak listelenmesi ve Yazı İşleri Müdürlükleri dışında yerine getirilmeleri mümkün vehatta doğru görülenler konusunda Kurul kararı ile yine Kurulda yer alan baro,üniversite gibi kuruluşlardan destek alınması yerinde olacaktır. Bunun mümkünolmaması durumunda, mahallinde gönüllü olarak çalışacak mevcut veya emekliöğretmenlerden de yararlanılabileceği gözden uzak tutulmamalıdır. Böyle

uygulamalar, aşırı iş yükü ile bunaldıkları bilinen Yazı İşleri Müdürlüklerinirahatlatmak ve işlerin daha verimli görülmesini sağlamak yanında hepvurguladığımız “Kurulların sivil karakterinin güçlendirilmesi” açısından dauygun bir çözüm olacaktır.

Komisyonlar Yönetmeliğin 16. maddesinde komisyonların çalışma usulleri düzenlenmiştir.Buna göre;“Komisyonlar toplantılarını çalışma şartlarına göre belirleyecekleri

aralıklarla gerçekleştirir. Komisyonlar çalışmalarını yaparken diğer kurulüyelerinin bilgi ve görüşüne de başvurabilir. Komisyonlar yapacaklarıçalışmaları araştırma, inceleme ve değerlendirme raporlarını kurulgündemine getirmek üzere kurul başkanına sunar.”

Yönetmeliğin 8. maddesinde ise, Kurulların temel görevleri olan halkla ilişkiler ve iletişim, insan hakları eğitimi ve insan hakları bilincinin geliştirilmesi, insanhakları ihlâl iddialarını araştırma, inceleme ve değerlendirme ile ilgili olarak

“en az 3 üyeden oluşacak” komisyonların kurulacağı, bunun yanında gerekligörülen hallerde farklı konularda komisyonların da kurulabileceği belirtilmiştir.Çalışma yöntemleri belli bir biçime bağlı olmayan komisyonlar, çalışmalarınınsonunda hazırlayacakları tespitler ya da önerileri ihtiva eden raporları Kurulasunacaklardır. Kurulda yapılacak değerlendirme ile rapor tamamen veya kısmenkabul ya da red edilebilecektir.

Kurulların temel çalışma araçları olan komisyonlar, daha önce sözünü

ettiğimiz kurumsal altyapı eksikliğinin giderilmesi için var olan en geçerliçözümü ifade etmektedir. Kurullar asıl olarak üst düzeyde karar vedeğerlendirme organlarıdır; bu karar ve değerlendirmelere kaynaklık edecek bilgi ve veriler komisyonların incelemeleri ve araştırmalarıyla elde edilecektir. Bu anlamda komisyonların sürekli çalışan birimler olması yanında ilgi ve görev alanlarının da geniş tutulması gerekmektedir.



İ n s a n H a k



198

Uygulamada yönetmelik gereği oluşturulan komisyonlar dışında farklı konularınincelenmesi amacıyla yeni komisyonlar teşekkülü hususuna pek rağbetedilmediği gözlenmektedir. Oysa ki Kurulların görev alanı sadece söz konusu3 komisyonun görevleriyle sınırlı değildir. İnsan hakları konusunun dinamizmi,sürekli genişleyen kapsamı, bölgesel özellikler göz önünde bulundurulduğunda

yeni komisyonlara ihtiyaç duyulması kaçınılmazdır. Nitekim Kurullarıngerçekleştirdiği nezarethane ziyaretlerinin ulusal ve uluslararası platformda bulduğu yankıyı değerlendiren İnsan Hakları Başkanlığı tarafından Kurullarailetilen bir tavsiye üzerine, Kurulların bünyesindeki diğer 3 komisyona ek olarak nezarethane incelemeleri konusunda daimi olarak görev yapacak yeni bir komisyon oluşturulması yoluna gidilmiştir. Bu komisyonların oluşturulmasınınardından, Kurulların inceleme faaliyetlerinin etkinlik ve yoğunluk düzeyi ciddianlamda gelişmiştir.

Kurullar yeterli bilgi donanımı olmayan, insan hakları duyarlılığından yoksunüyelerden oluşan kalabalık, hantal ve hep aynı gündemlere bağlı yapılar olduğugerekçeleriyle sık sık eleştirilmektedir. Komisyonlar ise uzmanlık bilgisinesahip, konuya ilgi duyan az sayıda kişiden oluşan yapıları ve esnek çalışmausulleriyle İnsan Hakları Kurullarının eleştirilmesine neden olan bu handikaplarada çözüm sağlamaktadır. Kurulların temel çalışma aracı olan komisyonlarınetkin kullanımı Kurulların başarısı için belirleyici unsurlardan biridir.

Komisyonların etkin kullanımı için, Kurullarda yer alan barolar, odalar,üniversiteler gibi kuruluşlarla yakın işbirliğine gidilmeli, ortak komisyonlar kurulmalı, bu kuruluşlardan başta uzman desteği olmak üzere çeşitli şekillerdeyararlanılmalıdır. Bunun yanında yine hep vurguladığımız gibi STK’larınüyeliği teşvik edilerek üye sayısı artırılmalı, özellikle komisyon çalışmaları için bu kuruluşlardan faydalanılmalıdır. Bazı dönemlerde ortaya çıkan toplumsalolayların incelenmesi de yine özel kurulacak komisyonlar aracılığıyla yapılmalı, bu tür komisyonların teşkilinde çoğulculuğa hassasiyet gösterilmelidir.

4. Sonuç Yerine: Özeleştiri ve İç Denetim

İnsan haklarının Türkiye’de yerleşmesi ve kurumsal bir çerçeve kazanmasıanlamında önemli bir misyon üstlenen Kurulların yeterli etkinliği göstermeleri,hiç kuşkusuz sağlam bir otokontrol sistemine sahip olmaları ile mümkündür.Kurullar, görevleri itibariyle her şeyden önce millete karşı sorumludur;

çünkü Kurullar niteliği itibariyle milletten devlete uzanan bir köprü olmak durumundadır. Bu köprünün sağlıklı işlemesi için Kurullarda yeterli sayı venitelikte sivil toplum kuruluşunun üye olarak bulunması ve bu üyelerin inisiyatif sahibi olabilmeleri büyük önem taşımaktadır. Kurul toplantılarına katılmayan,halkın gündemini Kurula taşımayan, başvuruların incelenmesinde görevüstlenmeyen, eğitim projeleri geliştirmediği gibi faaliyetlere destek de vermeyen,



K a y n a k l a r v e E k l e r

205

KAYNAKLAR

Alderson, J. (1984), İnsan Hakları ve Polis (Ankara: TODAİE Yayını).

Aldıkaçtı, Orhan (1982), Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası

(İstanbul: İÜHF yayını).Akıllıoğlu, Tekin (1995), İnsan Hakları: Kavram, Kaynaklar ve Konruma

Sistemleri (Ankara: AÜSBF İnsan Hakları Merkezi yayını).

Alexy, Robert (2002), A Theory of Constitutional Rights, İngilizceye Çev. JulianRivers (Oxford: Oxford University Press).

Anayurt, Ömer (2004), Avrupa İnsan Hakları Hukukunda Kişisel Başvuru Yolu (Ankara: Seçkin Yayınevi).

Anayurt, Ömer (1998), Toplanma Hürriyeti Kavramı ve Türk Anayasa Hukukunda Toplanma Hürriyeti (İstanbul: Kazancı Yayınları).

Armağan, Servet (1980), Temel Haklar ve Ödevler (İstanbul: Fakülteler Matbaası).

Arslan, Zühtü (2005), Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde Din Özgürlüğü (Ankara: LDT ve Avrupa Komisyonu ortak yayını).

Arslan, Zühtü (2004), “Fundamental Rights and Liberties”, Bıçak, Vahit &

Arslan, Zühtü, International Encylopaedia of Laws: Turkey (Kluwer LawInternational) içinde, ss. 152-93.

Arslan, Zühtü (der.) (2003), ABD Yüksek Mahkemesi Kararlarında İfadeÖzgürlüğü (Ankara: LDT ve Avrupa Komisyonu ortak yayını).

Aybay, Rona (2000), “İnsan Hakları Açısından Vatandaşlık”, İnsan Hakları (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları) içinde, ss. 179-94.

Balkır, Z. Gönül (2000), “Çalışma ve Sosyal Güvenlik Hakları”, İnsan Hakları içinde, ss. 236-58.

Barnett, Randy E. (2004), Restoring the Lost Constitution: The Presumption of Liberty (Princeton/NJ: Princeton University Press).

Barnum, David G. (1993), The Supreme Court and American Democracy (NewYork: St Martin’s Press).

Berktay, Fatmagül (2000), “Kadınların İnsan Hakları: İnsan Hakları HukukundaYeni Bir Açılım”, İnsan Hakları içinde, ss. 349-72.

Bernhardt, Rudolf (1994), “Human Rights and Judicial Review: The EuropeanCourt of Human Rights”, Beatty, David M. (ed.), Human Rights and Judicial Review (Dordrecht & Boston & London: Martinus Nijhoff Publishers) içinde, ss. 297-319.

Bıçak, Vahit (2003), “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığındaİfade Özgürlüğü”, Özipek, B.B (ed.), Teorik ve Pratik Boyutlarıyla İfade




211

kolaylaştırılması hem de insan hakları kurulunun faaliyetleri hakkındavatandaşların bilgi edinebilmesi amacıyla, valiliklerin web sitelerinde,insan hakları sayfaları oluşturmaktadır. Ayrıca il insan hakları kurullarınaelektronik posta ile başvuru yapabilme imkanı da bulunmaktadır. Örnek olarak gösterilebilecek insan hakları web sayfası bulunan bazı il ve ilçe insan hakları

kurulları şunlardır:

Ankara İl İnsan Hakları Kurulu : www.ankara.gov.tr

Antalya İl İnsan Hakları Kurulu : www.antalya.gov.tr

İzmir İl İnsan Hakları Kurulu : www.izmir.gov.tr

Konya İl İnsan Hakları Kurulu : www.konya.gov.tr

Nevşehir İl İnsan Hakları İl Kurulu : www.nevsehir.gov.tr

Sivas İl İnsan Hakları Kurulu : www.sivas.gov.tr

Alaca İlçe İnsan Hakları Kurulu : www.alaca.gov.tr

Devrek İlçe İnsan Hakları Kurulu : www.devrek.gov.tr

Kahta İlçe İnsan Hakları Kurulu : www.kahta.gov.tr

b) Eğitim ve Bilinçlendirme Faaliyetleri

Antalya İl İnsan Hakları Kurulu, İl ve İlçe İnsan Hakları KurullarınınKuruluş, Görev ve Çalışma Esasları Hakkındaki Yönetmeliğin 11/h maddesinde

belirtilen “İlk ve orta dereceli okullarda İnsan Hakları Öğrenci Kolu kurulmasınıve insan haklarına saygı bilincini geliştirmek için etkinlikler düzenlenmesiniteşvik etmek” görevi çerçevesinde, insan hakları bilincinin ve çevre bilincininyaygınlaştırılması ve geliştirilmesi amacıyla, eğitim ve öğretim kurumlarında,insan hakları öğrenci kolları kurulmasına katkıda bulunmuştur.

Ankara İl İnsan Hakları Kurulu, halkı bilinçlendirmek amacıyla, insan hakları

ihlalleri konusunda, halkın müracaat edebileceği makam ve kişileri duyurmak için, çok sayıda broşür bastırarak, il ve ilçelerde, halkın yoğun olarak gittiği veya bulunduğu (kıraathane, camii, spor alanları, hastaneler, karakollar gibi) yerlere bu broşürleri dağıtmıştır.

Diyarbakır İl İnsan Hakları Kurulu, 2004 yılında, terörden mağdur olanailelerin çocuklarına yönelik “post travmatik stres bozukluğunun tedavisi”hususunda çalışmalar yapmıştır. Diğer taraftan madde bağımlıların topluma

kazandırılması amacıyla KOSGEB’le işbirliği yapmıştır. Kurul ayrıca, düzenliolarak il ve ilçe müftülüklerince, camilerde insan hakları konusunda vaazlar verilmesini temin etmiştir.

Hatay, Ankara ve Kırıkkale İl İnsan Hakları Kurulları, insan haklarıyla ilgiliel kitapları hazırlamışlardır.




214

Kadıköy İlçe İnsan Hakları Kurulu, Kadıköy Belediyesi ile işbirliğiiçerisinde insan hakları alanında çeşitli projeler yürütmektedir. “Temel İnsanHakları” başlığı altında; Kadın Hakları, Çocuk Hakları, Engelli Hakları veCinsel Ayrımcılığa Uğrayan Kişilerin Hakları konularında çeşitli projeler yürütülmektedir. Proje çalışmalarına, yeni mesleki eğitim başlıkları ve istihdam

projeleri ile devam edileceği bildirilmiştir.

Trabzon İl İnsan Hakları Kurulu tarafından “Sokak Çocukları Sığınma veRehabilitasyon Evi” yapımı için kullanılacak arazi tespiti ile ilgili olarak bir komisyon oluşturulmuş ve tespit edilen yerde bu tesisin inşası için TrabzonBelediyesi ve İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü ile işbirliği içerisinde çalışmalar sürdürülmektedir.

e) Ziyaretler

Adıyaman Kahta İnsan Hakları Kurulu, ilçedeki tüm okul, yurt ve pansiyonları ziyaret etme kararı almış; bu bağlamda 4 öğrenci yurdunu, 1 bölge pansiyonunu, 5 liseyi, 13 ilköğretim okulunu ziyaret etmiştir. Kurul ziyaret sonucuoluşturduğu raporu kitapçık haline getirerek Valilik kanalıyla Başkanlığımızailetmiştir.

Afyonkarahisar İl İnsan Hakları Kurulu’nun oluşturduğu komisyon, Çocuk

Esirgeme Kurumu’na bağlı 7-12 yaş Çocuk Yuvası ve 12-18 yaş Kız YetiştirmeYurdu’nu ziyaret etmiş ve Çocuk Yuvası ile Yetiştirme Yurdu personelininözveri ile çalıştıklarını gözlemlemiştir. Diğer yandan İnsan Hakları Kurulunun bir üyesinin 7-12 yaş Çocuk Yuvası’na ait bir öğrenci servis aracının şoförününçocukları hırpaladığına ve tokatladığına şahit olması üzerine, Kurul, bu olayınaraştırılması için İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü’ne yazı yazarak olayın ısrarlıtakipçisi olmuştur.

Gaziantep İl İnsan Hakları Kurulu tarafından gerçekleştirilen bir çocuk yuvası ziyaretinde, tuvaletlerin temizliğinin yetersiz olduğu, çeşitli örneklerlerapor edilmiştir.

Nevşehir İl İnsan Hakları Kurulu, habersiz gerçekleştirdiği Nevşehir YetiştirmeYurdu ziyaretinde sosyal aktivite ve çalışma programları, öğretmenlerin aylık çalışma programları, yetiştirme yurdunda bakılmakta olan çocukların yıllık giyim ve kuşam istihkakları, öğrenci olanların giderlerinin karşılanma şekil ve

esasları, yemekhanenin genel işleyişi ve ileriye yönelik yapılması planlanan projeler hakkında görüşmeler yaparak ele alınan konular ile ilgili plan, cetvelve programlardan örnekler toplamıştır.

Şanlıurfa İl İnsan Hakları Kurulu tarafından, Şanlıurfa 500 Yataklı DevletHastanesi’ne düzenlenen ziyarette, hastanede günde 3.000 kişi civarında




216

2. Kararlar

a) Yasal ve İdari Düzenleme Yapılması Önerileri

Bartın İl İnsan Hakları Kurulu, “ 19 Mayıs ve 23 Nisan gibi ulusal bayramlarda stadyumda yapılan törenlerde, öğrencilerden gösteri kıyafetleriiçin ücret talep edilmesinin öğrenci velilerini sıkıntıya soktuğunu, bu sebepleçocuklarımız bu anlamlı görevle onurlandırılırken ilgili tüm kurumların el elevererek işin maddi boyutunu çözmeleri gerektiğini” ifade ve talep eden K.Ş.’nin başvurusu üzerine;

• ulusal bayramların coşkulu ve anlamlı kutlanmasında hepimizinsorumluluğunun olduğu bilinci içerisinde yoksul öğrencilerinkıyafetlerinin temini için tüm yerel imkanların seferber edilmesine,

• ayrıca, milli şuurun geliştirilmesindeki önemi dikkate alınarak, bukutlamalardaki giysi ve diğer giderlerin “eğitim gideri” kapsamındadeğerlendirilmesinin ve sadece bu amaca sarf edilmek şartıyla özelödenek tahsisinin yararlı olacağına,

• bu husustaki öneri ve değerlendirmelerin ilgili mercilere iletilmesinekarar vermiştir.

İzmir İl İnsan Hakları Kurulu’ na A.G. isimli vatandaş tarafından yapılan

başvuruda, adı geçen vatandaş, kurumundaki çalışma saatlerinin uzunluğudolayısıyla “çalışma ve sözleşme hakkı”nın ihlâl edildiğini iddia etmiştir.Kurul tarafından bu iddiayla ilgili yapılan çalışmalar çerçevesinde DokuzEylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi tarafından bir rapor hazırlanmış ve ilgili bakanlıklara gönderilmiştir. İzmir İl İnsan Hakları Kurulu’na başvuruda bulunan Monoküler ve DerinAmbliyoplar Derneği (MONDER), bir gözü görmeyen vatandaşlara da “ehliyet

alabilme hakkı” verilmesini talep etmiştir. Kurul tarafından konuyla ilgili yapılançalışmalar çerçevesinde Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi’nin konu ileilgili hazırladığı raporda, gerekli kanuni düzenlemelerin yapılması durumunda böyle bir uygulamanın mümkün olabileceği görüşüne yer verilmiştir. Hazırlananrapor İçişleri Bakanlığı ile İnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığı’nagönderilmiştir.

İzmir İl İnsan Hakları Kurulu’na O.K.C. isimli vatandaş tarafından yapılan

15.04.2002 tarihli başvuruda, İzmir İsa Mesih Topluluğu Kilisesinin 1994yılından bu yana maruz kaldığı iddia edilen bazı uygulamalardan şikayetçiolunmuştur. Kurul tarafından yapılan incelemede, konuya ilişkin olarak ilgili kurumlardan alınan bilgiler de değerlendirilerek, camiler dışında ibadetyerlerinin açılabilmesi hususunda yasal boşluk olduğu sonucuna varılmış vegerekli yasal düzenlemelerin yapılmasıyla ilgili olarak TBMM İnsan Hakları




217

İnceleme Komisyonu Başkanlığı’na bir yazı yazılmıştır.

Kadıköy İlçe İnsan Hakları Kurulu, ekonomik ömrünü doldurup doldurmadığı belli olmayan ve hiçbir güvencesi ve garantisi bulunmayan ikinci el otolastiklerinin trafik kazalarına sebebiyet verdiği, yaşam hakkını tehdit ettiği ve

bu konuda devletin pozitif yükümlülüğünü yerine getirmemesinin temel hak vehürriyetlerin ihlali niteliğini taşıdığı tespitinde bulunarak; kişilerin ekonomik durumlarından istifade edilerek ticaretin istismar edilmesi, trafik kazaları sonucukişilerin yaralanması veya hayatlarını kaybetmesi gibi sonuçlar doğuran bukonuda devletin ilgili kurumlarının gereken önleyici tedbirleri almaları içingirişimde bulunma kararını almıştır. Bu karar doğrultusunda, Sağlık ve ÇevreBakanlıkları ile diğer ilgili merciler nezdinde girişimde bulunulmuştur.

Sivas İl İnsan Hakları Kurulu, A.K. adlı bir vatandaş tarafından yapılanşikayet üzerine, yıllardır şehir merkezinde çevre ve gürültü kirliliğine sebep olan belediye işletmesi ile ilgili iddiaları inceleyip bir inceleme ve araştırma raporuhazırlamıştır. Bu rapor çerçevesinde sözkonusu işletmenin çevreye kimyasalmadde yayarak kanser gibi hastalıklara, çevre ve gürültü kirliliğine sebep olduğutespit edilmiş ve söz konusu tespitleri içeren rapor belediyeye iletilmiştir. Uzunsüredir ödenek imkanı bulamayan belediye, söz konusu rapora dayanarak İçişleriBakanlığı’ndan ödenek talep etmiş ve böylece şikayete konu işletmenin şehir

dışına taşınması gerçekleştirilebilmiştir.

b) İhlâl İddialarına İlişkin Kararlar

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı ve İl ve İlçe İnsan HaklarıKurulları tarafından, insan hakları ihlâl iddiası başvurusu üzerine çözümekavuşturulan olaylar ve alınan örnek kararlar:

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’na uyruksuz statüsünde bulunması

nedeniyle vatandaşlık hakkından istifade edemediği gerekçesiyle yaptığı başvurusunda “Türk vatandaşlığına geçme” talebinde bulunan M.A.R.’nin başvurusu incelenerek talebi yerinde bulunmuş, yapılan girişimler sonucunda,adı geçen kişinin İçişleri Bakanlığı tarafından Türk vatandaşlığına alınacak kişilere ilişkin olarak hazırlanan listeye dahil edilmesi sağlanmıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı , Kırşehir Kapalı Cezaevi’nde bulunanhükümlü M.A.’nın, “hastalığı nedeniyle Ankara Numune Hastanesinde tedavi

olduğu için, buraya en yakın ilçe cezaevine naklini” talep ettiği başvurusuüzerine, hükümlünün Güdül Kapalı Cezaevi’ne naklini sağlamıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı , “iradesi dışında fuhuşa sürüklendiği”iddiasıyla başvuran S.Ç.’nin, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme KurumuGenel Müdürlüğüne bağlı konuk evlerinden birine kabul edilmesi ve sosyal




220

İstanbul İl İnsan Hakları Kurulunun “Elektronik Takip Sistemi”uygulamasına ilişkin kararı:Çalışanların mesai takibinin “parmak izi” uygulaması ile yapılması konusuile ilgili olarak İl İnsan Hakları Kurulu tarafından yapılan inceleme vedeğerlendirmeler sonucunda, “Elektronik Takip Sistemi” uygulamasının anayasal

normlara ve İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin 8. maddesine uygun olmadığı, bu nedenle uygulamanın hukuka uygun hale getirilmesi gerektiği görüşüneoyçokluğuyla varılmış ve bu karar sonucunda ilgili kurumca Sağlık Bakanlığıgörüşleri de dikkate alınarak nihai yargı kararına kadar uygulama yürürlüktenkaldırılmıştır.

Amasya İl İnsan Hakları Kurulu’na başvuran K.A., haksız yere görevdenalındığını ve idare mahkemesinin kararına karşın göreve iade edilmediğini

belirterek çalışma ve sözleşme hakkının ihlal edildiğini iddia etmiştir. Sözkonusu şahıs hakkında Kurul tarafından ön araştırma yapıldıktan sonra, ilgili birimlerle yapılan yazışmalar sonucunda K.A.’nın görevine iade edilmesisağlanmıştır.

Ankara İl İnsan Hakları Kurulu’ na başvuran M.K. adlı bayan, “durakta servis beklerken bir taksi şoförü tarafından hakarete maruz kaldığını, servise bindiktensonra ise yine aynı kişinin kendisini takip ederek çirkince ve ahlaksızcael hareketlerinde bulunduğunu” belirterek şikayetçi olmuştur. Sözkonusuşikayete ilişkin olarak Trafik Denetleme Şube Müdürlüğü ile Ankara UmumOtomobilciler ve Şoförler Odası ile irtibata geçilmiş ve ilgili taksi şoförütrafikten men edilmiştir.

Çanakkale İl İnsan Hakları Kurulu’na yapılan bir başvuru üzerine, Kurul,“annesine şiddet uygulayan A.T. hakkında alınan mahkeme kararlarına rağmenkolluk kuvvetlerinin üzerine düşeni yeterince yapmadığı ve ve adli makamlar tarafından yeterli soruşturma yapılmadığı” yönünde tespit kararı alarak ilgili

kurumlara iletmiştir.

Trabzon İl İnsan Hakları Kurulu, Karadeniz Teknik Üniversitesi öğrencisiH.A.’nın dilekçesinde ifade ettiği “bir basın açıklamasına katıldığı gerekçesiyle barınmakta olduğu yurttan çıkarıldığı, öğrenim kredisinin kesildiği, bu nedenleortaya çıkan mağduriyetinin giderilmesi” şeklindeki şikayet ve talebi üzerine,Kurul üyesi olan Baro temsilcisi avukat, Belediye Başkan Yardımcısı ve kamugörevlisi avukatın katılımıyla bir komisyon oluşturarak konuyu incelemiştir.

Komisyon tarafından hazırlanan rapor üzerine Kurul tarafından yapılandeğerlendirme sonucunda, İl Emniyet Müdürlüğü ve Kredi ve Yurtlar Kurumu Bölge Müdürlüğü ile yazışmalar yapıldığı, İl Emniyet MüdürlüğünceH.A. hakkında herhangi bir işlem yapılmadığı, ayrıca kişinin olay yerinde bulunmadığının bildirildiği ve H.A’nın bu fiilleri işlediğine dair herhangi bir bilgi mevcut olmadığı belirtilerek, idari cezanın uygulanmış olmasının hukuka




221

aykırılık teşkil ettiği tespiti yapılmıştır. Bu tespit doğrultusunda Kurul, yapılanişlemlerle öğrencinin hak ihlaline uğradığına, bu suretle mağdur edildiğineve mağduriyetine neden olan idari işlemin düzeltilmesinin uygun bulunduğuyönünde ilgili kurumlara tavsiyede bulunulmasına oy birliğiyle karar vermiştir.

İzmir Kiraz İlçe İnsan Hakları Kurulu’nun İzmir İl İnsan Hakları Kurulunayapmış olduğu başvuruda, “yakın dönemde ilçelerinde 30 adet intihar olayı”tespit edildiği belirtilerek, konunun çözümü için yardım istenmiştir. Konuylailgili olarak Sosyal Hizmetler İl Müdürlüğü ve İl Sağlık Müdürlüğünün ortaklaşahazırladıkları “Araştırma Raporu”, İl Kurulu’nun toplantısında değerlendirilmişve konunun çözümüne yönelik önerilerin bundan sonra yapılacak çalışmalaraışık tutması amacıyla valilik makamına sunulmasına karar verilmiştir.

Gaziantep İl İnsan Hakları Kurulu’ na başvuran S.K.’nın, “görevli polismemurlarınca darp edildiği” şeklindeki şikayeti incelenerek, konu hakkındaKurul tarafından ilgili kurumlar nezdinde girişimlerde bulunulmuştur. Şikayetekonu olan eylemin faili olduğu belirlenen görevliler hakkında, yetkili kurullarcaidari işlem yapılarak ilgili memura 12 ay süreli durdurma cezası verilmiştir.

İstanbul İl İnsan Hakları Kurulu, pasaportlara vize talebinin reddedildiğinedair damga vurulmasıyla ilgili olarak S.Y. isimli bir vatandaşın başvurusuüzerine yaptığı inceleme sonucunda uygulamanın bir insan hakları ihlâli olduğukararına varmış ve bu kararı basın duyurusuyla kamuoyuna açıklamıştır.

Kararla ilgili haber metni aşağıdadır:“Pasaportta hak ihlali : İstanbul İnsan Hakları İl Kurulu’na başvuran S. Y.isimli bir vatandaş, vize talebini reddeden İngiltere ve İtalya başkonsolos-luklarının pasaportuna “kabul edilmedi” damgası basmasından şikayetçi oldu. İstanbul İnsan Hakları İl Kurulu, S.Y’nin başvurusu üzerine önce konuyla ilgiliolarak Dışişleri Bakanlığı’ndan bilgi istedi. Dışişleri Bakanlığı da konuyla

ilgili yazısında, pasaporttaki sözkonusu damgaların, vize başvurusunun uygun görülmediğini gösteren kayıt niteliğinde olduğunu, ancak aynı veya başkaülkelerin temsilciliklerine tekrar vize başvurusunda bulunulmasına engel teşkil etmediğini bildirdi. Dışişleri’nin yazısında, benzer uygulamaların İngiltere’nin yanısıra diğer birçok ülkenin temsilcilikleri ve hudut makamları tarafından dabenimsendiği hatırlatıldı.

‘Yeni vizelere engel olur’

Konuyu görüşen İl Kurulu ise pasaportlara “vize talebinin reddine dair işaret veya kayıt düşülmesinin” başvuruda bulunanları rencide edici bir uygulamaolduğuna karar verdi. İl Kurulu’nun kararında, uluslararası hukuk ilkeleri ve1963 Viyana Konsolosluk İlişkileri Sözleşmesi hükümleri arasında pasaporta“vize verilmemiştir” şeklinde bir damga vurulması uygulamasına imkanverecek bir düzenleme bulunmadığı kaydedildi. Böyle damgaların, ilgili kişilerin




222

yeni vize başvurularında fiili engel teşkil ettiğinin birçok örnekte sabit olduğubelirtilen kararda, “Reddedildiği uluslararası nitelikteki bir belge üzerine açık bir işaretle kaydedilen bir başvurunun diğer ülkeler için baştan olumsuzluk doğuracak bir gösterge olacağı kabul edilerek, uygulamanın bir insan haklarıihlali olduğu görüşüne varılmıştır” denildi.

İstanbul İl İnsan Hakları Kurulunun Yaptığı Bir Araştırma ve İncelemeRaporunun Sonuç Metni:“Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığına başvuruda bulunan O.D, dilekçesinde…İlçesi …Mah. ..Pafta …sayılı parselin sahibi olduğu, 02/03/1982 tarihindebu arsanın ortaöğretim sahası olarak ayrıldığı, ancak arsasının istimlak edilip bedelinin ödenmediği ya da imara açılmadığı, o günden beri yaptığımüracaatlara da olumlu hiçbir yanıt alamadığını iddia etmektedir. Sözkonusu

iddia, yerinde araştırılarak incelenmesi ve değerlendirilmesi için İstanbul İl İnsan Hakları Kuruluna iletilmiştir.

Söz konusu iddia ile ilgili olarak yapılan araştırma sonucunda, Avcılar Kaymakamlığı, İl Milli Eğitim Müdürlüğü, İstanbul Bilgi Üniversitesindentoplanan bilgi ve belgeler ile Kurul Üyesi olan Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesinin hazırladığı rapordan oluşan dosya, kurulumuzca görüşülüp değerlendirilmiştir.

Kurulun tarafından yapılan değerlendirmeler sonucunda, başvuru sahibiO.D.’nin ……İlçesi ….Mah. …Pafta …..sayılı taşınmazının 02/03/1982tarihinden beridir şehir imar planında ortaöğretim sahası olarak ayrılmışolduğu, bugüne kadar bu amaç doğrultusunda imar programına konulmadığı gibi kamulaştırma işleminin de yapılmadığı, buna karşın O.D.’nin taşınmazınmaliki olarak idari mercilere yapmış olduğu müracaatlara karşılık taşınmazınbedelinin ödenmesi veya imar izni verilmesi taleplerine olumlu cevapalamadığı anlaşılarak; sözkonusu idari işlemlerin konuya ilişkin 3194 Sayılı

İmar Kanununun 12. maddesinin 1. ve 3. fıkralarını iptal eden AnayasaMahkemesi’nin 29/12/99 gün ve E.1999/33, K.1999/51 Sayılı Kararına ve Anayasa’nın 35. maddesi hükmü ile İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesine Ek 1 No’lu Protokol’ün mülkiyet hakkını koruyan 1. maddesi hükmüne uymadığı vebu suretle başvurucunun mülkiyet hakkının ihlal edildiği görüşüne hazır bulunanüyelerinin oy birliği ile varılmıştır.”




223

EK B : KURULLAR İÇİN PERFORMANSKRİTERLERİ

İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının performanslarının değerlendirilmesinde

göz önüne alınabilecek bazı göstergeleri içeren örnek bir çizelge aşağıdasunulmaktadır. Kurullarımız, bu kriterler yanında kendilerinin de geliştireceği benzer nitelikte kriterlere göre performanslarını sürekli olarak gözleme vedeğerlendirme imkânına sahip olabileceklerdir.

İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları Faaliyet Performans Göstergeleri:

Faaliyet Başlıkları Faaliyet Türü: Dönem Ortalama gösterge*

Eğitim Bilgilendirme

BilinçlendirmeKonferans, Panel 12 ayda

6 adet

600 kişiBilgilendirmeBilinçlendirme

TV Programı 12 ayda 6 adet

BilgilendirmeBilinçlendirme

Radyo programı 12 ayda 6 adet


Basın duyurusu 12 ayda 6 adet


Gazete haberi 12 ayda 12 adet


Makale yazı 12 ayda 6 adet


Broşür 12 ayda 1000-2000 adet

Bilgilendirme Afiş 12 ayda 500-1000 adet


Pankart 12 ayda 10-20 adet


Kitap, kitapçık 12 ayda 500-1000 adet


Üretilen ve dağıtılandiğer belgeler (CD vs.)

12 ayda 100-200

STK’ larla ilişkiler Kurul üyesi STK sayısı ------- En az 3 adet ve fazlası

STK’ larla ilişkiler STK’lar ile işbirliğiyapılan faaliyet sayısı

12 ayda 6 adet

İhlâl iddialarıinceleme

Alınan başvuru 12 ayda 20-50

İhlâl iddiaları

inceleme

Sonuçlandırılan

başvurular

12 ayda 20-50

Araştırma ve İnceleme Araştırma raporu 12 ayda 12 adet

İnceleme ziyaretleri Ziyaret raporları 12 ayda 12 adet

İnceleme ziyaretleriZiyaret edilennezarethane, hastane,yuva vb sayısı

12 ayda 20-40




228

Türkiye Barolar Birliği İnsan Hakları Araştırma ve Uygulama Merkezi

Adres: Karanfil Sk. No: 5/62 Kızılay-Ankara

Tel: (312) 425 30 11/138

Web: www.barobirlik.org.tr

Ankara Üniversitesi SBF İnsan Hakları Merkezi

Adres : Ankara Üniversitesi SBF Kampüsü Cebeci-Ankara

Tel : (312) 319 77 20/225

Web : www.ankara.edu.tr

İstanbul Bilgi Üniv. İnsan Hakları Hukuku Uygulama ve AraştırmaMerkezi

Adres : Kurtuluş Deresi Cd. No:47 Dolapdere-İstanbulTel : (212) 253 87 42

Web: http://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr

Hacettepe Üniv. İnsan Hakları ve Felsefesi Uygulama ve AraştırmaMerkezi

Tel: (312) 299 21 60

Web : www.huihm.hacettepe.edu.tr

İstanbul Üniv. İnsan Hakları Hukuku Araştırma ve Uygulama Merkezi

Adres: İstanbul Üniversitesi Beyazıd-İstanbul

Tel : (212) 522 18 81

Web : http://istanbul.edu.tr/merkezler /ihhaum/

Marmara Üniversitesi İnsan Hakları Merkezi

Adres : Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Tıbbıye Cd. Haydarpaşa-

İstanbulTel :(216) 349 84 00

Web : www.ihm.8m.com

Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü-İnsan Hakları Merkezi

Adres : TODAİE 1 numaralı Cadde No:8 Yücetepe-Ankara

Tel : (312) 231 73 60

Web : www.todaie.gov.tr

Helsinki Yurttaşlar Derneği

Adres : İnönü Cd. No:77/13 Gümüşsuyu-İstanbul

Tel : ( 212) 292 68 42-43

Web : www.hyd.org.tr




229

İnsan Hakları Derneği

Adres : Tunalı Hilmi Cd. 104/4 Kavaklıdere-Ankara

Tel : (312) 466 49 13-14

Web : www.ihd.org.tr

İnsan Hakları ve Mazlumlar İçin Dayanışma Derneği

Adres : Mithatpaşa Cad. No.21/14 Kızılay-ANKARA

Tel : (312) 435 77 95

Faks : (312) 435 77 98

E-posta: [email protected]

Web : www.mazlumder.org.tr

İnsan Hak ve Hürriyetleri ve İnsani Yardım VakfıAdres: Büyük Karaman cd. Taylasan sk. No:3 Pk. 34230 Fatih / İstanbul

Tel : (212) 631 21 21 (pbx), (212) 631 29 65-66-67, (212) 631 33 68-69

Faks : (212) 621 70 51

E-posta: [email protected]

Web : www.ihh.org.tr

Kadının İnsan Hakları Bilgi Belge Merkezi

Adres : Arjantin Cd. No:22/10 Kavaklıdere-AnkaraTel : (312) 467 13 37

Web : www.kadin2000.gen.tr

Uçan Süpürge

Adres : Büyükelçi Sokağı 20/4 Kavaklıdere Ankara Türkiye 06700

Tel : (312) 427 00 20

Faks : (312) 466 55 61

E-posta: [email protected] : www.ucansupurge.org

Ayrımcılığa Karşı Kadın Hakları Derneği

Adres :Haseki Cad. Keçihatun Mah. Barbaros Apt.No:10/4 Aksaray-İstanbul

Tel :(212) 529 04 56

Faks :(212) 589 85 85

E-posta : [email protected] : www.ak-der.org

Insan Haklari Kitabi LOW

Documents

Transcript of Insan Haklari Kitabi LOW