Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach ISSN 2083-8611 Nr 251 · 2015

Zarządzanie 4

Dorota Grego-Planer Katarzyna Liczmańska

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwem Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwem dgp@econ.umk.pl kliczmanska@econ.umk.pl

INNOWACJE SEKTORA MŚP W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM

Streszczenie: W artykule zaprezentowano fragment wyników badań empirycznych na temat innowacji w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw w województwie kujawsko- -pomorskim. Jednym z celów projektu było zidentyfikowanie poziomu wdrażanych innowacji przez badane podmioty, a także określenie ich wpływu na konkurencyjność. Słowa kluczowe: innowacja, małe i średnie przedsiębiorstwa, województwo kujawsko- -pomorskie, konkurencyjność. Wprowadzenie

„Nie wprowadzanie innowacji oznacza upadek dla przedsiębiorstwa w dłuż-szym okresie” [Freeman, 1982, s. 169]. Te słowa Ch. Freemana w bezpośredni spo-sób odzwierciedlają znaczenie innowacji dla funkcjonowania każdej firmy. Za przedsiębiorstwa innowacyjne uznaje się te, które posiadają umiejętność tworze-nia lub kopiowania nowych produktów, charakteryzujące się zdolnością ciągłego odnawiania ich portfela stosownie do zmian w otoczeniu oraz potrafiące spraw-nie wprowadzać nowe technologie i metody organizacji, niezbędne do realizacji zmieniających się celów rozwojowych [Bogdanienko, 2004, s. 45]. Innowacyj-ność przedsiębiorstw to także ich zdolność i motywacja do ciągłego poszukiwa-nia oraz zastosowania w praktyce wyników badań naukowych, prac badawczo- -rozwojowych, nowych pomysłów i wynalazków [Janasz, 2008, s. 295]. Aby zapewnić innowacyjność, trzeba w takim razie realizować w odpowiednim zakresie prace badawczo-rozwojowe, przeznaczając na nie dość wysokie nakłady finansowe. Należy również pamiętać, aby w proces innowacyjny angażować i motywować

Dorota Grego-Planer, Katarzyna Liczmańska 166

wszystkich swoich pracowników. To oni niejednokrotnie stają się źródłem no-wych pomysłów czy wynalazków.

Innowacyjność nie powinna być jednak traktowana jako cel sam w sobie. Wręcz przeciwnie, jest ona zestawem środków do budowania przewagi konku-rencyjnej.

Czy przy tak nasilającej się konkurencji jest w stanie przetrwać przedsię-biorstwo, które nie będzie wdrażać innowacji? Jeszcze kilkanaście lat temu by-łoby to możliwe. Wprowadzenie innowacji było wyborem jedynie tych, których aspiracje sięgały pozycji lidera na światowym rynku. Obecnie bycie innowacyj-nym jest przymusem, warunkiem przetrwania i rozwoju każdej organizacji. Ce-lem artykułu jest zaprezentowanie fragmentu wyników badań empirycznych wskazujących na poziom wdrażanych innowacji przez małe i średnie przedsię-biorstwa województwa kujawsko-pomorskiego.

1. Innowacje w świetle teorii

Pojęcie innowacji w języku potocznym najczęściej kojarzy się z radykalną zmianą w technice, technologii czy z wprowadzeniem nowych produktów. Rza-dziej natomiast wiąże się je ze zmianami w innych dziedzinach działalności, takich jak medycyna, działalność intelektualna, kulturalna, ekonomiczna, admi-nistracyjna czy organizacyjna [Janasz, 2003, s. 49].

Klasyczne ujęcie innowacji, zaproponowane przez J.A. Schumpetera [1960, s. 104], traktuje ją jako nową kombinację środków produkcji i kapitału, obejmu-jącą pięć następujących przypadków: − wprowadzenie nowego produktu, − wprowadzenie nowej metody produkcji, − otwarcie nowego rynku, − zdobycie nowego źródła surowców lub półfabrykatów, − przeprowadzenie nowej organizacji jakiegoś przemysłu.

Skupiając uwagę na definicji Schumpetera, można wyraźnie zauważyć, że innowacje wiązały się wówczas tylko i wyłącznie z działalnością prowadzoną przez przedsiębiorstwa przemysłowe, które stanowiły w początkach XX w. podstawę gospodarki kapitalistycznej.

Kolejne dziesięciolecia, a także początek XXI w. znacznie zmieniły podej-ście do pojmowania innowacji. W obecnej dobie innowacje występują w niemal każdej sferze życia gospodarczego, społecznego czy też kulturalnego.

Innowacje sektora MŚP w województwie kujawsko-pomorskim 167

Wspomniany już autor słusznie traktuje innowacje jako twórcze zmiany występujące w systemie społecznym, w strukturze gospodarczej, technice i przy-rodzie [Janasz, 2003, s. 49]. M. Haffer [1998, s. 26-27] natomiast szeroko pisze, że innowacje to „wszelkie zmiany, które w danych warunkach przestrzennych i czaso-wych postrzegane są jako nośniki nowości dotyczące w równej mierze wytworów kultury materialnej, jak i niematerialnej”. Bardzo wyraźną różnicę w postrzeganiu innowacji na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci ukazuje w swej definicji M.E. Por-ter [1990, s. 45], który twierdzi, że innowacją mogą być zarówno „ulepszenia tech-nologiczne i lepsze metody, jak i sposoby wykonywania danej rzeczy; może ujaw-nić to ujawnić w zmianach produktu, procesu, nowych podejściach do marketingu, nowych formach dystrybucji czy nowych koncepcjach zarządzania”.

Bez względu na to, jaką współczesną definicję innowacji się przywoła, to w każdej z nich z pewnością wiążą się one już nie tylko ze zmianą produktową czy technologiczną, ale również rynkową, a nawet organizacyjną.

Tak jak definicje innowacji, pomimo ich mnogości, zazwyczaj są stosun-kowo jednorodne, tak sama ich klasyfikacja jest już niezwykle różnorodna. Po-niżej zostały zaprezentowane tylko wybrane rodzaje klasyfikacji innowacji.

Ze względu na przyczynę powstania innowacji wyróżnia się: − innowacje popytowe – stymulowane poprzez potrzeby rynkowe i pozaryn-

kowe, będące odpowiedzą na istniejące zapotrzebowanie, − innowacje podażowe – inicjowane przez naukę i technikę, będące następstwem

odkryć i wynalazków [Penc, 1999, s. 141-146]. Kryterium zakresu skutków powodowanych przez innowacje dzieli je na:

− strategiczne, − taktyczne [Szatkowski, 2001, s. 33].

Wśród innowacji strategicznych znajdują się te, które dotyczą przedsię-wzięć długofalowych o bardzo istotnym znaczeniu społeczno-ekonomicznym oraz służących realizacji strategicznych celów społeczeństwa. Taktyczne inno-wacje natomiast to te, które obejmują różnorodne zmiany w produktach, techno-logii produkcji oraz organizacji pracy i prowadzą do podniesienia ich efektyw-ności gospodarczej.

Kolejnym kryterium klasyfikacji innowacji jest ich skala. Wymienia się tu-taj innowacje radykalne, a zatem te, które „wywołują w przedsiębiorstwie zmia-nę przełomową, tak zwaną nieciągłą, i polegają na całkowitym przekształceniu sposobu funkcjonowania organizacji” oraz innowacje stopniowe, które mogą polegać na „udoskonaleniu tego, co jest robione dobrze – tak zwane dostrajanie lub wprowadzanie drobnych modyfikacji jako reakcja na stopniowe zmiany

Dorota Grego-Planer, Katarzyna Liczmańska 168

zachodzące w otoczeniu – tak zwane przyrostowe dopasowanie” [Niedzielski i Ry-chlik, 2006, s. 35-36].

Jeszcze inny podział innowacji zaproponował R.A. Webber [1996, s. 470, za: Bogdanienko, Haffer i Popławski, 2004, s. 11], który wyróżnił trzy ich kategorie: − innowacje rutynowe, które wprowadzane są przez kierownictwo firmy, a mają

one zazwyczaj charakter drobnych zmian wyrobu, zapewniających utrzymanie jego atrakcyjności,

− innowacje wymuszone, realizowane zazwyczaj przez przedsiębiorstwa, które „wpadły w kłopoty”, mające na celu najczęściej obniżkę kosztów,

− innowacje wynikające z okazji, które najczęściej podejmują firmy mające powodzenie na rynku, a także środki wystarczające na uzupełnienie lub za-stąpienie dotychczasowej oferty nowymi produktami.

Warto również zwrócić uwagę na klasyfikację innowacji wynikającą z me-todologii Oslo1. Innowacja zgodnie z wytycznymi klasyfikacji oznacza wprowa-dzenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu (dobra lub usługi) albo procesu, nowej metody marketingowej, nowej metody organizacyjnej w prakty-ce biznesowej, organizacji miejsca pracy lub zewnętrznych relacji.

Metodologia Oslo wyróżnia cztery typy innowacji: − innowację produktu, czyli wprowadzenie dobra lub usługi, które jest nowe albo

znacząco udoskonalone pod względem jego charakterystyk lub zastosowania, − innowację procesu, czyli wprowadzenie nowej lub znacząco udoskonalonej

metody produkcji lub dostaw (zmiany w technice, wyposażeniu i/lub opro-gramowaniu),

− innowację rynkową, a zatem wprowadzenie nowej metody rynkowej doty-czącej zmian w wyglądzie lub opakowaniu produktu, jego pozycjonowaniu, wyceny lub promocji,

− innowację organizacyjną, rozumianą jako wprowadzenie nowej metody or-ganizacyjnej w praktyce zarządzania przedsiębiorstwem, organizacji miejsca pracy lub zewnętrznych relacji.

Należy jeszcze w tym miejscu wspomnieć, iż w badaniach, których frag-ment wyników zaprezentowano w niniejszym artykule, posługiwano się defini-cją i podziałem innowacji zgodnie z metodologią Oslo. 1 Metodologia Oslo to wytyczne metodologiczne, które dotyczą badań statystycznych innowacji

technologicznych tzw. metodą podmiotową w sektorze przedsiębiorstw, w przemyśle i w tzw. sektorze usług rynkowych, opracowane na przełomie lat 80. i 90. XX w. przez ekspertów OECD. Metodologia Oslo stanowi powszechnie przyjęty międzynarodowy standard metodolo-giczny, stosowany aktualnie we wszystkich krajach prowadzących badania statystyczne inno-wacji [Oslo Manual…, 2005].

2. Chara

Badawacyjnośćw Katedrzi Zarządzanym od pprzedsiębijektu była

Metorowym – jewództw

Biorąprzedsiębpracowniktem posiad

Rys. 1. Wi

Zdecosoba fizyprawnych spółka cyw

Innowacje

akterystyka

ania empiryczć sektora MSze Zarządzanania Uniwerspaździernika iorstwa regioidentyfikacja

odą pomiaru kwestionariu

wa kujawsko-ąc pod uwagiorstwa zatruków nieprzekdające do 24

ielkość badany

cydowana więyczna prowa

zaznaczonycwilna – 13%

sektora MŚP

a badanych

zne przeprowSP w wojewnia Przedsiębsytetu Mikoła2013 r. do s

onu kujawskoa poziomu innbyła ankietausz ankietowpomorskiego

gę liczbę zatrudniające dokraczającej 4

49 pracownik

ych przedsięb

ększość respoadząca działach przez respi spółka z o.o

w województw

h przedsięb

wadzono w rawództwie kujbiorstwem naaja Kopernikastycznia 201o-pomorskiegnowacyjnośc

a bezpośrednwy. Badaniemo. rudnionych oo 9 osób; 37%49 osób, natoków. Dane pr

biorstw według

ondentów wsalność gospodpondentów zo. – 8%. Wyn

wie kujawsko-

biorstw

amach projekjawsko-pomoa Wydzialea w Toruniu4 r., objęto

go. Jednym zci badanych pnia, natomiastm objęto 82

osób, 47% re% to przedsiomiast 16% rezentuje rys

g liczby zatrud

skazała, że kdarczą – 79%

znalazły się jeniki zaprezent

-pomorskim

ktu badawczeorskim”, real

Nauk Ekon. Badaniem, mikro-, małe

z głównych cprzedsiębiorstt instrumente przedsiębio

espondentówębiorcy malito firmy śred

s. 1.

dnionych

kieruje swoją %. Wśród ineszcze takie towano na ry

169

ego „Inno-lizowanego omicznych prowadzo-e i średnie celów pro-tw. em pomia-

orstwa wo-

w to mikro-i, o liczbie dnie, a za-

firmą jako nnych form

formy, jak ys. 2.

170

Rys. 2. For

Wartdziałalnośpozostały scowościa 3. Innow

wojewbadań

Aby biorstw, pwacje w izawierał pcje produpokazały, kowych. Smiejscu zni technolo

Do

rma prawna d

to zaznaczyćść na terenac odsetek, a zach wojewód

wacje w sekwództwa kuń empiryczn

dokonać szpoproszono rich firmach zpodział innowuktowe, tech

iż respondenStanowiły onnalazły się inogiczne – 11%

orota Grego-P

działalności ba

ć, że 49,5%ch dużych mzatem 51,5%dztwa kujaws

ktorze małyujawsko-pomnych

zczegółowej respondentówzostały wprowacji zgodni

hnologiczne, nci wprowadne aż 39% wnnowacje pro%. Dane zos

Planer, Katarz

adanych przed

% badanych miast, takich

firm zlokalisko-pomorsk

ych i średnimorskiego w

diagnozy inw przede ws

owadzone w ie z metodolrynkowe o

dzili w swoicwszystkich woduktowe – 2tały zaprezen

zyna Liczmańs

dsiębiorstw

przedsiębiojak Bydgosz

izowanych jekiego.

ich przedsiw świetle

nnowacyjnośszystkim o wlatach 2008ogią Oslo, kraz organiza

ch firmach nadrożonych in8%, następnintowane na r

ska

orstw prowazcz i Toruń, est w mniejsz

iębiorstw

ci badanychwskazanie, j-2012. Kwes

która wyróżniacyjne. Wynajwięcej innonnowacji. Naie organizacyrys. 3.

adzi swoją natomiast

zych miej-

h przedsię-akie inno-stionariusz ia innowa-niki badań owacji ryn-a kolejnym yjne – 22%

Rys. 3. Row

Biorą

z rodzaju częstszą oposprzedaoraz wejświększy oprodukty Do najczm.in. zmiinne przedżenie sysodpowied

Badacji. Pytanścią w sknie dla pinnowacjiodnosiła nowego pznalazło sPonad 43%regionalny

Innowacje

odzaje wdrożowojewództwi

ąc pod uwaginnowacji, n

odpowiedzią ażnych, a taście na geogrodsetek odpowcześniej w

zęściej wdrażianę struktudsiębiorstwatemu jakośc

dź – zmodernane przedsiębnia dotyczyłyali międzynaprzedsiębiorsi produktowysię głównie

produktu. Mosię kilka firm% innowacji ym, a 19,3%

sektora MŚP

onych innowaie kujawsko-p

gę szczegółownależy zauwbyło wprow

akże stosowraficznie nowowiedzi przy

wytwarzane ożanych inno

ury organizaca (np. transpoci. Wśród innizowane tecbiorstwa ocey tego, czy inarodowej, krstwa. Tu odych 15% mido innowac

ożna zatem sm niezwykle

produktowyc% stanowiły i

w województw

acji przez małepomorskim

we rozkładyważyć, że w rwadzenie now

anie nowychwe rynki. Wypadł takim oraz bezwzglowacji organcyjnej, przenortu, dystrybunnowacji technologie wceniały równinnowacje prrajowej, regidpowiedzi sało charakte

cji związanejstwierdzić, żinnowacyjnych było nowoinnowacje bę

wie kujawsko-

e i średnie prz

y odpowiedziramach inno

wych form prh instrumen

Wśród innowainnowacjomlędnie (absolnizacyjnych niesienie reaucji, działaln

chnologicznycześniej stosoież charakterrzez nie wpronalnej, czysą dość zaser międzynarj z wprowade wśród badych, i to w skością o zasięędące nowoś

-pomorskim

zedsiębiorstwa

i dotyczącycowacji rynkoromocji, now

ntów politykacji produkto

m, jak zmodelutnie) nowerespondenc

alizowanej fności B+R) oych dominowowane. r wdrożonycrowadzone b też nowośc

skakujące. Wrodowy. Odpdzeniem bezdanych przedkali międzynęgu krajowymścią tylko dla

171

a

ch każdego owych naj-wych usług ki cenowej owych naj-ernizowane e produkty. i zaliczyli funkcji na oraz wdro-wała jedna

ch innowa-yły nowo-ią wyłącz-

W ramach powiedź ta zwzględnie dsiębiorstw narodowej. m, 22,5% − a przedsię-

172

biorstwa. były nowwadzenia charakter odsetek stdanego prniu stanowspondentókrajową, organizacprzedsiębbyły one można wyczy też zmdzynarodo

Rys. 4. Ch

Respkonkurenc1 oznaczakurencyjnności i 5 za satysfa

Do

W ramach ie w skali mizupełnie nonowości w s

tanowiły innrzedsiębiorstwiły nowośćów przyznałoa jedynie 1,

cyjne, dominiorstwa – wnowością w

ymagać, abymiana lokalizowych. Szcz

harakter innow

pondenci ocecyjności. Wało zdecydowności, 3 – bra– zdecydow

akcjonujące,

orota Grego-P

innowacji teciędzynarodo

owej technoloskali krajowe

nowacje techntwa – aż 70,ć jedynie dlao, że innowa,3% − że mnujące były

wskazało tak w skali regiony takie innowzacji firmy, m

zegółowe dan

wacji wdrożon

enili również W odpowiedz

wane pogorsak wpływu n

waną poprawęgdyż aż 31%

Planer, Katarz

chnologicznywej. Mowa ogii. 11,4% ej, a 15,2% −nologiczne, k4%. Innowa

a przedsiębioacje te były

międzynarodoinnowacje

aż 97,6% bnalnej. Odpo

wacje, jak npmiały charakne przedstaw

nych przez bad

wpływ wdroziach kierowszenie konkuna konkurencę konkurency% wdrożony

zyna Liczmańs

ych jedynie 3tu o odpowiomawianej g− regionalnejktóre były n

acje rynkoweorstwa – 66,5

nowością reową. Patrząc

będące nowbadanych. Dlowiedzi te jep. zmiana strkter innowac

wiono na rys.

dane przedsięb

ożonych innwali się 5-sturencyjności,cyjność, 4 –yjności. Odp

ych innowacj

ska

3% stanowiłiedzi dotyczągrupy innowj. Jednakże nowością wył

e w najwięks5% wskazańegionalną, 25

z kolei na wością wyłąla 2,4% respednak nie dzruktury orgacji krajowych4.

biorstwa

owacji na potopniową sk, 2 – pogorszpoprawę kon

powiedzi moji zdecydowa

ły te, które ącej wpro-

wacji miało największy łącznie dla szym stop-ń. 6,8% re-5,4% − że innowacje ącznie dla pondentów ziwią. Nie

anizacyjnej h czy mię-

oprawę ich kalą, gdzie zenie kon-nkurencyj-ożna uznać anie wpły-

nęło na pją poprawtów, nie mściej wiązna struktu3% wszyfirm. Byłyniem realiwacje proność respo

Dośćinnowacji,miotom. Bpoprawić jku, wzrosstopniu cegionu kujz konkurenzaprezentomożliwość

Rys. 5. Spo

Innowacje

oprawę konkwiło. Warto rmiało wpływzały się z wpury organizastkich wdroy to innowacizowanej funoduktowe i tondentów. ć istotną kwe, a dokładnie

Badania wykajakość swoic

stu zysków, aelem działalnawsko-pomoncją oraz zwowano na rysć wskazania w

odziewane efe

sektora MŚP

kurencyjnoścrównież wspowu na ich koprowadzeniemacyjnej lub wżonych innocje związanenkcji na innetechnologicz

estią poruszane oczekiwaneazały, że respch produktówa także obniżności innowacorskiego jest większenie ms. 5 (suma prowięcej niż jed

ekty działalno

w województw

ci badanych omnieć, że 9

onkurencyjnom innowacjiwdrożenie nowacji pogore ze zmianą le przedsiębiozne miały po

ną w badaniue efekty, jakiepondenci wdr

w lub usług. Ożenia kosztówcyjnej dla mazwiększenie

możliwości pocentów przednej odpowie

ości innowacyj

wie kujawsko-

przedsiębior9% innowacjość. Odpowiorganizacyj

nowego systerszyło konkulokalizacji fiorstwo. Co wozytywny wp

u były równe mają one prażają innowOczekują też w działalnoścałych i średne liczby klienprodukcyjnycekracza 100, edzi).

yjnej badanych

-pomorskim

rstw, a 57%ji, zdaniem riedzi te jednnych, takichemu informaurencyjność irmy oraz z pważne, wszyspływ na kon

nież cele wprrzynieść badacje główniewzrostu udzici. W nieco mnich przedsiębntów, skutecch. Szczegółgdyż respond

h przedsiębior

173

po prostu responden-ak najczę-

h jak zmia-atycznego. badanych

przeniesie-stkie inno-nkurencyj-

rowadzania danym pod-e po to, aby iału w ryn-mniejszym biorstw re-

czna walka łowe dane denci mieli

rstw

Dorota Grego-Planer, Katarzyna Liczmańska 174

Podsumowanie

Innowacyjność stała się w ostatnich dziesięcioleciach szczególnym zaso-bem przedsiębiorstwa. Rozumiana jako nieustająca gotowość do wprowadzania zmian okazała się wręcz warunkiem koniecznym istnienia i zarazem atrybutem współczesnego przedsiębiorstwa. Zatem, aby firma mogła skutecznie się rozwijać i wyprzedzać nasilającą się konkurencję, potrzebuje do tego katalizatora, którym są innowacje. Jak już zostało w artykule wspomniane, innowacje mogą przybierać różnorodne formy, począwszy od nowych produktów i usług, kończąc natomiast na wdrażanych nowoczesnych systemach wspomagających zarządzanie.

W artykule poruszono temat innowacji poprzez pryzmat małych i średnich przedsiębiorstw. To właśnie ten sektor odgrywa kluczową rolę w budowaniu wzro-stu gospodarczego i innowacyjności we wszystkich branżach. Mikro-, mali i średni przedsiębiorcy tworzą najwięcej miejsc pracy na rynku, a ich innowacyjne pomysły stają się niejednokrotnie źródłem powstania nowych, zaawansowanych technologii.

W województwie kujawsko-pomorskim na koniec 2011 r. zarejestrowanych było 184,4 tys. jednostek gospodarczych, z czego aż 99,9% stanowiły właśnie mikro-, małe i średnie firmy [Diagnoza sytuacji…, 2013, s. 13]. Wskaźniki te pokazują, że to właśnie od tego sektora przede wszystkim zależeć będzie przyszłość regionu.

Zaprezentowane powyżej wyniki badań empirycznych dotyczących inno-wacji w sektorze MŚP województwa kujawsko-pomorskiego pozwalają na sformułowanie kilku wniosków.

Po pierwsze, należy stwierdzić, że omawiana grupa przedsiębiorstw prowa-dzi działalność innowacyjną na stosunkowo wysokim poziomie. U zdecydowa-nej większości ostatnie pięć lat oznaczało wdrożenie średnio sześciu innowacji.

Po drugie, najczęstszym rodzajem wdrażanych innowacji są innowacje ryn-kowe. Stanowią one 39% wszystkich wprowadzanych przez te firmy nowości. Wiążą się one przede wszystkim ze stosowaniem nowych instrumentów polityki cenowej, ale również z wejściem na geograficznie nowe rynki, co jest pozytyw-nym aspektem, świadczącym o ich nieustannym rozwoju.

Po trzecie, badane firmy dbają także o wprowadzanie nowych produktów oraz o ciągłe ich udoskonalanie. Innowacje organizacyjne z kolei stanowią trze-cią grupę pod względem ilości wdrażanych innowacji. Z reguły są to innowacje wiążące się z usprawnianiem bieżącej działalności firmy, stąd w zdecydowanej większości są one nowością wyłącznie dla przedsiębiorstwa. Najmniejszy odse-tek stanowią innowacje technologiczne – jedynie 11% wszystkich innowacji, co nie jest wynikiem budującym, zwłaszcza w kontekście tworzenia przewagi kon-kurencyjnej opartej na nowych technologiach.

Po czwarte, niezwykle istotne jest to, że aż 88% wdrożonych innowacji popra-wiło bądź też zdecydowanie poprawiło konkurencyjność badanych przedsiębiorstw.

Innowacje sektora MŚP w województwie kujawsko-pomorskim 175

Literatura

Bogdanienko J. (2004), Innowacje jako czynnik przewagi konkurencyjnej [w:] J. Bogda-nienko, M. Haffer, W. Popławski (red.), Innowacyjność przedsiębiorstw, Wydaw-nictwo UMK, Toruń.

Bogdanienko J., Haffer M., Popławski W. (2004), Innowacyjność przedsiębiorstw, Wy-dawnictwo UMK, Toruń.

Diagnoza sytuacji w województwie kujawsko-pomorskim (2013), PAG Uniconsult, Warszawa.

Freeman Ch. (1982), The Economics of Industrial Innovation, F. Pinter, London.

Haffer M. (1998), Determinanty strategii nowego produktu polskich przedsiębiorstw przemysłowych, Wydawnictwo UMK, Toruń.

Janasz W. (2003), Innowacje i ich miejsce w działalności przedsiębiorstw [w:] W. Janasz (red.), Innowacje w modelach działalności przedsiębiorstw, Uniwersytet Szczeciń-ski, Rozprawy i Studia t. (DXX) 446, Szczecin.

Janasz W. (2008), Procesy innowacyjne w przedsiębiorstwie [w:] S. Marek, M. Biała-siewicz (red.), Podstawy nauki o organizacji, PWE, Warszawa.

Niedzielski P., Rychlik K. (2006), Innowacje i kreatywność, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin.

Oslo Manual. Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data. Third Edition (2005), OECD i Eurostat.

Penc J. (1999), Innowacje i zmiany w firmie. Transformacja i sterowanie rozwojem przedsiębiorstwa, Placet, Warszawa.

Porter M.E. (1990), The Competitive Advantage of Nations, The Macmillan Press, London.

Schumpeter J.A. (1960), Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa.

Szatkowski K. (2001), Istota i rodzaje innowacji [w:] M. Brzeziński (red.), Zarządzanie innowacjami technicznymi i organizacyjnymi, Difin, Warszawa.

Webber R.A. (1996), Zasady zarządzania organizacjami, PWE, Warszawa.

Zastempowski M. (2010), Uwarunkowania budowy potencjału innowacyjnego polskich małych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo UMK, Toruń.

INNOVATION OF SMES IN KUJAWSKO-POMORSKIE

Summary: The present article considers some results of empirical research on innova-tion in the sector of small and medium-sized enterprises in Kujawsko-Pomorskie. One of the goals of the project was to identify the level of innovation implemented by the audi-ted entities, and to determine their impact on competitiveness. Keywords: innovation, small and medium-sized enterprises, Kujawsko-Pomorskie, com-petitiveness.