Predgovor

Inicijalna karakterizacija površinskih vodnih tijela predstavlja značajan korak u implementaciji Okvirne direktive o vodama EU (ODV), koju su naše države prenijele u svoje nacionalne zakone. Međutim, to nije stvar samo jedne države kada se radi o prekograničnim vodama kao što su Prespansko, Ohridsko i Skadarsko jezero. Upravljanje takvim vodama zahtijeva tijesnu saradnju među priobalnim zemljama na svim nivoima: tehničkom, administrativnom i političkom. Prema tome, pričinjava nam izuzetno zadovoljstvo objavljivanje Izvještaja o inicijalnoj karakterizaciji (IIK) koji je rezultat zajedničkih napora nadležnih organa, eksperata i zainteresovanih strana iz svih naših država.

Ovaj izvještaj je svjedočanstvo naše posvećenosti usvajanju i sprovođenju standarda EU na usklađen i prekogranični način. On proističe iz procesa koji je započet 2012. godine uz podršku GIZ-a i koji je obuhvatio širok spektar ekspertize iz Albanije, Makedonije i Crne Gore. On odražava visok stepen saradnje i razumijevanja, te ilustruje koristi od harmonizovanja metodologija u prekograničnim područjima kako bi bile u skladu sa zajedničkim zakonodavstvom.

Izvještaj o inicijalnoj karakterizaciji predlaže razgraničavanje vodnih tijela u okviru tri jezera i pruža informacije o biološkom i hemijskom kvalitetu ovih voda. Ovo je važan dokument koji otvara put ka međunarodnoj saradnji u oblasti planiranja upravljanja rječnim slivovima i pokazuje značaj takve saradnje. Tehničko i naučno znanje koje je sadržano u ovom dokumentu takođe predstavlja značajan doprinos našim nacionalnim informacionim sistemima za životnu sredinu.

Ova publikacija predstavlja suštinski tehnički dokument prvenstveno za upravljače vodama, ali i za zainteresovane institucije, aktere i zainteresovane strane, u okviru i van nacionalnih granica, uključujući i one koji učestvuju u donošenju odluka. Pokazuje da će puna implementacija Okvirne direktive o vodama i dalje biti puna izazova, ali nastavak saradnje će nam omogućiti da upravljamo našim vodama na održiviji način nego što je to bio slučaj u prošlosti, za dobro svih nas.

Izvještaj o inicijalnoj karakterizaciji naglašava opštu saglasnost naših zemalja da nastave zajednički rad na novim izazovima i dodatnim zahtjevima prekogranične saradnje kako je predviđeno u Okvirnoj direktivi o vodama. Drago nam je što smo pozvani da napišemo ovaj predgovor i čestitamo svim saradnicima/autorima. Preporučujemo njegovo korišćenje onima koji žele da steknu dublji uvid u upravljanje i stanje ovog zajedničkog resursa.

Ministarstvo zaštite životne sredine Albanije

Lefter KokaMinistar

Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja Makedonije

Nurhan IzairiMinistar

Ministarstvo održivog razvoja i turizma Crne Gore

Branimir GvozdenovićMinistar

Ministarstvo poljoprivrede, ruralnog razvoja i vodoprivrede Albanije

Gjoke JakuPomoćnik ministra

Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja Crne Gore

Petar IvanovićMinistar

1 Uvod

Jezera Prespansko, Ohridsko i Skadarsko protežu se duž rijeka Drim i Buna/Bojana, poput niske bisera. Svako od ovih prekograničnih jezera ima jedinstvene osobine kojima ne može da parira nijedno drugo jezero u Evropi. Prespansko jezero se izdvaja svojim bogatim ptičjim fondom, uključujući najveću koloniju dalmatinskog pelikana u Evropi, Ohridsko jezero raznolikom endemskom faunom (koja se razvila tokom četiri miliona godina geografske izolacije), a Skadarsko jezero se izdvaja močvarama pod šumom, koje se prostiru na velikim površinama. Jezera nijesu samo žarišta biodiverziteta od globalnog značaja, već i značajne lokacije kulturne baštine, koju čine sojenice, drevni spomenici i brojne crkve i manastiri.

Kao potpisnice Konvencije o biodiverzitetu i zemlje kandidati za članstvo u Evropskoj uniji (EU), Albanija, BJR Makedonija1 i Crna Gora u obavezi su da poboljšaju ekološko stanje ovih jezera i da zaštite njihov biodiverzitet. Zakonski i strateški okvir je propisan Okvirnom direktivom o vodama EU (ODV), zakonodavstvom EU o očuvanju prirode (direktive o pticama i staništima) i Strategijom biodiverziteta EU. Zajednička implementacija ovih okvira zahtijeva tijesnu prekograničnu saradnju. Projekat CSBL Deutsche Gesellschaft fur Internationale Zusammenarbeit (GIZ) u ime njemačkog Saveznog ministarstva za ekonomsku saradnju i razvoj podržava ove tri zemlje u tom smislu.

Svrha ODV je uspostavljanje okvira za zaštitu svih kontinentalnih i priobalnih površinskih voda i podzemnih voda u zemljama članicama EU sa ciljem postizanja "dobrog stanja". Po prvi put u zakonodavstvu EU u oblasti voda, biologija voda - a ne samo (fizika/)hemija voda - nalazi se u središtu ocjene kvaliteta vode. Iako se ODV izričito ne poziva na očuvanje biodiverziteta, de facto je usmjerena ka

tome, jer za cilj ima očuvanje ili obnavljanje faune i flore bliske prirodi.

Smjernice za ODV i ocjenu kvaliteta vode date su u informativnim poljima koja se mogu naći u cijelom ovom dokumentu. One se preporučuju naročito čitaocima koji nijesu upoznati sa ODV.

Navedene tri zemlje su prenijele ODV u nacionalne zakone, ali njeno sprovođenje i dalje predstavlja izazov za sve njih. Već su urađeni potpuni planovi upravljanja rječnim slivovima i programi mjera za neka područja nacionalnih rječnih slivova ili za podslivove, obično uz podršku donatora, a često proizilaze iz desk studija i ekspertskih mišljenja, prije nego iz sistematskih postupaka koji su predviđeni ODV. Za ostale, ne vrši se adekvatno praćenje čak ni fizičko-hemijskih elemenata, a kamoli faune i flore kako bi se izvršila ocjena ekološkog stanja. Imajući to vidu, a u cilju rada u skladu sa sistematskim pristupom, CSBL i njegovi partneri su strogo pratili postupke propisane ODV kako bi izvršili inicijalnu karakterizaciju tri jezera koja su predstavljena u ovom izvještaju.

Ovaj izvještaj ne pokriva u potpunosti sve aspekte karakterizacije u pogledu termina (vidi polje 1). Ipak, pruža informacije za buduće programe praćenja i odabir mjera za zaštitu i/ili poboljšanje stanja. Različiti zadaci se uklapaju u šestogodišnji ciklus planiranja upravljanja vodama, kao što je navedeno u prikazu 1-1. Sadržaj daje značajnu odrednicu na dugom putu ka planiranju upravljanja rječnim slivovima. Biće prerađivan u narednim godinama kako se praznine u podacima budu postepeno popunjavale i kako se dostupni podaci budu objedinjavali. Podslivovi jezera služe kao piloti u kojima se naglašava prekogranična saradnja. Ovaj izvještaj pruža informacije nadležnim organima, donosiocima odluka, praktičarima

1 U daljem tekstu se koristi naziv Makedonija.

i ekspertima u oblasti upravljanja vodnim resursima o biološkim i fizičko-hemijskim karakteristikama navedena tri jezera. Omogućava im donošenje proaktivne odluke u cilju poboljšanja praćenja i upravljanja

jezerima. To je važno s obzirom na to da tekući i novi razvoji poput urbanog zauzimanja teritorije mogu imati direktne negativne uticaje na ekološko stanje jezera.

POLJE 1. ŠTA OBUHVATA PUNA KARAKTERIZACIJA U SKLADU SA ODV

Informacije koje su navedene u ovom dokumentu obuhvataju ocjenu stanja, pritisaka, uticaja, identifikaciju zaštićenih područja i rizike od vodnih tijela koja ne zadovoljavaju ekološke ciljeve. Međutim, izvještaj ne identifikuje ili obuhvata sva vodna tijela u slivu rijeke Drim; umjesto toga, fokusira se na tri najveća jezera u tom slivu i njihove glavne pritoke. Nijesu obuhvaćene informacije o podzemnim, prelaznim ili priobalnim vodnim tijelima, ili tresetištima/močvarama, niti su predstavljene granice za klasifikacionu šemu ODV, s obzirom na to da nijesu utvrđeni tipični referentni uslovi. Međutim, uključene su dostupne informacije o biološkim, hemijskim i fizičko-hemijskim elementima kvaliteta iz ODV, kao i hidromorfologija, zahvatanje vode i regulacija toka.

Puna karakterizacija u skladu sa ODV zahtijeva jako veliku količinu podataka. Zasniva se na pravilu da dobro upravljanje zahtijeva dobre informacije. Postavlja osnovu za upravljanje rječnim slivom, ukazuje na to gdje se nalaze vodni resursi i na koji način su povezani. Zatim ih grupiše u tipove i omogućava da se razumije kako ljudske aktivnosti utiču na njih. Svrha toga je da se razviju mjere ublažavanja kako bi se zaštitila i/ili obnovila vodna tijela kod kojih postoji rizik da nijesu u (najmanje) dobrom ekološkom stanju, ili da nemaju dobar ekološki potencijal za znatno promijenjena/vještačka vodna tijela.

Puna karakterizacija uključuje sljedeće zadatke:

razvoj fizičkih tipologija vodnih tijela - površinske i podzemne vode, identifikovanje tipičnih referentnih uslova, analizu pritisak-uticaj, uključujući difuzne i tačkaste izvore zagađenja, zahvatanje vode

i povećanje toka, ocjenu stranih vrsta i morfološke izmjene, identifikovanje vještačkih i znatno izmijenjenih vodnih tijela, kriterijume za ocjenu rizika za vodna tijela (površinske vode, podzemne vode i

tresetišta/močvare), ekonomsku analiza korišćenja vode. Na ovaj način se identifikuju značajni oblici

korišćenja vodnih tijela, razmatraju mogućnosti povraćaja troškova upravljanja od korisnika (načelo „zagađivač plaća"), i obezbjeđuje se da troškovi mjera (za postizanje dobrog ekološkog stanja/potencijala) nijesu disproporcionalni.

Identifikovanje "zaštićenih područja", koja obuhvataju: vode koje se koriste za zahvatanje pijaće vode (zamjena za sistem zaštite pijaće

vode koji je prvobitno propisan Direktivom o zahvatanju površinske vode [75/440/EEC], ali obuhvata i podzemne vode,

područja koja su određena za zaštitu ekonomski značajnih vodnih vrsta (utvrđeno ranijim direktivama EC koje su za cilj imale zaštitu ljuskara [79/923/EEC] i slatkovodne ribe [78/659/EEC])

vode za rekreaciju (područja koja su prvobitno određena u skladu sa Direktivom o vodi za kupanje [76/160/EEC]),

područja osjetljiva na nutrijente (obuhvataju područja koja su određena kao zone osjetljive na nitrate u skladu sa Direktivom o nitratima [91/676/EEC] i osjetljiva područja u skladu sa Direktivom o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda

Karakterizacija u okviru ODV

Fizička karakterizacija

Analiza pritisak-uticaj(Karakterizacija

rizika)Ekonomska analiza

korišćenja vode

Praćenje MjereProcjena stanja, trendova i kapaciteta

Ostali faktori za prioritizaciju mjera npr. povoljno korišćenje, vjerovatnoća unapređenja, učešće zainteresovanih strana, buduće planiranje, vremenski okvir cilja ODV, kontrola licenci, broj vodnih tijela

Da li su mjere uspjele?

[91/271/EEC]), područja koja su određena za zaštitu staništa ili vrsta (u skladu sa direktivama o

pticama i staništima [79/409/EEC, odnosno 92/43/EEC]).

Prikaz 1-1 Karakterizacija u okviru ODV (Agencija za zaštitu životne sredine Irske, 2015.)

Ocjene predstavljene u ovom dokumentu zasnovane su na rezultatima praćenja koje je vršeno u zadnjih pet godina iz državnih i donatorskih sredstava. Obim i stepen ovih istraživanja definisala je regionalna Tehnička radna grupa (TRG) za Okvirnu direktivu o vodama. TRG čine predstavnici ministarstava i nadležnih organa koji su zaduženi za upravljanje vodama (stalni članovi), kao i eksperti i institucije koje se pozivaju ad hoc da daju savjete o konkretnim tehničkim pitanjima (nijesu stalni članovi). TRG ne samo da planira istraživanja i dogovara se o zajedničkim metodologijama, već i nadgleda pravilno sprovođenje dogovorenih programa studija i praćenja. Kao prekogranična grupa, ona omogućava prekogranični dijalog, razmjenu informacija i podataka i pruža forum za dugoročnije planiranje upravljanja prekograničnim rječnim slivovima.

Iako je sprovođenje ODV prvenstveno nacionalni zadatak, a vodna tijela, koja predstavljaju suštinske jedinice upravljanja u skladu sa ODV, razgraničena su na

nacionalnom nivou, važno je koordinirati aktivnosti sa susjednim zemljama od samog početka procesa sprovođenja ukoliko su uključene oblasti međunarodnih vodnih područja, kao što je šire područje sliva rijeke Drim. Prema tome, rezultati inicijalne karakterizacije su predstavljeni po jezeru, a ne po zemlji. Izvještaj sumira najznačajnije rezultate i nalaze istraživanja fizičko-hemijskih, određenih hemijskih i svih bioloških elemenata, vrši inicijalnu ocjenu rizika za sva vodna tijela tri jezera i predlaže programe praćenja koje treba uspostaviti prije razvoja programa mjera i izrade planova upravljanja rječnim slivovima. Prvobitni podaci dobijeni praćenjem - koji su prikupljeni uz podršku CSBL - djelimično su dati u prilogu Izvještaja o inicijalnoj karakterizaciji u formi sumiranih tabela i dostavljeni su u digitalnoj formi (USB flat kartica) u posebnoj svesci aneksa. Ova sveska sadrži originalne izvještaje eksperata i istraživačkih institucija uključenih u rad na terenu. Namijenjen je čitaocima koji su zainteresovani za tehničke detalje istraživanja i konkretne podatke.

Dodatni podaci će biti potrebni za prečišćavanje i konsolidovanje preliminarne karakterizacije tri jezera koja su predstavljena u ovom izvještaju. Kao takav, i u najboljem smislu tehničkog izvještavanja, Izvještaj o inicijalnoj karakterizaciji treba shvatiti kao radni dokument kratkog roka trajanja. Uz nove podatke i informacije koje postaju dostupne, vodna tijela se mogu spojiti ili dalje dijeliti, napori koji se ulažu u praćenje bioloških elemenata smanjiti ili pojačati, a ocjene rizika poništiti ili potvrditi. Autorima će biti veoma drago da vide da se to dešava, imajući u vidu da bi to bila jasna naznaka da zemlje ostvaruju dalji napredak ka upravljanju rječnim slivovima u skladu sa Okvirnom direktivom o vodama.

2 Opis sliva rijeke Drim

Sliv rijeke Drim (na albanskom: Drin, na makedonskom: Drim) pokriva geografsko područje od oko 19,000 km2 na jugozapadu Balkana; prostire se preko Albanije, Makedonije, Crne Gore, Kosova i Grčke. Oko 1,5 miliona ljudi se oslanja na vodne resurse sliva za niz namjena, kao što je snabdijevanje pijaćom vodom, turizam, poljoprivreda, ribarstvo, industrija i hidroelektrane. Sliv rijeke Drima je povezan hidrološki sistem kojeg čine prekogranični podslivovi:

Prespanskog jezera, Ohridskog jezera, Skadarskog jezera, rijeke Drim, uključujući njene

pritoke, Crni Drim i Bijeli Drim, rijeke Morače, rijeke Buna/Bojane (odlivanja

Skadarskog jezera u Jadransko more).

Kanal sa ustavama (rekonstruisan 2004. godine) povezuje makro i mikro Prespanska jezera. Voda iz Prespanskog jezera teče kroz podzemne kraške formacije do donjeg Ohridskog jezera (izvori u Bucimasu i Sv.

Naumu). Regulisano oticanje iz Ohridskog jezera u Strugi je izvor rijeke Crni Drim. Izvori Bijelog Drima nalaze se u zapadnom dijelu Kosova2. Ušće Crnog i Bijelog Drima nalazi se u blizini Kukeša u Albaniji.

Struktura i tok rijeke izmijenjeni su izgradnjom sljedećih brana i akumulacija:

Makedonija: Globočica, Debar (Debarsko jezero),

Albanija: Fierze (Liqeni i Fierzes), Koman (Liqeni i Komanit), Vau-Deja (Liqeni i Vaut te Dejes).

Svojim tokom kroz Albaniju, glavni krak Drima (Drim i Madh) spaja se sa rijekom Buna/Bojana (vodotok koji drenira Skadarsko jezero i, podijeljen između Albanije i Crne Gore, formira dio njihove granice prije konačnog ulivanja u Jadransko more) u blizini grada Skadar. Manji krak (Drim i Leće) odliva se direktno u Jadransko more, južno od Skadra, u blizini grada Leće. Rijeka Morača izvire na sjeveru Crne Gore, u podnožju planine Rzač, i teče južno prije ulivanja u Shkodra/Skadarsko jezero.

CSBL projekat obuhvata podslivove Prespanskog jezera, Ohridskog jezera i Shkodra/Skadarskog jezera na teritoriji Albanije, Makedonije i Crne Gore.

3 Okvirna direktiva o vodama - nacionalno zakonodavstvo

3.1 Albanija

Zakon br. 111/2012 o integrisanom upravljanju vodnim resursima transponuje Okvirnu direktivu o vodama (ODV). Njegova primjena je započela u decembru 2013. godine i u skladu sa njim je usvojen paket podzakonskih akata odlukom Savjeta ministara (OSM):

OSM br. 267 od 7. maja 2014. godine o usvajanju liste prioritetnih supstanci za vodne resurse,

2 Teritorija pod Rezolucijom UN 1244

OSM br. 246 od 30. aprila 2014. godine o ekološkim normama za površinske vode,

OSM br. 1189 od 18. novembra 2009. godine o pravilima i postupcima za osmišljavanje i sprovođenje nacionalnog programa praćenja životne sredine.

U skladu sa zakonom i nakon institucionalne reforme, nekoliko nadležnosti je prenešeno sa Ministarstva životne sredine (MŽS) na Ministarstvo poljoprivrede, ruralnog razvoja i vodoprivrede3 (MPRRV). MPRRV je sada nadležno za zaštitu kvaliteta vode i za održivo korišćenje vodnih resursa. MŽS ostaje nadležno tijelo za praćenje kvaliteta vode. Bez obzira na gorenavedene izmjene, zakon4 prepoznaje sljedeća tijela kao nadležna za upravljanje vodnim resursima na nacionalnom nivou:

Savjet ministara je nadležan, između ostalog, za: (i) poboljšanje i usvajanje zakonskog okvira koji se odnosi na integrisano upravljanje vodnim resursima; (ii) određivanje hidrografskih granica vodnih slivova u okviru Albanije; i (iii) usvajanje nacionalne strategije za upravljanje vodama i planova upravljanja vodama.

Ministarstvo (MPRRV) je nadležno za izradu i sprovođenje politika za integrisano upravljanje vodnim resursima, strategijama, programima i projektima. Nadležna Direkcija za vodoprivredu još uvijek je u ranoj fazi razvoja, s obzirom na to da ostaje da se razrade njene funkcije, a broj njenih zaposlenih je mali (četiri osobe).

Nacionalni savjet za vode (NSV) je tijelo koje donosi odluke i koje je nadležno za administraciju i upravljanje vodnim resursima, njime predsjedava premijer, a članovi su svi ministri koji su nadležni za

vodoprivredu. Nadležnosti NSV uključuju upravljanje vodama u međuregionalnim i nacionalnim planovima i projektima u poljoprivredi, urbanističkom planiranju i industrijskom i teritorijalnom razvoju.

Tehnički sekretarijat NSV5, izvršno tijelo Nacionalnog savjeta za vode, nalazi se u kabinetu premijera i nadležan je, između ostalog, za izradu i praćenje sprovođenja planova za upravljanje rječnim slivovima. Njegove nadležnosti obuhvataju: (i) sprovođenje međunarodnih sporazuma i konvencija o nacionalnim vodnim resursima i prekograničnim vodama koje je potpisala Republika Albanija; i (ii) koordinaciju i kontrolu lokalnih tijela za upravljanje vodama.

Upravljanje vodnim resursima je dio nadležnosti lokalnih institucija, kako slijedi:

Savjet vodnih slivova (SVS) - tijelo podređeno Tehničkom sekretarijatu NSV - nadležan je za identifikaciju i upravljanje zaštićenim područjima (vidi polje 1). Članovi SVS predstavljaju tijela nadležna za pitanja voda kao što su odbori za drenažu, preduzeća u oblasti korišćenja voda, itd.

Agencije za riječne slivove (ARS) - tijela podređena MPRRV - nadležne su za izradu inventara vodnih resursa i za druga pitanja voda, u skladu sa zakonom br. 111/2012. Međutim, nedavna "Uredba Tehničkog sekretarijata za vode", koja je usvojena Odlukom br. 1 NSV od 9. jula 2014. godine, prenosi nadležnosti ARS na Tehnički sekretarijat NSV.

Skupština je 2011. godine usvojila zakon br. 10 431 o zaštiti životne sredine. U skladu sa

3 Odluka Savjeta ministara br. 92 od 4. februara 2014. godine4 Ovaj zakon će vrlo brzo biti predmet zakonodavnih izmjena5 Odluka Savjeta ministara br. 230 od 23. aprila 2014. godine

ovim zakonom, a shodno odluci Savjeta ministara (br. 1189/2009) o pravilima i postupcima za osmišljavanje i sprovođenje nacionalnog plana praćenja životne sredine, Nacionalna agencija za zaštitu životne sredine (NAZŽS) je u najvećoj mjeri nadležna za praćenje stanja životne sredine, sa pojedinačnim laboratorijama za praćenje koje su odabrane na konkurentnoj osnovi. NAZŽS ima 12 regionalnih ogranaka i - u skladu sa Odlukom Savjeta ministara br. 47/2014 o organizaciji i funkcionisanju Nacionalne agencije za zaštitu životne sredine - nadležna je za uspostavljanje/upravljanje nacionalnim informacionim sistemom za životnu sredinu. Međutim, upravljanje i praćenje u oblasti ribarstva vrši MPRRV.

Državni program praćenja koji ispunjava zahtjeve ODV još uvijek ne postoji, niti je imenovan nadležni organ koji bi upravljao/sprovodio ODV u Albaniji. Očekuje se izrada i usvajanje daljih podzakonskih akata i propisa za pružanje podrške/primjenu postojećih zakona o vodama i planova za buduće upravljanje rječnim slivovima, sa ciljem daljeg sprovođenja strukturnih i institucionalnih reformi.

3.3 Crna Gora

Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja je u najvećoj mjeri nadležno za sprovođenje ODV u Crnoj Gori, uz podršku Ministarstva održivog razvoja i turizma.

Zakon o vodama (Službeni list Crne Gore [SL CG] br. 48/15) pruža zakonski osnov za sprovođenje ODV. Nekoliko propisa, uredbi i smjernica podržava primjenu Zakona o vodama:

Uredba o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda (SL CG br. 2/07 od 29. oktobra 2007. godine)

Uredba o sadržaju i načinu pripreme plana upravljanja vodama na vodnom području rječnog sliva (vidi polje 2) ili na njegovom dijelu (SL CG br. 39/09 od 17. juna 2009. godine)

Uredba o načinu određivanja granica vodnih područja (SL CG br. 25/12 od 11. maja 2012. godine)

Uredba o obrascu, bližem sadržaju i načinu vođenja vodnih knjiga (SL CG br. 81/08 od 26. decembra 2008. godine)

Uredba o bližem sadržaju i vođenju vodnog katastra (SL CG br. 81/08 od 26. decembra 2008. godine)

Uredba o sadržaju i upravljanju informacionim sistemom za vode (SL CG br. 33/08 od 27. maja 2008. godine)

POLJE 2. VODNA PODRUČJA I PLANIRANJE UPRAVLJANJA RJEČNIM SLIVOM

Šta je vodno područje?

U skladu sa članom 2 ODV, vodno područje (VP) je definisano kao "područje kopna i mora, koje čini jedan ili više susjednih rječnih slivova zajedno sa njima pripadajućom podzemnom i priobalnom vodom, koje je prema članu 3(1) utvrđeno kao glavna jedinica za upravljanje rječnim slivovima."

Planiranje upravljanje rječnim slivom

Prema tome, vodna područja čine vodna tijela i njihovi slivovi za koja se razvijaju planovi upravljanja rječnim slivovima (PURS). PURS postavljaju zakonske ciljeve za rijeke, jezera, podzemne vode, prelazna i priobalna vodna tijela, te rezimira mjere koje su potrebne za njihovo

ostvarivanje. S obzirom na to da se voda odliva sa kopna, noseći sa sobom zagađujuće materije iz zemlje, PURS pružaju informacije za donošenje odluka o planiranju korišćenja zemljišta. U Aneksu VII ODV navodi se da PURS treba da sadrže sljedeće:

opšti opis karakteristika vodnog područja (vidi polje 1), rezime pritisaka i uticaja koje ljudske aktivnosti vrše na stanje voda (vidi polje 1), mape zaštićenih područja (vidi polje 1), mape mreža za praćenje i rezultate stanja (vidi polje 1) za:

o površinske vode (ekološke i hemijske),o podzemne vode (hemijske i kvantitativne - praćenje na nivou vode),o zaštićena područja,

listu ekoloških ciljeva za površinske vode, podzemne vode i zaštićena područja (vidi polje 10),

rezime ekonomske analize korišćenja vode (vidi polje 1), detalje svih programa mjera, rezime preduzetih javnih informativnih i konsultativnih mjera, njihovih rezultata i izmjene

kod PURS koje su izvršene kao njihova posledica, listu nadležnih organa, kontakt osoba i postupaka za pribavljanje osnovnih informacija.

Uredbe o uslovima za mjerenje i količinu(e) ispuštenih otpadnih voda u površinske vode (SL CG br. 24/10 od 30. aprila 2010. godine)

Uredbe o postupku mjerenja količine zahvaćene vode (SL CG br. 24/10 od 30. aprila 2010. godine)

Odluka o osnivanju Savjeta za vode (SL CG br. 9/07 od 30. novembra 2007. godine)

Odluke o određivanju voda od značaja za Crnu Goru (SL CG br. 9/08 od 8. februara 2008., 28/09 od 16. aprila 2009 i 31/09 od 5. maja 2009)

Odluka o određivanju izvorišta namijenjenih za regionalno i javno vodosnabdijevanje i utvrđivanje njihovih granica (SL CG br. 36/08 od 10. juna 2008.)

Uredba o načinu kategorizacije i kategorijama vodnih objekata i njihovom davanju na upravljanje i održavanje (SL CG br. 15/08 od 5. marta 2008.)

Pravilnik o sadržaju zahtjeva, dokumentaciji za izdavanje vodnih akata, načinu i uslovima za obavezno oglašavanje u postupku utvrđivanja vodnih uslova i sadržaju

vodnih akata (SL CG br. 7/08 od 1. februara 2008.)

Pravilnik o načinu određivanja garantovanog minimuma (SL CG br. 22/08 od 2. aprila 2008.)

Pravilnik o kvalitetu i sanitarno-tehničkim uslovima za ispuštanje otpadnih voda u recipijent i javnu kanalizaciju, načinu i postupku ispitivanja kvaliteta otpadnih voda, minimalnom broju ispitivanja i sadržaju izvještaja o utvrđenom kvalitetu otpadnih voda (SL CG br. 45/08 od 31. jula 2008., 9/10 od 19. februara 2010., 26/12 od 24. maja 2012., 52/12 od 12. oktobra 2012. i 59/13 od 26. decembra 2013.)

Pravilnik o određivanju i održavanju zona i pojaseva sanitarne zaštite izvorišta i ograničenja u tim zonama (SL CG br. 66/09 od 2. oktobra 2009.)

Pravilnik o sastavu i sadržaju vodne infrastrukture (SL CG br. 11/11 od 18. februara 2011.)

Pravilnik o uslovima koje mora ispuniti privredno društvo za eksploataciju rječnih nanosa (SL CG br. 51/12 od 9. oktobra 2012.)

Pravilnik o uslovima koje treba da ispunjavaju pravna lica koja vrše ispitivanja kvaliteta vode (SL CG br. 66/12 od 31. decembra 2012.)

Zakonom o finansiranju upravljanja vodama (SL CG br. 65/08) uspostavljen je princip "zagađivač plaća", definišu se smjerovi finansiranja upravljanja vodama, zajedno sa načinima obračuna i naplate nadoknada za zaštitu i korišćenje vodnih resursa. Nadoknada za ispuštanje se zasniva na ocjeni stepena zagađenja koje je izazvano, a način njenog utvrđivanja je dat u SL CG br. 29/09 od 24. aprila 2009. godine

4 Stanje jezerske vode - uslovi i postupci u skladu sa ODV

Šema ODV za klasifikaciju kvaliteta površinskih vodnih tijela (polje 3) uključuje pet ekoloških (vrlo dobro, dobro, umjereno, slabo i loše) i dvije hemijske (dobar nasuprot neostvarivanju dobrog, tj. uspješno/neuspješno) klasa stanja. Generalno, zemlje članice EU treba da nastoje da postignu najmanje dobro stanje svih vodnih tijela (vidi polje 10). U skladu sa članom 4 ODV, stanje površinskih voda se ne smije pogoršavati (klauzula o zabrani pogoršanja). Prema tome, neprihvatljivo je ukoliko se stanje bilo kojeg vodnog tijela (vidi polje 1) pogorša sa veoma dobrog na dobro (ili sa dobrog na umjereno, itd.), ali bi ekološki ciljevi bili zadovoljeni ukoliko se status vodnog tijela poboljša sa umjerenog na dobar. Šema ODV za klasifikaciju stanja vodnog tijela data je u polju 4.

POLJE 3. ŠTA JE VODNO TIJELO?

Evropska agencija za zaštitu životne sredine definiše vodno tijelo kao "svaku masu vode koja ima određene hidrološke, fizičke, hemijske i biološke karakteristike i koja se može iskoristiti u jednu ili nekoliko svrha". Prema tome, to je odvojena i značajna akumulacija vode, na površini ili ispod površine zemlje, koja je prepoznatljiva u odnosu na sva susjedna vodna tijela sa kojima može biti povezana.

Vodno tijelo je osnovna jedinica upravljanja vodama u skladu sa ODV.

Vrste vodnih tijela

ODV prepoznaje četiri vrste površinskih voda: jezera, rijeke, prelazne, priobalne koje se mogu smatrati: (i) prastare/neznatno promijenjene; (ii) znatno promijenjene; ili (iii) vještačke. Takođe prepoznaje podzemne vode i kopnene ekosisteme koji zavise od podzemnih voda (češće poznati kao tresetišta ili močvarna područja, premda se drugi pojam rijetko koristi u ovom kontekstu kako bi se izbjegla zabuna sa močvarnim područjima litoralnih površinskih voda). Vodna tijela se dijele na tipove, zavisno od hidromorfoloških faktora poput geologije drenažnog sliva, nadmorske visine, plimskog opsega, tipa podloge, dubine, veličine sliva, itd.

Veličina vodnog tijela

Pragmatizam nameće da vodna tijela treba da budu određenje najmanje veličine; u suprotnom, svaka lokva i jezerce bi trebalo klasifikovati i pratiti.

Finalna klasifikacija

Rezultati praćenja

Ekološki kvalitetElementi biološkog kvaliteta

Elementi fizičko- hemijskog kvaliteta

Zagađivači iz Aneksa VIII (EQS)

Hemijski kvalitet

Usklađenost sa Aneksom X i Direktivom EK o EQS

1 faza klasifikacije

Najniži status po EQR-u

Najniži

Procjena prolaska /

neprolaska

Procjena prolaska /

neprolaska

2 faza klasifikacije

Biologija

Opšti uslovi

Zagađivači

Ekologija

Vrlo dobar

Dobar

Umjer.

Slab

Loš

NB za visok status moraju se postići hidro-morfološki

uslovi

Najniži

Hemijski

Mapa

Mapa

ODV propisuje dva sistema za razlikovanje vodnih tijela po tipovima: sistemi A i B. Od njih, samo prvi definiše minimalne veličine za rijeke (slivno područje 10-100 km2) i jezera (površina 0.5-1 km2); nijesu date minimalne veličine za male prelazne ili priobalne vode. Svako jezersko ili riječno vodno tijelo manje od ovoga vjerovatno se određuju na osnovu statusa zaštićenog područja (vidi polje 1). Nasuprot tome, veoma velike rijeke mogu odlivati slivna područja >10,000 km2, a veličina velikih jezera može biti >100 km2. Međutim, na sličan način na koji se rijeke mogu podijeliti na brojna rječna vodna tijela, gdje se hemijski status, biološki status, protok, geologija slivnog područja, itd. razlikuju, jezera se takođe mogu podijeliti na dva ili više vodnih tijela, npr. kada koncentracija nutrijenata ili biomasa fitoplanktona/koncentracija hlorofila varira između podslivova istog jezera.

Vrlo dobro stanje se definiše kao biološki, hemijski i morfološki uslovi povezani sa nikakvim ili veoma niskim ljudskim pritiskom. Ovo se naziva i referentnim uslovom, imajući u vidu da je to najbolje stanje koje se može dostići - mjerilo. Ovi referentni uslovi su specifični i razlikuju se za različite tipove rijeka, jezera ili priobalnih voda, a mogu se razlikovati za isti tip vodnog tijela u različitim ekološkim regionima (s obzirom na to da različiti beskičmenjaci, biljke, itd. žive

„prirodno" na Balkanu u odnosu na one koji žive u zapadnoj Evropi, npr. u Francuskoj, Irskoj ili UK). ODV prepoznaje 25 ekoloških regiona za rijeke i jezera, ali samo 6 za prelazne i priobalne vode.

POLJE 4. ŠEMA IZ OKVIRNE DIREKTIVE O VODAMA (ODV) ZA OCJENU STANJA

ODV zahtijeva da ekološko stanje svih površinskih vodnih tijela (rijeke, jezera, prelazne i priobalne vode) bude klasifikovano u skladu sa šemom sa 5 nivoa (vrlo dobro, dobro, umjereno, slabo i loše) koja obuhvata četiri različita tipa ocjene, kako je naznačeno različitim elementima kvaliteta. To su:

ocjena stanja na koje ukazuju elementi biološkog kvaliteta, ocjena fizičko-hemijskih uslova koji podržavaju biološke elemente kvaliteta, kao što su

rastvoreni kiseonik i nutrijenti. O pojedinačnim parametrima se izvještava u odnosu na šemu sa 5 klasa, kao za biološke elemente kvaliteta. Osim toga, vrši se ocjena prolaska ili neprolaska u odnosu na standarde za druge konkretne zagađivače iz Aneksa VIII.

Ocjena usklađenosti sa standardima kvaliteta životne sredine za prioritetne supstance (hemijski elemenat kvaliteta). Za njih se primjenjuje jednostavan sistem uspjeha ili neuspjeha.

A za određivanje vrlo dobrog stanja samo: niz ispitivanja kako bi se obezbijedilo da je hidromorfologija u velikoj mjeri

nedistribuirana. Ovdje se primjenjuje još jedan sistem "uspjeha ili neuspjeha ".

Za sve elemente kvaliteta (biološke, fizičko-hemijske i hidromorfološke) primjenjuje se princip "one out, all out". To znači da se najniža klasifikacija za bilo koji činilac svakog elementa kvaliteta (npr. riba kao činilac biološkog elementa kvaliteta, ili svaka pojedinačna prioritetna supstanca kao činilac hemijskog prioritetnog elementa) odnosi na cijeli elemenat kvaliteta, a najniža klasa bilo fizičko-hemijskog elementa kvaliteta ili biološkog elementa kvaliteta primjenjuje se na svako površinsko vodno tijelo. Prema tome, svako površinsko vodno tijelo može dostići ili

Finalna klasifikacija

Rezultati praćenja

Ekološki kvalitetElementi biološkog kvaliteta

Elementi fizičko- hemijskog kvaliteta

Zagađivači iz Aneksa VIII (EQS)

Hemijski kvalitet

Usklađenost sa Aneksom X i Direktivom EK o EQS

1 faza klasifikacije

Najniži status po EQR-u

Najniži

Procjena prolaska /

neprolaska

Procjena prolaska /

neprolaska

2 faza klasifikacije

Biologija

Opšti uslovi

Zagađivači

Ekologija

Vrlo dobar

Dobar

Umjer.

Slab

Loš

NB za visok status moraju se postići hidro-morfološki

uslovi

Najniži

Hemijski

Mapa

Mapa

Uspostaviti ekološki status

Revidirati ekološki status

Sprovoditi program mjera

Sprovoditi program praćenja

Objaviti plan upravljanja

rječnim slivom

Izraditi program mjera

Identifikovati nadležni organ

Definisati ekološke ciljeve

Dobar ekološki status

neće uspjeti da postigne svoje ekološke ciljeve na osnovu bioloških elemenata kvaliteta, hemijskih prioritetnih zagađivača, fizičko-hemijskih opštih uslova ili fizičko-hemijskih specifičnih zagađivača (vidi prikaz B4-1 u daljem tekstu i polje 10 za dodatne informacije). Za potrebe predstavljanja rezultata, međutim, predstaviće se samo mape ekološkog stanja i hemijskog stanja (usklađenost sa standardima prioritetne supstance).

Prikaz B4-1 Klasifikacija površinskih vodnih tijela u skladu sa ODV (preuzeto iz UKTAG 2005) Ocjena kvaliteta se zasniva na stepenu odstupanja od ovih referentnih uslova, u skladu sa definicijama iz Direktive. Dobro stanje znači neznatno odstupanje, umjereno stanje znači umjereno odstupanje, itd. Definicija ekološkog stanja uzima u obzir specifične aspekte bioloških elemenata kvaliteta, na primjer, sastav i količinu vodne flore ili sastav, količinu i starosnu strukturu riblje faune.

Programi praćenja za sve podslivove su uspostavljeni na osnovu rezultata inicijalne karakterizacije. Oni zauzvrat pružaju osnovu za izradu programa mjera i planova upravljanja rječnim slivom. Uspješna realizacija programa mjera treba da, na kraju, dovede do dobrog stanja svih vodnih

tijela. Planovi upravljanja rječnim slivovima, odnosno programi mjera, revidiraju se i ažuriraju svakih šest godina nakon prvih šest godina sprovođenja (prikaz 4-1).

Prikaz 4-1 Ciklus upravljanja riječnim slivom iz ODV (prema H. Densky)

5 Podsliv Skadarskog jezera

5.1 Karakteristike

Skadarsko jezero je smješteno u zetsko-skadarskoj kotlini, koja se nalazi na granici između Crne Gore i Albanije i najveće je jezero na Balkanskom poluostrvu, sa prosječnom površinom od 475 km2. Površina varira između cca 350 km2 i 570 km2, zavisno od godišnjeg doba i količine padavina. Pri visokom vodostaju, oko dvije trećine površine vode leži u Crnoj Gori, a jedna trećina u Albaniji. Slivno područje pokriva površinu od 5,490 km2 (Lasca et al., 1981; 19% u Albaniji i 81% u Crnoj Gori). Dužina obale podsliva je 168 km, od čega se 110,5 km nalazi u Crnoj Gori, a 57,5 km u Albaniji. Prosječna dubina je 5,9 m, sa maksimumom od 8,3 m i zapreminom od oko 1,891 x 106 m3 (CEED 2006). Najveća pritoka je rijeka Morača (Crna Gora), koja obezbjeđuje više od 62% vode jezera, dok rijeka Buna/Bojana (Crna Gora i Albanija) teče sa sjevera i uliva se u Jadransko more. Skadarsko jezero leži u submediteranskoj klimatskoj zoni i ima relativno visoke temperature vazduha ljeti, koje dostižu 40 0C, sa blagim temperaturama vazduha zimi (uvijek iznad 0 0C).

Od 1983. godine, 40,000 ha crnogorske teritorije jezera je proglašeno Nacionalnim parkom (IUCN kategorija upravljanja II), koji obuhvata ornitološki rezervat od 812 ha teritorije (CEED 2006).

5.2 Tipovi površinskih vodnih tijela - jezero i glavne pritoke

Sistem A ODV (Aneks II, odjeljak 1.2) korišćen je za određivanje/razgraničavanje pojedinačnih vodnih tijela. Najznačajniji kriterijumi su:

nadmorska visina, veličina slivnog područja (za rijeke), površina (za jezera), geologija, dubina (za jezera).

Osim toga, uzete su u obzir specifične vrijednosti (npr. različita stanja/pritisci, itd.) susjednih vodnih tijela u istom tipu vodnih tijela), čime je omogućeno razgraničavanje susjednih vodnih tijela. Sva vodna tijela se nalaze u istom eko regionu, tako da se to ne može koristiti u svrhu razgraničavanja.

Razgraničavanje vodnih tijela na Skadarskom jezeru izvršila je Tehnička radna grupa u skladu sa smjernicama koje su predstavljene u CIS dokumentu br. 2 (vidi polje 5 i prikaz 5.5.1-1).

Vodna tijela Skadarskog jezera

MNE - SL001 Vučko blato(sjever-zapad, u velikoj mjeri izolovani dio jezera)

MNE - SL002 sjeverna obala (tačke uzorkovanja: Plavnica i Podhum)MNE - SL003 jugozapadna obala (tačke uzorkovanja: Virpazar i Starčevo)

MNE - SL004 Pelagijska zona

AL - SL001 Skadarsko jezero

5.3 Tipični referenti uslovi

Teško je utvrditi referentne uslove za Skadarsko jezero zbog heterogenih hidroloških karakteristika. Cijeli region vododjelnice jezera pripada eko regionu 5 - dinarski zapadni Balkan.

Jezero je plitko, male nadmorske visine (manje od 50 m), sa veoma velikim, drenažnim krašom, karbonatne geologije. Njegovi nanosi su u velikoj mjeri u okviru eufotične zone. Oko 165 km2 dna jezera nalazi se ispod nivoa mora. Napaja se

prvenstveno prilivom površinske vode, ali i podzemnim vodama (kraški potoci). Voda može biti čista ili mješovita (Sekijeva dubina = 2-5 m), a njena dubina varijabilna, sa nivoom površinske vode koji oscilira za 4-5

m, zavisno od klime, hidrološkog režima i ljudskih aktivnosti. Klima je suptropska (srednja temperatura vazduha = 14.9 0C), što dovodi do velike stope isparavanja.

Slika 1. Skadarsko jezero

POLJE 5. ZAJEDNIČKA STRATEGIJA IMPLEMENTACIJE

Implementacija Okvirne direktive o vodama pokreće niz zajedničkih tehničkih pitanja za nacionalne zainteresovane strane. Štaviše, mnogi riječni slivovi u Evropi su prekogranični. Prema tome, zemlje članice, Norveška i Komisija su se dogovorile o zajedničkom pristupu rješavanju takvih izazova. On se naziva Zajednička strategija implementacije (ZSI), koja podržava i dalji razvoj politike (Direktiva o podzemnim vodama, prioritetnim supstancama i rizicima od poplava). Dok se ODV smatrala složenim i dugačkim dokumentom od 72 stranice, trenutna dokumentacija koju čine 34 priručnika ZSI se približava ukupnom broju stranica od 3,500. Međutim, to je daleko od obeshrabrujućeg, već predstavlja bogatstvo informacija (mnogi bi rekli ključnih) koje u velikoj mjeri pojednostavljuju implementaciju Direktive:

Br. 1 - Ekonomija i životna sredina - Izazov za implementaciju Okvirne Direktive o vodama

Br. 2 - Identifikacija vodnih tijelaBr. 3 - Analiza pritisaka i uticaja Br. 4 - Identifikacija i određivanje znatno promijenjenih i vještačkih vodnih tijela Br. 5 - Prelazne i priobalne vode - tipologija, referentni uslovi i sistemi klasifikacije Br. 6 - Smjernice za uspostavljanje mreže interkalibracije i procesa interkalibracije Br. 7 - Praćenje u skladu sa Okvirnom direktivom o vodama Br. 8 - Učešće javnosti u vezi sa Okvirnom direktivom o vodamaBr. 9 - Implementacija elemenata Okvirne direktive o vodama koji se odnose na Geografski informacioni sistem (GIS)Br. 10 - Rijeke i jezera - tipologija, referentni uslovi i sistemi klasifikacije Br. 11 - Procesi planiranja Br. 12 - Uloga močvarnih područja u Okvirnoj direktivi o vodama Br. 13 - Cjelokupan pristup klasifikaciji ekološkog stanja i ekološkog potencijalaBr. 14 - Priručnik za proces interkalibracije (2004-2006)Br. 15 - Praćenje podzemnih voda (RG C)Br. 16 - Podzemne vode u zaštićenim područjima pijaće vode Br. 17 - Direktni i indirektni inputi u svijetlu Direktive 2006/118/ECBr. 18 - Status podzemnih voda i ocjena trendova Br. 19 - Hemijsko praćenje površinske vode Br. 20 - Izuzeci iz ekoloških ciljeva Br. 21 - Priručnik za izvještavanje u skladu sa ODVBr. 22 - Ažurirani priručnik WISE GIS (novembar 2008.)Br. 23 - Ocjena eutrofikacije u kontekstu evropskih politika o vodamaBr. 24 - Upravljanje rječnim slivom u promjenljivoj klimiBr. 25 - Hemijsko praćenje sedimenata i biotaBr. 26 - Ocjena rizika i korišćenje konceptualnih modela za podzemne vodeBr. 27 - Izvođenje ekoloških standarda kvaliteta Br. 28 - Priprema inventara emisije prioritetnih supstanciBr. 29 - Izvještavanje u skladu sa Direktivom o poplavamaBr. 30 - Procedura usklađivanja novih ili ažuriranih metoda klasifikacije sa rezultatima završene aktivnosti interkalibracije Br. 31 - Ekološki tokovi (konačna verzija)Br. 32 - Praćenje biota Br. 33 - Analitički metodi za praćenje biota Br. 34 - Priručnik za vodne bilanse (konačna verzija koja je podložna provjeri jezika i formata)

Vode su dobro snabdjevene kiseonikom (srednja koncentracija DO = 8.1 mg.l-1), alkalne (pH 7.2-8.3), sa provodljivošću (108-340 µS.cm-1), varijabilnim koncentracijama nutrijenata (ukupan azot = <2 mg.l-1, ukupan fosfor = 4.1-42 µg.l-1) i umjerenom količinom fitoplanktona (hlorofil a = 3.2-6.7 µg.l-1). Ekspertsko mišljenje je da bi referentni uslovi za koncentracije nutrijenata i hlorofila a bile malo manje, ili bliže donjoj granici prijavljenog spektra.

Skadarsko jezero čine tri sistema staništa:

jezerski sa dva podsistema staništa: slatkovodni uključuje staništa konstantno poplavljene vodene površine; i litoralni sa nekoliko staništa

močvarni: močvarne površine koje se stvaraju povlačenjem jezerske vode u toplijim periodima, a posebno se javljaju na sjeveru, istoku i jugoistoku

riječni sa dva podsistema: alternativni podsistem - staništa na ispustu iz potoka; i stalni podsistem - kao što je Morača, Rijeka Crnojevića

i početak rijeke Buna/Bojana iz jezera

Koncentracija fosfora u jezeru se značajno povećava tokom ljeta. Tokom tog perioda, vodostaj opada u litoralnim oblastima jezera i okolnim močvarnim područjima, guste populacije makrofita bujaju. Dominantne su potopljene vrste (Myriophyllum, Ceratophyllum, Najas, Vallisneria, Potamogeton i Characeae) ili plutajuće vrste (Nuphar luteum, Nymphea alba, Trapa natans). Emerzni taksonomski elementi (npr., Phragmites, Scirpus, Typha, Cyperus, Eleocharis i Gratiola) preovlađuju na obodima jezera i na okolnim močvarnim područjima.

Što se tiče fitoplanktona, diatomi dominiraju tokom proljeća, u vezi sa zlatnim algama (Dinobryon) i Pyrrophyta (Ceratium); dok tokom jeseni diatomi (Cyclotella, Melosira, Navicula, Synedra, Fragillaria, Nitzschia i/ili Cymbella) kodominiraju sa zelenim algama (Chlorophyta, uglavnom Chlorococcales). Velike i vlaknaste cijanobakterije (npr., Microcystis, Merismopedia, Anabaena i Oscillatoria) mogu biti prisutne u površinskim vodama, ali obično ne u velikim gustinama.

Nejasno je koji bi bili referentni uslovi za većinu bioloških elemenata kvaliteta, ali pretpostavka je da stanica za pelagično uzorkovanje (Vodno tijelo 4, Crna Gora; Odjeljak 5.5.1), sa nižim nivoima nutrijenata i organskim obogaćivanjem u odnosu na litoralne lokacije, pružaju najbolji uvid u definisanje referentnih uslova za, najmanje, fitoplankton i fizičko-hemijske elemente.

5.4 Identifikacija pritisaka

5.4.1 Metode

Generalno, pritisci poput zagađenja, zahvatanja vode ili morfoloških promjena vodnih tijela identifikuju se na osnovu zvaničnih podataka državne administracije. Mora se vršiti praćenje tačkastih izvora zagađenja, kao što su direktna ispuštanja iz

pogona za prečišćavanje otpadnih voda. Podaci iz obaveznog samopraćenja i praćenja pod državnom kontrolom pružaju čvrstu osnovu za ocjenu opterećenja zagađivačima u jezerima i rijekama.

Ocjena pritisaka i kvantifikacija opterećenja iz difuznih izvora je složenija. Osim ispuštanja i oticanja u poljoprivredi, rudarstvu ili drugim djelatnostima u okviru slivnog područja, zagađivači mogu ući u jezerske sisteme drugim putevima, uključujući podzemne vode i atmosferske naslage. Učešće zagađivača iz ovih izvora se, prema tome, mora takođe pratiti u skladu sa dokazima o riziku.

5.4.2 Postojeći podaci i nedostaci

HMZS u Crnoj Gori i NEA u Albaniji su identifikovali pritiske, naročito značajne tačkaste izvore. Kompletan državni katastar svih ispuštanja, bilo direktnih ili u kanalizaciju, ne postoji ni u Crnoj Gori ni u Albaniji. Studijama je izvršena ocjena pritisaka iz difuznih izvora. Zvanični podaci nijesu dostupni.

Fotografija 2. Priprema za ribarenje

5.4.3 Značajni koncentrisani izvori zagađenja

5.4.3.1 Albanija

Većina populacije podsliva, oko 180,000 stanovnika, živi u opštinama Skadar i Koplik, naročito u Rrethina, Gruemire, Kastrat i

Qender. Opština Skadar je glavni regionalni ekonomski centar sjeverne Albanije. Tokom 1990-ih, većina industrije koja se razvila tokom ere komunizma je doživjela slom.

U gradu Skadar, otpadne vode se sakupljaju u kanalizacioni sistem i ispuštaju neprečišćene u jezero. To predstavlja glavni koncentrisani izvor u vododjelnici na albanskoj strani jezera. Međutim, s obzirom na to da se otpadne vode ispuštaju u blizini oticanja iz jezera, zagađenje jezerskog vodnog tijela širih razmjera je donekle ograničeno. Takva situacija se mijenja tokom perioda velikog vodostaja rijeke Drim kada njene poplavne vode mogu ometati oticanje jezerske vode ili čak vratiti ustajalu vodu u jezero. Tačni podaci o priključenim domaćinstvima i zagađenju još uvijek nijesu dostupni.

5.4.3.2 Crna Gora

Glavna industrija i većina stanovništva Crne Gore nalazi se u vododjelnici. Prema tome, antropogeni pritisak na ekosistem Skadarskog jezera je značajan.

Glavni izvor emisije u slivnom području koji izaziva najveći uticaj na ekosistem jezera je ispuštanje neprečišćene ili nedovoljno prečišćene komunalne i industrijske otpadne vode. Koncentrisani izvori su rukavci opštinskih kanalizacionih sistema. Većina kuća u opštini Podgorica (približno 185,000 stanovnika) je priključeno na kanalizaciju. Pogon za prečišćavanje otpadnih voda primjenjuje procese mehaničkog i biološkog prečišćavanja. Atmosferske vode se ispuštaju direktno u rijeku Morača.

Otpadne vode u Nikšiću (približno 58,000 stanovnika) sakupljaju se u centralni kanalizacioni sistem i ispuštaju neprečišćene u rijeku Zetu, koja je glavna pritoka rijeke Morača. Otpadne vode iz opštine Cetinje (približno 16,000 stanovnika) samo se djelimično sakupljaju u kanalizacioni sistem. Sakupljena neprečišćena otpadna voda se ispušta u Rijeku Crnojevića. Komunalne otpadne vode

iz naselja Rijeka Crnojevića takođe se sakupljaju i ispuštaju neprečišćene u Rijeku Crnojevića, pritoku Skadarskog jezera.

Ukupna godišnja količina otpadnih voda koja se ispušta u sliv procjenjuje se na oko 40 x 106 m3 (Šundić i Radujković, 2012). Ove vode sadrže uglavnom organske biorazgradive materijale, koji su odgovorni za povećanje trofičnog stanja jezerske vode. Najznačajniji industrijski objekti koji su smješteni u slivu su fabrika čelika u Nikšiću i Aluminijumski kombinat u Podgorici. Oba su trenutno van pogona, ali njihov potencijal za emisiju toksičnih i opasnih supstanci je i dalje visok. U prošlosti, ove emisije su bile odgovorne za kontaminaciju (naročito sedimenata) Skadarskog jezera.

Prehrambena industrija izaziva glavna stvarna ispuštanja komercijalnih otpadnih voda. Najznačajnije kompanije su pivara "Trebjesa", fabrika pića "Neksan", pekara "Uniprom", mljekare "Nika" i "Srna", prerađivač mesa "Goranović" (u Nikšiću); nekoliko farmi kokošaka i svinja, klanice, mljekara "Lazine", skladište "Crnagoracoop" (u Danilovgradu); vinograd "13. jul" i nekoliko pekara (u Podgorici). Sastav otpadnih voda je sličan sastavu otpadnih voda iz domaćinstava.

Procjedne vode sa odlagališta Cetinje i ranijeg odlagališta u Podgorici, fabrike za drvopreradu i namještaj imaju nepoznat potencijal za izazivanje rizika po stanje vode Skadarskog jezera.

5.4.4 Značajni difuzni izvori zagađenja

5.4.4.1 Albanija

Najznačajniji difuzni izvori su otpadne vode iz domaćinstava koja nijesu priključena na kanalizacioni sistem i poljoprivreda. Pet administrativnih jedinica (Rrethina, Gruemire, Qender, Kastrat komune i opština Koplik) imaju poljoprivredno područje od oko 17,189 ha zemljišta, od čega 12,691 ha je

klasifikovano kao obradivo, a 7,042 ha se obrađuje. U poređenju sa 1990. godinom, korišćenje makro nutrijenata (uglavnom N i P) sada je veće po jedinici površine, ali manje u apsolutnim terminima. Razlike u ukupnom korišćenju hemijskih đubriva postoje zahvaljujući smanjenju (za gotovo 50%) površine koja se sada obrađuje u poređenju sa površinom koja se obrađivala prije 1990. godine. Opterećenje zagađenjem nutrijentima iz difuznih izvora iz poljoprivrede ima potencijal da bude veće nego od otpadnih voda. Ako bi se obrađivala ukupna površina poljoprivrednog zemljišta od oko 17,000 ha, poljoprivreda bi postala glavni difuzni izvor zagađenja makro nutrijentima (Cakalli et al., 2013).

Region Skadra bilježi porast privrednih djelatnosti, naročito u poljoprivredi i povezanoj industriji prerade hrane. S obzirom na to da većinu ove industrije čine male mljekare, pivare, vinarije, fabrike ulja, itd., nedostaju im adekvatni objekti i prakse za prečišćavanje i korišćenje otpada. Prečišćavanje otpadnih voda od čišćenja i ostataka iz proizvodnih procesa uglavnom nije u skladu sa standardima EU. Isto važi i za sisteme odlaganja tečnog i čvrstog otpada iz sektora prerade mesa. Svi ostaci se odlažu na bespravnim deponijama, pri čemu se procjedne vode odlivaju u obližnje rijeke (Cakalli et al., 2013).

Septičke jame i drugi načini prečišćavanja/ispuštanja otpadnih voda iz kuća i malih objekata takođe predstavljaju značajne difuzne izvore.

5.4.4.2 Crna Gora

Postoje brojni i različiti difuzni izvori na slivnom području. Značajni izvori difuznog zagađenja, naročito pesticidima, jesu njive i veliki vinogradi u Zetskoj i Bjelopavlićkoj ravnici. Ostale izvore čine nelegalna smetlišta, mala i srednja komunalna preduzeća, kao i turizam povezan sa sve većim brodskim saobraćajem na jezeru. Atmosferske naslage (azot) takođe su

difuzni izvor, ali je jako teško kvantifikovati učešće u zagađenju jezera.

Septičke jame i drugi načini ispuštanja sanitarnih i drugih otpadnih voda iz naselja i malih objekata takođe predstavljaju važne difuzne izvore. Široko rasprostranjeni koncentrisani izvori, kao što su odlagališta čvrstog industrijskog otpada, takođe se mogu uključiti u opterećenje zagađenjem iz difuznih izvora. Remobilizacija i resuspenzija teških metala i drugih zagađujućih materija iz sedimenata mogu se javiti tokom poplava, kako u Crnoj Gori tako i Albaniji, što predstavlja specifičnu osobinu Skadarskog jezera u poređenju sa drugim jezerima u slivu Drima.

5.4.5 Zahvatanje vode

5.4.5.1 Albanija

Katastar zahvatanja vode ne postoji. Štaviše, sistematske studije ili istraživanja vodozahvata još nijesu dostupne.

Glavni metod navodnjavanja koji se koristi u regionu jeste površinsko navodnjavanje, pri čemu dominira navodnjavanje po brazdama. Procjenjuje se da je efikasnost ove metode samo 50-60% (tj. 40-50% vode se gubi na putu od izvora do obradive parcele), što je veoma niska efikasnost u poređenju sa savremenim tehnologijama (tj. sistem kap po kap ili rasprskavanje); efikasnost primjene vode je takođe mala, oko 60% (40% se gubi iz površinskog toka i duboke infiltracije). Osim male efikasnosti ove metode, može imati i negativan uticaj na životnu sredinu generalno, a naročito na eroziju zemljišta. Velike količine procjednih voda koje su kontaminirane poljoprivrednim hemikalijama mogu se odliti u jezero.

Malo povećanje korišćenja vodno efikasnih tehnologija navodnjavanja, kao što su uređaji za navodnjavanje kap po kap, i loše održavanje infrastrukture za navodnjavanje (npr., kanali), doveli su do neefikasnog korišćenja vode i gubitaka vode kroz curenje, što je dovelo do povećanja stope

aplikacije vode po hektaru koji se navodnjava.

5.4.5.2 Crna Gora

U skladu sa godišnjim izvještajem o ukupnoj količini vode kojom je snabdjeven Regionalni vodovod za crnogorsku obalu, količina vode koja je isporučena iz izvora Bolje sestre u blizini Skadarskog jezera iznosila je 6,125,636 m3 u 2013. godine. Bolje sestre je izvor vode koji se nalazi na močvarnom području Malo blato. Povezan je sa Skadarskim jezerom rijekama Biševina i Katatuna, ali administrativno ne pripada vodama Skadarskog jezera (Uprava za vode, 2014).

U skladu sa elaboratom procjene uticaja na životnu sredinu za vodovod Bolje sestre, zahvaćena voda potiče iz podzemne vode koja nije dio sistema Skadarskog jezera zbog velike nadmorske visine izvora. Prema tome, ova aktivnost nema negativan uticaj na kvantitet i kvalitet vode Skadarskog jezera. Količina vode koja je predviđena za zahvatanje iz sistema Bolje sestre nije veća od 50% ukupnog kapaciteta izvora (PUŽS 2006). Količina koja je zahvaćena 2013. godine iznosila je 20% kapaciteta izvora.

5.4.6 Hidromorfologija i regulacija vodotoka

Karakteristični za Skadarsko jezero jesu podjezerski izvori (koji se nazivaju "oka") koji se nalaze na sjevernim, sjeverozapadnim i jugozapadnim djelovima jezera. Više od 60 izvora obezbjeđuju slatku vodu, čime učestvuju sa nekih 18% u ukupnom prilivu vode. Dubina, površina i vodostaj variraju zavisno od godišnjeg doba. Nivo površine vode je fluktuirao između 4.54 mnv 1952. godine (minimum) i 10.44 mnv 2010. godine (maksimum). Nivo vode utiče na izgled i veličinu poplavnih područja na sjevernoj obali.

5.4.6.1 Albanija

Iako nije sprovedeno istraživanje hidromorfološkog stanja jezera, uništavanje marginalnih močvarnih područja ugrožava ekološko stanje.

5.4.6.2 Crna Gora

Brana odvaja Vučko blato od ostatka jezera. Iako nije sprovedeno istraživanje hidromorfološkog statusa jezera, očigledno je da naselja, industrijska i rekreativna upotreba imaju uticaj, posebno u vidu uništavanja močvarnih područja.

5.4.7 Drugi važni antropogeni uticaji

5.4.7.1 Albanija

Komercijalno ribarstvo je glavni pritisak na riblju populaciju jezera. Međutim, smatra se da razvoj turizma i sve veća urbanizacija oko jugoistočnog dijela jezera (tzv. livadsko područje) takođe utiču na proizvodnju ribe. Ova lokacija predstavlja glavno mrestilište za nekoliko važnih vrsta ribe, uključujući šarana. Brana je trenutno u izgradnji i razdvajaće dio ovog područja od glavnog dijela jezera i može, prema tome, nanijeti štetu biološkom stanju jezera.

Fotografija 3. Karuč, Skadarsko jezero5.4.7.2 Crna Gora

Najveći negativan antropogeni uticaj na jezersku riblju faunu je bespravni lov tokom perioda mriješćenja ribe (kada je ribolov zakonom zabranjen) i ribolov u ostalim periodima pomoću nelegalne ribarske opreme. Vjeruje se da komunalne otpadne vode iz Podgorice, Danilovgrada i Cetinja doprinose eutrofikaciji. Aktivnosti nekontrolisanog poribljavanja takođe predstavljaju prijetnju s obzirom na to da su se ovakvim aktivnostima u prošlosti uvele strane vrste, kao što su babuška (srebrni karaš) i grgeč. Introdukovane vrste povećavaju konkurenciju za prostor i prehrambene resurse i/ili mogu se ponašati kao predatori u odnosu na domaće vrste. Vjeruje se da je došlo do pada broja autohtonih vrsta.

5.5 Ocjena kvaliteta vode

Ocjena kvaliteta vode vrši se korišćenjem sistemâ klasifikacije koji se zasnivaju na biološkim, hidromorfološkim, hemijskim i fizičko-hemijskim parametrima (elementi u terminologiji ODV). Ocjene pružaju informacije o uticajima supstanci i hidromorfoloških intervencija na vodne zajednice, kao i informacije o ključnim vidovima upotrebe vode.

Sistemi klasifikacije treba da budu harmonizovani na nacionalnom nivou i

između zemalja koje su dio istog riječnog sliva. Postojeći sistemi, npr. za klasifikaciju biološkog ili strukturnog kvaliteta, mogu se

koristiti ako su u skladu sa zahtjevima ODV. ODV predviđa korišćenje sličnih metodologija među zemljama članicama u cilju utvrđivanja stanja površinskih voda.

Sveobuhvatni cilj inicijalne karakterizacije je da se izvrši ocjena da li su vodna tijela u riziku od neispunjavanja ekoloških ciljeva, naročito dobrog stanja.

5.5.1 Stanice za uzorkovanje

Stanice za uzorkovanje za potrebe ocjene kvaliteta voda odabrane su u skladu sa projektnim zadacima, zahtjevima ODV i - za fizičko-hemijske parametre - iskustvom Hidrometeorološkog zavoda Crne Gore (HMZS) i Albanskim geološkim ispitivanjem (AGS) iz prethodnih istraživanja. Uzorkovanje je izvršeno na ukupno šest lokacija u Crnoj Gori i na tri lokacije u Albaniji (tabela i prikaz 5.5.1-1).

Tabela 5.5.1-1 Stanice za uzorkovanje na Skadarskom jezeru za potrebe fizičko-hemijske i hemijske ocjene

Crna Gora AlbanijaVodno tijelo 1: Vučko blato Vodno tijelo 1: albanski dio Skadarskog jezera

CG I Kamenik AL I KaldrunVodno tijelo 2: sjever AL II Zogaj

CG III Plavnica AL III Shiroka CG IV Podhum

Vodno tijelo 3: sjeverozapad CG II Virpazar CG V Starčevo

Vodno tijelo 4: pelagična zona CG VI Centar

Stanice za uzorkovanje za potrebe bioloških istraživanja prikazane su u relevantnim odjeljcima.

5.5.2 Hemijski i fizičko-hemijski elementi

Ekološki kvalitet vode definiše se pomoću bioloških i fizičko-hemijskih elemenata (vidi polja 6 i 7). Prema tome, biološke ocjene se upotpunjavaju rezultatima opštih fizičko-hemijskih parametara kao što je rastvoreni kiseonik i nutrijenti (vidi polje 6).

5.5.2.1 Metode

Uzorkovanje i skladištenje

Uzorkovanje vode je izvršeno na svim mjernim stanicama u četiri navrata: u aprilu, julu, oktobru i februaru. Uzorci vode su uzeti korišćenjem Rutnerove boce na dvije dubine (površina i dno). Uzorci za opštu hemijsku analizu uzeti su u 3-litarske inertne plastične ili 1-litarske polietilenske boce. Uzorci su uzeti u Vinklerovim bocama od 100 ml za rastvoreni kiseonik i 250 ml za BOD5. Uzorci za hlorofil a uzeti su u tamne 1-litarske staklene boce, a uzorci za mikro elemente (teške metale i tragove metala) uzeti su u 1-litarske polietilenske boce. Svi uzorci su transportovani do laboratorije u mobilnim frižiderima na dan kada su uzeti i održavani na temperaturi od 4 0C prije analize.

POLJE 6. HEMIJSKI I FIZIČKO-HEMIJSKI ELEMENTI KVALITETA

Hemijski status

Hemijski status je povezan sa ocjenom tzv. prioritetnih supstanci, čija je najnovija lista (45 ukupno) i standardi njihovog ekološkog kvaliteta (EQS, maksimalne dozvoljene koncentracije) data u Direktivi 2013/39/EU.

Laboratorijska analiza prioritetnih supstanci zahtijeva sofisticiranu analitičku opremu i metode. Štaviše, neki standardi preispituju nivoe koncentracije koji se mogu analizirati postojećim tehnikama. Iz Aneksa V.1 ODV može se zaključiti da se hemijski status odnosi na "Zagađenje svim prioritetnim supstancama koje se ispuštaju u vode". Međutim, često nije lako da se to utvrdi. Faktori koji komplikuju situaciju uključuju:

prioritetne supstance su heterogena grupa hemikalija, koja se sastoji od nesintetičkih i sintetičkih supstanci,

kao grupa, ne mogu se povezati sa specifičnim antropogenim pritiscima; svaka supstanca ima svoje karakteristike. Pojedinačne supstance mogu poticati iz različitih izvora i mogu dospjeti u površinska vodna tijela na različite načine.

Fizičko-hemijski status

Fizičko-hemijski parametri su podijeljeni u dvije grupe:

Opšti uslovi. Oni koji prate biološke elemente kvaliteta:o prozirnost (uključujući Sekijevu dubinu i zamućenost),o toplotni uslovi (temperatura, uključujući toplotnu stratifikaciju),o režim kiseonika (rastvoreni kiseonik, ali uključujući i supstance koje imaju nepovoljan

uticaj na režim kiseonika i može se mjeriti korišćenjem parametara kao što je BOD5 i COD),

o salinitet (provodljivost, u vezi i sa tvrdoćom vode i ukupnim rastvorenim supstancama),

o status acidifikacije (prvenstveno pH, ali je važna i tvrdoća vode),o uslovi nutrijenata (nitrati, fosfati, ukupan azot i ukupan fosfor),

ostale specifične supstance/zagađivači, koji su obuhvaćeni Aneksom VIII ODV, za koje su urađeni nacionalni ekološki standardi kvaliteta (vidi Aneks V, odjeljak 1.2.6), uključujući materijale u suspenziji, koje se u značajnim količinama ispuštaju u vodno tijelo.

Za razliku od prioritetnih supstanci (hemijski status), ne postoje standardi EU za fizičko-hemijske parametre. Umjesto toga, standardi se utvrđuju na nacionalnom nivou (maksimalna dozvoljena koncentracija za većinu parametara, ali minimalne koncentracije za rastvoreni kiseonik). Međutim, standardi iz zakonskih akata EU koji su stavljeni van snage (naročito Direktiva o slatkovodnom ribarstvu, 2006/44/EC) mogu se koristiti za određene parametre u ovu svrhu.

Analiza

Sve analize su izvršene primjenom standardnih metoda. Temperatura vode i vazduha, dubina, Sekijeva dubina (prozirnost), pH i provodljivost mjereni su na terenu. Uzorci za analizu hlorofila a filterisani su kroz 0.45 µm filter od staklenih vlakana nakon prispijeća u laboratoriju, a hlorofil a je izdvojen sa filtera. Uzorci za rastvoreni kiseonik očuvani su sa MnCl2 na terenu, a analiza BOD5 je izvršena nakon pet dana primjenom istog postupka kao za rastvoreni kiseonik. Analiza svih drugih parametara je izvršena u utvrđenim vremenskim rokovima.

Fotografija 4. Oprema za fizičko-hemijska mjerenja

Skadarsko jezero

Prikaz 5.5.1-1 Stanice za uzorkovanje za hemijske i fizičko-hemijske analize na Skadarskom jezeru(LegendaStanice za uzorkovanjeΔ Fizičko-hemijski elementi........ Vodno tijelo° Gradovi Međunarodne granice)

5.5.2.2 Postojeći podaci i nedostaci

Do sredine osamdesetih, određeni fizičko-hemijski parametri su evidentirani u okviru državnog programa praćenja Republike Jugoslavije. Međutim, praćeni parametri i/ili analitičke metode koje su se koristile ne odgovaraju današnjim uslovima koje propisuje ODV. Od sredine osamdesetih do danas vršeno je ograničeno praćenje na crnogorskoj strani jezera, obično u okviru istraživačkih projekata.

Za albanski dio jezera su na raspolaganju samo rasuti i neprovjereni fizičko-hemijski podaci. U okviru prekograničnog programa

praćenja kvaliteta vode od 2007. do 2009., koji je finansirao Savjet za istraživanja Norveške, utvrđene su ukupne koncentracije fosfora od 1-35 µg TN.1-1 i ukupne koncentracije azota od 200-600 µg TN.1-1. Ovom studijom je zaključeno da se jezero nalazi u mezotropskim uslovima, uprkos visokim unosima nutrijenata (Skarbovik et al., 2014).

5.5.2.3 Rezultati

Rezultati fizičko-hemijskih istraživanja su sumirani u Aneksu 11.2. Detaljnije informacije su date u originalnim

izvještajima koji su objedinjeni u svesci aneksa (USB kartica).

5.5.2.3.1 Albanija

Praćenje je vršeno četiri puta u periodu 2013-2014 (april, jul, oktobar i februar) na tri stanice. Postupci uzorkovanja su smatrani odgovarajućim za većinu lokacija/parametara, ali nijesu u potpunosti pratili standardne metodologije. Boce sa uzorcima su transportovane do laboratorije kolima u hladnim kutijama, uz izbjegavanje svih spoljnjih uticaja. Međutim, postupci transporta i skladištenja nijesu u potpunosti pratile propisane metodologije.

Analiza uzoraka je izvršena u skladu sa dogovorenim standardnim metodologijama, osim za ukupan fosfor. Rezultati snažno ukazuju na to da je kvalitet vode pod uticajem antropogenih pritisaka (nutrijenti, itd.). Međutim, dobijeni preliminarni rezultati će zahtijevati potvrdu kroz predloženi program praćenja (Odjeljak 8.1).

5.5.2.3.2 Crna Gora

Nivoi provodljivosti su bili prilično niski (195-270 µS.cm-1), imajući u vidu krašku (rastvorljivu) geologiju slivnog područja, pri čemu Sekijeva dubina (prozirnost) varira od 1.8 do 3.3 m. Maksimalna zabilježena dubina (na svakoj lokaciji praćenja i u svakom trenutku) iznosila je 9.5 m, što ukazuje na to da bi makrofiti trebalo da budu u mogućnosti da kolonizuju veći dio dna jezera, s obzirom na to da se obično smatra da je eufotička zona (dubina na kojoj postoji dovoljno svjetlosti za rast biljaka) 2.5-3.5 puta Sekijeva dubina. Kao što je očekivano, rezultati hlorofila a (glavna odrednica Sekijeve dubine, zajedno sa [veoma niskim] nivoima suspendovanih čvrstih materija) u velikoj mjeri su varirali, sa vrijednostima koje su se kretale od 0.2 µg.l-1 do 10.1 µg.l-1. Tokom jedne godine, tipično u jezerima, maksimalni zabilježeni nivoi hlorofila a su oko tri puta veći od prosječne zabilježene vrijednosti, ali je potrebno praćenje češće od tromjesečnog programa koji je korišćen za

ovu studiju da bi se poboljšala izvjesnost dobijanja maksimalnih i srednjih rezultata.

Veće vrijednosti ukupnog fosfora generalno su se javile na Kameniku, u Virpazaru i na Plavnici (3-56 µg.TP.l-1) sa nižim vrijednostima na Starčevu i u Centru (1-30 µg.TP.l-1). Vrijednost neorganskog azota (nitrat + nitrit + amonijum) bila je najveća u proljeće/zimu, oslikavajući veći priliv sa kopna (difuzni izvori). U većini slatkovodnih jezera (a Skadarsko jezero nije izuzetak), količina fosfora je manja od azota za rast biljaka (fitoplanktona), kao i ograničavajući nutrijent.

Jezero je alkalno, odslikava geologiju, sa pH vrijednostima tipično ispod 8, ali se približava vrijednosti od 8.5 u centru tokom jeseni. Lokalizovane razlike u pH vrijednosti vjerovatno oslikavaju priliv podzemne vode i produktivnost fitoplanktona.

Razlika u temperaturi između površinskih voda i vode na dnu tipično je iznosila samo 2 0C tokom svih godišnjih doba, tako da se čini da je jezero suviše plitko/dobro izmiješano za toplotnu stratifikaciju.

Nivoi rastvorenog kiseonika su se smanjili tokom ljeta zbog fotosintetičkog uklanjanja iz vode, mada ne u mjeri koja zabrinjava, sa nižim vrijednostima zabilježenim na Plavnici, Starčevu i u centru (ljeto). Proces uklanjanja ne-fotosintetičkog kiseonika takođe je izazvao određenu zabrinutost, sa niskim do umjerenim zabilježenim vrijednostima COD i BOD5. Najveća zabilježena vrijednost BOD5

iznosila je 4.49 mg.l-1 na Plavnici u jesen. Nijesu vršena istraživanja dnevnih modela rastvorenog kiseonika, ali bi se noću očekivali niži rezultati rastvorenog kiseonika.

5.5.3 Specifični zagađivači

Hemijski status vodnih tijela se određuje na osnovu usklađenosti sa ekološkim standardima kvaliteta za zagađivače koji su značajni za cijelu Evropu. Prema tome, ocjenom hemijskog statusa mora se uzeti u obzir lista prioritetnih supstanci za koje su

definisane maksimalne dozvoljene koncentracije i prioritetne opasne supstance čije ispuštanje, emisija ili gubitak mora prestati ili se postupno eliminisati u potpunosti u cilju sprečavanja zagađenja vode (Aneks X ODV). Postojeći dokazi ukazuju na značajna ispuštanja i/ili taloženje teških metala olova, kadmijuma i aluminijuma, kao i organo hlora i organo pesticida.

Prema tome, izvršena je analiza ovih konkretnih zagađivača, kao i arsenika i žive, u sedimentima Crne Gore u okviru inicijalne karakterizacije. U Albaniji, izvršena je analiza samo olova i kadmijuma. Međutim, ispuštanje ostalih prioritetnih supstanci u jezero je moguće i treba ga analizirati u budućim programima praćenja.

5.5.3.1 Metode

UzorkovanjeUzorci sedimenata su uzeti u julu 2013. korišćenjem van Veenove hvataljke.

AnalizaAnaliza teških metala je izvršena induktivno spojenom plazmom za optičku spektrometriju emisija, a pesticidi su mjereni gasnom hromatografijom (za detalje, vidi AGS (2014) i Đurašković (2014), sveska aneksa).

5.5.3.2 Postojeći podaci i nedostaci

Kontaminacija jezerskog sedimenta predstavlja neposrednu i trajnu prijetnju za vodni ekosistem, naročito bentičku floru i faunu. Mnogi toksični i uporni zagađivači se apsorbuju u sedimente i zemljište i mogu se uključiti u vodne prehrambene mreže. Podaci o sedimentima u Skadarskom jezeru su ograničeni i fragmentisani, ali ukazuju na prisustvo tragova elemenata, metala, PCB, PAH i organohlorni pesticidi.

Istraživanja teških metala u jezerskim sedimentima u Albaniji i u vodi vršili su Univerzitet u Tirani (Fakultet za hemiju) i Univerzitet u Skadru (Fakultet prirodnih

nauka) u proteklih pet godina (npr., Neziri i Gossler, 2007). Elektro termalna i plamena atomska apsorpciona spektrometrija su korišćeni za utvrđivanje koncentracija Pb, Cd, Co, Ni, Cu, Zn i Cr, kao i njihovog frakcionisanja u vodama i sedimentima na dnu Skadarskog jezera. Uzorci vode su uzeti na tri različite dubine (maksimalno 6 m) sa lokacije u pelagičnoj zoni, kao i sa lokacije u blizini obale; uzorci sedimenata su uzeti sa dvije lokacije. Koncentracije olova su iznosile 0.78-2.79 µg.l-1 u vodama i 23.5 mg.kg-1 u sedimentu, kadmijuma 0.038-0.79 µg.l-1 u vodi - gornja granica je veća od Ekološkog standarda kvaliteta (EQS) od 0.08-0.25 µg.l-1 (zavisno od tvrdoće vode) za kopnene površinske vode, koji je propisan Direktivom 2013/39/EU - i 1.2 mg.kg-1 u sedimentu; i hroma 5.4-10.8 µg.l-1 u vodi i 57.9 mg.kg-1 u sedimentu. Sadržaj nikla u sedimentima iznosio je 96.65 mg.kg-1. Visoke koncentracije hroma i nikla u sedimentima povezan je sa rudarskim djelatnostima na sjeveru Albanije, ali i sa prirodno nagnutim kotama povezanim sa regionalnom geologijom (Shehu i Lazo 2008, Vemic et. al. 2014).

Nedavna istraživanja teških metala na crnogorskom dijelu Skadarskog jezera (Vemic et al. 2014) pokazala su da prioritetne supstance Cd, Pb i Ni nijesu otkrivene u vodama ili leže ispod vrijednosti EQS. Međutim, kao u Albaniji, koncentracije nikla u sedimentima bile su veoma visoke i kretale su se između 63.1 i 126.8 mg.kg-1. Vjeruje se da koncentracije ≥ 22.7 mg.kg-1

imaju nepovoljan efekat na organizme koji nastanjuju sedimente, kroz maksimalno odobrenu vrijednost (MAV) u skladu sa holandskom listom iznosi 35 mg.kg-1 (za ostale teške metale, vidi tabelu 5.5.3.3.2-1).

5.5.3.3 Rezultati

Ovaj odjeljak rezimira najznačajnije nalaze hemijskih istraživanja koja su sprovedena na Skadarskom jezeru 2013. i 2014. godine. Za dodatne informacije, čitalac se upućuje na AGS (2014) za Albaniju i Đurašković

(2014) za Crnu Goru (tom aneksa) i na Aneks 11.2.

5.5.3.3.1 Albanija

Rezultati analiza sedimenta pokazali su veoma malu koncentraciju teških metala, koja se kreće od vrijednosti koja je ispod vrijednosti koja se može otkriti do 0.03 mg.kg-1 za Pb i 0.01 mg.kg-1 za Cd. Gornje granice su daleko ispod MAV u skladu sa holandskom listom (vidi Odjeljak 5.5.3.3.2).

5.5.3.3.2 Crna Gora Rezultati su upoređeni sa holandskim dozvoljenim graničnim vrijednostima (vidi tabelu 5.5.3.3.2-1).

Tabela 5.5.3.3.2-1 Maksimalne odobrene vrijednosti i visoke vrijednosti rizika za odabrane teške metale u zemljištu (MvV 2000)

Metal Maksimalna odobrena vrijednost

(mg.kg-1)

Visoka vrijednost rizika(mg.kg-1)

Živa 0.3 10.0Arsenik 29.0 55.0Olovo 85.0 530.0Kadmijum 0.8 12.0

Nasuprot Albaniji i studiji Vemić et al. (2014), koncentracije kadmijuma su značajno iznad MAV na svim stanicama (1.5-9.1 puta; Aneks 11.2). Koncentracije drugih teških metala su bile male. Sadržaj žive je bio 0.2-0.4 puta veći od vrijednosti MAV, arsenika 0.02-0.1 puta, a olova 0.07-0.1 puta veći od MAV. Aluminijum koji se ne nalazi na holandskoj listi, bio je prisutan u veoma visokim vrijednostima, djelimično zbog geologije sedimenata, ali uz moguće učešće kopnenih izvora, naročito iz Kombinata aluminijuma KAP.

Sadržaj nekih metala je veći nego 1990-tih (Royal Haskoning 2006), ali niži nego 2005. (Šundić i Radujković 2012). Sadržaj žive je bio minimalan u Virpazaru. Ostali rezultati su bili slični, ali maksimalan sadržaj na Kameniku je bio oko dva puta veći. Sadržaj olova je bio povećan na Kameniku, u Virpazaru, Podhumu i Starčevu. Kadmijum je bio prisutan u veoma malim količinama na Kameniku, ali u velikim količinama u Podhumu i Virpazaru. Koncentracije aluminijuma su bile veoma slične na svim lokacijama.

Generalno, najveće koncentracije teških metala u sedimentu nađene su u Podhumu i na Kameniku. Na prvoj lokaciji to može biti posledica uticaja podzemnih voda, ali na Kameniku, vjerovatnije je da izvor predstavlja uticaj rijeke Crnojević i desnog ogranka rijeke Morača, možda sa procjednim vodama sa odlagališta Cetinje. Najniži sadržaj teških metala u sedimentu izmjeren je na Plavnici, daleko od bilo kojeg poznatog izvora uticaja.

Koncentracije pesticida organo hlora i organo fosfora su bile ispod granice otkrivanja (vidi Aneks 11.2).

5.5.4 Biološki elementi kvaliteta

Ocjena ekološkog statusa vodnih tijela vrši se uzimajući u obzir sastav vrsta, bogatstvo, dinamiku i stanje odabrane vodne faune i flore (tzv. biološki elementi kvaliteta; vidi polje 7) za koje se zna da su osjetljive na antropogene pritiske. Kod ocjene se, kao mjerilo, koriste tipični referentni uslovi, tj. prirodni neporemećeni uslovi i

neporemećeni uslovi bliski prirodi. Zavisno od stepena odstupanja od ovih referentnih uslova, može se izvršiti ocjena ekološkog statusa. Glavni cilj inicijalne karakterizacije jeste ocjena rizika vodnih tijela koja ne dostižu dobar ekološki status. U skladu sa ODV (vidi polje 7), izvršeno je ispitivanje sljedećih bioloških elemenata:

fitoplankton (uglavnom jednoćelijske alge),

makrofiti (emerzne, potopljene ili plutajuće biljke),

bentički beskičmenjaci (nastanjuju dno),

ribe

POLJE 7. BIOLOŠKI ELEMENTI KVALITETA

Na biološki status ukazuju biološki elementi kvaliteta. Prepoznajući da se ne može koristiti pojedinačna biološka zajednica za podjednako dobro praćenje svih (tipova) vodnih tijela, ODV zahtijeva vršenje biološkog praćenja do 4 biološke zajednice (biološki elementi kvaliteta) u svakom tipu vodnog tijela.

Tabela B7.1 Biološki elementi kvaliteta u okviru ODV

Ostale vodeElementi kvaliteta

Parametri Rijeke Jezera tranzitne priobalne

Fitoplankton Sastav, bogatstvo i biomasa

Makrofiti i fitobentos

Sastav i bogatstvo

Bentički beskičmenjaci

Sastav i bogatstvo

Riba Sastav, bogatstvo i starosna struktura

Fitoplankton je naročito dobar pokazatelj statusa nutrijenata u stajaćim (sporotekućim) vodama, naročito jezerima (i morskim - priobalnim vodama). Međutim, manje je dobar u rijekama jer pri brzinama većim od oko 0.5 m/s imaju tendenciju da budu odnešeni nizvodno brže nego što se mogu množiti, čime se sprečava razvoj populacija istinskih riječnih "pelagičnih" fitoplanktona (potamoplankton). Koncentracije hlorofila a često se koriste kao surogat za biomasu fitoplanktona, s obzirom na to da kod većine vrsta ovo čini 1-2% suve težine. Sastav zajednice fitoplanktona pokazuje izraženu sezonalnost, sa populacijama koje se mogu udvostručiti za samo nekoliko dana u idealnim uslovima za rast. Prema tome, u jezerima i priobalnim vodama, najveći sadržaj hlorofila je obično 3 puta veći od godišnje prosječne koncentracije.

Fitobentos su takođe dobri indikatori obogaćivanja nutrijentima (i drugih pritisaka, kao što je acidifikacija) i mogu se koristiti za ocjenu kvaliteta vode. Diatomi se često koriste kao zamjena za sve fitobentose, jer njihove silicijumske školjke (frustule) ih čine relativno lakim za identifikaciju pod mikroskopom. Oni su dobri indikatori statusa nutrijenata, naročito acidifikacije. Makrofiti i fitobentos obično se prate kao posebni biološki elementi kvaliteta, a rezultati se integrišu kako bi se formirao jedinstven biološki element kvaliteta. Međutim, u ovom izvještaju, vršeno je praćenje/ocjena samo zajednica makrofita; nije vršeno praćenje fitobentosa.

Bentički beskičmenjaci su naročito dobri indikatori organskog obogaćivanja i statusa kiseonika. Postoji velika raznolikost različitih indeksa/metrike sastava zajednica, od kojih se mnoge mogu izračunati korišćenjem Asterics softvera.6

Ako se koriste u izolaciji, riblje populacije su vjerovatno najmanje pouzdan biološki indikator ekološkog statusa zbog istorijskog antropogenog upravljanja. Ipak, a imajući u vidu visok nivo endemizma, naročito na Prespanskom i Ohridskom jezeru, one obezbjeđuju još jedan važan aspekt ekološkog kvaliteta kada se kombinuju sa drugim biološkim elementima kvaliteta.

Rezultati biološkog elementa kvaliteta prijavljuju se kao odnosi ekološkog kvaliteta, tj. kao dio vrijednosti koja bi se postigla pod referentnim (bez uticaja) uslovima. To objašnjava zašto je toliko napora fokusirano na identifikovanje referentnih uslova, naročito kada oni toliko variraju između različitih "tipova" vodnih tijela (vidi polje 1).

5.5.4.1 Fitoplankton

5.5.4.1.1 Metodi

Uzorci vode za ispitivanje fitoplanktona uzeti su sa šest tačaka za uzorkovanje koje su dio četiri vodna tijela u Crnoj Gori i sa tri tačke za uzorkovanje koje pripadaju jednom vodnom tijelu u Albaniji (vidi tabelu na sljedećoj stranici). Iste stanice za uzorkovanje korišćene su za analizu fitoplanktona i fizičko-hemijsku analizu (vidi tabelu i prikaz 5.5.4.1-1). Ista metodologija je primijenjena na sva tri jezera, u skladu sa protokolom koji je razvio Rakočević (2013).

Tabela 5.5.4.1-1 Stanice za uzorkovanje na Skadarskom jezeru za analizu sastava zajednice fitoplanktona i hlorofila a

Crna Gora AlbanijaVodno tijelo 1: Vučko blato Vodno tijelo 1: albanski dio Skadarskog jezera

CG I Kamenik AL I KaldrunVodno tijelo 2: sjever AL II Zogaj

CG III Plavnica AL III Shiroka CG IV Podhum

Vodno tijelo 3 jugozapad CG II Virpazar CG V Starčevo

Vodno tijelo 4: pelagična zona CG VI centar

Materijali

Planktonske mreže su korišćene za kvalitativne analize, a boce za hidrobiološko uzorkovanje su korišćene za kvantitativne analize.

Kampanje uzorkovanja

Uzorci fitoplanktona su uzeti sa čamca u proljeće (april 2013.) i ljeto (avgust 2013.) kako bi se reflektovala sezonska dinamika sastava zajednice.

Analiza podataka

6 http://www.eugris.info/displayproject.asp?Projectid-4422

Taksoni fitoplanktona su identifikovani korišćenjem identifikacionih ključeva koji su precizirani u Rakočević (2014, sveska aneksa). Analiza hlorofila a je izvršena u skladu sa ISO 10260 (1992). Prozirnost vode i koncentracija hlorofila a korišćene su za izračunavanje indeksa trofičkog stanja (TSI) u skladu sa Carlson (1977). Ovaj indeks je mjera stanja nutritivnog obogaćivanja vodnih ekosistema, što

oslikava pritiske koji proizilaze iz unosa nutrijenata (azot i fosfor) koji potiču uglavnom iz kanalizacije i korišćenja đubriva u poljoprivredi. Osim toga, izračunato je nekoliko bioloških indeksa (Rakočević 2014).

(LegendaStanice za uzorkovanjeΔ Fizičko-hemijski elementi........ Vodno tijelo° Gradovi Međunarodne granice)

5.5.4.1.2 Postojeći podaci i nedostaci

Fitoplankton je na crnogorskom dijelu Skadarskog jezera prvi put proučavan krajem pedesetih godina prošlog vijeka, a zatim periodično do kraja 1980-ih (Petković 1981). Većina tih ispitivanja je po prirodi bila kvalitativna (taksonomski inventar). Kvantitativne analize su vršene povremeno,

sa fokusom na bogatstvo fitoplanktona, iako je rijetko pokrivao više od jednog godišnjeg doba. Podaci o promjenama u biodiverzitetu i trofičnim uslovima u velikoj mjeri nedostaju zbog odsustva kontinuiranog praćenja.

Nakon jaza od gotovo tri decenije, istraživanja su nastavljena u prvoj deceniji novog milenijuma, kako u Crnoj Gori

(Rakočević i Hollert 2008), tako i u Albaniji (Rakaj 2008, 2010). Ove studije su pružile prvi sveobuhvatan prikaz prostorne i vremenske dinamike fitoplanktona na Skadarskom jezeru i prvu temeljnu ocjenu trofičkog i saprobnog stanja.

5.5.4.1.3 Rezultati

Ovaj odjeljak pruža sintezu najznačajnijih nalaza ispitivanja fitoplanktona koja su izvršena u 2013. Za dalje detalje, čitalac se upućuje na Rakočević (2014, sveska aneksa).

5.5.4.1.3.1 Albanija

Sastav fitoplanktona

Prostorna rasprostranjenost fitoplanktona bila je ujednačena u oba godišnja doba, ali se u velikoj mjeri razlikovala između godišnjih doba (kako bi se i očekivalo), sa 47 vrsta koje spadaju u pet podjela koje su zabilježene u proljeće i 91 vrstom koja spada u 6 podjela koje su zabilježene u

ljeto. Krizofiti (zlatna alga) bila je daleko najdominantnija grupa u proljeće. Ova grupa je prvenstveno povezana sa niskim statusom nutrijenata. Nasuprot tome, u ljeto dominiraju diatom (bacilariofita) vrste. Diatomi mogu biti prisutni u širokom spektru okolnosti, ali su, možda, najšire poznati po gustim proljećnim cvjetovima - vjerovatno nijesu evidentirani u ovoj fazi zbog razlika u vremenu - cvjetovi fitoplanktona mogu otpasti u potpunosti u roku od nedjelju dana, tako da su se proljećni uzorci mogli sakupiti neposredno nakon opadanja cvijeta diatoma.

Bogatstvo i trofično stanje status

Ukupna količina fitoplanktona kretala se od 4.1 x 104 ćelije.l-1 na Sterbequ u proljeće do 3.4 x 105 ćelija.l-1 u Shiroke u ljeto. Bogatstvo fitoplanktona i TSI (na osnovu hlorofila a) ukazivalo je na oligotrofične uslove na sve tri tačke uzorkovanja u proljeće, ali mezotrofne uslove u ljeto (tabela 5.5.4.1.3.1-1).

Tabela 5.5.4.1.3.1-1 Trofsko stanje Skadarskog jezera (albanski dio) u proljeće i ljeto 2013

Stanica za uzorkovanje Godišnje doba TSI Trofski statusSterbeq Proljeće 31 Oligotrofni

Ljeto 42 MezotrofniZogaj Proljeće 36 Oligotrofni

Ljeto 41 MezotrofniShiroke Proljeće 33 Oligotrofni

Ljeto 43 Mezotrofni

5.5.4.1.3.2 Crna Gora

Sastav fitoplanktona

U proljeće 2013., zabilježeno je 65 vrsta fitoplanktona koje spadaju u četiri taksonomske divizije. U ljeto, raznolikost vrsta je bila manja (56 vrsta) iako predstavljaju više divizija (6). U oba godišnja doba, brojevi vrsta su bili najniži u centralnom dijelu jezera gdje je voda najdublja. Zajednice fitoplanktona ovdje su se sastojale uglavnom od diatoma euplanktona i zlatne alge, dok one iz plitkih djelova jezera takođe su sadržale priobalne vrste različitih grupa, uključujući zelene alge (hlorofite), koje su često resuspendovane sa dna, obale jezera ili makrofitske vegetacije.

Bogatstvo i trofičko stanje

Ukupna količina fitoplanktona generalno je bila veća u Crnoj Gori nego u Albaniji i kretala se od 5 x 105 ćelija.l-1 u Podhumu u ljeto do 7 x 106 ćelija.l-1 na Kameniku u proljeće. Ove vrijednosti su jedan red veličine iznad onih koje je utvrdio Petković (1981) tokom 1970-tih. Najniža količina fitoplanktona je zabilježena u centralnom dijelu jezera (pelagični). Za razliku od Albanije, trofski status je bio mezotrofni na većini stanica za uzorkovanje u proljeće (eutrofni u Starčevu), što ukazuje na visoke količine nutrijenata (tabela 5.5.4.1.3.2-1). U ljeto, trofično stanje je pokazalo snažnu prostornu varijaciju, koja se kreće od oligotrofne na Podhumu i pelagične lokacije do eutrofne na Kameniku i u Virpazaru. Za zadnje dvije lokacije je poznato da su posebno izložene antropogenim unosima nutrijenata.

Tabela 5.5.4.1.3.2-1 Trofično stanje Skadarskog jezera (crnogorski dio) u proljeće i ljeto 2013., u skladu sa indeksom trofičnog stanja (Carlson 1977)

Stanica za uzorkovanje Godišnje doba TSI Trofski statusKamenik Proljeće 48 Mezotrofni

Ljeto 56 EutrofniVirpazar Proljeće 47 Mezotrofni

Ljeto 51 EutrofniPlavnica Proljeće 44 Mezotrofni

Ljeto 49 MezotrofniPodhum Proljeće 50 Mezotrofni

Ljeto 37 OligotrofniPelagični (centralni dio jezera)

Proljeće 40 Mezotrofni

Ljeto 36 OligotrofniStarčevo Proljeće 51 Eutrofni

Ljeto 43 Mezotrofni

5.5.4.2 Makrofiti

5.5.4.2.1 Metode

Ispitivanje makrofita je izvršeno na osam lokacija, od kojih se pet nalazilo na crnogorskom, a tri na albanskom dijelu Skadarskog jezera (tabela i prikaz 5.5.4.2.1-1). Iste lokacije su korišćene i za fizičko-hemijsko i drugo biološko praćenje (vidi odjeljak 5.5.1).

Tabela 5.5.4.2.1-1 Monitoring stanice na Skadarskom jezeru za sastav i ocjenu zajednice makrofita

Crna Gora AlbanijaVodno tijelo 1: Vučko blato Vodno tijelo 1: albanski dio Skadarskog jezera

CG I Kamenik AL I Kaldrun (poznat i kao Sterbeq)Vodno tijelo 2: sjever AL II Zogaj

CG III Plavnica AL III Shiroka CG IV Podhum

Vodno tijelo 3 jugozapad CG II Virpazar CG V Starčevo

Uzorkovanje na terenu

Ispitivanje makrofita je izvršeno duž pojasnih transekta u skladu sa metodama koje su predložene projektom WISER (Vodna tijela u Evropi: Integrisani sistem za ocjenu ekološkog statusa i oporavka) (WISER 2012). Terenski rad je izvršen tokom perioda maksimalnog rasta (jul-avgust 2013.). Uzorci biljaka su uzeti na različitim dubinama sa čamca, korišćenjem dvostrane hvataljke sa mekim kanapom koji je označen po očitavanju dubine (10 uzoraka po jednom metru dubinske zone duž transekata koji se protežu od obale do maksimalne dubine rasta biljaka). Izvršena je ocjena bogatstva svake vrste uz pomoć skale sa pet tačaka u skladu sa Melzer (1999), i kreće se od 1 (veoma rijetka) do 5 (u izobilju ili dominantna). Sve uzorkovane biljke su identifikovane na nivou vrsta korišćenjem odgovarajućih ključeva.

Analiza podataka

Katalog sa devet tzv. grupa indikatora vrsta makrofita koje pokazuju različite osjetljivosti u smislu obogaćivanja nutrijentima korišćena je za identifikovanje vrsta za koje su definisane vrijednosti indikatora (Melzer i Schneider 2001). Samo su ove vrste uzete u obzir prilikom izračunavanja indeksa makrofita (MI) prema Melzeru (1999). Indeks reflektuje status nutrijenata u jezerima i korišćen je kao indikator ekološkog statusa.

5.5.4.2.2 Postojeći podaci i nedostaci

Najranije studije o vodnim biljkama Skadarskog jezera objavljene su krajem devetnaestog i početkom dvadesetog vijeka (Grimburg 1871, Aschersson i Kanitz 1877, Baldacci 1901, itd.).

Fotografija 5. Ispitivanje makrofita

Tokom prvog svjetskog rata, austrijski i njemački botaničari su sproveli određene florističke studije na području oko Skadra, uključujući jezero, pri čemu su Janchen (1920) i Schutt (1945) pružili najobuhvatnije podatke. Kasnije, crnogorski i albanski autori su dali doprinos temeljnim studijama flore jezera (npr., Ristić i Vizi 1981).

Skorijim studijama su utvrđene vrste koje su nove za ovo područje i uspostavljene su modeli rasprostranjenosti rijetkih i ugroženih vrsta. Status flore i faune Skadarskog jezera je ispitivan od 2005. nadalje u okviru projekta pod nazivom "Biomonitoring Skadarskog jezera - Put ka inovativnom prekograničnom monitoringu". Međutim, trenutno se u okviru većine studija prikupljaju samo kvalitativni podaci. Kvantitativne studije i ekološke ocjene zasnovane na makrofitima gotovo su nepostojeće, iako je u toku izrada doktorske studije o taksonomskom sastavu i bogatstvu makrofita na albanskom dijelu jezera.

Trenutna studija koristi Melzerov indeks makrofita (1999) koji je prvobitno razvijen za jezera centralne Evrope u cilju ocjene obogaćivanja nutrijentima. Međutim, njegovu prikladnost za mediteranska jezera treba dalje preispitati imajući u vidu da indikatorske vrste mogu reagovati drugačije na trofičko stanje jezera u submediteranskoj klimi i da nekim vrstama uglavnom mediteranske rasprostranjenosti uopšte nije dodijeljen indikator vrijednosti.

5.5.4.2.3 Rezultati

Ovaj odjeljak pruža sintezu najznačajnijih nalaza ispitivanja makrofita koja su sprovedena u 2013. godini. Za dalje detalje, čitalac se upućuje na Kashta i Rakaj (2014, tom aneksa) za albanski dio Skadarskog jezera i Hadžiablahović (2014, sveska aneksa) za crnogorski dio.

5.5.4.2.3.1 Albanija

Sastav zajednice makrofita

Maksimalna dubina rasta makrofita varirala je od 5.3 m na Shiroka do 6.7 m na Sterbeq. Petnaest vodnih vrsta makrofita je zabilježeno na tri lokacije. Najveća raznolikost vrsta je zapažena na Sterbeq (14), a najmanja u Zogaju (9), dok je Shiroka (10) zauzela srednju poziciju. Osam zabilježenih vrsta su bili indikatori makrofita prema Melzeru i Schneideru (2001), pri

čemu se vrijednosti njihovih indikatora kreću od 2.5 (minimalna) do 50 (maksimalna). Dominantne vrste su bile žablja resina (Ceratophyllum demersum), drezgasta resina (Potamogeton perfoliatus) i prozirni mresnjak (Potamogeton lucens). Ove vrste su povezane sa umjerenim do veoma visokim obogaćivanjem nutrijentima.

Obogaćivanje nutrijentima i trofično stanje

Indeks makrofita (MI) je varirao između 3.68 na Sterbeq i 4.30 na Zogaj (tabela 5.5.4.2.3.1-1), što ukazuje na veliko obogaćivanje nutrijentima u Sterbeq i Shiroka i veoma visok nivo obogaćivanja nutrijentima u Zogaju. To odgovara eutrofskim/hipertrofskim uslovima na svim lokacijama.

Tabela 5.5.4.2.3.1-1 Indeks makrofita (MI) i utvrđeni nivoi obogaćivanja nutrijentima i trofsko stanje na Shkodra/Skadarskom jezeru (albanski dio), ljeto 2013.

Stanica uzorkovanja MI skor Obogaćivanje nutrijentima

Trofsko stanje

Sterbeq 3.68 Visoko Eutrofni (nivo 2)Zogaj 4.30 Veoma visoko Hipertrofni/politrofni

(nivo 3)Shiroke 3.86 Visoko Eutrofni (nivo 2)

5.5.4.2.3.2 Crna Gora

Sastav zajednice makrofita

Maksimalna dubina rasta biljaka koja je zabilježena u Crnoj Gori iznosila je 4.3 m. Identifikovane su ukupno 34 vrste makrofita, od kojih su većina trske i druge močvarne vrste, kao i lokvanji, koje nijesu uključene u kalkulacije indeksa makrofita. Raznolikost vrsta je bila najveća u Virpazaru (19), na Plavnici (18) i u Podhumu (16). Jedanaest vrsta je zabilježeno na Kameniku i samo 4 na Starčevu. Zahvaljujući dominaciji močvarnih vrsta, broj istinski vodnih makrofitskih indikatora prema Melzeru i

Schneideru (2001) bio je relativno nizak (6 ukupno). Kao i u Albaniji, ove vrste su postale dominantne u dubljim vodama. Žablja resina (vrijednost indikatora 5.0) bila je najobilnija na Starčevu (zapadna obala), dok je prozirni mresnjak (vrijednost indikatora 3.5) bio dominantan na Podhumu (sjeveroistočna obala).

Obogaćivanje nutrijentima i trofičko stanje

Indeks makrofita je varirao između 3.5 na Podhumu i 5.0 na Starčevu, što ukazuje na visoko obogaćivanje nutrijentima na Podhumu i veoma visoko obogaćivanje

nutrijentima na svim drugim lokacijama (tabela 5.5.4.2.3.2-1). Sa izuzetkom Podhuma (nivo 1 = eutrofni), ukupan stepen eutrofikacije je generalno bio veći u Crnoj

Gori nego u Albaniji (nivo 3 = hipertrofni/politrofni za preostale četiri stanice za uzorkovanje).

Tabela 5.5.4.2.3.2-1 Skor indeksa makrofita (MI), sa utvrđenim nivoima obogaćivanja nutrijentima i trofnim stanjem Skadarskog jezera (crnogorski dio), ljeto 2013. godine

Stanica uzorkovanja MI skor Obogaćivanje nutrijentima

Trofičko stanje

Kamenik 4.98 Veoma visoko Hipertrofni/politrofni (nivo 3)

Virpazar 4.72 Veoma visoko Hipertrofni/politrofni (nivo 3)

Plavnica 4.99 Veoma visoko Hipertrofni/politrofni (nivo 3)

Podhum 3.50 Visoko Eutrofni (nivo 2)Starčevo 5.00 Veoma visoko Hipertrofni/politrofni

(nivo 3)

5.5.4.3 Makro-beskičmenjaci

5.5.4.3.1 Metode

Bentički makro-beskičmenjaci su uzorkovani u jesen (septembar 2013.) i proljeće (april-maj 2014.) na svakoj od tri stanice iz različitih dubina vode (u daljem tekstu litoral, sublitoral i profundal dio jezera). Tačke uzorkovanja u Crnoj Gori su bile:

Plavnica, Starčevo, Virpazar.

Ove lokacije (prikaz 5.5.4.3.1-1) nalaze se u područjima sa različitim stepenima antropogenog pritiska (šumoviti krajevi, poljoprivreda, ribarstvo, saobraćajni sistem, polu-urbana područja i industrijske djelatnosti). Tokom svakog perioda uzorkovanja, na svakoj stanici za uzorkovanje korišćen je protokol za brzu evaluaciju u cilju ocjene ekoloških uslova. Određeni ekološki aspekti poput korišćenja zemljišta (ljudski uticaj, erozija, prisustvo i

održavanje obalske vegetacije), osobine (krošnja, tip podloge i veličina čestica, itd.), karakteristike vode (prozirnost, siltacija, ispuštanje, itd.), a izvršena je evaluacija prisustva vodnih makrofita.

Kampanje uzorkovanja

Uzorkovanje zajednica makro-beskičmenjaka je izvršeno korišćenjem metoda multistanišnih transekta (ISO: EN 27828:1994, AQEM/STAR). Prvo uzorkovanje makro-beskičmenjaka izvršeno je u septembru 2013., ali nije obuhvatilo priobalni dio jezera. Druga aktivnost je sprovedena u aprilu/maju 2014. i obuhvatila je priobalni dio jezera. Uzeta su tri ponovljena uzorka sa svake stanice sa različitih dubina (litoral, sublitoral i profundal) korišćenjem van Veenove hvataljke (250 cm2). Uzorci su čuvani u plastičnim kesama i fiksirani u 4% rastvora7. U laboratoriji su isprani, prosijani i sortirani pod binokularnim stereo mikroskopom.

Identifikacija vrsta i metrika zajednica

7 Iako je korišćenje formalina/formaldehida kao materije za očuvanje bilo široko rasprostranjeno, njegovo korišćenje je sada nepoželjno, ako ne i zabranjeno u zemljama članicama EK, zbog kancerogenih osobina.

Primjerci uzoraka makro-beskičmenjaka su identifikovani do najnižeg mogućeg taksonomskog nivoa, usmjereni na vrste, ali su takođe zabilježeni rodovi i porodice, zavisno od indeksâ koje treba ocijeniti.

Aneks V ODV konkretno navodi sastav i bogatstvo faune bentičkih beskičmenjaka, odnos osjetljivih taksona i neosjetljivih taksona i raznolikosti zajednica beskičmenjaka kao kriterijuma koje treba definisati za tipičnu ekološku ocjenu jezera.

Evaluacija strukture zajednica bentičkih beskičmenjaka na svakoj tački za uzorkovanje izvršena je korišćenjem spektra metrika:

Shannon-Wiener, indeksi diverziteta Simpson i Margalef (svaka pokazuje različite aspekte raznolikosti zajednice),

bogatstvo vrsta, relativno bogatstvo, broj taksona (N-taksoni), skor radne strane biološkog

praćenja (BMWP), prosječni rezultat po

taksonomskoj grupi (ASPT), relativna količina beskičmenjaka

u svakoj funkcionalnoj grupi ishrane (sakupljač-prikupljač, predatori, kolektori-filteri, rezači i strugači),

indeks efemeroptere, Plecoptere i trihoptere (EPT) (ukupan broj porodica u ova tri reda osjetljiva na zagađenje),

biotički indeks makro-beskičmenjaka (MBI).

Pojedinačne metrike pružaju različite uvide u cjelokupan kvalitet zajednice, na sličan način na koji različiti (fizičko-) hemijski parametri (npr., nutrijenti, status rastvorenog kiseonika, teški metali, organski zagađivači, itd.) predstavljaju različite aspekte ukupnog kvaliteta vode. Generalno, što se više metrika koristi, to će pouzdanija ocjena "statusa" biti. Prema tome, što je bolje

razumijevanje ukupnog zdravlja zajednice na osnovu njenog malog poduzorka, to je veća pouzdanost rezultata.

5.5.4.3.2 Postojeći podaci i nedostaci

Bentički makro-beskičmenjaci u Crnoj Gori su loše ispitani i, shodno tome, literatura o njima je oskudna, pri čemu se vrši intenzivnije praćenje određenih taksona (npr., Oligochaeta, Gastropoda, Coleoptera, Odonata) u odnosu na druge. Kao takvi, korišćenje istorijskih podataka za uspostavljanje referentnih uslova možda nije praktično, iako je jezero jedva bilo pod uticajem zagađivača iz opštinskih, poljoprivrednih i industrijskih izvora prije 1980. godine (ali vidjeti Karaman i Beeton 1981).

U proteklim decenijama, sliv se suočio sa rastućim zagađenjem, što je dovelo do smanjenja biodiverziteta, prijetnje po ribarstvo, javno zdravlje i turizam. Industrijsko zagađenje i ispuštanje neprečišćene otpadne vode iz gradova i naselja u blizini rijeke Morače očigledni su izvori zagađenja. Međutim, hemijsko zagađenje nije jedini pritisak: postoji loše razumijevanje fluktuacija nivoa vode, čiji rast se očekuje zbog klimatskih promjena.

Iako su bez sumnje vrijedni podaci proizvedeni za ovaj izvještaj, potreban je veći broj stanica za uzorkovanje da bi se utvrdile granične vrijednosti između lokacija koje su pod ljudskim uticajem i lokacija koje nijesu pod bilo kakvim uticajem. Razumijevanje modela prirodnog rasprostiranja priobalnih beskičmenjaka i dalje predstavlja značajan izazov.

Za ocjenu ekološkog kvaliteta idealno treba koristiti podatke koji pokrivaju period od najmanje pet ili šest godina (tj., pokrivaju ciklus planiranja rječnog sliva iz ODV). Fluktuacije u vodnim modelima (padavine, temperatura, itd.) prirodno se javljaju iz godine u godinu, a proistekle promjene se

odnose na izvoz zagađivača iz difuznih izvora (uključujući kanalizacione prelive), odlagališta otpada, itd. Isto tako, relativno konstantno opterećenje zagađenjem iz koncentrisanih izvora (naročito iz pogona za prečišćavanje otpadnih voda) podliježe različitim stepenima razrijeđenja.

5.5.4.3.3 Rezultati

5.5.4.3.3.1 AlbanijaNa albanskom dijelu Skadarskog jezera nije vršeno praćenje zajednica makro-beskičmenjaka.

Skadarsko jezero

Prikaz 5.5.4.3.1-1 Stanice za uzorkovanje bentičkih makro-beskičmenjaka na Shkodra/Skadarskom jezeru(LegendaStanice za uzorkovanjeΔ Fizičko-hemijski elementi........ Vodno tijelo° Gradovi Međunarodne granice)

5.5.4.3.3.2 Crna Gora

Sve u svemu, rezultati tri indeksa diverziteta ukazuju na to da je raznolikost makro-beskičmenjaka najveća u Virpazaru, a najmanja na Plavnici. Rezultati iz Starčeva su između rezultata sa druge dvije lokacije. Rezultati bogatstva taksona (vrste) ukazuju na visoke nivoe organskog obogaćivanja u Virpazaru, na Plavnici i u Starčevu. Rezultati

variraju između proljećnih i jesenjih uzoraka, što ilustruje zašto uzorke treba uzimati tokom oba godišnja doba.

Skor jesenjeg BMWP od 26.5 i 22.1 u Starčevu i Virpazaru ukazuju na to da su te lokacije zagađene i pod uticajem, iako je situacija bolja nego na Plavnici (BMWP skor = 8.9) koja je jako zagađena lokacija. ASPT rezultat od 3.3 (veoma loš kvalitet vode) dobijen je za Starčevo, dok rezultati za

Virpazar i Plavnicu ukazuju na umjeren (korektan) status/kvalitet (5.5.4.3.3.2-1). Proljećni BMWP skor od 12.4-29.6 ukazuje na zagađenu vodu/vodu pod uticajem, a to je zaključak koji podržavaju ASPT rezultati od 3.0-4.1, što ukazuje na loš ili veoma loš status.

MBI skor se kreće od 8.4 do 10.0, što ukazuje na veoma loš kvalitet vode i visok stepen organskog zagađenja na svim lokacijama.

Tabela 5.5.4.3.3.2-1 Ekološki status litoralne zone crnogorskog dijela Skadarskog jezera na osnovu prosječnog rezultata po taksonomskoj grupi (ASPT)

Stanica uzorkovanja Godišnje doba ASPT Ekološki statusStarčevo Jesen 3.3 Veoma loš

Proljeće 3.6 LošVirpazar Jesen 4.4 Umjeren

Proljeće 3.0 Veoma lošPlavnica Jesen 4.4 Umjeren

Proljeće 4.1 Loš

ASPT ≤ 3.6 ukazuje na loš statusASPT > 4.8 ukazuje na dobar status (nije dostignut ni na jednoj lokaciji)

Skadarsko jezero

Prikaz 5.5.4.4.1-1 Stanice za uzorkovanje ribe u Albaniji i Crnoj Gori za mreže raznih veličina oka 2013. godine Krugovi razgraničavaju uzorkovane podslivove. Stanice za uzorkovanje su grupisane u klastere u Albaniji, ali su

rasutije u Crnoj GoriStanice za uzorkovanje u 2014. su obuhvatile veće podslivove u obje zemlje

(LegendaStanice za uzorkovanjeΔ Fizičko-hemijski elementi........ Vodno tijelo° Gradovi Međunarodne granice)

Fotografija 6. Ribarenje na Skadarskom jezeru

Kolektori-sakupljači nijesu bili najbogatija trofička grupa, što ukazuje na visok unos alohtonih (eksternog porijekla) organskih

materija. Druga po bogatstvu bili su kolektori-prečišćivači, što ukazuje na povećane nivoe fitoplanktona. Broj predatora koji je zabilježen u ovoj studiji je bio nizak, a bili su potpuno odsutni na Plavnici. Prisustvo četiri od pet funkcionalnih grupa na Starčevu i u Virpazaru ukazuje na relativno izbalansiranu (ali organski obogaćenu) zajednicu beskičmenjaka na ovim lokacijama, iako sa različitom, nestabilnijom zajednicom na Plavnici. Generalisti, poput kolektora-prečišćivača i kolektori-sakupljači, koji su bili dobro zastupljeni u ovoj studiji, imaju širi spektar prihvatljivih prehrambenih materijala nego što imaju specijalisti, te su samim tim tolerantniji na zagađenje koje može

izmijeniti raspoloživost određenih tipova hrane.

5.5.4.4 Riba

5.5.4.4.1 Metode

Ocjena riblje faune Skadarskog jezera se zasnivala na dvije kampanje uzorkovanja na mrežama raznih veličina oka. Postavljanje mreža različitih veličina oka (MMG) izvršeno je u jesen 2013. i 2014. Standard EN 14757:2006 (sada zamijenjen sa SS-EN 14757:2015) je izmijenjen u skladu sa karakteristikama jezera što je dovelo do uzorkovanja MMG na tri podsliva godišnje (prikaz 5.5.4.4.1-1). Godine 2013. postavljene su ukupno 24 bentičke mreže na crnogorskoj strani i 72 na albanskoj strani jezera. Godine 2014., korišćeno je 36 mreža (u Crnoj Gori) i 72 mreže (u Albaniji). U Crnoj Gori, osim MMG, vršeno je uzorkovanje transekata za ribolov električnom strujom (nije prikazano na mapi).

Fotografija 7. Uklanjanje ribe iz mreža raznih veličina oka

Dalje pojedinosti o uzorkovanju, prikupljanju podataka i analizama date su u izvještajima o jezerima koji se odnose na ribe i ribarenje, a dati su u svesci aneksa.

5.5.4.4.2 Postojeći podaci i nedostaci

Informacije o ribljoj fauni Skadarskog jezera i njenom razvoju mogu se naći u naučnoj literaturi. Do sada je detektovano približno 50 vrsta, od čega 37 autohtonih, a 13

uvedenih vrsta (Marić i Milošević 2011). Riblja fauna obuhvata toplovodne i hladnovodne vrste. Takođe, jezero naseljava nekoliko endemskih vrsta iz porodica Salmonidae, Cyprinidae, Gobiidae i Cobitidae, i to je privremeno stanište (npr., mrestilište) za mnoge migratorne (npr., Alosa falax, Anguilla anguilla, Acipenser sp.) i morske ribe (Mugil cephalus, Dicentrarchus labrax, Platichthys flesus flesus). Međutim, jedan od najvećih izazova koji se odnosi na identifikaciju riba iz Skadarskog jezera je nesigurna taksonomska pozicija nekoliko vrsta, što je u prošlosti dovelo do pogrešne identifikacije, a to je dovelo do određenog stepena nesigurnosti u smislu pouzdanosti podataka.

Fotografija 8. Mjerenje ribe

Precizni podaci o komercijalnom ulovu za crnogorski i albanski dio Skadarskog jezera nedostaju već decenijama. Zahvaljujući učešću Organizacije za upravljanje ribarstvom (FMO) Skadar, ova situacija se, međutim, nedavno poboljšala na albanskoj strani.

Na kraju, suštinski elementi (npr., odabir metrika koje ukazuju na različite vrste antropogenih uticaja na riblji fond, granice klase za ekološki status, izračunavanje EQRs) za ocjenu ekološkog statusa Skadarskog jezera korišćenjem biološkog elementa kvaliteta još uvijek nedostaju. Dalje informacije, poput sastava referentne i trenutne liste ribljeg fonda, uključujući broj i

starosnu strukturu, postoje u fragmentima, ali ih, ipak, treba dopuniti.

5.5.4.4.3 Rezultati

5.5.4.4.3.1 Albanija

U dva podsliva u kojima je uzorkovanje izvršeno pomoću mreža različitih veličina oka, nađeno je ukupno 13 vrsta. Dominantne taksone u ovim oblastima jezera bile su Rutilus, Alburnus i Pseudorasbora, koje su činile oko 80% svih uhvaćenih jedinki. Za dodatne informacije vidi tabelu 5.5.4.4.3.1-1 i izvještaj o ribama i ribarenju na Skadarskom jezeru (Mrdak et al. 2014, sveska aneksa).

Tabela 5.5.4.4.3.1-1 Relativno bogatstvo (RA) ribljih vrsta uzorkovanih u 2013. i 2014.

(podaci iz obje zemlje)

Autohtone vrste RA Uvedene vrste RA2013 2014 2013 2014

Cyprinidae CyprinidaeSaraga (Alburnus scoranza) 3 3 Babuška (Carassius gibelio) 1 3Ohridski skobalj (Chondrostoma ohridanus)

1 1 Grgeč

Šaran (Cyprinus carpio) 1 1 Smuđ (Perca fluviatilis) 3 3Ohridska ukljevica (Alburnoides ohridanus)

1 0

Zrakoperka (Pachychilon pictum)

2 1

Bezribica (Pseudorasbora parva)

2 1

Pucavac (Rhodeus amarus) 1 1Bodorka (Rutilus albus) 1 1Rutilus prespensis 3 3Rutilus rubilio 1 0Squalius platyceps 1 1Scardinius knezevici 1 3S. erythrophthalmus 1 0Cobitidae Zrakoperka (Cobitis meridionalis)

1 0

SalmonidaePastrmka glavatica (Salmo marmoratus)

0 1

Morske/slaneClupeidaeZrakoperka (Alosa fallax) 1 1

Dobar status površinskih voda

Koji su kriterijumi?

Klasifikacija ekološkog statusa

Klasifikacija hemijskog statusa

Hemijski elementi procijenjeni na osnovu standarda EU

Elementi biološkog kvaliteta procijenjeni na osnovu nacionalnih standarda

nije dobar

vrlo dob.

dobar

umjeren

loš

slab

dobar

Propratni elementi:hidromorfološkihemijski i fizičko-hemijski

Akcija

BlenniidaeBlennius fluviatilis 0 1MugilidaeCipula (Mugil cephalus) 1 0

0 = ne postoji; 1 = rijetka; 2 = česta; 3 = u izobilju

5.6 Uticaj i rizik vodnih tijela koja ne zadovoljavaju ekološke ciljeve

Ocjenu vodnih tijela koja ne zadovoljavaju postavljene ekološke ciljeve izvršila je Tehnička radna grupa - ODV. Koristila je informacije iz prethodnih studija i podatke iz trenutnog projekta, kao i ekspertsko znanje i osnovne informacije o preovlađujućim uticajima i pritiscima u datim podslivovima. Pregled elemenata koji su korišćeni za ocjenu ekološkog statusa površinskih vodnih tijela dat je na prikazu 5.6-1.

5.6.1 Hemijski i fizičko-hemijski elementi

5.6.1.1 Albanija

Zbog problema koji se odnose na uzorkovanje i laboratorijske procedure, rezultate kampanjâ uzorkovanja treba provjeriti upoređivanjem sa budućim rezultatima praćenja. Međutim, očigledno je da visoke koncentracije nutrijenata, kao i visoke vrijednosti BOD5 i COD izazivaju

ispuštanje neprečišćenih otpadnih voda, naročito iz opštine Skadar.

5.6.1.2 Crna Gora

Rezultati ukupnog fosfora naročito pokazuju da je jezero (i sva crnogorska vodna tijela u njemu) pod snažnim uticajem. Iako nema sumnje da treba kriviti koncentrisane i difuzne izvore, nije poznato da je sprovedeno modeliranje raspodjele izvora nutrijenata (za albanska ili crnogorska

podslivna područja), a to je preduslov za svaki program kontrole nutrijenata u cilju identifikovanja primarnih izvora i najisplativijih rješenja. Sva vodna tijela (naročito oko Vučkog blata i zaliva Virpazar) su pod pritiskom. Glavna količina zagađenja i nutrijenata ulazi preko Rijeke Crnojevića i rijeke Morače, zajedno sa kanalom Virpazar kao produžetkom rijeke Orahovštica.

5.6.2 Biološki elementi

5.6.2.1 Albanija

Rezultati bogatstva fitoplanktona, koncentracije hlorofila a i indeks trofičnog stanja (TSI) ukazuju na mezotrofske uslove, iako treba biti veoma oprezan u vezi sa ovim zaključkom zbog veoma male količine podataka i ograničenog vremenskog okvira u kojem su podaci prikupljeni. Rezultati makrofita, međutim, ukazuju na visok nivo eutrofikacije. Rezultati makro-beskičmenjaka takođe ukazuju na relativno

visok nivo organskog obogaćivanja na svim lokacijama. Ribe su vjerovatno najneizvjesniji biološki element kvaliteta za ocjenu statusa kvaliteta jezera i još uvijek nijesu učinjeni napori da se uradi klasifikaciona šema na osnovu zapaženih rezultata. Prema tome, ribe su efektivno isključene iz ocjene ekološkog statusa. Nedavni pronalazak osjetljivih salmonidnih vrsta, iako su veoma rijetke u jezeru, ukazuje na to da ekološki status možda nije toliko loš kao što pokazuju drugi biološki elementi kvaliteta.

Iako tipične referentne uslove i dalje treba definisati, očigledno je da se sastav i bogatstvo zajednica fitoplanktona i makrofita u značajnoj mjeri razlikuje od neporemećenih uslova, te da albanski dio Skadarskog jezera vjerovatno neće dostići ekološki cilj ostvarivanja dobrog ekološkog statusa (tabela 5.6.2.1-1).

Tabela 5.6.2.1-1 Rizik za vodna tijela Skadarskog jezera koja ne dostižu dobar ekološki status

Vodno tijelo Pojedinačna ocjena Ukupna ocjenaFitoplankton Makrofiti Makro-

beskičmenjaciRiba

MNE - SL001Vučko blato U riziku

MNE - SL002Sjeverna obala U riziku

MNE - SL003Jugozapadna obala

U riziku

MNE - SL004Pelagična U riziku +

AL - SL001 Skadarsko jezero

U riziku

Žuto = vjerovatno pod rizikom (ali samo ograničeni podaci), crveno = u riziku, crno = ocjena nije moguća (značajni nedostaci kod podataka);AL = albansko vodno tijelo, MNE = crnogorska vodna tijela+ Primijenjeno načelo predostrožnosti"Vjerovatno pod rizikom" nije kategorija ocjene rizika koja je predviđena u ODV, ali je privremeno korišćena u zemljama kao što je UK ako su podaci smatrani nedovoljnim za donošenje čvrstih zaključaka.Sva vodna tijela su pod rizikom od neispunjavanja ekoloških ciljeva.

5.6.2.2 Crna Gora

Kao i u Albaniji, ne mogu se donijeti konačni zaključci na osnovu podataka o zajednici fitoplanktona jer je praćenje vršeno rijetko, a set podataka je kratkoročan. Međutim, ograničen broj cijanofita ukazuje na to da jezero možda i ne sadrži toliko obogaćene nutrijente kako se zaključuje iz rezultata makro-beskičmenjaka, što može biti posledica kratkog perioda obnavljanja. Zajednicu makro-beskičmenjaka karakteriše relativno malo bogatstvo vrsta, mali broj i degradirana struktura populacije. Međutim, sastav vrsta plitkovodne (obalske) jezerske zajednice odslikava neznatno bolje ekološke uslove kvaliteta nego kod dubokovodnih (profundal) zajednica. Rezultati indeksa makrofita pokazuju da status jezera u cjelini nije zadovoljavajući, iako jezero ima visok kapacitet samoprečišćavanja zahvaljujući svom kratkom nominalnom vremenu boravka (3-4 mjeseca). Zaključuje se da je obogaćivanje nutrijentima veoma visoko na četiri stanice za uzorkovanje, te visoko na daljoj stanici za uzorkovanje.

Kao i kod albanskog dijela jezera, iako ostaje da se definišu tipični referentni uslovi, moguće je da ekološki cilj dostizanja dobrog ekološkog statusa ne bi bio ostvaren u bilo

kojem crnogorskom vodnom tijelu (tabela 5.6.2.1-1).

5.6.3 Hidromorfološki elementi

Hidromorfološki elementi kvaliteta su navedeni u polju 8. Slivno područje Skadarskog jezera uglavnom čine krečnjačke stijene, a manje dolomitne, dok ravni dio uglavnom čine krečnjačke stijene, manje depozitne i kvartarni nanosi.

Jezero karakterišu dva tipa obala: visoka površina erozivne prirode i niske površine akumulativne prirode. Zapadna strana jezera je erozivna, dok istočnu, sjevernu i južnu zonu karakteriše strana malog kapaciteta akumulacije. Niske strane sjevernog područja jezera su široke i plitke. Južnu i istočnu stranu čine aluvijalna polja koja formira kontinuirana akumulacija čvrste materije koju donose mali potoci. Štaviše, postoje mnoge lagune, naročito na sjeveru.

Hidromorfološko praćenje/mapiranje još uvijek nije izvršeno u Albaniji niti u Crnoj Gori.

POLJE 8. HIDROMORFOLOŠKI ELEMENTI KVALITETA

Hidromorfologija je spoj hidroloških i morfoloških ocjena, uz jedan jako bitan dodatak: kontinuitet vode. Prema tome, dok se drugi elementi monitoringa (biološki, hemijski i fizičko-hemijski) odnose prvenstveno na kvalitet vodnog okruženja, hidromorfologija se odnosi prvenstveno na fizičku prirodu vodnog okruženja.

Za sve tipove vodnih tijela, hidromorfologija se odnosi na fizičke karakteristike sedimenta/podloga, te, samim tim, na učešće dna vodnih tijela (bentičkih staništa) koje čine stjenovito tlo, šljunak, kamen, obluci, pijesak, mulj, blato, organski otpad, itd.

Prema tome, kod svih površinskih vodnih tijela, odnosi se na fizičku veličinu samog vodnog tijela i obale/obalske zone - varijacije u dubini, površini (jezera), sastavu podloge, prilivu vode (i brzini rijeka), zahvatima/ispuštanju, odlivu, vremenu boravka i nivou vode. Veze sa podzemnim vodama, strukturama za regulisanje nivoa vode (brane i ustave) i druge opstrukcije/prepreke toku (npr. objekti za odbranu od poplava) treba posmatrati u smislu njihovog uticaja na ekološki status.

Kod priobalnih voda, hidromorfologija se takođe odnosi na plimni režim (visina), izloženost

talasima, obalske/obodne struje i strukturu i stanje ravnih zona i, u prelaznim vodama, količinu priliva svježe vode.

Za potrebe klasifikacije, za jedno vodno tijelo se može smatrati da ima visok ekološki status ukoliko ne postoje ili postoje tek veoma ograničena hidromorfološka odstupanja od njegovog referentnog statusa.

5.6.4 Status površinske vode i ocjena ekoloških ciljeva

Iako nijesu definisani referentni uslovi, postoji dovoljno raspoloživih dokaza da se kaže sa velikim stepenom sigurnosti da se ekološki status jezera značajno promijenio proteklih decenija, u odnosu na njegov status prije 1980-ih (za drugo navedeno vidjeti Karaman i Beeton 1981). Stepen nutrijenata i organskog obogaćivanja je značajno porastao u svakom dijelu jezera, a to jasno pokazuju rezultati biološkog elementa kvaliteta. Uticaj pritisaka, naročito neprečišćenih i nedovoljno prečišćenih otpadnih voda (iz Podgorice, Skadra, Virpazara, itd.) na sastav i količinu bioloških elemenata je očigledan. Značajno učešće neautohtonih vrsta ribe naglašava visok antropogeni pritisak na ekologiju jezera. Ipak, uz bolje prečišćavanje otpadnih voda i održivije prakse u poljoprivredi i ribarstvu, dobar ekološki status se može postići i treba da predstavlja ekološki cilj za sva vodna tijela jezera.

5.7 Zaštićena područja

Registar zaštićenih područja (polje 1) obuhvata sljedeće lokacije koje su određene za zaštitu staništa ili vrsta, ali još ne obuhvata područja koja su određena za zahvatanje pijaće vode ili vode za rekreaciju (kupanje). Direktiva o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda (UWWT) niti Direktiva o nitratima nije implementirana u Albaniji ili Crnoj Gori, tako da su područja osjetljiva na nutrijente obuhvaćena sljedećim odjeljcima.

5.7.1 Albanija

Okrug Skadra (ukupne površine od 52,192 ha) ima status zaštićenog područja (klasifikacija IUCN). Naročito, Theth ima status nacionalnog parka, rijeka Bojana - Velipoja je zaštićeni predio (kategorija V IUCN), a jezero je prirodni rezervat. Osim zaštićenih područja, desetine prirodnih spomenika je rasuto po okrugu Skadar, od grada do najudaljenijih planinskih područja.

Prirodni rezervat Skadarskog jezera i okolna područja pokrivaju ukupnu površinu od 26,535 ha, od čega 15,719 ha je površina pod vodom. Namjene zemljišta uključuju šumarstvo, obradivu zemlju i uzgoj stoke, zajedno sa urbanim područjima.

5.7.2 Crna Gora

Crnogorska strana jezera (dvije trećine ukupne površine) proglašeno je nacionalnim parkom (kategorija II IUCN) 1983. godine, pokriva ukupno 40,000 ha. Godine 1995., jezero je proglašeno močvarnim područjem od međunarodnog značaja u skladu sa Ramsar konvencijom, zbog bogatstva i raznolikosti njegovog ptičjeg fonda (20,000 ha na crnogorskoj strani i 49,562 ha na albanskoj strani, uključujući rijeku Bojanu/Buna).

Područje Skadarskog jezera je takođe uvršćeno na listu značajnih biljnih područja (IPA) zbog prisustva reprezentativnih staništa koja su od značaja za Evropu i svijet. Osim toga, prepoznato je kao značajno ptičje područje (IBA) za uzgoj, prezimljavanje i prolaz vodenih ptica, gdje boravi više od 20,000 jedinki godišnje.

Sedamnaest Emerald staništa je takođe prepoznato na području jezera, u skladu sa Bernskom konvencijom. Ovo odgovara i tome da je prepoznato kao potencijalno područje Natura 2000, iako za jezero tek treba da se izvrši potpuno proglašenje.

POLJE 9. REŽIM KISEONIKA U JEZERIMA

Koncentracija rastvorenog kiseonika u jezerima (i drugim površinskim vodama) vjerovatno je jedan od najvažnijih faktora za određivanje kvaliteta, s obzirom na to da određuje ne samo koja fauna može živjeti u vodi, već određuje i koncentracije brojnih drugih hemijskih supstanci (npr. odnos amonijaka, nitrata i nitrita). Status jezera u pogledu kiseonika takođe ima značajan uticaj na oslobađanje supstanci, kao što je fosfat, mangan i gvožđe iz sedimenta u vodeni stub (i obratno).

Kiseonik dospijeva u jezera rastvaranjem u vodenom stubu preko kontakta vazduha/vodenog na površini jezera i fotosintezom tokom dana u jezeru (od strane fitoplanktona i potopljene vodene vegetacije). Kiseonik se kontinuirano uklanja iz vodenog stuba respiracijom (fitoplankton i potopljena vegetacija), ali sa oslobađanjem kiseonika u vodeni stub tokom dana i povećanjem (od strane biljaka) tokom noći. Ovaj model veće količine rastvorenog kiseonika tokom dana (zbog fotosinteze) i manje količine rastvorenog kiseonika noću obično se naziva "dnevnim" po prirodi.

Međutim, respiracija od strane bakterija (s obzirom na to da razlažu organski materijal) predstavlja primarni smjer uklanjanja kiseonika (i njegovo pretvaranje u ugljen-dioksid). Ova organska materija je prisutna u vodenom stubu i u sedimentu. Prema tome, površinske vode ostaju dobro snabdjevene kiseonikom (često do >100% zasićenja tokom dana u mnogim jezerima), dok su vode na dnu manje snabdjevene kiseonikom zbog potreba sedimenta za kiseonikom (bakterije u sedimentu).

Ova razlika u statusu kiseonika između površinskih i nižih voda često se povećava toplotnom stratifikacijom: sunčeva svjetlost zagrijava površinsku vodu koja zbog porasta temperature postaje rjeđa i tako "pliva" iznad hladnije vode. Ovakvo stanje se nastavlja do smanjenja priliva sunčeve energije (obično u jesen) kada dolazi do dovoljnog miješanja vode (vjetrom) koje omogućava miješanje gornjih i donjih slojeva. Tokom toplotne stratifikacije, dva diskretna sloja vode formiraju - gornji sloj (epilimnion) i donji sloj (hipolimnion), razdvojenih uskim pojasom vode (termoklin) u kojem se temperatura mijenja veoma brzo zavisno od dubine. U velikoj mjeri, epilimnion i hypolimnion ostaju razdvojeni i dolazi do malog prenošenja kiseonika putem termoklina. Što je duži period stratifikacije, veća je razlika u statusu kiseonika između gornjeg i donjeg sloja.

Dvije najznačajnije metrike za procjenu količine kiseonika koji se uklanja sa vodenog stuba su: (i) biohemijska potreba za kiseonikom (BOD), mjera bakterijske aktivnosti s obzirom na to da razlažu organsku materiju - obično se mjeri tokom 5 dana (odatle BOD5); i (ii) hemijska potreba za kiseonikom (COD). COD mjeri sve što se može hemijski oksidisati i manje je specifično od

BOD5, tako da su COD rezultati tipično dvostruko veći od rezultata BOD5. Neuobičajeno visok COD: odnosi BOD5 su indikativni za industrijsko zagađenje.

Rastvoreni kiseonik može se mjeriti u smislu procenta zasićenja (% zasićenja) ili kao apsolutna koncentracija (mg.l-1). Ovo drugo je najznačajnije za vodnu faunu koja koristi rastvoreni kiseonik za snabdijevanje kiseonikom. Postoji široka saglasnost da voda koja sadrži manje od 4 mg.l-1

rastvorenog kiseonika (RK) nije pogodna za osjetljivu ribu, kao što su salmonide (npr., losos i pastrmka), a voda koja sadrži manje od 2 mg.l-1 RK nije pogodna za manje osjetljive ribe, kao što je šaran. Sa rastom temperature smanjuje se rastvorljivost kiseonika, tako da će voda na 15 0C i 90% zasićenja sadržati više RK nego voda na 30 0C i zasićenosti 90%. Međutim, ovaj odnos između koncentracije kiseonika i temperature u jezerima usložnjava činjenica da se bakterijska aktivnost povećava sa temperaturom. Iz tog razloga, analiza BOD5 vrši se na standardnoj temperaturi (20 0C).

POLJE 10. EKOLOŠKI CILJEVI

Ekološki ciljevi su definisani u članu 4 ODV.

Površinske vode

Opšti cilj ODV koji se odnosi na dobar ekološki status treba ostvariti u površinskim vodnim tijelima do 2015. Direktiva takođe koristi i načelo "bez pogoršanja", tako da nijednom vodnom tijelu ne bi trebalo da bude dozvoljen pad sa veoma dobrog na dobar status. Međutim, dozvoljeni su izuzeci od ovog opšteg cilja, čime se dozvoljavaju manje strogi ciljevi ili produženje roka nakon završetka prvog ciklusa planiranja upravljanja rječnim slivom, pod uslovom da se ispuni niz uslova (vidi dokument CIS smjernice 20, polje 5).

U procesu karakterizacije riječnog sliva, osim zaštićenih područja, treba odrediti vještačka i znatno promijenjena vodna tijela (vidi polje 1).

Da bi se jedno vodno tijelo opisalo kao vještačko, mora se nalaziti tamo gdje prethodno nije bilo vode (npr. crpni skladišni rezervoar ili kanal koji su ljudi napravili), dok je znatno izmijenjeno vodno tijelo ono gdje je voda prvobitno bila prisutna, npr. ustavljena rječna dolina. Što se tiče ekoloških ciljeva, drevna/neznatno izmijenjena vodna tijela [nema zahtjeva da se pravi razlika između dva tipa] moraju postići najmanje dobar ekološki status, dok znatno izmijenjena i vještačka vodna tijela moraju ostvariti manje strogi cilj dobrog ekološkog potencijala. Sva vodna tijela moraju ostvariti dobar hemijski status.

Zaštićena područja (vidi polje 1) mogu imati strožije ekološke ciljeve u odnosu na druge površinske vode. Rigorozniji ciljevi se često uvode za fizičko-hemijski status i/ili hidromorfološke uslove u zaštićenim područjima koja su određena za zaštitu staništa ili vrsta.

Podzemne vode

Podzemna vodna tijela treba da dostignu dobar hemijski i kvantitativni status. ODV za njih propisuje sljedeće ekološke ciljeve:

sprovođenje mjera za sprečavanje ili ograničavanje unosa zagađivača u podzemne vode i za sprečavanje pogoršanja,

obezbjeđivanje ravnoteže između zahvatanja i dopunjavanja podzemnih voda u cilju ostvarivanja "dobrog statusa podzemnih voda" u roku od 15 godina od stupanja Direktive na snagu, osim u određenim posebnim okolnostima (vidi dokument CIS smjernice 20, polje 5),

preokrenuti svaki značajan i neprekidan uzlazni trend u koncentraciji bilo kojeg antropogenog zagađivača i progresivno smanjenje zagađenja,

obezbjeđivanje usklađenosti sa relevantnim standardima i ciljevima za zaštićena područja u roku od 15 godina od implementacije Direktive (za podzemna vodna tijela kod kojih zahvatanje vode za ljudsku upotrebu prelazi 10 m3.d-1 ili opslužuju više od 50 osoba).

POLJE 11. PREKOGRANIČNA SARADNJA U SKLADU SA OKVIRNOM DIREKTIVOM O VODAMA

Planiranje upravljanja riječnim slivom treba da koordiniraju u najvećoj mogućoj mjeri zemlje koje dijele zajedničke riječne slivove, ali to ne podrazumijeva nužno da sve zemlje treba da imaju identičan pristup/metodologije. Informacije/podaci koji se koriste za karakterizaciju riječnog sliva najvjerovatnije će značajno varirati između različitih zemalja u istom RBD, npr. u smislu ocjene pritisaka, uticaja i statusa, kao i procjeni troškova za ekonomsku analizu. Uprkos tome, aktivnostima interkalibracije se obezbjeđuje da sve zemlje članice na isti način razumiju "dobar ekološki status" u kvalitativnom i kvantitativnom smislu, što je u skladu sa definicijama iz ODV. Isto razumijevanje "dobrog hemijskog statusa" obezbjeđuju sve zemlje koje poštuju iste ekološke standarde kvaliteta za prioritetne supstance i određene druge zagađivače (Direktiva 2008/105/EC).

Svim programima mjera treba koordinirati za cijeli RBD, u slučajevima kada se u potpunosti nalazi u okviru EU. Međutim, za riječne slivove koji se protežu van granica Zajednice, zemlje članice treba da nastoje da obezbijede odgovarajuću koordinaciju sa relevantnim zemljama koje nijesu članice.

Od svih RBD Zajednice, Dunav predstavlja možda najveći izazov u smislu obima (10% kontinentalne Evrope, pokriva preko 800,000 km2) i složenosti (riječni sliv sa najvećom međunarodnom teritorijom na svijetu). Međunarodna komisija za zaštitu rijeke Dunav (ICPDR) prvobitno je formirana 1998. godine za potrebe implementacije Konvencije o zaštiti rijeke Dunav (potpisana 1994. od strane većine zemalja) i obuhvata 14 zemalja koje dijele više od 2.000 km2

RBD8 Dunava, zajedno sa Evropskom unijom. Međutim, 2000. godine, ugovorne strane su nominovale organizaciju kao platformu za implementaciju svih prekograničnih aspekata ODV, uključujući dogovorene mjere za omogućavanje dobrog statusa koji treba dostići u svim vodnim tijelima. Trenutno, 11 od 19 zemalja čija se teritorija nalazi u RBD Dunava punopravne su zemlje članice EU.

8 Predloženi programi praćenja statusa voda

8 Albanija i Makedonija, zajedno sa Italijom, Poljskom i Švajcarskom takođe obuhvataju mala područja RBD Dunava i sarađuju sa ICPDR, iako same nijesu članice ICPDR.

U skladu sa članom 8 ODV, i u skladu sa nacionalnim zakonima o vodama u Albaniji, Makedoniji i Crnoj Gori, programi praćenja voda moraju se uraditi i implementirati za sve riječne slivove. Izrada nacionalnih programa praćenja je dio procesa planiranja upravljanja rječnim slivovima, koji zahtijeva prekograničnu saradnju (vidi polje 11), tako da postoji - u što većoj mjeri - jednostavan prelaz između praćenja koji vrše susjedne zemlje.

ODV prepoznaje tri najznačajnija tipa programa praćenja: nadzorni, operativni i istražni (vidi dolje), osim praćenja na nivou podzemnih voda i praćenja posebnih područja, iako se drugi navedeni može podijeliti na programe nadzora i operativne programe. Tri najznačajnija programa praćenja kvaliteta površinske vode navedena su dolje za jezera i njihove pritoke, ali treba uzeti u obzir značaj praćenja količine vode (ne samo u smislu nivoa podzemne vode, već i u smislu riječnog toka kao hidromorfološke komponente kvaliteta). Ocjena i upravljanje pritiska koji zagađivači imaju na status jezerskog (i priobalnog) vodnog tijela obično se vrši u smislu opterećenja, a ne koncentracija, što zahtijeva kontinuirano praćenje ulaznih tokova.

Vodna tijela se klasifikuju primjenom klasifikacione šeme sa dvije kategorije za ocjenu hemijskog statusa (dobar nasuprot nije dobar) i šeme sa pet klasa za ocjenu ekološkog statusa (polje 4). Odabir lokacija za praćenje i odabir parametara vrši se kako bi se omogućilo praćenje statusa voda na prihvatljivom nivou pouzdanosti i preciznosti. Programe praćenja treba osmisliti na isplativ i dobro ciljan način.

Nadzorno praćenje

Nadzorno praćenje obezbjeđuje ocjenu ukupnog statusa vode u svakom slivnom području i podslivu u datom okrugu rječnog sliva.

Konkretnije, obezbjeđuje informacije za:

dopunjavanje i potvrdu postupaka za ocjenu uticaja,

ocjenu prirodnih i/ili antropogenih dugoročnih promjena.

U okviru nadzornog praćenja vrši se praćenje hidromorfoloških i fizičko-hemijskih elemenata kvaliteta, kao i relevantnih bioloških elemenata, tokom perioda od najmanje jedne godine. Moraju se pratiti i prioritetne supstance koje su u skladu sa ODV u riziku od ispuštanja u rječni sliv ili podslivove.

Operativno praćenje

Operativno praćenje služi uspostavljanju ili potvrđivanju statusa vodnih tijela za koja je utvrđeno da su u riziku od neispunjavanja ekoloških ciljeva (nakon inicijalne karakterizacije). Fokusira se na parametre ili biološke elemente koji su najosjetljiviji na pritiske kojima podliježu vodna tijela. Preduzima se za sva vodna tijela za koja se utvrdilo da su u riziku. Broj lokacija za praćenje treba da bude dovoljan da se izvrši ocjena obima i uticaja konkretnih pritisaka.

Istražno praćenje

Ako se razlozi za neispunjavanje ekoloških ciljeva ne mogu objasniti operativnim praćenjem, možda će biti potrebno intenzivnije ili dodatno praćenje. Istražno praćenje se takođe koristi da bi se konstatovao obim i uticaji slučajnog zagađenja. Može obuhvatiti i upozoravajuće praćenje ili praćenje u svrhu ranog upozoravanja, na primjer, za zaštitu zahvata pijaće vode od slučajnog zagađenja.

Fotografija 18. Lansiranje ICR u Albaniji

8.1 Skadarsko jezero

8.1.1 Nadzorno praćenje

Skadarsko jezero je veoma ranjiv ekosistem na koji utiču različite vrste antropogenih pritisaka, naročito organsko zagađenje komunalnim otpadnim vodama i unosom nutrijenata iz poljoprivrede. Prirodna promjena vodnog bilansa i dinamika izmjene vode predstavljaju značajne karakteristike jezera na koje se treba osvrnuti prilikom osmišljavanja nadzornog praćenja.

Imajući u vidu rezultate inicijalne karakterizacije, privremena šema nadzornog praćenja je priložena u tabeli 8.1.1-1. Ostaje da se identifikuje učestalost uzorkovanja i tip bioloških elemenata koje treba pratiti.

Nije predviđeno praćenje prioritetnih supstanci i drugih zagađivača u okviru šeme nadzornog praćenja.

Analiza hidromorfoloških osobina je suštinski dio nadzornog praćenja. Treba izvršiti karakterizaciju reprezentativnih djelova obale u tom smislu na osnovu priznatih i dokazanih tipologija.

8.1.2 Operativno praćenje

Neophodne su dodatne istrage kako bi se izvršila ocjena uticaja koncentrisanog ispuštanja iz pogona za prečišćavanje otpadnih voda (uglavnom Skadar i Podgorica) i industrija (npr. fabrika čelika u Nikšiću i Kombinat aluminijuma u Podgorici) i zagađenja iz difuznih izvora (uglavnom neprečišćena otpadna voda i intenzivna poljoprivreda). Privremena šema operativnog praćenja je predložena u tabeli 8.1.2-1. Obuhvata tačke uzorkovanja u blizini ušća glavnih pritoka jezera u Crnoj Gori i tačku uzorkovanja za praćenje ispuštanja otpadnih voda u blizini grada Skadar (što zahtijeva novu stanicu za uzorkovanje AL Vnew). Kao i kod nadzornog

praćenja, ostaje da se odredi učestalost uzorkovanja i tip bioloških elemenata koje treba pratiti.

Tabela 8.1.1-1 Predložena šema nadzornog praćenja na Skadarskom jezeru

Predložena stanica za uzorkovanje (od priliva do odliva)

Element kvaliteta

Oznaka stanice Naziv stanice, WB oznaka i naziv

Biološki Fizičko-hemijski Hemijski

MNE Mornew Rijeka Morača (novi) x xMNE I Kamenik (priobalni), WB SL

1: Vučko blatox x

MNE V Starčevo (priobalno), WB SL 3: jugozapad

x x

MNE VI Centar (pelagijski), WB SL 4: pelagijska zona

x x

AL IVnew Centar (pelagijski), WB SL 1: AL djelovi SJ

x x

AL III Shiroka (priobalni), WB SL 1: AL djelovi SJ

x x

Za sve lokacije već uspostavljenih stanica za uzorkovanje, vidi prikaz 5.5.1-1

Tabela 8.1.2-1 Predložena šema za operativno praćenje na Skadarskom jezeru

Predložena stanica za uzorkovanje (od priliva do odliva)

Elemenat kvaliteta

Oznaka stanice Naziv stanice, WB oznaka i naziv

Biološki Fizičko-hemijski Hemijski

MNE Mornew Rijeka Morača (novi) xMNE II Virpazar (priobalni), WB SL

3: jugozapadx x

MNE IV Podhum (priobalno), WB SL 2: sjever

x x

AL I Kaldrun (priobalni), WB SL 1: AL dio SJ

x x

AL Vnew Skadar (priobalni), WB SL 1: AL dio SJ

x x

Za lokaciju već utvrđenih stanica za uzorkovanje, vidi prikaz 5.5.1-1Na izlazu iz rijeke Morače, treba uzeti uzorke nanosa za analizu fosfora i specifičnih zagađivača.

8.1.3 Istražno praćenje

Rezultati istražnog praćenja nijesu ukazali na potrebu za sprovođenje istražnog praćenja.

8.4 Učestalost praćenja

8.4.1 Biološki elementi kvaliteta

ODV precizira učestalost praćenja između 6 mjeseci i 3 godine za pojedinačne biološke elemente kvaliteta (tabela 8.4.1-1).

Međutim, visoka varijabilnost u biomasi fitoplanktona (i koncentraciji hlorofila a) znači da u stvarnosti to treba pratiti češće (najmanje mjesečno), naročito ako analizu trendova treba vršiti na rezultatima hlorofila a. Finansiranje tako čestog praćenja je velika obaveza, ali obaveza koja nije potrebna na svim lokacija, niti na svim dubinama. Praćenje treba ograničiti na gornje slojeve jezera, korišćenjem ili kompozitnog uzorka sa cijele eufotične zone ili uzorka iz dijela blizu površine. Jedna ili dvije lokacije po jezeru bi trebalo da bude dovoljno, poželjno iz pelagične zone. Podatke iz pelagične zone na kojoj se vrši često praćenje treba da prati 3-mjesečno uzorkovanje sa litoralnih lokacija.

Za druge biološke elemente, dvije godine predstavlja sigurniju učestalost praćenja (nego period od tri godine koji je naveden u Direktivi), s obzirom na to da omogućava da se jedan neuobičajen ili pogrešan rezultat pojavi u svakom 6-godišnjem ciklusu upravljanja iz ODV, pri čemu još dva "prirodna" rezultata djeluju kao protivteža.

Makro-beskičmenjaci se obično prate u proljeće i jesen, s obzirom na to da se rezultati iz ovih perioda mogu značajno razlikovati, a rezultati kombinovati da bi se povećala njihova pouzdanost.

Makrofite, međutim, treba pratiti samo jednom tokom svake godine praćenja (često ljeti kada je biljke najlakše identifikovati) i uvijek u isto doba godine (da bi se smanjila varijabilnost u količini).

Praćenje riblje populacije u velikoj mjeri zavisi od sezonalnosti kretanja migratornih vrsta, ali se starosna struktura riblje populacije obično ocjenjuje u pogledu cijelih godina kako bi se eliminisalo dejstvo sezonalnosti iz statističkih rezultata.

8.4.2 Hemijski i fizičko-hemijski elementi kvaliteta

ODV zahtijeva mjesečno uzorkovanje i analizu prioritetnih supstanci, što

podrazumijeva značajan obim posla (vidi tabelu 8.4.2-1). Ipak, ovu učestalost treba obezbijediti na odabranim lokacijama tokom jedne godine nadzornog praćenja, ukoliko je moguće. Učestalost od jednom u dva mjeseca (šest uzoraka godišnje) predstavljala bi razuman kompromis kada su resursi ograničeni. Uzorkovanje i analizu prioritetnih supstanci jednom u 3 mjeseca treba smatrati minimumom na osnovu dokaza o značajnim izvorima zagađenja.

Sa druge strane, učestalost praćenja opštih uslova od jednom u 3 mjeseca može biti suviše mala da bi se evidentirale sezonske varijacije u temperaturi vode, rastvorenom kiseoniku i koncentracijama nutrijenata. Veće učestalosti bi bile korisne, na primjer, dvomjesečno ili, čak i bolje, mjesečno.

Generalno, češće uzorkovanje može biti potrebno da bi se utvrdili dugoročni trendovi ili da bi se izvršila procjena opterećenja zagađenja sa prihvatljivim nivoima pouzdanosti i preciznosti.

Tabela 8.4.1-1 Učestalost praćenja za biološke elemente kvaliteta na površinskim vodama u skladu sa ODV

Biološki element kvaliteta

Rijeke Jezera Prelazne vode Priobalne vode

Fitoplankton 6-mjesečno 6-mjesečno 6-mjesečno 6-mjesečnoMakrofiti/fitobentos 3-godišnje 3-godišnje 3-godišnje 3-godišnjeMakro-beskičmenjaci 3-godišnje 3-godišnje 3-godišnje 3-godišnjeRiba 3-godišnje 3-godišnje 3-godišnje

Tabela 8.4.2-1 Učestalost praćenja za hemijske i fizičko-hemijske elemente kvaliteta u površinskim vodama u skladu sa ODV

Parametar Rijeke Jezera Prelazne vode Priobalne vodeToplotni uslovi 3-mjesečno 3-mjesečno 3-mjesečno 3-mjesečnoRežim kiseonika 3-mjesečno 3-mjesečno 3-mjesečno 3-mjesečnoSalinitet 3-mjesečno 3-mjesečno 3-mjesečnoStatus nutrijenata 3-mjesečno 3-mjesečno 3-mjesečno 3-mjesečnoStatus acidifikacije 3-mjesečno 3-mjesečnoPrioritetne supstance mjesečno mjesečno mjesečno mjesečnoDrugi zagađivači 3-mjesečno 3-mjesečno 3-mjesečno 3-mjesečno

8.4.3 Hidromorfološki elementi kvaliteta

Sa izuzetkom riječnog toka (koji se kontinuirano prati), hidromorfološke ocjene treba vršiti jednom tokom svakog 6-godišnjeg ciklusa planiranja upravljanja riječnim slivom (tabela 8.4.3-1). Međutim, praćenje zajednica plitkih makro-beskičmenjaka kao biološkog elementa kvaliteta (moguće i vodne vegetacije) obično će uključiti ocjenu tipa(ova) podloge kako bi se obezbijedilo da se praćenje različitih staništa vrši na proporcionalnoj osnovi.

8.5 Nepouzdanost i rizik od pogrešne klasifikacije

Vollenweider i Kerekes (1982) predstavili su alternativne sisteme za klasifikaciju trofičnog statusa za sisteme koji se obično nazivaju OECD (fiksna granica) šema klasifikacije, na osnovu mogućnosti da jezero pripada svakoj klasi trofičnog statusa. Od tri srednje klase (oligotrofne, mezotrofne i eutrofne), maksimalna mogućnost da se neko vodno tijelo podvede pod "pravu" klasu je 60-70% (prikaz 8.5-1), bez obzira da li je šema klasifikacije zasnovana na hlorofilu a ili

ukupnoj koncentraciji fosfora. U istom izvještaju OECD predstavljen je jednostavan model/linearna korelacija koja povezuje ukupne koncentracije fosfora i hlorofila a (kao što su uradili brojni drugi radnici - vidi Carvalho et al. [2006]), ali se granice koje su predstavljene u izvještaju OECD razlikuju za jedan red veličine. Ovo ilustruje zašto postoji toliko nepouzdanosti kod klasifikovanja vodnih tijela. Cilj klasifikacije je identifikovanje najvjerovatnije klase za svako vodno tijelo u smislu ekologije, fizičke hemije i hemije, ali ono što se u stvari dobija procesom klasifikacije je klasa nominalne vrijednosti (vidi UK TAG 2013).

Posljedice pogrešne klasifikacije u skladu sa ODV mogu biti jako skupe u smislu bespotrebnih mjera koje se moraju implementirati ili, obratno, u smislu vodnih tijela koja ne dobijaju potreban nivo zaštite.

Što je veći broj parametara/metrike korišćene za klasifikovanje jednog vodnog tijela, to je veća šansa da to vodno tijelo bude ispravno klasifikovano. Ovaj rizik od pogrešne klasifikacije je prepoznat u ODV s obzirom na to da zahtijeva da "procjene stepena pouzdanosti i preciznosti rezultata

koje daju programi praćenja" budu navedene u planovima upravljanja riječnim slivovima (Aneks V, stav 1.3). Ovo nije pokušano ni za jedno vodno tijelo koje je obuhvaćeno ovim izvještajem - postoje mnogo neposredniji izazovi u smislu razvoja

metoda i širenja predloženih programa praćenja u cilju obuhvatanja svih slatkovodnih i plimskih vodnih tijela u svakoj od tri zemlje - ali se ovim problemom treba pozabaviti ubuduće.

Tabela 8.4.3-1 Učestalost praćenja za hidromorfološke elemente kvaliteta u površinskim vodama, u skladu sa ODV

Parametar Rijeke Jezera Prelazne vode Priobalne vodeKontinuitet 6-godišnjeHidrologija kontinuirano mjesečnoMorfologija 6-godišnje 6-godišnje 6-godišnje 6-godišnje

Prikaz 8.5-1 Distribucija vjerovatnoće za trofične kategorije na osnovu hlorofil-a i ukupne koncentracije fosfora, u skladu sa klasifikacionom šemom OECD (Vollenweider i Kerekes 1982)

9 Rezime i budući izgledi

9.1 Rezime

ODV zahtijeva integrisanu ocjenu i upravljanje antropogenim pritiscima na vodno okruženje na nivou svih voda. Direktiva propisuje ciklus planiranja koji se sastoji od karakterizacije vodnih područja, implementacije ekoloških programa praćenja, postavljanja ekoloških ciljeva i izrade plana upravljanja rječnim slivom, uključujući program mjera za ostvarivanje ekoloških ciljeva (npr. Irish EPA 2005).

Sliv rijeke Drim se proteže kroz Grčku, Albaniju, Makedoniju, Kosovo i Crnu Goru. Oko 1.5 miliona osoba se oslanja na vodne resurse sliva za niz namjena, kao što je snabdijevanje pijaćom vodom, turizam, poljoprivreda, ribarstvo, industrija i hidro energija. Sliv rijeke Drim je međusobno povezan hidrološki sistem koji čine prekogranični podslivovi:

Prespanskog jezera, Ohridskog jezera, Shkodra/Skadarskog jezera, rijeke Drim, uključujući njene

pritoke, Crni Drim i Bijelim Drim, rijeke Morače,

rijeke Buna/Bojana (izlaz iz Shkodra/Skadarskog jezera u Jadransko more).

U okviru projekta CSBL, izvršena je karakterizacija podslivova Prespanskog jezera, Ohridskog jezera i Shkodra/Skadarskog jezera u skladu sa Aneksom II ODV. Inicijalna karakterizacija je ograničena na površinska vodna tijela tri jezera i glavne pritoke Prespanskog jezera i Ohridskog jezera.

Na osnovu ranijeg istraživanja i trenutnih programa praćenja, TRG je obuhvatila biološke, fizičko-hemijske i hemijske elemente kvaliteta kako bi uradila robustan program u skladu sa ODV. Metode uzorkovanja i analitičke metode, kao i postupci evaluacije, prečišćeni su i harmonizovani tokom prekograničnih radionica TRG kako bi se zadovoljili zahtjevi ODV.

Uz podršku eksperata sa univerziteta, istraživačkih institucija i administrativnih tijela iz sve tri zemlje, TRG je podijelila jezera i njihove pritoke u vodna tijela na osnovu njihovih fizičkih karakteristika. Na osnovu rezultata dobijenih praćenjem, TRG je izvršila ocjenu pritisaka i uticaja na vodna tijela.

Da bi se omogućilo upravljanje i izvještavanje o vodnom okruženju, Prespansko jezero je podijeljeno na tri, Ohridsko jezero na dva, a Shkodra/Skadarsko jezero na pet vodnih tijela. Dalje, identifikovana su zaštićena područja povezana sa vodom (obično određena u skladu sa drugom evropskom direktivom) kako bi se obezbijedilo da se njima upravlja na način koji zadovoljava njihove potrebe.

Glavni dio inicijalne karakterizacije je ocjena pritisaka i uticaja na vodno okruženje. Ocjenom su identifikovana vodna tijela kod kojih postoji rizik od neispunjavanja ekoloških ciljeva propisanih direktivom. Rezultati će se koristiti za informisanje budućeg ekološkog praćenja i

identifikovanje vodnih tijela koja možda zahtijevaju veću zaštitu.

Sljedeći pritisci iz koncentrisanih izvora su ispitani u pogledu njihovog uticaja u tri podsliva:

pogon za prečišćavanje otpadnih voda u Resenu (Prespansko jezero, Makedonija),

pogon za prečišćavanje otpadnih voda u Pogradecu (Ohridsko jezero, Albanija),

neprečišćene otpadne vode koje se ispuštaju iz Podgorice (Crna Gora) u rijeku Morača kao glavnu pritoku Shkodra/Skadarskog jezera,

neprečišćena otpadna voda iz grada Skadar (Albanija),

manji koncentrisani izvori neprečišćene vode i ispuštanje atmosferske vode (sve zemlje).

Ostaje da se identifikuju značajni industrijski koncentrisani izvori. Najznačajniji dio industrijskih otpadnih voda se ispušta u javni kanalizacioni sistem. Potencijalni izvori su lokacije deponija (čvrsti i muljeviti otpad) i lokacije na kojima se odlaže industrijski otpad (čeličane, rudnici, itd.).

Poljoprivreda u slivnom području je glavni difuzni izvor zagađenja, naročito u pogledu korišćenja đubriva i pesticida. Strmo nagnuto zemljište na djelovima podslivnog područja povećava eroziju tla i izaziva ispuštanje nutrijenata, koji su korišćeni kao đubrivo, u jezero. Vještačko ušće rijeke Sateška (Makedonija) odgovorno je za ispuštanje sedimenata bogatih nutrijentima u Ohridsko jezero u proteklih pet decenija. Dalje, količine nutrijenata iz domaćinstava i sa turističkih lokacija bez kanalizacionog sistema čine dio difuznog zagađenja.

Čini se da su sva jezera u određenoj mjeri, makar u određenim djelovima, suočena sa eutrofikacijom. Iako ima smisla da fokus mjera kontrole nutrijenata iz urbanih područja treba da bude na održavanju i unapređivanju sistema za prečišćavanje

otpadnih voda, treba razmotriti i alternativna rješenja. Takva rješenja uključuju i zabranu deterdženata sa visokim sadržajem fosfora (bazirani na STPP). U nekim zemljama oni mogu učestvovati sa do 40% količine fosfora u kanalizaciji.

9.2 Rezultati inicijalne karakterizacije

Ispitivanja bioloških elemenata kvaliteta "fitoplanktona" (uglavnom jednoćelijske alge), "makrofita" (emerzne, potopljene ili plutajuće biljke) i "bentičkih makro-beskičmenjaka" (naseljavaju dno) pokazala su štetan uticaj prekomjernog snabdijevanja sva tri jezera nutrijentima. Samo kod jednog vodnog tijela Ohridskog jezera i Prespanskog jezera vjerovatno ne postoji rizik od neispunjavanja ekoloških ciljeva. Kod svih ostalih vodnih tijela postoji taj rizik.

Rezultati fizičko-hemijskih ispitivanja su potvrdili korelaciju između ispuštanja nutrijenata (naročito fosfora) i eutrofikacije, naročito kod Prespanskog jezera, ali i kod Shkodra/Skadarskog jezera.

Potrebne su dodatne informacije za izvođenje zaključaka zasnovanih na indeksu u vezi sa ekološkim stanjem jezera korišćenjem ribe kao biološkog elementa kvaliteta. Prema tome, samo je uslovno uzeta u obzir ocjena inicijalne karakterizacije.

Hidromorfološko mapiranje jezerskih obala nikada nije izvršeno u bilo kojoj jezerskoj priobalnoj zemlji i stoga se nije moglo uzeti u obzir ocjenom. Generalno, gubitak močvarnih područja i degradacija povećavaju ranjivost vodnih ekosistema na nepovoljne uticaje kao što su unosi nutrijenata i organskih zagađivača sa okolnog zemljišta. Prema tome, prilikom budućih ocjena treba uzeti u obzir promjene na obalama (naročito kod Ohridskog jezera i Skadarskog jezera).

Suštinski zaključak inicijalne karakterizacije je da ekološki pritisci mogu biti nacionalni po porijeklu, a da ipak imaju prekogranični uticaj na status voda. Prekogranična saradnja između nacionalnih nadležnih organa i istraživačkih institucija je poboljšana, dogovoreni su zajednički programi praćenja i izvršena je razmjena informacija/znanja. Proces je pružio informacije i Ključnoj grupi za Drim (Drin Core Group) sa kojom TRG dijeli članove i ekspertizu.

9.3 Sljedeći koraci

U okviru projekta CSBL planirano je utvrđivanje hidromorfoloških uslova jezera. Trenutni državni programi praćenja u tri zemlje treba da budu podržane i usklađene sa aktivnostima drugih donatora, kao što je UNDP9 i NIVA10. Na osnovu postojećih studija (kontaminirano zemljište, deponije, industrijske lokacije, itd.), mora se izvršiti ispitivanje specifičnih zagađivača i prioritetnih supstanci kako u vodi, tako i u sedimentima. Štaviše, neophodna je ekonomska analiza svih relevantnih upotreba vode u podslivovima.

Utvrđivanje tipičnih referentnih uslova za tri jezera ostaje najznačajniji izazov koji treba riješiti. To zahtijeva temeljnu analizu i ocjenu dostupnih podataka, uključujući ranija ispitivanja i inventare.

Rezultate ispitivanja koja su sprovedena za potrebe inicijalne karakterizacije treba prenijeti u nacionalne sisteme za upravljanje podacima. Mora se ojačati saradnja sa projektom IPA (Instrument za pretpristupnu pomoć)11 u Makedoniji i projektom Svjetske banke12 u Albaniji. Dalje, rezultati su od suštinskog značaja za izradu plana

9 Restauracija ekosistema Prespanskog jezera10 Ocjena ekološkog statusa u skladu sa Okvirnom direktivom o vodama - interkalibracija među zemljama zapadnog Balkana 11 Tehnička pomoć za jačanje institucionalnih kapaciteta za približavanje i implementaciju ekoloških zakona u oblasti upravljanja vodama12 Katastar voda u Albaniji

upravljanja riječnim slivom za šire područje sliva rijeke Drim, kako je predviđeno GEF13.

Na kraju, u svakoj zemlji treba uraditi program mjera kao operativnu komponentu plana upravljanja rječnim slivom. U okviru tog procesa, neophodno je aktivno učešće javnosti kako bi se povećalo prihvatanje mjera i obezbijedilo postizanje dobrog statusa voda u sva tri jezera.

13 Omogućavanje prekogranične saradnje i integrisanog upravljanja vodnim resursima na širem području sliva rijeke Drim.