inhabitants of cyprus

7/24/2019 inhabitants of cyprus

http://slidepdf.com/reader/full/inhabitants-of-cyprus 1/43

TURK FETHÍ SONRASINDA KIBRIS ADA SINA

YONELÍK ÎSKÂN ÇALIÇMALARI

§enol ÇELÎK*

Kibris adasinin Türkler tarañndan fethi ve bunun çeçitli açilardan adada meydana

getirdigi degi§iklikler, bugüne kadar birçok yerli ve yabanci ara§tirmacilann eserlerinde ele

alinmi§tir. Bu çali§malann bir kismi. Türk fethi sonrasmda adadaki iskânla ilgilidir'. Ancak,

Kibris adasmdaki iskân konusunu ele alan ve çe§itli katkilarda bulunan bu ara§tirmalann

bazilarinda, a§agida görülecegi gibi tamamlanmasi gereken bazi eksiklikler ve tekrarlana

gelen metodolojik yanh§liklar da yok degildir.

Her §eyden önce mevcut çali§malann önemli bir kismmda, iskân konusu tek yönüyle ele

ahnmi§,

iskânm bütün a§amalari ve sonucu aynntili olarak ortaya konulmami§tir. ískan

hükmü ile adada kalan asker sayisinda oldugu gibi bazi belge ve bilgiler de sikça tekrarlan-

mi§tir. Bazi çaliçmalarda Osmanh ar§ivlerinde mevcut olan tasniflerin çogunlugu taranip

belge kar§ila§tirmasinin yapilmadigi görülür. Oysa sürgüne tabi nüfus konusunda sürgün

defterlerinin^, fetih sonrasmdaki harap köyler konusunda da tahrir defterinin yani sira rüüs,

ahkâm ve mühimme defterlerinde de bu konularda önemli kayitlara rastlanmaktadir.

Trakya Üniversitesi. Fen-Edebiyat Fakültesi. Tarih Bölümü.

Kib ns'in fethi sonrasmda adadaki iskâni konu alan çali§malar: Ö. Lüttl Barkan. osm anh ímparatorlugunda bir

iskân ve kolonizasyon metodu olarak sürgünier .

iktisai Fakültesi Mecmuasi (ÍFM).

XI (ístanbul 1951). s. 524-

561;

Cengiz örh on lu, Osm anh Türklerinin Kibns adasina yerle§mesi (1570-1580),

M illetlerarasi Birinci K ibris

Tetkikleri Kongresi (14-19 Nisan 1969) Türk Heyeti Tebligleri.

Ankara 1971, s. 91-97: Yusuf Halaçoglu.

ösmanli döneminde Kibns'da iskân politikasi .

Kibris m Dünü-Bugiinü uluslararasi

Sempozyumu

(28 Ekim-2

Kasim 1991) na Sunulan

Bildiriler Ankara 1993, s. 57-61; M. Akif Frdogm . Kib ns'i n Türkler tarafindan fethi ve

ilk iskân tejebbüsü (1570-1571) .

K ibris m Dünü-Bugünü Uluslararasi Sempozyumu (28 Ekim-2 Kasim ¡991) na

Sunulan Bildiriler,

Ankara 1993, s. 45-5 5; Turan Gökce, 1572 yilinda Îç-il sancagindan sürülüp Kibn s'ta iskân

edilen aileler .TiVrÂ:

Diinyasi

Incelemeleri Dergisi,

sayi 2 (izmir 1997). s. 1-78; Aym yazar. 1572-1573 yillannd a

Kibns'ta iskân edilmek üzere Karaman ve Rüm vilâyetlerinden sürülen aileler .

Türk Dünyasi incelemeleri Dergisi.

sayi 3 (izmir 1999), s. 9-74; Behset Karaca, XVI. Asirda Teke yöresinden K ibn s'a yapilan sürgünier .

Osmanh.

IV (Ankara 1999), s. 649-6 52; Recep Dündar. Kib ns'in fethi ve iskâm ,

Osmanh,

IV (Ankara 1999). s. 632-6 48;

Nuri Çevikel, 1570-157 1 Türk fethi ile Kibn s'ta m eydana gelen toplumsal degl§im hakkmda bir tahlil denemesi .

Türk Dünyasi Ara§tinnalan,

sayi 111 (Ankara 1997). s. 133-152. Aynca §u çah§malara da bakilabilir: George H.

Hill,

A History of Cyprus,

IV. Cambridge 1952, s. 18-27; Nací Kökdemir.

Dünkü ve Bugünkü Kibns.

Ankara

1957, s. 86-113; Harry Luke. Cyprus Lhider the Turks (1571-1878). London 1969. s. 21-30: H. Fikret Alasya.

Tarihte Kibns.

Ankara 1988. s. 57-62; Ronald C. Jennings.

C hristions and M uslims in Ottoma n Cyprus and the

Mediterranean

World

1571-1640,

New York 1993. s. 212-239; A. Cemal Gazioglu.

Kibns ta Türkler (1570-1878).

Lefko§a 1994, s. 100-118; Nuri Çevikel.

Kibns

Eyaleti.

Yönetim. Kilise. Ayan ve Halk (1750-1800).

Gazimagusa

2000.

s. 23-28.

Sürgün ihraç defterleri, sürgüne tabi olan hanelerin yazildigi sürgünle ilgili önemli üc tür defterden birisidir. Bu

defterleri sürgün hükmünde yer aldigi gibi

sürgün ihraç defîeri

§eklinde yazmak daha dögrudur. Ancak kan§ikliga

meydan vermemek için genel kabul gördügü üzere biz de daha önce yapilmi§ çahçmalarda oldugu gibi

sürgündefteri

ya da /ce/

Sancagi Sürgün

D efîeri',

Karaman Vilayeti Sürgün

Defîeri

biçiminde yazdik.



264 §ENOL ÇELÎK

Nitekim, bilinen iki sürgün defterinden birisi, Îçel sancagina aittir. Tahlil edilip

yayinlanan bu defterden hareketle, Îçel'den 672 hanenin (19'u

muaf

653'ü gidecek olan)

Kibris'a sürgün yazilip 653 hanesinin gönderildigi tespit edilmigtir^. Fakat, diger argiv

belgeleri bu sürgün defterinin eksik oldugunu göstermektedir. ídarí birimlere göre Kibns'a

gönderilecek sürgün sayisini veren 10 Rebiülahir 980/20 Agustos 1572 tarihli rüüs kaydi^,

îçel sancaginda

8.656

hanenin bulundugunu ve sancak nüfusundan her on haneden bir hane

hesabi ile Kibris adasina sürülecegini bildirir. Bu durumda 865 hane sürgün yazilmasi

gerekmektedir.

Yine, îçel sancagi sürgünlerinin yazilip Kibns'a gönderilmesinde hizmeti görülen ve

bundan dolayi kendisine 3.000 akça terakki verilen Husrev Çavug'a ait 3 Zilkade 980/7 Mart

1573 tarihli rüüs kaydmda^, deftere kayitli bulunan Îçel sürgünlerinin 805 hane oldugu

belirtilmigtir. Bu rûûs kayitlanndaki rakamlar, îçel Sancagi Sürgün Defteri'ndeki toplamdan

yaklagik 150 hane fazladir. Bunun yaninda îçel'den Kibris adasina sürülen hane sayisi, Eylül

1573 tarihi itibanyla 695'dirö. Sürgün defterinde kayitli adaya gidecek hane toplaminin (653),

sürülen bu 695 haneden agagi olmamasi gerekir. Öte yandan îçel Sancagi Sürgün Defteri'ne

dikkatlice baktigimizda sancagm Karatag kazasinin7 defterde yer almadigi da görülmektedir.

Oysa Karatag kadisi Mevlânâ Muhyiddin'e hitaben yazilan ve Karatag kazasindan toplanacak

olan avariz vergisiyle ilgili 27 Zilhicce 980/30 Nisan 1573 tarihli bir ahkâm kaydinda^, Kara-

tag kazasmin 1480 hane oldugu, emr-i gerife göre bu hanelerden 148'inin K ib ns 'a g önderil-

digi anlagilmaktadir. Bu durumda sürgün defterinde, Karatag kazasma ait olmasi gereken bir

forma eksiktir^.

Sürgün igleminde en önemli konu, sürgün defterine kaydedilen hanelerin ilgili böigeye

gidip-gitmedigi ve defterde belirtilen haneler ile adaya gönderilen hanelerin ayni olup

olmadigidir. Sürgün defterleri, goce tabi olan haneler hakkinda oldukça yeterli bilgiler

verirken dogal olarak diger sorularin cevabini verecek konumda degillerdir. Bu sebeple bu

defterlerdeki bilgileri, çegitli argiv belgeleri ile kargilagtirmak ve desteklemek gerekir.

Ornegin îçel sancagindan Kibns'a sürülen ailelerle ilgili aragtirmalar, sürgün defteriyle

sinirii tutuldugu için yazimlar sirasinda yapilan usulsüzlükler ile defterde kayith hanelerin ne

kadarinin adaya gittigi ve gidenlerin de defterde kayitli olan haneler olup olmadigmi tespit

etmek mümkün olmamigtir. Oysa îçel sancagindan Kibris adasina ulagtinlan hane sayisinin

T. Gokçe , Îçel sancagindan sürülen aileler , s. 5; R. Dündar, Ayni mak ale, s. 640.

Ba§bakanlik ösmanli Ar§ivi (BOA), Kâmil Kepeci Tasnifl (KK),

Rüüs Deßeri,

numara (nr). 225, sayfa

(s).

72 .

Aym deßer,

s. 204.

BOA,

Mühimme Deßeri MD),

nr. 22, s. 341, hüküm (hkm). 676, tarih (trh). 15 Cemâziyelevvel 981/12 Eylül

1573 (Hicri tarihleri miladî tarihe çevirmede Dagli ve Ücer'in eseri kullanilmiçtir: Yücel Dagli-Cümhure Ücer,

Tarih Çevirme Kilavuzu,

IV, Ankara 1997).

Yaklajik on yil sonra, 1584'de Îçel sancagindaki mevcut kazalar §unlardir: Anamur (Mamuriyye), Bozdogan,

Ermenek, Gülnar, Karata?, Mut, Selendi, Silifke ve Sinanli. Îçel sancagi idarî yapilanmasinda, Bozdogon kazasi

Silifke kazasindan, Sinanli kazasi ise Mut kazasindan ayrilmi§ (§. Çelik,

Osmanli

a§ra e§kilatinda

içel Sancagt

Marmara Uni. Sosyal Bilimler Ent. yayinlanmami§ Doktora tezi, ístanbul 1984, s. 39, 139, 152.) olup Içel

Sancagi Sürgün Defteri'nde Bozdogan kazasi yörük boylan ile Taçtepecik köyü Silifke kazasi, Sinanli kazasi

köylerinden S artavul, M alya ve Kirkyalan ise Mut kazasi köyleri ile bidikte verilmi§tir (BÖA , A.DV N. nr. 79 3, s.

64-65,104-105)

BÖA,

Ahkâm Deßeri,

nr. 67, s. 1335.

1584 yihnda 40 civannda köye sahip olup (Ç. Çelik,

Ayni tez,

s. 143-148) sürgün hanesi tespit ve yazimimn

yapildigi anla§ilan (BÖA,

MD,

nr. 21, s. 281 , hkm. 666, trh. 23 Zilkade 980/27 M art 1573) Sinanli kazasi da Îçel

Sancagi Sürgün Defteri'nde ayn bir forma halinde bülunmayip, sadece kazanin Sartavul, Malya ve Kirkyalan

köyleri Mut kazasi köyleri içerisinde verilmigtir (BÖA, A .DVN. nr. 793, s. 64-65).



TURK FETHÍ SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELÍK ÎSKÂN ÇALI§MALARI 265

695 oldugunu, sürgün yazimi sirasinda Ermenek örneginde oldugu gibi birçok ki§inin haksiz

yere yazildigini

'O,

sürülen hanelerin defterde yazilan haneler olmayip, çogunun ya§li ve fakir

oldugunu, bir kisim ailelerin de gitmeyerek bedel gönderdigini sürgün defterine eklenen

yoklama sonuçlanna ait belge di§mda, mühimme kaydindan ' ' ögrenebilmekteyiz,

Sürgün defterleri diçinda bu konuda diger bir örnek tahrir defteriyle ilgilidir. Nitekim

1572 yihna ait 64 numarah Kibns Adasi Tahrir Defteri kullanilarak adadaki Meserya ve

Mazoto bölgelerinden 76 köyün bo§ oldugu tespit edilmiçtir'^. Ara§tirmacilar fetih sonrasmda

adadaki iskân çali§malarini degerlendirirlerken, Osmanh devletinin adaya hakim oldugu

zaman bo§ ziraat alanlan ile kar§ila§tigmi vurgulayip, bu 76 köyü ömek göstermi§lerdir'3.

Oysa Kibns'm Magusa kalesi diçmdaki yerleri 1570 yili Eylülü'nde. Magusa'yla birlikte

adanin tamami ise 1571 yih Agustosu'nda fethedilmi§tir. Dolayisiyla Osmanlilar'in adanin

büyük çogunluguna hakim oldugu Eylül 1570 tarihi ile tahrir i§lemi arasinda geçen zaman,

yakla§ik 1,5-2 yildir. Bize, iskân açisindan bu geçen süreyi bir dereceye kadar yorumlama

imkâni verecek belge, Lefkoça'nm fethinden (9 Eylül) iki ay sonraya ait 10 Cemâziyelâhir

978/9 Kasim 1570 tarihli bir hükümdür'4. Bu hükümde, Magusa di§indaki Kibns adasmm

''ma'mûr

ve

Mrâb

köy sayilan nahiye nahiye verilmi§ olup 832 köyden 225 köy harap

durumdadir. Bu durumda adaya ilk çikildigi tarih ile tahrir sonuçlannin elde edildigi tarih

arasindaki sürede harap köy sayisinm önemli oranda dü§tügü söylenebilir. Ba§ka bir ifade ile

Osmanh Devleti, Kibns'in fethi sonrasmda sanildiginm çok üstünde harap durumda olan kir

yerleçim birimleri ile kar§ila§mi§tir ki bunun degerlendirmesi ilerde yapilacaktir.

Kibns iskâniyla ilgili çali§malarin bazilannda da tek bir ar§iv belgesi ile önemli

yorumlar yapihrken bazen de belgeler kasti a§acak derecede yanh§ yorumlanmi§tir. Bu

konuda Kethüda Peykârî-oglu Hasan'in akrabalanni Kibns'a göcürmek istemesi ve adaya

Canik'ten bâkire kiz gönderilmesiyle ilgili örnekleri verebiliriz. Kibns beylerbeyisine hitaben

yazilan 23 Muharrem 980/5 Haziran 1572 tarihli hükümdeni-\ Peykârî-oglu Hasan'a

Anadolu'dan 1.000 haneyi Kibns'a gönderip orada yerle§tirmesi kar§iliginda Kibns

kethüdahgi görevinin verildigi anlafilmaktadir. iskânla ilgili araçtirmalarda bu belgeye atif

yapilarak Kethüda Peykârî-oglu Hasan'm adanin iskâninda önemli rol üstlendigi varsayil-

mi§tiri6. Oysa Kethüda Peykârî-oglu Hasan, daha Magusa muhasarasi sirasinda 2.000 haneyi

adaya geçirmegi vadedip daha sonra bu rakami 1.000 haneye indirmiç; ancak hem bu sözünde

duramadigindan hem de kethüdahk görevini yerine getiremediginden görevi 15 Temmuz

10 Bakmiz (Bkz.) ilerde dipnot

160.

'

Hâlâ Kibns beylerbeyisi mekiûb gonderûp cezîre-i mezbûreye Iç-il sancagindan sûrilen alnyuzdoksanbe¡ neferin

ekseri pîr ufakîr olup yazildugi üzere gelmeyiip çogi bedel gonderûp kendûler kalduklarin

bildUrmij... (BOA.

MD,

nr.

22, s.

341, hkm. 676,

trh.

15 CemâziyeÎevvel 981/12 Eylül 1573).

'2 Halil inalcik, Ottoman policy

and

adm inistration

in

Cyprus after

the

conquest ,

Milletlerarasi Birinci Kibns

Tetkikleri Kongresi (14-19 Nisan 1969) Turk Heyeti Tebligteri.

Ankara 1971,

s.

61. Kar|ila§tir (Kr^) Ronald

C.

Jennings, The population, taxation and wealth in the cities and villages of Cyprus, according to the detailed

population sur\'ey (defter-i mufassal)

of

1572 ,

Journal of urkish Studies,

vol. 10 (1986),

s. 179, 187.

'3

C.

Orhonlu, Ayni bildiri,

s. 93; Y.

Halaçoglu, Ayni bildiri,

s. 58; N.

Çevikel, Ayni makale,

s. 139; B.

Karaca,

Ayni makale, s. 650; T. Gokç e, içel sancagindan sürülen aileler , s. 2.

'•* BOA, MD , nr. 8, s. 171, hkm. 1814.

15 BOA,

MD, nr.

19,

s.

69, hkm.

154.

16 Barkan,

ilk

olarak

bu

hükmü yorumsuz olarak vermi§ ( Sürgünler ,

IFM, XI, s.

559-560), ancak daha sonraki

çaiiçmalarda (A. C. Gazioglu, Aym

eser,

s. 100, 106, N. Kökdemir,

Ayni eser,

s. 94; Vergi Bedevi,

Ba¡langicdan

Zamanimiza Kadar Kibris Tarihi,

Ankara 1966, 124;

R.

Dündar, Ayni makale,

s. 641)

Kethüda Hasan'm

bu 1.000

haneyi adaya geçirip yerle§tirdigi belirtilerek Kibns'm iskâninda Kethüda Hasan'in önemli

rol

üstlendigi

vurgulanmijtir.



266 §ENOL ÇELÎK

1573'te kendisinden alinip Bozok sancaginda zeamet tasarruf eden Ömer'e verilmiçtir' ' . Bu

durumda Kibns ile ilgili iskân çahçmalannda, adaya sevk edildigi sanilan 1.000 hanenin

aslinda adaya gitmedigi ve Peykârî-oglu Hasan'in da ada iskânmda bilinenin aksine önemli bir

role sahip olmadigi anlaçilmaktadir.

Canik beyine hitaben yazilan 25 Muharrem 979/19 Haziran 1571 tarihli hük üm de, Canik

sancaginda bazi kadilann, Kibris ta kul taifesine kiz emr olunmi^dur diyerek bâkire kizlari

dengi olmayanlara nikâh kiymaya kalktigi ve halka zulüm olan bu içlemleri sancak beyinin

merkeze bildirdigi kaydedilmiçtir. Hükümde devamla, sancak beyinin bu nikâh içlemlerine

kariçan kadilann kimler oldugunu bildirmesi emredilip kadilar hakkinda bilgi sorulmak-

tadir^^. Ancak Kibris iskâniyla ilgili araçtirmalarda, bu arçiv belgesine amacini açan bir anlam

yuklenmiçtir. Fetih sonrasinda devletin, Kibns'ta kalan askerler arasinda adaya yerleçmek

isteyenlere bazi kolayliklar gösterdigi, bunlardan evlenmek isteyenlere A nad olu'n un muhtehf

bölgelerinden bâkire kizlar gönderdigi belirt i l ip yukarida özetledigimiz hüküm referans

gösterilmictir'^.

Anadolu'dan Kibris 'a evlenmek için bâkire kiz gönderildigi çeklindeki bu yorum,

sonraki çaliçmalarda da paylaçilmiç^o, hatta daha da ileri gidilerek bu uygu lamay a devletin göz

yumdugu da vurgulanmiçtir^'. Ancak adi geçen belgenin dikkatli incelenmesi halinde böyle

bir istidlâlin mümkün olmadigi görülecegi gibi, íslamí akidelere ve Türk geleneklerine ters

dücen böyle bir uygulamanin söz konusu olamayacaginin araçtirmacilann dikkatinden kaçmiç

olmasi hayret vericidir. Osmanh kaynaklannda íznik'in fethinden sonra dul kalan yerli Rum

kadinlann Orhan Gazi'ye müracaat ederek evlenmek istediklerini arz etmeleri üzerine, Orhan

Gazi'nin bunlan gâzilerle evlendirdigine dair bilgiler yer almaktadir22. Ancak buradaki

içlemde kadinlann nzasi söz konusudur ve Rum kadinlann böyle bir müracaatta bulunma-

lanna sebep muhtemelen ekonomik sikmtilardir.

Ote yandan bu belgeye, Osmanli yönetim tarzma da uygun olmayan böyle bir anlam

yüklemek için daha belirgin ve baçka kayitlara da ihtiyaç vardir. Oysa ayni mühimme

defterinde yine Canik sancagi beyine hitaben yazilan bu konudaki baçka bir

17 Bkz. ílerde dipnot 91.

' ° Canik beyine hüküm ki. bundan akdeni bazi kadilar

niemälikde

nidà itdirüp her kimin ne kadar bâkire kizi o l

tezevviic oliinmami§ ise Kibrus da olan kul tâifesine 'kiz emr olunm i§dur kizlannuz Kibriis a sürilür' dimeg

fukarâ kizlarun kufvî

olmayanlara

nikâh idüp bu sebep ile nicelere zutm ve hayf

olup

ve kadilar mücerred nikâ

akçasi tama' idüp bu m akûle fesad itdüklerin bildirnü§ler amm a ol ka dilar ne y ir kadilardur isinileriyle i lâm

itmemi§sin biiyurdum

ki, hükm-i

¡erifüm vardukda

b u makûle fesâda

müba§eret

eyteyen kadilan

isimleriyle

ve

kadilan

idügin

aym ileyazup südde-i sa'adetüme arz eyleyesün...

(BOA,

MD,

nr. 17, s. 6, hkm. 9).

'9 C. Orbonlu, Aym bildirî, s. 93 .

^^ B. Karaca, Aym makale, s. 650; A. C. Gazioglu. Ayni eser, s. 101; B. R. Ozoran, Osm anh devri baçlangicind

Kibns adasinin nüfusu , TK , sayi 223-224 (An kara 19 81), s. 116; Netice Y ildiz, Ottoman ctilture and art in

Cyprus , international Co ngress on Learning and

Education

in the Ottoman World Proceeding. ístanbul 2001 ,

259. Ronald C. Jennings ise konuya temkinli yaklaçmiç, sadece bu olayla ilgili hükümlerin varligindan söz edip

delillerin yetersizligini vurgulamiçtir (Ayni eser. s. 215).

2 '

R. Dündar, Ayni makale, s. 634.

22 Âçik Paça-zâde, Tevârih-i Ál-i Osman, neçr. Âli Bey, ístanbul 1332, s. 42; Mehmed Neçrî, Kitâb-i Cihan-niimâ

neçr. M. A. Köymen, M. R. Unat, Í, Ankara 1987, s. 159.

^^ Canik Beyi

Memi§

Bey'e hüküm ki, bundan akdem Kibns cezîresine kizlar lâzimdur deyu memleketden celb-i

m

eyleyüp reâyâya ihtilâl

virnieye

bâ 'is ü bâdi olanlar kimler

idiigi

ve bu husüsa rizâ virüp

miibâ§eret

eyleyen ku

ve

neferâtdan

kimler olup bi

l-fi il

kadi nâîbleri midür ne yirlidür yirleri yurtlari kandad ur mufassal défier

olunu

siidde-i sa'adetime i iâm olunmak lâzim ve mühim olmagin buyurdum ki, vusûl buldukda bu bâbda bi'z-zâ

mukayyed olup

zikr olunan fesâda

mubâ§eret eyleyen

ne asl

kimesnelerdiir kuzât

ve

neferlerden

rizâ

virüp mubâ

ve

mu'âvenet

eyleyenler kimlerdür nire

kadilan ve

nâîbleridiir

bi l-fi il kadi ve nâîbl er midür ma'zul mu

olmi¡lar



TURK FETHÍ SONRASÍNDA KIBRIS ADASÍNA YONELÍK ÍSKAN ÇALI§MALARI 267

devletin bu uygulamadan habersiz oldugu ve tasvip etmedigi anla§ilmaktadir. Nitekim bu

hûkûmde devlet, bu bâkire kiz yaziminin reayaya kan§iklik verdigi, bufesâda sebep olanla-

nn ve nza gösterenlerin aynntili bir §ekilde ara§tinlip acele olarak bildirilmesini sancak

beyinden istemektedir. Belli ki Ganik sancaginda bazi icgüzarlar, Kibns'taki askere bâkire kiz

verilecegi yalanini uydurup halk arasmda karga§a çikartmiç ve bundan çikar elde etmegi

amaçlami§lardir2-+.

Ashnda Ganik sancaginda görülen bu olayin ilk olmadigi anlajilmaktadir. Henüz Magusa

kalesi fethedilmeden (1 Agustos 1571) önce, 1 Ocak 1571 tarihinde Amasya sancakbeyine

hitaben yazilan ve ûzeri çizildigi için muhtemelen gönderilmeyen hûkûmde25, Ganik'tekine

benzer bir olayin Amasya ve Sivas kazalarinda ya§andigi ve devletin evlenmek ûzere Kibns'a

bâkire kiz göndermeye teçebbûs edenleri e§kiya olarak vasiflandirdigi görülmektedjr. Ayni

hûkûmde, fesada sebep olduklan için kaleye hapsedilenleri para kar§iligi saliveren suba§inm

yakalanip istanbul'a gönderilmesi istenirken, yeteri kadar önlem almayan sancakbeyinin de

azille yetinilmeyip çe§itli §ekillerde cezalandinlacagi uyansinda bulunulmujtur. Hûkûmde öne

çikan bir diger konu da tutumlanndan dolayi kadilarin eleçtirilmesidir.

Kibns iskâniyla ilgili yanh§ okunup eksik degerlendirmelere sebep olan bazi arçiv

belgeleri de bulunmaktadir. Bunlardan birisi 1 Gemâziyelâhir 988/14 Temmuz 1580 tarihli

olup Kibns adasina sûrûlen hanelerin son durumlanyla ilgili hûkûmdûr-''. Bu hûkûmde yer

alan ve sürgün hanelerinden adada kalanlann miktanni gösteren 800 rakami 8.000 olarak

^ jlk çaligmalan takip eden ara§tirmalann bir kismi da bu yanli§ligi tekrarla-

Bazi çaliçmalarda da arsiv belgeleri kullanilirken ya da iskân sûreci verilirken belge-

lerinin tarihi ya yanli§ tespit edilmi§ ya da tarihine hiç dikkat edilmemi§tir. Nitekim

sürgiin

hükmii nün

yanli§ tarihlendirildigi anla§ilmaktadir. Hûkûm, ilk olarak 0. Lûtfi Barkan

tarafindan yaymlamrken, tarihi 13 Gemâziyelevvel 980/21 Eylûl 1572 olarak verilmiçtir^^.

Çali§malannda sürgün hûkmûnû kullanan ara§tiiTnaci]arm tamama yakini da bu tarihi vermi§-

tir o. Sûrgûn hükmü, Baçbakanlik Osmanh Arçivi'nde 19 numarali Mühimme Defteri'nin

334-337 sayfalan arasmda 667 hüküm numarasi ile yer almaktadir. Hûkmûn yer aldigi

sayfalan inceledigimizde, sûrgûn hûkmûne karar verilen divan gorûçmeleri toplanti tarihinin,

Yevmül-isneyn, fi 9 Rebiiilâhir 980 (19 Agustos 1572) oldugu ve defterde 321. sayfada

kayidi bulundugu görülmektedir. Bundan önceki tarih 318. sayfadaki

Yevmü l-aliad, fi 8

Rebiulâhir 980 dir.

Sûrgûn hûkmûnden sonraki tarih ise 339. sayfada kayitli olup

Yevnui l-

sebt,fi 14 Rebiiilâhir 980

(24 Agustos 1572) dir. Bir sonraki tarih 340. sayfadaki

Yevmü'l-

nerede sâkin olup yirleri yurdlari kandadir memleket ve vdâyetten ne mikdâr nesne aliz idüp fesâd ve ¡anâattan

nedür... (BOA, MD, nr. 17. s. 7, hkm. 12, trh. 25 Muharrem 979/19 Haziran 1571).

^^ Nitekim. bu uygulamayi yapan kadilar, nikâh akçasina tama etmekle suçlanmaktadirlar:

...ve kadilar mii erred

nikâh akçasi[na] lama' idiip bu mak ule fesad itdiiklerin..

(BOA.

MD. nr. 17. s. 6. hkm. 9. trh. 25

Muharrem

979/19 Haziran 1571).

25 BOA, MD. nr. 14, s. 672. hkm. 971. trh. 4 §aban 978/1 Ocak 1571.

^^ BOA,

MD.

nr. 43. s. 134, hkm. 241. Hükmün Latin hartlerine çevinsi için bkz. R. Dündar. Aym makale. s. 647.

dipnot

109.

2'^ C. Orhonlu, Aym bildiri, s. 24

2^

Bkz

Y. H alaçoglu, Aym bildiri, s. 60; A. C. Gazioglu, Aym

eser.

s. 108.

29 Sürgünler , XI.

s. 548.

^^ Görebildigimiz kadariyla sadece

R.

Dündar.

bu

tarihi kullanmayip bizim

de

kabul ettigimiz

9

Rebiulâhir 980/19

Agustos 1572'yi hüküm tarihi olarak vermijtir (Ayni makale. s. 634).



268 §ENO L ÇELÎK

ahad,fi 15 Rebiulâhir 980 dir. Defterin son tarihi ise 363. sayfada kayith olup ''Yevmü'l-sebt,

fi 21 Rebiulâhir 980

(31 Agustos 1572) dir. Adi geçen defterde, 980 yih Cemâziyelevvel

ayina ait hiçbir toplanti tarihi bulunmamaktadir.

Sürgün hükmünden bir sonraki hüküm, Îçel sancagimn tefti§iyle ilgili Seydi§ehir

kadisina hitaben yazilmi§ olup gönderilmek üzere 24 Rebiulâhir 980/3 Eylül 1572 tarihinde

Hüsrev Çavuç'a verilmiçtir^'. Yine Kibns adasina sürülecek halkin bagh bulundugu idarî

yapiyi ve miktarini gösteren rüüs kaydi ise bizim sürgün hükmünün tarihi olarak ileri

sürdügümüz 9 Rebiulâhir 'den bir gün sonraki tarihi yani 10 Rebiulâhir 980 tarihini

ta§imaktadir. Bu durumda sürgün hükmü, 10 Rebiulâhir veya 24 Rebiülahir'den sonraki bir

tarih olan, 13 Cemâziyelevvel olamaz^^. Öte yandan ilgili hükümde, ki§ gelmeden sürgün

i§leminin bitirilip sürgün halkinin adaya gönderilmesi emredildigi^^ dikkate ahnirsa hükmün

ki§ aylarina çok yakin olan 13 Cemâziyelevvel /21 Eylül'den daha önce yazilmi§ olmasi

gerekir ki, defterde kayith bulunan 9 Rebiülahir/19 Agustos tarihi daha uygun dü§mektedir.

Ö. Lütfi Barkan, sürgün hükmünün tarihi olarak, bu hükmün Alaiye ve Teke sancakla-

nna gönderilmek üzere verili§ tarihini kullanmi§ olmahdir. Nitekim, sürgün hükmünün bir

sureti de Alaiye ve Teke sancaklarina yazilmi§ ve ilgili ferman gönderilmek üzere 13

Cem âziyelevvel 98 0/21 Eylül 1572'de A hmet Ç avug'a verilmi§tir34.

Belgelerin tarihleriyle ilgili ba§ka hatalar da yapilmi§tir. Örnegin bir ara§tirmada

sürgün hükmü tahlil edilip bu hükme uygun defterler olu§turuldugu belirtilmi§ ve tespit edilen

ailelerin Kibns'a naklinden sonra adada yerle§tirilmesi için Kibns beylerbeyligine emirler

gönderildigi vurgulanmigtir^s. Ancak bahse konu Kibns beylerbeyligine hitaben yazilan bu

hüküm, 5 Ramazan 979/21 Ocak 1572 tarihli yani toplu/genel sürgünlerden 8 ay önceye ait

olup Karaman bölgesinden gönüllü olarak adaya gideceklerle ilgilidir^^. Daha büyük

dikkatsizlik ise bu ifadenin dipnotunda yapilmi§tir. 9 Rebiulâhir 980/19 Agustos 1572 tarihli

sürgün hükmünde verilen 2 yilhk vergi muafiyetinin, 5 Ramazan 979/21 Ocak 1572 tarihli bu

hükümle 3 yila çikanldigi belirtilmiçtir ki, adi geçen vergi muafiyeti ile ilgili hükmün 8 ay

önceye ait oldugu göz ardi edilmi§tir. Oysa ilerde görülecegi gibi 3 yilhk vergi muafiyeti

toplu/genel sürgünlerden önce adaya gönüllü göcü te§vik etmek için verilmi§tir.

Yine ba§ka bir ara§tirmada, sürgün hükmü degerlendirilirken, sürgüne tabi ailelerin

adaya gitmemesi halinde katledilmelerinin vacip olduguna dair fetva verildigi belirtilmi§tir3''.

Gerçi, gitmeyenlere siyaset cezasi uygulanacagi sürgün hükmünde yer almaktadir. Ancak,

araçtirmada ifade edilen ve referans gösterilen bir fetvadir. Oysa referans gösterilen bu fetva

3 ' Aym defter,

s. 337, hkm. 680. Hüküm, sürgün hükmünün sona erdigi sayfanin hemen devaminda ve ayni sayfada

yer aldigi için tarihlemede önemli olan forma ya da sayfa kaymasi da söz konusu degildir.

^^ Nadir de olsa birkaç günlük fark ile gönd erilij tarihlerinin ba§lik tarihinden önceye ait olmasi rastlanilan bir durum

(Bkz. Mübahat S. Kütükoglu, Mühim me defterlerindeki muâm ele kayidlari üzerin e ,

Tarih Boyunca Paleografya

ve Diplomatik Semineri (30 Nisan-2 Mayis 1986) Bildirileri,

Istanbul 1988, s. 101.) olmakla birlikte, sürgün

hükmündeki gün farki bir ay gibi uzun bir zamandir.

• 3

...her on haneden bir hane ihrâc idüp dahi yarar âdemler ko§up ki¡ eri§inceye kadar mükemmel esbâblan ve

çifileriyle cezîre-i mezbüreye geçurm ek emr idüp...

(BOA,

M D,

nr. 19, s. 335)

3^1 BOA,

MD,

nr. 19, s. 337, hkm. 667.

3^ ...Osmanh Devleti nin Kibns in imär ve iskâm için sürgün hükmü çerçevesinde adi geçen bölgelerde ba§tattigi

faaliyetlerle birlikte bu bölgelerden tesbit edilecek ailelerin Kibns da yerle§tirilmesi ve bunlara kar§i takip edile

politikalar hususunda Kibns beylerbeyini de bilgilendirdigi de görülmektedir Nitekim 2 Ocak 572 tarihli Kibn

beylerbeyine yazilan hükümde...

(R. Dündar, Ayni m akale, s. 636).

36 BÖA,

MD,

nr. 10, s. 246, hkm. 378.

3 ^

N. Köktemir,

Aym eser,

s. 93-94; A. C. Gazioglu,

Ayni eser,

s. 104.



TURK FETHÍ SONRASINDA KIBRIS ADASINA YÖNELIK ÎSKÂN ÇALI§MALARI 269

sanildigi ve kuUanildigi gibi 1572'lerde degil, agiretlerin iskâni çerçevesinde adaya sürülmek

istenen ve agirhkh olarak îçel yörükleriyle ilgili bir fetva olup 18. yûzyil baglanna aittir38.

Yukanda, Anadolu'dan Kibns adasina yapilan sûrgûnler ya da Kibns adasindaki iskân

çaligmalanyla ilgili aragtirmalarda önemli gördügümüz bazi eksikliklere ve yanlighklara

degindik. Amacimiz, bu aragtirmalardaki eksik ve yanlighklan tespit etmege çaligmak yerine

Kibns 'in iskâni konusunda yapilan metodolojik hatalara dikkat çekmek ve bu hatalann

birçogunun tekrarlana geldigini vurgulamaktir.

Bu aragtirmamizla, Türk fethi sonrasmdaki yaklagik on yillik sûre içerisinde Kibns

adasinin iskâni konusunu biraz daha ayrmtih ele alip bu alandaki çahgmalara katkida

bulunmayi amaçlamaktayiz. Bunu yaparken, yaymlanan ve tahlil edilen belge ve defterlerin

tekrar yayini ve tahlili yapilmayarak gereksiz tekrarlardan kaçinilacak. sadece yeri geldiginde

temas edilecek ya da farkli bir yorum ortaya konulacaktir.

Girig kism indak i bu tespitlerim izden sonra çaligmam izi, toplu/gene l sürgün önce sinde

ada dahilinde gerçek legtirilen iskân çalig m alan ile An ado lu'd an adaya yönelik iskân

çaligmalan olmak üzere iki ana baghk altinda topladik. An adolu 'dan adaya yönelik iskân

çaligmalarini da tegvik geklindeki iskân , toplu/g enel sûrgûnler ve cezaen yapilan

sûrgûnler olmak üzere ûç baghk halinde verdik. Bunlardan toplu/genel sürgünleri; sûrgûn

hûkmû ve sûrgûn ala ni , sûrgû n yazim md aki gö revliler. yaz imla nnm baglama ve bitig

tarihleri , sûrgûn yaz im lan (hanelerin tespiti) ve yazim lara yönelik itirazlar , sûrgûn

defterleri , sûrgûn hanelerinden ne kad an, ne zaman Kibn s'a nakledildi? . sûrgûn haneleri

ne gekilde ve kimlerin nezaretinde adaya ulag tinldi? , sûrgûn hanelerine yön elik adadaki

uygulam alar , sûrgûn lerin adadan ayn lma /kaçm a sebepleri ve An ado lu'ya donûgleri gibi ait

bagliklara ayirdik.

Genig bir cografya üzerinde hakimiyet kuran Osmanli Devleti, daha kurulugundan

itibaren çegitli amaçlarla bir bölgeden digerine bagan ile nûfus aktarmigtir. Eethini mûteakip

Kibns 'a Anadolu'dan nûfus göndermek, adada ziraat yapacak ve korsan saldinlanna kargi

koyacak yeterl i nûfus bulunmadigmdan bir zorunluluktu. Ayrica, yeni feth edilen bu

topraklarda kurulacak olan Turk idaresinin emniyetli ve istikrarh bir gekilde varligmi

sûrdûrmesi ve bir denge olugturmasi burada yer alacak Turk unsuruna bagliydi.

Limasol (2 Tem muz 1570), Tuzla ( 3 Tem muz 1570), Gim e (9 Temm uz 1570), Lefkoga

(9 Eylûl 1570) ve Magusa (1 Agustos 1571) 'yi fethedip adanm tamamma sahip olan Osmanh

Devleti, Lefkoga'nin alindigi gûn burayi merkez ihdâs edip Avlonya Sancakbeyi Muzaffer

BOA,

MD,

nr. 119. Fetva. adi geçen 478 sayfahk defterin sonuna eklenmijtir. Defterdeki hükümler 1713-1714

tadhlidir. Fetva ile defterdeki hükümierin yazim tarzlan ayn. kagitlann özeliikleri ise aynidir. Farkli kâtipler

tarafindan yazilmi§lardir. ílk bakiçta, fetvanin defter tarihi ile ayni tarihi ta§iyacagina dair kesin bir ifade kullanmak

zordur. Ancak, Kibns'a çogunlukla Içel yörüklerinin sürülmek istendigi, sürgün tarihinin de 1713 oldugu (Yusuf

Halaçoglu,

XVIIl. Yiizyttda Osmanli imparatorlugu mm iskân Siyaseti ve §iretlerin Yerlepirilmesi.

Ankara 1988,

s.

141

ve defterde Îçel yörükleri ile ilgili çok sayidaki hükmün yer aldigi dikkate ahmrsa, fetvanin 119 numarali

defterin

sonuna eklenmesi tesadüfi olmasa gerek. Fetva, Ahmed Refik tarafindan tarihsiz olarak yayinlanmi|tir

{ nadolu da Türk ¡iretleri

966-1200), s. 145).



270 §ENOL ÇELÎK

Paça'yi Kibns'a beylerbeyi tayin etmifti^^. Muzaffer Pa§a'dan sonra'*' ' Kibns'a beylerbeyi

tayin edilen Sinan Paça'ya^i, 9 Ekim 1571'de adanin tahririni emreden bir ferman gönderildi.

Kibns adasinin tahrir içleminde Usküdar kadisi Mevlânâ Muhyiddin Efendi görevlen-

dirilmi§ olup yazim i§lemi 18 Ekim 1572'de tamamlanmigtir'*^. Tahrir sonuçlarindan'*^ adanin

M eserya ve Mazoto bölgesinde 76 köyün bo§ oldugu anla§ilmaktadir44. A ncak bo§ olan köyler

Meserya ve Mazoto bölgesi ile sinirli degildir. Yine ayni tarihlerde Lefko§a ve Magusa

kalesinin çevre köyleri ile Tuzia arasinda kalan köylerin çogunlugu harap durumdadir^^.

Lefkoça kalesini fethederek Kibns adasinin büyük bir kismina sahip olan Osmanh

Devleti, savaçm devam ettigi henüz Magusa kalesinin zapt edilmedigi bir dönemde, Kibns'ta

dörtte biri harap durumda olan köy yerleçmeleriyle kar§ila§mi§tir. Nitekim Lefkoga'nin

fethinden iki ay sonraya ait Kibns'a tayin edilen kadilannm isim, tahsisat ve tayin tarihlerine

havi bir hükümden''^, adada U nahiye ve 832 köyün^? bulundugunu ögreniyoruz. Bu nahiye-

lerden Karpas'ta 50 köyden bazisi harap bazisi mamur, Meserya nahiyesinde 130 köyün

tamami, Mazoto nahiyesinde 40 ile Elhi nahiyesinde 30 köyün tamami olmak üzere toplam 225

civannda köy haraptir^s. Bunun yaninda Kibns seferine katildigi bilinen ve Fethiyye-i

Cez.ire-i

Kibns

adh eserini 1571 Agustosu so nlarinda tamamlay an Pîrî Efendi de eserinin son

kisminda Kibns adasi hakkinda duyduklanni aktarirken, adada 1.000 civannda köy ve

^' Feridun M. Emecen, Kibr is'taki ilk Osmanh idarî yapiianm asi ,

Dûnden Bugûne Kibris Meselesi,

hzr. A.

Ahmetbeyoglu-E. Afyoncu, istanbul 2001, s. 52.

'^'^

Muzaffer Pa§a'nin, 4 Rebiulâhir 979/26 Ag;ustos 15 7r de K ibns beylerbeyliginden ahn ip Trablus sancagina

atandigina dair sancak tevcih defterindeki kaydin (BOA,

MAD,

nr. 563, s. 159) aksine, kendisinin Nigde sancagina

tayin edildigi anlaçilmaktadir:

Kibns defterdârina hûkûm ki, Kibns beylerbeyi iken hâliya Nigde beyi olan

Muzaffer Pa§a âdem gonderûp kendiiye Nigde sancagi verildûgi tarihe gelinceye

[degin]

Kibns mahsûlunden bâ

kalmi§

...

(BOA, KK, nr. 79, s. 231, trh. selh-i Rebiülevvel 979/22 Agustos 1571).

Sinan Pa§a, 11 Rebiulâhir 979/2 Eylül 15 7r de Kibns beylerbeyligine tayin edilmif olup (Halil Sahillioglu,

Osmanh idaresinde Kibns'in ilk yili butçesi ,

Belgeler,

lV/7-8 (Ankara 1993), s. 7), 11 Ocak 1573'den önce

vefatina kadar bu görevde kalmiçtir. Ancak Sinan Pafa'nin görevinden aynli§i ve yerine kimin tayin edildigi

konusunda kaynaklar farkli bilgiler içermektedir. Ornegin ruûs kayitlannda Sinan Pa§a'mn 7 Ramazan 980/11 Ocak

1573'de Diyarbekir beylerbeyhgine. Van beylerbeyisi Hüsrev Paça'nin da Kibris beylerbeyligine tayin edildigi

belirtilmektedir (BOA, KK,

Rûûs Defleri,

nr. 225, s. 163). Oysa mühimme kayitlarindan görevi sirasinda Sinan

Paja'nin vefat ettigi ve yerine 7 Ramazan 980/11 Ocak 1573'de Cafer Paça'nin tayin edildigi anla§ilmaktadir (F.

M. Emecen, Ayni makale, s. 55). Alaiye ile ilgili bir timar kaydinda, Sinan Paja'nm Kibns beylerbeyi iken vefat

ettigi (BOA, KK,

Rûi is Defleri,

nr. 225, s. 118, trh. 19 §evval 980/22 §ubat 1573. Vefatina dair aynca bkz. BOA,

MD,

nr. 21, s. 125, hkm. 303, trh. 20 §evval 980), gerek 7 Mart 1573 tarihli iki hükümde (BOA,

MD, m.

21, s.

234,

hkm. 561, 562, trh. 3 Zilhicce 980) ve gerekse sonraki hükümlerde (örnegin: BOA,

MD,

nr. 26, s. 12, hkm.

32, trh. 20 Safer 982/11 Haziran 1574)) yerine Kibris beylerbeyisi olarak Cafer Paja'nin gösterildigi ve Van

beylerbeyliginden mazul Hüsrev Pa§a'nin 15 Rebiülevvel 981/15 Temmuz 1573 tarihinde Karaman beylerbeyligine

tayin edildigi (BOA, KK,

RUüs Defteri,

nr. 225, s. 299) dikkate alinirsa, Sinan Pa§a'nin Kibns'ta iken vefat ettigi

ve Diyarbekir'e gitmedigi, kendisinden sonra Kibns beylerbeyligine Cafer Paça'nin tayin edildigi açiktir.

^2 H. Sahillioglu, Ayni makale, s. 6; H. inalcik, Ayni bildiri, s. 63. Tahrir defterlerinin temize çekilmesi i§leminde

hizmetleri görülen Katib Abdi'ye 4500 akça, Kâtib Mehmed'e de 1500 akça terakki verilmesiyle ilgili bir rüüs

kaydi Için bkz. BOA, KK,

Runs D efleri,

nr. 225, s.

10, trh. 18 Cemâziyelâliir 980/26 Ekim 1572.

^3 Tapu Kadastro, Kuyud-i Kadime Ar§ivi, 64 numarali defterin nüfusa dair bazi verileri için bk. M. Akif Erdogru,

Osmanli idaresinden önce Kibns ve Kibnslilar ,

Tarih ve Toplum,

sayi 117 (istanbul 1993), s. 135.

^• H. inalcik, Ayni bildiri, s. 61 .

45 BOA, MD, nr. 19, s. 138, hkm. 291, trh.lO Safer 980/22 Haziran 1572. 1572 tarihli Kibn s Adasi Tahrir

Defteri'ne göre, adanin köy yerle§imleri ile bunlardan hâlî olanlar hakkinda bkz. R. C. Jennings, Ayni makale, s.

177-186.

46 BOA, MD, nr. 8, s. 171, hkm. 1814, trh. 10 Cemâziyelâhir 978/9 Kasim 1570.

4 ''

1572 sayimindan 19. yüzyila kadar Kib ns adasindaki köylerin sayilan için bkz. G. H. Hill,

Ayni eser,

s. 10.

Bu hükümde, muhasarasi devam eden Magusa yer almami§ir. Kibns adasinin dig;er nahiyeler ile

ma'mür

köy

sayilan ise §u jekildedir: Lefko§a nahiyesi 100 köy, Baf nahiyesi 112 köy. Limosa (Limasol) nahiyesi 120 köy,

Maar (?) ve Siko-Pendaye (?) nahiyeleri 90 köy, Hiisofu nahiyesi 70 köy, Avdimo (Evdim) nahiyesi 40 köy. Gim e

nahiyesi 50 köy (Göst. yer).




mezranin yer aldigini bu köylerden 200'ünün savaç ve diger sebeplerie harap oldugunu

belirtir^9

\^ ^

aradaki zaman farkiyla birlikte mühimme kaydmdaki harap köy sayisina yakin

bir rakamdir.

Esasen Kibns adasindaki nüfusun azalmasi ile kir yerleçim birimlerinin harap olmaya

baçlamasi fetihten once ve Franklar'm kötü yönetimi sonucudur. 1562 yilmda Kibns'ta

devlete ait 246, Frank soylulan ile kiliseye ait 567 olmak üzere toplam 813 köy bulunmaktay-

di. Kirsal kesimde çahçanlar çok zor çartlar altinda hayatlarini sürdürmekteydiler. Bu

zorluklara dayanamayan ve Franklar'm kötüye kullandigi tuz hakkmi yerine getiremeyen

topraga bagli köleler (Parici), topraklanni terk edip adadan kaçmak zorunda kaldilar^o.

Bunun yaninda savaç korkusu ve bizzat savaçin kendisi de nüfusun dagilmasmda etkili

olmuçtur. Nitekim Kibns'in zaptindan hemen once adanin merkezî alanmdaki köylü nüfus

daglik bölgelere siginmiç, tarlalar ekilememiçtir^i. Savaç bitince, bunlarm bazilan daglik böl-

gede yaçamayi sürdürüp, yerlerine dönmekte zorluk çekmiçlerdir. Böylece savaç sonrasinda

bazi yerleçim yerleri ve evler terk edilmiç oldu. Bir kisim ev ve çiftlikler de sahiplerinin

adadan aynlmasiyla boçaldi. Fetih esnasinda ve hemen sonrasinda Kibns'tan gidenlerin çogu

mal-mülk sahibi Latinler idi52 Bunlara adadan aynlan Venedikli tüccar ve yönetici kiçiler de

katilinca bir çok ev, çiftlik ve benzeri mal-mülk sahipsiz ve boç kaldi - *.

Yukanda fetih öncesinde \e hemen sonrasmdaki genel durumu verilen Kibris'm

iskânini, iki grupta degerlendirmek gerekir. Birincisi. Osmanh Devleti'nin adada bulunan

yerli halka bakiçi ve bunlara yönelik iskân çahçmalan. íkincisi de Anadolu'dan adaya

gönderilen nüfus. íkinci grubu da kendi içerisinde iiç acamada inceleyebiliriz. Birinci açama,

toplu sürgünden once adaya yerleçmek amaciyla gitmek isteyenleri devletin teçvik etmesi,

ikinci açama toplu/genel sürgünler. ücüncü açama da toplu/genel sürgünlerin istenen sonucu

vermemesi nedeniyle sonraki yüzyillarda da devam eden ve çogunlukla cezaen gerçekleçtirilen

sürgünler.

Toplu Genel Sürgün öncesinde Ada Dahilinde Gerçekle§tidlen iskân Çahçmalan

Osmanh hakimiyetinden once ada halki. Lüzinyanlar'm biraktigi ve Venedikliler'in

guçlendirerek korudugu féodal düzene göre birbirinden pek farkli olmayan uç sinifa

aynlmiçti: Topraga bagli köleler (Parici), özgür insanlar (Perpariani), azat edilmiç köylüler

(Francomati). Buna ilaveten burjuvalann oluçturdugu bir de orta smif mevcuttu. Parici,

efendileri için haftanin belirii günlerinde bedava çahçmak, ürünlerinin uçte birini ve aynca

bir de baç vergisi vermek zorunda idi. Efendileri. öldürme ve çiddetli dai-p hariç onlar

üzerinde her türiü tasarrufa sahipti. Toplumun en üst tabakasinda ise idareyi ellerinde tutan

asilzadeler ve yüksek dereceli memurlar

I^îrî Efendi,

Fethiyye-i Cezîre-i Kibns.

yay. Harid Fedai. Ankara 1997.

s. 84.

H. inalcik. Aym bildirî, s. 64-65. 69, 71-72.

Aym bildirî, s. 65. Bu durumun, butçeye yansimasi için bkz. H. Sahillioglu. Ayni makale. s. 4. 10.

Bununla birlikte adayi terk etmeyip müslüman olan

ve

Osmanh idaresine girenler

de

vardi. Bunlara çeçitli

miktarlarda timarîar verilmiçtir.

Bir

ömek : Gime kalesinde asilzade olup müslüman olan

3

kiçi isim degiçtinp

10.000 ile 7.000 akça arasinda timara sahip olmuçlardir BOA. Riiûs Defieri. nr. 221, s. 51 , trb. 4 Cemaziyelevvel

978/

4

Ekim 1570). Aynca bkz.

Aym défier s. 105.

A.

C.

G azioglu,

Avni eser. s. 100.

N.

Çevikel,

ym

eser

s.

16-17. Tomasso Porcacchi, 1576 yilinda

ilk

baskismi yaptigi

ve

dünyanm

en

meçhur

adalanni anlattigi eserînde, Kibns halkini Panci, Levterî. Amavut. Beyaz Venedikli ve Perpiriani olmak uzere beç



272 §ENÖL ÇELÎK

Venedikliler, Kibns'i bir yerle§im yerinden ziyade askerí ve ticarî sömurge ya da koloni

olarak kullanmi§, halkin refahi ile ilgilenmemiglerdir^s. Eethettikleri topraklan uzaktan bir

koloni gibi idare etmeyen, malí ve hukukî bir bûtûnleçmenin yaninda oralari çenlendiren

Osmanhlar ise Kibris'ta yönetici sinif ve yerli nûfus dogrultusunda farkh siyasetler takip

etmi§lerdir56. Osmanli idaresi sava§in daha ba§inda mûcadelenin Eranklara kar§i yapildigini,

yerli Ortodoks nûfusuna kar§i ilan edilmedigini; yerli halkin dû§man (Venedik) tarafina

meyilleri ve yardimlan olmadigi takdirde adanin fethi sonrasinda sahip olduklan ev ve diger

emlâke el konulmayacagini bildirdi. Bu durumda, sadece ziraat ettikleri yerlerden §er'le ö§r

alinacak, kanunlara aykiri hareket edilmey ip hiç bir §ekilde zulme izin verilmeyecekti^^.

Osmanhlar, daha savaç sirasinda istimâlet politikasi çerçevesinde gönderdikleri fer-

manlara uygun hareket ettiler. Nitekim, Mente§e sancaginin Megri nahiyesinde zeamet tasar-

ruf eden Zâim Ali'nin, Osmanli hakimiyetini kabul eden Gime kalesi sakinlerinden bazilarini,

verilen emre aykiri olarak esir etmesi sebebiyle zeameti elinden

Sava§ sonrasinda Osmanli yönetimi, adanin ziraî ûretim ba§ta olmak ûzere ekonomik

dûzeninin saglanmasi, sava§ nedeniyle veya savaçtan önce Venedik baskisiyla daglara ve ada

di§ma kaçmi§ olan nûfusun tekrar geri gelmesi için çaba harcami§tir. Kibns beylerbeyisi,

kadisi ve defterdanna gönderilen fermanlarda adanin ma'mûr ve âbâdan olmasi için §er'i

kararlann uygulanmasmda ve orfî vergilerin tahsilinde reayanin himaye olunmasi, kimseye

zulûm ettirilmemesi emredilmekte; reayanin huzurlu bir §ekilde i§leriyle ugra§masi istenmek-

teydi. Reayanm dagilmasindan sorumlu olanlar da en agir §ekilde cezalandinlacakti^^.

Osmanli Devleti, sava§ sonrasinda adada sosyal, ekonomik ve hukukî alanlarda somut

adimlar da atmi§tir. Ortodoks ba§piskoposlugu tekrar ihya edilmi§, féodal dûzene son verilip

bu dûzenin hukuk ve vergi sistemi kaldirilmiçtir^o. Adada uygulanacak kanunlar için de halkin

gorû§ûne baçvurulmuftur^'. Ada halkinm hukukî nizammda bûyûk degi§iklik yapilarak, fetih

öncesindeki ûcretsiz mecburî çali§ma angaryasina son verilmi§tir62_

Osmanh Devleti'nin aldigi tedbirler sonucunda, yerlerini terk eden koylûlerden bazilan

geri donmû§ler ve eski evleri ile arazilerini talep edip bo§ durumda olanlara yerle§mi§]erdir.

Kasim 157O'de Meserya ve Mazoto'daki harap durumdaki köy sayisi 170^3 iken ayni böige

smifa ayirarak bunlar hal»kinda bilgi verir (Claude Dalaval Cobham,

Excerpta C ypria Materials of a Historry of

Cyprus,

Tûrkçe çevr. Ata Atún,

Excerpta

Cypria

dan

Magusa

Yazilan,

Ankara 2002, s. 138). Kibris'm feth edildigi

yillarda adanin nûfus yapisi hakkinda aynca bkz. B. Remziye Ozoran, Aym makale, s. 112-113; H. Înalcik, Aym

bildiri, s. 69; H. Luke,

Aym eser,

s. 13, 20-21.

55 Bkz. H. Luke,

Aym eser,

s. 14.

5Ö H. înalcik, Aym bildiri, s. 60; B. Remzi Ozoran, Ayni makale, s. 113-114.

• BOA, A.DVN. MHM. nr. 932, s.14. trh. 18 Gemâziyelevvel 977/29 Ekim 1569; Ayn ca bkz. BOA.

MD,

nr. 9, s.

29,

hkm. 78, trh. 29 Ramazan 977/7 Mart 1570.

Cezîre-i Kibris da Girne kal'asi reâyâsi itäat eyleyüp temâni zabt olunup reâyâya kimesne dahleylemeye deyu

defaâtle tenbîh olimdukdaS

(BOA.

MD,

nr. 8, s. 19, hkm. 219, trh. 5 Receb 978/3 Aralik 1570).

59 BOA.

MD,

nr. 12, s. 641, hkm. 1215, trh. 17 Zilhicce 979/1 Mayis 1572.

^^

Çe§itli alanlarda yapilan bu degi§iklikler hakkinda bkz. G. H. Hill,

Aym eser,

s. 21-22; H. Înalcik, Kibn s tarihi-

nin ana meseleleri , TK , sayi 4 (Ankara 1963), s. 34-35; Aym yazar, Aym bildiri, s. 65-74; H. Luke, Aym eser, s.

15-16;

B. Remzi Ozoran, Aym makale, s. 112; A. G. Gazioglu,

Aym eser, s.

105; N. Çevikel,

Aym eser,

s. 22.

°

'

Cezîre reâyâsi tahrîrde kendi kanünlmi üzere m i kabul iderler Arab kanunu veya gayri kanün üzere mi kabul

bi l-cümle mal-i mîrîye ve reâyâya evlâ olup miinâsib görüldügl üzre tahrîr itdüresin...

(BOA,

MD,

nr. 16, s.18,

hkm. 33, trh. 18 Cemâziyelevvel 979/8 Ekim 1571).

^^ Ada halkinin yeni hukukî statüsü ve vergileri için bkz. Kibns Eyaleti Kanunnameleri: Ahmet Akgündüz,

Osmanli

Kanunnâmeleri,

VII, ístanbul 1994, s. 637-639.

63 BOA, MD, nr. 8, s. 171, hkm. 1814, trh. 10 Gemâziyelâhir 978/9 Kasim 1570.



TURK FETHi SONRASINDA KIBRIS ADASINA YÖNELIK ISKÂN ÇALI§MALARI 273

için bu sayi iki yil sonra, Ekim 1572'de 76'ya kadar gedlemiçtir ^. Öte yandan Kasim 157O'de

Baf nahiyesinde ma'mûr 112 köy mevcut iken iki yil sonra bu sayi artarak 13O'a yüksel-

mi§tir65.

Bu

arada geri dönüp

ev ve

diger emlâkine sahip olamayanlann §ikâyetleri üzerine

Osmanh yönetimi, ev, tarla, bag-bahçe gibi gayrimenkulleri ba§kalanna satilmami§ olanlann

bütün emlâkinin tapu resmi

ile

eski sahiplerine verilmesi için Kibns beylerbeyisi

ile

kadi

ve

defterdanna emir dahi göndermi§tir66. Gayrimenkulleri satilmi§ olanlarla ilgili

ise

genel

bir

hüküm olmamakla birlikte münferit müracaatlarda devletin, taçinmaz mallari satilmi§ olsa

dahi §er'le geri

ahp,

yine tapu resmi

ile

eski sahiplerine devredilmesi yönünde verdigi

emirlere rastlamak mümkündür^^. Bunun yaninda devlet, fetih sonrasmda bazi topraksiz

köylülere ziraat yapmak için arazi de d

§ehirlerdeki durum, iskân faaliyetlerine simrlama getirilmesi sebebiyle köylerden biraz

daha farkliydi. Ömegin Lefkoça kalesinde olan bo| evler Franklar'a satilmamak §artiyla Rum

ve Ermeni sanat erbabina piyasa degeriyle satilabilmekteydi^^. Sanatkârlar di§indaki gayri-

müslim reaya ise ancak h isar di§inda, varo§larda bulunab ilirdi. Bu durumdaki reayanm, mad-

dí

bir

kayba ugramamalan için kaledeki mülkleri, devlet garantisinde olup, nzalan diçmda

herhangi

bir

i§lem yapilmamasi kayit altina ahnmiçti. Sultan

II.

Selim, zimmîlerin hisardaki

mülklerini istedikleri zaman, dilediklerine ve uygun görecekleri fiyata satma konusunda

serbest olduklarma dair garanti verip, adadaki yöneticilerin

bu

konuya dikkat etmesini

Serdar Lala Mustafa Pa§a, muhasarasi uzun süren

ve 1

Agu stos 1571'de fethedilen

Magusa kalesinde, yerli halka yönelik hareket serbesdigi ile ilgili haklar vermi§ ve bu haklar

sonradan geni§letilerek dev am etmiçtir . Anca k diger yerle§me lerin aksine bu dönemde

Magusa §ehrinde hizli

bir

iskân faaliyeti görülmemektedir. Fetihten

9 ay

sonra §ehrin hâlâ

tenha oldugu anla§ilmaktadir. Nitekim, Kibns adasinin tahririne memur olan Üsküdar kadisi

Mevlânâ Muhyiddin Efendi, Magusa'daki devlete

ait

olan

bo|

evleri emir geregi satmak

istemi§, ancak §ehirdeki nüfus azligimn

bir

sonucu olarak taliplisi fazla olmadigmdan

bu

evlere kira ñyatina para teklif edilmi§tir. Bunun üzerine bu bo§ evlerin kiraya verilmesine ve

tamirinin kiraciya yaptirilmasma karar verilmi§tir^2

Magusa'daki bu tenhaligm muhtemel sebepleri; Hristiyan korsanlann §ehre saldirabile-

cegi beklentisi sebebiyle insanlann Magusa'ya yerle§mek istememeleri

ile

Lefko§a kalesinde

oldugu gibi Hristiyan reayanm kalede iskânlannin uygun görülmeyip evlerini piyasa degeriyle

Müslümanlar'a satip kale di§ina çikmak zorunda kalmalandir'^3_

TK. KKA, 64 numarali ve 1572 tarihli Kibns adasi tahrir defterinde yer alan bo§ köylerin sayisi için bkz. H.

ínalcik, Aym bildiri, s. 61. Kar|ila§tir, J. C. Jennings, Aym makale, s. 177-186.

65 BOA, KK,

Ahkâm Defteri

nr. 67, s. 714, trh. 20 Ramazan 980/24 öcak 1573.

66 BÖA,

MD

nr. 23, s. 237, hkm. 504, trh. 17 Ramazan 981/10 öcak 1574.

67 Bkz. BOA, KK,

Ahkâm Defteri

nr. 67, s. 893, trh. 19 Ramazan 980/23 öcak 1573;

Aym Defter

s. 571, trh. 6

Cemâziyelâhir 980/14 Ekim 1572. Kar§ila|tir G. H. Hill,

Aym eser.

s. 21.

68 BOA, KK, Ahkâm Defîeri nr. 67, s. 717, trh. 22 Receb 980/28 Kasim 1572.

69 BOA,

MD

nr. 27, s. 50, hkm. 128, trh. 24 Receb 983/29 Ekim 1575.

7° BOA,

MD

nr. 18, s. 129, hkm. 277, trh. 17 §evvâl 979/3 Mart 1572.

l BÖA, KK,

Rüüs Defieri

nr. 225, s. 22, trh. 17 Muharrem 980/30 Mayis 1572.

• 2 BOA,

MD

nr. 12, s. 630, hkm. 1211, trh. 17 Zilhicce 979/1 Mayis 1572.

• 3 Magusa kalesindeki Hristiyanlann, kaledeki evlerini piyasa fiyati ile Müslümanlar'a satmalan ve gu^enlik

nedeniyle kale disinda bir varo§ kurdumlarak orada iskân olunmalan hakkmda bkz. BOA,

MD.

nr. 21, s. 54, hkm.

135,

trh. 24 Ramazan 980/28 öcak 1573;

Aym défier

s. 123, hkm. 300, trh. 20 §evvâl 980/23 §ubat 1573. J. W.

Heymen,

Excerpta Cypria dan Magusa Yazilan

s. 158.



274 §ENOL ÇELÎK

Bunun yaninda ada halkindan olup Vene dik baskisi sebebiyle fetih ön cesind e Kib ris tan

aynlmak zorunda kalan ya da sefer sirasmda esir dûgen Kibnslilar in da fetihle biriikte adaya

dönmek istedikleri görülmektedir. Örnegin, Magusa kalesinin muhasarasi sirasinda,

Venedik te olan bir grup Kibnsli adaya dönmek istemig, dönecek olanlara izin verilip kolaylik

gösterilmesi için de Hersek Sancakb eyi K asim Bey görevlendirilmigtir^^. Yine, sefer sirasinda

esir dûgen ancak sonradan hûrriyetlerine kavugan 35 zimmînin, aileleriyle birlikte 1574

Haz irani nda adaya dönmek istedikleri ve devletin bunlara izin vererek A nad olu dan K ib ns a

geçmelerine engel olunmamasi ve Kibns beylerbeyisinin bu aileleri uygun gördügü köylere

yeriegtirmesi için emir gönderdigi bilinmektedir75. Ote yandan Kibris halkmdan olup sefer

sirasmda Anadolu ya geçen ve Serdar Lala Mustafa Paga nin izniyle Anadolu da kalip Kibns a

geri dönmeyen ailelerin de oldugu anlagilmaktadir. Ornegin Kibris fethi sirasmda 300 kigilik

bir grup bu gekilde Antalya taraflarina yerlegmiglerdir76.

IL Anadolu dan Adaya Yö nelik Îskân Çaligmalari

A. Te§vik §eklindeki Îskân

Ki bn s adasina yönelik iskân çaligm alannin en önem li kismini A nad olu dan adaya

gönderilen nûfus olugturur. Ancak A nad olu dan yapilmak istenen goçû 1572 Agu stosu ndak i

sûrgûn hûkmû ve bu hûkûm çerçevesindeki toplu/genel sûrgûn uygulamasiyla baglatmak

dogru olmaz. Çûnkû Osmanli Devleti, Lefkoga kalesi fethinin (9 Eylûl 1570) hemen

sonrasinda adanin ''§enlenmesi için bir yandan adadaki yerli halka yönelik yapici davraniglar

gösterip onlara gûven vererek köylerinden ayrilanlann geri dönmesini saglarken; öte yandan

da An adolu dan K ib ns a yerlegmek ama ciyla gidecek leri tegvik etmekteydi7 7. Da ha M agusa

kalesinin muhasara edildigi, adanin tamamma hakim olunmadigi bir sirada devlet, idaresine

dahil ettigi Lefkoga, Girne, Tuzla gibi yerierin

§enlenmesi

için birtakim faaliyetlere girig-

mig; 16 Zilkade 978/11 Nisan 157rde Karaman vilayeti kadilanna hitaben yazilan hûkûmle78,

Karaman vilayetinden yerlegmek amaciyla Kibns a gideceklere kadilann engel olmayip^^ izin

vermelerini emretmigti^o. Bu hûkme göre kendi istekleriyle Kibns adasina gidecek olan

reaya, adada istedikleri yere yerlegebilecekti. Bu ilk agamada, Karaman vilayetiyle birlikte

§am ve Haleb den de adaya geçecek nûfus, tegvik edilmig olmakla^ birlikte devletin bu

bölgeden nûfus nakli konusunda îsrar etmedigi anlagilmaktadir.

74 BOA,

MD,

nr. 17, s. 10, hkm. 16, trh. 25 Muharrem 979/19 H aziran 1571; BOA,

MD.

nr. 14, s. 42. hkm. 51,

trh. Safer 979/25 Haziran 1571.

75 BOA,

MD,

nr. 26, s. 46, hkm. 123, trh. 1 Rebiülevvel 982/21 Haziran 1574.

76 BOA,

MD,

nr. 71, s. 157, hkm. 313, trh. 13 Rebiülevvel 1002/7 Aralik 1593.

7

Daimi yerleçmeler kurmak amaçlari olmasa da adanin ilk yönetici kadrosu, egitim ve haklajtirma ijlerini yerine

getiren ilmiye smifi ile muhafaza ve kale tamiri için alikonulan askerî gruplar, Kib ris in ada diçindan gelmi§ ilk

sakinieri oldular. Yine fetih sonrasinda sefere katilmi§ askerlerden bir kisminin yerleçmek amaciyla adada

kalabilecegini de göz ardí etmemek gerekir. Bu konuda bir degeriendirme için bkz. G. H. Hill, Aym eser, s. 20.

78 BOA,

MD,

nr. 12, s. 137, hkm. 302; BOA,

MD,

nr. 14, s. 964, hkm. 1427, trh. 6 Zilkade 978.

79 Normal gartlarda reaya, topragini terk edip ba§ka bir yere yerleçem ezdi. Birçok sancak kanun nam esinde, reayanin

topragini birakip ikâmet ettigi yerden aynlmasi halinde, onbeç yili geçmemi§ ise tutulup geri getirilmesinin

kanûn-i kadîm

öldugu vurgulanmiçtir. Bir ömek, 1487 tarihli Hüdavendigar livasi kanunnamesi: A. Akgündüz,

Ayni eser,

II, (1990), s. 181.

^^

osm anli yönetimi, adaya nakledilecek nûfus için daha baflangiçta Karaman vilayetini uygun görmüc, sonraki

dönemde de bu bölgeden adaya sürgün haneleri gondermiçtir. Bunun yaninda Karaman vilayeti topraklarmin büyük

çogunlugunun Karam anoguliari beyligi hakimiyet sahasinda oldugu, Osmanli D evleti nin bu topraklan zapt

ettikten sonra nüfusunu birçok kez imparatorlugun degi§ik yerlerine sürdügü de bilinmektedir (Âçik Paça-zâde, s.

172-173;

Neçri, II, s. 789, 79 1; Hoca Sadeddin,

Tâcii t-tevârih,

I, ístanbul 1279, s. 516).

81 BOA, MD, nr. 12, s. 253, hkm. 522, trh. 19 Muhan-em 979/13 Haziran 1571.



TURK FETHÍ SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELÍK ÎSKÂN ÇALI§M.\LARI 275

Karaman vilayetindeki kadilara gönderilen 16 Zilkade 978/11 Nisan 1571 tarihli bu

hükümden dort ay ve Magusa kalesinin zapt edilip adaya tamamen hakim olunmasmdan

yaklaçik bir ay sonra, 6 Rebiulâhir 979//28 Agustos 157rde, Konya, Lârende, Nigde ve Îçel

sancagi kad ilann a iskânla ilgili bu kez daha aynntili bir hüküm gonderilmiçtir^^ Osm anh

idaresi, bu hükümde adaya nüfus naklinde yapilacak i§lemleri açiklarken, ayni zamanda toplu

sürgün uygulamasma yönelik de ilk i§aretleri vermi§tir, Kibns adasma kendi istekleriyle gidip

yerie§ecek olanlar, ya§adiklan kö)ierin tabi olduklan hukukî statUlerine göre has, zeamet,

timar ya da evkaf reayasi §eklinde siniflandinhp defteriere yazilacak, iki nüsha olarak hazirla-

nacak bu defterierden biri istanbul'a digeri de Kibns beylerbeyligine gönderilecektir. Aynca

bu hükümde. adi geçen sancaklara tabi kazalardan kendi iradeleriyle ve yerle§mek amaciyla

Kibris adasma gideceklere kadilarin engel olmamasi istenirken, gitmek istemeyenlerin de

hiçbir §ekilde zorlanmamasi, aksi taktirde adaya gitmek için zor kullanan yöneticilerin agir

bir §ekilde cezalandinlacagi belirtilmekte\di.

Ancak, reayanin Kibns adasina gidip yerle§mekte isteksiz olmalan üzerine

§3,

adanm

ma'mur ve âbâdan olmasi iktizâ-yi murad-i §erifi

olan merkezí idarenin, bu kez adanm

suyunun ve havasmin ne kadar iyi oldugundan bahsedip vergi muafiyeti ve timar tevcihleri

gibi yöntemlerle Kibns 'a gidip yerle§megi teçvik ett igi görülmektedir. Nitekim. Kibns

beylerbeyisine 5 Ramazan 979/21 Ocak 1572'de gönderilen bir hükümde8-^. daha önce

Kibns'a gidecekler için Konya, Lârende, Kayseri§5 ve Nigde sancagi kadilanna ferman

gönderildigi ve bu sancaklardan adaya gidip yerleçecek olanlann üc yila kadar vergilerden

muaf olaca klan , içlerinden sa\ asabilecek durum da olan lara mahlûl olan gedikler \ erilecegi

bildirilmektedir. Nigde sancakbeyi ile Konya, Lârende, Kayseri \e Nigde kadilanna hitaben

yazilan ba§ka bir hükümde de biraz daha ileri gidilerek, ilgili kadilarin sanayi erbabiyla, yeri

ve yurdu olmayanlann adaya göcürülmelerinde gayret göstermeleri emredilmektedir^^,

Yine Kibns adasmin iskâniyla ilgili diger bir te§vik de Kibns beylerbeyligine baglanan

içel. Tarsus, Sis ve Alaiye sancaklannda mahlul olan timarlarla ilgilidir. Gönderilen ferman-

lara göre Kibns beylerbeyisi , bu sancaklardaki mahlul t imarían, Anadolu'da oturanlara

vermeyip adada ikâmet etmeyi kabul edenlere verecekti. Bu §ekilde bir yandan adanm

muhafazasi için askerin dagilmasi önlenirken öte yandan adanm mamur olmasma katkida

bulunulacakti^''.

Kibns'a göcü özendiren bu fermanlar sonucunda, Karaman bölgesinden gönüllü olarak

Kibns adasma gidenler var miydi? Var ise ne kadardi? Bu konuda bir ar§iv kaydma rastlaya-

madik, Sadece halkm Kibns adasma göcüp yerle§mekte isteksiz olduklanna dair bilgiye sahi-

biz. Ancak, sonraki dönemde devletin toplu sürgüne müracaat etmek zorunda kalmasina baki-

hrsa, bu ilk acamada adaya yönelik beklenen gönüllü iskâninm gerçekle§medigine hükmede-

biliriz.

Ayni defler.

s. 408, hkm. 804.

Nigde beyine, Konva ve Lârende. Kayseriye. Nigde kadilanna hiikûm ki . bundan akdem göuderiten emr i seríflim

múcebince kazaniizda tenbih ve nidâ itdürilüp ihtiyârlariyia cezîre-i Kibns a sákin olinaga kimesne murad edinmez

deyu bildûrm i}sin...

(BOA,

M D.

nr. 10. s. 246. hkm. 379, trh. 5 Ramazan 979/21 Ocak 1572).

BOA,

M D,

nr. 10, s. 246, hkm. 378.

Bir önceki hükümde Kayseri yerine içel sancagi yazilmi§tir (BOA.

M D.

nr. 12. hkm. 804).

BOA,

M D,

nr. 10, s. 247, hkm. 379, trh. 5 Ra'mazan 979/21 Ocak 1572.

BOA,

M D,

nr. 19, s. 31, hkm. 79, trh. 13 Muhan-em 980/26 Mayis 1572.



276 §ENOL ÇELÎK

Toplu/genel sürgün öncesi Kibns adasina yerleçmek amaciyla nüfus nakledilmek istenen

bir diger böige de §am ve Haleb'dir. M agusa kalesi muhasarasmin devam ettigi sirada, 1571

yili Hazirani'nda Lala Mustafa Paca'ya hitaben gönderilen ve seferle ilgili çeçitli konulan

içeren uzunca bir hükümde, serdann §am ve Haleb civanndan adaya insan göcürmek için ne

yapilmasi gerekiyorsa yapmasi ve geliçmeleri merkeze arz etmesi istenmektedir^^. Ancak

bundan sonraki iskân çaliçmalarinin seyrine baktigimizda, devletin bu bölgeden adaya nüfus

nakli için lsrar etmedigi anlaçilir.

Anadolu'dan Kibns adasina yönelik göcün bu ilk açamasinda, bir diger çaliçma Kethüda

Peykârî-oglu Hasan tarafindan gerçekleçtirilmek istenmiçtir. Bir yönüyle toplu sürgün

özelligi de taçiyan bu iskân çaliçmasinda Peykârî-oglu Hasan, Kibns defter kethüdaligi görevi

karçiligmda Karaman bölgesinden 2.000 haneyi Kibns adasina göc ettirmeyi taahhüt etmiçtir.

Magusa muhasarasi sirasinda Kibns gönüllü agaligi, defter eminligi, defter kethüdaligi gibi

adanm yönetiminde bir dizi atamalarda bulunan Lala Mustafa Paca, Peykârî-oglu Hasan'i

taahhüt ettigi görev karçiligmda Kibns defter kethüdaligina tayin etmiçtir. Bu atamalar sultan

tarafindan onaylanirken, adanin iskânma verilen önem sebebiyle kethüda Peykârî-oglu

Hasan'm adaya nakledecegi haneler üzerinde de önemle

Mayis ve Haziran 1572 tarihlerinde Kibns beylerbeyligine yazilan hükümlerde^o,

Peykârî-oglu Hasan'in bu hanelerden ne kadarim adaya gönderdiginin lsrarla sorulduguna

bakilirsa, 1572 yili ortalanna kadar henüz adaya nüfus nakli gerçekleçmemiçtir. Baçlangiçta

2.000 haneyi adaya gönderebilecegini belirten Kethüda Peykâri-oglu Hasan'in daha sonra bu

rakami 1.000 haneye indirdigi anlaçilmaktadir. Ancak Peykârî-oglu Hasan, bu sözünde de

durmamiç hem kethüdalik görevini yerine getirmedigi hem de bu 1.000 haneden hiçbirini

adaya göcürüp iskân ettirmedigi için Kibns defter kethüdaligi görevi 15 Temmuz 1573'te

kendisinden alinip Bozok sancaginda zeamet tasarruf eden Öm er'e verilmiçtir^'. B u durumda

Kibris'la ilgili iskân çahçmalannda, adaya sevk edildigi sanilan 1.000 hanenin aslinda adaya

gitmedigi ve Peykârî-oglu Hasan'in da ada iskânmda önemli bir role sahip olmadigi anlaçil-

maktadir.

Kibns adasina yapilan toplu/genel sürgün öncesinde, cezaen adaya sürülüp gönderilmek

istenen haneler de bulunmaktadir. Daha adanin tamami fethedilmeden önce Musul'da oturan

ve íran ile iliçkisi oldugu öne sürülen 24 kiçinin suçlarmin sabit olmasi halinde aileleri ile

adaya sürülmeleri istenmiçtir92. Yine Kayseri kalesi kethüdasi Bekir gühercile içlemeye karçi

88 BOA,

MD.

nr. 12, s. 253, hkm. 522, trh. 19 Muhanem 979/13 Haziran 1571.

8^ Göst. yer. Peykârî-oglu Hasan ile ilgili arçiv kayitlan nin önemli bir kisminda akrabalan ndan I.OOO haneyi Kib ns'a

göcürmesi karçiligmda Kibns defter kethüdaligmin kendisine verildigi israrla belirtilmiçtir. Bir ömek: Teke

sancaginda Eslemes el-Müteveffa ibn Ulama Bey'in 43.000 akçalik zeametinin önce Peykârî-oglu Hasan'a

akrabalanndan 1.000 haneyi Kibns'a göcürmesi karçiligmda verilmesi, daha sonra da bu gelirin Ulema Bey'in

Sincar sancagindan mazul kardeçi Veli Bey'e birakilmasi ve Hasan Kethüda'ya, Tarsus'dan ayni miktar gelir tahsisi

ile ilgili 4 Muharrem 980/17 Mayis 1572 tarîhli bir rüüs kaydi: BOA, KK,

Rüüs Defieri,

nr. 225, s. 10.

50 BOA,

MD,

nr. 19, s. 31, hkm. 79, trh. 13 Muharrem 980/26 Mayis 1572;

Ayni defter,

s. 69, hkm. 154, trh. 22

Muharrem 980/4 Haziran 1572.

'

Kibns beylerbeyisine hüküm ki, mektüb gönderüp Kibns da défier kethüdasi olan Feykârî-ogli Hasan yedi seki

aydan beru hidmeti mu'attal oldugundan mâ'adâ mukaddemâ kethüda oldugi zemâiida tevâbi' ve tevâhikindan

mezbüreye bin hane götürüp temekkün itdürmegi §art itmi¡ iken halen bir hâne dahi götürüp temekkün itdürmey

yerine bir yarar kethüdalik hidmetine sezavâr kimesne lâzimdur deyu arz itmegin Bozok Beyi Çerkes dame

izzeiiunun ogli olup livâ-i mezbürda otuzbinyediyüz akça ze'ameti olan dârende Ö mer e sene 981 Rebiülahir ini

onaltmci gününden cezîre-i mezbüre défier kethüdaligin ... emr idüp buyurdum ki

... (BOA, A. N§T. nr. 1071, s

36 ,

trh. 23 Rebiülahir 981/22 Agustos 1573)

52 BOA, MD. nr. 12, s. 329, hkm. 674, gonderîliç trh. 3 Safer 979/27 Haziran 1571.



TURK FETHÍ SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELÍK ÎSKÂN ÇALIÇMALARI

277

geldigi için Kibns'a sûrûlmûç; ancak adaya giderken firar edip geri dönmü§tur. Devletin

sûrgûn konusunda sonraki dönem de gösterdigi tavizsiz tutumunu

bu ilk

dönemde göstermedi-

gini anhyoruz. Nitekim Bekir, kalede oturmamak §artiyla affedilmi§, eger kaleye girip ikâmet

ederse tekrar Kibns'a sûrûlecegi uyansinda bulunulmuftur^^

Ote yandan Îçel, Konya, Lârende

ve

Nigde'de bulunan

ve yol

kesip hirsizlik yapan Mellaç

Araplan'nin

da

yakalanip aileleriyle birlikte Kibris adasina gönderilmesi emredilmi§ ancak

bunda ba§anli olunamamiçtir^ *. Yine

Sis

sancaginda yaylaklanna gidip gelirken ekinleri

hayvanlanna yediren, yol kesip soygunculuk yapan bazi yorûk cemaatleri ile Karaman,

Zulkadriye, Diyarbakir

ve

Adana vilayetlerinde halen hapiste olan

\

e bundan sonra

da

hapsi

gerektirecek suç i§leyen mûcrimlerin sicil suretleri ile birlikte Kibns adasina gönderilmeleri

Gezaen Kibns'a gönderilmek istenen hanelerin

ne

kadarinm adaya geçtigini bilmiyoruz.

Ancak Mella§ Araplari ile Kethûda Bekir örneginde oldugu gibi sonucun istenen dûzeyde

olmadigi söylenebilir.

Son olarak devlet, toplu/genel sûrgûn uygulamasina baglamadan yakla§ik bir ay önce.

Rum vilayetinden Kibns 'a bûyûk miktarda nûfus göndermeyi planlamiçtir.

Adi

geçen

vilayette, özellikle yer sikmtisi çeken koylûlerin, tahrire memur Trabzon sancakbeyi Omer

Bey tarafmdan tespit edilmesi ve bu ki§ilerin Rum beylerbeyi tarafindan kale mu hafizlan

nezaretinde Kibris adasma goçûrûlmesi öngörulmuftür^^. Ancak toplu/genel sûrgûnlerin

ba§lamasi sebebiyle bu hûkmûn yerine getirilmedigi anla§ilmaktadir.

B Toplu/Genel Sürgünler

a

Sürgün hükmü

ve

sürgün alani

Türk fethi sonrasi Kibris adasindaki iskân faaliyetlerinde, Anadolu'dan göndedlmek

istenen nüfusun ikinci ve en önemli a§amasi toplu/genel sürgünlerdir. Kibns beylerbeyisi

Sinan Pa§a,

ada

nûfusunun azligi sebebiyle ziraî üretimin yapilamayi§i kar§ismda K ibn s'a

yerle§im için insan gönderilmesi gerektigini savunup, merkeze yazdigi mektup ile de. ada

topraginin tarima, m eyve agaci

ve

§eker kami§i yeti§tirilmesine uygun olup. topragm bire elli

verecek derecede verimli oldugunu belirtir. Kibns adasmm özelliklerine yönelik Sinan

Paça'mn tespitlerine ek olarak Osmanli yönetimi de, ada suyunun iyi, havasmm da ílimli

oldugunu, devletin Kibns'ta önemli yeriere kaleler in§a edip buralara asker koydugunu,

emniyetin saglandigini ve dû§man saldinlanndan adanm korundugunu vurgular^^. Esasen

Osmanli yönetiminin

de

öncelikli amaci,

en

kisa sûre içinde Kibns'in

ma'mûr

ve

âbâdan

olmasi di ki,

devlete göre

bir

mem leketin ma'múriyeti ancak reaya

ile

mûmkûndûr^».

53 Aym defter, s. 235, hkm. 493, gönderili? trh. 25 Muharrem 979/19 Haziran 1571.

54 BOA,

MD,

nr. 19, s. 158, hkm. 334. trh. 17 Safer 980/29 Haziran 1572;

Aym defter,

s. 159. hkm. 336. trh. 17

95 BOA, MD. nr. 16, s. 26, hkm. 45. trh. 9 Gemâziyelevvel 979/29 Eylül 1571; BOA. MD. nr. 19. s. 306. hkm.

618-619, trh. 4 Rebiulâhir 980/19 Agustos 1572.

56 BOA,

MD,

nr. 19, s. 236, hkm. 484, trh. 16 Rebiulâhir 980/28 Temmuz 1572.

5'^ Aym defter, s. 334, hkm. 669, trh. 9 Rebiulâhir 980/14 Agustos 1572.

58 ...imdi memleketin ve vilâyeiin ma 'mûr olmasi reâyâ geliip tavatiun idüp zirâal ve hirâset itmegtedm... BOA,

MD,

nr. 21, s. 54, hkm. 135, trh. 24 Ramazan 980/28 Ocak 1573).



278 §ENOL ÇELÎK

Kibns adasini imâr etmek, azalan ada nüfusunu gereken düzeye çikarmak, iktisadî hayati

kalkindirmak, genel bir ifade ile günlük hayati canlandirmak için adaya gönderilmek üzere

büyük nüfus kütlesine ihtiyaç duyan ösmanli Devleti, bu amaçla kuruldugu günden itibaren

çe§itli §ekillerde uyguladigi^^

sürgün usülüne, 9

Rebiulâhir 980/19 Agustos 1572'de müracaat

etmi§tir. Adanm büyük bir kismina 1570 Eylül 'ünde sahip olan Osmanh Devleti 'nin,

genel/toplu sürgün uygulamasma 2 yil sonra baçladigi görülür. Bu dönem içinde sava§

sebebiyle dagilan yerli halkin yerlerine dönmesi için çe§itli önlemler alinmi§ ve bunda da

büyük ölcüde ba§arili olunmu§tur. Devlet bununla da yetinmeyip Karaman bölgesinden adaya

gitmek isteyenleri te§vik etmi§, bunlara 3 yillik vergi muafiyeti ve dirlik sözü vermi§tir. Yine

bu sure içinde atamalarla adada idarî duzen kurulup'^o, Magusa kalesinin 1 Agustos 157rde

fethi ile de Kibns'm tamamina sahip olunmu§, tehlikeli yerlerde kaleler in§a edilerek adada

emniyet saglanmi§tir. Öte yandan tahrir içlemi'^i ve ilk bütceyle'O2 de adanin nüfus ve

gelirlerine ait verilere ula§ilmi§tir. Sonuçta devlet, Kibns adasinm iman için ihtiyaç duydugu

nüfusun miktanni ve niteliklerini çikarmig olmaktadir.

Bu veriler de dikkate alinarak 9 Rebiulâhir 980/19 Agustos 1572 tarihli Anadolu,

Karaman, Rum ve Zulkadriye kadilanna hitaben bir sürgün hükmü hazirlanmi§tir'O3. Bu

hükümde hangi kadiliktan, kimlerin, ne kadar, hangi i§lemlerden sonra ve nasil Kibns'a

gönderilecegi, orada neler yapilacagi tespit edilmi§tir. Buna göre;

a- Engebeli arazide ikâmet edip ziraat alani konusunda sikintisi olanlar,

b-

Halk arasinda kavgaci, geçimsiz ve e§kiya olarak bilinenler,

c- Tahrir i§lemi sirasinda deftere yazilmami§ olanlar,

d- Bir yerle§im biriminin yerlisi olmayip oraya sonradan gelip yerle§enler,

e- Arazi sahibi olmayip icara yer alip ziraat ile ugra§anlar,

f- Aralarinda arazi anla§mazhgi olanlar,

g- Köyden §ehre göc edenler,

h- Her hangi bir i§i ve geliri bulun ma yanlar,

1- Pabuççu, baçmakçi, derzi, hallâç, a§çi, semerci, nalbant, bakkal ve ta§çi gibi zanaat

sahipleri,

VÉ? bilciimle lier nevi'den §ehir ve kasabât liânelerine göre on haneden bir hane ...

yazihp adaya gönderilecekti.

Kibns di§indaki adalarda da sürgün usulünün uygulandigi görülmektedir. Örnegin, Rodos adasinin fethi (1522)

sonrasmda sürgün usulüne müracaat edilmi§, Bati Anadolu'dan Rodos'a Kibns'ta oldugu gibi toplu olarak nüfus

sürülmesi öngörülmü§tür: ...cezîre-i Rodos ta'miricün

cimme i

vilâyetin ahâlisinden her kasa badan birkaç nefer

kimesne cezîre-i mezkürda tem ekkün

itdürilmek

em r

olunditkda

... (BOA, TD, nr. 166, s. 411).

Eethini müteakip Kibns adasinin ilk idarî yapilanmasi için bkz. Feridun M. Emecen, Ayni makale, s. 47-58.

Ayrica bkz. G. H. Hill, Aym eser, s. 2-6.

Tahrir ijlemine Ekim 157rde ba§lanmi§ olup yaklaçik bir yil sünnüjtür. Söz konusu tahrir defteri, Tapu Kadastro

Genel M üdürlügü, Kuyud-i Kadîme Ar§ivi'nde 64 numara ile yer almaktadir. Bu deftere dayali bir çaliçma için bkz.

R. C. Jennings, Ayni makale, s. 175-189.

Kibns adasinin ilk yili bütcesi açik vermi§tir. Bu bütcenin aynntih bir §ekilde talilili için bkz. H. Sahillioglu,

Aym makale, s. 1-34.

BÖA, MD, nr. 19, s. 334-337, hkm. 667, trh. 9 Rebiulâhir 980/19 Agustos 1572. Sürgün hükmü birçok kez

yayinlanmi§tir: Ö. Lütfi Barkan, Sürgünier , ÍFM, XI, s. 550-553; N. Köktemir, Aym eser, s. 89-92; V. Bedevi,

Aym eser,

s. 119-123; H. Fikret Alasya,

Aym eser,

s.

59-61;

A. C. Gazioglu,

Aym eser,

s. 102-103; R. C.

Jennings. Ayni eser, s. 218-220.



TURK FETHi SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELÍK ÎSKÂN ÇALI§MALARI 279

Özellikle köylerde ikâmet edip geçimsizlik ve egkiyalik ile tanmanlar, deftere kayith

olmayip yerleri ve yurtlari bulunmayan ve ûcretle yer kiralayanlar, ribâhorluk edenler ve yer

konusunda birbirleriyle davali olanlar öncelikli olarak sûrûlecekti.

Yukanda siraladigimiz özelliklere göre belirienen sûrgûn halki, isimleri, vergileri,

kefilleri, çiftçi olanlar hayvanlan ve zanaat sahipleri de aletleri ile sûrgûn defterierine kayde-

dilecekti. Defterlerin yazimi sirasmda hiçbir gekilde usulsûzlûk yapilmayip, kimseden para

talep edilmeyecek ve hiç kimse bagkasini korumaya kalkmayacakti. Üc nûsha olarak hazir-

lanacak olan bu defterlerden birisi Ístanbul'a, digeri Kibris'a gönderilecek ûçûncûsû de yazimi

yapilan ilgili kadilikta kalacakti. Bu defterier yoklama sirasinda da kullanilacak ve deftere

kayitli olup da Kibns'a gitmeyenler mutlaka adaya nakledilecekti.

Yine sûrgûn hûkmûne göre sûrgûne tabi olanlara vergi muafiyeti getirilecek ve Kjbns'a

yerlegtikten sonra iki yila kadar vergi almmayacakti. Sûrgûne tabi olan halkm tasarruflann-

daki tagmmaz mûlkleri açik arttirma ile satilacak ve tutan kendilerine verilecekti. Ancak

degerinden agagiya satilmamasma, dolayisiyla göc edeceklerin maddî zarar görmemelerine

dikkat edilecekti. Tagmabilir egyalari ve hayvanlan ise yanlarinda adaya nakledilecek ve bu

nakil sirasinda gûneydeki Silifke limani kullanilacakti.

Sûrgûn halki kiga kadar Kibns'a geçirilmig olacak, Anadolu'ya geri dönenler ise idam

gibi en agir ceza ile cezalandirilacakti. Sûrgûne tabi olan yerlerdeki kadilar. sûrgûn halkim,

sûrgûn defterine uygun bir gekilde adaya nakledeceklerdi'^-^. Reayanin nakli sirasinda yanla-

rina yeteri kadar koruma verilecekti. Bu kigilerin nezaretinde adaya geçirilen halk için Kibns

beylerbeyisinden temessûk almacak ve bu temessûkler daha sonra îstanbul'a, merkeze gönde-

rilecekti. Kibns adasina gönderilen halkm. adadaki iskânmdan Kibns beylerbeyi sorumlu ola-

cak, adaya sûrûlenleri uygun gordûgû yerlere iskân ettirebilecekti.

Gorûldûgû gibi sûrgûn hûkmû, Anadolu'dan Kibns adasma sûrulecek olan nûfusun, nasil

tespit edilip agama agama ne gekilde goçûrûlecegini ve bunun için ne gibi iglemlerin yapilaca-

gmi açiklamaktadir.

Sûrgûn hûkmûnûn Anadolu, Karaman, Rum ve Zulkadriye vilayetlerindeki kadilara

hitaben yazildigi dikkate alindigmda. ilk bakigta öngörulen sûrgûn alanmm çok genig olduguna

hûkmedilebilir. Ancak, uygulamanm daha dar alanda kaldigi ve ileride de aynntili iglenecegi

gibi sûrgûn iglemine agirhkh olarak Karaman vilayetinin muhatap oldugu anlagilmaktadir.

Sûrgûn hûkmûnden bir gûn sonraya ait Kibns sûrgûnleri ile ilgili bir rûûs kaydmda'O5,

hangi idarî birimden ne kadar hanenin Kibns adasina sürülecegi belirtilmigtir. Burada yer

alan ve adaya gönderilecek toplam hane miktarmi (5720) gösteren kayit ile sürgün hükmünün

sonuna dügülen ve adaya gitmesi öngörulen hane miktarmi gösteren kayittaki'o^ rakamm

(5729) birbirine yakm olmasi, sûrgûn alanmi tespit ve verilen bilgilerin geçerliligi açismdan

''* Kadilann, sürgünde üstlendikleri roller hakkinda bkz. R. C. Jennings. Aym eser. s. 216-217.

^^ BOA, KK,

Rüüs Deßeri, nr.

225,

s.

7 2,

trh. 10

Rebiulâhir 980/20 Agustos

1572.

106

g,y süreti Teke ve Teke den her on hâneden bir olucak be§ bin yediyüz yirmi hâne olur

(BOA,

MD. nr.

19,

s.

337).

Sürgün halkinin tamamma

ait bu

rakam, sadece Teke sanagindan gönderilen hane toplami olarak

yorumlanmiçsa (Ö. Lutfi Barkan, Sûrgûn ler , IFM, XI, 553; R. Dündar, Aym makale, s. 635) da Teke sancag:inin

nüfusu dikkate alindiginda (Teke sancaginm nüfusu için bkz. Behset Karaca,

X V ve XVI Yüzyillarda eke Sancagi.

Ondokuz Mayis Uni. Sosyal Bilimler Enst. basilmami§ Doktora tezi, Samsun 1997.

s.

202-203) bunun mümkün

olamayacagi görülmektedir.



8

§ENOL ÇELÎK

önemlidir, Sürgün miktan ve alani konusunda bize önemli bir bilgi veren bu rüQs kaydina

göre Kibns'a sürgün gönderecek idarî birimler ile hane toplamlan ve oranlan §öyledir:

idari Birim

Karaman vilayeti

içel sancagi

Bozok sancagi

Teke sancagi

Alaiye sancagi

TOPLAM

idari Birimin

Hane Toplami

31500

8656

7258

5001

4876

57291

Sürgün Hanesi*

3150

86 5

726

500

488

5729

Sürgün Toplamma

Orani ( )

54,98

15.09

12.67

8.72

8.51

Rüüs kaydinda zikr olinan vilâyetlerden her on hâneden bi r hâne hesabi üzere cezîre-i Kibris a sûrgûn olmak

[buyuruldi]

yazilmi§ olup verilen hanelerin onda biri tarafimizdan hesaplanm ijtir.

Tabloda görüldügü gibi Kibns adasina gönderilmesi öngörülen hanelerin yandan fazlasi

Karaman vilayetinden olu§maktadir. Kibns beylerbeyliginin tegkili sonrasmda buraya bagla-

nan içel'in de bu düzenlemeden önce Karaman bey lerbeyliginin b ir sancagi oldugu

•O''

dikkate

ahnirsa, Anadolu'dan gönderilmesi dücünülen sürgünlerin yakla§ik olarak dörtte ücü Kara-

man vilayetinden, dolayisiyla Osmanh idaresi öncesindeki Karamanogullan beyligi hakimiyet

sahasmdandir. Önem li olan diger bir konu da sürgüne tabi olan yerlerde, kismen topraga bag h

dahi olsalar konar-göcer hayatin, yaylak-güzlek-ki§lak arasinda bir nüfus hareketlihginin var

Karaman vilayeti ile içel, Bozok, Teke ve Alaiye sancak lanyla sinirli bu sürgün alamna,

beklenen nüfusun adaya yerlegtirilemem esi sebebiyle 23 Kasim 157 3'de Adana, Sis ve Tarsus

sancaklan da dahil edilmi§tir. Bu sancaklardaki defter harici 500 hane ile §inet ve §ekavetle

taninmi§ 600 hane ve bunlardan ayn 200 hane olmak üzere, toplam 1.300 hanenin Karaman

bölgesinde oldugu gibi ziraat aletleri ve hayvanlan ile Kibns'a sürülmesi öngörülmüctüri ' '^.

Bunun yanmda Kibns'a, Rodos adasi ile Haleb'den de cezaen olmaksizin sürgün gönderilmek

istenmi§tir'io,

Osmanh Devleti, sürgün alanini meydana getiren bu idarî birimlerin yaninda özellikle

Kibns'ta ticaretin geliçmesi için Safed'den mal sahibi ve zengin yakla§ik 1,000 hanelik bir

Yahudi grubunun da adaya iskânini öngörmü§tür, Nitekim Divan, Kibns'in fethinden 4 yil

sonra, 1576 yih Ek im i'nd e aldigi bir kararla, Safed sancagin daki Y ah ud iler'd en I.OOO ki§iyi

107

108

109

110

Bu idarî degi§iklik için

bkz. §.

Çelik, Ayni tez,

s.

32-33.

Nitekim bundan dolayi konar-göcer nüfusun hakim oldugu güneydeki içel, Teke, Adana, Sis ve Tarsus

sancaklannda oldugu gibi (BOA, MD, nr. 21, s. 35, hkm. 102, trh. 21 Zilkade 981/14 Mart 1574) Karaman

vilayetinde

de yaz

aylan g eldiginde, reaya yaylaga çikip dagildigi için K ibn s'a göcürülmesinde zorluklar ya§anmi§tir

(BOA, MD,

nr. 22, s. 147, hkm. 293 , trh. 15

Rebiülevvel 98Í/15 Temmuz 1573).

BOA, MD, nr. 23, s. 171, hkm. 361, trh. 28 Receb 981.

Dergâh-i

âlî

çavu§lanndan Süleyman Çavuç

ile

birlikte Antalya'dan Kibns adasina ula§tirilmasi istenen

ve

miktan

belli olmayan Rodos adasi sürgünleri için

bkz. BOA,

M D,

nr. 28, s. 39, hkm. 96, trh. 19

CemâziyeIevvel 984/14

Agustos

1576.

Haleb'den

20 0

hane

ile

adedi belli olmayan bekâr sanat erbabmin sürülmesi için bkz.

BOA,

MD,

nr .

19, s. 177, Kkm. 372, trh. 21 Safer 980/3 Temmuz 1572.



TURK FETHÍ SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELÍK ISKÂN ÇALI§MALARI 281

Kibns adasindaki Magusa kalesine yerieçtirmek istemiçtir' . Ancak. bu sayinin yaklaçik 10

ay sonra 500 haneye dücürüldügü anlaçilmaktadir. Nitekim, 5 Cemâziyelâhir 985/20 Agustos

1577 tarihli hükme 2 göre Safed'deki mal sahibi ve zengin Yahudiler'den 500 hanelik bir

gmp,

Süleyman Çavuç nezaretinde deftere kaydedilecek ve bunlar eçleri, çocuklan, mallari ve

hizmetlileriyle Kibns'a sürülecekti. Kibns beylerbeyisi de gönderecegi kadirgalarla bu sür-

gün hanelerini adaya nakledecekti '

'3 .

Daha önce, bu Yahudi grubunun Kibns'ta Magusa kale-

sine iskânlan emredilmiçken, bu yeni hükümle iskân yerinin belirienmesi Kibns beylerbeyi-

sine birakilmiçtir. Ancak, Safed'deki devlete ait gelirlerde duçme meydana gelir kaygisiyla,

Kibns'a sürülmek istenen Yahudiler, 7 Rebiülevvel 986//14 Mayis 1578 tarihli emirie sürgün-

den affedilmiçlerdirii-*. Bununla birlikte devlet, Kibns ekonomisine katkilan olacak bir

grubun adaya iskânmdan vazgeçmemiçtir. Nitekim 1579 yilinda Selanik'den Safed'e giderken

M agusa liman ina ugrayan 100 kiçilik bir Yahudi grubunu n, Magusa limanindan sahve rilmey ip

Kibns adasmda uygun görülen bir yerde iskânlan emredilmiçtir' '^.

b. Sürgün yazimindaki gö revliler yazim lann ba§lama ve biti? tarihleri

Gerek sürgün hükmünde yer alan ve yukanda siraladigimiz gibi yapilmasi emredilen iç-

lerle ilgili bilgilerin ve gerekse adi geçen ruûs kaydindaki rakamlann degeri öngörülen içlerin

ne derece yerine getirildigi ve 5729 hanelik sürgünün halkinm adada iskân edilip edileme-

mesiyle ilgilidir.

Sürgün halki tespit ve yazimi Îçel sancagi. Karaman vilayeti, Rum vilayeti (Bozok

sancagi ile sinirli) ile Teke ve Alaiye sancaklan olmak üzere dort koldan sürdürülmüctür. Îçel

sancagimn yazimina, 19 Rebiulâhir 980/9 Agustos 1572 tarihinde mubaçir olarak Dergâh-i âlî

çavuçlanndan Hüsrev Çavuç, mufettiç olarak da Seydiçehir Kadisi Muhyiddin Efendi tayin

edilmiçtir ^. Bu arada sürgün yaziminda, sancak kadilannm yardimini da belirtmek gerekir.

Îçel'deki, sürgün hanelerinin tespit, yazim ve Kibns adasina gönderilme içlemi bitinceye

kadar görevde kalan Hüsrev Çavuç, çaliçmalanni baçan ile tamamladigi için 3 Zilkade 980/7

Mart 1573 tarihinde 3.000 akçe terakki almiçtir ' ' .

Teke ve Alaiye sancak lan sürgün halki tespit ve yaziminda ise Megri kadisi g örevlendi-

rilmiçi'^ olup Alaiye sancagmdaki sürgün yaziminm uzamasi sebebiyle bu sancaktaki görevini

tamamlayamamiçtir. Ancak Megri kadismin, Teke sancagi sürgün yaziminda görevini devam

ettirdigi anlaçilmaktadir' '9. Alaiye sancagmdaki yazim içine ancak Mayis 1574'de baçlanabil-

miç ve bu görev Tarsus kadisma verilmiçtir. Fakat Tarsus kadisinm ölümü üzerine, bu kez

yazim görevine 7 §evv âl 9 82/20 ö ca k 1575 tarihinde A laiye kadisi tayin edilmiçtir 120.

11

' BOA,

MD

nr. 28, s. 40, hkm. 99, trh. 25

Receb 984/18 Ekim

1576.

2

BOA , AÍD, nr. 3 1, s. 184, hkm. 411.

'

13

Ay m défier s. 184, hkm . 412, trh. 5

Cemâziyelâhir 985/20 Agustos

1577.

' '4 BOA,

M D

nr. 36, s. 14, hkm. 40; BOA ,

MD.

nr. 34. s. 278. hkm. 581. trh. 16

Rebiülevvel 986/23 Mayis

1578.

'

15

BOA,

MD

nr. 36, s. 3 03 , hkm.

801,

trh. 9

Rebiulâhir 986/15 Haziran

1579.

l ' ^ BO A , M D nr. 19, s. 337, hkm. 670.

•^ BOA, KK,

Rüüs Defieri

nr. 225, s. 204.

8

BOA,

M D

nr. 19, s. 33 7, hkm. 671 , trh. 9

Rebiulâhir 980/19 A gustos

1572.

' '^ BOA, KK,

Ruûs Defieri

nr. 224, s. 142, trh. 22

Zilhicce 980/25 Nisan

1573.

120

BOA, MZD nr. 2, s. 61 . hkm. 196.



282 §ENOL ÇELÎK

Karaman vilayetindeki sûrgûn halki tespit, yazim ve adaya gönderme i§ine önce Ilgin

Kadisi Ali bin Mehmed ile Dergâh-i âlî çavu§larmdan H üseyin Ç avu§ tayin edilm içtir ^i.

Ancak Ilgm kadisimn görevi 10 §evvâl 980/13 §ubat 1573 tarihinde sona erdiginden, yerine

ishakli kadisi getirilmi§tir 22. íshakli kadisindan sonra Ka rama n v ilayeti surgün lerinde

mûfetti§ olarak

bir

dönem Lârende kadismin

da

görev yaptigi anla§ilmaktadir. Lârende kadi

-

simn mazul olmasi sebebiyle

5

Gemâziyelevvel 982/23 A gustos

1574

tarihinde

bu

mûfettiçlik

görevine M isir Kadisi Çemseddin Efendi tayin edilmi§tir 23. Ote yandan, Hüseyin Çavu§ un

hasta olmasi sebebiyle de mûbaçirlik görevine, 8 Gemâziyelâhir 982/26 Agustos 1574 tarihin-

de Dergâh-i âlî çavu§lanndan Ali Çavu§ getirilmi§tir 24.

Elimizdeki mevcut sûrgûn defterleri ile çe§it]i ar§iv vesikalanna göre yazim i§lemi önce

îçel sancagindan ba§lami§tir. Îçel sancagmda ise ilk olarak Ermenek kazasmda sûrgûn halki

tespit ve yazimi yapilmi§ olup 1572 yili Ekim ayi ortalannda tamamlanmi§tir. Erm enek i

Anamur, Selendi, Guiñar, Silifke, Karata§ ve Mut (Sinanli kazasi ile birlikte) kazalan takip

etmi§tir. Gografî ve nûfus yapisina göre farklilik gösterme kle b irlikte Îçel dek i bir kazanin

sûrgûn halki tespit

ve

yazim i§lemi yakla§ik

iki

hafta sûrmû§tûr. Sancagin tamaminda

ise bu

i§lem yaklaçik ûç ay gibi bir zamanda tam amlanm i§tir 25.

Sûrgûn alanmin

en

önemli kismmi olu§turan Karaman vilayetindeki kazalann tamamina

ait sürgün defterine sahip olmadigimiz için yazim i§lemine ba§lama ve biti§ tarihleri

konusunda yeterli bilgi v erem iyoruz. M evcut defterde 6^ sadece 12 kazanin sûrgûn kayitlari

bulunmaktadir.

Bu

deftere göre

ilk

yazim i§lemi mu htemelen ísh akh dan ba§lami§tir. íkinci

siradaki Ak§ ehir de yazim içlemi 1572 yili Kasim ortalan nda tamam lanmi§tir. Daha sonra

sirasiyla Beyçehir, íshakli, Seydi§ehir, Ilgun, Andugi, Nigde, Ürgüp, Aksaray, ve Koçhisar

olarak devam etmi§tiri27. Defterdeki verilere göre bu 12 kazanin yazimi 6 ay sûrmû§ olmakla

beraber, sûrgûn defterinde

yer

almayan Eski-il

ve

Lârende gibi kazalardaki sorunlar sebe-

biyle ^s Karam an vilayetinin tam aminda

bu

sürenin a§ildigi söylenebilir. Bununla birlikte

1573 Nisani na gelindiginde, Karaman vilayeti kazalannin bir çogunda sûrgûn yazim i§lemi-

nin bittigi ve sûrgûn halkinin adaya gönderilmek ûzere hazir bulundugu an]a§ilmaktadir 29.

121 BOA, MD. nr. 21, s. 89, hkm. 216, trh. 10 §evvâl 980/13 §ubat 1573; BOA, MD. nr. 22, s. 147, hkm. 293, trh.

15 Rebiülevvel 981/15 Temmuz 1573. Sürgün defterine göre Aksaray Müvellasi Nurullah bin Ali ile Akçehir

Müvelläsi Omer bin Gemaleddin de yazimlarda görev almijtir (Bkz. T. Gökce, Karaman ve Rum »s. 12-13).

122 BOA, MD, nr. 21 , s. 89, hkm. 216.

123 BOA,

MD,

nr. 26, s. 173, hkm. 470;

Ayni defter,

s. 206. hkm. 574, trh. 22 Gemâziyelevvel 982/ 9 Eylül 1574.

'2 4

Aym defter, s.J-iA hkm. 612.

125 îçel Sancagi Sürgün Defteri'nde her bir kazaya bir forma aynlmi§ olup kazalann sürgün halki yazim tarihleri

§öyledir: Ermenek 10 Gemâziyelâhir 980/18 Ekim 1572, Anamur 25 Gemâziyelâhir/4 Kasim, Selendi 10 Receb/16

Kasim, Gülnar 25 Receb/1 Aralik, Silifke 10 §aban/16 Aralik, Mut evâil-i Ramazan/5-14 Ocak (BOA, A.DVN,

nr. 793, s. 26, 2, 16, 74, 91, 42).

126 BOA, KK, Mevkufât Defteri, nr. 2551.

'2 7 Deftere göre kazalann sürgün yazim tarihleri §u §ekildedir: íshakli Receb 980/Kasim 1572, Akjehir evâsit-i Receb

980/16-26 Kasim 1572, Beyçehir evâhir-i Receb/27 Kasim-6 Aralik, Seydijehir evâil-i §aban/7-16Aralik, Ilgun 15

§aban/21 Aralik, Andugu evâsit-i §aban/17-26 Aralik, Nigde evâhir-i Zilkade/25 Mart-3 Nisan 1573, Ürgüp evâsit-

1 Zilhicce/14-23 Nisan, Aksaray evâhir-i Zilhicce/24 Nisan-2 Mayis, Koçhisar evâil-i Muharrem 981/3-12 Mayis

(T . Gökce, Karaman ve Rum , s. 12-13).

'28 BOA,

MD,

nr. 21, s. 95, hkm. 231, trh. 10 §evvâl 980/13 §ubat 1573.

125 Karaman beylerbeyisine hüküm ki. vilâyet-i Karaman dan Kibns a sürülmek emr olunanlar defter olunup liälä

kiizâi nâibleriyle gönderilmek üzeredür...

(BOA.

MD,

nr. 21, s. 262, hkm. 628, trh. 16 Zilhicce 980/19 Nisan

1573).



TURK FETHÍ SONRASINDA KIBRIS ADASINA YÖNELIK iSKÂN ÇALI§MALARI 283

Sürgün alanimn diger bir parçasi Rum vilayetine bagh Bozok sancagi olup bu sancaktaki

kazalann (Bozok ve Akdag) sürgün halki yazim i§]emleri Sorgun ve Budakazü'- ' nahiyeleri

difinda 15 Rebiülevvel 981/15 Temmuz 1573 den önce tamamlanmiçtiri-^i, Ancak, bu iki

nahiyenin tahrir i§lemlerini Rum vilayeti muharriri olan Trabzon Sancakbeyi Ömer Bey'm

yaptigi ve defteri de yaninda Trabzon'a götürdügü için Sorgun ve Budaközü nahiyelerinde

i§lemler gecikmi§tir. 8 Cemâziyelâhir 981/5 Ekim 1573'de Bozok beyine hitaben yazilan

hükümde, Bozok beyinin Trabzon'a birini gönderip bu iki nahiyeye ait tahrir defterini Ömer

Bey'den aldirmasi ve vakit kaybetmeden sürgün hanelerini tespit edip Kibns a göndermesi

emredilmektediri32. Nitekim bu gecikme nedeniyle Sorgun ve Budaközü'nün sürgün halki,

sancagin diger nahiyelerinden sonra Kibns'a gönderilebilmi§tir.

Sürgün yaziminda diger bir alan da güneydeki Teke sancagidir. Teke sancagmdaki

sürgün halki tespit ve yazimmm önemli bir kismmin 1573 yaz aylannda tamamlandigi'-''-\ san-

cagm tamaminda ise yazim i§lemlerinin 1573 yili ki§ aylanna kadar sürdügü anla§ilmaktadir.

Adaya gönderme i§lemi ise ki§ nedeniyle 1574 yili bahanna ertelenmi§tiri34.

Sürgün yaziminda en sorunlu sancak. Alaiye'dir. Ba§langiçta Kibns adasina sürgün

olarak nüfus gönderilmek üzere Karaman beylerbeyligi, Îçel. Bozok ve Teke sancakbeylikle-

riyle birlikte Alaiye de görevlendirilmi§tir. Nitekim. sürgün hükmünün ba§indaki kayittan'35

Alaiye sancagimn sürgün alanma dahil edildigi. hükmün sonundaki kayittan>36

¿^

sürgün

hükmünün bir suretinin Alaiye ve Teke sancaklarina gönderilmek üzere 13 Cemâziyelâhir

980/21 Eylül 1572'de Ahmed Çavuç'a verildigi anla§ilmaktadir. 10 Rebiulâhir 980/20 Agustos

1572 tarihli rüüs kaydmda da 4876 hane olarak gösterilen Alaiye sancagindan 487 hanenin

sürülmesi kararla§tirilmi§tir'37. Yine, gönderilmek üzere 21 Eylül'de Ahmed Çavu§'a verilen

ve Megri kadisina hitaben yazilan hükümde, Kibns adasinin iman için Teke ile birlikte Alaiye

sancagimn da görevlendirildigi ve bu yazim i§i için Megri kadisinin müba§ir tayin edildigi

belirtilmektedir'38. Bununla birlikte sancakta sürgün halki tespit ve yazim i§lemlerine. ancak

Mayis 1574 tarihinde ba§lanmi§, bir yil sonra 1575 yih Mayis ayma gelindiginde de henüz

tamamlanamami§tir.

Alaiye sancagmdaki bu gecikmenin sebepleri arasinda yazim i§leminin geç ba§lamasi,

yazim memurunun ölümü nedeniyle yeni memur tayini ve veba salgini ba§ta gelmektedir.

'30 Mühimme hükmünde (MD. nr. 23, s. 26, hkm. 51) Bozok sancagina tabi olarak gösterilen Budaközü nahiyesi,

1556 tarihli tahrir defterinde bu sancagin nahiyeleri arasmda yer almamaktadir (Bkz. Ahmet Ya§ar öc ak. Bozok ,

D Í V I / 3 2 1 ) .

1856-1857 yilli devlet salnamesine göre

ise

Ankara sancagi kazalan içinde, Sungirli nam-i diger

Budaközü §eklinde

yer

almaktadir (Tuncer Baykara.

Anadolu nun Tarihi Cograf\asma Giri§. l. Anadolu nun Idari

Taksimati,

Ankara 2000 ,

s. 234).

'3 '

...mektüb gönderüp Bozok sancagindan Kibns

a

irsâlifermân olunanlarm hâneleri tahrîr olunup bile alup gitmege

kâbil olan tavarlanyla ihzâr olumm^dur de\u bildürdügün eciiden kifâyet mikdâri gémi gönderesin deyu Kibnis

beylerbeyisine emr-i ¡erîf gonderilmi¡dür

buyiirdwn

ki ... (BÖA, M D. nr. 2 2 . s. 143. hkm. 286).

'32 BÖA,

MD,

nr. 2 3, s. 26, hkm. 51 , trh. 8 Cemâziyelâhir 981 .

'3 3

BÖA MD, nr. 22, s.

132, hkm. 265,

trh. 6

Rebiülevvel 981/6 Temmuz

1573.

'3 4

BÖA

MD, nr. 23, s.

319, hkm.

710, trh. 23

Zilkade 981/16 Mart

1574.

'3 5 Bir süreti Alaiyye ve Manavgad kadilar[ma] yazila (BÖA. M D. nr. 19. s. 334. hkm. 669).

'36 BÖA,

MD,

nr. 19, s. 337.

'37 BÖA,

KK, Rüüs Defieri, nr.

2 2 5 ,

s. 72.

'3 8 ...Kibns beylerbeyisi mektüb gönderip cezîre-i mezbúrenin harâb olan yirleri ma'mür ve âbâdan olm ak lâzim

idügün bildürmegin Alaiyye

ve

livâ-i Tekeili kazâlarmdan reâyâ

vü

berâyâ tâifesinden

ve

erbâb-i sanâyi'in

her

nev'inden cezîre-i mezbüreye gecüriümek içiin toprak kadilarma m ufassal hüküm yazilup irsäl olunmisdur.sizün

sâdakat

u

istikâmetine

i timâd-i

hümáyünum olmagin husüs-i mezbüra miibâ§ir ta'yîn idüp...

(BÖA,

M D.

nr.

19.

s. 337, hkm. 671, trh. 9 Rebiulâhir 980/19 Agustos 1572).



284 §ENOL ÇELÎK

Öyle ki, 13 Cemâziyelâhir 980/21 Eylül 1572'de sancagin sürgün yazimi için Megri kadisi

görevlendirilmekle birlikte, Mayis 1574'e kadar hiç bir iglem yapilmadigi anlagilmaktadir. 11

Muharrem 982/3 Mayis 1574'de Alaiye beyi i le Manavgad kadisina hitaben yazilan

hükümde'39, Kibns'in iman için daha önce Karaman vilayeti bagta olmak üzere birçok yerden

her on haneden bir hanenin Kibris adasma sûrûlmesi için emir verildigi ve gimdi de ayni

gekilde Alaiye sancagindan Kibns'a nüfus nakledilmesi gerektigi bildirilmektedir. Ayrica

hükümde, sancagin bütün kazalanna gidilip mevcut hanelerine göre on haneden bir hane hesap

edilmesi, özellikle girret ve gekavetle tanmanlar, yer konusunda davali olanlar ile sabikah olup

halka zarar verenlerin seçilmesi öngörülmektedir. Bu seçilenler ise köyleri, göhretleri,

çocuklari ve kefilleriyle birlikte deftere kaydedilecektir. Hüküm bu gekilde uzayip gitmekte ve

bir buçuk yil önceki sürgün hükmünün içerigini yansitmaktadir. Ancak bu hükmün hiçbir

yerinde, sürgün konusunda daha önce Alaiye sancagina emir gönderildigi belirtilmedigi gibi

bir buçuk yil boyunca Alaiye'den Kibns'a hane sürülmeyiginin sebebi de sorulmamaktadir.

Öte yandan Eylül 1574'de Alaiye sancagi beyine hitaben yazilan bir hükümden''*'^,

Alaiye'de sürgün yazimina baglanmadan önce sancaktaki egirranin sürgünü haber aldigi ve

çogunun sancaktan kaçtigi anlagilmaktadir. Bu iki argiv kaydi, Alaiye sancaginda sürgün

yazim igleminin yaklagik iki yil geciktiginin sebebini ortaya koyar. Bunun sebeplerinin

sorulmamasi ise gecikmenin devletin bilgisi dahilinde gerçeklegtigini göstermektedir.

Alaiye sancaginda sürgün halki tespit ve yazim iglemleri geç baglamakla berabe r sorunlar

bitmemig ve yazim iglemi ertelenmigtir. Önce, sik sik korsan saldmlanna ugrayan ve mallan

çahnip kendileri esir edilen sancak halkinin fakir dügmeleri nedeniyle sürgün kapsami

daraltilmig, her on haneden sadece

§irret ü §ekâvet

ile taninan birinin sürülmesi uygun

görülmügtüri^i. Ancak yazim iglemi devam ederken, bu kez yazima memur olan Tarsus

kadismin ölümü üzerine iglem yarida kalmig, bu göreve Ocak 1575'de Alaiye kadisi

getirilmigtir'42. Alaiye kadisi göreve baglayip bir kisim yerlegim alan inda sürgün hanesi tespit

etmig fakat sancakta veba salgini çikmasi sebebiyle 28 Muharrem 983/9 Mayis 1575 tarihinde

yazim iglemi, salgin geçinceye kadar ertelenmigtiri43.

Sürgün alanina 23 Kasim 1573'de dahil edilen Adana, Sis ve Tarsus sancaklannda ise

sürgün halkinin tespit ve yazim iglemleri 1574 yili baharina kadar henüz bitirilememigtir.

Mart 1574 tarihi itibanyla sürgünü planlanan 1.300 haneden sadece 200 hanenin yazildigi

anlagilmaktadir

144.

1^^ Blindan akdem...vilâyet-i Karaman dan ve gayriden her on hâneden bir hâne tevâbi'i ve levâhiki ile yirlerinden

alâkalari kat' olundukdan sonra cezîre-i mezbûreye sürülmek em rüni olmu§ idi hâliyâ livâ-i Alaiyye den vech-i

me^rûli üzere on hâneden bir hâne sürilüp ber-vech-i ta cîl Kibrus a irsâl olunmak emr idüp buyurdum ki...livâ-i

mezbûrede olan her kadtligin üzerine varup teßi§ ü tefahhus eyleyüp her kadilik ne m ikdâr hâne ise ma 'lüm idinüp

on hânede bir hâneyi içleritiden ihtiyâr idüp ¡irret ü §ekâvet He ma'ruf u me§hûr olanlardan ve dâimâ il da'vâsin

kari¡up ve bi l cümle töhmet-i sâbikasi müseccel olup zarar-i ânim olur kimesneterdan tedârik idüp...dahi ne köy

olup i§tihâri ne oldugin ve evlâdi kaç nefer olup isimleri ne oldugin ve keßl kimler idügün toprak kadilari

marifetiyle bir hânenin ta'yîn ve tafsîl ve me§rüh ale l-esâmi defter idüp sürüp ol yirden alâkalarm kat' idüp...

(BOA,

MD,

nr. 24, s. 183, hkm. 490).

'40 BOA,

MD,

nr. 26, s. 224, hkm. 639, trh. 6 Cemâziyelâhir 982/23 Eylül 1574.

141

Aym deßer,

s. 196, hkm. 543, trh. 17 Cemâziyelevvel 982/4 Eylül 1574.

'42 BOA,

MZD,

nr. 2, s. 61. hkm. 196, trh. 7 §evvâl 982/20 öcak 1575.

'4 3

Aym deßer,

s. 279. hkm. 735.

'44 BÖA, MD, m. 24, s. 273, hkm. 728, trh. 3 Safer 982/25 Mayis 1574.




Bunun yaninda, sürgün bölgesinde olup da sürgünden muaf olan ve hiç sürgün yazimi

yapilmayan nüfus da bulunmaktadir. Örnegin, gerek Sultaniye kazasindaki gerekse Konya,

Lârende, Eski-il, Eregli, Ak§ehir, Turgut ve Bayburt ba§ta olmak üzere diger kazalardaki

Sultan Selim imar eti evk añ reayasi, sürgünd en muaf tutulmuçtur'^^ y in e Kayseri §ehri

halkii'*^ da, gühercile hizmetinde olduklan için Kibns adasina sürgün olarak gönderilmekten

affedilmiçlerdir'- ' '^, Ak§ehir kazasinda Yayalarhisan adiyla bilinen 20 hanelik derbentçi

reayasinin da sürgünden muaf tutulmalariyla i lgil i is tekleri yönetim tarañndan kabul

d i l i i i 4 8

c. Sürgün ya zim lan hanelerin tespiti) ve yazimlara yönelik itirazlar

Sürgün hükm ünd e, sürgüne tabi nüfusun 1572 yih ki§ aylan na kadar K ibns adasina

göcürülmesi planlanmiçtiri-^^. Ancak, yukanda görüldügü gibi henüz belirtilen zamana kadar

sürgün hanelerinin tespit ve yazim i§lemleri dahi yapilamami§tir. Bazi sürgün bölgelerinde ise

yazim i§lemleri ancak sürgün hükmünden yakla§ik bir yil sonra tamamlanabilmi§, hatta

Alaiye'de oldugu gibi geç baçlayip 3 yil sonraya kadar sünnü§tür.

Sürgün halki tespit ve yazimlanyla birlikte bazi sorunlar ortaya çikmi§ ve yazimlara

yönehk itirazlar dile getirilmi§tir. Sürgün hükmünde, kimlerin sürgüne tabi olacagi aynntih

bir çekilde belirtilip, köylerde ikâmet edip geçimsizlik ve e§kiyalik ile tanmanlar, deftere

kayith olmayip yerleri ve yurtlan bulunmayanlar, ribâhorluk edenler ve yer konusunda

birbirleriyle davah olanlara öncelik verilmesi istenmi§tir. Ancak, yazim i§lemi ba§lamadan

sürgün haberinin duyulmasiyla, bu tür kifi lerden çogunun yerlerini terk ett ikleri ve

yazilmadiklan için de Kibns adasina gönderilemedikleri anla§ilmaktadir. Örnegin Îçel ve

Alaiye sancaklannda sürgün haberi duyulur duyulmaz, öncelikli olarak sürgün edileceklerin

bir çogu kaçmi§ ve bu kiçiler ancak sürgün memurlari i§lerini tamamlayip aynldiktan sonra

geri dönmü§lerdiri50. Yine Karaman vilayetinde de bazi reayanm yazilmamak için köylerini

terk ettikleri bilinmektedir'^i.

BOA, KK, Ahkâm Defleri, nr. 67, vk. 334^, trh. 6 Receb 980/12 Kasim 1572; BOA, M D. nr. 28, s. 285, hkm.

709,

trh. 24 Receb 984/17 Ekim 1576.

Ar§iv belgelerinde, gühercile hizmeti sebebiyle Kayseri §ehri halkinin sürgünden muaf oldugu belirtilmekte. kir

kesim ve diger kaza merkezleri için de herhangi bir muafiyet kaydi yer almamaktadir: ...hâlâ Kayseriyye halki

Kibrus dan mu'âf

olmagicün

akça cem ' eylediikleri i iâm olundi inidi nefs-i

Kayseriyye

gühercile

mukâbelesinde

mu'âf olmi}lardur biiyurdum ki...

(BOA.

M D.

nr. 23, s. 167, hkm. 351, trh. 28 Receb 981/23 Kasim 1573);

Kayseriyye kadisma hûkûm ki, liâliyâ nefs-i Kayseriyye ahâ lisi gühercile hizmelinde olinagm Kibns a

sürülmekden afv olunmi§lardur... (BOA, M D, nr. 22, s. 260, hkm. 508, trh. 14 Rebiulâhir 981/13 Agustos

1573); Aynca bkz. BOA, M D, nr. 24, s. 208, hkm. 549, trh. 11 Muharrem 982/3 Mayis 1574.

BOA, M D, nr. 22, s. 260, hkm. 508, trh. 14 Rebiulâhir 981/13 Agustos 1573; BOA, M D, nr. 23, s. 167. hkm.

352, trh. 28 Receb 981/23 Kasim 1573.

BOA, KK, Ahkâm Defleri, nr. 67, s. 640, trh. 19 Cemâziyelâhir 980/27 Ekim 1572. Sürgünden muaf olanlar

hakkmda geni§ bilgi için bkz. G. H. Hill. Ayni eser, s. 18-19; R. Dündar, Ayni makale, s. 635.

Osmanh Devleti, sürgün hükm ünde K ibn s'a göcürülecek nüfusun 1572 yili ki | aylanna kadar naklini öngörmekle

beraber, sürgün yazimlannin gecikmesi sebebiyle Karaman vilayetinde bu süreyi 1573 yili bahanna kadar

uzatmijtir (BOA, M D, nr. 21, s. 21, hkm. 65, trh. 16 Ramazan 980/20 Ocak 1573).

...¡iva-i iç-iide telbîs ve e§irrâ gâyet kesret üzre olup cezîre-i Kibns a hâne silrûlmek içûn kadi ve cavu¡ geldükde

e§irrâmn ekseri gaybubet idüp hâlâ her biri yirlü yirine gelûp firretden hâlî degillerdür ... (BOA, M D, nr. 21, s.

262, hkm. 627, trh. 17 Zilhicce 980/20 Nisan 1573); ...livâ-i mezbûr(Alaiyye)dan Kibrus a sürgün husûsuna

müba¡eret itmezden evvel sürgün olacagin livâ-i mezbûr e§irrâsi

istimâ '

eylediikte ekseri kaçiip terk-i diyâr

itmi^dür...

(BOA,

M D,

nr. 26, s. 224, hkm. 639, trh. 6 Cemâziyelâhir 982/23 Eylül 1574).

Bkz. M. Akif Erdogru, Ayni bildiri, s. 48.



286 §ENOL ÇELÎK

Halka zarar veren ve yönetime sorun olan bu kiçilerin, sürgün olarak yazilmamasinin

sebeplerini araçtiran ve toprak kadilannin sorumlu olabilecegini dücünen devlet, sürgün içinin

aksamamasi ve geride kalan reayanin da sürgünden kaçmamasi için yapilacaklan belirlemiçti.

Buna göre sürgün yazimindan kaçanlann köyleriyle baglannin kesilmesi için geride kalan

mallan satilacak ve kendileri nerede olursa olsun buldurulup eç ve çocuklanyla birlikte Kibns

adasina gönderilecekti. Kendi halindeki reaya ise korunacak,

§irret ve §akisin

diye deftere

haksiz yere yazilmayacaktii52.

Sürgün halki tespit ve yazimlannda usulsüzlük ve suiistimaller olduguna dair hemen her

sancaktan bir çok çikâyet gelmiçtir'53. Karaman vilayetindeki itirazlar ise daha sürgün yazimi

sirasinda yapilmaya baçlanmiçti. Çikâyetler üzerine devlet, 16 Ramazan 980/20 Ocak 1573

tarihli bir hükümle'54 Karaman beylerbeyisi ve yazima memur kadilari uyarmiçtir. Adi geçen

hükümde çerir, faizci ve her yönü ile halka zarar veren kiçilerin Kibns'a gönderilmeleri emr

olundugu halde, para almak için zengin ve namuslu kiçilerin yazildigi konusunda çikâyetlerin

geldigi belirtilip, sürgün hükmüne göre hareket edilmesi ve hiç kimseden yazim karçiligmda

para alinmamasi tembihlenmiçtir. Benzer bir uyan da îçel sancagi sürgünlerine memur olan

Seydiçehir Kadisi Muhyiddin Efendi'ye yapilmiçtir. Ermenek kazasmdaki sürgün yazimlann-

da usulsüzlükler görülmesi'^s üzerine Seydiçehir kadisi sert bir çekilde uyarilmiç, bundan

sonra çok dikkatli olm asi istenmiç tir'5^.

Sürgün olarak yazilanlann bir kismi, kendilerinin namuslu olduklanni ve dücmanhk

sebebiyle yazildiklanni iddia etmiçlerdir. Geneide yapilan itirazlar ise fesat ve kötülükleri

bilinen kimseler ile hirsiz, haramzade mücrim ve defter diçi reaya var iken rücvet vermeye

kadir olanlann gönderilmek istendigi çeklindedir'5'7. Bunun yaninda sürgüne tabi olup

Kibns'a giderken satmak zorunda oldugu emlâkinin degerinden çok dücük fiyata sattinldigina

ya da degerinin dort, beç misli fazlasina bu mallan almak için köy halki üzerine kaydedildi-

gine dair çikâyetler de yapilmiçtir'58.

Osmanli yönetimi, bu tür çikâyetleri ciddiyetle ele alip tahkikat için müfetticler gönder-

miçtir. Münferit anlaçmazliklar ile sürgün yazimlan sirasinda yapilan ve hakliligi ispatlanan

itirazlarda, kendi yerine sürülmegi hak eden birinin gitmesi halinde, magdur olan sürgünden

affedilmiçtiri59. Ancak, defterler hazirlanip itiraz edenlerin artmasi ile birlikte tutumunu

sertleçtiren devlet, Kibns'a yapilacak sürgünlerde zorluk çekilecegi kaygisini taçimiçtir.

îddialarin dogru olmasi halinde dahi sürgün defterlerinde hiçbir çekilde degiçiklik

'52 BOA,

MD,

nr. 21, s. 262, hkm. 627, trh. 17 Zilhicce 980/20 Nisan 1573; BOA,

MD.

nr. 26, s. 224, hkm. 639,

trh. 6 Cemâziyelâhir 982/23 Eylül 1574.

'5 3 Karaman surgUnlerî için, sürgün defterînde ilerî sürülen

yalanci, yaramaz. e^irra

gibi gerekçelerîn aslinda gerçegi

tamamen yans itmadigi ile ilgili bir yorum için bkz. M. Akif Erdogru, Beyçehir ve Seydiçehir , s. 12.

'54 BOA, MD, nr. 21, s. 21, hkm. 65.

'5 5

Aym defter,

s. 265, hkm. 636, trh. 16 Zilhicce 980/19 Nisan 1573.

'5 6

Aym defter,

s. 298, hkm. 703, trh. 29 Zilhicce 980/2 Mayis 1573.

'57 íki ömek: BOA, KK,

Rüi is Defteri,

nr. 224, s. 108, trh, 23 Zilkade 980/27 Mart 1573; BOA,

MD,

nr. 21, s. 297,

hkm. 702, trh. 29 Zilhicce 980/2 Mayis 1573.

'58 BOA,

MD,

nr. 22, s. 147, hkm. 293. trh. 15 Rebiülevvel 981/15 Temmuz 1573; BOA.

MD.

nr. 2i, s. 297, hkm.

702,

trh. 29 Zilhicce 980/2 Mayis 1573.

'5 9 Ornegin Seydiçehir kazasindan Kerim bin Ahm ed, defterde yazildigi gibi fesat ve kötü bir kiçi olmad igini iddia

etmiç, hakliligi ispatlandigi ve dücmanlikla yazildigi ortaya çiktigi için Kerim'in yerîne hirsiz oldugu sabit olan

Budak bin Mustafa'mn Kibns'a sürülmesine karar verîlmiçtir (BOA, KK,

Rüüs Defteri,

nr. 224, s. 108, trh, 23

Zilkade 980/27 Mart 1573). Teke sancagina tabi Karahisar nahiyesiyle ilgili baçka bir örnek için bkz.

Ayni défier,

s.

142, trh. 22 Zilhicce 980/25 Nisan 1573.



TURK FETHÍ SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELÍK ÎSKÂN ÇALÎÇMALARI 287

yapilmamasina, deftere yazilanlann mutlaka Kibns'a gönderilmesine calicmictir'^o. Hatta

kadilann bu tûr §ikâyetlerle ilgili merkeze arz yazmalan dahi uygun gorûlmemi§tir. Zira

devlete göre, kadilann Kibns'a yazilanlann bazilan için

emre aykiri defiere yazilmipir

diye arzda bulunmalan, sûrgûn hanelerinin adaya sevkini geciktirmektedir. Vanlan karara

göre sûrgûn haneleri, sûrgûn yazimi için tayin olunan kadi ve çavu§lann hazidadigi ve ilgili

kadiliklann mahkemelerinde muhafaza edilen defterier esas alinarak gönderilecek, defterde

yazilanlar ne sebeple olursa olsun hiçbir §ekilde degiftirilmeden ve geciktirilmeden hemen

adaya ulaçtmlacaktii^i. Bununla birlikte devletin, dinî §ahsiyetlerin sûrgûnle ilgili itirazlann-

da biraz daha esnek ve ho§gorûlû davrandigi gorûlûri62.

d. Sürgün defterleri

Sûrgûnlerle ilgili ûç çe§it defter tutulmu§tur. Bunlar sûrgûn defteri (sûrgûn ihraç

defteri),

yoklama defteri ve sûrgûnlerin Kibns'a ula§tiginda tutulmasi gereken defter. Sûrgûn

hûkmûnde, sûrgûn halkinin isimleri, vergileri, kefilleri, çiftçi olanlann hayvanlan ve zanaat

sahiplerinin aletleriyle sûrgûn defterine kaydedilecegi. ûç nûsha olarak hazirlanacak olan bu

defterlerden birisinin istanbul'a, digerinin Kibns'a gönderilecegi ve ûçuncûsûnûn de yazimi

yapilan ilgili kadilikta kalacagi belirtilmi§tir. Nitekim, ûç nûsha olarak hazirlanan defterler-

den birisi ilgili kadilikta kalmiç, digerleri ise ístanbul ile Kibns beylerbeyligine gönderil-

Sûrgûne tabi olan nûfus hakkinda, sûrgûn defteri diçmda bir de yoklama defteri tutul-

muçtur. Karaman bölgesinde deftere yazilan sûrgûnlerin adaya nakilleriyle ilgili §ikâyetlerin

artmasi ûzerine 5 Gemâziyelevvel 982/23 Agustos 1574 tarihinde Misir Kadisi §emseddin

Efendi mûfetti§, Dergâh-i âlî çavu§lanndan Hûseyin Çavu§ da mûba§ir olarak geni§ yetkilerle

tayin edilmiçlerdirio *. Ancak bir mûddet sonra Hûseyin Çavu§'un hastalanmasi sebebiyle

yerine Dergâh-i âlî çavuçlanndan Ali Çavu§ getirilmi§tiriö5 22 Gemâziyelevvel 982/ 9 Eylûl

1574 tarihinde Misir kadisina yazilan aynntili bir hûkûmde

i^^,

Karaman vilayetinde o zamana

kadar sûrgûnle ilgili yapilan içlemler özetlendikten sonra, hazirlanan sûrgûn defterine göre

hareket edilmeyip bazi sûrgûn hanelerinin yerlerine bedel göndermelerine mûsaade edildigi,

bazilarinm ise kanuna aykiri yazildiklan ileri sûrûlerek defterden çikanldigi ve yerine

ba§kasinin gitmesine izin verildigi vurgulanmiftir. Hûkûmde devamla Misir kadismin

yapacagi i§ler siralanmi§tir. Buna göre §emseddin Efendi, ilgili kadiliklardaki sûrgûn

1^

Bir ömek: Îçel sancagina tabi Ermenek kazasinda mücrim

ve

deftere yazilmami§ reaya varken rüjvet vermeye kadir

olanlann yazildigiyla ilgili fikâyetler üzerine teftiç yapilmi?. nbahor maldar ve varyemez olarak kaydedilen Celal

mahallesinden Haci Receb'in (sürgün defterinde de bu §ekilde kayit bulunmaktadir. Bkz. BOA. A.DVN. nr. 793, s.

26), aslinda salih

ve

mütedeyyin biri oldugu anla§ilmi§tir. Yine Habib

bin Pir Ali.

Memi

bin

Haci Mustafa

ve

Kasim bin Nasuh'un defterde yazildigi gibi kötü kimseler olmadigi tespit edilmijtir. Fakat yazilanlann birer bahane

ile defterden çikarilmasi diger yazilanlar arasinda kan§iklik çikaracagi endi§esiyle sürgün defterine yazilanlann

ne

surette olursa olsun Kibns adasina sürülmeleri emredilmi§tir (BOA. MD. nr. 21. s. 265. hkm. 636. trh. 16

Zilhicce 980/19 Nisan 1573).

Bu

hükümden yakiaçik

2

hafta sonra Karaman beylerbeyisiyle Konya kadisma

hitaben Ermenek çehrindeki itirazlarla ilgili daha geni§

bir

hüküm gönderilmiftir. Bkz.

Aym defter s.

297.

hkm.

702, trh. 29

Zilhicce 980/2 Mayis

1573.

1 1 BOA MD, nr. 21, s. 265, hkm. 636, trh. 16 Zilhicce 980/19 Nisan 1573: BOA. MD. nr. 22. s. 147-148. hkm.

293-294,

trh. 15

Rebiülevvel 981/15 Temmuz 1573.

1 2 Bir

ömek:

BOA MD nr.

2 1,

s.

181, hkm. 439,

trh.

14 Zilkade 980/18 Mart

1573.

•63 BOA

MD

nr. 23, s. 120 hkm. 241, trh. 19 Receb 981/14 Kasim 1573.

l^ * BOA

MD nr. 26, s.

173, hkm. 470; Aym

defter

s. 206. hkm. 574,

trh. 22

Gemâziyelevvel 982/

9

Eylül

1574.

1 5

Aym

defter

s.

234, hkm. 672,

trh. 8

Gemâziyelâhir 982/29 Eylül

1574.

'^ 6 Aym defter s. 206, hkm. 574.



288 §ENOL ÇELÎK

defterine bakarak kaç hane yazildigini, ne kadannin Kibris'a gönderildigini ve hâlâ gönderil-

meyen kaç hane kaldigini, bedel gönderenlerin kimler oldugunu tespit edecek ve bir yoklama

defteri hazirlayacaktir.

Bunun yanmda Misir kadisinin görevlendirilmesinden önce 1574 yili baçlarinda,

Karaman vilayetindeki 6 kazada sürgün hanelerinin teftige tabi tutuldugu, bu tefti§lerde ki§

mevsimi ve uzak mesafe sebebiyle sürülemeyen bazi ailelerin daha sonradan yoklandigi anla-

§ilmaktadir. Öte yandan Karaman diçindaki diger sürgün bölgelerinde de tefti§lerin yapiIdigi

yoklama defterlerinin hazirlandigi görülür'^^.

Bu iki çe§it defterin yaninda, Kibns'a gelen sürgünier hakkinda hazirlamasi gereken bir

tür defter daha vardir. Sürgüne tabi olan halkin, adaya vardiklannda Kibns beylerbeyisinden

temessük ahnmasi ve bu gelenler için Kibns defterdari tarafindan bir defter hazirlanmasi

gerekmektedir. Sürgünlerin adlarinin, geldikleri yerlerdeki kadihklari i le köylerinin

yazilacagi bu defter, daha sonra ístanbul'a gönderilecekti'68. Kibns beylerbeyisinin de adaya

gelen sürgünier için bu dogrultuda bir defter tuttugu anla§ilmaktadir. Nitekim, Karaman

vilayeti sürgünlerinden Kibns'a ula§an 284 hane için tutulan ve ístanbul'a gönderilen bu tür

bir defter, Karaman vilayetini tefti§le görevli Misir kadisina, çahçmalarmda yardimci olmak

üzere gönderilmi§tir'69.

Adaya göc ettirilen hanelerin düzenli olarak kaydedildigi bu üc çeçit defterin di§inda bir

diger defter de Osmanh yönetiminin malí kaygilarla talep ettigi ve muhtemelen bir ya da

birkaç kez tutulacak olan defterdir. Kibns adasina sürülen hanelerin sayisini, hangi yerle§im

birimlerine iskân olundugunu, bu hanelerden devlet için ne tür ve ne kadar gelir elde

edildigini aynntih olarak içerecek olan bu defter, muhasebe §eklinde tanzim olunacaktir'' ' ' '.

Ancak bu tür bir defterin, tutulup tutulmadigi ile ilgili bir kayda rastlayamadik.

Sürgünlerle ilgili tutulmasi gereken ve yukanda açiklanan bu defterlerden elimizde çok

azi mevcuttur. Bunlar, üc yoklama ve iki sürgün defteridir. Dergâh-i âlî çavu§larindan Ali

Çavu§'un tespit ettigi çe§itli içlerle ilgili 30 Cemâziyelevvel 982/17 Eylül 1574 tarihli Dgin ve

Ak§ehir kazalarina ait 15 sayfahk yoklama defteri''^', yipranmi§ oldugu için inceleneme-

mi§tir. Bu defter, yukanda açikladigimiz 22 Cemâziyelevvel 982/9 Eylül 1574 tarihli hüküm

çerçevesinde hazirlanmi§ olmahdir. Bunun yaninda Karaman bölgesindeki Aksaray, Andugu,

Develükarahisar, Koçhisar, Nigde ve Ürgüp kazasindaki sürgünlerin yoklamasma ait 25

Çevvâl 981/17 §ubat 1574 tarihli bir yoklama defteri ile Bozok sancaginda Kâtip Hasan

tarafindan evâsit-i Receb 981/6-15 Kasim 1573 tarihinde düzenlenen Bozok Sancagi Yoklama

Defteri de bulunmaktadir. Bu son iki defter, Karaman Vilayeti Sürgün Defteri ile birlikte

ciltlenmi§''^2 olup ilgili sürgün defteriyle birlikte yayinlanmi§tir''^3

'6 7 Nitekim, bu yoklamanm sonuçlarini içeren Karaman vilayeti sürgün defterine dahil ed i mi| olan Karaman vilayeti

ile Bozok sancagi yoklamalarina ait formalar bulunmaktadir. Bkz. T. Gökce, "Karaman ve íium", s. 18.

168

Kibrus cânibi defierdânna hüküm yaztla ki, vilâyet i Karaman dan ve gayriden Kibrus a sürülmesi fermân oluna

sürgün tâifesinden ¡imdiyedegin Kibrus a varan kimesneler isimleriyle ve kadiliklariyta ve karyeleriyle defter

olunup Dergâh-i mu'atlâma gönderilmesi lâzim ve mühim olmagin

buyiirdum

ki... (BÖA, KK, Ahkâm Defteri, s

nr. 67, s. 1157, trh. 16 Zilhicce 980/19 Nisan 1573). Aymca bkz.

Aym defter,

s. 1335, trh. 27 Zilhicce 980/30

Nisan 1573.

'69 BÖA,

MD,


'"^0 BÖA,

MD,

nr. 22, s. 120, hkm. 246, trh. 5 Rebiülevvel 981/5 Temmuz 1573.

'•^1 BÖA,

MAD,

nr. 22089.

'"'^ BÖA, KK.

Mevkufât Defteri,

nr. 2551, s. 101-108, 123-126.

" 3 T. Gökce, "Karaman ve Rum", s. 18, 61-72.



TURK FETHi SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELÍK ISKÂN ÇALI§MALARI 289

Elimizde mevcut diger defterier, îçel sancagi ile Karaman vilayeti sûrgûn defterle-

ridir'74. îçel Sancagi Sürgün Defteri 'nde Karatag kazasma ait bir forma eksiktiri75. Yine

elimizde mev cut olan Karam an V ilayeti Sürgün D efteri'nin de eksik olmasi icap eder. Çûnkû

Karaman vilayeti, Kibns fethi sonrasindaki iskân çaligmalan sirasinda Aksaray, Akgehir,

Beygehir, Konya, Kirgehir, Nigde, Kayseri gibi sancaklardan meydana gelmektedir. Bu san-

caklar da 20 civann da kazaya aynlmigtir. Om egin, A ksaray sancagi Aksaray, Koçhisar; Akge-

hir sancagi Akgehir, Ilgun, îsh akli; Beygehir sancagi B eygehir, Seydigehir; Kon ya sancagi Ala-

dag, Belviran, Eregli, Hatunsaray, Konya, Kag, Lârende, Sahra-yi Konya, Saidili, Sudiremi;

Nigde sancagi A ndigi, Bor, Develi K arahisar, Nigde ve Ürgüp kazalan na aynlmigtir'76.

7 sancak 20 civannda kazaya sahip Karaman vilayetinin, toplu/genel sûrgûn çerçevesinde

3.000'in üzerinde sûrgûn hanesi çikarmasi ongorûlûrken'77, elimizdeki sûrgûn defterinde ise

Aksaray, Koçhisar, Akgehir, Ilgun, îshakli, Beygehir, Seydigehir, Andugi, Bor, Develi Kara-

hisar, Nigde ve Ürgüp olmak üzere 12 kaza ve 1689 sürgün hanesi kayitlidiri78. Bu veriler

olmasi gerekene göre yaklagik olarak yan yanya eksik bir sonuç ortaya koymaktadir. Kara-

man vilayetinde yer alan ve 10 civannda kazaya sahip Konya sancagi ile Kirgehir sancagi ve

gehir kismi sürgünden muaf olan Kayseri sancaginm'79 sûrgûn defterierine sahip degiliz.

Oysa Konya sancagina tabi Belviran, Eregli, Eski-il, Aladag ve Lârende gibi kazalann

sûrgûne tabi oldugu ve Karam an vilayetinin diger kazalan nda oldugu gibi her on haneden bir

hane sûrgûn çikaracaklan, sûrgûn yazim ve hanelerin adaya nakli için Mehmed Çavug'un

görevlendirildigi bilinmektediri^o. Nitekim bu kazalardan Lârende'den, 1573 yili ortalannda

223 nefer sûrgûn adaya ulagtirilmigtir'^i. Bunun yaninda sûrgûn alani içinde kalan ve Kibns

adasina hane gönderdigi kesinlegen Bozok ve Teke sancaklariyla'82 eger sûrgûn yazimi

tamamla^nmigsa Alaiye sancagmm da sûrgûn defterinin olmasi gerekmektedir.

Sürgün defterlerini degerlendirirken elde mevcut bu defterleri Kibris 'm iskâni

konusunda son ve kesinlegmig veri olarak almamak gerekir. Sûrgûn hanelerinin yazimlanyla

ilgili fazlaca olan gikâyetler ve bunlardan bazilannin dogruluklannm teftigler sonucunda

ortaya çikmasi göz ardí edilmemelidir. Yine sûrgûn defterinde kayitli olan hanelerden

bazilannin bedel ya da kendi yerine bagkalanni gönderdigi ve bazi ailelerin de Kibns'a

gitmedigi dikkatlerden kaçmamalidir.

Bunun yanmda, sürgün defterlerinin, ilgili kazaya ait tahrir defterleri ile kargilagtirmali

bir gekilde inceleyerek yazimlarda ne gibi kistaslara dikkat edildiginin belirlenmesi için yeni

'74 BOA, A.DVN, nr. 793; BOA, KK.

Mevkufât Deßeri

nr. 2551 .

'75 Bkz. Bu çaliçmarmz, giriç kismi.

'76 Karaman viiayetinin idari yapisi hakkinda geni§ bilgi için bkz. M. Akif Erdogru, Karaman vilayetinin idarî

taksimati ,

Osmanli Aragtirmalari

XII (ístanbul 1992), s. 425-4 30; Aym yazar, Kan uni'nin ilk yiliann da

Karaman vilayeti ,

arih

incelemeleri

Dergisi.

sayi 8 (ízmir 1993), s. 37-50.

'77 BOA, KK,

Rûûs Deßeri

nr. 225, s. 72, trh. 10 Rebiulâhir 980/20 Agustos 1572.

'78 c. orhonlu, Aym bildiri, s. 84.

'7 5 Arjiv belgelerinde, guherçile hizmeti sebebiyle Kayseri fehri haikinin sürgünden muaf öldugu belirtilmekte, kir

kesim ve diger kaza merkezleri için de herhangi bir muafiyet kaydi yer almamaktadir (Bkz. Bu çali§mamiz dipnot

146).

'80 BOA,

MZD m. 2

s. 125, hkm. 360, trh. 9 Zilkade 982/20 §ubat 1575; BOA,

MD

nr. 21, s. 95. hkm. 231. trh.

10 §evvâl 980/13 §ubat 1573.

' 8 ' BOA MD m.

22, s. 111, hkm. 228, trh. 5 Rebiülevvel 981/5 Temmuz 1573.

'82 1568 yihnda Teke sancagi Antalya, Elmali, Karahisar-i Teke, Ka? ve Kaikanh kazalan ile 11 nahiyeden

(B.

Karaca,

Aym tez.

s. 54), Bozok sancagi ise 1556 yilma ait tahrir defterine göre Bozok ve Akdag kazalan ile 13 nahiyeden

meydana gelmektedir (A. Ya§ar öca k, Ayni madde, s. 321).



290 §ENOL ÇELÎK

ara§tirmalara ihtiyaç vardir. Cünkü mevcut olan köyler

ile

sürgün defterinde kayith köyler

arasinda önemli sayisal farklar vardir. Örnegin içel sancaginin, 1584 y ihna ait tahrir defte-

rinde, Ermenek kazasinda 50 köy kayith iken sürgün defterlerinde 28 köy yer almaktadir,

Karata§ kazasi hariç sancagin tamam inda, ayni ta rihte

572 köy

mevcut iken sürgün defterinde

bu sayi 415 diri^3 Yazilm ayan köy lerin önem li bir kisminm 1572 y ihnda da mevcut oldugu,

bu köylerden bir çogunda on hanenin üzerinde nüfus bulundugu, mülk ya da vakif köyleri

olmadigi anlaçilmaktadir.

ilk

incelemede, yazilmayan köylerin cografî olarak

çok

uzakta

ya da

engebeli bir arazide olmadigi, en azindan yazilanlardan daha kötü arazi §artlarina sahip

bulunmadigi

da

söylenebilir. Acaba, yazilmayan

bu

köyler, sürgünü ge rektirec ek özelliklere

sahip olmayan, gelirleri yüksek ve hiç bir anla§mazhgi bulunmayan köyler midir?

e. Sürgün hanelerinden

n

kadari,

n

zaman K ibns a nakledildi?

Sürgüne tabi kazalarda, sürgün halki tespit edilip defterler tanzim edildikten sonra en

önemli konu, sürgünlerin Kibns adasma naklidir.

Bu

ailelerin

ne

zaman

ve ne

kadarmm,

ne

§ekilde ve kimlerin nezaretinde adaya göcürüldügüne dair bazi kayitlara sahibiz. Sürgün

yazimi bitince, ilgili kadihkta kalmasi gereken ücüncü defter, toprak kadilanna verilir

ve

sürgün olarak tespit edilen aileler kadi marifetiyle Kibns a gönderilirdi • ^^

Sürgün bölgesinden Kibns adasma

ilk

ulaçanlar, içel sancagi sürgünleri olmu§tur.

1573

yili baflannda tespit ve yazim i§lemleri biten içel de ki sürgün han elerinin adaya n akillerinin,

ayni yil Mart ayma kada r tamam landig i anlaçilmaktadiri*^^ Fak at aday a ula§an bu 695 hanelik

içel sürgünleri 80^ Ki bns beylerbey isinin itirazma konu olmuçtur. A daya gelen sürgünleri

teslim alan ve ilgili yerin sürgün defteri ile genel sürgün hükmüne göre kontrol eden Kibns

beylerbeyi, iç el den gönderilen 695 hanelik sürgünün, çogunun ya§h ve fakir oldugunu,

bazi lannm

da

kendileri gelm eyip bedel gönde rdigini tespit etmi §tir 8 . Bunun üzerine

Behram Çavu§, 3 Ekim-5 Kasim 1573 tarihli emir ile içel sancagi sürgünlerinin yoklamasini

yapmi§,

sonuçta

83

hanenin gitmeyerek bedel gönderdigi,

2

hanenin bedel göndermeksizin

adaya gitmedigi, 4 hanenin adaya gidip firar ettikleri, 13 hanenin de icazet alip adaya

gitmedikleri ortaya

Kibns sürgünlerinin en büyük kismini olu§turan ve birkaç kaza di§inda sürgün tespiti ile

yazimlari 1573 y i li bah ann a kadar süren Karam an vilay etinde, adaya gönderilecek

sürgünlerin Eski-il, Bel viran, E regli

ve

Aladag gibi kazalar di§inda kalan önemli

bir

kismimn

1573 yili N isan i nda hazir oldugu anlaçilmak tadiri^^. B unun la bir likte, 7 sancak ve bunlara

tabi

20

civan nda kazayi içeren K araman vilayetinde,

her bir

kazadaki sürgün hanelerinin

adaya gidi§ tarihlerini

ve

hane miktarlanni tespit edemedik. Elimizdeki

en net

bilgi Lârende

183 §. Çelik,

Ayni tez,

s. 102, 112, 139, 153. Sürgün defterindeki toplam köy sayisi için bkz. T. Gokçe, içel

sancagindan sürülen aileler , s. 4.

184 BOA, MD, nr. 26, s. 206, hkm. 574, trh. 22 CemâziyeIevvel 982/ 9 Eylül 1574.

185 BOA, KK,

Rüüs Defleri,

nr. 225, s. 204, trh. 3 Zilkade 980/7 Mart 1573; Aynca bkz. BOA, KK,

Ahkâm Defleri,

nr. 67, s. 1335, trh. 27 Zilhicce 980/30 Nisan 1573.

186 Sürgün hükmüyle birlikte içel sancag:indan 865 hanenin gönderilmesi planlanmi§ (BOA, KK,

Rüüs Defleri,

nr.

225, s. 72, trh. 10 Rebiulâhir 980/20 Agustos 1572) ancak sancakta 805 hane tespit edilip yazimi yapilmi§tir

(Ayni defler,

s. 204, trh. 3 Zilkade 980/7 Mart 1573).

187 BOA,

MD,

nr. 22, s. 341, hkm. 676, trh. 15 CemâziyeIevvel 981/12 Eylül 1573.

'88 BOA, A.DVN. nr. 793, deftere eklenen tek yaprak halindeki yoklama sonuç kagidi.

189

Vitâyel-i Karaman da Kibns a sürütmek emr olunantar defler oluniip hâlâ kuzât nâibleriyle gönderilmek

üzeredür...

(BOA,

MD,

nr. 21, s. 262, hkm. 628, trh. 16 Zilkade 980/19 Nisan 1573).



TURK FETHÍ SONRASINDA KIBRIS ADASINA YÖNELIK ISKÂN ÇALI§MALARI 291

kazasina aittir. Bu kazadan 223 neferlik sürgün grubu, 22 Muharrem 981/24 Mayis 1573

tarihinde defter çavuçlanndan Sinan Çavuç ile kale görevlileri gözetiminde Kibns a gitmek

üzere yola çikanlmiçtir. Diger kazalardaki sürgünlerin de Temmuz 1573 tarihinde yine Sinan

Çavuç tarafindan gönderilmek üzere olduklari anlaçilmaktadir ^^

Ancak, tespit edilip Sinan Çavuç üe birlikte nakledilmek üzere olan Karaman vilayeti

sürgünlerinin önemli bir kismi. 1573 yih Kasimi na kadar gönderilememictir ^ . Nitekim,

Karaman beylerbeyisine hitaben yazilan 3 §aban 981/28 Kasim 1573 tarihli bir hükümde 2^

Kibns a sürülmek üzere deftere kaydedilenlerin henüz Kibns a gönderilmedikleri belirtil-

mekte, Karaman beylerbeyisi de bu konuda yeteri kadar gayret sarf etmedigi için suçlanmak-

tadir. Karaman sürgünlerinin 1573 yili Nisam nda hazir olduklari halde Kibns a gönderilme-

lerinin gecikme sebepleri arasinda. beylerbeyinin ölümüyle meydana gelen yönetim boçlugu,

kadilann bazi sürgünler hakkmda emre aykiri yaz.ümipir diyerek arzda bulunmalari ve bu

durumun sürgünler arasinda anlaçmazliklara sebep olmasi ile Develi Karahisar ömeginde

oldugu gibi yayla zamani oldugu için reayanm dagilmasi gösterilmektedir ^3.

1574 yilina gelindiginde Karaman vilayetinden az sayida sürgün hanesinin Kibns a

ulaçtigi görülmektedir. Nitekim. Kibris beylerbeyi.si Cafer Paça nin îstanbul a gönderdigi

deftere göre bu sayi 284 dur. Bu kiçilerden de 4 ü sürgün hükmüne göre gönderilmemictir .

Bununla birlikte bütün bu gecikmelere ragmen. Eski-il. Bel\ irán. Eregli ve Aladag kazalan

diçinda Karaman sürgünlerinin, 1575 yili baçlanna kadar Kibris adasma göcürüldügü

anlaçilmaktadir

^5.

Sorgun ve Budaközü nahiyeleri hariç Bozok sancagi sürgünleri, Karaman vilayeti ve

Teke sancaginda oldugu gibi 1573 yili ortalannda Kibns a gönderilmek üzeredir. Nitekim 15

Temmuz 1573 tarihinde Kibns beylerbeyisine hitaben yazilan bir hükümde. Bozok sancaginda

sürgün hanelerinin tespit edilip deftere kaydedildigi. Kibns a hareket etmek üzere oldugu

belirtilip. beylerbeyinden yeteri kadar gemi hazirlayarak Bozok beyinin gösterecegi limana

gidip sürgün hanelerini adaya geçirmesi istenmektedir ^. Bu hüküm yerine getirilmiç ve

Sorgun ile Budaközü nahiyeleri hariç olmak üzere 218 hanelik Bozok sürgünü. Ali Çavuç

nezaretinde Kibns a ulaçtinlmiçtir. Nitekim Karaman Vilayeti Sürgün Defteri bünyesinde

bulunan ve Kâtip Kasim tarafindan evâsit-i Receb 981/6-15 Kasim 1573 tarihinde

düzenlendigi anlaçilan Bozok sancagina ait yoklama defterinden. söz konusu 218 hanenin

adaya ulaçtigmi tespit edebilmekteyiz. Yine. Ali Çavuç a. 218 hane sürgünü adaya eksiksiz ve

deftere uygun olarak ulaçtirdigi için verilen 3.000 akçalik terakki kaydi da bunu teyit

etmektediri^ . Bununla biriikte, Sorgun ve Budaközü nahiyelerinde yazimlann geciktigi ve

bu iki nahiyenin sürgünleri, sancagm diger kisimlarindan sonra adaya gönderildigi için

BOA. M D. nr. 22, s. 111. hkm. 228. trh. 5 Rebiülevvel 981/5 Temmuz 1573.

Bununla birlikte, bu yil içinde Akçehir, Ilgin ve íshakh kazalanndan az sayidaki ailenin adaya göcürüldügü

anlaçilmaktadir (Ö. Lütfi Barkan , Sürgünler . ¡FM. XI.

s. 558).

BOA,

MD. nr.

23.

s.

187. hkm.

394.

Bütün bu sebepler için bkz. BOA, M D. nr. 22. s. 147. hkm. 293, trh. 15 Rebiülevvel 981/15 Temmuz 1573.

BOA.

M D, nr. 26, s.

222, hkm. 630.

trh. 6

Cemâziyelâhir 982/23 Eylül

1574.

Eski-il ve Belviran ve Eregli ve Aladag kaddarma hüküm ki. bundan akdem vilâyet-i Karaman dan Kibnis a

sürülmek fermân olunan kimesneler husüsi içun.fennân-i ¡erîf

mûcebince

her on hâneden bir kimesne süritüp

cezîre-i Kibns

a

gönderilüp lâkin tahl-i kazamizdan kimesne ihrâc oliinm yup kalmagm...

(BOA.

MZD,

nr. 2, s.

125,

hkm.

360, trh. 9

Ziikade 982/20 §ubat

1575.

BOA,

MD.

nr. 22. s.

143. hkm.

286. trh. 15


1573.

BOA, MD. nr. 25. s. 50. hkm. 505. trh. 14 §evvâl 981/6 §ubat 1574.



292 §ENÖL ÇELÎK

burada verilen 218 hane sûrgûnû, sancaginin tamamina ait rakam olarak degerlendirmemek

gerekir.

Bozok sancaginin söz konusu olan Sorgun ve Budaközu nahiyelerinde ise sûrgûn tespit ve

yaz imla n geciktigi için, Ekim 1573 e gelindigi halde sûrgûn haneleri henüz adaya g önd erile-

memi§tiri58. Hane sayilanni tespit edemedigimiz bu nahiyelere tabi sûrgûnlerin, ancak 1574

yili ba§lannda Kibns a gönderildigi anla§ilmaktadiri55.

Sûrgûn tespit ve yazim i§lemi geç ba§layan ve 9 Mayis 1575 tarihinde veba salgini

geçinceye kadar ertelenen Alaiye sancagindan ise Kib ns a toplu/genel sûrgûn çerçevesinde

sûrgûn hanesi nakledildigine dair bir kayda rastlayamadik.

Bûyûk bir kisminda sûrgûn yazimi 1573 yih ortalannda tamamlandigi anla§ilan2oo Teke

sancaginda ise sûrgûn hanelerinin adaya gönderilmesi yaz aylarinda yapilamamiç, daha sonra

da ki§ geldigi gerekçesiyle 1574 yili bahanna ertelenmi§tir. Eakat, aradan geçen zaman

içerisinde sûrgûnlerin dagildigi ortaya çikmaktadir. Omegin, bu sancaga bagli kazalardan biri

olan Antaly a daki 94 hanelik sûrgûn grubu, 1573 yili ki§indan 1574 yih b ah ann a kadar

azalmi§. Mart 1574 de Kibns a ancak 56 hane ula§abilmi§tir. Bu 56 haneden çocugu bulunma-

yan 4 hanesi, adada herhangi bir i§e yaramayacaklari kaygisiyla Kibns beylerbeyisi tarafindan

kabul edilmemi§tir. Adaya gitmeyen 38 haneden ise sadece 18 i bedel göndermi§tir20i.

Toplu/ge nel sûrgûn lerden yakla§ik 1 yil sonra (23 Kasim 1573) sûrgûne tabi tutulan

Adana, Sis ve Tarsus sancaklanndan, defter harici 500 hane ile §irret ve §ekavetle taninmif

600 hane ve bunlardan ayn 200 hane olmak ûzere toplam 1.300 hanenin K ib ns a sûrûlmesi

ongorûlmû§tû. Konuya verdigi önemi gösteren devlet, bu sancaklara gönderdigi ikinci bir

emirle, kaç hanenin adaya surüldügünü sormakta ve yaz aylari geldigi için halkin yaylaya

çikmak isteyebileceklerine dikkat çekerek, bir an önce sûrgûnlerin K ibn s a gönderilmelerini

istemektedir202. Ancak, aradan alti ay geçmesine ragmen sûrûlmesi gereken hanelerin henûz

adaya geçmedigi, sadece 200 hanenin deftere kaydedilip nakledilmek üzere hazir oldugu

anlaçilmaktadir. Bununla birlikte bölgede veba salgini oldugu ve halkin konar-göcer ve fakir

insanlardan meydana geldigini ileri süren Adana sancakbeyi, adaya gitmesi gerekenlerden

1.000 e yakin ki§inin affedilmesini talep etmi§tir. Kibris adasinin imannin önemli oldugunu

ileri süren devlet, sûrgûnlerin affedilme istegini kabul etmedigi gibi söz konusu hanelerin

tespit edilip en kisa surede adaya ula§tirilmasini emretmi§tir203.

Gorûldûgû gibi sûrgûn aileleri , 1573 yilindan iribaren Kibris adasma gelmeye

ba§lami§lardir. Sürgün hükmü ile rüus kaydinda öngörulen 5.700 civanndaki hane ile bunlara

1573 yilinda eklenen 1.300 hanelik Adana, Sis ve Tarsus sancaklanmn sürgünleriyle olu§an

7.000 kiçilik toplulugun ne kadannin adaya ula§tigini tespit etmek zordur. Daha da zoru,

Kibns a ula§an ailelerden ne kadannin adada kaldigidir. En azindan, gidenler ve kalanlar için

rakam vermenin zorlugu ortadadir. Belki oran vererek ifade etmek daha dogru bir yakla§im

olabilir. Bu çerçevede, bedel gönderen (83 hane) aileler diçinda Îçel sürgünlerinin tamama

158

BOA,

M D

nr. 23, s. 26, hkm. 5 1, trh. 8

Gemâziyelâhir

981/5

Ekim

1573.

155

BOA,

M D

nr. 24, s. 278, hkm. 748, trh. 3

Safer 982/25 Mayis

1574.

200

BOA,

M D

nr. 22, s. 132, hkm. 265, trh. 6

Rebiülevvel

981/6

Temmuz

1573; Aym defter

s. 257, hkm. 5 03, 14


1573.

201

BOA,

MD

nr. 23, s. 319, hkm. 710, trh. 22

Zilkade 981/15 Mart

1574.

202

BOA,

M D.

nr. 24, s. 35 , hkm . 102, trh. 21

Zilkade 981/14 Mart

1574.

203

Aym defter s. 273, hkm. 7 28, trh. 3

Safer 982/25 Mayis

1574.



TURK FETHÍ SONRASINDA KIBRIS ADASINA YÖNELIK ISKÂN ÇALI§MALARI 293

yakini; Aladag, Belviran, Eski-il ve Eregli kazalannin sonradan gittigi varsayilir ve bedel

gönderenler hariç tutulursa Karaman vilayeti sürgünlerinin büyük çogunlugu; Sorgun ve

Budaközü nahiyelerinin gecikmesine ragmen Bozok sürgünlerinin tamami; Antalya kazasi

örnegini sancaga genellersek, Teke sürgünlerinin önemli bir kismi Kibns adasina ula§mi§tir.

Bununla birlikte, kücümsenemeyecek miktarda kijinin kendi yerine bedel gönderip

gitmedigini ve 1574 yihna kadar Adana, Sis ve Tarsus sane akl arm dan, 1575 yilina kadar da

Alaiye sancagindan henüz adaya sürgün ulaçtinlamadigmi da göz ardí etmemek gerekir.

Sürgün uygulamasma ba§lanmasindan 8 yil sonraya (1580) ait bir hükümde204, Kibns m

fethinden bu yana 12 bin hanenin adaya göcürüldügünün belirtilmesi, bir yandan devletin

birçok soruna ragmen tespit ettigi aileleri adaya ulaçtirdigini, öte yandan da 1575-1580

arasinda sürgün uygulamasinm devam ettigini göstermektedir.

f Sürgün haneleri ne §ekllde ve kimlerin nezaretinde adaya ula§tinldi?

Sürgün hükmünde, mecburi göce tabi ailelerin ta§inabilir eçyalan ve hayvanlanyla

birlikte Silifke limanmdan Kibns adasina nakledilmeleri öngörülmü§tür. Çok sayidaki ar§iv

belgesinden de sürgünlerin büyük bir kisminm öngörüldügü gibi Silifke limanmdan Kibns a

geçirildikleri anlaçilmaktadir. Ancak bu nakillerde iki önemli sorun ön plana çikmi§tir. Birisi

k]§ aylannda denizin kar§i yakaya geçi§ için uygun olmamasi, digeri de Hristiyan korsan

gemilerinin saldirilariôs. Özellikle korsan gemilerinin faaliyetlerinin engellenememesi ve

Kibns adasi ile Îçel kiyilarmin yeterince korunamamasi sebebiyle206 sürgün halkmin adaya

geçi§leri ya mümkün olmami§ ya da emniyetsiz bir §ekilde gerçekle§mi§tir. Bu saldinlar

sebebiyle geçi§lerde, sürgünlerin bulundugu at gemilerini korumak için bir kadirga bulundu-

rulmasi kararla§tinlmi§tir. Kibns beylerbeyisi de saldirida bulunan korsan gemilerine kar§i

daha etkili önlem almak ve sürgün halkmin güvenli bir §ekilde naklini saglamak için uyanl-

miçtir O . Bazen yeterli gemi bulunamadigmdan olsa gerek sürgünlerin kendileri Kibns a

gönderilmi§, hayvanlan ise Silifke limanmda kalmiftirôs. Sürgünlerin Kibns a geçirilme-

sinde Silifke limanindaki i§lerden Îçel sancakbeyi ile Silifke kadisi, gemilerin temininden ise

Kibns beylerbeyisi sorumlu tutulmu§tur209.

ösmanli yönetiminin, Anadolu ile Kibns arasindaki bu sürgün naklinde Silifke limanmi

tek bir üs olarak görmedigi anla§ilmaktadir. Örnegin Bozok sancagi sürgünlerinde Bozok

beyinin güneyde uygun gördügü bir limana sürgünleri gönderebilecegi bildirilip, Kibns

beylerbeyisinin temin edecegi gemilerle bunlan adaya sevk etmesi istenmiftirîo. Yine

Ermenek sürgünlerinin §ikâyetlerinin incelenmesi için Karaman beylerbeyisine gönderilen

204 BÖA,

M D

nr. 43,

s.

134, hkm. 241,

trh.

gune-i Cemâziyelâhir 988/14 Temmuz

1580.

205 BÖA,

MD nr. 22, s. 276, hkm. 542, trh. 26

Rebiulâhir 981/25 Agustos

1573;

BÖA,

MD, nr.

2 1,

s. 53, hkm.

132, trh. 24 Ramazan 980/28 ö cak 1573; BÖA, M D nr. 23 , s. 187, hkm. 394, trh. 3 §aban 981/28 Kasim 1573.

206 Gerek Kibn s seferi öncesinde ve gerekse sefer sonrasinda Îçel kiyilan ba§ta olmak üzere Anadolu'nun güney

sahilleri, birçok

kez

korsan saldinlanna maruz kalmi|tir.

Bu

saldinlar

ve

alinmak istenen önlemler için bkz.

§.

Çelik, Kib ns seferi sonrasinda Kibn s adasi

ile

Îçel kiyilannin korunmasina yönelik çah§malar

ve

Hristiyan

korsanlann buralara saldinlan ,

Journal for yprus Studies.

IV/3 (Gazimagusa 1998), s. 289-302.

207 BÖA,

MD nr. 22, s.

297, hkm.

702, trh. 29

Zilhicce 980/2 Mayis

1573

208 BÖA,

MD nr. 24, s.

278, hkm. 747,

trh. 3

Safer 982/25 Mayis

1574.

209 BÖA, MD nr. 22, s. 143, hkm. 286, trh. 15 Rebiülevvel 981/15 Temmuz 1573; BÖA, MD. nr. 22, s. 276, hkm.

542, trh. 26 Rebiütahir 981/25 A|ustos 1573. BÖA, MD. nr. 23, s. 187, hkm. 394, trh. 3 §aban 981/28 Kasim

1573;

BÖA,

MD nr. 24, s.

278, hkm. 747,

trh. 3

Safer 982/25 Mayis

1574.

210 BÖA,

MD nr. 22, s.

143, hkm. 286,

trh. 15

Rebiülevvel 981 /15 Temmuz

1573.



294 §ENOL ÇELÎK

hûkûmde^'i , mahkemede davalan gorûldûkten sonra, sûrgûn halkinin Kibns 'a geçiri lmesi

için gûneydeki en yakin limana iletilmesi emredilmigtir. Sûrgûn yazimina geç baglayan Alaiye

sancaginda da sûrgûnlerin sancaktaki l imanlardan Kibns 'a gönderilmesi uygun bulunmug-

tur2'2.

Ancak, Göksu agzindaki Silifke limaninin cografi konumu, Kibns adasi ile olan

yakinligi ve adanin fethinden itibaren ûstlendigi rolleri dikkate ahnirsa, Kibns adasina ulagim

için baglangiçta en uygun limanin bu oldugu söylenebilir2i3.

Sûrgûne tabi nûfus, egyalan, hayvanlan ve kendilerine nezaret eden görevlilerie birlikte

bulunduklan yerden hareket ettikten sonra, o mahaldeki kalenin muhafizlan sûrgûnleri yol

üzerindeki en yakm kaleye iletir ve yol boyunca toplulugun can ve mal emniyetini saglar-

Iardi2'4. Sûrgûnleri teslim alan bir sonraki kalenin muhafizlan ise bunlari kendilerinden

sonraki kaleye aktanr, bu gekilde sûrgûnler Silifke limanina ulagtinhrdi. Her bir kaleye vanl-

digmda teslim edildigine dair temessûk alinmasi, gelenlerin deftere kaydedilmesi gerekmek-

Kale görevlileri tarafindan gûvenlikleri saglanan sûrgûn halkinin bu yolculuklanna, asil

sorumlulugu tagiyan naib ve çavug gibi görevliler de katilmaktaydi. H ayv anlan , zanaat aletle-

ri, eg ve çocuklari ile yurtlanndan kalkip Kibns adasina dogru hareket eden bu gruba, digan-

dan bir tehlike gelmesini önlemek kadar, grup içerisinden olabilecek firarlari engellemek de

önem t

Karaman beylerbeyisinin, sûrgûn halkinin naiblerle birlikte^' '^ yola çikanlmak ûzere

hazir olduguna dair verdigi bilgilere ragmen uygulamalar, bu nakiller sirasinda naiblerin her

zaman sûrgûnlerle birlikte gitmedigini göstermektedir. Örnegin, Antalya sûrgûnleri naib ile

birlikte adaya gönderilmigtir^'S. Fakat, Lârende kazasi sûrgûnleri ise defter çavuglanndan

Sinan Çavug ve kale görevlileri nezaretinde nakledilmiglerdir2i9. Yine Akdag ve Bozok

kazalarmdaki 218 hanelik sûrgûn de bir çavug gözetiminde adaya ulagtinlmigtir^^o. Bununla

birlikte naib ya da çavuglardan biri mutlaka sûrgûnlerin baginda bulunmugtur. Naib, çavug ve

kale muhafizlan diginda da çegitli görevlilerin bu yolculukta olabilecegi anlagilmaktadir.

2 Aym defter, s. 297, hkm. 702, trh. 29 Zilhicce 980/2 Mayis 1573.

2'2 BOA,

MD,

nr. 24, s. 304, hkm. 824, trh. 3 Safer 982/25 Mayis 1574.

2 '3 Kibn s adasinin fethi öncesinde ve hemen sonrasinda SiliiTve iskelesi (Suagzi), Anadolu ile ada arasindaki ulaçimda

önemli roller üstlenmi§tir. Ancak fetih sonrasinda, Siiifke kalesinin limana uzak oldugu ve buraya sigman gemilere

güvenlik açisindan yarannm olmadigi, Siliikeye yakm olan Ak limandan K ibns adasina ulaçim Suagzi'na göre dalia

kölay olacagi gerekçeleri ile Ak limanin önemi artmi§, limani koioimak için de Akça kale in§a edilmiçtir (Bkz. §.

Çeiik, Osmanli Dev leti'nin Kibn s seferindeki asker ve zahire naklinde Îçel sancaginin rolü . //.

Uluslararasi Kibns

Ara§tirmalari Kongresi (24 -27 Kasim 1998) ne Sunulan Bildiri. II, Gazimagusa 1999, s. 1 16-117).

2 '4 Karjilajtir R. C. Jenning,

Aym eser.

s. 217.

2 '5

...emrüni üzere Kibns a sürülmesi fennân olunan kimesneler Antalya kal'asmdan otuz nefer hisâr erenleri ko^u

mezbürlari Alaiyye ye vâsil eylesilnler ve Alaiyye kaVasindan dahi vech-i m e§rûh üzere hisâr erenleri ko§up

Mam uriyyelye] vâsil ideler ve Mamurriyye den dahi zikr olundugi üzere hisâr erenleri ko§ulup Silifke ye vâsil

ideler...her bir kal'amn müstahfizlan varup mezbürlari emr olundugi üzere bir kal'aya dahi teslîm eylediiklerine

temessûk olup ve cumie ne mikdâr kimesne vâsil olundugi defter oliinup imzâlamip temessiikâtlari ile siidde-i

sa'adete irsâl eyleyesin...

(BOA,

MD,

nr. 22, s. 132, hkm. 265, trh. 6 Rebiülevvel 981/6 Temmuz 1573). Ba§ka

bir ömek için bkz.'BÖA, MD, nr. 22, s. 111, hkm. 228, trh. 5 Rebiülevvel 981/5 Temmuz 1573.

2 '6 BOA, AÍD, nr. 21 , s. 262, hkm. 628, trh. 16 Zilkade 980/19 Nisan 1573.

21 ' '

19 Nisan 1573 tarihli Karaman beyierbeyisine hitaben yazilan hükümden sonra tefti§ dolayisiyla Misir kadisina

yazilan hükümde de naibin görevlerine dikkat çekilmijtir (BOA, MD, nr. 26, s. 206, hkm. 574, trh. 22

Cemâziyelevvel 982/9 Eylül 1574).

2'8 BOA,

MD,

nr. 23, s. 319, hkm. 710, trh. 23 Zilkade 981/16 Mart 1574.

219 BÖA,

MD,

nr. 22, s. Ill, hkm. 228, trh. 5 Rebiülevvel 981/5 Temmuz 1573.

220 BOA, MD, nr. 25, s. 55, hkm. 505. trh. 14 §evvàl 981/6 §ubat 1574.



TURK FETHÍ

SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELÍK ÎSKÂN ÇALI§MALARI 295

Nitekim Lefko§a kadisma müracaat eden Ali bin Hizir, kendisinin köy kethüdasi olup sürgün

halkindan olmadigini, köyüne ait sürgünleri adaya getirdigini ve geri gönderilmedigini iddia

edip birçok ki§iyi de çahit ^zi

g. Sürgün haneledne yönelik adadaki uygulamalar

Sürgünlerin naib, çavu§ gibi görevliler tarañndan Kibns adasma ula§tinldiktan sonra

Kibns beylerbeyisinden temessük ahnmasi ve bu temessUklerin mühürlü bir kese içinde

istanbu l a gönderilmesi gerekm ekteyd i222. Kib ns bey lerbeyisi de defterdan marifetiyle

gelenleri kaza ve köyleriyle birlikte deftere kaydedip, defteri merkeze göndermek zorunday-

di223. Böylece devlet, sürgünlerin adaya nakillerini kar§ilikli tutturdugu kayitlar ile denetle-

mi§ olmaktadir,

K ib ns a göcürülen a i le ler in, Kib ns beylerbeyisi tarañ ndan daha önce kendis ine

gönderilen sürgün defterlerine göre yoklanmasi sonucu. defterde yazildigi halde adaya

ula§amayanlarin oldugu tespit edilmiftir-J. Bunlann önemli bir kismi. kendileri gitmeyerek

yerlerine bedel gönderenlerdir. Bunun yaninda bazi haneler, haksiz yere yazildiklanni iddia

etmi§, sürgünleri deftere göre K ib ns a gönderen toprak kadilan da bu iddialan yetkileri

olmadigi halde degerlendirmi§lerdir. Bu tür anla§mazliklarda, kadilarin keyñ kararlanna

göre defterde yazih olanlann yerine çogunlukla sürgün hükmüne aykiri bir biçimde ya§li,

fakir ya da kücük ya§ta olanlar adaya sevk edilmi§tir. Öte yandan kendileri yerine bedel veya

baçka birini göndermeyen yani firar eden aileler de olmu§tur. Dogal olarak, vefat edip

gidemeyenlerin de olabilecegini göz ardí etmem ek gerekir.

Devlet, sürgün defterine yazih olanlann sebebi ne olursa olsun adaya gönderilmesinde

kararhdir. Kibns ve Anadolu beylerbeyileri i le sürgüne memur olanlara hitaben yazilan

birçok hükümde, bu konuda sorumlulugu olanlar uyanlmi§tir. Bu emirlere göre yerlerine

bedel gönd erenler mutlaka K ib ns a sürülmeli , bedel gönderm elerine riza gösterenler ise

tespit edilmelidir, Kendi yerine baçkasini gönderenler de ayni uygulamaya tabi tutulmah,

hemen adaya sevk edilmelidir. Eirar edip gitmeyenler ise kefillerine buldurulmali, kefilleriyle

birlikte K ib ns a nakledilmelidir^^s. Osma nh idaresi sorum lulan tespit etmek için müfetti§

tayin edip yoklama defteri hazirlatmi§tir. Yoklama sonucunda tutulacak olan deftere göre,

gitmeyenler ile kendi yerine bedel ya da ba§ka birini gönderenler tespit edilip vakit

kaybetmeden Kib ns a

Adaya sürülen ailelerin topraga yerle§tirilmesinden Kibns beylerbeyisi sorumludur,

Daha önce sürgün defterlerinin birer sureti kendisine gönderildigi için beylerbeyi teslim

aldigi sürgünlerin deftere ve sürgün hükm üne uygunlugun u kontrol eder ve istan bu l a

221 BOA,

MD,

nr. 46, s. 235, hkm. 529, trh. 14 Zilkade 989/10 Aralik 1581.

222 BOA,

M D,

nr. 22, s. 111, hkm. 228, trh. 5 Rebiülevvel 981/5 Temmuz 1573.

223 BOA, KK.

Ahkâm Defleri.

nr. 67, s. 1157, trh. 16 Zilhicc 980/19 Nisan 1573;

Aym defler.

s. 1335, trh. 27

Zilhicce 980/30 Nisan 1573.

224 Bir ömek:

...Kibns beylerbeyisi südde-i sa adetime m ektûb gönderüp mukaddemâ yazilup defler olan kimesneler

aym ile ihrâc olunmayup nâ-mecâl ve ma'lül kimesneler gönderildügin bildûnnegin...

(BOA.

M D,

nr. 23 . s. 120,

hkm. 241, trh. 19 Receb 981/14 Kasim 1573).

225 BOA, MD, nr. 21, s. 241 hkm. 580, trh. 3 Zilhicce 980/6 Nisan 1573; BOA, MD. nr. 23, s. 120, hkm. 241, trh.

19 Receb 981/14 Kasim 1573; BOA,

MD,

nr. 22, s. 341, hkm. 676, trh. 15 CemâziyeIevvel 981/12 Eylül 1573;

BOA,

M D,

nr. 26, s. 206, hkm. 574, trh. 22 CemâziyeIevvel 981/19 Eylül 1574.

226 BOA, MD, nr. 26, s. 206, hkm. 574, trh. 22 CemâziyeIevvel 981/19 Eylül 1574.



296 §ENOL ÇELÎK

gönderilmek üzere bir defter hazirlardi . Uygunsuzluk halinde îçel sancagi ömeginde oldugu

gibi merkeze bildirirdi227. Hatta red edip bazilanni geri gönderdigi dahi olmuçtur. Nitekim,

Antalya'dan adaya gelen ailelerden dort haneyi çocuklan yok diye kabul etmemiçtir228.

Sürgün faaliyetinde asil önemli olan bu ailelerin adada nerelere ve ne çekilde

yerleçtirildigidir. Sürgünlerin Kibns'a göcürülmesiyle ilgili ne kadar çok arçiv belgesine

sahip isek, adadaki durum lan hakkinda da o kadar az belgeye sahibiz. Bu acidan K ibns adasina

ulaçan ailelerin ne çekilde iskân olundugunu tam olarak izah edemiyoruz229. Arçiv bel gel erin -

deki bilgiler, sadece Kibns beylerbeyisinin bu konuda tam olarak tasarruf sahibi oldugunu

ortaya koymanm ötesinde fazla bilgi içermez. Biraz aynntiya giren belgelerden birisi Bozok

sürgünleri ile ilgili olan bir hükümdür. Bu hükümde230 adaya ulaçtinlan sürgünlerden ziraî

üretime uygun olanlann köylere, ticaret ve zanaatla ugraçacaklann ise kaielere (çehirlere)

yerleçtirilmesine içaret edilmiçtir. Baçka bir belgede de ticaret yapmak isteyen sürgün aile-

lerin kalelerde iskân edilmesi emredilmiçtir23i Bun unla birlikte birçok belg ede , sürgünlerin

adanin ziraî üretimi için göcürüldügü vurgulanmiçtir.

Bu aileler, harap durumdaki müstakil köylere mi yerleçtirildi? Yoksa yeni köyler mi

kuruldu ya da meskûn haldeki köylere mi dagitildi? Bu sorularin cevabini net olarak

bilemiyoruz. Ancak, yerleçim birimlerin sürekliligini dikkate alip yakm tarihten geçmiçe

dogru hareket edersek, Kibns'a sürgün edilen ailelerin hem müstakil köyler oluçturduklari,

hem de var olan köylere yerleçip gayrimüslim nüfusla birlikte yaçadiklari tahmininde

bulunabiliriz. Nitekim adayi gezen pek çok seyyah, sadece Türkler tarafindan meskûn olan

köyler kadar Hristiyanlar'la bir arada yaçanan köylerin varligina da dikkat çekmiçtir232.

Reayaya dirlik verilmemesiyle ilgili birçok kez gönderilen hükümler233^ adaya surü-

lenlerin statüsünün belirienmesi açismdan önemlidir. Toplu/genel sürgün öncesinde gönül-

lüleri teçvik etmek ve ada muhafazasini saglamak amaciyla savaçabilecek durumda olanlara

dirlik verilmesi öngörülmüc234 iken, toplu/genel sürgünlerle birlikte bu uygulama kesin

olarak kaldirilmiç^35^ sürgün hanelerinin ziraatla ugraçmalan uygun görülmüctür. Bu kara-

riyla ziraî kaygilar taçidigi anlaçilan devlet, adada meslekî acidan reaya ve askeri ayrimini

baçka bir ifadeyle toplumsal statükoyu da yerleçtirmiç olmaktadir.

Adaya göc edenlerin kisa bir sure içinde

tahrir

içlemine tabi tutulmamalan malí ve

idarî acidan önemli bir boçluk yaratmiç olsa gerek. Bilindigi gibi adanin ilk tah riri, 157 2'de

227 BOA,

MD,

nr. 22, s. 341, hkm. 676, trh. 15 Cem aziyelevvel 98 1/12 Eylül 1573. Karaman bölgesi

surgunlerîndeki itirazi için bkz. BOA,

MD,

nr. 23, s. 120, hkm. 241, trh. 19 Rebiulâhir 981/18 Agustos 1573;

BOA,

M D,


228 BOA,

MD,

nr. 23, s. 319, hkm. 710, trh. 23 Zilkade 981/16 Mart 1574.

229 Yer adlann dan hareketle bazi tahminler yapilmiçtir. Örnegin, M. Haçim Altan, adanin fethinden günümüze

Anadolu'dan adaya goç edenlerîn yerleçtigi köylerin bir listesini hazirlannçtir (Bkz. A. C. Gazioglu,

Aym eser,

s.

111-112). Daha aynntili bir liste için bkz. H. Fikret Alasya, Kib ns'ta Türk nüfusu ve nüfusun d agiliçi ,

TK ,

sayi

94 (Ankara 1970), s. 663-668. Aynca, 1698-1726 yillanna ait çer'iyye sicillerî dikkate ahnarak oluçturulmuç

Lefkoça'daki çogunlugu Türkler'den oluçan mahallelerîn listesi için bkz. N. Çevikel,

Aym eser,

s. 29.

230 BOA,

MD,

nr. 22, s. 143, bkm. 286, trh. 15 Rebiülevvel 981/15 Temmuz 1573.

231 BOA,

MD,

nr. 24, s. 222, hkm. 592, trh. 20 Muharrem 982/12 Mayis 1574.

232 Bir ömek: Richard Pococke,

Excerpta ypria da n Magusa Yazilan,

s. 166-169.

233 BOA,

MD,

nr. 31, s. 101, hkm. 246, trh. 15 Cemaziyelevvel 985/31 Temmuz 1577.

234 BOA,

MD,

nr. 10, s. 246, hkm. 378, trh. 5 Ramazan 979/21 Ocak 1572.

235

...sürgün tâifesine aslâ dirlik tevcîh eylemeyesin...sürgün olup cezîre-i mezbürede olanlara mUnâsip olan

mahallerde zirâ'at ve hirâset itdiresin...

(BOA,

MD,

nr. 31, s. 374, hkm. 833, trh. 1 §aban 985/14 Ekim 1577).

Aynca bkz.

Aym défier,

s. 101, hkm. 247, trh. 15 Cemaziyelevvel 985/31 Tetnmuz 1577.



TURK FETHi SONRASINDA KIBRIS ADASÍNA YONELÍK ÎSKÂN ÇALI§MALARI 297

yani sürgün hanelerinin adaya goçûrûlmesinden önce yapilmiçtir. Bu sebeple adaya sûrûlen

aileler, 1579 yihndaki tahrire kadar hiçbir sipahiye raiyyet yazilamamiçlardir. Esasen

Osmanh yönetimi de 1577 yihna kadar adada ciddi anlamda bir timar sistemi uygulamaya

koymami§tir236. Ote yandan, adada görev yapan askerlerin237 ulufelerini alamamalan ve

köylerdeki gelirlerinin defterde yazili olandan dû§ûk olmalan sebebiyle geçim sikmtisi

çektikleri de bilinmektedir238. Bu durum kar§isinda askeri taife, harap köylerin timar ve

zeamet olarak tevzi edilmesini ve defter di§inda kalan hanelerin kendilerine raiyyet olarak

yazilmasini talep etmi§tir239.

Ba§langiçta, reayaya zulûm olur gerekçesiyle yeni bir tahrir ve timar tevzi i§lemine nza

göstermeyen devlet2-+o, baskilara daha fazla dayanamami§, sûrgûn olarak adaya goçûrûlmûç

olanlann deftere kaydedilmesi için 1579 yilinda Defter-i hakanî katiplerinden Kâtip Ahmed'i

görevlendirmi§tir24i. Ancak, raiyyet olarak kaydedilinceye kadar geçen bu 5 yillik zaman

diliminde, sûrgûnlerin yerle§tikleri bölgelerde, vergi açisindan çe§itli anlaçmazhga dû§meleri

ve baski altinda kalmalan kaçmilmazdir. Nitekim, adaya goç eden ailelerin, kendilerinden iki

yil vergi alinmamasiyla ilgili sûrgûn hûkmû içerisinde yer alan kayit ile yetinmeyip, 1574 yili

Temmuzu'nda divandan yeni ve müstakil hüküm talep etmeleri2'i2 bu sebepten olmalidir.

h. Sûrgûnlerin adadan aynlm a/kaçma sebepleri ve Anado lu ya dönü§led

Kibns adasina sürülen ailelerin önemli bir kismi, çe§itli sebeplerle adadan aynlmak

zomnda kalmi|lardir. Kaçinilmaz olan, Kibns adasinm sahip oldugu cografyaya bagli olarak

geli§en güvenlik sorunudur. Esasen, Kibns'in Osmanh idaresine girmesiyle adada bir Venedik

saldinsi beklenmekteydi. Înebahti yenilgisi bu beklentileri arttirmi§tir2-'3 Osmanh donanma-

simn Akdeniz'in muhafazasindaki yetersizligi, korsanlann hem Anadolu'nun güney kiyilanna

hem de Kibns adasma yönelik münferit ve adi vakalar §eklinde de olsa saldiri lanni

sürdürmelerine firsat verdi. Kibris'in muhafazasmda yaçanan sorunlar, halka saldirilara kar§i

koruma gûvencesi vermi§ olan adadaki yöneticileri de zor durumda birakmijt ir . Kibns

adasinm fethi öncesinde Anadolu'nun gûney sahillerine ve bölgeden geçen Mûslûman gemilere

kar§i dûzenlenen korsan saldinlan fetihten sonra azalarak da olsa Kibns'i da içine alacak

236 Bkz. Halil Sahillioglu, Aym makale, s. 10-11, 32-33.

237 Adadaki askerlerin durumu hakkinda bkz. G. H. Hill.

Aym eser,

s. 11-16; R. G. Jennings. Aym makale. s. 107-

131; M. A. Erdogm, "Kibns yeniçerileri üzerine notlar (1593-1640)". œc Oitomana. yay. K. Çiçek. Ankara 2001,

s. 309-324.

238 Baçlangiçta yeniçerilerin ulufeleri Îstanbul'dan gönderilirken. daha sonradan mevacibler cizye baçta olmak üzere ada

gelirlerinden ôdenir olmujtur. Ancak bir yandan adadaki veba salgini sebebiyle ziraî gelirlerin düjmesi ote yandan

kalelerin tamiri için büyük m iktarda paraya ihtiyaç duyulm asi. mevacip ödemelerini aksatmijtir (BOA. M D. nr. 23,

s. 176, hkm. 372, trh. 28 Receb 981/23 Kasim 1573). Bunun yaninda Îstanbul'dan vaktinde gönderilen ûç ayhk

ulufelerin de zamanm da adadaki yeniçerilere dagitilmayip g eciktirilerek verilmesi askerin sikmti çekmesine sebep

olmuçtur (BOA, KK,

Ahkâm Defteri.

nr. 67. s. 228, trh. 28 Safer 980/10 Temmuz 1572).

239 BOA, MD, nr. 31, s. 100, hkm. 244. trh. 15 Cemâziyelevvel 985/31 Temmuz 1577; BOA. MD. nr. 36, s. 75,

hkm. 222, trh. 17 Zilhicce 986/14 §ubat 1579.

240 BOA,

MD,

nr. 36, s. 75, hkm. 222, trh. 17 Zilhicce 986/14 §ubat 1579.

^'^^ Cezîre-i mezbûre (Kibns) için etrafindan sürgün olan kimesneler mukaddemâ olan tahrirden sonra sürülüp elan

defterde kimesneye raiyyet kayd olimmaduklan i iâm olunm agin anun gibiler

defterde

raiyyel kayd olunmak emr

idip buyurdum ki...

(BOA,

MD,

nr. 40, s. 168, hkm. 368, trh. 20 §aban 987/12 Ekim 1579). Bunun yaninda

devletin,

1578

yilinda geliri dü|ük havass-i hümayun köylerini, Kibns Defterdan Derviç tarafindan timara

kaydettirdigi bilinmektedir (BOA, MD, nr. 33, s. 260, hkm. 534, trh. 18 Zilkade 985/27 Ocak 1578; BOA, MD.

nr. 40, s. 169, hkm. 369, trh. 20 §aban 987/12 Ekim 1579).

2 *2 BOA,

MD,

nr. 26, s. 99, hkm. 253, trh. 30 Rebiülevve 982/20 Temmuz 1574.

243 Galepio ve Gyprianos un,

Venedikliler'in adaya saldirabileceklerine dair

bir

olayla ilgili anlatimlan için bkz.

xcerpta Cypria dan Magusa Yazilan s. 136, 217.



298 §ENOL ÇELÎK

§ekilde devam etmiçtir. En azmdan böyle bir tehdit, fetih sonrasindaki ilk yillarda ortadan

Kibris adasinin sahip oldugu iklim özellikleri de adaya göcürülen ailelerin önemli bir

kismmi olumsuz etkilemiç olmahdir. An adolu da yazin sicaklarla biriikte daha yüksek c ogra ñ

ku§aga çikan, ki§in ise ovaya dogru hareketlenen yan yerleçik bir hayatin özelliklerini ta§iyan

bu aileler, Kibns in sicaklan ve batakhgin yaydigi sitmaya kar§i çok fazla güclü degillerdi245.

Nitekim , resmi yazi§malarda da K ibn s tan ayn lan sürgün aileleri için adanin havasina uyum

saglayamadiklan vurgulanmi§tir246. Fetihten sonra çeçitli sebeplerden dolayi ya§anan kithk247_

ile yagmur suyuna dayah bir su rejiminden dolayi çekilen susuzluk248

¿^

^y aileleri olumsuz

etkilemiçtir.

Kibns a göc ettikleri yil adada görülen veba salgini249, yeni bir hayata adim atan aileler

için kötü bir sürpriz olmuçtur. Sorgun ve Budaközü nahiyelerinin sürgünlerinde oldugu gibi

kendileri Ki bn s a geçm i§ ama hay vanlan Silifke limaninda ahkonu lan aileler, bir yandan

geçim sikmtisi çekerken bir yandan da sitma, veba ve olumsuz iklim §artlariyla mücadele

etmek durumunda kalmi§lardir.

Kibns adasinda halkin asayiçi sadece denizden gelebilecek saldirilarin tehdidi altinda

degildi. Adada ya§anan güvenlik sorunlan ile yöneticiler arasindaki çeki§meler, yer yer e§kiya

harekederinin görülmesine sebep oldu. Ömegin bir grup harâmînin, ada yönetiminin merkezi

Lefko§a ya yakin Boko vik (?) isimli yaylada ikâmet edip yolc ulan soydu gu, evlere teca vüz

ettigi bilinmektedir. Leflio§a sancakbeyi, 1574 yih ba§larinda bu haramilerle çati§mi§, bir

kism mi öldürerek bir kism ini da yaka layip hapse derek bu gurubu dagitmi§tir250 ß u

haramilerden bir kisminin mazul sipahi olmasi ve devletin e§k)ya ile mücadele ederken

sipahilerin sancakbeyi ile birlikte hareket etmeyecegi ihtimalini dikkate alarak mücadeleye

katilmaktan kaçinacak olan sipahilerin elinden dirliklerinin ahnacagi uyansinda bulunmasi,

adada ya§ananlar için çarpici bir ömekdir.

Ki bns adasmdan reayanm Anad olu ya geri dönm esinin güvenlik ve iklim di§indaki

önemli sebepleri arasinda halkin malí acidan baski altinda kalmasi ile adada yönetim bo§lugu-

nun olu§masi, idareciler arasinda bir hiyerar§inin saglanamamasi ve reayanin da bu durumdan

olumsuz etkilenmesi gösterilebilir. Adanin iskâm sürecinde, ístan bul daki Osm anh yöneti-

244 Fetih sonrasi Kib ns in muhafazasi sorunu için bkz. §. Çelik, Ayni makale, s. 289-302 . Akd eniz deki korsan

gemilerinin saldinlan ile ilgili çarpici bir örnek olmak üzere bkz. BOA,

MZD.

nr. 2. s. 248, hkm, 707, trh. 17

Muharrem 983/28 Nisan 1575.

245 Kibn s taki bataklik ve sitmali alanlar için bkz. R. C. Jennings. Aym makale, s. 178-179.

246 Bir ömek:

...emr ile cezîri-i Kibns a sürgün olanlar cezîri-i Kibns in havâsiyla imtiz.âc vefakr [ü] fâkasindan lía

olmayup cezîrenin etrafindan yahlara yana§a[n] gemiler ile vatanlannafîrâr idüp...

(BÖA,

M D,

nr. 39, s. 54, hkm

127,

trh. 27 §evval 987/17 Aralik 1579)

2 *^

Ya§anan kitlikla ilgili çeçitli anlatimlar için bkz. Calepio ve Cyp rianos,

E.xcerpta Cypria dan Magusa Yazilan,

s.

132, 213, 219.

248 J7g3 y][| j. asim ve Aralik aylannd a K ibn s ta bulunan Richard Pococke da bu konaya dikkat çekerek, geçmiç

yillardan ömek verip susuzluk sebebiyle insanlann adayi terk etmek zorunda kaliçlarini anlatir (bkz. Excerpta

Cypria dan Magusa Yazilan,

s. 173 ).

249 BÖA,

MD,

nr. 23, s. 176, hkm. 372, trh. 28 Receb 981/23 Kasim 1573. Sürgün öncesi veba salgini ve adada

muhafaza hizmetinde olan Karaman sipahilerinin vebadan ölmeleri hakkinda bkz. BÖA,

MD,

nr. 19, s. 196, hkm.

407, trh. 28 Safer 980/10 Temmuz 1572.

250 BÖA,

MD,

nr. 24, s. 237, hkm. 629, trh. 16 Muhanem 982/8 Mayis 1574. Kibns adasinda daha sonraki tarihlerde

ehl-i fesad ve hirsizlarm yol kesip soygun yapmalan hakkinda bkz. BÖA,

MD,

nr. 35, s. 138, hkm. 352, trh. 5

Cemâziyelâhir 986/9 Agustos 1578.



TURK EETHi SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELÍK ÎSKÂN ÇALIÇMALARI 299

cilerinin hoggorûlû yaklagimlanna25i, hukukî ve malí alandaki birçok tegvik ve kolayliga

ragmen adada yagananlar, merkezí idarenin istedigi dogrultuda olmamigtir. Birçok argïv

belgesinde, reayanin adadaki çegitli kademelerde görevli ve yöneticiler hakkindaki gikâyetleri

yer almaktadir. Bu gikâyetlerin baginda emin ve idarecilerin halka kotû davrandigi. ahnmasi

gerekenden daha fazla vergi ile haksiz yere ve zorla bal, zeytin. tavuk, arpa ve saman almdigi,

köyler dolagilarak her haneden birer flori talep edildigi gelmektedir-52. Benzer gikâyetler,

daha sûrgûnlerin Kibns a goçûrûlmedigi dönemlerde de yapilmigtir. Hatta daha ilk tahrir

sirasinda Magusa kadisi, naibi araciligi ile tahrire mûdahale ettigi, usulsûz hûccet vererek

menfaat sagladigi, toplanan haraçlardan kendisine ûçer akça hisse aldigi ve benzeri sebeplerle

reayaya zulûm ettigi gerekçesiyle merkez tarafindan uyanlmigtir253, yjne aym dönemde.

özellikle Baf ve Lefkoga sancaklarindaki gayrimûslim reayanin, vergi tahsiline memur olan

amillerin fazla vergi talep ettikleri ya da sebepsiz yere tarlalarinin bagkalanna verilmek

istendigiyle ilgili çok sayida gikâyette bulunduklan gorûlmektedir254.

§ikâyetler sonraki yillarda da devam etmigtir. Kibns ta mal-i mîrî mûfettigi olarak

bulunan Galata kadisi Abdurraufdan, bey ve kadi gibi görevlilerden zulûm gordûgûnû iddia

eden halkm, davalanni dinleyip gerekli olan haklagtirmayi yapmasi istenmigti-55. Adadaki

gayrimûslim reaya da sonraki dönemde merkeze gönderdikleri mektuplarda, nûfuslannm

azaldigi için cizye vergilerini son nûfus durumlarma göre talep edilmesini isterlerken,

reayanin dagilmasma sebep olarak beylerbeyi ile haraççilarin kotû davraniglanni ve haksiz

uygulamalanni göstermiglerdir256

Eetih sonrasinda adada, görevliler arasmda uyum yerine çekigmelerin yaganmasi, idarî

mekanizmanin çaligmasinda aksakliklann olmasi, reaya ile yeniçeri ve sipahileri kargi kargiya

getirmig, reaya adada adeta kendi bagina kalmigtir. Bu konuda mevcut birçok argiv

belgesinden, önemli gördügümüz birkaçmi aktarabiliriz. Örnegin defter kethûdasi ve timar

defterdan ile yeniçeri agasi. Kibns divanmda protokol konusunda anlagmazliga dûgmûglerdir.

Defter Kethûdasi Haydar ile Timar Defterdan Kubat, divan gûnlerinde yeniçeri agasinin gelip

kendi önlerinde oturmak istediklerini bildirerek gikâyetçi olmuglardir257. Yine adadaki

askerlerden bazilannin sila bahanesiyle agalanndan izin alip sebepsiz yere muhafaza hizmetini

yerine getirmedikleri ve kendi baglanna buyruk olup reayaya kargi birçok kotûlûkte

bulunduklan görülmektedir. Suç igleyen yeniçeriler. agalan tarafindan himaye edildigi için

beylerbeyi divanmda cezalandirilmak istenmig, ancak bu cezalandirmaya sultan tarafmdan

251 Nitekim Cyprianos da bu serbestiige dikkat çekerek Osmanh yönetiminin adanin savajtan dolayi zarar gördügünü

bildiginden

harçlar ve giderlerde reayayi sikmadigini, Kibns i yönetmek üzere-gönderilen paralara halka iyi

davranmasa için baski yaptigim aktanr E.xcerpta Cypria dan Magusa Yazilan. s. 217)

252 BOA

MD,

nr. 24, s. 220, hkm. 583, trh. 20 Muharrem 982/12 Mayis 1574; BOA,

MD.

nr. 28, s. 48. hkm. 116,

trh. 25 Receb 984/18 Ekim 1576: BOA,

MD,

nr. 46, s. 266, hkm. 598, trh. 2 Zilhicce 989/28 Arahk 1581.

253

BOA, MD, nr. 16, s. 158, hkm. 309, trh. 23 Ziihicce 979/7 Mayis 1572.

254 BOA, KK, Ahkâm Deßeri. nr. 67, s. 892, trh. 24 Ramazan 980/28 Ocak

i573;

Ayni deßer. s. 714, 7i7, 760. 762.

782, 825.

255

BÖA, MD, nr. 43, s. 299, hkm. 575. trh. 16 Ramazan 988/25 Ekim 1580.

256 BOA MD. nr. 76, s. 21. hkm. 53, trh. 9 Zilhicce 1016/26 Mart 1608; BOA, MAD. nr. 2772, s. 2. trh. evâsit-i

Muhanem 1046/15-24 Haziran 1636.

25 7 Bu anla§mazlikta merkezí idarenin verdigi karar, divanda kethüda ve defterdann sag kolda, yeniçeri agasinin da sol

kolda

oturmalan §eklindedir (BOA, MO, nr. 31, s. 342, hkm, 760, trh. 27 Safer 985/16 Mayis 1577). Ancak.

protokol konusunda makamlar arasindaki çeki^me sona

ermemi§.

sonraki dönemde de devam etmiftir. Bu geli§meler

üzerine devlet, yeniçeri agasinin. defter kethüdasi ve timar defterdan üzerinde bir mevkiide olmasina karar vererek

meseleyi çozmeye çaliçmi^tir (Bkz. BÖA,

MD,

nr. 16, s. 24, hkm. 49, trh. 22 Zilhicce 986/12 Aralik 1579).



300 §ENOL ÇELiK

ocák kanununa aykin oldugu gerekçesiyle izin verilmeyince, yeniçerilerin reayaya kar§i

fesadi

Kibns adasinda, kendi havasmda ve disiplinsiz olanlar sadece yeniçeriler degildir,

Örnegin, 1578 yihnda Kibns Beylerbeyisi Ahmed Bey'in katledilmesine hisareri, azab, topçu

ve gönüllülerden olu§an 36 ki§i kari§mi§, bunlardan 21'si suça bizzat i§tirak etmi§tir259. Yine,

Kibns Gönüllü Agasi Mustafa'nin birçok kimseden zorla para aldigi, emlâk ve çiftligine ait

vergileri 4 yildir Ödemeyen Kibns Ruznamecisi Bali 'nin, vergileri tahsile gelenleri adamla-

nn a dövdü rüp yaralattigi ve vergi tahsil etmeye gelen görevliler ile i§ erlerinin birbirlerine

dü§man olduklan için adada devlete ait gelirlerin toplanmasinda zorluk çekildigi bilinmek-

tedir260. Ote yandan Anadolu'da çavu§, alaybeyi, züema gibi görevlilerin igledikleri suçlar

sebebiyle mansiplan ahnarak Kibns'a sürüldükleri fakat bu ki§ilerin adada bir araya gelerek

eski mansiplanna göre hareket ettikleri görülür26i.

Çe§itlendirerek çogaltabilecegimiz bu örnekler, Kibns'ta yöneticiler ve çe§ith hizmetleri

yerine getiren görevliler ile askerler arasinda çeki§menin ya§andigmi ve bir otorite boflugu-

nun oldugunu ortaya koymaktadir, Bu bo§lugun, göc edip adada yeni bir duzen kurmaya

çabalayan ve bir destege ihtiyaç duyan aileleri olumsuz etkilememesi kaçinilmazdir,

Aynca sürgünlerin 1573-1575 yil lannda adaya geldikleri dügünülürse, bunlann bir

sipahiye raiyyet olarak kaydedildikleri 1579 yihna kadar geçen yakla§ik 5 yilhk bir zaman

diliminde, bu ailelerin bir anlamda denetimsiz kaldiklan ve herhangi bir sipahiye raiyyet ola-

rak kayith olmadiklan için de adadan kaçi§lannda timar gelirlerinde dü§me endi§esi ta§iyacak

olan sipahilerin, caydinci bir güc olugturmadiklan söylenebilir,

Bütün bunlann yaninda adanin gelir kaynaklannin iyi degerlendiri lmemesi de iskân

çali§malarini zorla§tirmi§tir, Akdeniz dünyasi ticaretindeki gerileme, adanm ticari imkânla-

nni azalttigindan adanin geliri giderine yetmez olmu§tur262.

Kib ns'tan kaçan aileler konusunda oldukça sert ve tavizsiz davranan Osm anh idarecileri,

yillar geçse dahi bu ailelerin Kibns'a geri gönderilmesine çali§mi§tir, Adadaki yöneticiler ise

sürgünlerin ne çekilde adadan aynldiklan, kimlerin yardimi ile Anadolu yakasina geçtikleri,

sorumlulann görevlerini niçin yerine getirmedikleri gibi birbirini takip eden birçok sorunun

cevabini devlete vermek zorunda kalmi§lardir,

Sürgünlerin bir kismi, kanuna aykm da olsa önce kendilerini bir §ekilde yeniçeri ve

gönüllü yazdirmi§ sonra da t imara geçerek, Kibns 'tan ayrilma imkâni bulmu§lardir263.

Bazilan da kendilerini adanin muhafazasi için Anadolu sancaklanndan gelmi§ olan sipahilerin

hizmetkarlan gibi göstererek adadan aynlmi§tir264. Fakat en yaygin olam, adada bilinen ve

muhafaza edilen limanlann di§inda kalan ve liman olarak kullamlabilen yerlerden gizlice

rençper ve levend gemilerine binerek kaçmalaridir. Devlet , bu kaçiçlan engellemek için

258 BOA,

MZD

nr. 2, s. 250, hkm. 672, trh. 18 Zilhicce 983/19 Mart 1576; BOA,

MD

nr. 31, s. 101, hkm. 246,

trh. 15 Cemâziyelevvel 985/31 Temmuz 1577.

259 BOA,

M D

nr. 35, s. 107, 116, hkm. 270, 296, trh. 29 Cemâziyelevvel 986/3 Agustos 1578.

260 BOA,

MD

nr. 33, s. 217, hkm. 442, trh. 8 Zilkade 985/17 Ocak 1578; BOA,

MD

nr. 35, s. 60, hkm. 143, trh.

19 Rebiulâhir 986/25 Haziran 1578;

Ayni defler

s. 101, hkm. 255, trh. 23 Cemâziyelevvel 986/28 Temmuz 1578.

261 BOA, M D nr. 35, s. 176, hkm. 449, trh. 21 Cemâziyelâhir 986/25 Agustos 1578.

262 M. Akif Erdogru, Kib ns'in Türkler tarafindan fethi , s. 49.

263 BOA,

MD

nr. 35, s. 264, hkm. 668, trh. 27 Receb 986/29 Eylül 1578.

264 BOA, MD nr. 33, s. 40, hkm. 86, trh. 25 Safer 985/14 Mayis 1577.



TURK

FETHÍ

SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELÍK ISKÂN ÇALI§MALARI

301

öncelikle etkin bir koruma önlemi ile ada sahillerini kontrol etmek istemiçtir. Buna göre adaya

gelen gemilerin, belirienen limanlann diçinda demirlemelerine meydan verilmeyecek, sürgün

hanesi taçidigi tespit edilen gemi sahipleri de tutuklanip hapsedilecektir265. Gönderilen

emirierie

de

i skele eminleri , sürgünleri kaçirmamalan konusunda

sik sik

uyarilmiçtir266.

Devlet, sürgünlerin adadan aynlmasi konusunda almaya çaliçtigi önlemlerin caydinci olmasi

için sürgün leri, A na do lu ya kaçiran leven tlerin idam edilecegi uyan sind a dahi bulunm uç-

tur267. Sik sik

gönderilen emirierie sürgünlerin adadan kaçiçlanna içaret edilmiç, muhafazada

ihmalin söz konusu oldugu, sorumlulugu bulun anlann cezaland inlacagi b elirtilip, sürgünlerin

adadan firarlannm mutlaka engellenmesi

Aslinda, bilinen ve muhafaza edilen limanlardan Kibns adasina giriç-çikiç yapmanin çok

zor oldugu görülmektedir. Öyle ki, adada muhafaza hizmetinde iken ölen Tarsus Sancakbeyi

Sinan Bey in çocuklan, babalannin eçyalan

ile

hizmetlilerini alip götürebilmek için sultandan

izin almak zorunda kalmiçlardir269. Yine adadaki kadi ve diger ulema ile tüccann meçru

ihtiyaçlan için dahi Kibns tan aynlmalanna beylerbeyinin izin vermedigi; ancak durumlanni

sultana bildirmeleriyle adadan aynlmalannin mümkün oldugu anlaçilmaktadir^^o.

Kibns tan Anadolu ya geri donen/kaçan sürgün hanelerinin

ne

kadar oldugu konusunda

arçiv belgelerinde fazla bilgi yer almaz. Rakam içeren elimizdeki tek belge 1580 tarihli bir

hükümdür27 . Bu hükme göre adadan aynlanlann oldukça çok oldugu anlaçilmaktadir.

C Cezaen Yapilan Sürgünler

Toplu/genel sürgün uygulamasmdan sonra

da

An adolu dan Kib ns adasma yönelik nüfus

nakline devam edilmiçtir. Çogunlukla toplu/genel sürgünlerden sonra uygulanan272 ve sürgün

adi altinda gönderilen bu kiçi/kiçiler, içledikleri bir suç karçiligmda cezaen adaya nakledilmek

istenmiçlerdir.

Bu

sürgün uygulamasinda amaç, dogrudan adanin iskânmdan ziyade, cezayi

gerektiren suçun ortadan kaldinlmasi ya da tekranmn önlenmesidir. îçlenen suçlar arasmda

halka zulüm ve teaddi ile çirret ve çekavet gibi genel, kahplaçmiç ifadelerle açiklanmiç olan

reayaya kötü davranmak baçta gelir. Bunun yaninda, devlete

ait

keresteyi özel içlerinde

kul-

lanmak, gammazlik, ribahorluk, vergi kaçakçihgi, hirsizlik, zina, diní çahsiyetlere küfretmek,

verilen görevleri yerine getirmemek gibi sebepler

de

bulunmaktadir.

265 Kibns beylerbeyisine hüküm ki, mektüb gönderüp sürgün tâifesinden ba'zilan iskeleler mazbüt olmagla âhar

mevâzi'e varup hafiyyeten ba'zi rencber ve levendgemilerine binüp beru yakaya gecüp halas olduklann bildürdügün

ecilden buyurdum ki, vardukta aniin gibi âhar mevâzi'de hafiyyeten rencber ve levend gemilerine girenleri gemi

sâhibleri ile tutiip habs ve gemilerin girift idüp...

(BOA,

MD,

nr. 26, s. 191, hkm. 526, trh. 15 Cemaziyelevvel

982/2 Eylül 1574). Aynca bkz. BOA, MD, nr. 33, s. 341, hkm. 759, trh. 23 Receb 985/6 Ekim 1577; BOA. MD,

nr. 35, s. 401, hkm. 1026, trh. 16 Cemâziyelâhir 986/20 Agustos 1578.

266 BOA,

MD,

nr. 24, s. 130, hkm. 357, trh. 20 Zilhicce 981/12 Nisan 1574; BOA,

MD,

nr. 30, s. 12, hkm. 26, trh.

23 Muhan-em 985/12 Nisan 1577.

267 BOA, MD, nr. 24, s. 103, hkm. 281, trh. 14 Zilhicce 981/6 Nisan 1574.

268 íki ömek: BOA,

MD,

nr. 24, s. 222, hkm. 592, trh. 20 Muharrem 982/12 Mayis 1574; BOA,

MD,

nr. 31. s. 299.

hkm. 662, trh. 12 Receb 985/25 Eylül 1577.

269 BOA, MD, nr. 28, s. 116, hkm. 280, trh. 25 Receb 984/18 Ekim 1576.

270 BOA,

MD,


271 BOA,

MD,

nr. 43, s. 134, hkm. 241, trh. gune-i Cemâziyelâhir 988/14 Temmuz 1580.

2^2 ^2 sayida da olsa, toplu/genel sürgünlerden önce ya da o yillarda da cezaen sürgünlere rastlanir. Bir ömek: Soma

kazasmda naib olan Haci Halife, naiblikten azliyle ilgili emre uymadigi için ailesiyle birîikte Kibns'a sürülmüctür

(BOA,

MD,

nr. 12, s. 554, hkm. 1062, trh. 3 Zilkade 979/18 Mart 1572).



302 §ENÖL ÇELÎK

Gezaen Kibns adasina sûrûlmek istenenlerin, bazen birden çok ki§iyi hatta bir boyu içine

alacak olçûde çok oldugu görülür. Örnegin Îçel sancaginda Çobanogullan olarak taninan bir

grup,

halka yaptiklan zulûm lerinden d olayi Ki bn s a sûrûlmek istenmi§tir273. yj ne Eregli ile

Eski-il arasindaki Horti adiyla bilinen muhatarali yere muhafaza için yerle§tirilen yirmi

haneden bir çogunun, buradan ka çm alan ûzerine ayrilanlar Ki bn s a sûrûlmekle tehdit

edilmi§lerdir274_

Eakat daha geni§ çapli olani, konar-göcer te§ekkûllerin Kibns adasina sûrûlmek istenme-

leridir. Daha toplu/genel sûrgûn uygulamasinin devam ettigi yillarda, îçel sancagina tabi olan

ve ki§in Alaiye sancaginda kiçlayan Bozdoganli yöruklerinden bir kisminin, yaz aylari geldi-

ginde hayvanlan sancak halkinin ekinlerine ve yaylaklanna zarar verdikleri için K ibn s a sû-

rûlmeierine karar verilmi§tir. Ancak, adaya cezaen gönderilmek istenen bu yöruk tefekkûlleri

adaya gitmedikleri gibi kendilerini götürmek isteyenlere silahla kar§ilik vermi§Ierdir2 5. Yine

Bozdoganli yöruklerinden Köselu cemaatine mensup Ramazan, yakla§ik 50 hane ile ta§lik bir

yere yerle§ip daglarda e§kiyalik ettigi için Kibris a sûrûlmû§tûr2 6.

Kibns adasi, özellikle 17. yüzyilin son yansi ile 18. yûzyilda daha çok emirleri dinle-

meyen ve yerle§ik aha liye zarar veren a§iretlerin sûrgûn ma halli olmu§ tur. N itekim 17O2 de

Nigde, Bor, Ürgüp ve Eregli de yaptiklan §ekavet dolayisiyla önce Rakka ya iskânlan ferman

olunan, ancak daha sonra Kib ns a sûrûlmeleri kararla§tinlan G ûngorlû, Delili ve Kinn tili

cemaatlerinin. Ayas iskelesinden gemilerle nakledilmeleri için Kibns beylerbeyine emir

verilmi§tir. Yine yerle§ik ahalinin ekinlerine zarar verdikleri ve kanunlara kar§i geldikleri

tespit edilen îçel yöruklerinden Karahacili, Eskiyöruk, Kiselioglu, Çeyhlû, Sendil, Patrali,

Solakli, Gediklû, Toslakli, Cerid, Saçikara ve §amlu cem aatlerinin 1713 yilinda Kib ns adasina

sûrûlmeleri karan alinmi§tir. Aym §ekilde 1727 yilmda §eyhlû, Hardal, Pagmakli, Yazicilu,

Haciisalu, Tataroglu, Kaçi ve Ho rzem cem aatlerinin de K ib ns a sûrûlmeleri için harekete

geçilmi§tir. îlk gruptaki cemaatler K ib ns a gön derilmi§; ancak bunlardan K iselioglu ve

Çeyhlû cemaatleri, gemi reislerini öldurerek firar etmi§lerdir277.

Sonuç olarak §u tespitlerde bulunabiliriz

Eetih sonrasind a K ibn s adasindaki iskân konu su, ilk defa tara fimizda n ara§tirilmayip

daha önce de birçok kez ele alinmi§tir. Bununla birlikte çali§malarin bazilarmda tekrarlana-

gelen metodolojik yanli§liklar ve tamamlanmasi gereken eksiklikler görülmektedir. Bu

çali§ma ile söz konusu yanli§lik ve eksikliklere dikkat çekilerek giderilmi§tir. Her §eyden önce

elimizdeki mevcut sûrgûn defterlerinin eksik oldugu, fetih sonrasinda adadaki harap

yerle§meler konusunda 1572 tarihli tahrir defterinden daha erken tarihli ar§iv kayitlannin var

oldugu ve fetihten sonra aslinda daha fazla harap köyler ile kar§ila§ildigi, sanilanm aksine

devletin K ibn s a A nadolu dan bâkire kiz göndermedigi, sûrgûn hûkmûnûn yanli§ tarihlendi-

rildigi ve K ib ns a 1.000 hane sûrdûgû sanilip adanin iskânind a kend isine önemli bir rol

273 BOA, A. N§T, nr. 1078, s. 55, trh. 15 Zilkade 982/26 §ubat 1575; BOA,

MZD

nr. 3, s. 221, hkm. 567, trh. 22

Safer 984/21 Mayis 1576.

274 BOA,

MD

nr. 35, s. 364, hkm. 926, trh. 17 Ramazan 986/17 Kasim 1578.

275 BOA,

MD

nr. 23, s. 184, hkm. 389, trh. 8 §aban 981/3 Aralik 1573; BOA.

MD

nr. 24, s. 144, hkm. 394, trh.

28 Zilhicce 981/20 Nisan 1574.

276 BOA,

MD


277 Y. Halaçoglu,

Aym eser

s. 141. Aynca bkz. Gengiz Orhonlu,

Osmanli Ímparatoriugu nda Ajiretlerin iskâni

Istanbul 1987, s. 31. Aynca bkz. Ahmed Renk,

Aym eser

s.

140-141,

143, 148-153.



TURK FETHÍ SONRASINDA KIBRIS ADASINA YÖNELIK iSKÂN ÇALI§MALARI 303

yüklenen Kethüda Peykârî-oglu Hasan'in, ashnda taahhüdü olan haneleri adaya gönderemedi&i

için görevinden azledildigi ortaya çikmiçtir. Öte yandan bu ara§tirmamizda mevcut ar§iv

tasniflerinin tamama yakini taranip beige kar§ila§tinTiasi yapilarak iskân süreci daha aynntih

ele ahnip incelenmi§tir.

Fethini müteakip Kibns'a Anadolu'dan nüfus göndermek. adada ziraat yapacak ve

korsan saldinlanna kar§i koyacak yeterli nüfus bulunmadigmdan bir zorunluluktur. Magusa

di§inda adanin tamamen fethedildigi dönemde (Kasim 1570). mevcut köylerin dörtte biri

harap durumdadir. Kibns adasini imâr etmek, azalan ada nüfusunu gereken düzeye çikarmak,

iktisadî hayati kalkmdirmak, genel bir ifade ile günlük hayati canlandirmak için adaya

gönderilmek üzere büyük nüfus kütlesine ihtiyaç duyulmu§tur.

ösmanhlar, daha sava§ sonrasinda

istimâlet politikasi

çerçevesinde gönderdikleri

fermanlara uygun hareket etmi§ler, savaç sonrasmda adada sosyal, ekonomik ve hukukî

alanlarda somut adimlar atarak yerlerini terk eden köylülerin büyük çogunlukla geri dönüp

yerle§melerini saglamiflardir. Öte yandan toplu/genel sürgün öncesinde Anadolu'dan Kibns'a

yerle§mek amaciyla gidecekleri de vergi muafiyeti. timar tevcihleri gibi yöntemlerle te§vik

etmiçlerdir. Ancak istenilen amaca ula§ilamayinca bu kez. 19 Agustos 1572 tarihinde sürgün

usulüne müracaat edilmi§tir.

Toplu/genel sürgün çerçevesinde Anadolu'dan Kibns'a sürülecek hanelerin dörtte ücü

Karaman vilayetinde bulunmaktadir. Ba§ka bir ifadeyle sürgünier Karamanogullari

beyliginin hakimiyet sahasmdan yapilmak istenmi§tir. Bu sürgün alani. ba§langiçta Karaman

vilayeti, Îçel, Teke, Alaiye ve Bozok sancaklan ile smirh iken bu alana Kasim 1573 de Adana,

Sis ve Tarsus sancaklan, Ekim 1574'de de Safed sancagi eklenmi§tir. Sürgün halki tespit ve

yazimlan ise îçel sancagi, Karaman vilayeti, Rum vilayeti (Bozok sancagi ile smirh) ile Teke

ve Alaiye sancaklan olmak üzere dort koldan sürdürülmü§tür. Sonraki tarihlerde buna Adana,

Sis ve Tarsus da eklenmistir.

Sürgün halki tespit ve yazimlanyla ilgili çok sayidaki itiraza kar§ilik devlet, bir yandan

konuyu ciddiyetle ele ahp müfetti§ler gönderirken öte yandan sürgünlerin adaya göcürülme-

sinde gecikmelere meydan vermemek için sürgün defterlerinin degi§tirilmesine yana§mami§.

yazilanlann eksiksiz adaya gönderilmesine çali§mi§tir. Hatta kadilann bu tür §ikâyetlcrle ilgili

merkeze arz yazmalanni dahi uygun görmemi§tir.

Sürgünlerle ilgili üc çe§it defter tutulmu§ olup bu defterlerden elimizde sadece üc

yoklama ve iki sürgün defteri mevcuttur. Sürgün defterlerini degerlendirirken bu defterleri

son ve kesinleçmiç veri olarak almamak gerekir. Sürgün hanelerinin yazimlanyla ilgili fazlaca

olan §ikâyetler, bunlardan bazilannin dogruluklannm tefti§ler sonucunda ortaya çikmasi.

defterde kayith olan hanelerden bazilannin bedel ya da kendi yerine bajkasmi göndermesi göz

ardí edilmemelidir.

Sürgün bölgesinden Kibns adasma ilk ula§anlar îçel sürgünleri olup 1573 yili ba§lannda

adaya göcürülmü§tür. Karaman vilayetinde ise sürgün haneleri. 1573 yili ortalarinda hazir

olmakJa beraber bunlann adaya nakilleri 1575 yihni bulmaktadir. Bozok sancagi sürgünleri

de Sorgun ve Budaközü nahiyeleri di§inda 1573 yih ortalannda göcürülmü§tür. Teke

sürgünleri ise ancak 1574 yili ba§lannda gönderilebilmi§tir.



304 §ENOL ÇELÎK

Toplu/genel sûrgûnler çerçevesinde Kibns adasina göcürülen haneler hakkinda rakam

vermek oldukça zordur. Oran vererek ifade etmek, belki daha dogru bir yaklagim olabilir. Bu

çerçevede; îçel sürgünlerinin tamama yakini, Karaman vilayeti sürgünlerinin büyük

çogunlugu, Bozok sürgünlerinin tamami, Teke sürgünlerinin önemli bir kismi Kibns adasina

ulagmigtir. Bununla birl ikte kücümsenemeyecek miktarda kiginin kendi yerine bedel

gönderdigini ve 1574 yilina kadar Adana, Sis ve Tarsus sancaklarindan, 1575 yilina kadar da

Alaiye sancagindan henüz adaya sürgün ulagtmlamadigini da göz ardí etmemek gerekir.

Sürülen ailelerin büyük bir kismi, sürgün hükmünde belirtildigi gibi Silifke limamndan

Kibns a geçirilirken devlet, Anadolu ile Kibns arasindaki bu sürgün naklinde Silifke limanmi

tek bir us olarak görmemigtir. Naib, çavug ve hisar erleri gözetiminde kaleden kaleye güvenli

b ir geki lde nakledi len sûrgûnlerin , Kibns adasina göcürülmesinden sonra Kibns

beylerbeyisinden temessûk alinir veb u temessûk kese içinde îstan bul a gönderilirdi. Devlet,

sürgün defterinde ka yitli olup da K ib ns a gitm eyip bedel ya da kendisi yerine bagka birini

gönderenlerin de mutlaka adaya göcürülmesi için çaba harcamigtir.

Sürgün faaliyetinde asil önemli olan bu ailelerin adada nerelere ve ne gekilde yerlegtiril-

digidir. Sûrgûnlerin K ib ns a goçûrûlmesiyle ilgili ne kadar çok argiv belgesine sahip isek

adadaki durumlan hakkinda da o kadar az belgeye sahibiz. Kibns beylerbeyisinin tam yetkili

oldugu iskânda, ziraat ile ugraganlar köylere, sanayi ve ticaret ile ugraganlar ise gehirlere

yerlegtirilmigtir. Kir kesimdeki sûrgûn ailelerin hem mûstakil köyler olugturdugu, hem de

gayrimûslim nûfus ile birlikte ayni koyû paylagtigi söylenebilir.

Kibns adasina sûrûlen ailelerin önemli bir kismi adadan aynlmak zorunda kalmiglardir.

Aynlig sebepleri arasinda, Kibns adasinin sahip oldugu cografyaya bagli olarak geligen

gûvenlik sorunu, olumsuz iklim kogullari, agiri sicaklar ve batakhgin yaydigi sitma, sûrgûnle-

rin Kibns a goç ettikleri yil adada yaganan veba salgini, adadaki güvenlik sorunlan ile yöne-

ticiler arasinda çekigmeler sebebiyle yer yer görülen egkiya hareketleri, malí acidan baski

altinda kalmalan, adada yönetim açisinda bir bogluk olugmasi ve reayanin sahipsizligi, ada

kaynaklarinin iyi degerlendirilemem esi i le Ak den iz de görülen ticarî durgunluk göste-

rilebilir.

Kibns a göcürülen ailelerin bir kismi, kendilerini îrgat ya da timar erbabi yazdirma gibi

bazi özel gekiller yaninda, genel olarak bilinen ve muhafaza edilen limanlar diginda kalan ve

liman olarak kullanilan yerlerden gizlice rençper ve levend gem ilerine binerek K ibn s tan

kaçmiglardir.

Osm anh yön etimi, toplu/genel sürgünlerden sonra da An adolu dan Kib ns adasina

yönelik nüfus nakline devam etmigtir. Sürgün adi altinda gönderilen bu kigi/kigiler igledikleri

bir suç kargiliginda cezaen adaya sürülmek istenmiglerdir.

inhabitants of cyprus

Documents

Transcript of inhabitants of cyprus