Univerzitet „Džemal Bijedić“Mašinski fakultetMostar

INFORMATIČKI MENADŽMENTProf.dr.Smail Klarić

(skripta)

Pripremio: Endi Letuka

- 1 -

Osnovne teorije upravljanja

1. Šta su procesi rada i koja su poremećajna dejstva koja utiču na proizvodne sisteme ?

Procesi rada proizvodnih sistema predstavljaju niz uzastopnih progresivnih promjena stanja sistema u vremenu izazvanih izvođenjem projektovanih operacija rada koje obezbjeđuju pretvaranje ulaznih (resursi) u izlazne (proizvodni) veličine na način dat na slici i u skladu sa postavljenom funkcijom kriterija.Izvođenje procesa rada je praćeno poremećajima različite vrste koji u najvećoj mjeri utiču na stabilnost parametara procesa rada i često izvode upravljani sistem iz zadanih stanja osdnosno izvan granica dozvoljenih odstupanja.

U slučaju proizvodnih sistema najčešća poremećajna dejstva se javljau u obliku:1. UTICAJA OKOLINE – izazvanih dinamičnošću promjene karakterističnih za odnos sistem-okolina i uslovljenih veličinama različite jačine, pravca i smjera.Uticaji okoline su:

- promjene u uslovima privređivanja- neravnomjernost u procesu snabdijevanja- ekološka ograničenja- zakonska ograničenja- krizne situacije u okolini- posebna ograničenja i dr.

2. POREMEĆAJNA DEJSTVA U PROCESIMA RADA SISTEMA – izazvanih nizom pojava koje prate procese promjene stanja u sistemu i uslovljenih kvalitetom projektovanja, izvođenja, ekspoatacije i održavanja djelova sistema. Pojava poremećajnih dejstva je potencirana prisustvom suprotnošću koja se ogleda u statičnosti struktura proizvodnih sistema sa jedne i dinamičnosti okoline i pojava u sistemu sa druge strane. Poremećaji u procesima rada su:

- otkazi dijelova tehnoloških, informacionih i energetskih struktura sistema- grške u materijalu- greške u nosiocima informacija- odsustvo učesnika u procesu rada- ograničenja energetske potrošnje- greške učesnika u procesu prmjene stanja- organizacioni nedostaci- narušavanje tehnoloških odnosa i sl.

- 2 -

2. Grafički predstaviti dijagram postupka upravljanja i pojasnite način njegovog funkcionisanja. Kakvi mogu da budu procesi regulisanja ?

Sistem na slici pokazuje da se u procesu ravnomjernog/neravnomjernog isticanja tečnosti na izlazu iz sistema Vi mjenja nivo tečnosti h u posudi. U funkciji promjene veličine Vi mijenja se brže ili sporije nivo tečnosti h. Nivo izlazne veličine h se pokazuje na pokazivaču stanja PS. Stanje izvan granica dozvoljenih odstupanja T podliježe regulaciji R ulazne veličine Vu u smislu pojačanog ili prigušenog protoka. Proces regulisnja može biti izveden u:

- ručnom- mehanizovanom- automatizovanom stanju

Regulisanje je proces izvođenja postupaka podešavanja-vraćanja parametara postupaka rada u granice dozvoljenih odstupanja postavljene funkcije cilja.

3. Zašto nam služe upravljački postupci i koje ciljeve vezano za njih postavljamo ?Potreba upravljanja je dobijala na značaju u vremenu u rezultatu želje za ostvarenje što većih izlaznih veličina i u rezultatu poslovanja struktura sistema. U razvoju savremenih tehničkih i proizvodnih sistema upravljanja u realnom vremenu ima prvorazredan značaj za osnovnim ciljem obezbjeđenja stabilnog rada u datim granicama dozvoljenih odstupanja, datom vremenu i datim uslovima okoline.Potreba upravljanja je u rezultatu postojanja poremećajnih dejstava i rasta mjere nesređenosti (entropije), stalna i dobija u datim uslovima na značenju.Proces upravljanja u datom smislu predstavlja niz postupaka usmjerenih na kontroli procesa pretvaranja ulaznih u izlazne veličine s ciljem ostvarenja potrebnih i dovoljnih efekata.Upravljački postupci za osnovu imaju podloge određene ciljevima i projektom sistema u smislu:

- postavljene funkcije cilja na bazi predviđanja potreba i potencijala predmetnog sistema

- postupak promjene stanja na relaciji ulaz/izlaz sistema- saznanja o kontrolisanim i previđanja dejstva nekontrolisanih veličina- ponašanja parametara postojećih sistema u prošlosti, odnosno predviđanja parametara

za sisteme u razvoju

- 3 -

- poznavanje karakteristika projektovanog upravljačkog sistema (ručni, mehanizovani i automatizovani)

4. Predstavite mehanizam upravljanja upravljačkog sistema i pojasnite njegovo funkcionisanje.

Osnovna koncepcija u razvoju upravljačkih sistema se zasniva na principu prema kome je sistem koji proizvodi određenu izlaznu veličinu upravljanja na bazi te izlazne veličine-povratnom spregom.

Opšti model mehanizma upravljanja je moguće predstaviti u smislu:- postavljanja funkcije kriterijuma (FC) u obliku niza kvantitativnih i kvalitativnih

parametara koji određuju izlazne veličine sistema Vi.- upravljani sistem S pod dejstvom poremećaja Zk, izazvanih ulaganjem određenih

količina energije pri neizmjenjenom stanju ulaza u postupcima funkcionisanja sistema mjenja nivo izlaznih veličina. Ovo odgovara zakonu o održanju energije. U rezultatu se javljaju odstupanja od projektovanih stanja. Pokazatelji primjene su podaci (P), čijim uređenjem - obradom OP se dobijaju informacije Ii relevantne za ocjenu stanja.

- izdvojena informacija – Ii o stanju sistema ulazi u ćud odlučivanja – OD u koji također ulazi i informacija Iu o projektovanom stanju sistema. Upoređenjem ulazne i izlazne informacije dobijaju se podloge za ocjenu stanja i veličine odstupanja od projektovanih izlaza odnosno podloge za projektovanje postupaka za podešavanje procesa rada sistema.

- projektovanje postupaka podešavanja – dejstva Dp u sistemu pirpreme P koji imaju za cilj promjenu stanja, odnosno suprostavljanje dejstvu poremećaja Zk i držanja precesa rada sistema S u granicama projektovanih dozvoljenih odstupanja.

5. Koji su osnovno principi postavljanja upravljačkih struktura ? Ukratko pojasnite principe osjetljivosti i fleksibilnosti.

Veliki stepen složenosti sistema i drugi uticaji uslovljavaju u razvoju procesa upravljanja primjenu određenih principa, koji obezbjeđuju potreban i dovoljan kvalitet u izvođenju procesa rada i primjenu upravljačkih postupaka. Osnovni principi:

1. Princip izvođenja postupka upravljanja u realnom vremenu2. Princip jednostavnosti informacionih tokova3. Princip određenosti nosilaca informacija4. Princip integralnosti povratnih sprega

- 4 -

S – upravljani sistemZk – dejstva poremećajaOP - obrada podatakaIi – izlazne informacijeOD – čvor odlučivanjaIu – ulazne informacijeDP – postupak podešavanjaP – sistem pripreme

5. Princip modularne izgradnje informaciono-upravljačkog sistema potrebnog stepena fleksibilnosti

6. Princip minimalnih vremena u postupku procesiranja podataka i informacija7. Princip kvaliteta postupka uređivanja i obrade podataka i izdavanja relevantnih, za

posmatrani presjek sistema, informacija8. Princip efikasnog usmjeravanja poslovodnih struktura na korištenje izlaza

informacionog sistema9. Princip osjetljivosti10. Princip fleksibilnosti

Kvalitet upravljačkog sistema se mjeri stepenom osjetljivosti i fleksibilnosti.OSJETLJIVOST – predstavlja mjeru pogodnosti struktura sistema da odgovori na promjene ulaznih veličina, odnosno mjera pogodnosti upravljanja.FLEKSIBILNOST – predstavlja mjeru sposobnosti struktura sistema za prilagođavanje uticajima okoline i premećajima u procesu rada.

6. Šta čini osnovnu strukturu radnih sistema ? Ukratko pojasnite nabrojane parametre.

Za ostvarivanje procesa rada radnih sistema neophodno je:- resursi (materijala, energije i informacija)- tehnološke strukture – projektovanih na taj način koji da omogućavaju

transformaciju ulaznih u izlazne veličine- prostorne strukture – koje obezbjeđuju uslove za racionalno izvođenje procesa rada i

ostvarenje zadatih ciljeva- upravljačke strukture – postavljenih na način koji obezbjeđuju držanje procesa rada

u granicama dozvoljenih odstupanja, razviti strukture funkcija koje obezbjeđuju kontinuiran rad sistema kao što su:

- marketing – koji objedinjava zahtjeve na relaciji sistem-okolina u pogledu istraživanja potreba, plasmana proizvoda i snabdijevanje sistema potrebama

- razvoj – koji obezbjeđuje na osnovama analize funkcije marktinga, potencijala proizvodnog sistema, krivih života proizvoda, tehnološkoih predviđanja, stalnog uvođenja novih programa proizvodnje, unapređenja procesa rada i opstanka radnog sistema u datim uslovima okoline

- priprema procesa rada – vrši pripremu konstrukciono tehnoloških podloga za izvođenje postupka progresivne promjene stanja

- upravljanja finansijama – sa osnovnim ciljevima utvrđivanja urednosti rada, obezbjeđenja procesa novčanim sredstvima, analiza troškova u procesima rada, idt.

- Upravljanje kvalitetom – obezbjeđuje izdvajanje podataka o klvaitetu, analizu podataka itd.

- Integralna sistemska podrška – koja vrši: obezbjeđenje materijala, obezbjeđenje alata, obezbjeđenje uslova rada, snabdijevanje energijom, transport na relaciji sistem-okolina, zaštita, obezbjeđenje, održavanje, opravku, servisiranje itd.

- Opšti poslovi – u koje dolaze funkcije:a) obezbjeđenje učesnika potrebnih procesima rada po zanimanju, stepen stručnosti i

brojub) istraživanja položaja učesnika, motivacijske faktore i ukupan odnos u procesima radac) normativnog uređenja odnosa u procesima radad) opšti administrativnih poslovae) bezbjednost i zaštite

- 5 -

7. Kako se razvija upravljački sistem i nabrojite i opišite uobičajne module ?Struktura postupka upravljanja je dana modularno što obebjeđuje fleksibilnost u razvoju sistema upravljanja u smislu neuslovljenog izbora početnog moddula. Preporučljivo je ipak ako nema posebnih ograničenja razvijati upravljački sistem po slj.redosljedu:

MODUL 1: Predviđanje uslova razvoja i potreba okolineObuhvata probleme predviđanja uslova tehnološkog razvoja i ptreba okoline i istražuju vezu ovih veličina sa potencijalom preduzeća. Izla iz modula M1 je sadržan u osnovnim podlogama za utvrđivanje međuzavisnosti sistem-okolina za dati vremenski period.MODUL 2: Utvrđivanje međuzavisnosti sistem-okolinaObezbjeđuje na osnovu izlaza iz M1, tekućih porudžbina i potencijala tehnoloških struktura, utvrđivanje međuzavisnoti sistem-okolina za određeni vremenski operativni period. Izlaz iz modula M2 je operativn plan koji sadrži strukturu proizvodnje, količinu za dati vremenski period, rokove isporuke, troškove rada i posebne napomene zahtjeva potrošača.MODUL 3: planiranjeObezbjeđuje na osnovu podataka modula M2 i kapaciteta tehnoloških sistema, utvrđivanje odnosa u operativnom planu u pogledu strukture, količine i rokova i vrši određivanje na osnovu podataka razvoja i tehnološke pripreme, opterećenja kapaciteta, potrebe materijala i alata, utvrđivanje redoslijeda, opterećenje učesnika, energetske potrebe, potrebe kooperacije. Izlaz modula M3 su profili opterećenja kapaciteta, bilansi materijala, energetske potrebe, potrebe novčanih sredstava i potrebe kooperacije.MODUL 4: Upravljanje zalihamaObezbjeđuje držanje zaliha (materijala, alata, proizvoda) u granicama projektovanih dozvoljenih odstupanja postavljenih na potrebama održanja kontinuiteta sa jedne i minimiziranja obrtnih sredstava sa druge strane. Izlaz iz modula M4 je dijagram toka promjena u skladištima.MODUL 5: Priprema procesa radaObezbjeđuje pripremu nosilaca informacija, izradu radioničkih podloga za izvođenje postupka rada, raspodjelu skupova nosilaca informacija na izdavaonicama radnih jedinica i daje nalog za izvršenje postupaka integralne sistemske podrške. Izlaz iz M5 su nosioci informacija.MODUL 6: Izvođenje postupaka rada i kontrolaUtvrđivanje redoslijeda izvođenja operacija, vrši snabdijevanje radnih mjesta materijlom, alatom i nosiocima informacija, obezbjeđuje funkcionisanje sistema mjera, kontrole i rukovanja materijalom u sistemu i obezbjeđuje kontorlu toka procesa rada. Daje nalog za podešavanje procesa rada. Izlaz iz modula M6 su redoslijedi ulaza naloga u procesu rada, vremena NR/NK početka odnosno završetka operacije rada.MODUL 7: Analiza utrošaka u procesima rada i kontrola troškovaUtvrđuje na osnovu upoređenja planiranih i ostvarenih stanja u procesima rada, razlike u nastalim utrošcima i troškovima, locira uzroke i uzročnike i daje podloge za podešavanje i regulisanje procesa rada u sistemu. Izlaz iz modula M7 su pregledi odstupanja ostvarenih i projektovanih veličina.MODUL 8: Razvoj podloga za podešavanje – regulisanje procesa rada sistemaObezbjeđuje izradu podloga za podešavanje-regulisanje odnosno vraćanje dijelova sistema u granice dozvoljenih odstupanja. Izlaz iz modula M8 su podloge za projektovanje postupka podešavanje procesa rada.

8. Čime se mjeri kvalitet postupka upravljanja i ukupni efekti sistema ?

- 6 -

Kvalitet postupk upravljanja i ukupni efekti sistema mjere se stepenom valjanosti postupka integralne sistemske podrške i obuhvata:

1. OBEZBJEĐENJE MATERIJALAKoji svojom supstancom ulaze u sastav proizvoda (sirovine i standardni gotovi dijelovi) i onih koji omogućavaju izvođenje postupka promjene stanja (ulja za podmazivanje, sredstva za hlađenje, pomoćni materijali različite vrste) i koje se vrši u postupu ispostavljanja naloga za nabavku, porudžbinu, isporuka dobavljača, skladištenja i dostavljanja na radna mjesa sistema.

2. OBEZBJEĐENJE ALATAZa obradu, prihvatanje i kontrolu dijelova u procesu u postupku:

- nabavke- izrade u sopstvenoj alatnici- porudžbine kod specijalizovanih proizvođača 3. OBEZBJEĐENJE ENERGETSKIH POTREBA

U smislu provjere gotovosti i pouzdanosti energetskih sistema različite vrste.4. OBEZBJEĐENJE USLOVA RADA

U pogledu kvaliteta mikro klime, stepena zagrijanosti, osvjetljenja, broja promjena i kvaliteta vazduha i sl.uslova koji utiču na učesnika u procesu rada.

5. OPERATIVNU GOTOVOST TRANSPORNOG SISTEMAU osnovi na relaciji sistem-okolina i između dijelova sistema pošto je transport u procesu rada sastavni dio proizvodne strukture.

6. ZAŠTITU I OBEZBJEĐENJEOd požara, vremenskih nepogoda, iznenadnih otkaza, nasrtaja na imovinu i dugih sl.uzroka.

7. ODRŽAVANJEObezbjeđenja kvaliteta i minimalnog vremena trajanja vraćanja sistema iz stanja u otkazu u stanje u radu.

8. SERVISIRANJEProizvoda koji se u postupk plasmana, nalaze u eksploataciji u okolini.

9. Koje su osnovne karakteristike opšteg modela tokova informacija u proizvodin sistemima ?

Osnovne karakteristike opšteg modela tokova informacija u proizvodnim sistemima se ogledaju su sljedećem:

1. OBUHVATNOSTTokovi informacija dati sistemom sprega integiraju elemente proizvodnih sistema u dinamčnu, međusobno i prema okolini, čvrsto vezanu cijelinu

2. FLEKSIBILNOSTOpšti model tokova informacija sa elementima strukture koji je prilagodljiv za sve varijante opšteg modlea proizvodnih sistema prekidnog i neprekidnog karaktera u industriji i slične druge sisteme. Podaci informacionog toka mogu biti obrađivani:

- ručnim- mehanizovanim- automatizovanim postupkom3. POUZDRANOST

Opšti model tokova informacija zasnovan na opštem modelu tokova materijala daje mogućnost svođenja broja nosioca informacija i količina podataka na neophodnan minimum što povećava pouzdanost odnosno umanjuje pojavu stanja u otkazu

4. OSJETLJIVOSTOpšti model informacionih tokova u proizvodnim sistemima je osjetljiv na promjene stanja u presjecima sistema koji izazivaju promjene i reaguje realnom vremenu na izazvane promjene.

5. JEDNOSTAVNOST

- 7 -

Sistemi za upravljanje, postavljeni na principima opšteg modela tokova materijala imaju strukturu jednostavnog stepena složenosti što pojednostavljuje u najvećoj mjeri kontrolu tokova i upravljanje procesima rada.

Modeliranje postupaka upravljanja

MODUL 1: PREDVIĐANJAI Osnovni prilaz i potreba predviđanja. Funkcija kriterijuma

Modeliranje postupka upravljanja predstavlja zahvat koji određuje sisitem mjera neophodnih za ostvarenje efekata predviđenih postavljenom funkcijom cilja radnog sistema. U okviru postupaka upravljanja najosetljivije područje čine postupci predviđanja u prvom redu zbog toga što određuju podloge za donošenje odluka. Postupci predviđanja podrazumijevaju postojanje alternativnih rješenja i značajan stepen rizika. Kako se odluke zasnivaju na predviđanjima to postupci predviđanja treba da omoguće izbor najpovoljnije alternative. Pored objektivnih saznanja koja pružaju istraživački postupci postupak predviđanja zahtjva iskustvo u radu, smisao za procjenu i orijentaciju u vremenu i prostoru. Za slučaj da su predviđanja dana sa povišenim veličinama proces će imati za posljedicu:

- povišen ugrađeni potencijal- povećana utrošena investiciona sredtva- generiranje povećanih zaliha proizvoda- sniženje ukupnih efekata procesa rada i sl.

Za slučaj predviđanja sniženih u odnosu na stvarne osobine veličine posljedice imaju karakter koji se ogleda u:

- nemogućnosti zadovoljenja potreba okoline- preoterećenju postavljenih kapaciteta- sniženju efekata- mogućnosti pojave drugog proizvođača i sl.

Postupci predviđanja imaju za cilj određivanje parametara odnosa sistem-okolina u vremenu, datim uslovima rada i utvrđenim granicama dozvoljenih odstupanja.Pri ovom parametru odnosa sistem-okolina mogu biti kao:

- odnos struktura-količina u programu proizvodnje- stepen tehnološke složenosti proizvoda- potencijal-kapacitet sistema- uslovi privređivanja- kvalitet integralne sistemske podrške i sl.

II Postupci predviđanja odnosa sistem-okolina

U osnovi treba razlikovati dugoročna, sretnjeročna i kratkoročna određenja zavisnosti sistem-okolina. Razlikujemo osnovne postupke za predviđanje potreba odnosno utvrđivanje odnosa na relaciji sistem-okolina u smislu:

- struktuiranja iskustvenih procjena u području- ponašanja parametara pojava u prošlosti- određivanja međuzavisnosti parametara programa rada

2.1. Postupak utvrđivanja odnosa sistem-okolina struktuiranjem iskustvenih procjena u području

- 8 -

Osnovna karakteristika postupka ove vrste je jednostavnost, efikasnost i relativna pouzdanost s obzirom na akumulirano znanje u području. Nedostatci postupka se javljaju u rezultatu:

- teškoća u izboru i obezbjeđenju vremena učesnika u postupku predviđanja- razlika u ocjenama više učesnika- teškoća u podešavanju prognoze

2.2. Postupak utvrđivanja odnosa sistem-okolina na osnovu ponašanja parametara pojava u prošlosti

Osnova za pretpostavke ove vrste su podaci prethodnih perioda o ponašanjima različitih parametara koji određuju odnos sistem-okolina i potrebe okolina nastale u rezultatu porasta broja potrošača, razmjene sa svijetom i rasta nabavne moći-životnog standarda ljudi.

2.3. Postupak utvrđivanja odnosa sistem-okolina na osnovu međuzavisnosti parametara programa rada

Zasniva se na saznanju da postoje uzročno-posljedične veze parametara obe vrste. Za ocjenu kretanja posmatranog parametra potrebno je obezbjediti 2 grupe podataka i to:

- normativ učešća posmatranog parametra u jedinici izlazne veličine datog programa- nivo izlaznih veličina predmetnog programa proizvodnje

III Kontrola kvaliteta postupaka predviđanja

Kontrola kvaliteta modela predviđanja se vrši ocjenom greške predviđanja koja je određena kao razlika između stvarnih zahtjeva u datom periodu i predviđanja datih za taj period u smislu:

Gdje je:et – greška predviđanjaPt – stvarni zahtjevi za period tFt – predviđanje za period t

IV Izlazne informacije postupaka redviđanja

Postupci predviđanja rezultiraju u informacijama koje nazivamo osnovne podloge za programiranje procesa rada proizvdonih sistema u smislu dinamičkog prikaza kontinuiteta i rezultata ukupnog procesa predvođenja odnosa sistem-okolina.Osnovne podloge predstavljaju osnovu za izradu operativnoh planova za dati, određeni, vremensi period i razvoj resursa proizvodnih sistema. Proces određivanja međuzavisnosti sistem-okolina je stalan proces u vremenu koji u javećoj mjeri omogućava uravnoteženje kapaciteta, organizovanje integrakne sistemske podrške, snjiženje troškova i ostvarivanje povoljnih ukupnih efekata sistema. Na osnovu podataka iz osnovnih podloga i operativnih zahtjeva okoline moguće je usaglašavanje odnosa:

Potreba okoline potencijali sistemaNa nivou potrebnog i dovoljnog kvaliteta i ukupnih izlaznih veličina sistema.

- 9 -

V Blok dijagram postupaka predviđanja

- 10 -

MODUL 2: PROGRAMIRANJE – UTVRĐIVANJE MEĐUZAVISNOSTI SISTEM-OKOLINA I Osnovni prilaz

Utvrđivanje međuzavisnosti sistem-okolina za određen vremenski period se zasniva na:- ulaznim informacijama dobijenim u postupku predviđanja-osnovne podloge- tekućim porudžbinama okoline- analizi potencijala sistem- analizi mogućnosti integralne sistemske podrške za zadovoljenje plana u datom

vremenu i datim uslovima okoline- analizi ograničenja

Cilj je određivanje:- strukture potreba proizvodnje koji treba isporučiti okolini- količina proizvoda određenih u rezultatu interakcije sistem-okolina- rokova isporuke na osnovu zahtjeva potrošača- efekata procesa rada u cilju zadovoljenja potreba radne organizacije

Iz datog slijedi da je postupak utvrđivanja međuzavisnosti sistem-okolina uslovljen u osnovi:- potrebama okoline- potencijalima sistema i okoline- kvalitetom organizovanja proizvodnih i struktura sistemske podrške- sposobnošću iznalaženja postupaka za otklanjanje uzorka izazvanih ograničenjima

realnih sistemai da pažljiva analiza datih elemenata omogućava oblikovanje OPERATIVNIH PLANOVA – izlaza postupaka utvrđivanja međuzavisnosti sistem-okolina na nivou realnih veličina.

II Izbor vremenskog perioda operativnog plana

Vremenski period operativnog plana je uslovljen nizom veličina različitog karaktera koje u većoj ili manjoj mjeri mjeri određuju tokove u sistemu kao što su:

- stepen tehnološke složenosti proizvoda- oblik predmeta proizvodne strukture-varijanta toka- postupak ulaza radnih naloga u proces rada- struktura vremenskog perioda operativnog plana odnosno postupak izvođenja plana u

jednom, dva ili više ulaza- odnos struktura pj/količina qj u operativnom planu

Optimalni:- mjesečni planovi (dijele se na sedmične)- složeniji proizvodi (3,6 ili 12 mjeseci)

III Postupci utvrđivanja međuzavisnosti sistem-okolina

Utvrđivanje realnih podloga za oblikovanje operativnih planova se vrši u postupku:3.1. Analize ulaznih veličina dobijenih u rezultatu:- predviđanja odnosa na relaciji sistem-okolina u vremenu do i iza horizonta- tekućih porudžbina koje u određenom kontinuitetu ulaze u sistem. Razlikujemo:a) tekuće porudžbine koje mogu biti zadovoljene sa zaliha na skladištu proizvodab) tekuće porudžbine po zahtijevu okoline koje zahtjevaju ispitivanje mogućnosti izrada

na osnovu dostavljenih informacija-radioničkih crtežac) tekuće porudžbine po zahtjevu okoline koje zahtjevaju ispitivanje mogućnosti

projektovanja, konstruisanja i izrade

- 11 -

3.2. Analiza potencijala sistema3.2.1. Analiza odnosa opterećenje/kapaictet

a) utvrđivanje profila opterećenja- baza:sastavnica proizvoda- tehnološke karte vremenski standardi

b) utvrđivanje kapaciteta proizvodnih strukturaPredstavlja količinu rada koju mora da da predmetna jedinica u datom periodu vremena:

- potencijalni kapacitet - raspoloživi kapacitet - efektivni kapacitet. c) upoređenje profila opterećenja i profila efektivnog kapaciteta – kako je efektivnost

proizvodnih sistema uslovljena stabilnošću opterećenja kapaciteta to nastale razlike moraju biti riješene za slučaj:

1. preoterećenja 2. nedovoljnog opterećenja

3.2.2. Analiza resursa materijala

Materijal predstavlja osnovni elemenat koji svojom supstancom ulazi u proizvod – osnovni materijal ili omogućava izvođenje postupaka preomjene stanja – pomoćni materijal.

1. pofil potreba materijala 2. zalihe materijala 3. mogućnost nabavke

3.2.3. Analiza resursa alata

Alati u procesu rada obezbjeđuju:a) prihvatanje predmeta rada na tehnološki sistemb) obradu predmeta rada u skladu sa postupkom pomjene stanjac) mjerenje odnosno ocjena kvaliteta izvedene promjene stanja

i određene su za svaku operaciju rada tehnološkom kartom za predmetni dio proizvoda.

3.2.4. Analiza energetskih resursa

Energetski resursi proizvodnje sistema služe za obezbjeđenje:- procesa pretvaranja ulaznih veličina-resursa u izlazne veličine-proizvode- uslova rada u pogledu stepena zagrijanosti, osvejetljenja, provjetravanja, klimatizacije, buke i dr.

Osnovne energetske potrebe u procesima rada proizvodnih sistema su:- potrebe električne energije- potrebe toplotne energije- potrebe energije sabijanog vazduha- potrebe energije industrijske pare- potrebe energije tehničkih gasova

- 12 -

3.2.5. Analiza resursa učesnika u procesima rada

Učesnici u procesima rada proizvodnih sistema predstavljaju osnovu razvoja i ostvarenja projektovanih efekata u datom vremenu i u datim uslovima okoline. Odstupanje ugrađenog kapaciteta učesnika u procesima rada i potreba operativnih planova mogu biti uslovljena:

- promjenama u strukturi, kvalitetu i obimu proizvodnje- fluktacijom učesnika- nedostatkom u broju odrađene strukture i stepena stručnosti učesnika u procesima rada

3.2.6. Analiza novčanih resursa sistema

Sredstva radne organizacije u osnovnom značenju čini ukupna imaovina uključujući zemljište, zgrade, mašine, instalacije, zalihe, gotovinu i potreživanje od poslovnih partnera.Sredstva radne organizacije dijele se na dva dijela, i to:

1. osnovna sredstva – koja obuhvataju zemljište, zgrade, mašine, instalacije i uređaje2. obrtna sredstva – koja obuhvataju zalihe materijala, sredstva za lične dohotke, sredstva

za servisiranje i gotovinu.

IV Blok dijagram postupka utvrđivanja međuzavisnosti sistem-okolina

- 13 -

MODUL 3: PLANIRANJE PROCESA RADAI Oređivanje ciljeva

Osnovni problemi koji uslovljavaju potrebu planiranja u najvećem broju proizvodnih sistema se svode na elemente:

a) održavanje rokova isporukab) kontrola nivoa nedovršene proizvodnjec) minimiziranje redova čekanjad) optimizacija redosljeda ulaza naloga u proces radae) uravnoteženje odnosa opterećenjaf) eliminacija (minimiziranje) vremena trajanja stanja u otkazu obezbeđenjem integralne

sistemske podrškeg) održavanje uravnoteženog odnosa na relaciji kontinuiteta tokova u sistemuh) obezbjeđenje novčanih obrtnih sredstava

Dati problemi određuju ciljeve postupaka planiranja procesa rada us mislu potreba:- planiranja kapaciteta - planiranje materijala - planiranje alata - provjere operativne gotovost učesnika - provjera operativne gotovosti energetskih resursa - provjera obrtnih sredstava

II struktura postupaka planiranja

Planiranje: kapacitet, materijal i alatProvjera operativne gotovosti: učesnika, energetskih resursa i obrtnih sredstava.Prilaz u razvoju postupka planiranja predstavlja opštu metodu koja omogućava dovođenje u optimalan sklad potreba operativnih planova i raspoloživih potencijala struktura sistema.

III Postupci planiranja procesa rada

Izvođenje postupaka planiranja procesa rada predstavlja najznačajniji dio upravljačkih zahvata s obzirom na izuzetnu složenost struktura sistema, dinamiku promjena i poremećaja u procesu ostvarenja planiranih zahvata. U datom smislu razlikujemo:

3.1. Planiranje kapacitetaOsnovne funkcije postupka planiranja kapaciteta se sastoji u uravnoteženju odnosa opterećenja/kapacitet za dati planski period za tehnološke sisteme svih autonomnih radnih jedinica. Postupak planiranja kapaciteta u osnovi sadrži elemente:

3.1.1. Razrada operativnog plana

Veličine dobijene u rezultatu razrade operativnog plana so povećavaju za iznose uslovljene:- potrebom rezervnih dijelova prema zahtijevima okoline- veličinom kvara u procesu proizvodnje ocjenjenom na osnovu analize prethodnih

perioda

- 14 -

3.1.2. Izbor postupaka izvođenja operativnih planova

Imamo 3 grupe postupaka izvođenja operativnih planova:a) postupci izvođenja operativnih planova struktuiranih na osnovu ugovorenih

podudžbinab) postupci izvođenja operativnih planova struktuiranih na osnovu ocjenjenih potreba

tržišta za dati vremenski periodc) postupci izvođenja operativnih planova strukuiranih na osnovu predviđenih izlaza za

dati vremenski period

3.1.3. Raspodjela operativnog plana na radne i vremenske jedinice

Operativni plan se dijeli na:a) radne jedinice predmetnog radnog sistemab) vremenske jedinice u okviru vremenskog intervala operativnog plana

3.1.4. Označavanje radnih naloga

Razvrstavaju se i označavaju usvojenim šifarskim sistemom za:- svaki proizvod iz operativnog plana za slučaj pojedinačne proizvodnje- određenu količinu – seriju dijelova za slučaj serijske proizvodnje- za određenu količinu/partiju dijelova za slučaj protočne prizvodnje

3.1.5. Utvrđivanje prioriteta

U osnovi se razlikuju dva nivoa prioriteta i to:1. Prioritet radnog naloga – koji predstavlja mjeru značaja predmetnog naloga u odnosu na stale naloge u operativnom planu2. Prioritet u toku procesa – koji određuju prvenstvo u redu čekanja na određenom radnom mjestu

3.1.6. Utvrđivanje redoslijeda ulaza radnih naloga u proces rada

Postupak utvrđivanja edosljeda ulaza, promjena stanja i izlaza radnih naloga u proces rada je uslovljen elementima:

- strukture rada- strukture proizvodnog sistema- struktura spoljašnjih uticaja- efektivnost sistema

3.1.7. Izbor načina prolaza serija sa operacije na operaciju

Razlikujemo:1. Redni način prelaza 2. Paralenlni način prelaza 3. Kombinovani način prelaza

- 15 -

3.1.8. Analiza odnosa opterećenje/kapacitet sa radne jedinicePotreba podešavanja profila opterećenja odnosno potreba podešavanja odnosa opterećenje/kapacitet je uslovljena:

- strukturom operativnog plana- promjenama na relaciji sistem-okolina- intenziviranjem režima rada dijelova sistema- pojavama stanja u otkazu dijelova sistema

3.2. Planiranje materijala Planiranje materijala obuhvata aktivnosti:

- utvrđivanja potreba materijala po vrsti, dimenziji i količini- rezervacija materijala u skladištu za radne naloge određene planom- određivanje vremena ulaza materijala u proces

3.3. Planiranje alata3.3.1. Utvrđivanje potreba

3.3.2. Postupak obezbjeđenja alata-izrada i nabavkaPostupci obrzbjeđenja alata se svode na:

- obezbjeđenje alata izradom u sopstvenoj alatnici- nabavkom alata direktno od specijalizovanih proizvođača alata

3.3.3. Određivanje vremena ulaza alata u proces rada

3.3.4. Izdavaonica alataU sistemu mašina-obradak-alat srisutne su faze:

a) ulaz alata sa radnih mjestab) kontrola alatac) održavanje i opravke alatad) uskladištenje alatae) priprema alata za izvođenje operacija prema postupku rada

3.3.5. Provjera operativne gotovosti učesnika u procesima rada

3.3.6. Provjera operativne gotovosti energetskih resura

3.3.7. Provjera operativne gotovosti obrtnih sredstava

IV Blok dijagram postupka planiranja

Postupci planiranja obezbjeđuju ostvarenje ciljeva:- iznalaženje optimalnih mogućnosti za ostvarenje operativnih planova- kontrole nivoa nedovršene priozvodnje- neophodnog minimuma vremena trajanja ciklusa proizvodnje- efikasnog podešavanja redosljeda ulaza radnih naloga u proces rada- uravnoteženja odnosa opterećenje/kapacitet- smanjenja vremena trajanja stanja u otkazu- obezbjeđenje podloga za pripremu, izvođenje i kontrolu procesa rada

obezbjeđenje podloga za efikasno upravljanje zalihama u sistemu

- 16 -

- 17 -

MODUL 4: UPRAVLJANJE ZALIHAMAI Zalihe u sistemu-uslovljenosti i ograničenja

Zadovoljenje potreba okoline i izvođenje postupaka promjene stanja je uslovljeno raspoložljivošću:

- materijala za proizvodnju- dijelova u postupku promjene stanja- priozvoda na skladištu pripremljenih za isporuku

Postojanje zaliha u sistemu:- obezbjeđuje kontinuitet tokova procesa rada radnih sistema - uslovljava dodatne troškove postojanja zaliha

U skladu sa datim potebama razlikujemo:- zalihe materijala- zalhe nedovršene proizvodnje- zalihe proizvoda

Upravljanje zalihama materijala se u osnovi svodi na potrebu:- obezbjeđenja materijala prema planu materijala po vrsti, dimenzijama i količini- obezbjeđenja rokova ulaza materijala u proces u datom trenutku vremena- dobavljanje materijala po najpovoljnijim cijenama radi sniženja troškova

II Osnovni model toka materijalaUlaz materijala u proces rada je stalan u kraćim vremenskim intervalima. Dobavljač materijala iz okoline u najvećem broju slučajeva nije moguće vršiti u istim, kratkim, vremenskim intervalima. U rezultatu date situacije upravljanje zalihama se vrši uravnoteženjem tekućih potreba i isporuka okoline na osnovu utvrđene ekonomične količine

III Postupci upravljanja zalihamaOsnovni postupci upravljanju zalihama se mogu svesti na:

- utvrđivanje količina i vrijednosti materijala prema planu materijala- kontrolu procesa potrošnje materijala u datim vremenskim periodima, analizu i

upoređenje projektovanih i ostvarenih stanja- podešavanje parametara toka zaliha

Postupci upravljanja zalihama imaju slj.karakteristike:

3.1 Utvrđivanje osnovnih veličina zaliha materijala

Materijal za proizvodnju je u osnovi karaktera: standardnog i nestandardnog.Utvrđivanje osnovnih veličina zaliha materijala je vezano za plan materijala određenog operativnog plana, sigurnosti količine, ekonomičnu količinu i uslove isporuke. Pri ovom neto potrebe predstavljaju razliku ukupnih potreba i stanja na skladištu.

3.2 Kontrola procesa potrošenj

3.3 Podešavanje parametara toka zalihaPostupak podešavanja parametara toka se svodi na:

- pojačan napor u regulisanju toka procesa rada u sistemu- prilagođavanje odnosa sistem-okolina uslovima realnih procesa rada- primjenu alternativnih materijala- pažljivu, stalnu, kontrolu stanja zaliha- potrebu automatizacije postupaka upravljanja

- 18 -

IV Blok dijagram postupka upravljanja zalihama

Postupci upravljanja zalihama daju mogućnost držanja efekata u granicama dozvoljenih odstupanja. U cilju zadovoljenja postavljene funkcije kriterijuma, na stalan u vremenu napor na kontroli:

- postupaka utvrđivanja osnovnih parametara toka materijala- stanja toka putem karti materijala- poremećaja na relaciji sistem-okolina i u procesima rada sistema- kvalitet isporuke dobavljača

- 19 -

MODUL 5: PRIPREMA PROCESA RADAI Uvodna ramatranja i određivanje ciljeva

Priprema procesa rada predstavlja sponu između modula pnairanja i modula izvođenje postupaka rada i kontrola tokova. Funkcije pripreme procesa rada se sastoji u promjeni stanja radnih naloga datih operativnim planom iz stanja planiranja u stanje pripremljenosti za početak izvođenja postupaka rada u procesu. Osnovni ciljevi postupaka pripreme procesa rada se mogu svesti na slj.:

- izrada nosilaca informacija za izvođenje procesa rada i kotrolu tokova- provjera stanja pripreme materijala- provjera stanja pripreme alata- dostavljanje skupova nosilaca informacija u izdavaonice naloga radnih jedinica

II Postupak pripremem procesa rada

U ovom smislu razlikujemo:

1. Izrada nosilaca informacija za izvođenje postupaka rada i kontrolu tokova

Ima za cilj da pruži podloge učesnicima u procesu rada za izvođenje postupaka promjene stanja u datom vremenu i datim uslovima okoline. Neophodan minimum nosilaca informacija za izvođenje postupaka rada i kontrolu tokova je:

- radni nalog – predstavlja osnovni nosilac informacija u proces izrade dijela i proizvoda. Struktura podataka koja određuje namjenu radnog naloga sastoji se iz: podaci o radnom nalogu, proizvodu, materijalu, postupku rada, izlazni podaci.

- karta rokova – predstavlja podlogu za određivanje vremena ulaza/izlaza operacija u procesu rada

- radna lista – predstavlja podlogu za provjeru vremenskih standarda, analizu kvaliteta postupaka promjene stanja i upoređenje planiranih i ostvarenih troškova za predmetnu operaciju rada.

- ident karta – predstavlja kopiju radnog naloga koja prati seriju dijelova u toku procesa rada.

- potrošnica – predstavlja nalog određene radne jedinice za izuzimanje – nabavku materijala i dijelova za potrebe procesa rada te se u osnovi smatra novčanim dokumentom.

- karta prijema/predaje – predstavlja opštu podlogu za prijem odnosno predaju dijelova u toku procesa rada sistema. Služi kao potvrda izvršenog postupka prijema

2. Provjera stanja pripreme materijala

U cilju održanja roka ulaza radnog naloga u proces skladu sa utvrđenim vremenom ulaza:- materijala za izradu dijelova na prvu operaciju obrade- dijelova, podsklopova i sklopova u datu fazu procesa montaže

3. Provjera stanja pripreme alata

Se vrši u cilju obezbjeđenja alata u potrebnom kvaliteti za date zahvate prema redoslijedu izvođenja operacija rada.

4. Dostavljanje skupova nosilaca informacija i izdavaonice naloga radnih jedinica

- 20 -

III Blok dijagram postupaka pripreme procesa rada

- 21 -

MODUL 6: IZVOĐENJE POSTUPAKA RADA I KONTROLA TOKOVAI Procesi promjene stanja i efektivnosti

Suština procesa promjene stanja se u osnovi sastoji u zadovoljenju potreba okoline u proizvodima različite vrste i određenog kvaliteta i ostvarenju dohotka potrebnog za zadovoljenje potreba učesnika u procesima rada, razvoja radne organizacije i društva u cjelini. Promjena uslova okoline i poremećaji u sistemu ometaju ostvarenje navedenih ciljeva. Pažljivo planiranje postupaka promjene stanja, kvalitet postupaka izvođenja i stalna kontrola tokova obezbjeđuju potreban nivo produktivnosti. Pristuna su dva osnovna prilaza u povećanju ukupne produktivnosti i to:

- osavremjenjavanjem tehnoloških sistema (investiranje)- oblikovanje racionalnih tehnoloških, informacionih i energetskih tokova

Postupci izvođenja procesa rada i kontrola tokova svode na minimum vremena u otkazu izazvana poremećajima u procesu rada sistema. Odnosno kontrola tokova bi bila nepotrebna ako bi se aktivnosti u procesu rada izvodile u skladu sa planiranim. Težnja ka eliminaciji razlika planiranjih i ostvarenih stanja predstavlja u suštini sastavni cilj postupaka izvođenja procesa i kontrole tokova u sistemu.

II Osnove izvođenja postupaka rada i kontrole tokova

Postupci izvođenja procesa rada i kontrole tokova obuhvataju učesnike u procesima rada, tehnološke sisteme i sredstva informaciono-upravljačkog sistema u cilju ostvarenja:

- postupka ulaza operativnog plana u radnu jedinicu- provjera stanja elemenata radnih jedinica- raspodjele naloga – opterećenja radnih mjesta- izuzimanje materijala- izuzimanje alata- izvođenje procesa rada – izdvajanje podataka o stanju- kontrole tokova u procesu rada- pripreme podloga za postupke analize utrošaka i kontrole troškova u procesu rada

2.1. Postupci ulaza operativnog plana u radnu jedinicuOperativni plan za dati vremenski period ulazi u izdavaonicu naloga radne jedinice u cjelini ili za oredeđenu terminsku jedinicu.Uz operativni plan u izdavaonicu naloga ulaze:

- nosioci informacija konstrukciono – tehnološkog karaktera:a) sastavniceb) radionički crtežic) postupci izrade

- nosioci informacija upravljačkog karaktera:a) radni nalogb) karta rokovac) radne listed) ident kartee) potrošnicaf) karte prijema/predajeg) nalog za kooperaciju

- 22 -

2.2. Provjera stanja elemenata radnih jedinicaSe vrši neposredno pred ulaz radnih naloga u proces rada. Provjeri podlježu osnovni elementi radnih jedinica i to:

2.2.1. Provjera stanja tehnoloških sistema2.2.2. Provjera stanja učesnika u procesima rada2.2.3. Provjera raspoloživosti energetskih resursa2.2.4. Provjera instalacija

2.3. Raspodjela naloga – opterećenja radnih mjestaUtvrđeni redosljed ulaza naloga u proces rada planirani u okviru aktivnosti u modulu 3 podlježu podešavanju u osnovi sa sva stanovišta i to:

a) ostvarivanja maximalnog stepena paralelnostib) minimizacija redova čekanja

U slučaju poremećaja osnovnog redosljeda ulaza značajni rezultati postižu prebacivanje kritičnih radnihnaloga:

- u slobodnu smjenu- u slobodne radne dane

Poremećaji na relaciji sistem – okolina i u procesu rada uslovljavaju u osnovi promjene stanja u redovima čekanja što dalje inicira potrebu podešavanja. U osnovi se javlja potreba podešavanja u dva osnovna slučaja i to:

- stanje u redu čekanja koje ukazuje na pojavu prekida u radu- stanje u redu čekanja koje ukazuje na pojavu nagomilavanja naloga u određenoj fazi

procesa na suprot projektovanim stanjima u periodu utvrđivanja redosljeda.

2.4. Izuzimanje materijalaPlan materijala predstavlja istovremeno nalog za rezervaciju i nabavku materijala. Izuzimanje materijala iz skladišta materijala se vrši u skladu sa utvrđenim redosljedima ulaza na prvu operaciju rada. Materijal i dijelovi potrebni za montažu se izuzimaju otvaranjem naloga za montažu. Izuzimanje materijala iz skladišta se u osnovi vrši na sljedeći način:

1. izuzimanje materijala za obradu dijelova po radnom nalogu2. izuzimanje materijala za obradu i montažu po datim radnim nalozima3. izuzimanje materijala u slučaju nedovoljnih količina

2.5. Izuzimanje alataU skladu sa redosljedom ulaza naloga u određene sisteme – operacije rada izdavaoc naloga dostavlja izdavaonici alata u radnoj jedinici plan alata za dati vremenski period što istovremeno predstavlja i nalog za rezervaciju i pripremu predmetnog alata za ulaz u proces rada.

2.6. Izvođenje procesa rada

2.6.1. Postupak promjene stanja2.6.2. Postupci upravljanja kvalitetom2.6.3. Postupci rukovanja materijalom

- 23 -

2.7. Kontrola tokova u procesu rada

Održavanje parametara procesa rada u granicama dozvoljenih odstupanja je uslovljena postupkom stalnog upoređivanja planiranih i ostvarenih veličina. Postupak upoređenja zahtjeva:

- obradu izvođenjenih podataka i oblikovanje informacija- analizu stanja u fazama procesa rada- podešavanje procesa u smislu:

a) istavljanja dopunskih naloga za slučaj visokog učešća kvarab) otklanjanje poremećaja izazvanih promjenama u vremenu ulaza/izlaza naloga iz

procesa radaPostupci upoređenja predstavljaju u osnovi povratne sprege koje nose informacije o stanju bez kojih nema upravljanja procesima rada. Informacije o:

- ulazu u sistem - ulazu/izlazu naloga u/iz određenih presjeka sistema - prekidima u radu – pojava stanja u otkazu - zahtjevu za podešavanje sistema - izlazu iz sistema

2.8. Priprema podloga za postupke analize utrošaka i kontrole troškova u procesu rada

Završetak procesa rada za određen dio - proizvod omogućava pripremu podloga za postupke analize utrošaka i kontrole troškova predmetnog procesa rada. Pri ovom:

- dio – proizvod – ulazi u skladište na osnovu karte prijema/predaje- ident karta – odlazi u odjeljenje tehniče pripreme a zatim u odjeljenje za upravljanje

finansijama- sastavnica, radionički crtež i tehnološka karta – se putem odjeljenja za upravljanje

proizvodnjom dostavljaju u odjeljenje tehničke pripreme- radne liste, potrošnice materijala i potrošnice dijelova – putem odjeljenja za

upravljanje proizvodnim sistemima odlaze u odjeljenje za upravljanje finansijama- radne liste i potrošnice za otklanjanje stanja u otkazu

III Blok dijagram izvođenja postupkaka rada i kontrole tokovaIzvođenje postupaka rada i kontrola tokova u sistemu predstavljaju dinamičan proces značajnog stepena složenosti i uslovljen potrebom izvršavanja predviđanja predviđenih operacija rada u realnom vremenu.Ostvarenje projektovanog nivoa izlaznih veličina uslovljeo je:

- stepenom delegiranja funkcije upravljanja radnim jedinicama- saznanjima učesnika u procesima rada radnih jedinica- motivacijom učesnika- sistematskim postupcima kontrole ostvarenja predviđenih aktivnosti

- 24 -

- 25 -

MODUL 7: ANALIZA POSTUPAKA PROMJENE STANJAI Uvodna razmatranja

Analiza postupaka promjene stanja u procesima rada radnih sistema predstavlja osnovu za ocjenu kvaliteta procesa rada i projektovanje postupaka podešavanja sa ciljem održavanja radnih i izlaznih veličina sistema u granicama dozvoljenih odstupanja. U osnovi analiza postupaka promjene stanja treba da omogući uvid u stanje, utvrđivanje uzoraka i uzročnika i pružanje podloga za projektovanje postupaka podešavanja sistema. Analiza podataka prošlosti treba da omogući stabilan rad sistema u budućnosti.Osnovne podatke za analizu postupaka romjene stanja u procesu rada sistema su date:

- skupom datoteka koje čine skup planiranih veličina- skupom podataka o efektima promjene stanja dobijenih putem nosilaca informacija

direktno iz posmatranih presjeka sistema

II Osnovna područja analize

Analiza postupaka promjene stanja u procesima rada obuhvata osnovu područja ulaznih, procesnih i izlaznih veličina relevantna za ocjenu kvaliteta rada radnih sistema. Pri datom treba imati na umu potrebu:

- upoređenja projektovanih veličina posmatranog radnog sistema i sistema etalona po pravilu iz razvijenijih industrijskih sredina

- upoređenje projektovanih i ostvarenih veličina posmatranog procesa rada

2.1 Analiza ulaznih veličina2.1.1. Analiza ugrađenih struktura radnih sistemaPostupak u osnovi obuhvata:

1. Analizu podobnosti ugrađenih struktura za proizvodni program datog vremenskog perioda

2. Analizu stepena serijnosti u datom vremenu i datim uslovima okoline

2.1.2. Analiza strukture radaUkupan rad u procesima radnih sistema se može podijeliti na:

- direktan rad- indirektan rad

2.1.3. Analiza projektovane složenosti proizvoda

2.1.4. Analiza postupaka prenošenja utrošaka i troškova indirektnog rada na proizvodPostupci prenošenja utrošaka i troškova indirektnog rada na proizvod se u osnovi svode na:

- opterećenja radnih naloga za izradu proizvoda troškovima indirektnog rada- opterećenje mjesta troškova troškovima indirektnog rada

2.2. Analiza procesnih veličinaAnaliza procesnih veličina radnih sistema obuhvata područja:

2.2.1. Funkcionalna podobnost tehnoloških sistemaJe određena mjerom prilagođenosti parametara sistema datom programu proizvodnje pri čemu je stepen fleksibilnosti određen:

- sposobnošću sistema da zadovolji potrebe programa proizvodnje- veličinom vremena podešavanja strukture sistema pri promjeni programa rada

- 26 -

2.2.2. Elementi režima rada1. Režim rada tehnoloških sistema2. Režim rada radnih jedinica

2.2.3. Analiza vremena izradeRazlikujemo:

1. Osnovne veličine1.1. Normativ vremena izrade – sadrži veličine vremena trajanja operacija rada

predviđenih tehnološkom kartom za obradu dijelova odnosno montažu proizvoda.1.2. Normativ pripremno – završnih vremena 1.3. Vrijeme trajanja ciklusa proizvodnje – predstavlja veličinu koja pokazuje kvalitet

procesa rada i određuje u osnovi kvalitet izlaznih veličina.2. Izvedene veličine

2.1. Stepen funkcionalnosti – predstavlja odnos stepena tehnološke složenosti dijela proizvoda i vremena trajanja ciklusa proizvodnje.

2.2. Intenzitet toka – predstavlja karakterističnu procesnu veličinu koja pokazuje protok predmeta rada u jedinici vremena

2.2.4. Analiza opterećenja kapaciteta

2.2.5. Analiza utrošaka i troškova materijala i alata u procesu rada

2.2.6. Analiza nedovršene proizvodnje

2.2.7. Analiza izvršenja operativnih planovaStepen ostvarenja operativnih planova je uslovljen nizom uticaja koji se mogu svesti na:

- grupu uticaja uslovljenih strukturom proizvodnih tokova- grupu uticaja vezanih za pojavu stanja u otkazu dijelova sistema

2.2.8. Analiza pojava stanja u otkazu sistemaStanja u otkazu se mogu svrstati u dvije osnovne grupe i to:

1. stanja u otkazu uslovljena projektovanim režimom rada radnih jedinica2. stanja u otkazu uslovljena uticajima okoline i poremećajima u procesu rad

2.3. Analiza izlaznih veličinaIzlazne veličine proizvodnih sistema se u osnovi svode na elemente kvaliteta ekonomije us mislu ocjene izdašnosti procesa rada:

- tehničkog – produktivnost- ekonomskog – ekonomičnost- finansijskog – rentabilnost

2.3.1. Produktivnost radaPredstavlja uslov razvoja proizvodnih sistema, zadovoljenja potreba učesnika u procesima rada i zadovoljenja ukupnih društvenih potreba.

2.3.2. Ekonomičnost procesa radaPrestavlja mjerilo kvaliteta porcesa promjene stanja koje pokazuje koliko je proizvedene vrijednosti ostvareno po jedinici utrošene vrijednosti živog i minulog rada. Ekonomičnost kao mjerilo kvaliteta ekonomije procesa rada predstavlja težnju da se određena vrijednost

- 27 -

proizvodnje ostvari uz neophodan minimum utrošenih proizvodnih elemenata odnsono da se uz određen utrošak ostvari maximalno moguća vrijednost proizvodnje

2.3.3. Rentabilnost sistemaJe mjerilo kvaliteta sistema koje pokazuje koliko jedinica dohodka se ostvaruje jedinicom angažovanih osnovnih i obrtnih sredstava. Rentabilnost je prema tome mjera finansijske izdašnosti strukture sistema.

2.3.4. Dodatna vrijednost – društveni proizvodDruštveni proizvod predstavlja suštinsku izlaznu veličinu svakog sistema koja omogućuje upoređivanje kvaliteta radnih sistema u različitim društvenim sistemima.

III Blok dijagram izvođenja analize postupaka promjene stanja

- 28 -

MODUL 8: OBLIKOVANJE PODLOGA ZA PROJEKTOVANJE POSTUPAKA PODEŠAVANJAI Osnovni prilaz oblikovanja podloga

Uvid u postupku promjene stanja radnih sistema u području ulaznih, procesnih i izlaznih veličina i analiza veličina omogućavaju ocjenu ponašanja parametara u odnosu na područje dozvoljenih odstupanja. Analize postupaka promjene stanja i projektantskih podloga daje osnovu za uspostavljanje vremenske slike stanja posmatranog sistema.Vremenska slika stanja sistema omogućuje za posmatrani vremenski period utvrđivanje:

- broja pojava stanja u radu i otkazu- veličina vremena trajanja stanja u radu i u otkazu- uzroka otkaza po vrsti i intenzitetu- veličine, pravca i smjera dejstva pojava uslovljenih otkazima- drugi parametri određeni potrebama postavljenog informacionog sistema

1.1. Broj pojava stanja sistemaDvije osnovne veličine sistema:

- veličina koja pokazuje učešće stanja u otkazu u ukupnom broju stanja- veličina koja pokazuje učešće stanja u radu u ukupnom broju stanja

1.2. Vrijeme trajanja stanjaVrijeme trajanja stanja sIstema predstavlja veličine:

- za stanje u radu- za stanje u otkazu

Veličine vremena trajanja stanja sistema su uslovljene:- prilazom u projektovanju strukture sistema- kvalitetom projektovanja, izgradnje i eksploatacije- strukturom i osobinama uzroka i uzročnika otkaza- kvalitetom integralne sistemske podrške

1.3. Uzroci pojava stanja u otkazu sistemaPojava stanja u otkazu sistema je uslovljena uzrokom koji izvodi proces rada sistema izvan granica dozvoljenih odstupanja. Uzroci otkaza mogu u osnovi dovesti do:

- potpunog otkaza sistema- djelimičnog otkaza sistema

U strukturi uticaja koji uzrokuju pojavu stanja u otkazu sistema:- sistematski uticaji – dovode do otkaza obično u početku rada sistema- slučajni uticaji – se javljaju u osnovi u periodu stabilizovanog rada sistema- monotono-dejstvujući uticaji – su rezultat specifičnih procesa koji se javljaju u sistemu u vremenu

1.4. Veličina, pravac i smjer dejstva pojava uslovljenih otkazimaOdstupanja uslovljena uzrocima otkaza i određena veličinom, pravcem i smjerom dejstva predstavljaju osnovu za donošenje odluka i projektovanje postupaka podešavanja.

II Postupak podešavanja procesa rada sistemaAnaliza postupaka promjene stanja, istraživanje uzroka i uzročnika otkaza, utvrđivanje vremenske slike stanja i veličina odstupanja omogućavaju donošenje odluka o potrebi podešavanja procesa rada u kritičnim presjecima sistema. Osnovni postupci podešavanja se svode na sljedeće:

- 29 -

2.1. Podešavanje struktura sistemaPredstavlja najsloženiji postupak u okviru postupaka podešavanja procesa rada obzirom na značajne investicione troškova. Pri ovome razlikujemo:

2.1.1. Podešavanje tehnoloških struktura

2.1.2. Podešavanje proizvodnih struktura

2.2. Podešavanje strukture radaStruktura rada radnog sistema je rezultat tehnoloških, poslovnih i društvenih zahtjeva. Podešavanje strukture rada u slučaju odstupanja većih od dozvoljenih se vrši u postupku:

- prestruktuiranja u okviru radnog sistema- razmjene na relaciji sistem-okolina- intenzivnog jačanja zaostalih dijelova strukture uz zadržavanje razvijenih dijelova na

datom nivou- smanjenjem administrativnog dijela indirektnog rada

2.3. Podešavanje stepena složenosti proizvoda i postupaka radaStepen složenosti proizvoda je rezultat zahtjeva u pogledu zadovoljenja funkcija, pouzdanosti i izgleda sa jedne i prilaza, nivoa saznanja i drugih osobina konstruktora-tehnologija sa dr.str. Postupak podešavanja stepena složenosti u osnovi pored postupaka analize, objedinjava elemente:

2.3.1. Identifikacija funkcije2.3.2. Proces vrijednosti - upoređivanjem2.3.3. Postupak podešavanja2.3.4. Ocjena postupaka podešavanja

2.4. Podešavanje elemenata režima i vremena trajanja postupaka radaOdstupanje elemenata kvaliteta i vremena trajanja postupaka rada upućuje na potrebu podešavanja predmetnih veličina u smislu:

2.4.1. Izbora optimalnih elemenata režima rada u funkciji zahtjevanog kvaliteta2.4.2. Određivanje potrebnih, minimalnih veličina vremena trajanja postupaka rada

2.5. Podešavanje nivoa nedovršene proizvodnjePod pojmom nedovšene proizvodnje podrazumijeva se vrijednost premdeta rada na relaciji ulaz-izlaz proizvodnog sistema. Vrijednost nedovršene proizvodnje čini skup vrijednosti serija-radnih naloga u proizvodnji. Imamo:

2.5.1. Postupak podešavanja nivoa nedovršene proizvodnje putem smanjenja veličine serije2.5.2. Postupak podešavanja nivoa nedovršene proizvodnje putem skraćenja vremena trajanja ciklusa proizvodnje

2.6. Podešavanje profila opterećenjaProfil opterećenja je rezultat:

- količina dijelova u operativnom planu- stepena tehnološke složenosti dijela- redosljeda ulaza naloga u proces rada- vremena početka izvođenja operacije rada

- 30 -

2.7. Motivacija i vredovanjeOstvarenje projektovanih efekata i pored zadovoljenja potrebnih uslova nije moguće bez povišenog stepena motivacije učesnika u procesu rada. Problem motivacije je stalan u vremenu zbog stalnih promjena okoline i elemenata procesa rada radnih sistema. U postavljanju osnova za podešavanje procesa rada putem motivacije potrebno je rezlikovati:

- prirodu motivacije koja se ogleda u strukturi motivatora koji utiču na ponašanje učesnika u procesu rada

- intenzitet motivacije koji pokazuje epremnost učesnika za zalaganje u ostvarivanju ciljeva

2.8. Podešavanje organizacione strukture radnog sistemaPostupci podešavanja organizacione strukture se svode na iznalaženje optimalnih oblika strukture, relacija između elemenata strukture i odnosa između relevantnih parametara dijelova strukture zasnovanih na osnovnim principima funkcionisanja radnog sistema.

III Blok dijagram oblikovanja podloga za projektvanje postupaka podešavanja

- 31 -