INDUSTRIJSKI DIZAJN

PREDAVANJA

2

1. UVOD Aktivnosti u procesu kreiranja novih i modifikovanja postojeih proizvoda koje se odnose na zadovoljenje estetskih, ergonomskih i ekonomskih zahtijeva i principa, predstavljaju zadtak industrijskog dizajna. Dizajn treba da uspostavi harmonian odnos izmedju vizualnih, prostornih elemenata proizvoda i okoline, kao i linosti koja ga koristi. Proizvod mora biti oblikovan tako da ima:

estetski nivo da je funkcionalan, da je jednostavan za rukovanje, da je siguran u eksploataciji, da ima prihvatljivu cijenu idr.

Dizajn ima veliki uticaj na osnovne karakteristike proizvoda: spoljanji oblik, konstrukciju, vrstu materijala od koga je napravljen boju, nain pakovanja idr.

Takodje, dizajn ima veliki uticaj na izbor tehnoklokog procesa, odnosno na metode obrade u procesu izrade i oblikovanja proizvoda. Dizajn mora da uzme u obzir i vodi rauna o odgovarajuim nacionalnim i medjunarodnim standardima, propisim i zakonima.

Termin dizajn potie iz engleskog jezika (design); disegno (italijanski), diseno (panski), dessin (francuski). Dizajn znai, crte, nacrt, uzorak ili projekat. Dizajn se koristi kao zamijena za: tehniku estetiku, industrijsku estetiku, industrijsko obliokovanje, modelarstvo i dr. Ovi termini nisu prikladne zamijene za "dizajn" jer ne objanjavju njegov pojam i sutinu na cijelovit nain.

Tehnika estetika odnosi se na estetiku tehnikih prizvoda. Industrijsko oblikovanje odnosi se na aktivnosti za stvaranje oblika proizvoda. Treba prihvatiti rije dizajn, jer na najbolji nain odraava pojam i sutinu discipline o kojo je rije. Dizajn se danas iroko koristi i u maloj privredi pa se moe izbaciti i rije "industrijski".

3

1. 2. VANIJA OBILJEJA DIZAJNA 1. 2. 1 ISTORIJSKI KORIJENI DIZAJNA Filozofija savremenog ovjeka je: ivjeti i raditi ljepe, sa manje materijalnih ulaganja i trokova mentalne i fizike energije. U tome mu dizajn svesrdno pomae stavaranjem upotrebnih predmeta, tj. proizvoda.

ovjek je upotrebne predmete stvarao od pamtivijeka. Ti predmeti su u poetku bili primitivni, posmatrano sa aspekata dananjeg dizajna. Na razvoj upotrebnih predmeta kroz istoriju, pored dizajna, uticali su: umjetnost, arhitektura, zanatstvo, nauka, tehnologije i druge oblasti ovjekovog stvaralatva.

Za dostignuti nivo razvoja upotrebnih predmeta ovjek treba da zahvali

prethodnim civilizacijama,odnosno narodima; vjerskim, tradicionalnim i nacionalnim obiajima; napretku ljudske misli; matovitosti i inteligenciji stvaralaca; slobodi miljenja; imaginaciji i fantaziji svih onih koji su neposredno ili posredno doprinijeli nastanku i

razvoju dizajna.

Iz doba paleolita (nekoliko stotina hiljada godina prije nae ere) potiu najstariji tragovi ivota na zemlji. Ovaj period karakterie nomadski nain ivota, a upotrebni predmeti, prema arheolokim nalazima, nose obiljeja geografskog podruja i stepena razvoja tadanje civilizacije. Ovaj period karakteriu:

izrada odjee od koe i krzna od ulovljenih ivotinja; stvoren je luk i strijela,a potm i koplje, u prvo vrijeme za lov, a kasnije za

medjuplemensku borbu. zapoinju funkcionalna svojstva upotrebnih predmeta, zatita od prirodnih nepogoda u

borbi sa prirodom, divljim ivotinjama i u borbi sa drugim plemenima i dr.

ovjek je postepeno razvijao duh i vjetinu stvaranja, te se poeo baviti prvim zanatima, a rezultat toga su bili funkcionalni predmeti. Zbog estih seljenja, izrada upotrebnih predmeta se irila: otkrivena je vatra (obrada materijala), obrada drveta alatom od kamena i izrada prvog nakita, sjekire (za klesanje kamena, obradu drveta, oruje). Oko 30000 god. prije nove ere (mladji paleolit) sjekira se pravila od bakra , bronze i gvodja.

U mladjem kamenom dobu (neolit-oko 8000god, prije nove ere) pojavila se keramika, lonarstvo (Japan, kasnije Mala i Srednja Azija).

Razvija se zanatstvo ( stari Egipat). Osim grnarskog toka, radjeni su i ostali upotrebni i ukrasni predmeti, koji su se pekli, bojili. Zanatlije su imale smisao za ljepotu-nakiti od keramike i dragog kamena. Izradjivani su tanjiri, zdjele, vaze-od smjee koja je slina staklu. Koriteni su razboj za izradu tkanina, izradjivan je namjetaj (empres, kedar i ebanovina): stolice, kreveti i dr. Zemljoradnici su koristili plug i kola sa tokovima.

4

U starom vijeku (od osmog vijeka p.n.e. do petog vijeka nove ere do propasti Zapadnog rimskog carstva 476. god p.n.e.), ovjek izradjuje upotrebne predmete za druge ljude.

U Grkoj i Italiji (oko 1000 god. p.n.e.) bila je razvijena kuna radinost. Antiku Grku karakterie stvaranje keramike i namjetaja. Vaza zanatlije Aristonota (sedmi vijek p.n.e.) je prva kojoj se zna autor. U keramici je primjenjivan geometrijski stil sa ornometrikom. Posebno su uvene vaze lekite, koje su izradjivane sa bijelom osnovom i polihromnim figurama (polagane su u grobnicama) i crteima.

U srednjem vijeku (od 476. do 1492. god. p.n.e.) formira se feudalno drutvo, dolazi do velikih seoba naroda i propasti Rimskog carstva. Dolo je do razvoja izrade upotrebnih predmeta u pogledu postupaka izrade i materijala (germanska plemena). U petom vijeku dolazi do naglog razvoja zanata: nakit, predmeti od zlata, kovakih predmeta i dr.

Vajari, zlatari, keramiari i tkai radili su u sopstvenim radionicama gdje su realizovali svoja djela, gdje su neki predmeti imali svojstvo umjetnosti. Kupci su bili crkva i plemstvo, pri emu su nametali svoje zahtjeve. Predmeti dobijaju zavidnu ljepotu. To je prije svega bio namjestaj: fotelja, klupa sa naslonom, tronozac itd. Namjetaj je imao duborez i ornamente.

Na ostrvu Murano blizu Venecije proizvodilo se staklo, koje se preradjivalo u razliite upotrebne predmete. U staklo su ugradjivani plemeniti metali, ime se postizala visoka vrijednost upotrebnih predmeta. Na primjer, tadanji metalni pribor za jelo po veliini, oblicima i ornametici veoma je slian dananjem.

Razvija se izrada tkanina; svilene tkanine koje dolaze iz zemalja Bliskog istoka. Razvija se tapiserija, koja slui za pokrivanje i ukraavanje zidova, leaja i pokrivaa, za smjetaj predmeta (hrane, odjee isl.).

U novom vijeku (od 1492 god. do danas) dolo je do presudnog uticaja na kulturu i cjelokupno ljudsko stvarlatvo. panci i Portugalci ire trgovinu na druge dijelove svijeta. Dolazi kapitalizam.

U Italiji dolazi do povratka antike renesansa (posebno u kulturi i znanosti). U drugoj polovini XVIII vijeka dolazi do razvoja tehnike i tehnologije pojava serijske proizvodnje, zbog ega se upotrebni predmeti zovu proizvodi. Medjutim, i dalje je bilo cijenjeno zanatstvo jer su proizvodi bili grubi. Zanatstvo poprima svojstvo umjetnosti. Poinje razdvajanje zanata i umjetnosti. Vie se obraala panja na funkcionalnost proizvoda.

U Engleskoj poinje industrijska revolucija, posebno od 1760 do 1830 god.. Slijedi napredak nauke i tehnike i razvoj tehnolgija. Medjutim, grube maine nisu imale kvalitetne proizvode, nisu imali kvalitet i ljepotu, kao to su davale zanatlije.

Parna maina uvela je radikalan pomak u proizvodnji, prvo u tekstilnoj industriji. Industrijska mainska proizvodnja poela je da potiskuje zanate. Stvaraju se novi radnici, strunjaci, a zanemarivala se umjetnika vrijednost. Ipak, zanati i industrijska proizvodnja su se odrzali do danas.

5

1. 2. 2 POJAM I DEFINISANJE DIZAJNA Industriska proizvodnja dovodi do konkurencije izmedju proizvodjaa. Nastaje borba za trite, a time i proizvodnja sve kvalitetnijih proizvoda. To utie na razvoj dizajna, odnosno proces dizajniranja u kojem se proizvodi stvaraju i usavravaju. Sve otriji kriterijumi kupaca dovode do poveane izbirljivosti pri kupovini. Takodje, proizvod mora zadovoljiti kriterijume kupaca po kvalitetu. U odnosima: ljudske potrebe proizvodnja zadovoljenje potreba prisutan je dizajn koji stvara proizvode. Poslovi dizajna, kao stvarlake discipline, i marketinga u preduzeu djeluju integrisano i paralelno, u interakcijama sa drugim funkcijama u preduzeu. Prije svega , funkcija, dizajn i marketing u preduzecu obezbjedjuju dizajniranje proizvoda kakve potroai trae.

Dizajn mora proizvodu dati kvalitete u tehniko funkcionalnom, estetskom, ekonomskom i ergonomskom smislu. Proizvod mora optimalno da funkcionie, da bude lijep, ekonomski snaan u smislu profita i biznisa, kao i ergonomian. Kada se ovo postigne, proizvod ima uspjeh na tritu. Uloga dizajna je dakle stvoriti kvalitetan i privlaan proizvod.

Dizajn u naunom i strunom pogledu je interdisciplinaran. Njegovo izuavanje ukljuuje tehnologiju, informatiku, estetiku, ekonomiju, organizaciju, psihologiju, sociologiju, a zbog ergonomije i medicinu.

Prema Milovanu Vasiljeviu, "dizajn je nauna, struna i stvaralaka disciplina, simbol kvaliteta proizvoda, kao i sistem, funkcija, skup aktivnosti, organizaciona cijelina i oblast menadjmenta u preduzeu usmjern ka potpunom zadovoljenju potreba, zahtijeva i elja potroaa, ekonomskim i razvojnim ciljevima pojedinanih preduzea i privrede, unapredjenju ivotne i radne sredine i okloine, kao i progresu drutva u cijelini."

1. 2. 3 DIZAJN KAO NAUNA, STRUNA I STVARALAKA DISCIPLINA Dizajn je nauna disciplina jer nauno istrauje i dokazuje pojave, aktivnost, metode i procese u stvaranju i razvoju proizvoda. Dizajn je u svom razvoju koristio dostignua raznih nauka, utiui povratno i na njihov razvoj. Dizajn nije homogena nauna disciplina, nego je interdisciplinaran jer ukljuuje:

tehniku tehnologiju, matematiku, fiziku, ekonomiju, ergonomiju, psihologiju, sociologiju, arhitekturu, likovnu i primjenjenu umjetnost, informatiku organizaciju, marketing, mendjement i dr.

Dizajn, kao interdisciplinarna djelatnost, utie na industrijski progres, razvoj proizvoda, standard, kulturu i obrazovanje ljudi i dr.

Dizajn je i struna disciplina koju obiljeava stvaralatvo u praksi. Rezultati dizajna su proizvodi namjenjeni ljudima kao pomo u ivotu i radu, kao i za uljepavanje svakodnevnice i ivota uopte. Dizajn utie na standard ljudi, olakava im rad i ivot, posebno kvalitetom proizvoda koji rezultira iz procesa dizajniranja. Stvaralake aktivnosti dizajnera vremenski, kao i u pogledu radnog prostora i organizaciono, odvijaju se u preduzeu. Tok dizajniranja proizvida realizuje se u specufinom procesu rada. Proces dizajniranja ima svoje faze, a rezultat toga je prototip proizvoda. Od ideje do proizvoda je dug put. Na tom putu proizvod je materijalizovan rezultat aktivnosti dizjnera.

6

1. 2. 4 DIZAJN KAO SIMBOL KVALITETA PROIZVODA

Kvalitet je materijalno svojstvo i posljedica strukture proizvoda. Kvalitet za ovjekova ula moe biti vidljiv i nevidljiv. Prvi, vidljiv kvalitet je dostupan ulima: veliina, oblik, boja, kvalitet tona (muziki uredjaj), kvalitet teksture i sl. Takodje, kvalitet koji se moe ocijeniti testitanjem proizvoda (vonja automobila, sjedenje na stolici ili fotelji, leanje na leaju i sl.) je vidljiv kvalitet. Vidljivi kvalitet proizvoda se stvaraju, analiziraju, ocjenjivaju, koriguju u procesu dizajniranja. Kasnije intervencije (redizajniranje) su sloenije i skuplje sa neizvijesnim ishodom. Nevidljiv kvalitet proizvoda ovjek ne moe ocijeniti ni ulima ni isprobavanjem. To su fiziko mehanika svojstva materijala, neki dijelovi sklopa ili podsklopa koji se " ne vide" i dr. Nevidljiv kvalitet se moe deklarisati, a da i ne postoji (to nije praksa renomiranih proizvodjaa). Nivo kvaliteta (nizak, srednji, visok ili luksuzni), razliito zadovoljava potrebe ljudi. Proces dizjniranja treba prilagoditi zahtijevanom nivou kvaliteta i odgovorajuoj cijeni. Osnovno je da proizvod mora da ima kupca kako bi proizvodja ostvario eljeni profit.

Kvalitet proizvoda u materijalnom smislu i u smislu njegove upotrebne vrijednosti predstavlja njegovu sposobnost da:

1. slui svrsi i da zadovolji potrebu kupca, 2. ne otkazuje u upotrebi, 3. lako se odrava i servisira, 4. minimalno troi energiju, 5. bude estetian, 6. ekonomian, ergonomian i dr.

Proizvod sa ovim svojstvima stvara struni tim dizajnera i saradnika. Kvalitet zavisi od strunosti, iskustva i vjetine dizajnera, kao i od drugih faktora: tehniki, tehnoloki, organizacioni. To su nivoi tehnologije, kvalitet materijala, strunost radne snage i kontrola u proizvodnji. Proizvod mora da se nalazi u okviru sistema kvaliteta (TQM).

Kvalitet proizvoda stvara dizajn, odnosno tim diozajnera. U teoriji i praksi se dizajn smatra pojmom kvaliteta proizvoda. Tada se podrazumijeva da je dizajn uspjean, odnosno da ga stvara struan, kreativan i sposoban tim dizajnera. Takvi dizajneri su veoma vani za svako preduzee. Oni su kreatori proizvoda i stvaraoci kvaliteta proizvoda, sa velikim uticajem na poslovanje preduzea.

1. 2. 5 DIZAJN KAO SISTEM, FUNKCIJA, SKUP AKTIVNOSTI, ORGANIZACIONA CIJELINA I OBLAST MENADJMENTA

Po definiciji, sistem predstavlja jednu koherentnu cijelinu, a dijelovi te cijeline, koji su medjusobno povezani i zavisni, nazivaju se podsistemima. Savremeni dizajn najvei dio svojih aktivnosti ostvaruje u okviru preduzea. Preduzee se posmatra kao sistem i to ekonomski, organizacioni, proizvodno poslovni, otvoreni i dinamini. Preduzee kao sistem ima svoje podsisteme:

1. proizvodnja, 2. tehnika proprema proizvodnje, 3. marketing aktivnosti, 4. dizajn,istraivako razvojne aktivnosti, financije, 5. opte, pravne i kadrovske aktivnosti i dr.

7

Dizajn je podsistem savremenog proizvodnog preduzea. Podsistemi su u stalnoj interakciji. Svaki podsistem se moe unaprijediti tako da se dizajn moe posmatrati kao cijelina za sebe, odnosno kao poseban sistem.Dizajn je sam po sebi sistem samo kada je organizovan van preduzea (institut, dizajn centar, dizajn biro itd.). Tretman dizajna kao sistema treba da rezultira unaprijedjenjem procesa dizajniranja i razvojem proizvoda koji u tom procesu nastaju. Takodje, tretman dizajna kao sistema, odnosno podsistema ima uticaj na poslovne interse preduzea, zadovoljavanje potroaa i prosperitet drutva u cijelini.

Preduzee ne moe funkcionisati bez dizajna kao podsistema. Preduzea bez dizajna imaju male izglede za uspjeh. U funkcionisanju preduzee je usmjereno ka svom glavnom poslovnom cilju profitu. Slikovito reeno, trite se moe posmatrati kao uzburkani okean, preduzee kao brod koji se bori protiv talasa konkurencije, a profit kao luka u daljini kojoj brod strijemi. Glavni kormilar (preduzea) je dizajn u sadejstvu marketinga, jer ova dva podsistema definiu kako i na koji nain doi do cilja profita.

Preduzee mora stalno funkcionisati raditi. Osnova za uspjeno funkcionisanje preduzea jeste stalno dizajniranje novih i usavravanje postojeih proizvoda. Ti proizvodi moraju u tehniko funkcionalnom, estetskom, ekonomskom i ergonomskom smislu biti superiorniji od konkurentskih proizvoda. Funkcionisanje preduzea izuzetno zavisi od dizajna, te se on smatra vanom funkcijom. Dizajn se moe posmatrati, izuavati i unaprijedjivati kao specifina funkcija u preduzeu.

Kroz mnotvo aktivnosti, dizajn stvara proizvode, nove ili usavrene. Svi poslovni zadaci koje obavlja dizajner su tipini, a tok dizajniranja proizvoda (redoslijed i trajanje faza) naziva se proces dizajniranja. Ovaj proces ima vie faza, npr. materijalizovanje proizvoda, gdje se on kreira, konstituie i izradjuje kao prototip. Aktivnosti dizajna u kvantitativnom i kvalitativnom smislu su specifine i razliite od aktivnosti drugih podsistema u preduzeu. Dizajn se mora optimalno organizovati u preduzeu i mora biti efikasan u dizajniranju proizvoda.

Dizajniranje u preduzeu mora se precizno definusati i razdvojiti od djelovanja drugih podsistema. Sam dizajn u teoriji i praksi se posmatra i izuava kao specifini skup aktivnosti. Svi podsistemi u preduzeu su medjusobno zavisni, pa je sistem stabilan ako je to sluaj i sa svakim njegovim podsistemom. Da bi podsistemi preduzea mogli sinhronizovano i uspjeno funkcionisati, potrebno je da su jasno organizaciono definisani, Drugim rijeima, svaki podsistem kao organizacioni dio preduzea mora imati definisane obaveze i nadlenosti u odnosu na druge podsisteme, Takodje, dizajn kao podsistem preduzea, i kao stvaralaka disciplina, funkcija i skup aktivnosti, mora biti posebno organizaciono usrtojen u preduzeu.

Dizajn u preduzeu ima razliite nazive: sektor, sluba, projektantsko odjeljenje, konstrukcioni biro, prototipsko odjeljenje, projektantski biro, modelarnica i dr. Dizajn se organizuje kao posebna cijelina u preduzeu, da bi mu se:

1. jasno definisale aktivnosti i odgovornosti u stvaranju i razvoju proizvoda, 2. definisali oblici saradnje sa drugim podsistemima, 3. obezbijedio i uredio prostor, sa opremom, mainama, uredjejima i sl., 4. formirao struni tim dizajnera i saradnika na elu sa glavnim menadjerom i dr.

Dizajn se moze posmatrati, izuavati i unaprijedjivati kao posebna cijelina u preduzeu. Takodje, dizajn je i po definiciji vazna oblast menadjmenta.

8

1. 2. 6 PRAVCI U DIZAJNU Dizajn se razvijao kroz razliite periode ljudske istorije, dobre i loe (npr. ratovi). Svako stvaralatvo u oblasti upotrebnih predmeta ima svoj kontiuitet. U pojedinim periodima ovo stvaralatvo imalo je obiljeja koja su ga inila posebnim pravcem. Svi pravci su bili specifini, zavisno od svojstava upotrebnih predmeta koji su pripadali svakom od njih.

U dananjem obliku dizajn se razvijao tek poslije drugog svjetskog rata. Korijeni dizajna su u dalekoj prolosti i iznikli su iz starih, lijepih zanata i umjetnosti. Danas je dizajn stvaralaka disciplina koju karakteriu proizvodi kao njeni rezultati. Ti proizvodi imaju razliita svojstva (tehniko funkcionalna, estetska, ekonomska i ergonomska) koja obiljeavaju razne pravce u dizajnu.

Pravci u dizajnu imaju istorijski, ali i savremeni stavaralaki znaaj. Ljudi su u prolosti podravali uspjene stilove i mode, vrei na taj nain ekonomska, socioloka i psiholoka dejstva na njih. Svi veliki stilovi istovremeno predstavljaju i pravce u stvaranju materijalnih dobara, odnosno upotrebnih predmeta. To se posebno odnosi na arhitekturu, odjeu, obuu, nakit, namjetaj i dr. Danas nema velikih stilova, ali postoje specifini pravci u dizajnu. Najvaniji pravci (faze) razvoja dizajna su:

1. unikatan dizajn, 2. funkcionalizam, 3. stajling. 4. metaforian dizajn, 5. racionalan dizajn, 6. industrijska estetika, 7. ist dizajn, 8. aerodinamian dizajn, 9. integralan dizajn.

Unikatan dizajn Stari majstori zanatlije su esto izradjivali upotrebne predmete u malim koliinama. Pri tome, oni su potovali elju kupca. Ako se upotrebni predmet izradjivao u jednom primjerku takav predmet je unikat. Posjedovati unikat znailo je imati drutveni presti. Unikat je namjenjen poznatom kupcu, a ako to nije sluaj, kupac e se sigurno pojaviti. Posjedovati unikat, pored upotrebnog, ima i socioloki i psiholoki znaaj, npr. obezbjedjuje i status kupca.

Unikatan dizajn danas koristi savremenu tehnologiju, kompjutere, nove materijale itd. Prednost ovog dizajna je u nepostojanju problema prodaje, ali su i velike odgovornosti zbog zahtijeva kupca. Vano pravilo unikatnog dizajna je uraditi samo jedan predmet. Firma koja njeguje unikatni dizajn uvijek ima svoje kupce koji su joj lojalni. Inae, unikatan dizajn se obino javlja pri pojavi nove mode ili modnog hira.

Funkcionalizam Dizajn je uvijek imao zadatak da stvori upotrebne predmete koji e zadovoljiti neku potrebu ljudi. Funkcionalizam kao pravac i specifini kvalitet proizvoda, u smislu njegove upotrebnosti, prvo se javio u arhitekturi. Smatra se da je funkcionalizam nastao sredinom 19-og vijeka pri prelasku sa zanatske na industrijsku proizvodnju. Osnovni princip funkcionalizma je da su ljepota i drugi atributi predmeta u drugom planu u odnosu na njegovu funkciju. Estetski i drugi kvaliteti treba da proizadju iz upotrebnosti funkcije predmeta. Potpuna primjena funkcionalizma nosi opasnost da proizvodi budu jednolini, monotoni, krajnje tipizovani i dr. Treba teiti da se pri dizajniranju ne insistira samo na funkcionalizmu.

9

Industrijska estetika Poznati estetiar Pol Surio je jo 1905 god. stvorio teoriju o racionalnoj estetici. Ona se zasnivala na pomirenju izmedju estetike i funkcionalizma, odnosno izmedju lijepog i upotrebnog. Osnovni cilj industrijske estetike bio je razvijanje ljepote kod industrijskih proizvoda, kao i u radnoj ivotnoj sredini ovjeka. Takodje, ova teorija imala je cilj da objasni vezu estetike i dizajna, kao i drugih kvaliteta vrijednosti u industrijskim proizvodima.

Industrijska estetika ne moe biti zamjena za dizajn. Ona je samo pravac u dizajnu, ije je osnovno obiljeje estetski kvalitet proizvoda. Naglaava znaaj ljepote proizvoda, dok funkcionalne i ostale kvalitete podrazumijeva. Potreba kupca je da pri kupovini proizvoda isti doivi kao cijelovit dogadjaj, uz lijepe emocije dok ga posjeduje i koristi (psiholoke potrebe).

Stajling Za vrijeme velike ekonomske krize u svijetu (30-tih godina 20. vijeka) javlja se pravac pod nazivom stajling. Stajling je imao samo komercijalne ciljeve i nastao je kao rezultat borbe proizvoaa na tritu. Osnovna karakteristika stajlinga je forsiranje oblika koji su neprirodni i svojstveni drugim predmetima, tj. oblika koji nemaju simboline, asociativne niti neke druge veze sa namjenom proizvoda. Proizvodi su prilino novi a privlae potroae koji vole laan sjaj.

Primjena stajlinga dovodila je do pojave loih imitacija starih stilova u pojedinim kategorijamam proizvoda, koji su kratko trajali i nisu uispjeli da postanu moda. Meutim, i danas postoje potroai koji svoju djelatnost baziraju na stajlingu.

Najefikasnija sredstva za suzbijanje stajlinga su ignorisanje proizvoda koji nose njegova obiljeja, kao i obrazovanje mladih dizajnera kojima se u svijest moraju usadtiti sve negativne posljedice primjene tog pravca.

Metaforian dizajn Prvo svojstvo ovog dizajna je prenosni smisao ideja, motiva i rjeenja prilikom dizajniranja proizvoda. Na oblicim proizvoda stvaraju se asocijacije vezane za prirodu, prije svega za biljni i ivotinjski svijet. Oblici proizvoda optereeni su ornamentima i stilizacijamam raznih motiva iz prirode. To su dizajn tekstila, odjee, namjetaja i sl. esto se sreu stilizacije razliitih svjetova na tkaninama ili dijelova divljih ivotinja na namjetaju i posuu (ae u obliku cvijeta, lavlje ape na nogama stola, cvijetni motiv na enskoj odjei itd.).

Racionalan dizajn Ovaj pravac dizajna javio se sredinom 20.vijeka kao rezultat razvoja tehnike, tehnologije i pronalaska novih materijala. Cilj ovog pravca dizajna je stvoriti racionalan proizvod u svakom pogledu. Proizvodi su esto tipizovani i standardizovani, kako bi se proizvodili sa mamnje trokova. Proizvodnja je masovna uz veliko uee mainskog rada.

Racionalan dizajn daje akcenat na funkcijau proizvoda. Proizvodi su jednostavni, vrlo rijetko sloeni. S druge strane, potroai trae diferencirane proizvode pa dizajneri imaju tekoe da pomire dva zahtjeva: da proizvod bude racionalan i izdiferenciran. Pri dizajniranju proizvoda po principima racionalnog dizajna treab nai ravnoteu izmeu pojednostavljenja proizvioda zbog manjih trokopva i zahtjeva potroaa da oni budu atraktivni, raznovrsni i privlani. Racinoalan dizajn ograniava upotrebu ornamenata pa je dizajner nemotivisan.

10

ist dizajn ist dizajn kao pravac je novijeg datuma i tipian za velikoserijsku i masovnu proizvodnju. Cilj je da se maksimalno pojednostavi oblik proizvoda. Proizvodi su jednostavni sa ravnim ili blago zakoenim povrinama. Konstrukcija proizvoda je pojedostavljena, ime se ostvaruje bra proizvodnja i laka montaa proizvoda. Primjenom automatizacije i robotike poveana je produktivnost.

U razvojnom smislu ist dizajn je nastavak racionalnog dizajna. ist dizajn jo manje u odnosu na racionalan dizajn koristi ornamente i boje. Od elemenata estetskog kvaliteta proizvoda tei se minimalnoj primjeni. To znai, da su oblici proizvoda isti, pri emu ih ine prave linije i ravne povrine. Ovaj pravac se najvie koristi pri dizajniranju tehnikih proizvoda, namjetaja, posudja, maina

Aerodinamian dizajn U ovom pravcu oblik proizvoda je aerodinamian.- javio se pri izradi prvih amaca i brodova. Znaajnija primjena nastaje poetkom 20-og vijeka pri razvoju aviona i drugih letjelica. Proizvod koji ima aerodinamian oblik prua najmanji otpor pri svom kretanju, tj. otpor vazduha, vode (avion, brod, automobil i dr.). Danas aerodinamian dizajn ima iroku primjenu, kao samostalan pravac i u okviru integralnog dizajna. Ovaj dizajn zastupljen je kod mnogih tehnikih proizvoda, odjee i obue, namjetaja, posudja i sl. Takodje, javlja se i kod proizvoda za djecu: djake torbe, pribor, djeija obua, igrake itd.

Integralan dizajn Integtralan dizajn je pravac koji integrie sve relevantne faktore i odnose u cilju stvaranja kvalitetnog proizvoda. Oblici proizvoda su razliiti: oni mogu integrisati elemente metaforinog, racionalnog, istog i aerodinaminog dizajna, ili nekog drugog pravca. Zbog toga proizvodi imaju raznovrsne, uravnoteene i integrisane tehniko funkcionalne, estetske, ekonomske i ergonomske kvalitete i sl.

Integralni dizajn stvara uspjene proizvode sa stanovita interesa i proizvodjaa i potroaa. Proizvodi su atraktivni, privlani, efikasni za proizvodnju i potronju, konkurentni i sl. Proizvodi imaju atribut optimalnosti, ime zadovoljavaju interese proizvodjaa, potroaa i drutva. Ovaj pravac integrie sve pozitivne pravce u dizajnu, pa su mu mogunosti univerzalne.

11

1. 3. KOMPONENTE DIZAJNA

1. 3. 1. POJAM KOMPONENTI DIZAJNA Komponente dizajna su zapravo mnoge specifinosti koje proimaju proces dizajniranja, kroz sve njegove faze i aktivnosti u kojima proizvod nastaje. Komponente dizajna imaju svoj teorijski i prakticni aspekt. Komponente ine sutinu dizajna i predstavljaju njegovu sadrinu u dizajniranju proizvoda. U prenosnom smislu, komponente dizajna su inioci kvaliteta proizvoda. U praktinom smislu komponente dizajna predstavljaju tokove aktivnosti procesa dizajniranja. Praktini aspekt komponenti dizajna je vaniji od teorijskog, jer iz tih aktivnosti nastaje proizvod. Termin "komponenta" upuuje na pomisao da se radi o djelu dizajna, te dizajn ne ini jedna, ve vie komponenti. Ovaj termin ini temelj za sva njegova svojstva i delovanja, kako u preduzeu, tako i izvan njega. Iz komponenti proistiu i mnogi uticaji dizajniranja na poslovanje preduzea, biznis, menadment, kvalitet itd. Sutinu komponente dizajna treba povezati sa kvalitetom proizvoda. Dizajneri svojim stvaralatvom, kroz tokove aktivnosti postepeno stvaraju proizvode, materijalizujui svoje ideje. Ukupan kvalitet ine etiri pojedinana, koji se integriu u ukupan kvalitet. Dakle, komponente dizajna i kvalitet proizvoda usko su povezani, to je sutinsko obiljeje stvaralatva i ukupnog djelovanja dizajna. 1. 3. 2. VRSTE KOMPONENTI DIZAJNA Proizvod kao rezultat dizajniranja mora imati etiri pojedinana kvaliteta i to: tehniko - funkcionalni, estetski, ekonomski i ergonomski.

Svaki kvalitet nastaje kao rezultat aktivnosti dizajnera i saradnika u strunom timu. Jezgro iz kojeg nastaje proizvod jeste ideja dizajnera. U sutini, ideja je fundament budueg proizvoda, i to je originalnija, i sam proizvod e biti kvalitetniji i atraktivniji od drugih proizvoda iste namjene. Ideja - gotov proizvod je relacija koja se mora posmatrati kao sutina komponenti dizajna. Ideju u svojoj svesti stvaraju dizajneri zahvaljujui darovitosti, dubini duha, imaginaciji, fantaziji, strunosti i iskustvu. Ideja je dragocjena tvorevina i velika vrijednost za preduzee i potroae. Ideja se rava na etiri grane, rukavca ili kanala. To je zbog toga to se buduem proizvodu moraju stvoriti etiri pojedinana kvaliteta. Ta etiri kvaliteta su u stvari etiri komponente dizajna koje izviru iz ideje. Kroz takve komponente dizajna "teku" aktivnosti dizajnera i ine sponu izmeu ideje i proizvoda koji nastaje kao materijalna kategorija (slika 1.1.). Komponente dizajna (tehniko-funkcionalne, estetske, ekonomske i ergonomske) i pojedinani kvaliteti proizvoda medusobno su blisko povezani: tehniko-funkcionalne komponente - tehniko-funkcionalni kvaliteti; estetske komponente - estetski kvaliteti; ekonomske komponente - ekonomski kvaliteti; ergonomske komponente - ergonomski kvaliteti.

12

Razdvajanje aktivnosti dizajnera na kanale (rukavce) praktino je nemogue. Definisanje komponenti kao tokove aktivnosti dizajnera kroz "kanale", ima za cilj da objasni kako ideja ima svoja etiri dijela, a proizvod etiri pojedinana kvaliteta. Dakle, komponente dizajna treba posmatrati kao "kanale" kroz koje teku aktivnosti dizajnera, odnosno na koje se rava ideja, i kao misaona kategorija, prevodi u proizvod kao materijalnu kategoriju.

IDEJA KAO EMBRION PROIZVODA

RU

KA

VA

C-K

AN

AL

I

RU

KA

VAC

-KAN

AL II

RU

KA

VA

C-K

AN

AL

III

RU

KA

VAC

-KAN

AL IV

Tehn

iko

-fun

kcio

naln

a ko

mpo

nent

a di

zajn

a

Este

tska

kom

pone

nta

diza

jna

Ekon

omsk

a ko

mpo

nent

a di

zajn

a

Ergo

nom

ska

kom

pone

nta

diza

jna

(Akt

ivno

st n

a st

vara

nju

tehn

iko

-fu

nkci

onal

nog

prob

lem

a)

(Akt

ivno

st n

a st

vara

nju

este

tsko

g kv

alite

ta)

(Akt

ivno

st n

a st

vara

nju

ekon

omsk

og k

valit

eta)

(Akt

ivno

st n

a st

vara

nju

egro

nom

skog

kva

litet

a)

PROIZVOD SA UKUPNIM KVALITETOM

TEHNIKO-FUNKCIONALNI

KVALITET ESTETSKI KVALITET

EKONOMSKI KVALITET

ERGONOMSKI KVALITET

Slika 1.1. ematski prikaz prevoenja ideje u proizvod

13

1. 3. 3. TEHNIKO - FUNKCIONALNA KOMPONENTA DIZAJNA Tehniko-funkcionalne komponente dizajna, kroz proces dizajniranja prelaze u tehniko-funkcionalni kvalitet proizvoda. Svaki proizvod mora da funkcionie-radi, odnosno da proizvodi neko dejstvo: statino (fiksiran na jednom mjestu ill za neki drugi proizvod) ill dinamino (kada svoje funkcije obavlja u kretanju). Tehnicko-funkcionalna komponenta kao sinonim tehniko-funkcionalnog kvaliteta proizvoda, mora biti tako zastupljena u procesu dizajniranja da bude saglasan zahtjevima trita. Ovi zahtjevi proistiu iz potrebe ljudi da ih proizvod zamjeni u nekoj radnji (automobil, strug, kran i si.), da im zatiti ivot i tijelo (kua, odjea, obua i si.) itd. Dizajniranje bilo kog proizvoda mora biti u saglasnosti sa zahtjevima potrosaa, koji do dizajna stizu posredstvom marketinga. Tehnicko-funkcionalni kvalitet proizvoda je prvi nastao, i to sredinom devetnaestog vijeka kada se prelazilo sa zanatske na industrijsku proizvodnju. Pored toga to proizvodi moraju da funkcioniu, danas su se pojavili novi zahtjevi: estetski, ekonomski i ergonomski. Stalni razvoj proizvoda dovodi do kvalitetnijih proizvoda, pa su proizvodi sve funkcionalniji, odnosno, raste im nivo tehniko-funkcionalnog kvaliteta. Funkcionalnost je samostalni kvalitet proizvoda i moze se samostalno posmatrati. Naime, jedan proizvod moze biti izuzetno funkcionalan, ali sa niskim estetskim i ergonomskim kvalitetima. Pri dizajniranju i danas se akcenat stavlja na funkciju, ali se vodi rauna i o tome da proizvod bude lijep, da je ergonomian, da ima prihvatljivu cijenu itd. Meutim, mnogi dizajneri jos uvijek pripadaju poznatom pravcu u dizajnu - funkcionalizmu. Takvi stvaraoci, ako ne uspeju da u ukupnom kvalitetu uravnotee navedene komponente, tj. kvalitete, dovode svoje preduzee u opasnost da tritu prezentira funkcionalne, ali jednolicne proizvode. Tehniko-funkcionalne komponente u procesu dizajniranja prolaze kroz sljedee specifine aktivnosti, kojima se ideja prevodi u proizvod: stvaranje ideja, kreiranje, konstruisanje, izbor materijala, izrada prototipa proizvoda.

Ovim se stvara tehniko-funkcionalni kvalitet koji se u upotrebi proizvoda manifestuje kroz: funkcionisanje proizvoda kako je predvidjeo dizajner i kako oekuje potroa, bezotkaznost proizvoda, oekivane ekonomske efekte u funkcionisanju, minimalnu potronju energije, jednostavno i jeftino odravanje, dugovijenost proizvoda, bezopasnost po zdravlje i ivot ovjeka, ekologinost itd.

Najvaniji elementi koji ulaze u tehniko-funkcionalnu komponentu su: materijal; konstrukcija proizvoda; kvalitet izrade u tehnoloskom procesu.

Ovo su tri bitna elementa ukupnog kvaliteta proizvoda, odnosno njegove cijene na tritu.

14

Materijal kao element tehniko-funkcionalne komponente U dizajniranju i realizaciji novih proizvoda koriste se razliiti materijali: neorganski, organski i sintetiki. Materijal fiziki gradi proizvod, a esto i svojom teksturom i bojom odreuje i njegov estetski kvalitet. Pri dizajniranju proizvoda biraju se oni materijali od kojih e proizvod moi da se realizuje odreenom tehnologijom obrade. Pri izboru materijala, koji treba da obezbjede tehniko-funkcionalni kvalitet, javljaju se dva sluaja: za proizvod postoji samo jedan materijal na tritu; za proizvod postoje alternativni materijali po fiziko-mehanikim, estetskim i drugim

svojstvima. U prvom sluaju dizajner je ogranien, a u drugom prua mu se vei izbor materijala za proizvod. Materijal, takoe, utie i na estetski, ekonomski i ergonomski kvalitet, kao i na konkurentnost i trinu poziciju proizvoda. Materijal utie na kvalitet preko: prirode i kvaliteta materijala; fiziko-mehanikih svojstava (tvrdoa, elastinost, otpornost na udare i habanje ); podobnosti materijala za obradu: sjeenjem, rezanjem, struganjem, gladanjem,

zakivanjem, kovanjem, zavarivanjem, livenjem, ivenjem itd.; pogodnosti materijala za obradu u smislu istezanja, savijanja, uvijanja i

presovanja; podobnosti materijala da se precizno obradi i prevodi u djelove, podsklopove i

sklopove proizvoda; podobnosti materijala da se spaja sa drugim materijalima u elemente proizvoda, a da

ovaj kvalitetno funkcionie; dugovjenosti materijala, a time i proizvoda; bezopasnosti materijala u funkcionisanju proizvoda po zdravlje i zivot ljudi; zadovoljenja ekolokih standarda i dr.

U praksi je teko obezbediti kvalitetan materijal, pa se vri izbor alternativnih materijala. Zbog toga, pri defmisanju tehnicko-funkcionalnog kvaliteta proizvoda, treba uzeti u obzir i mogunost nabavke materijala i njihovih supstituta. Vrlo esto neogranski, organski i sintetiki materijali nalaze primjenu pri izradi jednog proizvoda. Danas se sve vie koriste sintetiki materijali, kao supstituti za organske i neorganske materijale. U grupu neorganskih materijala spadaju materijali koji se nalaze u prirodi: metali, glina, staklo i dr. Ranije su se ovi materijali tesko obraivali. Zahvaljujui razvoju tehnologija, oni se danas relativno lako obrauju. Prvi predmeti su bili primitivni, a dananji mogu biti veoma sloenog oblika. Najvaniji metali koji se danas koriste su: gvoe, elik, bakar, aluminijum i dr. Gvoe (tj. legure gvoa) se u prvo vrijeme koristilo kao liveno gvozde. Legure gvoda danas se obraduju postupcima sa skidanjem strugotine (struganje, bruenje, glodanje i dr.) i bez skidanja strugotine (kovanje, presovanje, razdvajanje, savijanje i dr.). Takoe, koriste se i postupci livenja, zavarivanja itd. Posebno se danas koristi legura gvoda, tj. elik (legura Fe i do 2,1% C, kao i ostalih komponenata). Naroito je znaajna primjena nerajueg elika (hemijska, prehrambena industrija). Povrina elika moe se postupcima galvanizacije zatititi i uljepati. Bakar je metal koji se koristio jo u praistoriji. Oksidacijom povrine bakar potamni. Zbog toga se prethodno, prije izrade i ugradnje, presvlai pojedinim legurama. Bakar i kalaj daju leguru - bronze, koja je pogodna za livenje i druge naine obrade. Takoe, aluminijum, koji je lak i pogodan za obradu, se iroko koristi za mnoge proizvode. Naroito su znaajne njegove legure za avio industriju.

15

Glina se pojavila u ranom dobu razvoja ljudskog drutva. Proizvodi od gline su raznovrsni, po obliku i po tehniko-funkcionalnom kvalitetu. Glina se esto premazuje drugim materijalima i bojama. Prvoizvodi se peku, ime se obezbjeuje odreeni kvalitet proizvoda. Grnarski proizvodi se glaziraju zbog postizanja odreene ljepote, kao i zbog postizanja neprozirnosti. Fina glina naziva se porcelan i slui za izradu veoma kvalitetnih i skupocjenih proizvoda. Staklo se prvo javlja u starom Egiptu i Fenikiji. U zagrijanom stanju staklo je elastino, rastegljivo i pogodno za stvaranje razliitih oblika proizvoda. Dekorativnost stakla postie se bojenjem i dodavanjem raznih oksida. Staklo se obraduje presovanjem u kalupe i duvanjem. Danas se izrauju medicinsko, laboratorijsko, ravno i staklo za razne ukrasne i upotrebne predmete. Proizvodi od stakla imaju visok tehniko-funkcionalni kvalitet i otporni su na hemijske i atmosferske uticaje. Organski materijali su nastali kao produkt biljnog i ivotinjskog svijeta u prirodi. To su drvo, tkanine i koa. Ovi materijali su topli i kompatabilni sa ovjekovim tijelom. Ovi materijali se lako obrauju. Posebno treba istai plemenitost i neprevazienu ergonominost organskih materijala. Oni su najee topli, meki i prijemivi ljudskom tijelu. Drvo je materijal organskog pojrekla. Manje je otporno od neorganskih materijala. Drvo je toplo, elastino, meko, pogodno za obradu, i ima bogatu strukturu na povrini i u presjeku. Drvo je, uz kou, pamuk i svilu, najergonominiji materijal. Zbog svojih svojstava drvo je pogodno za stvaranje tehniko-funkcionalnog, estetskog i ergonomskog kvaliteta proizvoda. Proizvodi od drveta mogu da imaju razliite oblike. Drvo je bogato ornamentima koji se mogu sauvati i nakon njegove obrade. Drvo se obrauje rezanjem, glaanjem, savijanjem. presovanjem i sl. Ranije su se koristile tehnike duboreza. Drvo danas ima najiru upotrebu u izradi namjetaja. Danas se u izradi namjetaja koriste i metali i razni sintetiki materijali, ali oni ne mogu ergonomski zamjeniti drvo. Tkanine su organski materijali koji se dobijaju tkanjem. Ovi materijali su vlaknasti i njihov kvalitet zavisi od porjekla osnovnog materijala: biljno (lan, juta i pamuk), ivotinjsko (vuna) i svila. Vlaknasti materijali izraduju se tkanjem i pletenjem.. Pletenjem se izraduju mnogi proizvodi sa efektnim ornamentima. Tkanina prua iroke mogunosti dizajnerima pri stvaranju tehniko-funkcionalnog i ostalih kvaliteta. Tkanina se izrauje na razbojima, a izrauju se i tampane tkanine. Naini izrade tkanine mogu biti runi i mainski. Najee se koriste za odjevne predmete iji oblici, boje, teksture i ornamenti podlijeu modi. Tkanina se koristi i u dekorativne svrhe (tapiserije, ilimi i sl.). Danas se jo uvijek primjenjuju postupci rune obrade tkanina. jer se mainskim putem teko moe obezbijediti takav kvalitet proizvoda. Koa je jedan od najstarijih materijala koje je ovjek koristio. Koa je meka, elastina, topla, pogodna za obradu i prija ljudskoj koi. Koa je najplemenitiji, najergonominiji i veoma cjenjen materijal. Koe se dijele na krupne i sitne koe, zavisno od toga sa kojih ivotinja su skinute. Koa se obrauje tavljenjem. Od nje se izraduje obua, odjea, nametaj i sl. Pored koe i krzno ima veliku primjenu, naroito u izradi odjee. Sintetiki materijali se dobijaju u sloenim tehnolokim postupcima. Osnovu njihovog sastava ine vodonik, ugljenik, azot, hlor i dr. Njihova cijena uglavnom je niska pa se dosta koriste za izradu mnogih proizvoda. Najvanija svojstva sintetikih materijala su elastinost, pri zagrijavanju neki od njih se lako obrauju i prevode u eljene oblike, otporni su na hemikalije i vlagu, lahki su i imaju solidnu vrstou. Djele se na termoplastine i termostabilne materijale. Termostabilni materijali se mogu vie puta zagrijavati, a termoplastini samo jedanput. U grupu termoplastinih materijala spadaju polivinil, poliesilen. pleksiglas i dr. Termostabilni su poliester, fenol i melamin.

16

Konstrukcija kao element tehnicko-funkcionalne komponente Proizvod u materijalnom pogledu karakteriu veliina, oblik, materijal i nain spajanja djelova u podsklopove, zatim u sklopove i konano u cjelovit proizvod. Konstruisanje znai definisanje oblika, dimenzija, kvaliteta obrade, nacina povezivanja i funkcionisanja svih elemenata, odnosno proizvoda kao cijeline. Konstruisanjem proizvoda materijalizuje se ideja kao misaona kategorija. U procesu dizajniranja prvo sljedi kreiranje proizvoda, pa potom konstruisanje. Iako je kreacija - crte ili slika, ona u znaajnoj meri predodreuje proizvod. Konstrukcija proizvoda je daleko znaajnija za njegov tehniko-funkcionalni kvalitet. Poznata je izreka, da proizvod funkcionie toliko kvalitetno, koliko je precizno konstruisan. U konstrukcionom definisanju, dizajner je obavezan da proui: namjenu proizvoda, funkciju svakog dijela, podsklopa i sklopa, osnovne i pomone materijale koje e ugraditi u proizvod, tehnoloki postupak po kome e se proizvod izraditi, nain funkcionisanja gotovog proizvoda i dr.

Pri dizajniranju i konstruisanju svi elementi se moraju tako povezati da svaki od njih izvrava svoju funkciju u proizvodu kao sistemu. Ovo podrazumeva da se svakom dijelu, podsklopu i sklopu moraju definisati dimenzije, oblici, materijali, kvalitet obrade i povezivanje. Konstruisanje, odnosno povezivanje elemenata mora se prikazati na tehnikom crteu. Konstrukcija proizvoda na crteu mora se jasno definisati, i to putem: kreacija - nacrta oblika, tj. izgleda proizvoda, projekcije presjeka, tehnikog pisma, preciznog i pravilnog dimenzionisanja, tanog oznaavanja materijala, tanog prikaza kvaliteta obrade elemenata i dr.

Prikazivanje konstrukcije na crteu zahtjeva primjenu odgovarajuih standarda, propisa vezanih za materijale, tehniko pismo i druge elemente tehnikog crtea. Konstrukcija presudno utie na tehniko-funkcionalni kvalitet proizvoda kroz: pravilno definisanje namjene, tj. funkcije proizvoda, izbor najprikladnijih materijala, zavisno od namjene, reima funkcionisanja i

predvienog nivoa ukupnog kvaliteta proizvoda, precizno definisanje oblika, dimenzija, naina obrade i povezivanje svih

elemenata u cjelovit proizvod, precizno definisanje kvaliteta obrade, odnosno izrade svih elemenata i njihovih

meusobnih veza i struktura proizvoda, izbor odgovarajueg tehnolokog postupka, kako bi sredstva za rad i kadrovi bili u

stanju da obrade materijale i izrade elemente prizvoda sa kvalitetom koji konstrukcija definie, dugovjenost proizvoda, koju pre svega uslovljavaju preciznost konstrukcije, kao i

kvalitet materijala i izrade, ekonominost proizvoda i funkcionisanje, po efektima koje daje i po energiji koju

troi. pouzdanost svih elemenata proizvoda u pogledu bezotkaznosti i bezopasnosti po ovjeka. jednostavno i jeftino odravanje i servisiranje proizvoda, zadovoljavanje zahtjeva ekologije, raspoloivost i popravljivost proizvoda i dr.

17

Osnov funkcionisanja proizvoda lei u njegovom tehniko-funkcionalnom kvalitetu. Ovaj kvalitet u najveoj mjeri odreuje razvoj i kvalitet konstrukcije. On se manifestuje kroz mali broj otkaza i lomova, minimalnu potronju energije, dugovjenost, ekonomske efekte i dr. Stoga su razvoj konstrukcije i tehniko-funkcionalni kvalitet proizvoda u stalnoj vezi i meuzavisnosti. Za razvoj konstrukcije najodgovorniji su dizajneri, ali odgovornost imaju i drugi lanovi u strunom timu, inenjeri, tehniari, majstori itd. Takoe, za razvoj konstrukcije odgovorni su i menaderi (direktori) u preduzeu. Na razvoj konstrukcije utiu i drugi faktori koji mogu biti: tehniko - tehnoloke, ekonomske, trzine i drutvene prirode, i koji deluju izvan preduzea. Razvoj konstrukcije moe se sprovoditi u sektoru dizajna, sektoru istraivanja i razvoja, ili kombinovano. Ako u preduzeu postoji sektor za istraivanje i razvoj, onda unapreenje konstrukcije spada i u domen aktivnosti i odgovornosti tog sektora. Kombinovani nain razvoja konstrukcije je najpogodniji, jer se bavi fundamentalnim i konkretnim pitanjima. U svakom sluaju, razvoj konstrukcije je najefikasniji kada se obavlja u samom preduzeu. Jedan od razloga je i to to razvoj konstrukcije predstavlja poslovnu tajnu. Kvalitet izrade kao element tehniko-funkcionalne komponente Svaki sastavni deo tehnolokog procesa moe se odvijati na razliitim kvalitativnim nivoima, od ega zavisi kvalitet izrade proizvoda. Time je kvalitet izrade i faktor tehniko-funkcionalnog kvaliteta proizvoda. Da bi se dobio vei kvalitet mora se usavravati tehnoloki proces izrade proizvoda. Dizajneri pri konstruisanju proizvoda i izboru materijala moraju definisati kvalitet izrade. Na kvalitet izrade proizvoda u tehnolokom procesu utie veliki broj faktora tehnike, organizacione i subjektivne prirode. Sam kvalitet izrade utice na tehniko-funkcionalni kvalitet proizvoda kroz: tanost konstrukcije, tanost tehnike i tehnoloke dokumentacije po kojoj se proizvod izraduje, usklaenost dimenzija i oblika svih elemenata pri izradi prema konstrukcionim

crteima, usklaenost mjera svih elemenata sa granicama tolerancije, usklaenost kvaliteta obrade svih elemenata proizvoda prema konstrukcionim

crteima, povrinsku obradu i zatitu izvedenu prema konstrukcionim crteima, kvalitet materijala od kojih se izrauje proizvod, stanje radne sposobnosti maina, ureaja i opreme, koji uestvuju u izradi

proizvoda, ispravnost alata i pribora, tanost i ispravnost kontrolnih alata kojima se proverava preciznost izrade, strunost radne snage, organizovanost i strunost kadrova u kontroli kvaliteta izrade, fizike uslove rada u pogledu osvetljenja, temperature, vlanosti vazduha, buke,

umova, potresa, vibracija i uvodenje i primjena sistema kvaliteta i TQM .

Svaki od navedenih faktora utie i na kvalitet izrade. Zbog toga, tehnoloki proces treba blagovremeno pripremiti (inovirati) za nove proizvode koji se dizajniraju i iji kvalitet izrade po pravilu zahtjeva veu finou i preciznost.

18

Pri izradi proizvoda u tehnolokom procesu moe doi do razliitih odstupanja od predvienog kvaliteta. Zbog toga se mora kontrolisati tok tehnolokog procesa. Tu kontrolu obavljaju odgovarajue slube u preduzeu. Postoje: kontrola ulaza materijala (ulazna kontrola), kontrola sredstava za rad, linijska kontrola, medufazna kontrola, zavrna kontrola i superkontrola.

Linijska kontrola provjerava kvalitet izrade u tehnolokim grupama, odnosno na linijama. Tipina je za serijsku proizvodnju gde su maine postavljene u grupnom ili linijskom rasporedu. Meufazna kontrola provjerava kvalitet izrade dijelova, podsklopova i sklopova po fazama u tehnolokom postupku, a zavrna kontrola analizira celovit proizvod. Superkontrola je provjera svih prethodnih kontrola. Njen zadatak je da otkrije propuste prethodnih kontrola i obezbedi izlazak na triste samo onim proizvodima koji imaju traeni kvalitet izrade. Sistem kvaliteta se danas sve vie razvija i iri i predstavlja obavezu svih zaposlenih da rade kako je propisano. Takoe, posebnu odgovornost za kvalitet proizvoda imaju menaderi i radna snaga u proizvodnji. Sistem kvaliteta predstavlja organizacionu strukturu, postupke, procese i resurse, koji su potrebni za upravljanje kvalitetom i njegovo stvaranje, to se odnosi i na obezbjeenje kvaliteta izrade.

19

1. 3. 4. ESTETSKA KOMPONENTA DIZAJNA Estetska komponenta preko skupa aktivnosti u procesu dizajniranja prelazi u estetski kvalitet proizvoda. Potroai trae da proizvod bude prikladne veliine, harmoninog oblika, obojen u skladu sa stilom ili modom, a esto i oplemenjen najrazliitijim ornamentima. Ljudi trae na tritu estetian proizvod, tj. imaju izraenu elju za lijepim proizvodom. Zbog toga, djelovanje dizajna mora biti usmereno u tom cilju, jer ljepota uzbuuje ovjeka i duhovno ga uzdie. Bez ljepote, proizvodi bi bili monotoni, grubi i ne bi privlaili posebnu panju ljudi. Ljepota, veliina, oblik, boje i ornamenati oplemenjuju proizvod i udahnjuju mu duu. Spoljni izgled proizvoda izaziva panju kod ljudi. Razlog je jednostavan: spoljni izgled proizvoda je vidljiv i podloan oima. Istraivanja su pokazala da estetski kvalitet proizvoda kod ljudi izaziva psiholoke procese, koji odreuju nain njihovog ponaanja pri kupovini. Posebno mjesto zauzima ljepota proizvoda, koja mora biti presudna pri dizajniranju. Estetski kvalitet na odluku kupca o kupovini utie zavisno od: nivoa obrazovanja i kulture, nivoa informisanosti, jaine kupovne snage, razliitih iskustava u korienju proizvoda, razliitog poimanja estetike u svakodnevnom ivotu i dr.

Takoe, kupci razliito reaguju; jedni stavljaju akcenat na veliinu i oblik, drugi na oblik i boju, trei na boju i ornamente itd. Kriterijumi kupca u ocjeni estetskog kvaliteta proizvoda odreeni su aktuelnom modom koja je bitan uslov za masovno prihvatanje na tritu. Moda odreuje pojedincu socijalni sloj kome pripada ili onaj kome tei. Pored mode, savremeni dizajn mora da pomiri i optimizuje dva interesa: zahtjeve kupaca za estetskim kvalitetom proizvoda i zahtjeve proizvoaa da estetski kvalitet proizvoda ostvare uz minimalne

trokove.

Pomiriti ova dva zahtjeva je problem koji dizajner mora da rjeava. Aktivnosti dizajnera u procesu prelaenja estetske komponente u estetski kvalitet su: stvaranje ideja, kreiranje proizvoda, konstruisanje kojim e se stvoriti skladna veliina i harmonian oblik, izbor materijala koji ima privlane boje, teksture i dr.

Sam kvalitet na proizvodu se manifestuje: harmonijom veliine i oblika, kompozicijom boja koja izaziva lijepe emocije, ornamentikom koja odgovara obliku i namjeni, estetskom usklaenou proizvoda sa drugim predmetima u okolini i dr.

Eksperimentalno je dokazano da ovjek prilikom vizuelne komunikacije sa konkretnim predmetom, zapaa sljedeim redosledom: veliina, oblik, boja i ornament.

Ovo su etiri bitna elementa koji preko estetskog kvaliteta ine dio ukupnog kvaliteta proizvoda. Da bi proizvod imao ljepotu, odnosno estetski kvalitet, neophodna je harmonija veliina, oblika, boja i ornamenata.

20

Veliina kao element estetske komponente Svaki predmet u prirodi ima prostorne dimenzije ili mjere. Sklad u odnosima veliina snano djeluje na emocije ljudi, pa stoga on spada u red visokih estetskih vrijednosti. Na primer, srazmere izmedu temelja, stubova, prozora, podova i plafona kod grkih hramova se nisu menjale. Veliina preko vizuelnog doivljaja ili dodira snano deluje na svest ljudi. Veliina omoguava uporeivanja u ljudskoj svesti i ovjek je nesvjesno uporeuje sa realnom okolinom, sa dimenzijama svoga tijela i dr. Sve veliine predmeta koje ovjek koristi moraju biti prilagoene njegovoj anatomskoj grai. Stoga veliina predstavlja jedan od osnovnih elemenata proizvoda. Leaj ili stolica imaju veliine prema veliini ljudskog tijela, a neki proizvodi imaju veliinu pojedinih delova ovjekovog tijela (cipela - noga, rukavice -ruke, kapa - glava i sl.). Veliina svakog proizvoda pri dizajniranju mora pratiti namjenu i ergonomske zahtjeve ovjeka. Nita ne smije biti "veliko" niti "malo". Veliine, odnosno dimenzioni intenziteti materijalnih predmeta u prirodi najee su u strogoj srazmeri, to se uzima u obzir pri dizajniranju. Veliina proizvoda znaajno utie na estetski kvalitet kroz: usklaenost veliine proizvoda sa njegovom namjenom, usklaenost veliine proizvoda sa veliinom ovjekovog tijela, srazmernu proporciju veliina svih elemenata proizvoda, usklaenost veliine sa oblikom, bojama i ornamentima proizvoda, usklaenost proizvoda sa drugim predmetima u okolini i samoj okolinom, obezbeenje trajnosti veliine, kao i oblika, boja i ornamenata kroz ivotni vijek

proizvoda i dr. Veliina e uticati na estetski kvalitet samo ako su u proizvod ugraeni kvalitetni materijali i ako je on solidno izraen u tehnolokom procesu. U dizajnu treba teiti idealnoj proporciji tzv. zlatnom presjeku. Zlatni presjek se pojavio oko 1830. god., a predstavlja odnos veliina gde se manji dio prema veem, kao i vei prema cijelini, odnosi u srazmeri 1 : 1,618. Takoe je znaajan red: 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144 koji je utvrdio Leonardo Pisano Fibonaci u 13. vijeku. Osobina ovog reda je da zbir dva prethodna broja daje sljedei. Srazmera 55 : 89 najblia je zlatnom presjeku. U stvaranju estetskog kvaliteta proizvoda na osnovu proporcije veliina njegovih sastavnih elemenata, mora se voditi rauna o obliku, bojama i ornamentima. Veliina i oblik su materijalno i blisko sjedinjeni. Boja takoe ima svoju veliinu preko veliine obojenih povrina. Ornament, takoe, ima svoju veliinu, oblik, i boju. To znai da su na proizvodu uvijek sjedinjeni veliina, oblik, boje i ornamenti, a svi oni podljeu proporciji kao univerzalnom principu ljepote.

Oblik kao element estetske komponente Predmeti u prirodi obavezno imaju oblik koji ine granice izmeu njih i prostora. Te granice su u vizuelnom pogledu obrisi, odnosno linije i povrine koje oveje oko uoava pod djelovanjem svetlosti. Svi oblici koji su prirodna tvorevina, okruuju ovjeka i djeluju na njegovu psihu bez njegove volje. Oblici koje je stvorio ovjek podvrgnuti su njegovoj volji i estetskim zahtjevima. U dizajnu i umjetnosti se smatra da se najsavreniji oblici nalaze u prirodi. U skladu sa tim, najsavreniji oblici koje ovjek moe da stvori su oni ije se velicine, proporcije, boje i ornamenti pribliavaju oblicima iz prirode. Oblici predmeta sa veliinama, bojama i ornamentima snano deluju na ovjeka preko njegovih ula vida i dodira, izazivajui najrazliitije psiholoke procese. Skladan oblik, primjerene veliine, harmonine boje i ornamenti stvaraju kod ovjeka lijepe oseaje. Oblik predmeta ine:

21

materija koja je koherentna i kao takva ini oblik stabilnim; geometrijske ili druge slike, a prije svega: krug, elipsa, trougao, kvadrat,

pravougaonik, trapez, romb, romboid i deltoid; geometrijska tijela koja grade njegovu strukturu, odnosno dijelove, podsklopove i

sklopove samog proizvoda; boje koje mu daju posebno estetsko svojstvo na povrinama; ornamenti koji mu uljepavaju povrine i time doprinose njegovoj ljepoti i dr.

Znai, oblik je sloena materijalna kategorija iji stepen sloenosti zavisi od prirode i namjene proizvoda. Predmeti dobijaju svoje obiike u aktivnostima dizajnera, tj. kroz kreiranje konstruisanje, izbor materijala, definisanje naina izrade i izradu prototipa. Kreacijom i konstrukcijom se materijalno definie oblik proizvoda u pogledu veliine, boja, ornamenata i unutranje strukture, odnosno sadraja koji daje upotrebnu vrijednost. Oblik je blisko vezan za boje i ornamente. Bez njih proizvod bi bio monoton, osiromaen i neprivlaan za ljude. Izmeu oblika proizvoda, boje i ornamenata mora postojati jedinstvo i harmonija. Tako se stvara ljepota oblika proizvoda. Pri stvaranju oblika dizajneri su u dilemi: da li prvo definisati geometrijske ili druge slike, koje kao povrine ine spoljni izgled, ili prvo definisati unutranju strukturu. Izbor zavisi od prirode i namjene proizvoda, kao i nahoenja dizajnera. Neki dizajneri, naroito oni iskusni, paralelno formiraju spoljni izgled i strukturu oblika, to je obino veoma sloeno. Izmedu oblika i upotrebne vrijednosti proizvoda postoji veza. Oblik ine geometrijske i druge povrine i geometrijska tijela, koja utiu i na funkciju proizvoda. Konstrukcijom proizvoda definiu se dimenzije, nain povezivanja, kvalitet obrade itd. Ukupan kvalitet proizvoda ini upotrebnu vrijednost proizvoda, pa je oigledna veza izmeu oblika, njegove strukture, sadraja i upotrebne vrijednosti proizvoda. Izmeu oblika i veliine veza je njihova proporcija, koja utie na estetski kvalitet proizvoda, ali i na tehniko-funkcionalni, ekonomski i ergonomski kvalitet. Oblik je osnova materijalnosti proizvoda i svih njegovih atributa koji mu daju smisao i svrhu pri dizajniranju i korienju. Oblik posebno utie na estetski kvalitet proizvoda kroz: usaglaenost sa prirodom i namjenom proizvoda, usaglaenost veliina povrina i geometrijskih tijela koja ine oblik, sa ovjekovim kriterijumima ljepote, usaglaenost sa drugim oblicima u okolini, harmoniju boja na povrinama, harmoniju ornamenata i dr.

Boja kao element estetske komponente Materijali od kojih je izraen proizvod imaju svoju prirodnu boju, ali se ona moe i nanositi, to omoguava izbor najrazliitijih boja i njihovih tonova. Time se moe postii vii estetski kvalitet. Vanost boje proistie iz injenice da gotovo svi ljudi reaguju na razliite boje ili njihove tonove. Razliite boje, tople ill hladne, veeg ili manjeg intenziteta, izazivaju u ljudima reakcije i psiholoke procese. Proizvodi moraju imati takve boje koje se sa oblicima i ornamentima harmonino uklapaju u jedinstvenu celinu. Takoe, primjenjene boje moraju biti harmonine. Kod jednobojnih proizvoda boja prati namjenu (zavisno od funkcije, pola, uzrasta, navika potroaa i sl.), veliinu, oblik i odnos konkretnog proizvoda sa drugim proizvodima koje potroai koriste. Tako je potrebno usaglaavati boje odjee i obue, nametaja i zidova, fasade zgrada i okoline itd. Ako proizvod ima vie boja tada svi elementi proizvoda koji su razliito obojeni, moraju biti u harmoniji. Takoe, konkretni proizvod mora biti u

22

harmoniji sa drugim proizvodima sa kojima se zajedno upotrebljava. Problem harmonizacije boja na obliku proizvoda rjeava se potovanjem pravila slaganja boja. Boje kao element estetskog kvaliteta najee su presudan faktor za odluivanje potroaa o kupovini. Poto je brza i efikasna prodaja cilj proizvodnje i poslovanja, boja moe da poslui kao sredstvo za uveanje obima prodaje. Pri izboru boja nuno je rukovoditi se sljedeim kriterijumima: boja mora da prati funkciju proizvoda, boja mora biti usaglaena sa veliinom i oblikom proizvoda, proizvodi moraju biti obojeni zavisno od toga kojoj grupi potroaa su

namjenjeni (uzrast, pol, obrazovanje, navike i sl.) boja proizvoda mora biti takva, da kod potroaa izaziva lijepa oseanja i

zadovoljstvo pri korienju proizvoda, boja proizvoda mora biti saglasna aktuelnoj modi, boja mora uticati na formiranje dobrog ukusa kod potroaa i dr.

Boja, pored estetskog kvaliteta, ima i odreenu funkciju. Neki proizvodi moraju biti obojeni odgovarajuom bojom (saobraajni znaci, opasna mjesta u proizvodnim procesima, opasna mjesta na mainama itd.). Izbor boje proizvoda zavisi od toga da li su to proizvodi iroke potronje, reprodukcioni materijaii ili investicioni proizvodi. Boja ima najveu vanost kod proizvoda iroke potronje. Izbor boje bira se u zavisnosti od aktuelne mode i zahtjeva potroaa. Proizvodi investicione potronje boje se tako da obezbedi lagodnost i zadovoljstvo u radu. Boja je efikasno sredstvo dizajna u stvaranju estetskog kvaliteta, zajedno sa veliinom, oblikom i ornamentom. Ona na estetski kvalitet utie najee kroz: svoju hromatinost (intenzitet, jaina boje), kvalitet, odnosno kvalitativnu diferenciranost jedne boje od druge, svoju vrijednost - valer, odnosno gradaciju osvetljenosti, asocijativna svojstva koja deluju na ljude, harmoninost sa veliinom, oblikom i ornamentom, usklaenost sa namjenom proizvoda, naroito u pogledu pola, uzrasta, tradicije,

vjerskih obiaja, nivoa obrazovanja i kulture poroaa, potovanje pravila slaganja boja i tonova i dr.

Ornament kao element estetske komponente Da bi se pojedninim proizvodima uveao estetski kvalitet koristi se ornament-ukras, kao efikasan faktor uveanja tog kvaliteta. Ako su povrine, koje su dostupne oku potroaa, obogaene ukrasima i detaljima, tada je proizvod ljepi. Meutim, pretjerano ukraavanje, odnosno neumjerena upotreba ornamenata u dizajniranju naruava estetski kvalitet proizvoda. Nekada to dovodi do kia i obezvreivanja proizvoda u estetskom pogledu. Upotreba ornamenata uslovljena je funkcijom i prirodom proizvoda. Tako je besmisleno ukraavati povrine na proizvodima bijele tehnike, ali nametaj ili odjea se esto ukraavaju. Pri dizajniranju mora se voditi rauna o tome koje povrine proizvoda treba da imaju ornamente i kakvi oni mogu i trebaju da budu. U kolikoj mjeri ornament u okviru estetskog kvaliteta proizvoda utie na pridobijanje potroaa teko je utvrditi. Kod ljudi je potreba za ukraavanjem utemeljena na psiholokoj osnovi. esto i najmanji ukras pozitivno deluje na potroaa. Narodi niske kulture i obrazovanja skloni su da na primitivan nain ukraavaju predmete koje koriste. Medutim, savremeni ovjek esto ara, pie ili crta na praznim papirima, na svojim belenicama, po knjigama itd. Ove okolnosti koriste se u dizajnu. Dejstvo ornamenta na psiholoke procese

23

i emocije ljudi ima za cilj da privue njihovu panju, i da ih navede da kupe proizvod. Pri razradi ideje za proizvod, dizajneri i saradnici moraju ve tada ta predvide ornamente, a ne kasnije pri konstruisanju. U tom sluaju dolazi do poskupljenja proizvoda, produava se trajanje procesa dizajniranja, uveavaju se trokovi izrade prototipa proizvoda itd. Primjena ornamenta zavisi od veliine, oblika i boje proizvoda, od vrste materijala i postupka izrade proizvoda. Ornament znaajno doprinosi estetskom kvalitetu proizvoda, ukoliko se u procesu dizajniranja primjeni sa panjom i mjerom. Doprinos ornamenta estetskom kvalitetu proizvoda ogleda se kroz: usaglaenost veliine, oblika i boje ornamenta sa prirodom i namjenom

proizvoda, medusobnu usaglaenost vie ornamenata na jednom proizvodu, u pogledu veliina,

oblika i boja, izbor naina nanoenja ornamenata na povrine oblika (nanoenjem ornamenata na

povrinu ili izdubljivanjem materijala, nanoenjem linija, boja, geometrijskih slika) usaglaavanje ornamenata na obliku proizvoda sa drugim proizvodima u okolini koje ovjek koristi. Harmonizaciju - meusobno usaglaavanje veliine, oblika i boje samog

ornamenata i dr.

24

1. 3. 5. EKONOMSKA KOMPONENTA DIZAJNA Ekonomska komponenta dizajna, preko specifinih aktivnosti dizajnera prevodi se u ekonomski kvalitet proizvoda. On se ogleda kroz ekonomsko stanje u proizvodnji i poslovanju preduzea. Proizvod sa svojom konkurentskom snagom na tritu, efikasnou i optimalnou obezbeuje ekonomski kvalitet. Stvarajui tehniko-funkcionalni, estetski i ergonomski kvalitet, dizajn proizvodu stvara i ekonomski kvalitet. Ekonomski kvalitet je potpun ako istovremeno zadovoljava interese preduzea i interese potroaa. Proizvod daje smisao proizvodnji i ini njenu okosnicu samo ako je faktor profita i drugih ekonomskih ciljeva. Postii ove ciljeve izuzetno je teak zadatak. Proizvod, kojeg dizajn stvori i proizvodnja izradi, sa svojim kvalitetima i ekonomskom vrijednou, presudan je faktor kvaliteta ekonimije svakog preduzea. U vodenju poslovne i ekonomske politike javljaju se razliiti interesi: mikro i makro karakteristika. Svi ele da ostvare profit: zaposleni pojedinci, vlasnici biznisa, dravna preduzea i konano sama drava. U mikro-ekonomskom pogledu, pojedinci ele maksimalne zarade, vlasnici biznisa ili preduzea tee uveanju profita, dok drava u makro-ekonomskom pogledu, kroz poresku politiku, hoe da ostvari svoje interese. U sreditu svih tih interesa je proizvod koji mora imati ekonomski kvalitet. Takoe, proizvod mora da zadovolji ekonomske interese potroaa, pri emu tek tada on ima ukupni ekonomski kvalitet. Poznato je da nema prodaje ni profita za preduzee ako proizvod ekonomski ne privlai potroaa. Proizvod se javlja kao bitan faktor profita na svim nivoima ekonomije. Proizvodu treba stvoriti ekonomski kvalitet u procesu dizajniranja. Taj kvalitet proistie iz mnotva aktivnosti dizajnera, ali i iz tehniko-funkcionalnog, estetskog i ergonomskog kvaliteta. Ekonomski kvalitet nastaje kao rezultat kreacije, konstrukcije, izabranih materijala i kvaliteta pri izradi u tehnolokom postupku. Kreacija definie veliinu, oblik, materijale i sloenost konstrukcije. Konstrukcija odreduje dimenzije i primjenjene materijale, a takode utie na produktivnost i ekonominost u proizvodnji. Potroai trae da im proizvod bezprjekorno funkcionie i daje oekivane efekte. Iz toga proistie pravilo da se u ekonomskom pogledu moraju zadovoljiti interesi preduzea i interesi potroaa. Interesi potroaa su vaniji, jer uslovljavaju buduu prodaju i time na ekonomsko stanje preduzea. Da bi ekonomsko stanje preduzea bilo stabilno i uvijek rezultiralo rastom kvaliteta ekonomije, ekonomski kvalitet proizvoda preduzeu mora obezbediti: rast obima proizvodnje, postizanje realnih cijena na tritu, ostvarivanje planiranog prihoda, minimizaciju trokova, maksimizaciju profita i dr.

Takoe, ekonomski kvalitet proizvoda potroaima mora obezbediti: dug ivotni vijek proizvoda, traene efekte funkcionisanja, minimalnu potrosnju energije, bezotkaznost, popravljivost, raspoloivost (mogunost da potroa koristi proizvod u svakom eljenom,

potrebnom trenutku), lako i jeftino odravanje i servisiranje i dr.

Svi navedeni aspekti ekonomskog kvaliteta proizvoda, koji treba da zadovolje ekonomske interese proizvoaa i potroaa, su ujedno i elementi tog kvaliteta. Ekonomski kvalitet proizvoda stvara se u procesu dizajniranja, kada ekonomska komponenta dizajna prelazi u ekonomski kvalitet proizvoda.

25

1. 3. 6. ERGONOMSKA KOMPONENTA DIZAJNA Ergonomska komponenta koja prelazi u ergonomski kvalitet proizvoda, javlja se u procesu dizajniranja kao rezultat specifinih aktivnosti dizajnera i ostalih lanova strunog tima. Ergonomski zahtjevi se ogledaju u maksimalnoj prilagoenosti proizvoda ovjeku u fizikom i psiholokom pogledu. Razvojem tehnike, tehnologije i materijala, uz rast kupovne snage potroaa javili su se ergonomski zahtjevi kod proizvoda. Treba rei da ovaj zahtjev, odnosno kvalitet, predstavlja vaan faktor razvoja proizvoda i njegovog prihvatanja od potroaa. Ergonomija koristi rezultate drugih naunih disciplina, odnosno podataka o ovjeku i faktorima izvan njega koji utiu na njegovo ponaanje, rad, zdravlje i ivot. Cilj je da se humanizuje odnos izmedu ovjeka i cjelokupne materijalne okoline sa kojom je u direktnom ili indirektnom kontaktu. Za ergonomiju je ovjek sa svojim fizikim, senzornim i psiholokim osobinama konstanta, dok su predmeti, materijalna okolina, procesi i sistemi u kojima on ivi i radi zavisne promenljive, koje se toj konstanti prilagoavaju. Po ergonomskim zahtjevima treba urediti materijalnu okolinu, radnu i ivotnu sredinu, kao i dizajniranje proizvoda svake vrste. Na taj nain se obezbeuje potpuni fiziki, senzorni i psihiki integritet ovjeka. Osnovni princip ergonomije glasi: cijela materijalna okolina, radna i ivotna sredina sa proizvodima koji se u njoj nalaze i koriste, maksimalno moraju biti podreeni ovjeku. ovjek je centar svih ergonomskih izuavanja. Ergonomija se moe izuavati u irem i uem smislu. U irem smislu, ergonomija se bavi istraivanjem i prilagoavanjem materijalne okoline, radne i ivotne sredine ovjeku. Ergonomija u irem smislu bavi se iznalaenjem metoda i tehnika da se materijalna okolina, radna i ivotna sredina prilagode ovjeku. U tom pogledu potrebno je humanizovati odnos ovjeka sa okolinom, radnom i ivotnom sredinom. Pri tome se ne smije ugroziti psiho-fiziki integritet ovjeka. U radnoj i ivotnoj sredini ovjeka okruuju maine, aparati, postrojenja i sl., kao i mnotvo proizvoda koje on koristi u radu ili svakodnevnom ivotu. U toj sredini ovjeka ugroavaju opasna mjesta: loe osvetljenje, neodgovarajua temperatura i vlanost vazduha, buka, umovi, potresi, vibracije itd. Takoe, na njega negativno deluju saobraaj, industrija, prirodni faktori i dr. Zadatak je ergonomije da iznae metode i tehnike kojima e zatititi ovjeka od negativnih faktora iz materijalne okoline, radne i ivotne sredine. U tome posebnu ulogu imaju dizajneri. U uem smislu, ergonomija se bavi istraivanjem, izuavanjem i prilagoavanjem svih materijalnih predmeta ovjeku, posebno onih koji ga okruuju. U uem smislu ergonomija se bavi iznalaenjem metoda i tehnika da se proizvodi prilagode ovjeku. Za svaki odnos ovjek - priroda moe se rei da je ergonomski odnos. Ergonomski princip glasi: ovjek je sa svojim psihofizikim osobinama nepromenljiv, a dizajneri mogu menjati i prilagoavati samo proizvode koje stvaraju za ovjeka. Osnovno je da dizajneri proizvode podrede fiziolokim, antropometrijskim, senzornim i psiholokim osobinama ovjeka. ovjek se nalazi u neposrednom fizikom kontaktu sa velikim brojem proizvoda. ovjek dodiruje proizvode u radu, hodu, pri sjedenju ili leanju, ime su njegovo tijelo, senzori i psiha izloeni dejstvu tih proizvoda, to stvara veoma razliite emocije. Dizajneri treba da stvore ergonomine proizvode (udobni-konforni) da se kod potroaa stvori zadovoljstvo i motivacija za kupovinu. Dizajneri imaju vanu ulogu u privlaenju i zadravanju potroaa, na bazi ergonomskog kvaliteta proizvoda.

26

Najvaniji ergonomski principi koje dizajneri moraju potovati i obezbijediti pri stvaranju proizvoda su: optimalna definisanost namjene, veliina i oblik proizvoda moraju biti prilagoeni veliini i obliku, tj.

anatomskoj grai ovjekovog tijela, proizvod mora u pogledu konstrukcije, kvaliteta izrade i materijala potpuno

odgovorati psiho-fizikim zahtjevima i osobinama ovjeka, proizvod u antropometrijskom pogledu mora biti prilagoen ovjeku i dr.

Pored navedenih principa, proizvod mora da obezbjedi zatitu zdravlja i ivota ovjeka, kao i eliminisanje negativnih efekata koji vre agresiju na njegovo tijelo i psihu (prejaka svetlost, previsoka ili preniska temperatura, neodgovarajua vlanost vazduha, buka, umovi, potresi, vibracije i sl.). 1.4. FAZE PROCESA DIZAJNIRANJA Opti model procesa dizajniranja proizvoda kroz svoje faze, uz odreene modifikacije, moe se primjenjivati u veini preduzea. I Faza: Prikupljaje informacija sa trita i iz okruenja II Faza: Planiranje novih i razvoj postojeih proizvoda III Faza: Formiranje-materijalizovanje proizvoda Formiranje - materijalizovanje proizvoda je najvanija faza u procesu dizajniranja. U ovoj fazi proizvod postaje vidljiv, opipljiv. Formiranje proizvoda se mora vriti na bazi marketing informacija. To se prije svega odnosi na svaki pojedinani kvalitet, kao i na ukupni kvalitet. Vano je uravnoteiti nivoe svakog pojedinanog kvaliteta. Zbog svoje kompleksnosti, ova faza se moe podijeliti na pet pod faza:

1. stvaranje, selekcija i razrada ideja 2. Kreiranje vizuelna prezentacija proizvoda 3. Konstruisanje proizvoda 4. Izbor materijala 5. Izrada prototipa proizvoda

IV Faza: Formiranje kolekcije proizvoda V Fza: Izrada tehnike i druge dokumentacije VI Faza: Izrada probne serije VII Faza: Testiranje proizvoda VIII Faza: Analiza i ocjenjivanje proizvoda IX Faza: Uvoenje proizvoda u proizvodnju X Faza: Uvoenje proizvoda na trite XI Faza: Usavravanje i razvoj proizvoda XII Faza: Intervencije radi odravanja ivota proizvoda

27

2. PROIZVOD KAO REZULTAT PROCESA DIZAJNIRANJA 2.1.POJAM PROIZVODA

Veliki znaaj koji proizvodi imaju na ljudsko drutvo, uslovio je potrebu da se pojam proizvoda determinie i pojasni. Tako su nastale brojne definicije proizvoda, meu kojima se mogu izdvojiti sljedee:

I. Proizvod je rezultat proizvodne aktivnosti koja ima za cilj stvaranje novih predmeta ili usluga pogodnih za podmirenje ekonomskih, linih i drutvenih potreba. To svojstvo proizvoda da je pogodan za podmirenje potreba ini njegovu upotrebnu vrijednost odnosno njegov upotrebni kvalitet.

II. Proizvod je sve ono to se moe ponuditi tritu da bi izazvalo panju, nabavku, upotrebu ili potronju, a da bi moglo zadovoljiti neku elju ili potrebu. To podrazumijeva fizike predmete, usluge, osobe, distribuciju, organizaciju i ideje.

III. Proizvod predstavlja materijalni / duhovni izlaz procesa rada radnog sistema, pojedinca ili preduzea koji zadovoljava potrebe potroaa u smislu kvaliteta, cijena, rokova isporuke i efektinog poslije prodajnog servisa i potrebe proizvoaa u smislu kvaliteta, trokova i ukupne efektivnosti preduzea-dobiti.

IV. Proizvod je skup fizikih, uslunih i simbolistikih detalja od kojih se oekuje da e kupcu pruiti zadovoljstvo, odnosno korist.

V. Proizvod je rezultat ljudskog rada koji svojim fizikim, hemijskim, estetskim ili drugim osobinama zadovoljava ljudske potrebe bilo koje vrste, koji ima za ovjeka upotrebnu vrijednost.

VI. Prema JUS ISO 9001 : 2000, proizvod je rezultat aktivnosti iili procesa, pri emu se daju sljedee napomene: 1. Proizvod moe da obuhvati uslugu, hardver, procesne proizvode, softver ili njihovu kombinaciju. 2. Proizvod moe biti materijalan (npr.sklopovi ili procesni proizvod ili nematerijalan (npr.znanje ili pojmovi), ili njihova kombinacija). 3. Termin proizvod se primjenjuje samo za proizvod koji je namijenjen ponudi, a ne za nenamjenjene nusproizvode, koji utiu na okolinu.

Analizom navedenih definicija mogu se uoiti zajedniki elementi sadraja pojma proizvoda:

1. svaki poizvod slui zadovoljavanu nekih potreba, 2. zadovoljavanje potreba proizvod ostvaruje neki svojim svojstvima, 3. proizvod je rzultat neke djelatnosti.

Jo se moe rei da proizvod predstavlje neposredan materijalni rezultat rada proizvodnih sistema, odnosno, rezultat procesa transformacie materije od nie ka vioj upotrebnoj vrijednosti. Prema tome, na osnovu karakteristika proizvoda mogu se odrediti glavna obiljeja proizvodnog preduzea. Navedene definicije takoe ukazuju na to da proizvod ne mora obavezno biti materijalni predmet, to mogu biti i usluge koje pruaju neke organizacije. U svakom sluaju, proizvod je roba odreenog kvaliteta ija je vrijednost odreena tranjom na tritu. Za najvanije svojstvo proizvoda smatra se njegova upotrebna vrijednost. Na osnovu predhodnog, moe se izvesti neto jednostavnija definicija proizvoda: proizvod je materijalan predmet (ili usluga) koji nastaje kao rezultat ovjekovog rada, a namijenjen je zadovoljavanju odreenih potreba.

28

2.2. KARAKTERISTIKE PROIZVODA Ukupan broj razliitih proizvoda koji danas postoje ne moe se ni zamisliti. Svi oni meusobno se razlikuju i slue najraznovrsnijim namjenama. Meutim, svim proizvodima je zajedniko da se mogu opisati i rangirati prema sljedeim karakteristikama:

1. Funkcionalnot. Za mnoge proizvode ovo je najvanija osobina. Ona predstavlja stepen sposobnosti proizvoda da zadovoljava potrebe za koje je projektovan.

2. Pouzdanost (trajnost). Ova osobina je u jednom znaajnom periodu bila zapostavljana jer se teilo nioj cijeni proizvodnje. To je imalo smisla s obzirom da je u visokorazvijenim zemljama drutvo postalo potroako-aktuelno je da se proizvodi koriste jednokratno ili mijenjau esto, to znai da se mnogo kupuju, a pouzdanosti ne pridaje naroit znaaj. Ipak, energetska kriza i nedostatak sirovina uslovljavju da se trajnost sada drugaije tretira, kako od strane proizvoaa, tako i od strane korisnika (kupca) proizvoda.

3. Kvalitet. Ova karakteristika naroito je znaajna za period dizajniranja i poizvodnje, a u sebi sadri etiri komponente:

tehnika. Ovdje spoadaju tehnike karakteristike koje se kontroliu u procesu proizvodnje (dimenzije, sastav, kvalitet, obraene povrine,...)

estetsku (veliina, oblik, izgled, boja, atraktivnost, ambalaa proizvoda) ekonomsku (cijene proizvoda, trokovi proizvodnje) ergonomsku (prilagoenost ovjeku)

4. Sloenost. Razvojem drutva rastu potrebe za sve sloenijim proizvodima. Time se komplikuje proces dizajniranja, obrade, kontrole i transporta.

5. Tehnologinost. Ona predstavlja stepen komplikovanosti izrade proizvoda. Zadatak dizajnera i projektanta je da osmisli proizvod koji se to lake moe izraditi, ali da pri tome ispunjava zahtjeve funkcionalnosti, kvalieta i cijene. Prioritet navedenih karakteristika razlikuju se u zavisnosti od funkcije, namjene i naina upotrebe prizvoda, kupovne moi, navika, mentaliteta i individualnih osobina potroaa kojima su proizvodi namijenjeni.

2.3. ZNAAJ RAZVOJA I DIZAJNIRANJE PROIZVODA Poslednjih decenija dolazi do znaajnih promjena u industrijskoj proizvodnji. Ove promjene nastaju kao odgovor na savremene, stroge zahtjeve u pogledu proizvodnje i poslovanja koji se postavljaju pred proizvodna preduzea kao nosioce privrednog i ukupnog drutvenog razvoja. Ti izazovi su sledei: Brzina i takmiarski duh poslovanja ukljueni su u svaki posao dananjeg doba. Veliki razvoj kompijuterskih sistema i informatikih tehnologija omoguuje primjenu novih

nauno - tehnolokih dostignua u proizvodnji. Osim toga, informatizacija i uvoenje inovacija u proizvodnju i poslovanje postaje imperativ savremene organizacije.

Na otvorenim tritima prisutan je stalni rast konkurencije, tako da preduzee moe opstati samo ako je konkurentno po kvalitetu, cijeni i brzini isporuke svojih proizvoda.

Promjena u potrebama i oekivanjima potroaa su sve bre i sve vee. To preduzeima namee i diktira tempo u praenju i odgovaranju na promjene iz okruenja. Pri tome, najveu aktivnost imaju sektori marketinga i dizajna.

Obrazovanje kadrova postaje jedan od primarnih zadataka savremenih preduzea. Sve vie su potrebna znanja vezana za dizajn, marketing, informatiku, metode upravljanja proizvodnjom i menadment.

29

Navedeni izazovi prouzrokovali su da se smanjuje period prodaje (sve krai ekonomski vijek proizvoda), a poveava sloenost proizvoda. To konkretno znai da je svakim danom potrebno razvijati i dizajnirati sve sloenije proizvode u to kraem vremenskom periodu. Da bi se to moglo postii, neophodno je u razvoj i dizajn proizvoda ugraivati sve vie znanja i odvajati sve vie vremena za ove aktivnosti. Ako ele postizanje upjeha na tritu, proizvoai moraju sve vie da skrauju proces dizajniranja proizvoda. To se ostvaruje koritenjem novih metoda i tehnikih sredstava, kao i novih prilaza organizciji. Sve ovo govori o rastuem pritisku na razvoj i dizajn proizvoda i strunjake koji na tome rade. Na taj nain, razvoj i dizajniranje proizvoda postaje kljuni element razvoja preduzea: ako se razvoj proizvoda vri uspjeno i pravovremeno, preduzee obezbjeuje svoj dugoroni opstanak. Znaaj razvoja i dizajniranja proizvoda se najlake moe uoiti analizom njegovog djelovanja na trougao kvalitet - cijena/trokovi - vrijeme/rokovi. (slika 6.5.).

Slika 2.1. Znaaj razvoja i dizajniranja proizvoda

Uticaj razvoja i dizajniranja proizvoda na kvalitet, u odnosu na uticaj pripreme proizvodnje (planiranje procesa) i uticaj neposredne proizvodnje, priblino se nalazi razmjeri 100:10:1 ("poluga kvaliteta"). U procesu dizajniranja proizvoda, u najvoj mjeri generie se kvalitet proizvoda. Ako otkrivena greka u dizajniranju proizvoda izaziva troak otklanjanja od jednog feninga, otklanjanje te greke u proizvodnji kotae kompaniju deset puta vie, a ako je greka otkrivena poslije plasiranja proizvoda kupcu, taj troak je sto puta vii ("pravilo desetica"). Istraivanja u 1200 kompanija u SAD pokazuju da je kvalitet proizvoda kljuni faktor za ostvarenje stratekog cilja svake kompanije: postati dominantan proizvoa na odreenom tritu i to prije povratiti investiciona ulaganja u razvoj i proizvodnju odreenog proizvoda. Prema tome, u svjetlu znaaja kvaliteta proizvoda i uticaj razvoja proizvoda upravo na kvalitet, treba sagledati znaaj razvoja proizvoda kao faze ukupnog vijeka proizvoda. Razvoj i dizajniranje proizvoda najvei uticaj ima na trokove proizvodnje, iako cjelokupan razvoj u ukupnim trokovima poslovanja, zavisno od koncepta poslovanja, uestvuje sa 4 do 11%. Trokovi proizvodnje su sastavljeni od trokova razvoja proizvoda, trokova pripreme proizvodnje i trokova neposredne proizvodnje, koji se respektivno nalaze u odnosu 9:1,5:1. Ovi podatci takoer govore o znaaju razvoja proizvoda i panji koju on zasluuje.

CIJENA/ TROKOVI

VRIJEME/ ROKOVI

KVALITET

- Definisanje kvaliteta (poluga kvaliteta) - Generisanje greaka - Uee proizvoda na tritu - Povrat investicionih ulaganja

- Duina ciklusa razvoja sve sloenijih proizvoda - Duina ekonomskog vijeka proizvoda

- Trokovi proizvodnje - Trokovi otklonjanja greaka (pravilo desetica)

30

2.3. STRATEGIJE (PRAVCI) RAZVOJA I DIZAJNIRANJA PROIZVODA

Razvoj i dizajniranje proizvoda predstavlja veoma kompleksnu i veoma vanu komponentu razvoja peduzea. Upravo zbog te kompleksosti i znaajnosti, postupci koji se primjenjuju u cilju razvoja i dizajniranja proizvoda, prije se mogu smatrati strategijama nego aktivnostima.

Razvoj proizvoda uvijek je usmjeren ka realizaciji novog proizvoda, odnosno zapoinjanju proizvodnje novog proizvoda. Novi proizvod se moe javiti u vie vidova ili kategorija, a sve u zavisnosti od njegovog stepena noviteta.

Kreiranje novih proizvoda

Teoretski posmatrano, kreiranje novih proizvoda predstavlja naj efikasniji nain za postizanje poslovnog uspjega. Ovaj put je istovremeno i najriziniji jer zahtjeva velike napore i ulaganja sa neizvjesnim ishodom, bez obzira na pouzdanost prethodnih istraivanja trita. Meutim, kreiranje novih proizvoda je najprestinija strategija i privilegija je lidera i preduzea koja sprovode autonomni razvoj. Primjena ove strategije zahtjeva planski, organizovan, kontinualan pristup, uz primjenu savremenih koncepata razvoja proizvoda i maksimalno angaovanje svih zaposlenih u preduzeu.

S obzirom na slabe potencijale i loe navike (to je mnogo gore), teko je oekivati da naa preduzea mogu uspjeno kreirati nove proizvode. Kreiranje novih proizvoda u naim uslovima obino je plod sluajnosti ili genijalnosti pojedinca. To naravno nije dovoljno. Ako se i rodi neka briljantna ideja, veliki broj zaposlenih u je omalovaava, ignorie ili ak sputava. Dali se to deava zbog ljubomore na tui uspjeh, strah od promjena, osjeaja da se gubi mo i poloaj, ili je u pitanju neto drugo, nije vano. Vano je smoi snage i pronai naine da se takve situacije prevaziu.

Uzimajui u obzir sve nedae sa kojima su, iz objektivnih (esto i neobjektivnih) razloga suoena naa preduzea, ovdje se favoriziraju druge dvije strategije razvoja proizvoda: inoviranje postojeih i naroito osvajanje novih proizvoda. Inoviranje postojeih proizvoda

Jedan od naina da se preduzee bori za svoju trinu poziviju jeste neprekidno vrenje inovacija postojeih proizvoda. To je omogueno sve snanijim nauno - tehnolokim progresom koji prua iroke mogunosti za stalnim inovacijama i unapreenjima proizvoda. Na taj nain se produava ivotni vijek i poveava konkurentnost proizvoda na tritu.

Na slici 6.6. prikazano je kako se inovacijama nekog proizvoda moe produiti njegov ivotni vijek vie puta (inovacijski nivoi). Samim tim, dobit od prodaje ostaje priblino ista ili raste do odreenog trenutka kada je opet neophodno poboljati (redizajnirati) proizvod.

Slika 2.2. Inoviranje proizvoda i njegov ivotni vijek

Dobit

Vrijeme

I Nivo II Nivo

III Nivo

31

Poboljavaju se neatraktivni proizvodi radi njihove popularizacije, ali i atraktivni proizvodi radi odranja i poveanja potranje za njima. Inoviranje proizvoda moe se vriti u nekom od sledeih segmenata proizvoda: Tehnike karakteristike (bolja funkcionalnost, vea pouzdanost, jaa i jednostavnija

konstrukcija), Tehnoloke karakteristike (upotreba novih i kvalitetnijih maina, postupaka, materijala), Trine karakteristike (nia cijena, bolji dizajn, pakovanje, promocija). Inoviranje (redizajniranje) postojeih proizvoda je naroito dobra strategija u sledeim uslovima: Kada preduzee ima uspjene proizvode koji se nalaze u fazi zrelosti svog ivotnog ciklusa.

Ovdje je ideja da se privuku zadovoljni kupci da probaju nove proizvode kao rezultat njihovog pozitivnog iskustva sa inicijalnim proizvodima ili uslugama preduzea.

Kada preduzee konkurie u grani koja je posebno tehnoloki orijentisana. Kada glavni konkurenti nude proizvod boljeg kvaliteta po uporedivim cijenama. Kada preduzee konkurie u grani koja je strateki privlana. Kada preduzee ima posebno snano istraivanje i razvoj.

Poboljavanje (redizajniranje) proizvoda se zasniva na israivanjima u laboratorijama, konsrukcionim biroima i drugim istraivkim jedinicama preduzea i praenju novih naunih dostignua, ali tako da inovacije uvijek budu trino orijentisane i usmjerene na trite.

Ovakva strategija moe biti vrlo uspjena i korisna, naroito kod preduzea koja nemaju potencijal za samostalno kreiranje i osvajanje novih proizvoda. Ovaj put je mnogo izvjesniji i moe se rei da predstavlja "hodanje utabanom stazom". Poboljavanje postojeih proizvoda je vid inovacionih djelatnosti koji nikako ne treba zapostavljati i omalovaavati, naprotiv, u uslovima kakvi su danas u domaoj privredi treba ga jo podsticati. Poboljanja esto mogu sasvim neznatna i ne mnogo zahtjevna to se tie finansijskih ulaganja, a da ipak donese znaajne profite. ak i neznatne promjene u sastavu ili pakovanju mogu odravati proizvod savremenim i parirati, pa i nadmaiti sline proizvode konkurenata. Pri tome stalno treba imati na umu da kreiranje i osvajanje novih proizvoda donosi vee neizvjesnosti i rizike, a zahtjeva i znatno vea novana sredstva. Osvajanje novih proizvoda

esto se deava da ostajemo zaueni pred podatcima o fantastinom poslovanju nekih preduzea, naroito kada ustanovimo da proizvode neto "sasvim obino". Tada se pitamo: kako su oni uspjeli toliko da napreduju zahvljujui takvim proizvodima? Ili: kako se toga mi nismo sjetili?

Odgovor na ova pitanja lei u tome to je rukovodstvo tih preduzea, izmeu ostalog, imalo dobru viziju i uspjelo pravilno i pravovremeno procjeni zahtjeve trita, predvidi kretanje u potrebama i eljama potroaa, odnosno uoi promjene u okruenju i na nih odgovori. Tada je dovoljno da se osvoji proizvodnja nekog dobro poznatog proizvoda koji je u tom trenutku atraktivan za trite pa se ostvari dobra prodaja. Ovakav nain poslovanja treba da postane uobiajen i kontinualan, kako postignuti rezultati nebi bili samo privremenog karaktera.

Nerealno je oekivati da naa preduzea ostvaruju neke zapaene inovacije i kreiraju proizvode koji su potpuno novi jer to zahtjeva visok stepen naunog rada u preduzeima, dugotrajna i obimna ulaganja novca i vremen. Jasno je da u naim uslovima postoji mali broj preduzea sposobnih za kreiranje novih proizvoda (autonomni razvoj). Osvajanje novih proizvoda ostaje kao rezervna opcija koja je sasvim zadovoljavajua za veinu preduzea koja spadaju u "obine smrtnike" (indukovani razvoj). Zbog toga osvajanje proizvoda koji su ve poznati, ali novi za dato preduzee, moe i treba da bude polazna osnova za formiranje poslovne strategije

32

naih preduzea koja gravitiraju izlaenju iz krize. Ponekad je potrebno samo malo angaovanja u pravcu praanja zahtjeva kupaca, osjeanja za puls trita i hrabrosti da se donesu odluke, pa da se poslovanje preduzea radikalno promjeni na bolje.

U naoj privredi postoji veliki broj preduzea koja su posljednih godina, moda ak i decenija, potpuno zapostavljala svoj razvoj. Sasvim je razumljivo to se takva preduzea sada nalaze na ivici egzistencije. Centralno mjesto u procesu nihove rehabilitacije i oporavka treba zauzima upravo osvajanje novih proizvoda zbog toga to se na taj nain mogu ostvariti izuzetni rezultati poslovanja uz minimalna ulagnja. U ovim injenicama lei rastui znaaj osvajanja novih proizvoda.

Uvoenje poznatog proizvoda u proizvodni program moe se odvijati uz primjrnu manjeg ili veeg stepena strunog, materijalnog, finansijskog i vremenskog angaovanja. Najmanje struno i vremensko angaovanje je u sluaju nabavke tehnike dokumentacije, ali su tada obino najivei finansijski izdatci. Obrnuta je situacija ako preduzee nabavi potencijalnio novi proizvod na tritu. Tada strunjaci na osnovu gotovog proizvoda izrauju dokumentaciju i vre odreene izmjene prema raspoloivim materijalima i tehnologijama. Najtei, ali i najkreativniji proces osvajanja poznatih proizvoda zasnovan je na minimalnom broju informacija da kojih se dolazi iz strunih knjiga i asopisa, prospekata, kataloga idr.

Prema tome, novi novi proizvoi koji su poznati tritu mogu se osvojiti na dva naina: Potpunim kopirajem postojeeg proizvoda i Djelominim kopiranjem postojeeg proizvoda (prema mogunostima ili predvianjima

preduzea vre se izmjene u materijalima, konstrukciji, dizajnu, boji i sl.). 2.4. AKTIVNOSTI KOJE PRATE RAZVOJ I DIZAJNIRANJE PROIZVODA Tipizacija proizvoda Tipizacija novog proizvoda predstavlja ujednaavanje njegovih svojstava sa svojstvima postojeih proizvoda iz proizvodnog programa. Tipizacija se vri u pogledu veliina, oblika, konstrukcije i materijala, kao i u pogledu ukkupnog i pojedinanih kvaliteta proizvoda. To omoguuje tipizaciju tehnolokih postupaka, koritenje istih znanja, iskustava, maina i alat. Tipizacija doprinosi brojnim racionalizacijama i smanjenjima trokova, to se