INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba...

148
IZITYALO NEZILWANYANA AMANZI I-ENEJI INKUNKUMA Ukwenza uphuhliso olusisigxina lube yimpumelelo kumakhaya aseKapa INCWADANA yokuphila ngokulumkileyo

Transcript of INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba...

Page 1: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

IZITYALO N

EZILWAN

YANA

AMAN

ZII-EN

EJIIN

KUN

KUM

A

Ukwenza uphuhliso olusisigxina lube yimpumelelo kumakhaya aseKapa

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Page 2: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

Ukwenza uphuhliso olusisigxina lube yimpumelelo kumakhaya aseKapa

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Page 3: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Ipapashwe siSixeko saseKapa, 2009

UShicilelo lokuQala: Meyi 2009

Ulwazi oluthe vetshe lufumaneka kwiSebe loLawulo lweMithombo esiNgqongileyo

6th Floor

44 Wale Street

Cape Town

Tel/Umnxeba: (021) 487 2284

[email protected]

www.capetown.gov.za/environment

©City of Cape Town, AMATHEMBA Management Consulting, Sustainable Energy Africa

Incwadana yokuphila ngokulumkileyo: 978-0-9802784-1-5

Le ncwadana ishicilelwe kwiphepha eliLuhlaza elineMicu emiThathu lakwa-SAPPI,

isitoko samaphepha angeyongozi kokusingqongileyo enziwe ngemicu

yommoba engacocwanga ngeklorin ngenjongo yokuxhasa ukulinywa

kwamahlathi ngokuzinzileyo eMzantsi Afrika.

Page 4: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Ukwenza uphuhliso olusisigxina lube yimpumelelo kumakhaya aseKapa

Olu papasho luqulunqwe lwahlelwa ziiNgcali zoLawulo oluZinzileyo kokuSingqongileyo abe-Sustainable Energy Africa and

AMATHEMBA Environmentala Management Consulting. Inkxaso-mali nezimvo zifunyenwe kule mibutho ilandelayo:

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Page 5: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

Umbulelo

Le ncwadana, esekwe kwiNcwadi yesiKhokelo sokuPhathwa kokusiNgqongileyo kwiKhaya lokuLawulwa

kokusiNgqongileyo i-AMATHEMBA iphuhliswe egameni lesiXeko saseKapa yi-AMATHEMBA kwakunye nequmrhu le-

Eneji esisiGxina e-Afrika, ukanti imizobo noyilo lwenziwe ngabakwaDotted Line Design.

Incwadi le ngumzekelo ophathekayo wolawulo lwentsebenziswano, exhaswe ngezimali sisiXeko saseKapa, iSebe

lePhondo lemiCimbi yokusiNgqongileyo nokuCetywa koPhuhliso kwakunye neSebe likaZwelonke lemiCimbi

yezaManzi namaHlathi kwakunye nenkxaso evela kwinkqubo yeDANIDA yoLawulo lokusiNgqongileyo eziDolophini.

Ukuhlanganiswa kwencwadi enjengale kufune uphando, izigxeko-zincomo kwakunye neengcebiso ezisuka kumajelo

amaninzi ohlukileyo. Sivuma ngomkhulu umbulelo inxaxheba enikwe ngabo bonke abathe banegalelo kwiinkcukacha

eziqulathwe yile ncwadi.

IQumrhu loLawulo lokusiNgqongileyo i-AMATHEMBA: uBarry Wiesner, Tamara North, Stephen Davey

ICandelo leziCwangciso lesiXeko saseKapa: ISebe lokuLawula imiThombo yokusiNgqongileyo

IiNkonzo zoNcedo zesiXeko saseKapa: Amanzi, amaSebe eNkunkuma eQinileyo kwakunye neloMbane

Isebe lezokusiNgqongileyo neNzululwazi ngezemo-mhlaba, iYunivesithi yaseKapa: Kevin Winter

IQela leNtshukumo zoPhuhliso: Fikiswa Mahote

Abenzi-zazobe noyilo bakwaDotted Line Design: Doret Ferreira, Merylle Cornelson

IZiko loPhando nge-Eneji, iYunivesithi yaseKapa

I-Enviro Sense: Susanne Dittke

U-Eskom

I-Fairest Cape Association

Programme for Basic Energy and Conservation in Southern Africa

Umbutho wokhuselo ngokusetyenziswa kwamafutha i-LP Gas Safety Association

Umbutho wokusetyenziswa kweparafini ngokukhuselekileyo i-Paraffin Safety Association: Matt Nondwana

Umbutho wokukhathalelwa kohlaza iSteadfast Greening: Grace Stead

IQumrhu le-Eneji esisiGxina e-Afrika: Megan Anderson, Mark Borchers, Leila Mahomed, Audrey Dobbins

i-The Greenhouse Project: Dorah Lebelo

Page 6: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

iINCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Ingabula-zigcawu ephuma kuSodolophu waseKapa

Ubungozi nomngcipheko weenguqu ezikwimozulu kokusingqongileyo nakuqoqosho buqondwa

kakuhle lihlabathi lonke.

Kananjalo siye siqonda ukuba imithombo yendalo namafutha enziwe ngeefosili anqongophele.

Ukunqongophala kwamanzi esikubonileyo kwisiXeko saseKapa kusenze sonke sakuqonda ukuba le

mithombo asinto esifanele kukuyijonga singayithatheli ngqalelo.

Ukucima kombane okwenzeke kaninzi luphawu lweengxaki zonqongophalo lwamafutha eefosili

kwihlabathi jikelele.

Kule minyaka izayo ngokukhula kweemfuno kunye nokunqongophala kwamafutha ezithuthi, kuza

kubiza kakhulu ukwenza umbane ngamafutha eefosili.

IKapa lidume kakhulu ngesikumkani seentyatyambo salo, kodwa nesi sikumkani sisengozini ngenxa

yotshabalaliso olwenziwa luphuhliso oluqhubekayo kwakunye noxinzelelo kokusingqongileyo olwenziwa lungcoliseko lomoya

kwakunye neenguqu kwimozulu.

IsiXeko saseKapa sisebenza nzima ukuzama ukwenza iinkonzo ezinikezwa uluntu zibe zezona zisisigxina nezigcinakalayo kangangoko.

Ukuze sikwazi ukufikelela nokuphumeza iinjongo esizibekele zona ngokunxulumene ne-eneji, amanzi, inkunkuma nolondolozo

lweentlobo-ntlobo zeziphili, isiXeko saseKapa sifuna ukuncedwa ngabantu baso.

Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa

awathabathe ze awasebenzisele ukwenza amakhaya akhuseleke, kongeke nemali lo gama bencedisa ekuphunguleni ukuthwaxeka

kokusinqongileyo nendalo yethu exabisekileyo.

La manyathelo aphandwe ngokugqibeleleyo ziingcungcu kwaye abonakalise ukuba angawenza umahluko. Amanyathelo la

kugqatyazwe ngawo kulula ukuwaphumeza kwaye angenziwa ngokulula ukuba abe yinxalenye yobomi bemihla ngemihla.

Kananjalo incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO inika ingcaciso kwimibandela ephambili yamajelo okusingqongileyo esijongene

nayo silihlabathi kwanalapha phakathi esiXekweni.

Le ncwadana isekwe kwiNcwadana engokusiNgqongileyo emaKhaya yequmrhu i-AMATHEMBA engeNgcebiso zokuLawulwa

kokusiNgqongileyo kwakunye neNcwadi yeze-Eneji enge-Eneji esisiGxina e-Afrika ebhalwe yaphuhliswa nguSarah Ward. AmaSebe

esiXeko sethu aqinisekisile ukuba ingcaciso enikezwa yile ncwadana ichanekile yaye ayiphelelwanga lixesha, inika imboniselo eyiyo

yokwenzeka esiXekweni. ISebe lePhondo leNtshona Kapa lemiCimbi yokusiNgqongileyo nokuCetywa koPhuhliso kwakunye neSebe

likaZwe-lonke lemiCimbi yezaManzi namaHlathi, anike le ncwadi inkxaso ngezimali, nto leyo ebonakalisa ulawulo lomfelandawonye xa

kufuneka kuliwe neengxaki ezinobuzaza zokusingqongileyo esijongene nazo kule mihla.

Ndiqinisekile ukuba bonke abo bathe bathabatha inxaxheba ekudalweni nasekusungulweni kwale ncwadana engokusingqongileyo

baya kuziqenya xa bebona indlela evuthwe ngayo. Imiselwe ukuba ibe yintlahla-ndlela yazo zonke izixeko zaseMzantsi Afrika ze ibe

ngumzekelo osebenzisekayo kwihlabathi wokuphuhliseka ngokusisigxina kwesixeko. Thina, sisisiXeko saseKapa, sikhuthaza bonke

abasebenzisi bayo ukuba bayonwabele ze bayisebenzise le ncwadi intle kangaka nephuphuma lulwazi

Helen Zille

USodolophu wesiXeko saseKapa

Ifoto: Siyifumene ngoncedo lw

eSixeko saseKapa

Page 7: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

iiINCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Ku-intanethi yiya ku-

www.capetown.gov.za/environment

ufumane izinto ezintsha malunga nokusingqongileyo, neenguqulelo

ezikwezinye iilwimi, neminye imithombo nezinto ezipapashiweyo

ngokusingqongileyo

Page 8: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

iiiINCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Contents

INTSHAYELELO......................................................................................................................................v

INKUNKUMA ...................................................................................................................................... 1

Inkunkuma kwisixeko sethu ...............................................................................................................7

Inkunkuma ekwikhaya lakho ..........................................................................................................13

Amanyathelo abonakalayo ...........................................................................................................16

Iinkcukacha zoqhagamshelwano nezibonelelo ezikhoyo .........................................................31

I-ENEJI .............................................................................................................................................. 33

I-eneji kwisixeko sethu ......................................................................................................................38

Amandla kwikhaya lakho ...............................................................................................................47

Amanyathelo anokuphunyezwa ...................................................................................................55

Iinkcukacha zoqhagamshelwano nezibonelelo ezikhoyo .........................................................73

AMANZI ............................................................................................................................................ 76

Amanzi kwisixeko sethu ...................................................................................................................81

Amanzi kwikhaya lakho ...................................................................................................................87

Amanyathelo anokuthathwa .........................................................................................................90

Iindlela zonxibelelwano nemithombo yolwazi ...........................................................................101

IZITYALO NEZILWANYANA ............................................................................................................ 102

Izityalo nezilwanyana ezohlukeneyo kwisixeko sethu ................................................................107

Izityalo nezilwanyana ezohlukeneyo nekhaya lakho okanye ingingqi ohlala kuyo ..............115

Amanyathelo asebenzayo ...........................................................................................................117

Iinkcukacha zoqhagamshelwano nezibonelelo ezikhoyo .......................................................125

Page 9: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

ivINCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Page 10: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

vINCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

INTSHAYELELO

IKapa - Cape Town - Kaapstad – sisixeko esinguNozala (Mother City) wazo zonke izixeko zaseMzantsi Afrika. IKapa

sesona sixeko sidala kweli lizwe, intloko-dolophu yowiso-mthetho yoMzantsi Afrika neziko elibalulekileyo lorhwebo

nokhenketho. Emva kweeyurana nje ekhululwe eluvalelweni, uNelson

Mandela wenza intetho yakhe yokuqala esidlangalaleni kwivaranda

ephezulu yeHolo lesiXeko saseKapa – ememezela isiqalo sexesha elitsha

ezimbalini zeli lizwe laseMzantsi Afrika. Kodwa ke, mhlawumbi iKapa

laziwa kakhulu ngobuhle balo ngokwendalo – iNtab’ eTafile, unxwema

leCape of Good Hope kwakunye neCape Flats, nalapho ubomi

obubodwa bezityalo bukhoyo. IFeynbhosi, okanye ‘amatyholwana

ashinyeneyo’ yimithana nezihluma ezibutyholwana ezingalahli

magqabi ebusika nezisoloko ziluhlaza, eyaziwa jikelele ngophawu

lwayo olulodwa lobukho kweprotiya phakathi kwayo. IFeynbhos

ayikho enye indawo efumaneka kuyo ngaphandle kommandla

ogudle unxweme lweKapa, iintaba ezikufuphi nonxweme kwakunye

neenkcochoyi zeentaba ezithile ezithe gqa-gqa phakathi ezweni.

USinga-siqithi weKapa likhaya kuma-3-000 eentlobo-ntlobo zezityalo.

I-190 lezi zityalo azifumaneki nakwenye indawo apha ehlabathini

ngaphandle kwalapha.

IKapa laziwa kakhulu ngobuhle neentlobo-ntlobo zeziphili

ezifumaneka kulo. Nakubeni kunjalo, lijongene nemiceli-mngeni

yamajelo yokusingqongileyo enzima kakhulu. Uphuhliso lommandla

kwakunye nongcoliseko lutshabalalisa amakhaya endalo, nto leyo

ebeka emngciphekweni wentshabalalo izityalo ezininzi ezizodwa, amasele anqabileyo nezinambuzane ezihlala

kula makhaya. Ukufudumala okukhulayo kwihlabathi okubangelwa kokukhutshwa ziinqwelo-mafutha nemveliso-

mbane kuya kuba nefuthe elibi kakhulu kubo bonke ubomi kwisiXeko sethu. Amajelo amanzi aye enqongophala

ngokukhawuleza kwaye neetiphu ziyagcwala.

Kananjalo iKapa linophawu olucacileyo lomahluko omkhulu phakathi kwezityebi namahlwempu. Abanye abemi

beKapa basebenzisa amanzi, umbane, amafutha nepetroli eninzi kwaye bavelisa inkunkuma eninzi ngokunokude

kodlule ummi waseMelika okumndilili, lo gama abanye basahlala kwimizi emininzi enempompo enye yamanzi,

besebenzisa amafutha ayingozi anjengeparafini ukupheka.

“Oyena mceli-mngeni mkhulu

esijongene naye kule nkulungwane

intsha kukuthatha ingcingane

ekhangeleka ifihlakele – uphuhliso

olusisigxina nolugcinakalayo – siyenze

ibe yinto eyimpumelelo yemihla

ngemihla kubo bonke abantu

beli limiweyo.”

Kofi Annan, USosiba-jikelele woMbutho weZizwe eziManyeneyo, Matshi 2001.

Page 11: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

viINCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Singenza ntoni ngoku? Singanako ukuguqula izinto senze umahluko?

I-Eneji, amanzi, inkunkuma kwakunye neentlobo-ntlobo zeziphili kokusingqongileyo kwethu

Ngalo lonke ixesha ulayita isibane sikagesi, uqhuba inqwelo-mafutha yakho, uvulela amanzi etephini okanye ulahla

inkunkuma yakho, wenza isigqibo esichapazela okusingqongileyo. Amajelo endalo – amanzi, amalahle, i-oyile,

umhlaba, impepho – aya kutsha okanye aphele ukuba siwasebenzisa ngesantya esingaphezulu kwexesha alifunayo

ukuze azizalise kwakhona. Kukho imiqondiso emininzi eyalatha ukuba oku sele kuqalile ukwenzeka.

Ifuthe lokuthwaxeka kwendalo ngamakhaya likhulu kakhulu. Ukuze siqinisekise ukuba sinamajelo oneleyo aza

kusithwala – aza kwanela wonke umntu kwimihla esiphila kuyo kwanemihla ezayo – kufuneka siwaphathe kakuhle

amajelo ethu, sisebenzise oko sinako ngobuchule nangokufanelekileyo. Uninzi lwethu luyazi ukuba kufanelekile

ukuba sikwenze oku, kodwa kumathuba amaninzi asiqinisekanga ngeyona-yona nto ekufanele siyenze nendlela

ekufanele siyenze ngayo. Le ncwadana ijolise ekukunikeni iinkcukacha malunga namanzi, inkunkuma, i-eneji

neentlobo-ntlobo zeziphili kwakunye nezinto eziphathekayo ubani anokuzenza ukuze kubekho inguqu –

ukukhusela okusingqongileyo, ukulondoloza imali nokwenza amakhaya ethu abe ziindawo ezikhuselekileyo zokuhlala.

Iindaba ezimnandi zezokuba singawenza umehluko. Ngekilowathi-ngeyure (kWh) nganye othintele ukuyisebenzisa,

wonge ngaphezulu kwekilogram yeKharbon dayokhsayidi (CO2) engeyivulelekile yaya kwi-atmosfera. IKharbon

dayokhsayidi (CO2) inkqenkqeza phambili kwizinto ezinegalelo ekufudumaleni kwehlabathi; nkqubo leyo

zithi iinzululwazi ikhokelele ekunyukeni komndilili weqondo lobushushu kwihlabathi ngaphezudlwana nje

kwesiqingatha seqondo ngeSelsiyas kule minyaka ingama-30 idlulileyo kwaye lingaqhubeka nokwenyuka eli

qondo lobushushu de libe phakathi kwe-1.4 – 5.8 °C ekuzeni kusithela kwale nkulungwane. Ukufakela isibane

esibengezelayo esibumbeneyo esine-11 leewathi (CFL) endaweni yesibane esiqhakazelayo esinama-60 eewathi

kungonga ama-570kWh kubomi beso sibumbeneyo sibengezelayo – nto leyo inokonga ngaphezulu kweekilogram

ezingama-570 zekharbon dayokhsayidi.

Ifoto: Siyifumene ngoncedo lweSixeko saseKapa

Page 12: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

viiINCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Ukusindisa umhlaba nenzuzo yokwenza oko

Eyona nto imnandi ngokulondoloza amanzi nombane nokucutha inkunkuma kukuba oku kuya kongela wena

nesiXeko saseKapa imali eninzi edingekayo! Amanyathelo acetyiswayo kule ncwadi ayafikeleleka kakhulu

ngokwamaxabiso kwaye kulula nokuwenza. Xa ithe into ethile yanexatyiswana eliphezulu, mhlawumbi ukufumana

isifudumezi-manzi sesola, ingcaciso uyayinikwa engesithuba sexesha elinokuthathwa siso ukubuyekeza iindleko

zokufakelwa kwaso xa ithelekiswa nombane onokuwusebenzisa kwangelo xesha linye.

Enye into ekufaneleke ukuba siyicinge kukuba xa uthenga isixhobo sombane, awuhlawuli nje eli xabiso ulibonayo -

koko uyazibophelela ekuqhubekeni uhlawula iindleko zokusisebenzisa esi sixhobo ngalo lonke ixesha sisetyenziswa

nguwe. Ezi ndleko zamanzi ne-eneji zikhula ngokukhawuleza. Xa uthenga isixhobo, khumbula ukuba ufumene

lithuba elingcono lokutshintshela kwisixhobo esiyakuthi sisebenzise i-eneji namanzi ngendlela efanelekileyo.

Kuqhelekile ukuba ezi zixhobo zingaxabisi kakhulu kuyaphi kunezixhobo ezingasebenziseki kakuhle, kwaye ziya

kukongela imali ekuhambeni kweminyaka nanjengokuba ii-akhawunti zakho zamanzi ne-eneji ziya kuhla.

Indlela yokusebenzisa le ncwadana

Ingaba unqwenela ukuthenga isixhobo esitsha? Ukuguqula uhlaziye indlu yakho? Ingaba ufuna ukuphatha

kakuhle uhlahlo-lwabiwo mali lwanyanga-zonke lwakho? Sonke singathanda ukuthatha izigqibo ezifanelekileyo

ngokuphathelene nolawulo lwamakhaya ethu – ukwenza izigqibo ezingcono ngempilo yethu, ukhuseleko nezipaji

zethu, kodwa singakushiyi ngasemva okusingqongileyo. Le ncwadana inengcaciso esebenziseka kakuhle kakhulu

nezilumkiso ezisebenzisekayo ezinokukunceda uthathe izigqibo ezifanelekileyo ukucutha ukusebenzisa kwakho

amanzi ne-eneji nokucutha inkunkuma owukhuphayo. Kananjalo ikwanika ingcaciso ngendlela esinokugcina ngayo

indalo yomelele kwaye izintlobo-ntlobo ezininzi kangangoko kwihlabathi lethu. Ezi zinto zinokwenziwa zingakongela

imali kwaye zinokuphucula umgangatho wempilo nokhuseleko kwikhaya lakho. Kananjalo ziyakucutha ifuthe lethu

elibi kokusingqongileyo.

Le ncwadana iqulethe ingcaciso eninzi kwaye sicebisa ukuba uzinike ithuba lokuyifunda – kunganzima kakhulu

ukuzama ukwenza izinto ezininzi ngexesha elinye. Mhlawumbi kungangcono ukuba uzisikele ixesha lokwenza

imisebenzi emitsha ngokweeveki.

Incwadana le yahlulwe yangamacandelo amane: Inkunkuma, I-Eneji, Amanzi neeNtlobo-ntlobo zeziphili. Icandelo

ngalinye linamacandelwana amane:

• izinto ezicela umngeni eziphathelelene nejelo elo;

• izinto ezenziwa sisiXeko saseKapa ukulawula ijelo elo;

• amanzi, i-eneji, inkunkuma neentlobo-ntlobo zeziphili ekhayeni lakho;

• kwakunye namanyathelo asebenzisekayo – yintoni emayenziwe nendlela yokwenza oko – aya kukunceda

akongele imali, aphucule umgangatho wokhuseleko ekhayeni lakho, kuliwe nobuhlwempu, kuliwe noku

guquka kwemozulu, kuphuculwe ubulunga bomoya ze kukhuselwe indalo yethu nokusingqongileyo.

Imisetyenzana nemifanekiso inikelwe ukuzamazamana nemiba ethile kwanokukhangela lula ulwazi. Imiba yempilo

nokhuseleko nayo ishukuxiwe kwicandelo ngalinye kula mathathu. Uququzelelo nomsebenzi wasekuhlaleni

ngundoqo wolawulo olulungileyo, amanyathelo aqalisiweyo ambalwa anomdla eKapa abandakanyiwe kwiingxelo

zophando ezimfutshane.

Page 13: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

viiiINCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Amakhaya aziintlobo ezahlukileyo ajongene nemiba eyahlukileyo yokusingqongileyo. Umzekelo, amakhaya

anengeniso-mali eninzi anokufumanisa ukuba asebenzisa umbane omninzi ze afune iindlela anokuziphicotha

zokucutha ukusebenzisa kwawo umbane. Ukanti ikhaya elingeniso ingephi lona linokufumanisa ukuba eyona ngxaki

yalo inkulu yimpilo nokhuseleko ngenxa yokungakhuseleki kokusetyenziswa kweparafini. Sithemba ukuba le ncwdana

iya kusebenziseka kwaye ihambelane neemeko zamakhaya ethu onke eKapa, apho lithe icandelo elithile lakhangeleka

lingahambelani nemeko yakho, lishiye udlulele kwicandelo elilandelayo – okanye ukhangele ukuba awungeqwalaseli

imeko abajongene nazo abamelwane bakho kusini na.

Iimveliso ezisetyenziswayo ukuze kongeke amanzi ne-eneji ziyafumaneka eKapa kwiivenkile ezithengisa ngezinto

zokwakha nakubathengisi bemibhobho nezinto zokutywina nokuhambisa amanzi okanye nakwiivenkile zezinto

zombane. Iimveliso ‘zohlaza’ ezininzi ziyafumaneka kwiivenkile ezinkulu zengingqi ezithengisa ngezinto ngezinto.

Iindawo zethu ezithengisa ngezityalo zime ngembambo zizityalo eziziinkulelane kwaye ziyakuba nako ukukunika

isikhokelo nengcebiso yokuba zeziphi na izityalo ezinokulungela ummandla wakho.

Eminye yemithombo yolwazi nezalathiso ichaziwe kule ncwadana, kodwa ke isalathiso esipheleleyo malunga

nemithombo yolwazi ngokusingqongileyo esiXekweni ingafumaneka kwisaLathiso samaJelo angokusiNgqongileyo

esiXeko, kwiSebe lesiXeko loLawulo lwamaJelo angokusiNgqongileyo, kumgangatho wesi-6, e-44 Wale Street,

eKapa, inombolo yomnxeba ngu-(021) 487 2284, okanye i-imeyili: [email protected] okanye

ku-www.capetown.gov.za/environment.

Nceda qaphela ukuba amaxabiso neentlawulo-zinkonzo ezicatshulweyo kwitekisi ngawelixa loshicilelo kuphela, aya

kutshintsha ekuhambeni kwexesha.

Page 14: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INKUNKUMA

Umhlaba sisixokelelwano esivalekileyo senkqunto – akukho nto iphela emehlweni. Endalweni, ivili lobomi lihamba ngokwesixokelelwano esibusazinge kwaye inkunkuma eqinileyo nengaqinanga sesinye isiphili kwenye indalo ibe kukutya kwesinye. Amagqabi emithi awileyo ayabola ze izondlo ziphindele emhlabeni, ukuze zibe kukutya kwemithi kwakhona. Umceli-mngeni onomdla esijongene nawo isiXeko sethu kukuba siqalise ukuba nomfanekiso-ngqondweni apho kungekho nkcitho nankunkuma, apho yonke into elahlwayo esiphelweni sobunye ubomi iba sisondlo sobunye ngobugcisa obuthile okanye ngokwenkqubo yendalo.

Ifoto: Mark Lewis

Page 15: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

2

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Ukuchaza inkunkuma eqinileyoInkunkuma esisiqina ihlelwa ngokwezintlu ezimbini: inkunkuma-jikelele nenkunkuma eyingozi.

InkunkumaInkunkuma ayibeki abantu okanye okusingqongileyo emngciphekweni wentshabalalo yangoko nangoko kwaye

iquka inkunkuma yasekhaya, udothi wabakhi, amazala nenkunkuma yegadi, ukungcola okomileyo okukhutshwa

yimizi-mveliso nemizi yorhwebo. Naxa kunjalo nje, inkunkuma ingathi ngenxa yokubola okanye idibane namanzi,

ikhuphe ilitshethi – leachate (ulwelo oluhluzeka luvuze enkunkumeni) ekwaziyo ukungcolisa kwaye eneempawu

zokuba nengozi.

Inkunkuma eyingoziInkunkuma eyingozi inokwenza okanye ingangunobangela wengozi ngoko nangoko empilweni yoluntu okanye

kokusingqongileyo, mhlawumbi ngokunokwayo nje iyodwa okanye xa ithe yahlangana nolunye udidi lwenkunkuma.

Nantoni na enokuba nomsebenzi ekumgqomo wakho wenkunkuma (into enokusetyenziswa kwakhona ngomnye

umntu, irisayikilishwe okanye ilungiswe) akufanelekanga ukuba ibe lapho!

Page 16: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

3

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Inkunkuma, ungcoliseko nokusingqongileyoIsingcolisi yiyo nayiphi na into engenakufunxwa, isetyenziswe okanye ilawulwe kokusingqongileyo. Umzekelo,

amachiza ayityhefu agalelwa kwizixokelelwano zamanzi endalo naya konakalisa zonke izinto ezinobom kuwo.

Ungcoliseko lungazitshabalalisa izinto eziphilayo.

Ekugqibeleni inkunkuma ibuyela endalweni kokusingqongileyo – nokuba loo nto ithetha ukuba ibhotile yeplastiki

ingathatha iminyaka eliwaka ukwenza oko. Ukuba inkunkuma ayiphathekanga kakuhle, ithi ibangele ungcoliseko.

Njengokuba inkqunto iqalisa ukubola, ulwelo olaziwa ngokuba yilitshathi iyaveliswa. Ukuba akuthathwanga

manyathelo okuyicoca, ilitshathi ithi ityhefe umhlaba kwanamanzi aphuma ngaphantsi komhlaba. Yonke imihla

kucocwa amawaka-waka eelitha zolwelo oluyilitshethi eveliswe yinkunkuma etiphini eVisserhok, eKapa.

Ezinye zegesi eziphambili zendlu yohlaza, imitheyini (methane), iveliswa xa inkunkuma etiphini ithe yabola ngenxa

yokungabikho komongomoya. IMethane inobungozi ngokuphinda-phindwe kangangama-21-24 kune-CO2

nanjengoko igcina ubushushu obuninzi (obuthi bufudumeze umhlaba wethu, nto leyo inegalelo ekufudumezekeni

kwehlabathi) ze ihlale amakhulu-khulu eminyaka kwi-atmosfera yethu.

Ukuthethelela ukucuthwa kwenkunkuma eveliswayo Inkunkuma ixabisa imali eninzi. Umhlaba sisixokelelwano esivalekileyo. Zonke izondlo namajelo akhutshwayo

kwisixokelelwano (ze angcwatywe etiphini, okanye atshiswe) ngamajelo esiphulukana nawo. Kananjalo inkunkuma

yonakalisa indalo esingqongileyo njengongcoliseko.

Inkunkuma esiXekweni ilawulwa, ngezi ndlela – iyaqokelelwa, ilahlwe ze /okanye iphinde isetyenziswe kwisibonelelo

sethu esiseAthlone sokuHanjiswa kweNKunkuma.

Inkunkuma esiyikhuphayo kwimigqomo yenkunkuma kumakhaya ethu veki neveki, ngenene nangenyaniso,

lithontsana nje. Kukho inkunkuma eninzi eshiyekayo xa kusenziwa yonke imveliso oyisebenzisa umhla

Uqoqosho oluyinkcitho: inkunkuma iyenzeka kuwo onke amanqanaba okukhutshwa, okuvelisa nokusetyenziswa kwezinto.

Page 17: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

4

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

nezolo njengamaphepha, iimpahla, okanye ukutya. Kuqikelelwa ukuba malunga nama-90% onke ezinto ezisetyenziswayo xa kwenziwa imveliso ethile aba yinkunkuma ngoko nangoko. Ukucutheka kwenkunkuma

kuthetha ukuba kuyimfuneko emandla ukucinga malunga nezinto nobungakanani bezinto ekufuneka sizisebenzisile.

Ukuveliswa kwephepha nje kuthatha iitoni ezili-100 zamanzi.

Ilitha nganye yotywala oyiselayo ithatha iilitha ezili-10 zamanzi asetyenziswayo kwinkqubo yokudidiyela nokubilisa.

Ukuveliswa kweselula nje enye kufuna ama-75kg amajelo asetyenziswayo.

Ibrashi yamazinyo ifuna i-1,5kg yamajelo – amalahle, i-oyile namanzi – xa isenziwa.

Ukwenza inkunkuma encinane kuqinisekisa ukuba yinkunkuma encinane efika etiphini ze kuthi kube nokongenga

isithuba esinexabiso elikhulu. Le nto yenza ilibaziseke imfuneko yokulungisa iitiphu ezintsha, kulungiswa oko kuthi

kutshabalalise amakhaya endalo ezilwanyana nezinye iziphili.

Ukurhweba okuyinkcitho: inkunkuma idaleka kuwo onke amanqanaba okukhupha nokomba imveliso zokwenza

kwasekuqaleni, ekuveliseni nasekwenziweni kwemveliso kwanokusetyenziswa kwemveliso ngabathengi.

Suku ngalunye eKapa kuveliswa iitoni ezingama-6 000 zenkunkuma – malunga ne-1,7kg ne-2kg yenkunku-

ma ummi ngamnye ngosuku. Kuqikelelwa ukuba amakhaya anengeniso-mali eninzi anobutyala bokukhu-

pha eyona nkunkuma ininzi – malunga ne-1,5kg yenkunkuma umntu ngamnye ngosuku, amakhaya anengeniso encinane wona adala nje malunga ne-0,3kg yenkunkuma umntu ngamnye ngosuku.

Entshona Kapa ngonyaka kulahlwa inkunkuma enokwanela iilori ezifoliswe umgama olingana nokusuka

eKapa uye kuma eRhawutini – lowo ngumgama oziikhilomitha ezimalunga ne-1 200!

(Umthombo: Fairest Cape Association, 4th edition).

Yintoni itiphu?Isiza setiphu yindawo yokuthumela inkunkuma yokugqibela ekhethwe, yakhiwa, yacetywa,

yaphononongwa ngobunjineli, ze ilawulwe ngobunzululwazi nangobugcisa. Kufanele ukuba ingabi kude

kuyaphi kwindawo ekudalwa kuyo inkunkuma ukuze iindleko zothutho zicutheke. ‘Izisele zenkunkuma’

ezitsha zala maxesha zidla ngokufulelwa ngeplastiki engenakuvuza ngaphantsi, ukanti uninzi lweetiphu

zakudala zisaxhomekeke kwizithinteli zendalo zomhlaba oludongwe ukuthintela ityhefu yelitshathi ukuba

ihlangane nezixokelelwano zamajelo endalo amanzi kwanamanzi aphansti komhlaba.

Mihla le inkunkuma ithuthelwa kwisiza setiphu esebenzayo apho yanekwa khona, ubunjwe ze igqunywe ngomhlaba,

isanti kunye nenkunkuma yabakhi ecocekileyo khona ukuze uthintelwe ekuphaphathekisweni ngumoya ze

usasaze izifo nezitshabalalisi zezinambuzane nezilwanyana. Xa ithe inkunkuma yapakishwa kakuhle naqinileyo

yaza yangcwatywa ukuze kuthinteleke ukubola okudalwa ziibhakteriya ezixhomekeke kumongo-moya, ihlala apho

naphakade. Kwitiphu yaseNew York eyombiwe kwiminyaka embalwa edlulileyo kufunyenwe amaphephandaba

eminyaka eli-100 eyadlulayo nasafundeka kakuhle kakhulu!

Kuya kuba nzima ngamandla ukufumana iitiphu ezilungileyo ngokwejoloji eKapa. Inkunkuma yethu kuza kufuneka

ihanjiswe umgama omde, nto leyo eya kuba ziindleko ezinkulu kakhulu kumakhaya ethu ngokuphathelele

kwimirhumo yokuhlawulela iinkonzo.

Page 18: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

5

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Kutheni singayitshisi nje inkunkuma yethu?• Ukutshisa inkunkuma kuthetha kuphela nje ukutshintshela ingxaki yongcoliseko yaphantsi yenziwe ibe yingxaki

yomoya.

• Ukutshisa inkunkuma kutyhafisa iinzame zokuthintela inkunkuma. Izitovu zokutshisa inkunkuma zifuna

umthamo obonakalayo kwaye oza rhoqo ukuze kungabi ziindleko ezinkulu kakhulu ukuyisebenzisa. Kananjalo

zikwafuna umxube wenkunkuma oza kutsha kwiqondo lobushushu eliphezulu ngokwaneleyo ukuze kucutheke

ukukhutshwa komsi oyityhefu. Iipakethe ezinjengamaphepha neplastiki, ekulula ukuzirisayikilisha kufuneka ukuba

zigcinwe nomxube wenkunkuma ukuze sitshiswe.

• Imisi eyityhefu nomthuthu oyingozi kakhulu uphuma ekutshisweni kwenkunkuma equlethe imetyhuri, ilothe,

isiqalelo esithambileyo esimhlophe, okanye naluphi na uhlobo lwesinyithi namachiza ayityhefu. Amaziko

anezitovu zokutshiswa kwenkunkuma avelisa eyona misi ikhutshwayo iyityhefu yaziwayo, equka iidioksini

neefyurani. Ngamanye amaxesha ‘amakhokho’ athi afumaneke ze kunyanzeleke abuyiselwe etiphini kwakhona

njengenkunkuma ekhethekileyo ze anyityiliselwe ngaphakathi ngekhonkrithi kuba ayityhefu kakhulu.

• Kuziindleko ezinkulu kakhulu eMzansti Afrika ukutshisa inkunkuma ngezitovu zoko xa kuthelekiswa nokuhlela

nokuvalela inkunkuma etiphini nanjengokuba inkunkuma kufuneka itshiswe kwiqondo eliphezulu kakhulu

lobushushu (900ºC) ukuze itshiseke kakuhle kucutheke nokungcola. Amakhulu-khulu amawaka eeranti athi

adingeke ukuze kwakhiwe ze kugcinwe iziko elinezitovu zokutshisa inkunkuma elisebenza kakuhle. Ukucuthwa

kwenkunkuma ngendlela eyiyo kunganqanda ukuba oku kuchazwe ngentla kungenzeki.

Inkunkuma asiyonkunkuma de ibe ilahliweIsixa esikhulu samajelo sisetyenziselwa ukudala imveliso esizisebenzisayo. Isininzi sala majelo asiboli endalweni.

Amajelo angenakuhlaziyeka asetyenziselwa ukwenza i-aluminiyamu, iplastiki neeglasi ezifumaneka kwiimveliso zethu

– ezisetyenziselwa ukupakisha ezi mveliso. Ukufumana izembiwa zala majelo kufuna i-eneji nemali kwaye kuyingozi

kwiindawo ezingamakhaya endalo.

Kukho iintlobo ezininzi zoncedo nenzuzo efumaneka ekuphindeni

kusetyenziswe kwakhona okanye kurisayikilishwe uninzi lweemveliso

ezithathwa ‘njengenkunkuma’ kumakhaya ethu:

• Isidingo sempahla yokwenza izinto ezintsha siyacutheka, nto leyo

icutha ukukhangelwa nokwembiwa kwamajelo angahlaziyekiyo.

• Ukusetyenziswa kwe-eneji namanzi kuya kuncipha nanjengoko

kuya kufuneka ukuba kurisayikilishwe izinto ezincinane xa kuthe-

lekiswa nokwenziwa kweemveliso ezintsha ezikhutshwa (ezom-

biwa) emajelweni.

• Xa impahla eninzi ifumaneka kwinkunkuma yethu

irisayikilishiweyo, incinane kakhulu inkunkuma enokulahlwa

kwiziza zeetiphu zethu.

Page 19: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

6

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Zinto zini ezingamajelo angahlaziyekiyo?Ijelo elingahlaziyekiyo yimpahla esuka kwindalo yokwenza izinto, umzekelo i-oyile namalahle anqabe

kakhulu kwintlalo yethu (asetyenziselwa ukwenza zonke iimveliso zethu zeplastiki neepakethe ezithile). Ezi

zinto ziya kunqongophala ngokukhawuleza ukuba siqhubeka nokuzomba okanye ukuzikhupha ngesantya

esiphezulu esodlula isithuba sexesha elifunekayo lokuba zizenze okanye zizizalise kwakhona endalweni.

Ngokuphathelele ne-oyile namalahle, kufuneka iimeko ezithile ezikhethekileyo okanye kuqingqithe izigidi

zeminyaka ukuze zibe nokudaleka. Ukusetyenziswa kwakhona okanye ukurisayilikishwa kwaloo majelo

ekugqibeleni kuwavumela ukuba athathe ixesha elide ukuphelelwa.

UkurisayikilishaInkunkuma engenakuphinde isetyenziswe iye igqunyelelwe emhlabeni. Impahla elahlwayo enokurisayikilisheka

kwakhona efunyenwe kumgqomo wakho yaza yasinda ekulahlweni etiphini ingathathwa ngabantu abahlukileyo

(wena siqu, abaqokeleli mpahla namashishini abasakhasayo) bayise kwiziko ekuqokelelelwa kulo. Ezi ndawo

kuqokelelelwa kuzo impahla zilawulwa ngoonokontraka bengingqi kunye neSixeko. Kweminye iminandla kubakho

amaziko ayithengayo impahla kubaqokeleli ze abahlawule isixamali esithile ngaloo mpahla bayizisileyo. Le mali ke

kodwa ayininzi kuyaphi ngaphandle kokuba impahla leyo ngumthamo obonakalayo kwaye konke oku kuqokelelwa

kwempahla elahlwayo kwenziwa ikakhulu ngabantu abahluphekayo kusenziwa ngaphandle kolawulo olungqingqwa

ngasese.

Iimpahla ezihlelwe (zabotshwa) kakuhle ziba nexabiso eliphezulu. Amaxabiso ayehluka ngokulawulwa ziimfuno

zentengiso yemarike kwakunye nohlobo lweempahla. Ngokubanzi ezona mpahla zexabiso zirisayikilishek-

ayo ziintsimbi, ubhedu, i-aluminiyamu, ixina, imetyhuri nezinki ezisuka kwizixhobo zokusebenza, izixhobo zi-

kagesi zokulayita, izinxibo zezinyithi nezinto ezimenyezelayo nobukhazi-khazi, imibhobho nezinto zokutywinwa

nokuhanjiswa kwamanzi, iintambo zegesi nempahla yokwakha.

Page 20: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

7

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

INKUNKUMA KWISIXEKO SETHUOomasipala banoxanduva ngokomthetho lokususa ze bachole inkunkuma kwiingingqi zabo. Ngoku wonke umasipala

kufuneka ngokoMthetho weziXokelelwano zikaMasipala ukuba alungise ze enze isiCwangciso esiBumbeneyo

soPhuhliso (IDP) nesiyakuthi sibandakanye ukuphuhliswa kwesiCwangciso soLawulo oluBumbeneyo lweNkunkuma

(IWMP). Ngoko ke isiXeko saseKapa sinoxanduva lokulawulwa nokucwangciswa kwemiba ephathelene nenkunkuma

ngokubanzi, kwaye siphuhlise umthetho kamasipala osalide ukuphunyezwa yipalamente equka imbonelelo ngezimali

yokuxhasa ukucuthwa nokurisayikilishwa kwenkunkuma.

Okwangoku isixa senkunkuma esiyidalayo eKapa yi-6% minyaka le – xa oku kuthelekiswa nokwanda kwabantu kona

okonyuka nge-2% nje kuphela. Iindawo eziziitiphu eKapa ziphantsi koxinzelelo olukhulu. Ngonyaka ka-2003 kuvalwe

itiphu yaseSwartklip yaza yona eyaseBrackenfell itiphu yavalwa ngo-2005 yaza eyaseFaure yavala ngo-2006. Izigidi

ezi-2.1 zeetoni zenkunkuma edaleka ngonyaka eKapa zilahlwa kula ashiyekileyo amanxiwa eetiphu mathathu angala:

eCoastal Park, eVissershok, eBellville South.

Itiphu yaseCoastal Park iya kukwazi ukwamkela inkunkuma eminye iminyaka ephaya kwi-16, lo gama yona

itiphu yaseVissershok kulindeleke ukuba iqhube eminye iminyaka esibhozo. Lifumanekile igunya lokumisela iitiphu

zeengingqi, kodwa oku kusalinde inkqubo yezibheno.

Injongo yokuvuselela itiphu kukulawula ungcoliseko-moya nokusasazeka kwenkunkuma okungcolisa

okusingqongileyo. Ukuvuselelwa kwetiphu evaliweyo kudla isiXeko izigidi ngokobungakanani nendawo ekuyo loo

tiphu. Itiphu evaliweyo iqala kuqala igqunyelelwe ngomaleko omkhulu womhlaba ze kwalekwe ingca ngaphezulu

okanye/kunye nezinye izihluma. Inkunkuma etiphini iwuthiswa ngazo zombini izibolisi zeebhaktheriya i-anaerobic

Ifoto: Mark Lewis

Page 21: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

8

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

(kukhutshwe igesi yamalahle) kwakunye ne-aerobic, kodwa le yinkqubo icotha kakhulu kwaye isantya sokuthotywa

kwenkunkuma eyenziwe ngumntu, njengeplastiki okanye iinkonkxa nditsho namaphepha, kungathatha amakhulu-

khulu eminyaka. Ekugqibeleni, ummandla lowo ungenziwa ibala elivulekileyo ukuze usetyenziswe luluntu

oluwungqongileyo, okanye njengamabala ezemidlalo, kodwa awusayi kuze usetyenziselwe ukwakha izindlu ngenxa

yengozi yokuphihlika kwaloo mhlaba kwakunye nokulindeleka kokuphuma kwezinto ezinobutyhefu zingene

kumhlaba okufutshane naloo ndawo ibinepaki, amanzi kwakunye nomoya. E-Athlone kwakhiwe ipaki kwinxiwa

elidala letiphu.

Inkonzo yokuqokelelwa kwenkunkuma emakhayaIinkonzo zokuthuthwa kwenkunkuma ziqokelela inkunkuma emakhaya `ekwimigqomo enamavili’ ebukhulu buziilitha

ezingama-240 enikezwa umzi nomzi osemfanelekweni, kanye ngeveki. Kwimimandla enamatyotyombe kusetyenziswa

iMigqomo eMikhulu ebekwa kufuphi naloo mizi, nokuCocwa kwalo Mimandla. Oku kunokubandakanya

ukukhutshwa kweeplastiki ezimnyama zinikwe ityotyombe ngalinye ze ziqokelelwe qho ngeveki, kunye nokucoca loo

mimandla, inkunkuma leyo ilahlwe kwindawo efanele oko.

Ukulahlwa kwenkunkuma emakhayaInkunkuma yasemakhaya eqokelelwa eKapa iyathathwa isiwe esiKhululweni sokuKhuphela iNkunkuma e-Athlone

(ARTS, ifakwe kwibhanti lokuyihambisa nokuyahlula-hlula, kususwe zonke izinto ezinokurisayikilishwa ze ibunjwe

ilayishwe ematrokweni kaloliwe isiwe kwitiphu

yaseVissershok.

Imirhumo ehlawulelwa inkunkuma emakhayaImirhumo ehlawulelwa inkunkuma isekelwe kumaxabiso

nemigaqonkqubo. Yahluka ngokwamaxabiso nobukhulu

bemigqomo yemizi ngemizi. Imihlaba nemizi enexabiso

Imihlaba nemizi exabisa ngaphantsi kwama-R100 000 ithi

ifumane isaphulelo esiyi-100% kwimirhumo kumgqomo

wokuqala kangangokuba izindlu ezinomgqomo omnye

ziphetha ziyifumana mahala le nkonzo. Imihlaba nemizi

exabisa ngaphezulu kwama-R100 000 ihlawula phakathi

kwe-R14,00 neR54,00 ngenyanga ngokuthuthwa

kwenkunkuma kanye ngeveki ngokwexabiso lepropati leyo.

Okwangoku akukabikho zibonelelo nazaphulelo zamali

ezikhuthaza ukucuthwa kwenkunkuma kwindlela olwakheke ngayo

uluhlu lwamaxabiso erhafu lwethu.

Ukuba ufuna inkcukacha ethe chatha malunga neendleko nemirhumo yokuhlawulela ukuqokelelwa kenkunkuma

eqinileyo, iintlobo ezahlukeneyo zeerhafu zokuhlawulela amazala enkunkuma yasegadini, udoti wabakhi

ukunikezelwa kweenkonzo, tyelela iwebhu yeKapa ku-www.capetown.gov.za. Cofa kwinkomba ethi Your City.

Inkomba ethi The Tariffs Online inikeza uxwebhu oluneenkcukacha ezibanzi ngemirhumo yeendawo zokuhlala

kwakunye neenkonzo ezinxulumene noko phantsi koLawulo lweNkunkuma esisiQina.

Ukulahlwa kwenkunkuma yasekhaya

Page 22: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

9

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

ISIXEKO SASEKAPA : INKUNKUMA EQINILEYO – INDAWO ZOKULAHLA INKUNKUMA

IITIPHU /IZITISHI ZOKUYIDLULISELA

IITIPHU EZIKHOYO

Page 23: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

10

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

IZOWUNI ZOKULAHLA INKUNKUMA

INkqubo yoLawulo lweNkunkuma yesiXekoNgo-2002, iSixeko saqala inkqubo yoLawulo lweNkunkuma. Eli phulo lihlanganisa onke amalinge

okucutha inkunkuma, ukulahlwa kwenkunkuma okungekho mthethweni nokungcolisa eSixekweni.

Injongo ephambili yenkqubo yoLawulo lweNkunkuma kukwazisa nokufundisa bonke abahlali baseKapa

ngeziphumo zokulahlwa kwenkunkuma nokuba bona yinto abanokuyenza ukuphucula imeko

yokusingqongileyo yesixeko. Le nkqubo ihlanganisiwe yaye ineeprojekthana (uluntu ekujoliswe kulo)

ezintlanu ezizezi:

1. Ufundiso noLwaziso loLuntu gabalala

2. Ufundiso eZikolweni kunye neeProjekthi zeZikolo zokuRisayiklisha

3. Amacandelo eMveliso, uShishino, Amaziko namaCandelo oLawulo

4. Ubuhlakani, iiProjekthi zeNkxasomali

5. Ukuphuhliswa kwamathuba oshishino ekusetyenzisweni kwenkunkuma

NgoMeyi 2006, iSixeko sibe sesinye sezixeko zokuqala ukwamkela nokumisela iSicwangciso soLawulo lweNkunkuma

esiHlanganisiweyo. Esi sicwangciso sidlula ngapha kwemiba yoqokelelo lwenkunkuma nokulahlwa kwayo nanjengoko

injongo yayo ikukuphumeza iinjongo eziphambili zomgqaonkqubo ezikukucutha imithamo yenkunkuma.

Ukuxhasa oku, iNkqubo yoLawulo lweNkunkuma iye isetyenziswe njengeqonga lokufundisa nokwazisa izintlu

zoluntu olukhankanywe apha ngentla. Ngaphezu koku, kuphuhliswe isicwangciso esihlanganisiweyo sokumaketha

nesonxibelelwano esigxile kulawulo lwenkunkuma, ukucuthwa kwenkuma nokucoca. Esi sicwangciso siso esiya

kusetyenziswa kwiphulo lokufundisa nokwazisa uluntu oluchongiweyo yaye sihambelana namaphulo okwazisa uluntu

amiselwe ukuphumeza le njongo.

Kushishino, inkqubo yoLawulo lweNkunkuma ixhase yaza yandisa amaqela okwenza ncinane inkunkuma.

Kuphuhliswe imithetho-siseko kwakunye noxwebhu loluhlu lokuvelisa ngokucocekileyo olunika izikhokelo ngobulula

benkunkuma ukuze kucuthwe inkunkuma kwakunye nemisebenzi yokungcolisa kwimizi-mveliso namashishini athile.

Izifundo zezixokelelwano zokulawulwa kwenkunkuma kwakunye nokwehlulahlulwa kwenkunkuma zisebenze

kakhulu ekwenzeni ukuba kucuthwe inkunkuma kwiindawo zentengiso ezinefuthe eliphezulu ekungcoliseni

njengodederhu lweevenkile kwaye nepaki yoshishino ngeziphili endalweni iqalisiwe kummandla woshishino

esiXekweni. Kananjalo kukwajoliswe ekucuthweni kodoti wokwakha ngokuthethana noshishino lokwakha.

Ukwahlulahlulwa kwenkunkuma yasekhayaUkuze isiXeko sibe nokufikelela ekucuthweni kobuninzi benkunkuma elahlwa etiphini ngama-25% ngo-

nyaka ka-2012, eyona nto iphambili kukumiselwa isixokelelwano esisebenza ngokukuko sokwahlulwahlulwa nokuri-

sayikilishwa kwenkunkuma. Sele iqalile iprojekthi yovavanyo engu”Think Twice” “Cinga Kabini” kwimimandla

ethile yokuvavanya nokujonga iindlela ezinokusetyenziswa ukwahlula inkunkuma yezindlu. Okwangoku, kunikezwa

ngeplastiki yenkunkuma enezingxobo zokufaka izinto ezinokurisayiklishwa kwezi ndawo kwenziwa kuzo uvavanyo.

Ezi plastiki ziqokelelwa ngolwa suku kuqokelelwa ngalo inkunkuma.

Kutsha nje isiXeko similisele amanxiwa okurisayikilisha nokothulwa kwenkunkuma ali-19 akumgama okwisithuba se-7km ukusuka emakhaya. Asi-7 kuwo alungiselelwe inkunkuma erisayiklishwayo. La maziko

okothulela inkunkuma asebenza isithuba esiphakathi kwentsimbi ye-07:30 ukuya kwintsimbi ye-17:30, iintsuku

ezisixhenxe ngeveki. Amakhaya ngamakhaya aya kukwazi ukuzisa kula maziko inkunkuma erisayikilishekayo

Page 24: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

11

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

nehlelekileyo kuqukwa inkunkuma ye-elektronikhi, okanye ‘inkunkuma yobuxhakaxhaka bezitsali nezisebenzisi-mbane

neekhompyutha’.

IKapa sisixeko sokuqala eMzantsi Afrika ukuba senze uphando nomsebenzi osisalathiso-ndlela sokulungiswa,

ukusetyenziswa kwakhona nokurisayikilisha inkunkuma ye-elektronikhi. Inkunkuma ye-elektronikhi ligama

eliqukanisa izinto ezininzi ezinjengeeselula, iikhompyutha ‘nezixhobo zombane ezimhlophe’ (iifriji, i-ayini nezitovu).

Izinto ezininzi eyenziwe ngazo inkunkuma ye-elektronikhi zinokuba neempahla eziyingozi kakhulu kwaye akufuneki

zidityaniswe nenkunkuma jikelele. Iimveliso ze-elektronikhi nezixhobo zombane zingaqhaqhwa kukhutshwe amalungu

athile exabiso anokuphinda asetyenziswe kweminye iimatshini okanye zirisayikilishwe njengempahla okanye isinyithi

esinexabiso. Yonke inkunkuma ye-elektronikhi ingasiwa kwitiphu eseWynberg (engunomb 20 kwimephu ekwiphepha

11 okanye kwiZiko lokuLahla iNkunkuma iFootprint (elichazwe apha ngezantsi). Azikho izibonelelo zokulahla

inkunkuma yombane kwezinye iitiphu.

Iprojekthi ka”Cinga kaBini” eKapa ibonakalise indlela amakhaya ethu akunqwenela ngayo ukubandakanyeka

kumaphulo aqalisiweyo okurisayikilisha. Nakubeni nje kunokubiza kakhulu ngokwexabiso ukwenza oku kwiKapa

jikelele, into eyakwenza ukuba ibe yindlela ekunokuhanjwa ngayo nexabiso loku libe nako ukufikeleleka kuxa kukho

amakhaya amaninzi athabatha inxaxheba kula manyathelo.

Iprojekthi yokufumana inkunkuma efana nale nesaqhubayo yaqaliswa ngonyaka ka-2002 eMarina da Gama.

IProjekthi inikeza simahla imizi eli-1 200 iingxowa ezimthubi, nethi le mizi ihlele inkunkuma yayo ngokwayo. Izinto

ezinokurisayikilisheka (amaphepha, amakhadibhodi, iiglasi, iiplastiki neenkonkxa) zifakwa kwezi ngxowa. Emva

konyaka onesiqingatha kuye kwafunyanwa iitoni zempahla esenkunkumeni ezili-173 xa zizonke zaza zaphinda

zasetyenziswa. Malunga ne-80% lemizi ekulo mmandla isaqhubeka nokuthabatha inxaxheba kule projekthi.

Iwebhu yoNaniselwano oluBumbeneyo lweNkunkuma (IWEX) (edizayinwayo kwakhona) yaziswe

ngokusesikweni sisiXeko ngoMeyi ngonyaka ka-2000. Le webhu inikeza iinkampani noluntu jikelele ngendawo

eyiyimarike yorhwebo nge-intanethi yokuba bathengiselane ngamajelo nezinto abangazifuniyo nezo bazifunayo.

Ezi zinto zibekwe kuluhlu kugxinisiswa kakhulu ekuphungulweni komthamo wenkunkuma enokudala ingozi esiwa

ezitiphini kwanokwandiswa kweemarike zokurisayikilisha kwentsusa kwiKapa needolophu ezilingqongileyo. Imibutho

yoluntu ekuluhlu lwe-IWEX iquka: iindawo zokothulela inkunkuma, amaziko athenga impahla esuka enkunkumeni,

amaziko oogobityholo, iindawo zokubalekela kwabaxhatshazwayo, amaziko okuphuculwa koluntu kwanamaziko

okudala imisebenzi. Ukuba ufuna iinkcukacha ezingaphezulu, tyelela u-www.capetown.gov.za/IWEX.

Amanyathelo okuqala oluntu lwaseKapa okurisayikilishaInani elibonakalayo lamanyathelo okuqala enza inguqulelo naphuhlisayo okurisayikilisha sele

eqalisiwe eKapa.

Iziko lokothulela inkunkuma iFootprints eseWynberg iyiprojekthi ejongene noluntu nengenzi

ngeniso, ikwasebenza njengeziko lokusingqongileyo elixhasa intlalo nempilo esisigxina negcinakalayo

kuluntu jikelele. Iiprojekthi zeli ziko ziquka ukurisayikilisha, ukwenziwa komgquba, ubulumko bokuphatha

amanzi ayinkulelane kwakunye nezitiya zokutya okusuka kwiziphili kwakunye nenkunkuma ye-elektronikhi

kwanobugcisa obusekwe enkunkumeni. Ukuba ufuna iinkcukacha ezithe vetshe, qhagamshelana noMichelle Sholto-

Douglas nge-imeyili [email protected] okanye ngomnxeba (021) 794 5863.

IProjekthi yokuLawulwa nokuRisayikilishwa kweNkunkuma iOasis ezinziswe eClaremont nase-Elsies

River iqashe abantu abakhubazeke ngengqondo abangama-336. Nakubeni nje yayingumbutho owawusekelwe

ukumpelesa, le projekthi iphumelele imbasa yenze ishishini elibe nempumelelo engathethekiyo ngokurisayikilisha.

Page 25: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

12

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Izikolo, amaziko okugcina abantwana neendawo zokusebenzela zakhiwe ngemali engeniswe ngulo mbutho

eyenziwe ngokurisayikilisha. Qhagamshelana no-Aubrey Wicomb, UMphathi woRisayikilisho

(021) 671 5100 eClaremont nakule nombolo: (021) 933 1586 e-Elsies River.

IQela eleNza iiNtshukumo ngokusiNgqongileyo eKommetje (KEAG) liqela

eliphembelela neligayela ezingokusingqongileyo elithi kananjalo lilawule iiprojekthi

eziliqela ezingokusingqongileyo. IKEAG ikhokele iProjekthi yePhondo yokuKhathalelwa

koNxweme ebandakanya ukuqeshwa kwabantu bamaphulo okucoca iindawo zokudada

enxwemeni, ezingquzwini zeentlabathi ngaselunxwemeni, emachwebeni emilambo

neendawo zolonwabo. Kananjalo bakwalawula iziko lokurisayikilisha elimanyene neGumbi lomsebenzi eliBonakalisa uBugcisa boMsebenzi weZandla osekwe kokuseNkunkumeni Ilithalomsa nezinziswe kwifama i-Imhoff eKommetje. Tsalela

umnxeba ku-(021) 783 3433.

Iziko lamaJelo angokusiNgqongileyo kwisiTsonga inamaziko okurisayikilisha

kwaLanga nasePhilippi. Baziqhenya nangakumbi ngeli lisePhilippi iziko nelenziwe

lonke, ukusuka ekuqaleni ukuya kutsho ekugqibeleni, ngezinto ezivela enkunkumeni

nezo zinokukwazi ukuhlaziyeka. Iprojekthi yabo ibandakanya abantu abangama-300

abacoca nabenza ‘luhlaza’ indalo nokusingqongileyo ngemisetyenzana yokulawulwa

kwenkunkuma, ngokulinywa kokutya kwiigadana ezingasemva emakhaya nokuqokelelwa

kwenkunkuma kumzi nomzi. Iprojekthi yabo yobugcisa ngokusuka enkunkumeni ivellisa

izingxobo neminqwazi. Tsalela umnxeba uSonwabo ku-082 542 3356.

EKhayelitsha, iProjekthi yokuRisayikilisha i-Inkqubela

yasungulwa ngu-Eunice Roro, ngenkxaso yeCandelo lokuHlolwa

kokusiNgqongileyo leYunivesithi yaseKapa kwakunye

nangenkxaso-mali esuka e-USAID. Ngethuba yayisasebenza le

projekthi, ‘uMama uRoro’ wayebenzela isuphu yasekhaya abo

bamphathele inkunkuma kwindawo yakhe yokurisayikilisha ze

abahlawulele inkunkuma yabo.

Inkqubela yayeka ukusebenza, kwaye kananjalo neTsoga

ijongene neengxaki zezezimali, nto leyo evusa umbandela

wokuma kweeprojekthi zoluntu zokuqokelelwa kwenkunkuma

kwimimandla yabasokolayo. Uhlobo lwenkunkuma

kwimimandla yabasokolayo izisa imali encinane kunaleyo

ikwimimandla etyebileyo kwaye kwezi ngingqi ikakhulu

iiprojekthi ezineenjongo ezizizo ziphela zineengxaki zezimali.

Iinzame ezinje ngezi zoluntu zibaluleke kakhulu, xa zijongwe

ngokokusingqongileyo kwanokudala amathuba engqesho,

kodwa ke zifuna inkxaso ethe xhaxhe ukuze zibe nokuba sisigxina.

Ukuba ufuna ukufunda ngakumbi ngokuqokelelwa kwenkunkuma okanye ungathanda

ukuqalisa iphulo lokurisayikilisha kwingingqi yakho, qhagamshelana neSebe lemiCimbi

engokusiNgqongileyo noKhenketho ukuze ufumane isiKhokelo ekuRisayikilishweni

kwenkunkuma eqinileyo iFairest Cape Association (iinkcukacha zisesiphelweni sesi

sahluko).

Ifoto: Mark Lew

is

Ifoto: Mark Lewis

Ifoto: Mark Lewis

Page 26: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

13

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

INKUNKUMA EKWIKHAYA LAKHO

Iinjongo ekujoliswe kuzo ngenkunkuma sisiXekoIsiXeko sijolise ekuphunguleni ukuveliswa kwenkunkuma ngama-25% ngonyaka ka-2012. Sithetha nje isantya

sokwanda kwenkunkuma singaphezulu lee kwesokwanda kwabantu.

Inkunkuma gabalala ekwikhaya lakhoXa siphonononga inkunkuma yethu singazibona iintlobo ezahlukileyo zempahla amakhaya ethu azilahlayo

nacinga ukuba yinkunkuma, lo gama uninzi lwayo lubonakalisa amathuba amaninnzi okurisayikilisha nokuphinda

kusetyenziswe ezi mpahla kwakhona. Uninzi lwenkunkuma yethu luziziphili (lunokuboliswa). Imifuno, amaxolo

eziqhamo, nenkunkuma yamagqabi nengca yasegadini kungenziwa ngayo amazala emigquba nezichumiso zasimahla

ezityebileyo zizondlo, ukuze kuchunyiswe izitiya zethu. Amacebo alula okuzenzela umgquba anikwe ngakumbi

ngezantsi apha kwakweli candelo. Kwamanye amakhaya atyebileyo inkunkuma eveliswayo yeyohlobo lwesinyithi,

iplastiki, iglasi, iphepha nekhadibhodi – uninzi lwayo iba zizinto ebekupakishwe kuzo, nebezinokurisayikilisheka

kumathuba amaninzi.

Ifoto: Tamara North

Page 27: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

14

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Inkunkuma eyingozi ekhayaIkhaya elikumndilili liqulatha phakathi kwe-14 ukuya kuma-45 eelitha zemveliso ezikhupha inkunkuma ehlelwa

njengeyingozi. Ukuba ufuna icebo lokulwa nenkunkuma eyingozi funda icandelo elingamaNyathelo aSebenzisekayo

ngezantsi apha kwakwesi sahluko. Inkunkuma yasekhaya enetyhefu ngqo okanye ngokungathanga ngqo zezi mveliso

zichazwe ngezantsi apha:

Isixhobo esitsaza amadangatye okanye esilumekekayo (ipetroli, iparafini, idizili, imatshisi, ithinasi,

ipolishi yeenzipho, ulwelo olutshizwa ngoxinzelelo lomoya kwakunye neemveliso ezine-alkoholi). Kufuneka

zingasondezwa emlilweni okanye edangatyeni.

Into etyabulayo (i-amoniaya okanye iblitshi). Nceda ulumkele ukuba imveliso leyo isondele kwisikhumba

sakho okanye emehlweni kuwe. Kufuneka uyisebenzise unxibe iiglavu ezandleni. Into etyabulayo

ingabangela ukuqaqamba nokurhawuzelelwa okanye ukudumba kwesikhumba, amehlo, inwebu

yangaphakathi okanye isixokelelwano sokuphefumla.

Isiqulatho senkunkuma yesiqhelo kumakhaya abangeniso iphakathi

ukuya kwephezulu

Isiqulatho senkunkuma yesiqhelo kumakhaya abangeniso iphantsi

umhlaba onodoti nothuthu

iziphili

amaphepha namakhadibhodi

izinto ngezinto

iglasi

iplastiki

isinyithi

impahla eyolukiweyo

Page 28: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

15

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Isidlekisi (izicoci zesinyithi, i-asidi yebhetri yemoto, izicoci zemibhobho yamanzi nezitovu zokubhaka, izinto

zokususa irusi, iblitshi ne-asidi yokucoca ipuli). Ezi mveliso ziyayitya impahla. Umzekelo, xa ithinasi igalelwe

emagini yeplastiki, imagi leyo iyanyibilika!

Ezinobungozi, ityhefu okanye umalingatshoni (iparafini okanye iyeza lokubulala izitshabalalisi). Oku kung-

abangela ukwenzakala okanye kungade kukubulale xa ukuginyile, ukufunxile okanye ukurhogele.

Iziqhushumbi/ izidubuli (izicoci zemibhobho yamanzi, izinto zokutyala ezineblitshi neesepha zokuhlamba

izitya ngakumbi xa zidityaniswe ne-amoniya nezinye ii-asidi). Ezi zinto zingabangela uqhambuko-dubulo

okanye zikhuphe imisi eyingosi nenetyhefu xa zibekwe ngasemoyeni okanye zifakwe emanzini okanye

zidityaniswe namanye amachiza.

Into eyosulelayo (iinaphukeni ezingcolileyo, iikhondom, iinaliti zokuzitofa). Ezi zinto zisasaza izifo noko-

sulelana.

(Fairest Cape Association, ushicilelo lwe-4)

Uphicotho olukhawulezileyo lwenkunkuma eyingoziJikeleza apha endlwini yakho, ukhangele ubhala phantsi nayiphi kwezi mpahla zingentla zinobungozi. Ty-

hila kumaphepha anAmanyathelo Asebenzisekayo ekupheleni kweli candelo ukuze ukhangele ukuba

zeziphi na izinto ezizezinye onokuzisebenzisa endaweni yezi xa usiya kuthenga kwakhona.

Igaraji nekhitshi apho ugcina uninzi lwamachiza okucoca yindawo elungileyo onokuqala kuyo.

Impahla eyingozi Into enokusetyenziswa endaweni yayo

umz. Isicoci sedreyini yamanzi isoda yokubhaka neviniga emhlophe

Page 29: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

16

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

AMANYATHELO ABONAKALAYOSibonile ukuba sivelisa inkunkuma eninzi kakhulu, nto leyo yenza ukuba senze ilahleko kwi-eneji, amajelo amanzi

acocekileyo, nomhlaba wethu wendalo oxabisekileyo. Ngoko ke, singasicutha njani isixa senkunkuma esisivelisayo?

Singaphinda siyisebenzise okanye siyirisayikilishe inkunkuma yethu kodwa inyathelo lokuqala kukusoloko uzama uku-cutha isixa senkunkuma nobutyhefu obusenkunkumeni kwasekuqaleni.

Sebenzisa amanqanaba amathathu acetyiswe yiFairest Cape Association namaphulo eemveliso zo-kucoca zeCandelo loLawulo lweNkunkuma leSixeko angala: Cutha, Sebenzisa kwakhona/Lungisa kwaye Risayikilisha.

Cutha • Thenga nje oko kukwaneleyo ze ukuphephe ukuthenga iimveliso ezibotshwe ngemfumba yezinto ezingcolisayo.

• Thenga ngokwezambuku (zincinci izinto ekubotshwe ngazo) ezo zinto uzisebenzisa kakhulu. Thenga izinto

ezandayo neziphinda zizaliswe kwakhona.

• Thenga iimveliso ezinezinto ezibotshwe ngazo ezenziwe ngempahla erisayikilishiweyo, njengeefayidukhwe za-

sekhitshini, iibhotile zeshampo ezineplastiki enesiqulatho esirisayikilishiweyo.

• Zama ukuziphepha iimveliso ezilahlwayo, njengeebleyidi ezilahlwayo zakugqiba ukusetyenziswa, iikhamera

kwaneepleyiti zephepha.

• Khetha iglasi kuneplastiki nanjengoko iglasi inokuphinda irisayikilishwe. Izinto ezininzi zokubopha zeplastiki azi-

karisayikilisheki unanamhla eMzantsi Afrika (jonga iiplastiki apha ngezantsi).

• Ziphephe iimveliso eziyityhefu neziyingozi.

Ifoto: Mark Lewis

Page 30: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

17

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Ifoto: Mark Lewis

Sebenzisa kwakhona• Xa ungasayisebenzisiyo into yakho khangela omnye umntu onokuba nomsebenzi waloo nto. Izikolo, iimanyano

zesisa, amathala eencwadi, kwakunye nezinye iindawo ekothulelwa kuzo inkunkuma zingazamkela iimpahla

ezingasafunwayo, ifenitshala, izinto zokudlala, iincwadi, iividiyo neemagazini.

• Zilungise izinto kunokuzilahla. Nika inkxaso kumthungi wengingqi yakho, umkhandi-zihlangu, ivenkile

yokulungisa iibhayisikili, nezinye. Eli linyathelo elikwavuselela amthuba omsebenzi kwingingqi yakho.

Ezinye zeengcebiso ezisebenzisekayo zokusetyenziswa kwakhona kwempahla yasemakhaya• Gcina ukutya kwizinto zokugalela eziphinda zisetyenziswe kwakhona, uphephe izinto ezingarisay

ikilishekiyo ezinjengezinto zokujijela ezincamathelayo okanye ifoyile eyenziwe nge-aluminiyam

esebenzise amajelo amaninzi.

• Zisebenzise kwakhona izinto zokujijela izipho namakhadi eminqweno emihle.

• Cinga ngokuzama izipho ezingaphathekiyo njengokukhuphana.

• Sika iphepha elisebenzileyo ngokwezikweri, ulisebenzise njengencwadana yokuthatha amanqaku.

• Sebenzisa amacala omabini ephepha ze ulirisayikilishe.

• Iingqayi zeplastiki kwakunye namakhathuni obisi okanye iziselo enziwe okanye aqatywe iplastiki ngaphandle

aziingqayi ezilunge kakhulu zokukhulisela izityalo.

Risayikilisha• Risayikilisha inkunkuma engenakulungiseka okanye engenakuphinda isebenze ngokuyithuthela kwidepho

yokurisayikilisha ekufutshane nawe okanye indawo yokulahla.

• Khetha iimveliso nezinto zokubopha imveliso eziqulethe okurisayikilishekayo – khangela umqondiso okhomba

ukuba imveliso leyo iyarisayikilisheka.

• Sebenzisa inkunkuma yakho yamagqabi namaxolo eziqhamo nemifuno ukwenza umgquba.

Ukwenza ikhaya lakho libe likhaya elirisayikilishayo

Ukwahlula-hlula inkunkuma yakho

Indawo elungileyo onokuqala ngayo kukuseka imigqomo emithathu (mhlawumbi ungacinga ngokusebenzisa

iibhokisi eziphinde zasetyenziswa) endlwini yakho: umgqomo ‘wokuphilayo’ wokwenza izala lomgquba, umgqomo

wokurisayikilishekayo ‘wokomileyo’ (iinkonkxa, iplastiki, iibhotile zeglasi, izisongeli zeplastiki, amaqweqwe

namakhadibhodi eebhokisi) kwakunye nomgqomo wenkunkuma engarisayikilishekiyo. Oku kuya kunceda ukuhleleka

kwenkunkuma yakho kwasekuqaleni, kumthombo wayo.

Inzuzo yokurisayikilisha:• ukucutha ubuninzi benkunkuma eya etiphini, nto leyo ecutha ukuxinaniseleka

ngokwasemoyeni;

• ukudaleka kwezithuba zomsebenzi kwakunye nemali eya ezikolweni nakwimibutho yoluntu;

• ukucutheka kongcoliseko nokusasazwa kwenkunkuma;

• ukonga impahla nezinto ezintsha ekufuneka kwenziwe ngazo ‘imveliso entsha’

Page 31: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

18

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

• ukucutheka kokuthunyelwa kwezinto ezinexabiso eliphezulu zokwenza iimveliso ezintsha;

• ukucothiswa nokuthotywa kwesantya sokucutheka kwamajelo ehlabathi angahlaziyekiyo (i-oyile, amalahle

kwakunye nentsimbi) kwakunye naloo majelo ahlaziyekayo (imithi);

• ukucuthwa kwexabiso le-eneji yokwenza izikhongozelo, izinto zokubopha, njalo njalo; kwakunye

• nokongiwa kwamanzi (asetyenziswa ekwenziweni kwezinto zokubopha nakwiimveliso). Ukurisayikilishwa

kwephepha kusebenzisa amanzi angama-50% ngaphantsi kunephepha elenziwa ekuqaleni emthini.

Ukukhetha iimpahla zokurisayikilishwaNgezants’ apha kukho uluhlu olubanzi lwempahla enokurisayikilisheka. Kodwa ke kufuneka ufumanise ukuba ingaba

zintoni na idepho yokurisayikilisha yengingqi yakho ezamkelayo. Musa ukusa iimpahla engazirisayikilishiyo idepho

leyo – oko kukubaqaqambisela nje ngentloko ngenxa yenkunkuma yakho! Kananjalo impahla eza kurisayikilishwa

kufuneka ipurwe phambi kokuba irisayikilishwe. Amanqaku nala manani alandelayo acatshulwe kwincwadi

yokufundisa yeDEAT yoKhenketho oluThembakeleyo kwakunye neFairest Cape Association.

Iinkcenkce nesinyithiMalunga neetoni ezingama-400 zeenkonkxa ziyarisayikilishwa eNtshona Kapa nyanga nenyanga. UCollect-a-Can

uthi urisayikilisha ama-66% azo zonke iinkonkxa zesiselo eMzantsi Afrika, nto leyo igxotha ikati eziko kubantu abangaphezulu kwama-37 000. Isinyithi sisetyenziselwa ukwenza iimveliso ezintsha ezinobulunga obufanayo nezo

zentsusa - nto leyo yonga ukusetyenziswa nekwalondoloza amajelo endalo angahlaziyekiyo. Ukurisayikilishwa kweenkonkxa neetoti konga malunga nama-95% e-eneji efunekayo ukuze kwenziwe iinkonkxa ezintsha ngentsimbi ekrwada. Kwihlabathi jikelele kukho isidingo esikhulu sesinyithi neentsibi ezindala. UMzantsi Afrika

uthumela kwamanye amazwe aphesheya malunga nama-50% eentsimbi ezindala ozifumanayo.

Akukhathaliseki nokuba iinkonkxa ezo netoti zibotyokile, zitshile okanye zirusile – zonke zingarisayikilishwa.

Ikhadibhodi nephepha

Ikhadibhodi nephepha zimpahla ezikulungele ncakasana ukurisayikilishwa. Itoni nganye erisayikilishiweyo isindisa imithi eli-17, i-eneji engama-40% ngaphantsi kwefunekayo kwakunye namanzi angaphantsi ngama-30% kwafunekayo ukwenza iphepha elitsha.

Musa ukurisayikilisha:

• Iphepha elimdaka okanye elimanzi (iphepha langasese nelokosula umbilo, itawuli yephepha, izisongeli-kutya,

iphepha elichithelwe zizinto)

• Iphepha eliqatywe okanye elincanyathiselwe iplastiki ukuze kugalelwe ulwelo (iikhathuni zobisi)

• Iphepha elizincamathelekayo (ileyibhile)

• Iphepha lomsizi

• Iphepha lefeksi okanye lefoto elinongwe ngamachiza

• Izingxobo zokutya kwezinja, iingxowa zamazambane, iibhokisi eziqatywe okanye zombathiswe ngeplastiki

encamathelayo.

Iplastiki

Ngokubanzi iiplastiki aziwuthi nanjengokuba zenziwe ngamachiza asekwe kwipetroleyam (i-oyile, amalahle negesi).

Iiplastiki zingayingxaki ukurisayilikisheka kuba amathuba amaninzi zidityaniswa nezinye iimpahla xa zisenziwa.

Iiplastiki zenziwa ngamachiza eplastiki aneemolekyuli ezininzi ezifanayo (polima). Kubalulekile ukuba iiplastiki

Page 32: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

19

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

ezifanayo zirisayikilishwe zodwa. Fumanisa kwindawo

yengingqi yakho yokothulela inkunkuma ukuba loluphi na

uhlobo lwepastiki abalamkelayo.

Ngelishwa ngaphandle nje kohlobo lweplastiki lwePET, iHDPE

neLDPE sincinci kakhulu isidingo kushishino lokurisayikilisha

eMzantsi Afrika sokufumana iiplastiki emva kokuba

kusetyenzisiwe okuphakathi kuzo ukuze zirisayikilishwe,

nto leyo ethetha ukuba uninzi lwazo luphelela

etiphini okwangoku.

Ngokwemfaneleko ezi ntlobo zeplastiki zihlelwa kunye ukuze zirisayikilisheke.

PET: ezinepolyethylene terephthalate

HDPE: ezinobunzima-mthamo ophezulu wepolyethylene

LDPE: ezinobunzima-mthamo ophantsi wepolyethylene

PP: ezinepolypropylene

Izinto ezininzi zeplastiki zokubopha nokupakisha unangoku azikarisayikilisheki eMzantsi Afrika konke konke.

Asinako ukurisayikilisha:

• iifoyile zeplastiki ezenziwe ngokudibanisa amacwecwe amaninzi (zokupakisha nokubopha ukutya njen-

gebheyikhoni)

• iplastiki yokubopha ebumbeneyo (njengobisi iTetrapak kwakunye neekhathuni zesiselo seziqhamo) – eRhawutini

iTetrapak iye iphinde isetyenziswe kwakhona kwaye siyathemba ukuba kuza kwenzeka nalapha eKapa

kungekudala

• iitreyi zokutya ezizipolystyrene

Kubalulekile ukujonga ukuba zintoni ezinokuphinda zisetyenziswe kwindawo ekulahlwa kuzo inkunkuma.

Ukungazithengi iimveliso ezipakishwe ngezinto ezingenakurisayikilisheka kuthumela umyalezo ongqingqwa kubenzi

bemveliso ukuba bayile kwaye bapakishe iimveliso zabo ngokwendlela ehambisana kakuhle nokusingqongileyo.

Iibhotile ezili-11 ezirisayikilishiweyo ukuba zirisayikilishwe ngokweepolima zazo zingayenza ibhlukhwe yendoda.

PET HDPE LDPE

Page 33: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

20

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Iibhotile zeglasi neejagi

Ukurisayikilisha ibhotile yeglasi konga umbane onokonela ukulayita isibane esingu-100 W iiyure ezine. Ngayo yonke itoni yeglasi erisayikilishiweyo, kongiwa iitoni zempahla ekrwada e-1,2 neelitha ezili-114 ze-eneji ye-oyile.

Kubalulekile ukususa iziciko zeebhotile kwakunye nezivalo nemiphezulu yeebhotile zeglasi nezikhongozeli. Ezinye

iimveliso zeglasi azinakurisayikilisheka. Kubalulekile ukuqaphela olu hlelo lungezantsi nanjengoko nayiphi na into

kwezi zilandelayo ingayonakalisa yonke loo mfumba yeeglasi ibiza kurisayikilishwa.

Musa ukurisayikilisha:

• Iikomityi, iisosi nempahla yodongwe

• Iikhyubhu ezibengezelayo

• Iibhalbhu zokulayita

• Iiglasi zezipili

• Iiglasi ezizishiti (iglasi zefestile kwakunye nefestile engaphambili emotweni)

• Izibane zeemoto

• Iiglasi zokusela idrinki

• Iiglasi ezibotshelelwe ngocingo

• Iglasi yaselebhu

Inkunkuma yokuphilayo

Ukwenza umgquba inkunkuma yakho yokuphilayo konga isithuba esinexabiso etiphini ze kunciphise umsi wegesi

yamalahle enegalelo ekuGuqukeni kweMozulu. Kananjalo oku kuphindisela izondlo ezibalulekileyo emva emhlabeni.

Ukwenza umgquba asinto inzima kuyaphi – nanjengoko kubonisiwe apha kwisicatshulwa esipapashwe nguMasipala

woMzantsi woSinga-siqithi weKapa uhlangene neFairest Cape Association (Disemba 1999).

Ungazenzela owakho umgquba ngaphandle kwenkxamleko eninzi. Kukho iindlela ezininzi ezahlukileyo zokwenza

umgquba, ngoko ke ungakhetha indlela yokwenza umgquba efanele isixa senkunkuma onaso kwakunye nexesha

kwanesithuba somhlaba onaso. Eyona ndlela ilula yokwenza umgquba kukwenza nje izala lenkunkuma yokuphilayo

kwikona engenzi nto egadini. Ukuze uligcine izala lakho licwangciseke kakuhle mhlawumbi kuya kufuneka ulenze

kwisikhongozeli. Iinkonkxa zomgquba ezibundlu yeenyosi ziyafumaneka kwindawo yokuthengisa izithole. Iinkonkxa

zeplanga okaye iplastiki ezinemicu (1 x 1 x 1m³) zezona zona zilungele izitiya eziphakathi ukuya kwezikhulu. Isilinda

yomngxuma onomnatha wocingo ebukhulu (buyi-1m ngokwesinqumla-sangqa x 1m) ofulelwe ngekhadibhodi

okanye ibhokisi yekhadibhodi enkulu yindlela engaxabisi kakhulu yokwenza inkonkxa yomgquba’.

• Khetha indawo enomthunzi nesithileyo yokubeka inkonkxa okanye izala lakho lomgquba.

• Okokuqala beka umaleko wezinto ezirhabaxa eziquka iindiza namasebe (ukwenzela ukufakwa komoya neegesi).

• Beka umaleko umane uwuguquguqula uqale ngowolunye uhlobo ubuye uze ngowolunye uhlobo, kwezi

ntlobo zimbini ‘ngomdaka’ (owamagqabi awomileyo) kwakunye ‘noluhlaza’ (owengca entsha esikiweyo)

ngokomlinganiselo ongama 50:50 kwakunye nomgquba (okanye ingca yaselwandle) njengesiqalisi okanye

isilumeki. Sasaza amanzi, isanti nephepha elinqunqiweyo ngokushiyanayo nangokweziqabu phakathi kwezibini

zomaleko nanjengokuba umphakamo umde ngokokude uye kuma kwi-1,5 leemitha. Isanti iyimfuneko ukwenza

okuphilayo ukuba kube yingqumba. Iintlobo ezininzi zomaleko zingongezelelwa nanjengokuba kufumaneka

inkunkuma eninzi.

Page 34: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

21

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

• Gcina izala elo legqunyiwe ngomaleko weendiza, umhlaba okanye ikhaphethi endala ukuze kungangeni

zimpuku, izinambuzane okanye naziphi na izitshabalalisi.

• Linkcenkceshele rhoqo izala lakho (ligcine lifumile kodwa lingabi manzi) ze uliguqule ngefolokhwe emva

kweenyangana ezimbalwa ukwenzela ukuba izinto zikhawuleze. Ukongeza imisundululwana yokubolisa nako

kunganceda.

• Umgquba lowo ukulungele ukuba ungasetyenziswa xa umdaka kwaye uphuqeka kwaye unuka njengomhlaba.

Le nto ingathatha isithuba seeveki ezintandathu ukuya kwiinyanga ezintandathu, kuxhomekeke ukuba leliphi

na ixesha lonyaka elo. Icebo lelokuba umntu enze amazala omgquba angaphezulu kwesibini ngexesha, nto leyo

ethetha ukuba lo gama usazama ukwakha enye, enye ‘iyabila’ phaya eziko.

Page 35: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

22

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Kwezinye iimeko mhlawumbi kungangcono ukungcwaba inkunkuma ephilayo emiseleni (usebenzisa ezi zikhokelo

zingentla) okanye emingxunyeni elingana nesixa senkunkuma evelisiweyo. Ungatyala imifuno neentyatyambo zemithi

ngqo kumsele womgquba lowo. Enye yezinto ezilungileyo ngokogqunyelelwa kwenkunkuma ngesanti kugxotha

iimpukane namavumba amabi.

Ukuba ufuna inkcukacha ethe vetshe malunga nokwenza umgquba, tyelela iwebhu yAbalimi Bezekhaya ethi www.

abalimi.org.za okanye ubabhalele i-imeyili kule dilesi: [email protected]. Iwebhu yeFairest Cape Association ethi,

www.fairestcape.co.za nayo inamcebiso neenkcukacha ezininzi ngokwenziwa komgquba kwiindawo ezininzi eKapa.

Inkunkuma eyingozi

Ayikho indlela ekhuseleke gqibi yokulahla inkunkuma eyingozi yasekhaya. Phambi kokuba uthenge imveliso eyingozi

qala uzibuze umbuzo wokuba ayikho na imveliso engenye obungayifumana. Cinga ngendlela ekhuselekileyo

onokuyilahla ngayo.

Imigaqo elula xa usebenzisa iimveliso eziyingozi

• Khetha ezona mveliso zinetyhefu encinane ezikusebenzelayo ekhayeni lakho. Iimveliso zokucoca ezinophawu

lakwaSABS u-A-E ‘zamkelekile ngokokusingqongileyo’ kwaye zivunywe nanguSANS.

• Zithengele isixhobo sokuchwakraza impukane ze ukuphephe ukuthenga amachiza okubulala izinambuzane.

Amanye ala machiza anjengeLindane, nathintelwayo ngokomthetho eYurophu nanjengokuba kukholelwa ukuba

anxulumene nobukho besifo somhlaza, umbefu nokonakala kwemithambo-luvo.

• Thenga oko ukufunayo kuphela (ngokwezixa ezincinane) ukuphepha ukugcina iimveliso ezinobungozi.

• Funda ilebhile ukuze ufumane ulwazi ngezithako, ngemiyalelo nendlela yokuyisebenzisa, ngendlela

ekhuselekileyo yokuyigcina nokuyilahla imveliso leyo.

Page 36: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

23

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

• Thenga iimveliso ezinezithako ezibonakalisiweyo nezidwelisiweyo apha kuyo. Abasebenzi ngamayeza baya kuyazi

indlela yokunyanga ityhefu ethile.

• Qinisekisa ukuba imveliso leyo ibhalwe ngokucacileyo kwaye ugcine isiqulatho semveliso leyo kwisikhongozeli

sayo sentsusa.

• Kuphephe kangangoko unako ukusebenzisa ulwelo olutshizwa ngoxinzelelo lomoya. Ezi zitshizi azikwazi

ukurisayikilisheka kwaye ayikho indlela yokuzilahla ngokukhuselekileyo.

• Nceda beka iimveliso eziyingozi kude nabantwana nezilo-maqabane emakhaya.

• Ungaze uzixube iimveliso eziyingozi kuba zisenokuxabana nezinye.

• Ngalo lonke ixesha kufuneka zisetyenziswe kwindawo engena umoya kwaye kufuneka zisetyenziswe

ngenkathalo enkulu.

• Ungaze utshaye okanye utye lo gama usebenzisa amachiza kwaye kufuneka ngalo lonke ixesha uhlambe izandla

emva kokuba usebenzise amachiza.

• Nceda qinisekisa ukuba isikhongozeli sivalisisekile ngalo lonke ixesha. Ukuba isikhongozeli eso siyavuza, sifake

kwisikhongozeli sesibini esiqinisekisiweyo ngokungavuzi, ze usilebhelishe ngombhalo omkhulu othi, ‘IYAVUZA’.

• Zigcine kwindawo ebandayo, eyomileyo nemnyama kude nezitovu okanye izifudumezi-manzi.

Ipeyinti, izinyibilikisi, neglu

Kuveliswa itoti ezingama-30 zeyona nkunkuma inetyhefu kakhulu ngetoti nganye yepeyinti ethengiswayo. Iipeyinti,

ngenxa yobunzima bazo, zezinye zezixhobo zokwakha eziyitya kakhulu i-eneji. Ezinye iingcombolo ezothusayo

zezokuba baninzi abantu ababulawa yityhefu elapha emsini kwimililo etshisa izindlu (esuka kwilothe endala yepeyinti

nakwezinye iimveliso zasekhaya eziyingozi) kunabo babulawa ngumsi lo ngokwawo. Uninzi oluxhaphakieyo

lwezigcinakalisi zemithi namaplanga ezisebenza njengezibulali-zinambuzane kwakunye nezibulali-kungunda ziba

netyhefu eyingozi neninzi kakhulu emva kweminyaka emininzi imveliso leyo isetyenzisiwe.

Izinto ezikhuselekileyo ezinokusetyenziswa endaweni yezi

• Ukuba izigcinakalisi zeepeyinti okanye zemithi zisetyenzisiwe, kufuneka ukhethe ezo zineqondo letyhefu

elisezantsi. UBreathcote ([email protected]) kwakunye no-EnviroTouch (http://www.envirotouch.com)

banezinye zemveliso ezilunge kakhulu.

• Xa kugudiswa iplanga, iimveliso ezineboron (ineqondo eliphantsi okanye eliphakathi letyhefu) zingasetyenziswa.

Ukucocwa kwamaplanga ngeboron kuhambelana nemiqathango yeSANS. Kodwa ke, iimveliso eziqulathe iboron

ziyathanda ukuhluzeka kuloko ke kufuneka ukuba amaplanga apeyintwe ngemveliso yeboron angangcwatywa

emhlabeni okanye antywiliselwe emanzini. Ukuba imveliso elolo hlobo isetyenziswe ngaphandle, kubalulekile

ukuba afakwe i-oyile eyongezelelekileyo okanye anikwe icocwe ngokudyojwa.

• Iipeyinti ezinobulunga obuhle ezenziwe ngamanzi okanye ezinganyibiliki kakhulu, iglu, ivanishi kwakunye

nezigcinakalisi zisinika izinto esinokukhetha zona ezibuthembakala.

• Yibethelele emgangathweni itapeti kunokusebenzisa iglu.

For more information on timber preservation and environmentally-friendly ways of preserving wood, visit

www.greenhouse.org.za.

Page 37: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

24

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Iibhetri

Okwangoku, iSixeko asikabi nayo iNkqubo yoLawulo lweNkunkuma yeeBhetri echaza amanyathelo emakathathwe xa

kuququzelelwa izicwangciso zokujonga ukuba iibhetri zinokuphinda zisebenziseke njani. Thina nje sicebisa abahlali

ukuba bathethe nabathengi babuze ukuba abanakuzibuyisela na ezo bhetri kwezo ndawo bazithenge kuzo xa

ziphelelwe ukuze ziphinde zitshajwe.

Iiglowubhu zokulayita ezindlwini

ISixeko sisebenzisana noEskom siqwalasela umba wokuba iiglowubhu zasezindlwini azinakuphinda zisebenze

na. Okwangoku de kubekho icebo lokuba ziphinde zisetyenziswe, abahlali bayacelwa ukuba bazigcine kakuhle

iiglowubhu ezisebenzileyo, bazifake kwizinto ezingazukophuka kuzo.

I-oyile

Ilitha enye ye-oyile ingenza iingwengwezi kumanzi anokuba sendaweni

enokuba ngaphezulu kwamabala amabini esoka. Ungaze ugalele

isinqandi-kunyibilika okanye nalo naliphi na elinye ichiza emgangathweni,

kwimijelo yamanzi ahamba kwimibhobho yamanzi okanye esinkini.

Iigaraji ezininzi zithabatha inxaxheba kwiinkqubo zokurisayikilishwa

kwe-oyile. Ukuba uyazilungisela imoto yakho ekhaya, buyisela

i-oyile esetyenzisiweyo egaraji okanye kwidepho efuna i-oyile endala

njengeFootprints okanye iRose Foundation (Ukufunyanwa kwe-oyile

endala kusindisa okusingqongileyo), imibutho engasekelwanga ukungenisa

inzuzo eqokelela, igcine ze irisayikilishe i-oyile ethambisayo xa iqatyiwe.

Qhagamshelana nabo kule nombolo: (021) 448 7492. Ukuba ufuna

ingcaciso ethe vetshe, tyelela iwebhu u-www.rosefoundation.org.za.

Ukuba imveliso eyingozi ithe yaginywa, thatha umntu lowo ngoko nangoko umse kwiziko elisebenza

ngetyhefu, okanye ikliniki okanye esibhedlele. Musa ukuzama ukumgabhisa umntu lowo, nanjengokuba

imisi, ivumba nothuli olo lunokungena emiphungeni ze liyonzakalise. Ukuba amachiza ayingozi arhogelwe,

umntu watsarhwa, khawuleza umse kwindawo enempepho umntu lowo. Musa ukusondela kwindawo

enothuli nomsi lowo. Vula zonke iingcango neefestile.

Tsalela iZiko lokuLawulwa kweTyhefu laseTygerberg xa ufuna ingcebiso (021) 931 6129 okanye iZiko leTyhefu

laseRed Cross (021) 689 5227. Ukuba ichiza lingene emehlweni akho okanye lachithekela esikhumbeni sakho, zipure

ngamanzi amatsha nacocekileyo isithuba semizuzu eli-15 ukuya kwengama-20.

Iimveliso ezikhuselekileyo zokucocaZama ukuphepha iimveliso zasekhaya eziyingozi ngokukhangela la

magama emaqokobheni okanye kwiilebhile:

• Ezingenatyhefu

• Ezingasekwanga kwipetroliyam

• Ezingenayo i-amoniya, idayi nechiza lezichumiso ifosfeyithi

Ifoto: Mark Lew

is

Page 38: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

25

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

• Ezihambisanayo nokusingqongileyo

• Ezihambisanayo ne-oksijini enevumba elihlaziyayo

• Ziyasebenziseka kwakhona kwaye ziyarisayikilisheka

• Ine-enzayime esebenzayo

• Okuphilayo

Ucoco oluninzi ekhaya lungenziwa ngesiqingatha somxube weviniga nesiqingatha samanzi, okanye isepha elulwelo

kunye nesoda yokubhaka. Apha ngezantsi kukho uluhlu lweemveliso eziyimfuneko onokuzithenga ezikhuselekileyo

zokucoca xa uphinda uthenga kwakhona:

Isoda yokubhaka (ibhiKharbonati yesoda) idumaza i-asidi kwaye icoca imigangatho emenyezelayo

ngaphandle kokuyikrwela. Icoca ze ipolishe i-aluminiyam, ikhrom, izihombiso ezinamatye anqabileyo, isilivere,

intsimbi engatyiwa ngumhlwa nenkcenkce. Kananjalo ikwasisithambisi-mpahla esilungileyo, isishenxisi-

mabala kwaye yenza amanzi anomkhenkce anyibilike. Isusa ivumba elibi kwizikhenkcisi, kwitapeti ezinukayo,

impahla yendlu entofontofo nditsho nemijelo yamanzi amdaka. Kananjalo ingawucima nomlilo wamafutha.

Iboraksi, yiminerali yendalo ezenzekelayo enyibilikayo emanzini, isusa amavumba amabi, ishenxisa

amabala, ithomalalisa ukungunda nokuvunda kwaye inika amandla awongezelelekileyo isepha engumgubo

nezinye izicoci.

Ijusi yelamuni ishenxisa amavumba amabi, icoca iiglasi, isusa amabala kwi-aluminiyam kwaye yiblitshi

engekho bukhali esebenzayo kwizinto zewulu. Into enomdla yeyokuba isebenza kakhulu xa isetyenziswe

nesanlayithi.

Ityuwa isisikhuhli esinamandla xa kucocwa okanye kutyulwa izinto ezithile zesinyithi okanye zeplastiki, kodwa

ingazikrwela ezinye izinto nemigangatho.

Iviniga ithibaza iziseko-mandla ezinjengeesepha ze-alkali ze yethise nobuninzi be-pH. Isusa amafutha

emigangathweni kwaye sisinqandi-vumba esiphuma phambili. Kuphephe ukusebenzisa iviniga kumatye agudiswayo

okuhombisa nanjengokuba inokwenza imingxuma kumphezulu wamatye lawo. Iviniga emhlophe ikulungele

ukusetyenziswa kuwo nawaphi na amalaphu amibala-bala angengomqhaphu nelineni.

Page 39: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

26

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Isoda yokuhlamba (isodiyam karboneyithi dikhahayidreyithi) yiminerali esusa ama-

futha anenkani, amafutha kwizinto zokugcada, iipani nezitovu zokubhaka. Ingasetyenziswa

nebhiKharbonati yesoda endaweni yezicoci zaselondri kwaye iyafumaneka ezikhemesti

nakwiivenkile ezithengisa ngamachiza.

Ezinye zeeresiphi zendalo zococeko emakhayaEzi resiphi zibaluleke kangaka zenziwa nguMuna Lakhani ezenzela i-Earthlife Africa’s Toxics Group, kwakunye

neCandelo loLawulo lweNkunkuma leSebe lemiCimbi yokusiNgqongileyo noKhenketho.

Izihlaziyi-moya

• Isoda yokubhaka okanye iviniga esosini.

• I-oli yeAromatheraphi.

• Galela ivanila ecuntsulweyo kwibhola yomqhaphu esesosini ze uyibeke ekhaya

okanye emotweni okanye kwisikhenkcisi.

• Qukumbela umphantsi webhokisi yenkunkuma ngesoda yokubhaka phambi

kokuba ugalele inkunkuma. Le nto iya kugxotha amavumba amabi iintsuku

eziliqela.

Isicoci sazo zonke izinto ekhaya

• Iviniga netyuwa.

• Isepha elulwelo nesoda yokubhaka.

• Isoda yokubhaka (ilungu e-1) kwakunye namanzi ashushu (amalungu ama-2).

• Kwilitha yamanzi ashushu, yongeza itispuni e-1 (5ml) yesepha yolwelo, itispuni

e-1 (5ml) yeboraksi kwakunye ne-¼ yekomityi (62ml) yeviniga emhlophe

engaxutywanga. Kuxube konke oku ze ukugcine kwibhotile yesifefezi ukuze

ukusebenzise xa ucoca imiphezulu yeetafile, imigangatho, amadonga neetapeti.

Isicoci sebhafu neshawari

Sula ngeviniga ze ukorobhe ngesoda yokubhaka usebenzisa isiponji esifumileyo.

Izisusi-maqweqwe okanye amakhokho

Sebenzisa iviniga yococo-lwelo kumaqweqwe abukalika eziketileni nasezindlwini zangasese. Ijusi

yelamuni sisiqholi-vumba esingesinye esinokusetyenziswa kumabala etipoti.

Isibulali-zintsholongwane

Isi-½ sekomityi (125ml) yeboraksi kwisinyibiliko seelitha ezi-4½ zamanzi atshisayo singasetyenziswa

njengesicocisi. Iperoksayidi yeHidrojeni (isinyibiliko esiyi-3%) nayo ingasetyenziswa.

Isinyibilikisi-mafutha

Sebenzisa iviniga okanye ilamuni ukususa amafutha.

Isinyibiliko sokususa amafutha singenziwa ngokuxutywa kwesi-½ setispuni (2,5ml) yesoda yokuhlamba (sodi-

yam kharboneyithi okanye uthuthu lwesoda), amacephe ama-2 (30ml) eviniga emhlophe

kwakunye ne-¼ yetispuni (1ml) yesepha elulwelo kwakunye neekomityi ezi-2 (500ml)

zamanzi.

Page 40: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

27

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Isicocisi somashini wokuhlamba izitya

Umxube wezixa ezilinganayo zeboraksi nesoda yokubhaka (i-15ml leboraksi kwakunye

ne-15ml lesoda yokubhaka) ungasetyenziswa njengesicocisi somashini wokuhlamba izitya.

Kodwa ke, ukuqinisekisa ukuba oku kukulungele, qhagamshelana nabavelisi bomashini wakho

ngokunxulumene neziphumo zokusebenzisa le mveliso kumashini wakho.

Isicoci-mijelo yamanzi amdaka

Ukucocwa rhoqo kwemijelo yamanzi amdaka kwakunye nokugalelwa kwamazi abilayo kule mijelo veki neveki

kungakhusela ukwakheka kwentsila ethi ithintele ukuhamba kwamanzi. Sebenzisa le ndlela ilandelayo ukucoca rhoqo

imijelo yakho yamanzi amdaka:

1. Galela isi-½ sekomityi (125ml) sesoda yokubhaka kwakunye nesi-½ sekomityi (125ml) seviniga emhlophe esinkini

yakho okanye kwimibhobho yemijelo yakho yamanzi amdaka.

2. Kogqume oku ze ukushiye kangangeeyure esi-2.

3. Pura oko ngamanzi abilayo.

Ukuba idreyini yakho ifuna ukuvulwa, sebenzisa iperoksayidi yehidrojeni (iyafumaneka ekhemesti) kwakunye

nesixhobo sokugqogqa impompo. Musa ukusebenzisa oku emva kokuba usebenzise isicoci esithengiswayo.

Isicoci-mgangatho nepolishi

• IVinyl okanye ilinoliyam: isiciko esizeleyo (5ml) se-oli yentsana namanzi.

• Imigangatho yeplanga: faka umaleko obhityileyo wezixa ezilinganayo ze-oli yemifuno kwakunye neviniga

emhlophe. Hlikihla kangangoko.

• Imigangatho epeyintiweyo yeplanga: itispuni e-1 (5ml) yesoda yokuhlamba exutywe neelitha ezi-4

zamanzi ashushu.

• Ithayile zamatye neebhloko: ikomityi e-1 (250ml) yeviniga emhlophe exutywe neelitha ezi-4½ zamanzi.

• Pura ngamanzi acocekileyo emva kwayo yonke inkqubo.

IIzigxothi-zinambuzane

Sebenzisa iingcambu nezipayisi eziqholeke kakhulu nezinamavumba amnandi. I-oli yesitrasi, ilavenda, irozmeri,

iinkozo zepepile, itshilisi ebomvu egutyiweyo, inxina, amagqabi omthi ibheyi, i-oli yeklovu nomsedare zonke

zizigxothi-zinambuzane ezikhulu.

Page 41: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

28

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Izicoci zesinyithi nepolishi

• I-Aluminiyam: sebenzisa intlama eyenziwe ngocwambu lwethathari namanzi.

• Ixina: intlama yejusi yelamuni kunye nesoda yokubhaka OKANYE isinyibiliko seviniga netyuwa.

• Ikhrom: i-oli yeentsana kunye neviniga OKANYE ifoyile ye-aluminiyam eneli cala limenyezelayo lijonge

ngaphandle.

• Ubhedu: bilisa izinto ezo zobhedu kumxube wetyuwa (icephe eli-1/15ml), iviniga emhlophe (ikomityi

e-1 /250ml) kwakunye namanzi atshisayo.

• Isilivere: yondlala ipani okanye imbiza ngefoyile ye-aluminiyam ze ke ubilise izinto ezo emanzini anetispuni

yesoda yokubhaka kwakunye netispuni yetyuwa.

• Iintsimbi neenkcenkce ezingatyiwa-mhlwa: sebenzisa iviniga emhlophe engaxutywanga ukuzicoca.

Isisusi-kungunda

Khuhla amachaphaza okungunda ngesi-½ sekomityi (125ml) yeboraksi kwakunye neelitha ezi-4 zamanzi usebenzisa

umqamelwana wenayiloni wokukhuhla. Ukuthintela ukwenzeka kwakhona kokungunda, musa ukuyipura iboraksi.

Intlama yokutyula yetyuwa neviniga nayo ingasebenza.

Isicoci sesitovu sokubhaka

Yenza intlama engqindilili ngamanzi kunye nesoda yokubhaka ukuze ucoce ngayo isitovu sakho sokubhaka esimdaka.

Emva koko ke yishiye kangangemizuzu emi-3. Khuhla ngomqamelwana wokutyula wenayiloni. Ukuba isitovu

sinqashele ngamafutha, yongeza amathontsana ambalwa esepha yolwelo apha emxubeni. Isinyibiliko samanzi

neboraksi (amatispuni ama-2 kwilitha yamanzi) esifefezwe apha eludongeni lwesitovu sokubhaka naso singasebenza

kakuhle nje. Sebenzisa istiliwulu esicoleke kakhulu ukususa amachaphaza.

Yithi sasa ityuwa kwezi ndawo zichithekelweyo ngeli xesha isitovu sokubhaka siseshushu khon’ ukuze oko kukwenze

lula ukusuka kwawo sisakuphola isitovu.

Isisusi-mabala kumalaphu

Xuba ilungu eli-1 legliserina nelungu eli-1 lolwelo lwesicocisi sokuhlamba izitya zidityaniswe namalungu asi-8 amanzi

ze kufakwe kwezo ndawo zinamabala ngokukhawuleza okukhulu. Liyeke ilaphu apho kangangemizuzu engama-20

(landise ixesha elo lokulinda kumabala anetshiki) ze uyihlambe into leyo ngokwesiqhelo nezinye impahla. Wugcine lo

mxube kwisikhongozeli ezicudisekayo.

Page 42: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

29

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Iimveliso zokucoca izindlu zangasese

Zama oku kulandelayo:

• Faka iblitshi (engenasiseko-mandla seklorin) ngqo ngaphandle kwezinye izinto zokucoca.

• Isoda yokubhaka neviniga.

• I-¼ yekomityi (62ml) yeboraksi kwisihlalo sendlu leyo yangasese ze uyishiye iiyure ezimbalwa okanye ubusuku

bonke, ze ke emva koko ukhuhle ze ugungxule.

Ijusi yelamuni nayo ingadityaniswa ukwenza ivumba elimnandi.

Isicoci seefestile neeglasi

Sebenzisa amanzi adikidiki anejusi yelamuni (amacephe ama-2 /30ml) okanye iviniga (i-¼ yekomityi/62ml). Kuxube

oku ze ukugcine kwibhotile yokufefeza.

Ukuthintela izitshabalalisiIimbovane: Isifefezi esinamandla, ipepile yetshilisi ebomvu, umfuno obabayo ipaprika, inxina

eyomisiweyo okanye iboraksi xa iimbovane zingena ekhayeni lakho.

Amaphela: Yenza intlama yeboraksi, iflawa neswekile (zonke ezi mazilingane ngezixa) ze ugalele

itispuni yeTCP ze usasaze kumgangatho okummandla ozaliswe ngamaphela. Kuphinde oku emva

kweentsuku ezine ze uphinde kwakhona emva kweeveki ezimbini.

Amanundu: Yoneka iimpahla elangeni ze uzifake kwisikhongozeli okanye kwiqokobhe elingangeni

moya (njengesingxobo seplastiki) kunye neepakethana zelavenda okanye ingququ yomsedare.

Iintimba: Gxotha iintimba ngokubeka umxube weboraksi, iswekile kunye neviniga ezikhabhathini

nasezityesini.

Ukuba kuthe kwanyanzeleka ukuba uqhagamshelane neshishini eligxotha izitshabalalisi ukuba lize kugxothela

izitshabalalisi endlwini yakho, khangela eyona yenza imisebenzi yayo iyinakekele indalo, ikuthanda okusingqongileyo.

Inkampani enjalo iyakuya ngqo kwingxaki yakho yezitshabalalisi kwaye bayakuqinisekisa ukuba abasebenzisi imveliso

enobungozi jikelele.

Page 43: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

30

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Izigxothi zezitshabalalisi zendalo ezigadini nakwizitiya zemifuno

Endaweni yokusebenzisa izibulali-zinambuzane nezibulali –zitshabalalisi egadini yakho, tyala izityalo eziziinkulelane,

lususe ngokuluhlakula ukhula ngesandla, ze utshive izityalo zakho ngamanzi anesepha ukunqanda izinambuzane.

Oku kuya kunciphisa ukufuna kwakho iimveliso eziqulathe izithako ezinobungozi neziyilimazayo indalo zitshabalalise

okusingqongileyo kwaye zibe zingakhuselekanga.

Xa utyala imbewu yakho, kungcono xa ‘utyala ngokuxuba’. Ngamanye amazwi oku kuthetha ukuba izithole zakho

zetswele zikhule phakathi kweminqatha, eli vumba lixubeneyo liyazixakekisa izitshabalalisi ze likhusele isitiya sakho

semifuno ekhulayo ekutyiweni zizitshabalalisi. Ezinye ‘izinqandi’ ezilungileyo ezinokutyalwa phakathi kwemifuno

ziquka amahlamvana okunonga anevumba elinamandla okanye izityalo ezifana nesivumba-mpunzi, itswele eliluhlaza

neemarigold. Itshayive negalika zigxotha iintwala zemithi ezintyatyambeni. Irozmeri, inxina, inastushemna, iseji

kwakunye nebheyizile zonke zisetyenziselwa ukugxotha izinambuzane ezibhabhayo neembovane.

Page 44: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

31

INKUNKUMA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

IINKCUKACHA ZOQHAGAMSHELWANO NEZIBONELELO EZIKHOYO IiNkonzo zokuThuthwa ukuCocwa nokuLahlwa kweNkunkuma kwisiXeko saseKapa (siquka iinkcukacha eziphathelele

kumaziko ekusiwa kuwo inkunkuma nokubika ukulahlwa kwenkunkuma okungekho mthethweni: Imibuzo jikelele:

0860 10 30 89.

IPhulo LobuLumko beNkunkuma lesiXeko saseKapa: Umnxeba (021) 400 3298/2292 okanye tyelela iwebhu yabo ku-

www.wastewise.org.za.

INkqubo eBumbeneyo yoNaniselwano ngokusuka eNkunkumeni yaziswe ngokusesikweni sisiXeko saseKapa ngo-Meyi

kunyaka ka-2000 ngenjongo zokucutha isixa senkunkuma eyingozi esiwa ezitiphini. Tyelela u-www.capetown.gov.za/

IWEX ukuba ufuna iinkcukacha ezithe xhaxhe.

IZiko loLawulo lweNkunkuma lixhasa ulawulo lwenkunkuma olwamkelekileyo ngokusingqongileyo kwanoluxabisa

ngokufanelekileyo ngenjongo zokukhusela okusingqongileyo nokukhusela uMzantsi Afrika kuLawulo lweNkunkuma

olugwenxa: www.iwmsa.co.za.

ISebe likaZwelonke lemiCimbi yokusiNgqongileyo noKhenketho luyile iincwadi ezilunge kakhulu zokusebenza

ngenkunkuma. Icandelo eliphezulu loLawulo lweNkunkuma (012) 310 3911, okanye: www.environment.gov.za.

IFairest Cape Association ngumbutho ongenzi nzuzo nongekho phantsi kolawulo lukaRhulumente eNtshona Kapa.

Uxhasa indalo nokusiNgqongileyo ngokuphilileyo nokucocekileyo ngokuvumela abantu ukuba babe nenxaxheba

kwaye babe nemfanelo ngenkunkuma: (021) 462 2040 okanye tyelela iwebhu yabo u-www.fairestcape.co.za.

INatural Step yenza imithetho-siseko yophuhliso olusisigxina ukuba isebenze ngokubonisa isakhelo salo kwimibutho

yoluntu. Tyelela u-: www.naturalstep.org/about/international.php#SouthAfrica.

Omnye umthombo olungileyo nguLakhani, Muna, Indlela yokwenza Ikhaya eliKhuselekileyo, Phucula iMpilo Yakho

nokusiNgqongileyo Kwakho. Iveliswe ngabakwa-Earthlife Africa Toxics Group, Novemba 2002.

IZiko eliyi-Institute for Zero Waste in Africa: i-imeyili: [email protected].

IMIBUTHO ERISAYIKILISHAYO

KwaSappi Waste Paper (021) 930 7145

KwaNAMPAK Recycling (021) 507 4300

KwaMondi Recycling (021) 931 5106

Kwa-Oil Rose Foundation (021) 448 7492.

Kwa-Oasis Recycling and Waste Management Project (021) 671 5570

ETsoga Environmental Centre, Langa (021) 694 0010

KwaFootprints (021) 794 5586

Page 45: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

32

INKUNKUMA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Abalimi Bezekhaya izitiya zemifuno (021) 447 1256

IKommetjie Environmental Action Group (021) 783 3433

Imibutho yesisa eyamkela ngovuyo iimpahla ukuze izilungise okanye izisebenzise kwakhona

Imibutho yesisa emininzi yamkela ngovuyo impahla yokuxhasa amakhaya ahlelelekileyo, okanye enokuthengiswa

ukuze kwakhiwe ingxowa-mali yemisebenzi yabo. Iimpahla ezi ziquka iimpahla zokunxiba, ifanitshala, iincwadi, izinto

zokudla nezinto zokusebenza. Kwiimeko ezininzi, imibutho le ingenza isicwangciso sokuba iimpahla ezo zilandwe

ekhayeni lakho.

I-Aids Action (021) 948 7699

ICAFDA (021) 706 2050

ILifeline (021) 696 2100

IRed Cross Abantwana’s Hospital Friends of the Abantwana’s Hospital (021) 658 5243

ISalvation Army (021) 761 8530

Page 46: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

I-ENEJI

Ayikwazeki ukubonakala i-Eneji ngeliso lenyama kwaye ayinazimpawu nazinto zibonakalayo. Sibuqonda nje ubukho bayo ngenxa yefuthe layo nezinto ezenzekayo – ubushushu, umbane, amandla – kwaye silibona ixabiso layo ngezinto ezenzayo apha kuthi. Imitha yelanga inika i-eneji kuzo zonke iinkqubo ezigcina ubomi – iguqula izixokelelwano zethu zemozulu, ivelisa ubushushu kwaye ivumela izityalo ukuba zikhule ze zivelise iziqhamo.

Ifoto: Mark Lewis

Page 47: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

34

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Umjikelo we-enejiUmthombo we-eneji oshenxiseka ngokulula (njengomoya, ilanga okanye imithi) uthathwa njengokwaziyo

’ukuhlaziyeka’. Amafutha nepetroli anamajelo anqongopheleyo (nanjengokuba ethatha izigidi ngezigidi zeminyaka

ukuze aveliswe phantsi kweemeko ezizodwa nezikhethekileyo), njenge-oyile kwakunye namalahle, ajongwe

njengamajelo e-eneji ‘angahlaziyekiyo’.

Ukulinganisela i-enejiIiNzululwazi ziyilinganisela i-eneji ngemilinganiselo yemivo ebizwa ngokuba ziijowule eziyimilinganiselo yomsebenzi

owenziwa ngumbane ze kubonakaliswe izixa njengeetoni ze-oyile. I-eneji idla ngokuchazwa njengombilini ovumela

ukuba kwenziwe umsebenzi – isantya i-eneji esetyenziswa ngaso silinganiselwa ngokwewathi (W). Iwathi enye

ilingana ne-eneji edliwe ngokwesantya esiyijowule enye ngomzuzwana.

Ikilowathi e-1-ngeyure (kWh) li-1 000 leewathi ezisetyenziswe ngeyure

Okanye iiwathi ezingama-500 zisetyenziswe ngeeyure ezi-2.

Okanye iiwathi ezingama-2 000 zisetyenziswe ngesiqingatha seyure.

imegawathi = ne-1 000 000 (isigidi esi-1) zeewathi = ne-1 000 zee-kilowathi.

Page 48: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

35

I-ENEJI

’Imitha yelanga yakudala’ – amafutha eziphili zamandulo ezaba lilitye Uninzi lwamandla ethu lusuka kumafutha eziphili zamandulo ezaba lilitye – amalahle, igesi kwakunye ne-oyile

ekhethekileyo, nezithe kule mihla zangamajelo abaluleke kakhulu kwiplanethi yethu. Imithombo ye-oyile oluthe

ushishino lwethu lwaxhomekeka kuyo ingamashumi ezigidi zeminyaka ubudala, isukela kumalwandle akudala

ayenyakazela sisityalo esincinane (esasinokubonwa kuphela zizibonakakhulu) nobomi bezilwanyana zangoko. Zathi

zakufa ezi zinto ziphilayo zenza udaka olutyebileyo lweziphili olwahlala emgangathweni wolwandle. Kwizigidi-

gidi zeminyaka, ezi zoleko zacinizelwa zaxinzelelwa yintlenga engaphezu kwazo, nto leyo yazenza zaguquka

ngokucothayo zaba sisintsokotho semixube yeehidrojeni nembumba yeekharbon esizazi ngoku ngokuba yi-oyile.

Kwangale ndlela inye, amalahle eenzeka ngenxa yehlathi elangcwabekayo ngaphantsi emathunjini omhlaba.

Amafutha eziphili zamandulo ezaba lilitye ngokufutshane yi-eneji esuka elangeni – i-eneji yesola – eyagcinwa

kwinkqunto yesityalo. Ngamanye amaxesha Amafutha eziphili zamandulo ezaba lilitye abizwa ngokuba ‘yimitha

yelanga yamandulo’.

Ezinye zezinto esinokucinga ngazo

• Ushishino lwethu xa lulonke luxhomekeke kwi-oyile. UMzantsi Afrika awunayo i-oyile yendalo. Le nto isenza

ukuba sixhomekeke kakhulu kwamanye amazwe ngeli jelo libaluleke kangaka. Le nto ikwathetha ukuba yonke

imali esiyichitha e-oyileni iyemka kwisiXeko sethu nakwilizwe lethu.

• Imithombo yamalahle neye-oyile inesiphelo. Ngenye imini iya kutsha iphele tu ngoko ke kufuneka sizilungiselele

oko. Kuqikelelwa ukuba imithombo yamalahle eMzansti Afrika ingagcinakala eminye iminyaka eli-150 ukuya

kwengama-200. Imithombo ye-oyile yona kuqikeleleka ukuba iyakutsha iphele kwisithuba seminyaka engama-40

ukuya kwengama-50 ukanti abahlalutyi baqikelela ukuba iya kunqaba ngokunqaba imithombo ye-oyile

lingekazukufika nokufika kwa-elo xesha, nto leyo eya kwenza ukuba lixhome kakhulu ixabiso le-oyile.

• Itheknoloji eyenzelwe ukusebenzisa amafutha eziphili zamandulo ezaba lilitye ayisebenzi ngendlela efanelekileyo.

Ubuninzi bepetroli esiyisebenzisayo iguqulwa ibe bubushushu obuyi-eneji (elahlekayo). Ilahleko kwinkqubo

yokuguqulwa xa umbane usenziwa naxa uthuthwa ithetha ukuba ngethuba ulayita

isibane sakho iya kuba sisi-2% kuphela se-eneji efumaneka emalahleni esebenzileyo.

• Ukutshisa amafutha eziphili zamandulo ezaba lilitye kukhuphela kwi-atmosfera iigesi

ezinobungozi. Oku kungabanga ungcoliseko lwengingqi kwaye kungakhokelela

kwizifo zobunzima bokuphefumla nezinye. Kananjalo kusenokuba nefuthe elibi

kokusingqongileyo. Imbumba ye-Oksijeni ene-athom yeSulfure (SO2) ephuma

xa bekutshiswa amalahle inyibilika kumphunga wamanzi, nto leyo yenza i-asidi

yemvula. I-asidi yemvula iba nefuthe elibi kwizityalo nakwizilwanyana xa ithe yawela

emhlabeni. Kungoku nje eyona ntsongelo yomngcipheko wentshabalalo enkulu

ziinguqu zemozulu okanye kukufudumala okukhawulezayo kwehlabathi. Ukwanda

kokutshiswa kwamafutha eziphili zamandulo ezaba lilitye kule minyaka ilikhulu

idlulileyo kucingelwa ukuba yenye yezona zinto zibe negalelo kakhulu kule meko.

I-eneji nenguqu kwimozuluUmndilili weqondo lobushushu awutshintshanga ngaphantsi kweqondo elinye

ukwenyuka okanye ukwehla kule minyaka ili-10 000 idlulileyo. Kule minyaka

ili-100 idlulileyo, umndilili weqondo lobushushu emhlabeni unyuke malunga ne-

0,5ºC kwaye kulindeleke ukuba iqondo lobushushu emhlabeni lenyuke nge-2 ukuya

kwi-6º ngeSelsiyas kule minyaka ili-100 izayo. Kuqhubeka ntoni kanye kanye?

Iigesi zezindlu zohlaza zeglasi zandiswe ziz-into ezenziwa ngabantu kule minyaka ili-100 idlulileyo. Obu bubushushu obugcayiseleyo nobungumgibe kwi-atmosfera yethu benza ukufudumala okungamkelekanga kwihlabathi.

Page 49: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

36

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

IKharbon dayokhsayidi (CO²) yenye yeegesi ezikwi-atmosfera

yethu. Ngo-1999 amanqanaba e-CO² ebephezulu nge-

32% kunamanqanaba ayekho phambi kwenkqubo

yoshishino lwezizwe. Iingcaphephe zeenzululwazi

zehlabathi ezikwiQumrhu leziRhulumente eziBambiseneyo

ngokuPhathelele kwiiNguqu kwiMozulu (IPCC) zigqibe

ekubeni ukwanda kwentlanganisela yeegesi kwi-atmosfera

ziziphumo zezinto ezenziwa luluntu. Ekwandeni kweegesi

zendlu yohlaza, kuthiwa ama-60% eKharbon dayokhsayidi

akhutshwa xa kutshiswa amafutha ezilwanyana zamandulo

ezaba lilitye. Ama-40% la ashiyekileyo yigesi yemethane

(CH4) esuka ezitiphini, inaytriyas okside (N

2O) esuka

kwezolimo neechlorofluorocarbon (CFCs) ezisetyenziswa

kwizikhenkcisi nakwiizixhobo ezitshisa ulwelo ngoxinzelelo

lomoya. Ukwanda kwezi gesi kubangela ukuba ubushushu

bubambeke bujikeleze umhlaba.

Isiphumo sale nto ayingomrhiba nje wokufudumala.

Ukwanda kwamaqondo obushushu kushushubeza

amalwandle ethu, kuguqula amaza kutshintshe neendlela

umoya ohamba ngazo, yonke loo nto ibe nefuthe kwimozulu

yethu. Imikhenkce ekumiselwe kuyo incam yezwe sele iqalile

ukunyibilika kwaye loo manzi aloo mikhenkce enza ukuba

ubunzulu bamalwandle buye bunyukela phezulu nto leyo iya

kwenza ukuba iindawo ezomileyo ezisezantsi zogqunyelelwe

ngamanzi, iziqithi ezithile ziya kuphela emehlweni. Nezinye

izenzeko ezininzi ezibuhlungu zemozulu ziya kwenzeka.

Iinzululwazi eKapa zilindele ukuba izityalo ezikwisikumkani

sethu seentyatyambo siya kuphela njengokuba kubakho

imbalela kummandla lo. Iintlekele zendalo ezinjengemililo yamadlelo nezikhukhula kulindeleke ukuba zande

ngokukhawuleza kwaye zibe zikhulu. Uphando olwenziwa kwiYunivesithi yaseKapa lubonisa ukuba iqondo elinye

obuya konyuka ngalo ubushushu – ekulindeleke ukuba kwenzeke kwiminyaka engama-50 ezayo – mhlawumbi

kungakhokelela ekwenyukeni kweziganeko zemililo nge-29%. Ngokubanzi iKapa liya koma kubalele, nto

leyo eyakwenza kulandele ukunqongophala kwamanzi. Ukuphazamiseka kolimo kuya kubanga ukufudukela

okongezekileyo kwabantu ezidolophini, nto leyo eya kongeza uxinzelelo kubukho bemithombo yokutya. Iinkqwithela

nezikhukhula, xa zithe zenzeka, ziya kuba nobungozi, zenze umonakalo omkhulu kudyudyuze neemvula ezingaphaya.

Izimbo ezitsha zemozulu ziya kwenza ukusasazeka kwezifo, izigulo ezinxulumene nobushushu kwakunye nezigulo

zokuphefumla. Iziphili ezincinane kakhulu ezisulelayo nezisasazeka emanzini nasekutyeni ziya kwanda. Kulindeleke

ukuba imalariya isasazeke kakhulu kulo lonke ilizwe lethu.

Uninzi lwe-eneji yoMzansti Afrika lusuka emalahleni. Umgangatho wamalahle oMzantsi Afrika awuxhomanga kuya phi, nto leyo eyenza ukuba izixa ezikhulu zeCO

²

zikhutshelwe kwi-atmosfera xa amalahle athe atshiswa. Umntu ngamnye eMzantsi Afrika ukhupha malunga neetoni ezisi-8 zeCO

² unyaka ngamnye. Oku kuphindaphinda

kabini umndilili weetoni ezi-4 zeCO² ezikhutshwa ngumntu

ngamnye kwihlabathi jikelele. Umndilili wentsalela yamazwe elizwekazi lase-Afrika ukhupha umndilili wetoni e-1,1 yeCO

²

umntu ngamnye.

Umndilili weKharbon ekhutshwa ngumntu ngonyaka

Page 50: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

37

I-ENEJI

I-eneji nokungcoliseka komoya kwingingqi yethuUkutshiswa kwamafutha eziphili zamandulo ezaba lilitye akupheleli nje ekusichaphazeleni ngokuphathelele

kwinguquko zemozulu kwihlabathi. Ungcoliseko lomoya lwengingqi olubangwa kukutshiswa kwamafutha eziphili

zamandulo ezaba lilitye kukwanegalelo elibi kwimpilo yethu nakokusingqongileyo. Ungcoliseko lomoya kwingingqi

yethu luyingozi kakhulu, ingakumbi ebantwaneni nasebantwini abadala okanye abakhokhobayo. Abantwana abaya

esikolweni behamba ecaleni kweendlela ezixakekileyo bakhathazwa kukunuka komsi okhutshwa ziimoto kwaye abo

kumawabo kusetyenziswa iparafini, amalahle neenkuni xa kuphekiwe okanye kubaselwe ukuzifudumeza emakhaya,

baya kuchaphazeleka lolu ngcoliseko lomoya lwasezindlwini. Inkungu emdaka yaseKapa ibangelwa ngumsi ophuma

kwii-ekzozo zeemoto zethu. Ezi gesi zijika zibe mdaka xa zidibene nelanga.

IProjekthi yoLawulo lokuLunga koMoya kwakunye nesiCwangciso-qhinga sokujongana noNgcoliseko loMoya eKhayelitsha (KAPS)UmThetho wobuLunga boMoya (ka-2005) ukhusela ilungelo lethu lokubanokusiNgqongileyo

okucocekileyo nokuphilileyo. Umthetho lo ufuna ukuba isiXeko sakhe iQhinga loLawulo lobuLunga

boMoya (AQMP), nethe idrafti yoku yapapashwa ngoMeyi ka-2005 ukuze uluntu lube nokwenza

amagqabantshintshi. Eyona projekthi ibalulekileyo yesiXeko yeyesiCwangciso-qhinga soNgcoliseko loMoya

eKhayelitsha(KAPS). Iziphumo zokuphononongwa kwamaqondo eparticulate (PM10) eKhayelitsha ngonyaka ka-2004

zibonakalise ukuba ezi mpawu eKhayelitsha zingama-90% ngaphezulu kombindi wedolophu kwaye zingama-70%

ngaphezulu kwaseGoodwood.

Ngeenjongo zokuphendulana nolo celo-mngeni lala maqondo e-PM10 aphezulu afunyenweyo, isiXeko saseKapa

sigqibe ekubeni siseke iKAPS. Iinjongo zale projekthi kukufumanisa owona mthombo uphambili wee-PM10 ze

kwenziwe umsebenzi wophando lomalathisi-ndlela ukuze kucuthwe amaqondo ongcoliseko-moya eKhayelitsha.

Iprojekthi le iya kuhlola amashishini namakhaya angama-600. Abantu basekuhlaleni ngabo abaza kuqeqeshelwa

ukwenza olo phando babale nezithuthi ezindleleni. Iziphumo zophando ziya kusetyenziselwa ukufumanisa indlela

yokusebenzisa iqhinga eli gabalala ukuze kucuthwe ungcoliseko moya kwimimandla enamatyotyombe.

Ifoto: Tamara N

orth

Page 51: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

38

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

I-ENEJI KWISIXEKO SETHUIKapa lizingenisela udumo lokwaziwa njengesixeko esithatha amanyathelo agqibeleleyo kwanokuhlahla indlela

ngemakwenziwe ngophuhliso olusisigxina lwe-eneji. IsiXeko saseKapa ibe sisixeko sokuqala sase-Afrika ukwakha

isiCwangciso-qhinga sokuGuquka kweMozulu ne-Eneji (ngo-2005). Esi sicwangciso sisekela uluntu lwesiXeko

umbono wokuhanjiswa nokusetyenziswa kwe-eneji esisigxina nehambisana ngokufanelekileyo nangokuphilileyo

nokusingqongileyo. Isicwangciso esi sisekele icandelo elingundoqo lezothutho, unikezelo-mbane, abahlali,

urhulumente norhwebo kwakunye noshishino izinto ekujoliswe kuzo ezinokubalwa ngokucacileyo.

Izinto eziphambili ekujoliswe kuzo sisiCwangciso-qhinga seKapa sokuGuquka kweMozulu

ne-Eneji

• i-10% lawo onke amakhaya ayakuba enezifudumeze-manzi zesola (SWH) ngonyaka ka-2010

• ama-30% awo onke amakhaya ayakuba esebenzisa izibane ezibengezelayo ezibumbeneyo (CFLs) ngonyaka

ka-2010 ze ibe ngama-90% amakhaya ngonyaka ka-2020

• Zonke izindlu ezifumaneke ngokoncedo-mali lukarhulumente ziyakuba zisilingiwe ngonyaka ka-2005

• I-eneji ehlaziyekayo iya kuquka i-10% yayo yonke i-eneji esetyenzisiweyo sisiXeko ngonyaka ka-2020

Ifoto: Mark Lewis

Page 52: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

39

I-ENEJI

Ingaba isukaphi i-eneji yethu?

Kumathuba amaninzi imijelo yokufumana amafutha eKapa mide ngohlobo olungathethekiyo. I-oli ekrwada

iziswa apha ngeenqanawa, ihamba umgama okwisithuba se-10 000 km ngobude, ikakhulu isuka eMiddle East.

Impontshelwa elunxwemeni eSaldanha Bay, ndawo leyo ekumgama we-120 km ngasentla kweKapa, ze ke ihanjiswe

ngemibhobho ukusiwa kumzi wokucokisa okumgama we-15 km ukusuka embindini wesixeko, kwaCaltex eMilnerton.

Ukusuka kulo mzi wokucokisa, kukhutshwa iindidi zamafutha alulwelo – ipetroli, idizili, iparafini nerhasi – zisiwe

kwiidepho ezithatha izambuku nakubasasazi abancinane.

I-eneji yombane itsalwa kwisixokelelwano seentambo zikazwelonke zentsimbi ezizisa umbane – ama-95% aloo

mbane uveliswa ecaleni kwemigodi yamalahle eMpumalanga, ze i-5% yona iveliswe eKoeberg Nuclear Power Station,

ezinze eWest Coast, kumgama wama-45 km ngentla kombindi wedolophu.

Umbane usasazwa ugqithiselwa ngesixokelelwano seentambo zombane sika-Eskom ze ekugqibeleni usasazelwe

kwimizi-mveliso, kumashishini ngamashishini nasemakhaya, ukhutshwa ngqo ngu-Eskom okanye sisiXeko

esineempepha-mvume zokusasaza umbane. Ilahleko ye-eneji ebalulekileyo (ingade iye kuma kwi-15% ukuya

kuma-20%) yenzeka ngethuba lenkqubo yokusasazwa nokugqithiselwa kombane.

Iparafini, igesi, ipetroli nedizili zonke zenziwa nge-oli ecokisiweyo. Amakhandlela enziwa ngamafutha

(isiveliso esilisolotya se-oli). Isitokhwe samalahle sona sihanjiswa ngololiwe ukusuka kumajelo kazwelonke. Asuka

eMpumalanga ixesha elininzi ehamba umgama omalunga ne-1 500km.

Uninzi lwe-eneji esiyisebenzisayo njengepetroli, iparafini negesi inikezelwa kuthi kusetyenziswa iinkampani zabucala

nabathengisi abathengisa ngemiyinge . Urhulumente kazwelonke uyawalawula amaxabiso ekuthengiswa ngawo la

mafutha. Umgaqo siseko umisele into yokuba luxanduva lwesiXeko ukufaka nokwahlula umbane negesi.

UmbaneOkwalo mzuzu umbane waseKapa unikezwa isiXeko ngu-ESKOM. U-Eskom unikezela ngqo kubathengi,

ngokugunyaziswa sisixeko, malunga nama-25% ombane. Oshiyekileyo umbane unikwa isiXeko saseKapa siwusasaze

ngesaso isixokelelwano.

Ukugqithiselwa kombane ukusuka kwiziko lombane ukuya emakhaya

Page 53: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

40

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

’IREDS: Ukusasazwa koMbane eNgingqiniUwiso-mthetho luphunyeziwe ukuze kusekwe Abasasazi beNgingqi Bombane (iREDs), kujoliswe

ekuhlanganiseni abasasazi abaninzi abanamaphepha-mvume ukuze benze isixokelelwano sabasasazi

esisebenza ngokufanelekileyo nesabelana kakuhle nangokulinganayo ngenzuzo. Okwangoku kukho

malunga nama-200 abasasazi abasemthethweni abasebenzisa izintlu ezahlukeneyo zamaxabiso

angaphezulu kwama-2 000. Ukunqongophala kwengcaciso ngokwasemthethweni ngokuphathelele

kunxulumano phakathi kweREDs kwakunye nooMasipala, ngakumbi ngokuphathelele nemfanelo

kaMasipala ngokomgaqo-siseko yokuba umasipala asasaze umbane kubambezele ukwakhiwa kweREDs esebenza

ngokufezekileyo. Kodwa ke urhulumente kazwelonke uzibophelele kwinkqubo yeREDs kwaye unethemba lokuba

iinzima ngokomthetho ziza kusonjululwa. IREDs ibonakala ngathi iveza amathuba okukhuthaza isithethe esitsha

sokunikezelwa kweenkonzo ze-eneji – ikhuthaza ukunikezwa ngegesi, i-eneji ehlaziyekayo, uveliso oluncinci lombane

kwakunye nezifudumezi-manzi zesola ezihambisana neendlela zakudala zokusasazwa kombane.

Umbane olijelo elihlaziyekayo – ifama iDarling windKananjalo icandelo lokwakha ngokutsha umbane lenze kwakwazeka

ukuveliswa kombane ngaBavelisi Bamandla Abazimeleyo. IDarling

ezinze malunga nama-70 km ngasentla kweKapa linxiwa lokuqala

lefama yoshishino enephiko lomsinga womoya lokwenza i-eneji

eMzantsi Afrika. Le fama iza kuphuhliswa kwiqela lezigaba, isigaba

sokuqala kukukhupha isixa se- 5,2MW kwiinjini zomsinga womoya

ezine ze-1,3MW. Ekugqibeleni iyakukhupha isixa se-13MW kwiin-

jini zomsinga womoya ze-1,3MW. Iprojekthi le kubonakele ukuba

inokusebenza ngokorhwebo ekubeni kuye kwathi ngokwamkelekayo

kwafikelelwa kwisiGqibo sokuThengwa kwAmandla (PPA) phakathi

komphuhlisi kwakunye nesiXeko saseKapa. Isixeko siza kuhlawula

umrhumo ukuthenga umbane ohlaziyekayo, njengenxalenye yokuz-

ibophelela kwesiXeko ekufikeleleni kwinto esijolise kuyo yokuba

ne-10% ye-eneji ehlaziyekayo ngonyaka ka-2020. IsiXeko sizimisele

ukuthengisela umbane otsalwa kwindalo abathengi abasiqondayo

isidingo sokuthatha amanyathelo angawo ngokuphathelene noku-

fudumala kwehlabathi.

Isigaba so-1 seDarling kukushenxisa i-13,2 GWh lokuveliswa kombane obaselwe ngamalahle nyaka ngamnye – nto

leyo eya kuthoba uxinzelelo kwisixokelelwano sethu sikazwelonke kwanokucutha ungcoliseko lokusingqongileyo.

Izingcolisi eziyakuphetshwa kwanamajelo ayakongiwa kwixesha xa lilonke leprojekthi le ziquka:

• ukukhutshwa kweetoni ezingama-258 192 zeKharbon dayokhsayidi

• iitoni ezili-2 234 zesalfa dayokhsayidi

• iitoni ezingama-1 111,4 zenitrik oksayidi

• iitoni eziyi-58 zeeparticulate

• iitoni ezili-142 560 zamalahle

Ifoto: Mark Lewis

Page 54: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

41

I-ENEJI

• iitoni eziyi-42 240 zengququ yeentsimbi kwakunye nothuthu oluphephethekayo

• iilitha ezingama-369,6 yezigidi zamanzi

Umbane ‘otsalwa kwimithombo yendalo’ uya kuthengiswa ngokomrhumo kwaye uza kudinga inkxaso yabemi

abazikhathazayo nabezoshishino. Imibuzo ephathelele ekuthengweni kombane otsalwa kwindalo ingabhekiswa

kuMphathi weGreen Energy Project, Inkonzo zoMbane, IsiXeko saseKapa, PO Box 82, Cape Town 8000 okanye

ngomnxeba ku-(021) 446 2015. Kananjalo imibuzo ingathunyelwa ku- [email protected].

Umbane wamandla enyukliyaIsi-5% somxube wesizwe wombane wethu uvela kwiziko lamandla enyukliya loMzantsi Afrika ekukuphela kwalo,

iKoeberg esecaleni kweKapa. Urhulumente no-Eskom bajonge ukuphuhlisa nangakumbi umthamo wenyukliya

ngokuphuhliswa kwetheknoloji yeengqalutye ipebble-bed.

Amaxhala amakhulu angokuguquka kwemozulu okubangwa yintlanganisela yeKharbon dayokhsayidi kwi-atmosfera

(nalapho ukuveliswa kombane obaselwa ngamalahle ingunobangela omkhulu) abangele ukuba abanye abantu

bakholelwe ukuba amandla enyukliya angasisisombululo sethutyana esibalulekileyo. Ukungxamiseka kwesidingo

sokuthatha amanyathelo angqingqwa ukuthibaza ukukhutshwa kweKharbon kuyinene enkulu. Kodwa ke abanye

basakhathazekile kakhulu malunga neengozi zenkunkuma yenyukliya kwaye abasiginyi ncam isimo oluya kuba kuso

ushishino xa kuthe kwakhethwa olu hlobo lwe-eneji. Kumawaka-waka ale minyaka yenyukliya, ‘inqanaba elisezantsi’

lenkunkuma yenyukliya liseyityhefu eyingozi kakhulu, lo gama kungekho nenye indawo ehlabathini ekugunyazisayo

ukulahlwa kwenkunkuma yenyukliya ‘ekwinqanaba eliphezulu’ – nkunkuma leyo inokuba namandla okutshabalalisa

ngokuqhushumba emva kweminyalka engaphaya kwe-100 000+ ikhona. Inkunkuma ‘ekwinqanaba elisezantsi’

yaseKoeberg ingcwatywe emathunjini omhlaba eVaalputs eNamaqualand. Yona inkunkuma ‘ekwinqanaba eliphezulu’

isahleli elugcinweni kweli ziko laseKoeberg. Amalahle abaselwa ngomlilo kwakunye netheknoloji yenyukliya zisekelwe

ekusetyenzisweni kwamajelo aphelayo (amalahle neyuranium) kwaye zinxulunyaniswa nobungozi obudlululileyo

kokusingqongileyo. Izisombululo zexesha elide ze-eneji kufuneka zijonge ekuphuhlisweni kweetheknoloji zemithombo

ye-eneji ezicocekileyo nezihlaziyekayo.

Ukusuka kwiintambo zamandla ombane ukuya ekhayaAmakhaya amaninzi eKapa afumana umbane kwisixokelelwano

seentambo zentsimbi ezizisa umbane. Zibini izixokelelwano

zokuhlawulela umbane. Ngokwendlela endala, eyiyinkqubo

yeemeta zesikweliti, unikwa umbane inyanga yonke ze ufumane

i-akhawunti yaloo mbane ngempela-nyanga, ngokuxhomekeke

kubungakanani bombane owusebenzisileyo. Inkqubo yemeta

ehlawulelwa ngenxeni engaphambili ifuna ukuba uthenge

umbane kwasekuqaleni – le nto iyafana ne-airtime oyithengayo

phambi kokuba utsale umnxeba kwiselula yakho.

Ixabiso lombane lilawulwa nguMlawuli woMbane kaZwelonke

eMzantsi Afrika (NERSA). Ngeenjongo zokucutha intlupheko,

urhulumente wenze isibonelelo sesixa sombane esingama-50

kWh esithi sinikwe simahla loo makhaya asebenzisa umbane

omncinci. EKapa, umbane wentsusa wasimahla (FBE) unikwa

naliphi na ikhaya elithenga umyinge wombane wama-400 kWh

ngenyanga.Ifoto: Mark Lewis

Page 55: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

42

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Ngokomthetho akuvumelekanga ukutshintsha iintambo okanye

ukuphazamisana nokusebenza kwebhokisi yombane. Le nto ingakhokelela

ekucinyelweni umbane ze uhlawuliswe imali yokuphinda ufakelwe

umbane. Okwangoku kwabaqalayo ukona le ntlawulo imalunga

nama-R2 000 apho kuye kwaphazanyiswa ukusebenza kwebhokisi

yombane kwaze kwafuneka ukuba makuphinde kufakwe enye ibhokisi,

ukanti xa kuthe kwenziwa ukuba ibhokisi mayingabali, kodwa ibe

ingonakaliswanga, intlawulo imalunga ne-R1 000. Ukunyikinyela,

uphazamisana nokusebenza kwebhokisi yakho yombane kukwayingozi

enkulu kwaye ungakubhabhisa nombane okanye wenzeke umlilo okanye

uzenze zombini ezi zinto.zombini ezi zinto.

umbane uthengwe

esuphamakethe,

evenkileni

yengingqi,

esikroxweni,

eposini

Ukuqonda i-akhawunti yakho yombaneImali nesixa sombane owusebenzisa kwinyanga nganye kwisithuba

seenyanga ezili-12 sisetyenziselwa ukubala umyinge wokusebenzisa

kwakho umbane ngenyanga. IsiXeko sazi ngale nto ukuba

usebenzisa umbane omninzi okanye omncinci ummo wakho.

Amaxabiso ombane ayaphononongwa ze andiswe ekuqaleni

kukaJulayi minyaka le. Amaxabiso ombane abizwa sisiXeko alawulwa

nguMlawuli we-Eneji kaZwelonke eMzansti Afrika. Njengoko

u-Eskom efuna ukuhlaziya amaziko amandla ombane ukuze aphinde

asebenze kwaye ukwafuna nokwakha nezinye iindawo zokuvelisa

umbane, kulindeleke ukuba amaxabiso ombane axhume kakhulu

kuyo yonke indawo eMzantsi Afrika kule minyaka imbalwa izayo.

Owasekhaya 1 (abasebenzisa umbane omninzi): Ukuba ikhaya

lakho lithenga umbane ongaphezulu kwama-600 kWh ngenyanga,

uya kuhlawuliswa umrhumo wosuku we-R2,39. Le nto yenzeka

nokuba umbane usetyenzisiwe okanye awusetyenziswanga.

Ngaphezulu, i-kWh nganye ethengiweyo (intlawulo

ye-eneji) iya kukutya iisenti ezingama-36,72 xa kudityaniswe

nerhafu-ntengo (VAT).

Owasekhaya 2 (abasebenzisa umbane omncinane): Ukuba ikhaya

lakho lisebenzisa umbane ongaphantsi kwe-600 kWh ngenyanga,

awusayi kuhlawuliswa umrhumo wosuku, uya kuhlawula nje

intlawulo ye-eneji equka imadlana encinci engumrhumo wenkonzo

eyakhelwe apha kweli xabiso. I-kWh nganye oyisebenzisileyo iya

kuxabisa ama-48,94 eesenti xa kudityaniswe nerhafu-ntengo (VAT).

Nakubeni nje eli xabiso likhangeleka lingaphezulu kwelabantu

abasebenzisa umbane omninzi, enyanisweni akunjalo kuba

akudityaniswanga namrhumo wosuku apha. Ukuba ikhaya lakho

lithenga umyinge wama-400kWh nangaphantsi ombane ngenyanga,

uya kufumana ama-50 kWh simahla, kanye ngenyanga.

isibonelelo

sasimahla

sombane

wentsusa

iiyunithi

ezithengiweyo

usebenzisa

umbane omncinci:

umlinganiselo

wekhaya 2

isixa-mali seyunithi

ezithengiweyo

amanani

okufaka

umbane

(Iireyithi ezikowutiweyo zesesithuba esisuka kuJulayi

2007ukuya kuJuni 2008)

Page 56: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

43

I-ENEJI

ukusetyenziswa kombane kwiintsuku ezibhalwe kwimithaisixa sombane osetyenzisiweyo (umyinge ngosuku)

iinkcukacha zemitha zithathwe ngesithathi-zinkcukacha zemitha

umlinganiselo womrhumo wekhaya

isixa esityalwayo sombane

14% VAT

Imitha yombane wesikweliti

usebenzisa umbane omninzi – umlinganiselo wekhaya 1

• ama-450 kWh/ngenyanga uhlawulela inkonzo yama-R38,40/ngenyanga.

• i-R0,2919/kWh yeyombane osetyenzisiweyo

Iphepha-ntlawulo lemitha esezihlawulelwe lesiXeko saseKapaUkuze ufumane umbane wakho wasimahla ongama-50 kWh, kufuneka uye kwindawo ethengisela umbane, uwufune

khona. Akunyanzelekanga ukuba uthenge umbane ukuze ufumane lo wasimahla uwabelweyo.Kodwa ke, lo mbane

wabiwe ngokwendlela ‘kayisebenzise okanye uphulukana nayo’.

Umndilili wekhaya elinengeniso ephakathi eKapa usebenzisa malunga nama-774 kWh/ngenyanga. Umndilili wekhaya

elinengeniso esezantsi usebenzisa ama-369 kWh/ngenyanga.

Yinyaniso kakade ukuba ubungakanani bombane osetyenziswa likhaya lakho buxhomekeke kakhulu kwinani

labantu abahlala kweli khaya, ingaba unayo na igiza yombane okanye hayi, kwakunye nenani lezinto zombane

ozisebenzisayo ekhaya.

Page 57: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

44

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Ukuthenga umbaneUkuba unebhokisi yombane ohlawulelwa ngenx’ engaphambili endlwini yakho, umbane ungawuthenga nakweyiphi

na ivenkile, isikroxo nditsho nakweyiphi na irenke apha esiXekweni. Xa usiya kuthenga umbane, phatha ikhadi

lakho lombane okanye amaphepha-ntengo akho adlulileyo ombane anenombolo yebhokisi yombane yakho. Ukuba

ungumthengi-ngqo ku-ESKOM, uyakusebenzisa kwale nkqubo, kodwa umahluko nje ngowokuba kufuneka uthenge

kuphela kwiindawo zakwa-Eskom nazo ezifumanekayo ezivenkileni, ezikroxweni nasezirenkini kwiindawo u-Eskom

asebenza kuzo. Ukuba ufuna uluhlu olupheleleyo lweendawo ezithengisa umbane, tyelela u-www.capetown.gov.za

ze ucofe inkomba ethi, ‘Electricity’.

Umbane ungathengwa kwi-intanethi kusetyenziswe amakhadi ebhanki esikweliti okanye ngeselula. Ukuze ezi ndlela

zimbini zisebenze, kufuneka ubhalise kwiwebhu efanelekileyo:

Ukuba uphansti kwePeninsula, tyelela u-: www.energy.co.za

Ukuba uphantsi kweTygerberg, tyelela u-: www.ipay.co.za

Ukuba uphantsi kweHelderberg/ Oostenberg tyelela u-: www.ibuy.co.za

Loo makhaya ahlawula umbane ngokwenkqubo yesikweliti, aya kufumana i-akhawunti eposini kwinyanga nganye. Le

akhawunti nayo ingahlawulwa nge-intanethi, eposini kwakunye neevenkile ezikhethiweyo.

Amafutha alulweloIpetroli nedizili zithengiswa ziinkampani ze-oli ezigaraji. IsiXeko saseKapa sinyanzelisa umthetho ongqongqo

wokukhethelwa kwegaraji umhlaba kwaneemfuneko zokhuseleko xa kuza kwakhiwa igaraji. Amaxabiso epetroli

nawedizili alawulwa de kuye kuma kwixabiso elinikwa umthengi ngunovenkile, apho athi urhulumente anike

abasemagunyeni kwisithili ngasinye elona xabiso liphezulu livumelekileyo lokuthengisa.

Iparafini yona ayilawulwa ngqongqo njengepetroli nedizili

ngokuphathelele ekusasazweni kwayo, kwaye yona ikhokelwa

kakhulu yinkqubo yentengiso yayo. Iparafini isasazwa ukusuka

kwiindawo ezicokisayo iye kwiidepho zeenkampani ze-oyile ezithenga

ngokwezambuku, ihanjiswa ngendleka kakhulu. Emva koko ke ithi

isasazwe kwiivenkilana ezincinci kuso sonke isiXeko esi. Urhulumente

ilawula ixabiso lehoseyile kuphela leparafini ze emva koko acebise

ngexabiso elinokusetyenziswa ngoonovenkile, eliquka ama-33%

anokongezwa ngaphezulu kwexabiso lehoseyile. Amaxabiso

angehluka kakhulu. Ngonyaka ka-2003 urhulumente uye wayisusa

iVAT kwiparafini, nto leyo eye yanciphisa ixabiso leparafini nge-14%.

Kodwa ke kukho izikrokro zokuba esi sibonelelo asifikeleli kubathengi.

Irhasi/ igesi(LPG) ihanjiswa ukusuka kwindawo yokucokisa

eMilnerton isiwe kubasasazi abakhulu ze ke emva koko iye kubasasazi

abaphakathi. Isixokelelwano sokusasazwa kweLPG sikude le ngokuphuhla xa sithelekiswa neseparafini, mhlawumbi

kuba kufuneka ubugoci-goci obuthile bokhuseleko phambi kokuba kumiswe umzi werhasi. Kananjalo uthutho

lwamatanki eLPG luyabasokolisa abathengi. Okwangoku akukho lulawulo lwexabiso lweLPG.

Ijeli ye-ethanol yijeli eluhlaza engamafutha okulayita neyenziwe kwizityalo ezinjengeswekile nombona.

Ingasetyenziswa ekuphekeni endaweni yeparafini. Nanjengoko ingenakuchitheka, ubungozi bayo abufani

Ifoto: Mark Lewis

Page 58: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

45

I-ENEJI

nobeparafini. Kananjalo ayingcolisi kakhulu. Nakubeni nje la mafutha engekabikho eKapa, urhulumente uyawaxhasa

kwaye kufanele ukuba ibe nokufumaneka kungekudala.

Amalahle neenkuniAmalahle akanamthetho ungqingqwa athengiswa ngawo yaye athengiswa ngosomashishini abazimeleyo. Ngenxa

yokuba kude kwemigodi, umbane wamalahle uxabisa kakhulu yaye usetyenziswa kancinci eKapa. Iinkuni kwamanye

amakhaya zisetyenziselwa ukupheka nokotha okanye zisetyenziselwe imisetyenzana ethile njengokoja inyama

nokupheka utywala. Ezinye iinkuni zigawulwa nje kumahlathana emithi engingqi.

IKapa liphonononga uMthetho kaMasipala wesiFudumezi-manzi seSolaIsifudumezi-manzi sesola sisebenzisa ubushushu belanga ukufudumeza amanzi, nto leyo ethi inciphise

ngokungathethekiyo imfuneko yombane (jonga Amanyathelo Asebenzisekayo apha ngezantsi). IsiXeko saseKapa

silandelisa isiCwangciso-qhinga se-Eneji neNguquko yeMozulu (2005) ngoMthetho kaMasipala sesiFudumezi-manzi

seSola (SWH). Ukuba lo mthetho upasisiwe, isiXeko siya kuba sisixeko sokuqala eMzantsi Afrika, sibe sesinye sezixeko

ezimbalwa eziphambili ehlabathini ukuqondisa ulawulo lwe-eneji yommandla ngomThetho kaMasipala wesiFudumezi-

manzi seSola.

Idrafti yomThetho kaMasipala wesiXeko saseKapa ufuna ukuba zonke izakhiwo ezitsha apha esiXekweni, kwakunye

nazo zonke izakhiwo ezixonyezelelwa kwizakhiwo esele zikhona, ezizakufuna amanzi ashushu, zisebenzise

izixokelelwano zezifudumezi-manzi zesola. Ukanti umthetho lo uyazixolela ezo zindlu zingasayi kuzilungela

izixokelelwano ezilolo hlobo – ngenxa yezizathu zobume okanye iimbali zesakhiwo eso. Umthetho kamasipala lo

awenzelwa ukuba mawufake nabani na ebunzimeni, kwaye ukuba ixabiso lesifudumezi-manzi sesola lingaphezulu

kwe-5% yexabiso lokwakhiwa kwendlu le xa lilonke, isakhiwo eso kufanelekile ukuba sixoleleke.

Ukuwiswa komthetho kamasipala linyathelo lokuqala. Ukwenza ukuba umthetho kamasipala uphumelele,

ngokwezinto ojoliswe kuzo, ngowona mceli-mngeni lowo. Eyona nto iphambili ifunekayo kule nto kukuqinisekisa

ukuba isiseko esisebenza ngokukuko sikhona kwaye siya kuqinisekisa ababandakanyekayo ukuba izifudumezi-

manzi zesola zizakusebenza ngokobuxhakaxhaka bazo, ifuthe nokongiwa okulindelekileyo kwe-eneji ngophuhliso

nokusingqongileyo kuya kuphunyezwa ngohlobo ekubekwe ngalo kumthetho kaMasipala.

Uthutho kwisiXeko sethuEKapa, nanjengazo zonke izixeko zoMzantsi Afrika, abantu bahlala ngokuthe saa kwaye nemithetho yobandlululo

yenza ukuba abantu bahlale kude kuneendawo abasebenza kuzo, nto leyo yenza ukuba abantu bahambe imigama

emide ngezinto ezikhwelwayo mihla le. Izithuthi zikawonke-wonke lolona hlobo lothutho lusetyenziswa kakhulu

eKapa. Phakathi konyaka ka-1990 noka-2000 ubunini-zithuthi buye banda ngama-45% eKapa. Ngaphaya

kwesiqingatha se-eneji esetyenziswayo eKapa, isetyenziswa kuthutho lwabantu. Uthutho lelona candelo livelisa i-CO²

eninzi kakhulu ebangela ukuguquka kwemozulu.

Kananjalo ukutsha kwepetroli nedizili kunegalelo elingathethekiyo lokukhutshwa kwenitrojeni nesalfa esixekweni.

Amasuntswana enitrik okside enza inkungu emdaka ebonakala gca phezu kweKapa kwiintsuku ekungekho

moya ngazo. Urhulumente kazwelonke uyila ukucoca amafutha ethu ezithuthi esebenzisa isicwangciso-qhinga

sokukhutshwa komsi zizithuthi seSebe lemiCimbi yokusiNgqongileyo noKhenketho. Ilothe yashenxiswa ngokwezigaba

ngonyaka ka-2006. Iziguquli ezibumbanisa iziqalelo zemichiza ziza kufakelwa kuzo zonke izithuthi ezitsha (ezisuka

phesheya kwanezo zenziwa kweli) ngonyaka ka-2008. Kodwa ke, izithuthi ezidala zisesezindleleni zethu. Nakubeni

Page 59: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

46

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

nje kusenziwa izinto ukuphucula amafutha ethu ezithuthi, iityhefu

eziyingozi zisekho kula mafutha kwaye zikhathazisa ngempilo

abo bahlala kufutshane neendlela ezixakekileyo. Ukucuthwa

kwamafutha asetyenziswayo iseyeyona nto ibalulekileyo

emakujoliswe kuyo.

IGunya lezoThutho kwisiXeko esiliKomkhulu lasungulwa ngonyaka

ka-1998/9 laza ke iqela lemisebenzi yezothutho lanikelwa

kwisiXeko ukuba siyilawule, kodwa ke ilungelo lothutho ngololiwe

lisengumsebenzi worhulumente kazwelonke. Iphondo kwakunye

nesiXeko saseKapa bakwinkqubo yokwakha ngokutsha ukusebenza

kothutho lukawonkewonke. Nanjengoko ulawulo lweenkonzo

zothutho ngololiwe lungekho phantsi kwalamagunya olawulo, icala

abajonge kulo zizithuthi ezihamba ngendlela. Iqela leeprojekthi

zeebhayisikili kwakunye namalungiselelo agxile kubahambi

ngeenyawo ayaxhaswa sisixeko. Kananjalo isiXeko sinamanyathelo

esiwathabathayo ukulawula izimbo zophuhliso nokukhula

kweedolophu ukwenzela ukucutha umgama ophakathi kweendawo

zokuhlala neendawo zengqesho.

NguMetrorail onikeza iinkonzo zabahambi ngololiwe eKapa.

UGolden Arrow Bus Services nguye yedwa ojongene nenkonzo

yokuhambisa abantu ngeebhasi ezihamba ngamaxesha athile

eKapa. Iiteksi zona zizisebenzela nganye okanye ibe lishishinana

elincinci kwaye kufuneka ukuba zisebenze ngokwamaphepha-

mvume athi akhutshwe liBhunga leNgingqi lezoThutho ngeNdlela

(maphepha lawo azakwenziwa amaphepha-mvume aqinisekisiweyo

ngokomthetho njengenxalenye yenkqubo karhulumente yokwakha

inkqubo yeeteksi ngokutsha). Iiteksi zisebenzisa iirenke ezimalunga

nama-80 ezisesikweni nezinye iindawo ezimalunga ne-100.

Kukho iinkonzo ezincedisayo kwizikhululo zikaloliwe, iinkonzo ezithatha abantu zibasondeze kwiindlela ezitenxileyo

ezindleleni ezinde nezimxinwa apho abantu bathathwa bothulwe kwizitalato ezixakekileyo. Inkqubo karhulumente

yokwakhiwa ngokutsha indlela ezisebenza ngayo iiteksi ijoliswe ekuphunguleni ukuxinaniswa kwabantu

kwanokuphungula inani lezithuthi ezindleleni.

Ifoto: Mark Lewis

Page 60: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

47

I-ENEJI

AMANDLA KWIKHAYA LAKHOIngxelo ngesiMo saMandla eKapa ibonisa ukuba amakhaya asebenzisa i-15% yawo onke amandla asetyenziswa

eKapa ne-38% yawo wonke umbane osetyenziswayo. Izibaso ezilulwelo kwezothutho zisisiqingatha sawo onke

amandla asetyenziswayo eKapa.

Amandla atya imali eninzi kumakhaya amaninzi asokolayo aseKapa – kumaxa amaninzi ade afikelele naphakathi

kwe-15% nama-25% yomvuzo wekhaya. Phantse onke amakhaya eKapa anombaone ngoku. Abantu abaninzi

basasebenzisa iparafini ekuphekeni nasekuzigcineni befudume nanjengoko bengenakho ukuthenga izixhobo

zombane ezitsha okanye ukuhlawula umbane. Iparafini ingathengwa yona ibe ncinci okanye ibolekwe kubamelwane,

okanye ithenge ngetyala kwizikroxo xasekuhlaleni xa imali isasokoleka. Nangona iinkuni zokubasa zinokuthezwa

simahla ematyholweni azimeleyo, oku kungatya ixesha kwaye kunganobungozi. Kukho nengozi yokwenzakalisa

okusingqongileyo ngenxa yokugawula okugqithisileyo. Imililo yamatyotyombe, umoya ongekho mgangathweni

kumakhaya asokolayo, ixesha elichithwayo kuthezwa iinkuni zokubasa kunye nobungozi bokusela iparafini zezinye

zeengxaki abantu baseKapa abasokolayo abajongene nazo.

Amakhaya amkela imivuzo ekumyinge ophakathi nophezulu asebenzisa amandla ngokuphindwe kabini kunamakhaya

amkela imivuzo ephantsi eKapa kwaye ngenxa yokusebenzisa umbane kakhulu (izibaso ezikhupha izilahle okanye

ikharboni) bakhupha izilahle okanye ikharboni ezingangokuphindwe kathathu. Njengoko amaxabiso ombane

eMzantsi Afrika esezantsi kakhulu, iindleko zombane kumakhaya amkela imivuzo ephakathi nephezulu zimalunga ne-

3% ukuya kwi-5% yomvuzo wawo, okuthetha ukuba akukho mbuyekezo ingako ngokwezimali ekulondolozeni imali

ngokusebenzisa umbane ngobulumko. Kodwa amaxabiso ombane aza kunyuka.

Ifoto: Mark Lewis

Page 61: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

48

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Ukwazi ubungakanani bamandla asetyenziswa likhaya

lakho – nokuba asetyenziselwa ntoni – kungakunceda

ukuba uzazi izinto omawuzikhokelise uziphucule

osebenzisa kuzo umbane kwikhaya lakho. Oku kuza

kunceda ukuba wonge imali, uphucule impilo nokhuseleko

kwikhaya lakho nokusingqongileyo kwakhona

kuhambelane nemimiselo yamandla yesiXeko sethu.

Amakhaya angonga ama-20% ukuya kuma-30% ombane

awusebenzisayo – kumaxa amaninzi engachithanga mali

okanye echithe encinci. Amaziko ombane asebenzisa iilitha

ezi-2 zamanzi ngeyunithi nganye yombane (1 kWh) eveliswayo.

Ukonga umbane konga amanzi!

Ukufumana apho unokonga khona amandla nemali ekhayeni lakho.

Amakhaya asebenzisa umbane ikakhulu

Lo msebenzi uza kunceda ukuba wazi into owusebenzisa kuwo umbane ekhayeni lakho nalapho unokonga

khona. Uluhlu lwezixhobo zasekhaya ezisebenzisa umbane lunikiwe apha ngezantsi ukukunceda.

Inyathelo 1: Ukuqokelela ulwazi

Kuikholam 1 yeTheyibhule, dwelisa zonke izixhobo zombane onazo ekhaya

Kukholam 2 bhala amandla ombane (W) esixhobo sombane ngasinye. Amandla ombane esixhobo avamise

ukubhalwa kwisixhobo eso. Kodwa kumaxa amaninzi, oku kubonisa awona mandla aphezulu asetyenziswa seso

sixhobo, anokuba phezulu kakhulu kunamandla aqhelekileyo asetyenziswa sisixhobo eso. Le theyibhuli ingezantsi,

‘UMbane oQhelekileyo oSetyenziswa sisiXhobo soMbane saseKhaya’ inika ulwazi oluqikelelwayo kwizixhobo

eziqhelekileyo kwaye ingalulutho.

Kukholam 3 khuphela (ngeeyure) ukuba isixhobo eso sisetyenziswa ixesha elingakanani ngemini (uwukhumbule

umahluko ngendlela yokusebenzisa phakathi kweentsuku zaphakathi evekini nempela-veki kunye nobusika nehlobo

uzibalele umyinge ngokwakho).

Qaphela: Ezinye izixhobo zimana zizicima, umzekelo ifriji netanki lamanzi ashushu lendlu. Kwakhona la theyibhuli ‘UMbane oQhelekileyo oSetyenziswa sisiXhobo soMbane saseKhaya’ ingasetyenziswa ukuqikelela umbane osetyenziswayo.

Ukuba unesixhobo sombane esingaphezulu kwesinye, esifana nebhalbhu zokukhanyisa, bhala oku kuKholam 4

Inyathelo 2: Ukubala

Ukwazi umbane owusebenzisa mihla le usebenzisa indlela yokubala elula:

(i-watt x iiyure esizisebenzisayo)/1 000 = umbane osetyenziswayo ngemini

Qaphela: i-1 kilowatt = 1 000 watt

Ukwanezisa iimfuno zamandla kusebenzisa i-15% ukuya kuma-25% yemivuzo yamakhaya asokolayo, kodwa nje malunga ne-2% ukuya kwi-3% yemivuzo yamakhaya atyebileyo.

Page 62: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

49

I-ENEJI

Apha uphinda-phinda uKholam 2 ngoKholam 3 uphinde ngoKholam 4 (xa kunezixhobo ezingaphaya kwesinye). Eli

nani lokugqibela lahlula-hlulwa nge-1 000 ukuze kutshintshwe iiyure ze-watt zibe ziyure ze-kilowatt. Bhala isiphumo

sisonke kuKholam 5.

Ukuze wazi umbane owusebenzisayo ngenyanga phinda-phinda umbane wosuku uwonke ngeentsuku ezingama-30

ubhale isiphumo kuKholam 6

Dibanisa i-kWh ezisetyenziswe zizixhobo zizonke ufumane isiphumo sombane owusebenzisayo uwonke.

Inyathelo 3: Khangela iindawo ezizakuthathelwa amanyathelo eziphambili nalapho kunokongiwa khona

Phonononga iziphumo zakho. Zeziphi izixhobo ezisebenzisa umbane kakhulu? Ukukwazi oku nokuthatha

amanyathelo alula asebenzisayo okonga imali (acaciswe kweli candelo lilandelayo) kuyakunceda ukuba unciphise

indlela osebenzisa ngayo umbane.

Inkoliso yamakhaya amkela imivuzo ephakathi asebenzisa malunga ne-774 kWh ngenyanga (malunga nama-R250

ngenyanga) yombane. Uninzi lwawo – ukuya kutsho kuma-60% - lusetyenziselwa ukufudumeza amanzi ngetanki

lamanzi ashushu lasendlini. Ukukhanyisa kuqhele ukuba kwindawo yesibini ngokusebenzisa umbane. Izifudumezi

zamanzi zelanga nokusebenzisa ibhalbhu zokukhanyisa ezibengezelayo zinika amathuba okonga umbane wasekhaya

– qhubeleka ufunde ukuze ufumane okuthe vetshe!

IPhepha lokuHlola lweziXhobo zoMbane zaseKhaya

1 2 3 4 5 6

Isixhobo Ukusebenzisa

umbane

(i-watt)

iiiyure

ngosuku

esisebenza

ngazo Inani

lezixhobo

Umyinge

we-kWh

ngosuku (i-watt

x iiyure/1000)

umyinge

we-kWh

ngenyanga

Umz. ibhalbhu

yokukhanyisa -

egqengezelayo

60w 4 7 60x4x7=1680/1000

=1,68

x30=5,04

Umbane

osetyenziswayo

uwonke

Page 63: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

50

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

UMbane oQhelekileyo oSetyenziswa sisiXhobo soMbane saseKhaya

Isixhobo

Ukuse-

benzisa

umbane

(-watt)

Umyinge weeyure ngosuku ezisetyenziswayo

Ukukhanyisa Ukubandisa

Ibhalbhu egqengezelayo

(40W)40 5 Ifriza enesiciko 105 0.4

Ibhalbhu egqengezelayo

(60W)60 5

Isikhenkcisi esibandisa

kakhulu158 5

Ibhalbhu egqengezelayo 100 5Isikhenkcisi esingabandisi

kakhulu250 0.2

I-CFL (12W) 12 5 Ukugcina ikhaya

I-CFL (18W) 18 5Umatshini wokuhlamba

izitya2500 0.9

I-CFL (20W) 20 5 sixhobo sokucoca uthuli 1000 0.5

Ukhuseleko (120W) 120 0.3 Ukuhlamba impahla

Ukupheka I-ayini (yomphunga) 1235 0.8

Iayini 980 0.4Umatshini wokuhlamba

impahla 3000

0.75

ngomthwalo

Umatshini wokwenza ikofu 670 0.5 Umatshini wokomisa

impahla3300

0.5

ngomthwaloIsitovu sombane 3000 2

Ipani yokuqhotsa 1250 0.4Umculo, ukuzonwabisa, izixhobo ze-ofisi yasekhaya

nezinye

Istovu esinezithebe ezi-

fudunyezwa ngombane

esincinci

1275 0.2Isixhobo sokulumkisa xa

kuqhekezwa10 24

Iketile 1900 0.3Isixhotyana zokugcwalisa

iselula ngombane9 2

I-Microwave 1230 0.8Umatshini wokudlala

amacwecwe (i-CD)9 0.4

Isixhobo sokurhawula

isonka1010 0.3 Ikhompyutha 134 1.5

Isixhobo sokwenza iqe-

bengwana1200 0.3 ifowuni engenantambo 2 15

Isixhobo sokwenza ukutya 166 0.2 Umatshini wokufeksa 45 13.6

Igiza Isixhobo sokomisa iinwele 647 0.1

Igiza (yombane) 2600 4.4 Unomathotholo 12 3

Igiza (ehamba ngamandla

elanga)2600 1.7

Idikhowuda ye-M-Net 28 12.1

IModem 8 24

Page 64: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

51

I-ENEJI

Ukufudumeza

IsixhoboUkusebenzisa

umbane (-watt)

Umyinge

weeyure ngosuku

ezisetyenziswayo

Isibandisi 1000 2.4

Ingubo yombane 133 5.5

Isifudumezi se-oli (esikhulu) 1850 1.8

Isifudumezi se-oli (esincinci) 1240 0.3

Isifudumezi esinephiko 2000 1.9

Isifudumezi esinemibhojana 1500 2.2

Isifudumezi esinentsimbi e-1 779 1

Isifudumezi esineentsimbi ezi-2 1320 1.4

Isifudumezi esineentsimbi ezi-3 2000 2.2

Isichicileli (esikhawuleza kakhulu) 500 0.1

Umatshini wokuthunga 100 0.4

Umatshini ophendula ifowuni 5 15.6

I-TV 37 cm emibala-bala 50 6

I-TV 70 cm emibala-bala 100 6

isishicileli sevidiyo 27 4.7

Amakhaya asebenzisa iintlobo ezahlukeneyo zezibasoLo msebenzi uza kuqwalasela imali esetyenziswa kwizibaso, hayi amandla asetyenziswayo ewonke. Ukuqonda ukuba

yintoni esebenzisa amandla (nemali) kakhulu kuya kukunceda ukuba wazi apho unokonga khona imali.

Inyathelo 1: Ukuqokelela ulwazi

KuKholam 1 weTheyibhuli, dwelisa zonke izibaso ozisebenzisayo, ezifana neparafini, igesi, amalahle, umbane

neenkuni.

KuKholam 2: bhala zonke izinto ozisebenzisela sona isibaso ngasinye, ezifana nokupheka, ukukhanyisa, umculo,

ukuzifudumeza, ifriji noku-ayina.

KuKholam 3 bhala ukuba usisebenzisa kangakanani isibaso ngasinye ngeveki.

KuKholam 4 bhala phantsi ixabiso leso sibaso ngeyunithi nganye, umzekelo ilitha, ikhilogramu yesibaso.

Inyathelo 2: Ukubala

Ukwazi ixabiso lesibaso ngasinye ngeveki, phinda-phinda umyinge osetyenzisiweyo (Kholam 3) ngexabiso

leyunithi (Kholam 4). Bhala okufumeneyo kuKholam 5. Ukuba ufuna ukwazi inani lenyanga, phinda-pinda oku

kwakhona ngeentsuku ezingama-30.

Inyathelo 3: Khangela iindawo eziza kuthathelwa amanyathelo kuqala nalapho kunokongiwa khona

Cinga ngento ochitha kuyo imali eninzi kwisibaso ngeveki. Phonononga esi sahluko ukhangele amacebiso

aluncedo ngeendlela ezingcono zokusebenzisa amandla onokuzisebenzisa. Jonga nakwicandelo loKhuseleko

ekupheleni kwesi sahluko ujonge iindlela onokuphucula ngazo ukhuseleko ekhaya.

Page 65: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

52

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

1 2 3 4 5

Uhlobo

lwesibaso

Inkonzo Ubungakanani

ngeveki

Ixabiso

ngeyunithi

(iilitha, ihkilo,

inani)

Ixabiso lesibaso

ngeveki

(ubungakanani

x ixabiso)

Umzekelo: Iparafini Ukupheka 1 ilitha R3,55 R10,60

Ixabiso lilonke

Qikelela ikhabhoni/isilahle esikhutshwa lusapho lwakhoIzibaso ezahlukeneyo zikhupha ikharboni dayokhsayidi eyahlukeneyo ngokulingana. Umbane eMzantsi Afrika

ukhupha ikharbon dayokhsayidi eninzi njengoko ukhutshwa ngokutshiswa kwamalahle angekho mgangathweni.

Ukukwazi ukuqikela ngokukhawuleza amandla owasebenzisiyo nekharboni oyikhuphayo landela la manyathelo

angezantsi. Qaphela: Oku akubandakanya amafutha ezithuthi – aza kubalwa wona kwicandelo lezithuthi ngezantsi.

Inyathelo 1: Ukusebenzisa uphando olwenze apha ngasentla, okanye ingxelo yombane wakho okanye netyala

lezibaso, faka izibaso ozisebenzisayo ngenyanga nganye kuKholam 1.

Inyathelo 2: Phinda-phinda oku ngenani olunikiweyo kuKholam 2 (umz. embaneni ngu-1,08). Oku kuza kunika

ikhilogramu yekharbon dayokhsayidi ngenyanga. Bhala oku kuKholam 3

Inyathelo 3: Xa ufuna ikharbon dayokhsayidi oyikhupha ngonyaka, phinda-phinda ngeenyanga ezili-12 (Kholam 4)

neziphumo zezibaso zizonke.

1 2 3 4

Ukuba umbane _______

kWh

x 1,08 kg CO² nge-kWh ______kg CO

² ngenyanga _______kg CO

² ngonyaka

Ukuba I-LP gesi _______ kg x 3,09 kg CO² nge-kg ______kg CO

² ngenyanga _______kg CO

² ngonyaka

Ukuba iparafini _________

iilitha

x 2,58 kg CO² ngelitha ______kg CO

² ngenyanga _______kg CO

² ngonyaka

Izinto eziyelelene namandla ezikhutshwa likhaya

kwikhaya lakho zizonke ngonyaka

______kg CO² ngenyanga _______kg CO

² ngonyaka

Page 66: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

53

I-ENEJI

Thelekisa ikharboni eniyikhuphayo ekhayeni lakho nekharbon dayokhsayidi (CO²) ekhutshwa ngamakhaya aseKapa.

Uhlobo lwekhaya i-kg CO² ngenyanga

Ikhaya eliqhelekileyo elingenambane elinomvuzo ophantsi eKapa 146

Ikhaya eliqhelekileyo elinombane elinomvuzo ophantsi eKapa 193

Ikhaya eliqhelekileyo elinomvuzo ophakathii eKapa 737

*La manani awabandakanyi ezikhutshwa kukusebenzisa kwethu izithuthi.

Ukulungisa ikhaya lakhoUMatthew Walton uyalithanda ikhaya lakhe eliseDiep River – indlu ethe gabalala eyakhiwe ngohlobo

lwasefama lwamandulo ethe tshwa kwidolophana eshinyeneyo. UMatthew unomdla kakhulu kwizinto

zokusingqongileyo, ekupheleni kuka-2003 wagqiba ekubeni alungise indlu yakhe.

Uphando, oluqwalasela indlela asebenzisa ngayo amandla namanzi lwenziwa kwikhaya likaWalton. Olu

phando lwaqalasela nendlela efanalekileyo la manzi manye nenkonzo yombane anokuhanjiswa ngayo

– ngaphandle kokutshintsha ubomi kwikhaya likaWalton. Olu phando lwakhokelela kwizinto ezatshintshayo

ezibalulekileyo.

Amandla

• Ibhalbhu zokukhanyisa eziqhelekileyo ezizigqangazelayo ezilithoba (ezinee-watt ezingama-60 nezili-100)

zatshintshwa ngeebhalbhu ezijiko-jiko ezibengezelayo (ezinee-watt ezisi-9 nezili-11), kubandakanya

nezangaphandle.

• Into yokugcina ixesha yafakelwa kwitanki lamanzi ashushu okanye igiza kaWalton. Le wotshi yalungiselelwa

ukuba isebenze kusasa, ukuqinisekisa ukuba usapho luvuka lunawo amanzi ashushu, icime emini iphinde

isebenze ngorhatya xa usapho luzakuhlambela ukulala.

• Igiza yesibini endala yayiphezu kwesilingi. Le giza yayingasasetyenziswa kodwa yayisavutha isebenzisa umbane

kuba amanzi ayaphola aphinde azifudumeze imini nobusuku. Le giza yacinywa.

• Usapho lakwaWalton lanikwa ibhokisi yokufudumeza ukunciphisa iindleko zokupheka.

Amanzi

• Kwafakela intloko yeshawari ekhupha amanzi kancinci. Oku kunciphisa ukuphuma kwamanzi ngomlomo, abe

amanzi esatsiba xa aphumayo. Kumnandi ukusebenzisa le shawari. Kwafakelwa isingxobo seplastiki ekuthiwa yi-

hippo kwindlu yangasese yeendwendwe nendlela egungxula kaninzi kwizindlu zangasese ezintathu zosapho.

• Isixhobo sokulawula amanzi kwiimpompo safakelwa kwiimpompo zamanzi ekhitshini.

Phambi kolu tshintsho ityala lombane leli khaya lalingumyinge wama-3 122 kWh ngenyanga. Oku kwakusidla

usapho i-R1 217 ngenyanga nganye. Ukwenza lo msebenzi kuxabise i-R738. Inyanga emva kolu tshintsho ityala

Page 67: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

54

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

lombane losapho lakwaWalton lehla laya kutsho kwi-1 794 – kongiwa i-1 327 ngenyanga. Ityala labo lenyanga ngoku

ngama-R700, bongela usapho ama-R500 ngenyanga. Ngale mali isecaleni usapho lalihlawula ityala lalo msebenzi

ngeeveki nje ezintandathu.

Amanzi asetyenziswa lusapho lakwaWalton phambi kwezi zinto zatshintshwayo ngenyanga ebabamalunga nama-

40,5 kl atye malunga nama-R400 ngenyanga. Ukwenza utshintsho abakwaWalton bahlawule i-R1 385, ubuninzi bale

mali buye kufakwa kwezixhobo ezithathu ezigungxula kaninzi. Inyanga emva kwalo msebenzi, amanzi asetyenziswa

ngabakwaWalton ehla aya kuma-26,9 kl – kongeka amanzi ali-13,5 kl iinyanga zonke. Ityala lenyanga lamanzi ngoku

limalunga nama-R270 – kusinda i-R130 ngenyanga eya kusapho. Ngale mali yongiwayo usapho lwahlawula iindleko

zokutshintsha zonke zingaphelanga iinyanga ezili-10.

Ukuhamba-hamba: Izithuthi nekhaya lakho

Izinto esihamba ngazo ukuya esikolweni, emsebenzini okanye naphina zikuchaphazela kakhulu okusingqongileyo

ngaphandle kokuba sihamba ngeenyawo okanye ngebhayisekile. Ukuba usebenzisa ngemoto yakho, nanku

umsebenzi olula oza kukwenza ukuba uqonde indlela ukuhamba ngemoto kwakho okukuchaphazela ngako

okusingqongileyo ngokukhupha ikharbhoni:

Inyathelo 1: Bala umgama ongumyinge (ngeekhilomitha) owuhambayo ngemoto veki ngaye, ukubhale phantsi oku.

Inyathelo 2: Phinda-phinda eli nani ngeeveki ezingama-52 ukuze ufumane umyinge weekhilomitha ozihambayo ngo

nyaka (ngamnye).

Inyathelo 3: Phinda-phinda iikhilomitha zakho zonyaka ngo-0,3 kg ze-CO² = _________ kg CO

² ekhutshwa

ngonyaka

Umyinge wamafutha osetyenzisiweyo ukuhambisa umntu omnye ngezithuthi ezahlukileyo

Umntu om-1ohamba ngemoto enkulwana

Iilitha eziyi-12 kwi-100km

Abantu aba-4 abahamba ngemoto enkulwana

Iilitha ezi-4 kwi-100km

Abantu aba-40 abahamba ngebhasi yedizili

Iilitha ezi-2 kwi-100km

Umntu ohamba ngemoto encinci

Iilitha eziyi-8 kwi-100km

Abantu aba-4 abahamba ngemoto encinci

Iilitha ezi-3 kwi-100km

Abantu abayi-300 abahamba ngololiwe wedizili

Iilitha ezi-1,8 kwi-100km

Ukuhamba ngenyawo nangebhayisekile kokona konga amafuthe!

Page 68: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

55

I-ENEJI

AMANYATHELO ANOKUPHUNYEZWA

Amakhaya ethu asebenzisa amandla. Ngalo lonke ixesha sisebenzisa izixhobo zombane, sikhanyisa izibane, sipheka

ukutya, sifudumeza amanzi sisebenzisa amandla ombane. Ama-25% ayo yonke i-CO2 ekhutshelwa kwi-atmosfera

yomhlaba isuka kumandla asetyenziswa emakhaya. Oku kuthetha ukuba amanyathelo esiwathabathayo ukuphucula

indlela esisebenzisa ngayo amandla kumakhaya ethu kungenza umahluko ngenene. Ukusebenzisa amandla ombane

ngenkathalo kungalondoloza imali. Izibaso zinganobungozi. Ukusebenzisa amandla ngendlela engcono kungalenza

ikhaya lakho libe lelikhuselekileyo.

Ukuthenga izixhobo zombane ezisebenzisa amandla ngokufanelekileyoIzixhobo ezahlukeneyo zingenza umsebenzi omnye zisebenzisa amandla amaninzi okanye amancinci. Oku kuthetha

ukuba ngethuba uthenga isixhobo sombane esitsha unethuba elaneleyo ukwenza umahluko njengoko isixhobo

osikhethileyo siza kuchaphazela indlela owasebenzisayo ngayo ngawo side esi sixhobo siguge.

Urhulumente uqalisa indlela engummiselo yokuphawula indlela engcathu yokusebenzisa umbane eza kugqitywa

ngo-2007. Oku kuza kufuna ukuba zonke izixhobo zombane ezitsha zibe nophawu olucacisa iimfuno nendlela

esiwasebenzisa ngayo amandla ukuze wena njengomthengi ukwazi ukuthelekisa amazinga ezixhobo zombane.

La mazinga amiselwe ngokweMigangatho yeSizwe yoMzantsi Afrika (iSouth African National Standards okanye

I-SANS) uphawu olo lona luyafana nolusetyenziswa kumazwe eMbumba yeYurophu. Izinga elingu-‘A’ libonakalisa

ukuwasebenzisa kakhulu amandla ombane u-‘G’ ukuwasebenzisa kancinci.

Page 69: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

56

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

UKUFUDUMEZA AMANZI

Eyona ingcono

Igiza zombane eziqhelekileyo zisebenzisa ukuya kutsho kuma-60% ombane wakho wasekhaya. Ukufudumeza

amanzi emlilweni okanye ngesitovu kungabangela imililo nokutsha. Kukwayidlela egaxabisi kakhulu emva kwexesha.

Nangona kubiza imali eninzi ukufaka izifudumezi-manzi zamandla elanga (i-Solar Water Hear okanye i-SWH) ethubeni

azinaziphumo zibi epokothweni nakokusingqongileyo.

Isifudumezi samanzi selanga (i-SWH)

UMzantsi Afrika unelanga elihlala ligqatsile unyaka wonke. Singabanye abanelanga elihlala livelile iiyure ezininzi

kwihlabathi. Sekunjalo, angaphantsi kwe-1% amakhaya eMzantsi Afrika anee-SWH. Oku kubangelwa yimali

efunekayo yokuzifaka, nokuba abantu abaninzi abanalwazi ngazo. Kumazwe afana nakwaSirayeli, malunga nama-

60% amakhaya ane-SWH.

Ukufudumeza amanzi ngamandla elanga kuxhomekeka kumandla amaninzi elanga. Nangona esi sifudumezi

singafuna ukulaleliselwa ngombane, mncinci kakhulu umbane osetyenziswayo. Oku kuthetha amanzi ashushu

‘asimahla’, ukuphunguka kongcoliseko nokuba namanzi ashushu nokuba umbane ucimile! I-SWH yomelele xa sele

ifakiwe iyayihlala neminyaka engama-20 nangaphezulu. Ungonga imali ngayo kwaye inexabiso xa uyithengisa indlu.

Zisebenza njani isizufudumezi-manzi zamandla elanga?

I-SWH bubuchwepheshe bale mihla obuthembekileyo. Ezi zixhobo zinendawo ezibalulekileyo ezimbini:

• isixhotyana esimcaba esimnyama ekuthiwa ‘sisixhobo sokuqokelela amandla elanga’ amanzi ahamba kuso

afudunyezwe lilanga, kunye

• itankana eligqunyiweyo lokugcina apho amanzi ashushu anokusetyenziswa agcinwa khona.

Esi sixhotyana simnyama sokuqokelela sibekwa kwicala lephahla lendlu elijonge ngasemntla kwaye sifudumeza

amanzi ngokukhawuleza xa ebekwe kwi-engile ephakathi kuka-170 no-230 ephahleni. Itankana lokugcina

lingasephahleni ngaphandle (kwisifudumezi esidibeneyo) okanye ngaphakathi (kwisifudumeze esahlukeneyo) kodwa

kufuneka sisoloko siphezu kwesi sixhotyana sokuqokela.

Ngokuba simnyama, isixhobo sokuqokelela sitsala ubushushu elangeni. Oku kufudumeze amanzi akuso. Amanzi

ashushu ababuhlambuluka kunabandayo kwaye ayanyuka abe phezulu etankini ngeli lixa ulwelo olubandayo lunzima

kwaye luzika. Amanzi abandayo akwitankana lokugcina ehlela ngezantsi, oku kubangela ukuba ajikeleze kwisixhobo

sokuqokelela apho athi afudunyezwe lilanga. Olu jikelelezo lwamanzi kuthiwa kukwenzeka kwethemosifoni.

Xa kungekho kukhanya kwelanga ayinzeki ithemosifoni. Ukwambathisa itanki kakuhle kuqinisekisa ukuba amanzi

asetankini ahlala eshushu ixesha elide. Ezinye izifudumezi zisebenzisa umbane ubulalelisele xa kungekho kukhanya

kwelanga, okanye xa ekhaya kufuneka amanzi ashushu amaninzi.

Ukugqiba ngokufakela i-SWH

I-SWH ingaxabisa ukuqala kuma-R3 500 (ubuqu bayo) ukuya kutsho kuma-R20 000 kuxhomekeka kumthamo

owufunayo. Isifudumezi-manzi ngamandla elanga sekhaya nje eliqhelekileyo elinamalungu amane esinombane

wokulalelisela singaxabisa kubuthuba bama-R7 500 ukuya kuma-R12 000.

Page 70: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

57

I-ENEJI

Ukuba ityala lombane ngenyanga losapho elinamalungu amane ngama-R500, ungonga malunga nama-R200

ngenyanga embaneni ukuba ufakela isifudumezi-manzi samandla elanga. Ngonyaka leyo ifikelela kuma-R2 400.

Kwiminyaka emihlanu uyakonga ama-R12 000. Ungonga nangaphezu koku njengoko amaxabiso ombane kule

minyaka mihlanu izayo eza kunyuka njengoko kufuneka kwakhiwe izikhululo zombane ezitsha.

Oku kuthetha ukuba kwiminyaka emihlanu uzifakelele esi sifudumezi uya kube uyihlawule wayigqiba i-SWH

yama-R12 000. Emva koko uza konga kuphela kwiindleko zasendlwini. Ukuba ufuna ukutshintsha igiza yakho oku

kuyinto evakalayo nangakumbi. Ngaphezu kokonga imali ungathintela ama-2 400 kg eCO² ukuba angene kwi-

atmosfera ngonyaka nje omnye emva kokufaka i-SWH.

Eyona ndlela ibubulumko yokuthenga i-SWA kukuyihlawula yonke ngexesha elinye okanye usebenzisa inzala

kwityala lendlu yakho. Ukuba awufikeleli kwi-SWH ube ufuna ukutshintsha igiza, ungafakela itankana lamanzi

ashushu elihambelana ne-SWH usifakele mva isixhotyana sokuqokelela amandla elanga. Igiza ehambelana ne-SWH

ingcono xa igqunyiwe kunetankana lamanzi ashushu eliqhelekileyo kwaye lifakelwe nombhobho owongozelelweyo

wangaphakathi nangaphandle ukuze kwenzeke ithemosifoni.

Amandla elanga alula

Ungawafudumeza amanzi akho ngokusebenzisa ibhakethe elimyama elingama-50 litha. Ibhakhethe

malicoceke lingabanazikhemikhali. Lazi ibhakethe lakho apho lisuka khona. Ungaze ulusisebenzise

kwakhona ibhakethe elidala, koko thenga elitsha ukufudumeza amanzi.

Amacebiso okusebenzisa igiza kakuhle

• Ukuba igiza yakho okanye imibhobho esuka kuyo ishushu xa uyibamba oku kuthetha ukuba ilahlekelwa

bubushushu idlala ngamandla.

• Yigqume igiza yakho nemibhobho yamanzi ashushu usebenzisa imibhobho yokugquma igiza okanye

ngokuyambathisa ngengubo okanye ngephepha-ndaba.

• Ukoleka iingubo (iingubo ezimfuma-mfuma nezishushu) uze ngephepha le-alumuniyami elomeleleyo wambathise

igiza uzibambe ngemitya kusebenza kakuhle kakhulu.

• Phungula iqondo lobushushu kwigiza. Iqondo eliphezulu ngama-500C ehlotyeni ibe ngu-600 C ebusika. Inkoliso

yeegiza zibekwa ku-650C. Ukuphungula iqondo lobushushu legiza ngo-10C kungonga i-10% kwindleko zakho zombane.

• Faka isixhobo sokugcina ixesha sokuyivula igiza ngokwexesha olimiseleyo ngokwenza oko ungafudumezi amanzi

xa ungawafuni. Qaphela: Esi sigcini-xesha sisebenza kuphela ukuba giza yambathisiwe.

• Iigiza ezimileyo zisebenzisa amandla ombane kancinci kunezo zingqengqisiweyo.

UKUPHEKA

Okona kungcono

Isitovu segesi esine-onti yombane okanye isazinge segesi nesitovu sombane zezona zilungileyo unokuzikhetha

ukulungiselela ukupheka xa uthathela ingqalelo okusingqongileyo nemali. Kodwa igesi akululanga ukuyifumana.

Nangona isitovu separafini kungabizi kakhulu ukusithenga, sisesona sizathu semililo kwaye sifuna ukusetyenziswa

ngononophelo olukhulu. Ibhokisi eshushu ilulutho kakhulu njengezinye sezixhobo zokupheka.

Page 71: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

58

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Ukupheka kwasimahla – IBHOKISI ESHUSHU

Ibhokisi eshushu yenziwe ngezinto ezimfuma-mfuma ezimbini

ezinepolisterini. Ibhokisi eshushu ixabisa malunga ne-R140, kodwa

ungenza into efana nayo ngokwambathisa iimbiza ngengubo okanye

ibhegi yokulala. Ukusebenzisa ibhokisi eshushu kungonga ukuya kutsho kuma-60% kwiindleko zokupheka.

Ukutya okufana nerayisi, isidudu, isuphu okanye isityu ezibiliselwe

esitovini zingafakwa kwibhokisi eshushu enesiciko embizeni. Ezi zinto

zimfuma-mfuma okanye ingubo zigcina ubushushu nokutya nako kuza

kuqhubekeka kuphekeka. Qaphela: Sukuyisebenzisa ibhokisi eshushu xa

upheka ngamafutha.

Ukutya kuphekwa ngexesha elibulingana naxa kuphekwa ngohlobo

oluqhelekileyo, kodwa ngoku izakha-mzimba nesongo nokuvuthwa

ziyagqwesa (ngenxa yokupheka ngomlilo ophantsi).

ISalathiso liqela loomama abanentsholongwane i-HIV baseKayamandi ekwimimandla emelene

neStellenbosch. Beliqela, baqala ukwenza iibhokisi ezishushu – imveliso abayibona njengesisombululo

kwimfuno zabo zamandla nokuphungula iindleko ezingumthwalo zezibaso. Imali engeniswayo

kwabelwana ngayo ngaba mama. Uninzi kweli qela lo kuphela komvuzo abawufumanayo. Ukuxhasa eli

phulo, ufumane nolwazi oluthe vetshe okanye u-odole ibhokisi eshushu, qhagamshelana noWendy Walton

kwa-(021) 683 8597.

Amacebiso ngendlela yokupheka engcono

• Jonga irabha ezitywine i-oveni ukuba azityekanga okanye aziphelanga na njengoko oku kubangela

ukuba kusebenze umbane kakhulu.

• Thenga esona sixhobo sombane sincinci onokufikelela kuso ukulungiselela ukupheka. Oku kuza

konga isibaso.

• Xa uthenga nasiphi na isixhobo sombane, jonga iqondo laso lokusebenzisa amandla. Xa uthenga

isitovu separafini okanye sikagesi, cela umthengisi ukuba akubonise “iLeta yoGunyaziso yakwa-SABS” yaye

ukuba akuqinisekanga ngeso sixhobo fowunela uSABS kwa-012 428 6375. Isitampu nje esisodwa sakwaSABS

asisosiqinisekiso somgangatho nokhuseleko.

• Sebenzisa iketile ukubilisa amanzi. Iketile isebenzisa umbane ongaphantsi ngama-50% kunaxa ubilisa ngembiza

esitovini. Bilisa kuphela amanzi afunekayo, kodwa qinisekisa ukuba isixhobo esidala ubushushu asivelanga.

• Zilalise emanzini iimbotyi, umgqusho, neelentile ukonga ixesha, imali, nexesha elide lokupheka.

• Gcina isitovu sakho separafini sicocekile njengoko oku kuza kusenza sisebenze kakuhle – iparafini yakho iza

kuhlala ixesha elide nomsi ophuma kuso awuzukuba nabungozi kakhulu.

• Xa imbiza yokutya sele ibilile, ungawuhlisa umlilo nanjengoko ukutya oko kuza kuqhubeka kuphekeka.

Akunyanzelekanga ukuba imbiza ibile idlwabhazele lonke ixesha upheka.

Ifoto: Courtesy of Just Living Centre

Page 72: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

59

I-ENEJI

UKUKHENKCISA

Eyona ingcono

Ifriji yombane yeyona ilungileyo. Ukuba akukho mbane ikhaya malikhethe phakathi kweparafini negesi. Iparafini

ayibizi kakhulu kodwa ingayichaphazela impilo nokhuseleko. Igesi icocekile kwaye isebenza kakuhle, kodwa iyabiza

kuneparafini.

Amacebiso okukhenkcisa ngokufanelekileyo

• Thenga iifriji nolu hlobo luvulwa ngaphezulu (lubandisa kakhulu) ezingawusebenzisi kakhulu umbane.

Funa iifriji ezinesikompresa nephiko lomoya le-BLDC ezisebenza kakuhle ukuze wonge amandla.

Thelekisa indlela iintlobo ezahlukeneyo eziwusebenzisa ngayo umbane. Olu lwazi lusoloko luhamba

nefriji leyo.

• Qinisekisa ukuba kukho isithuba esikhoyo emva kwefriji ukuze umoya ukwazi ukuhamba lula kumajiko-

jiko ekondensa. Kufuneka ahlale engenathuli njengoko oku kwenza ifriji ingasebenzi kakuhle.

• Ifriji egcweleyo isebenzisa amandla amancinci kunengenanto. Gcina iibhotile zamanzi abandayo njengoko ziza

kugcina ukubanda.

• Qinisekisa ukuba imitywino yerabha kwifriji yakho ikwimeko efanelekileyo ukuze ungaphumi umoya obandayo.

Ukuba le rabha yokutywina ityekile kwaye nefriji ayivaleki kakuhle, jonga igama nohlobo lwefriji uye apho

yenziwa khona okanye ivenkile ezithengisayo okanye indawo ezikhandayo ufune isitywini esitsha. Xa utshintsha

isitywini kuza kufuneka ukhulule umphetho ophakathi komphakathi nomphandle wocango, ususe isitywini

esidala ufake esitsha ubuyisele izikhonkwane.

UKUKHANYISA IKHAYA LAKHO

Eyona ndlela ilungileyo

Ukukhanyisa ngombane yiyona ndlela ilungileyo ingakumbi ukuba kusetyenziswa ibhalbhu ezijiko-jiko ezibengezelayo.

Isibane separafini sitshiphu ukusithenga, kodwa sidla imali ukusisebenzisa kwaye asikhanyisi ngokwaneleyo xa

ufunda. Amakhandlela ayingozi njengoko ebangela umlilo kumaxa amaninzi.

umfanekiso ufunyenw

e ngobubele kwiM

agazini i-Men’s H

ealth

Page 73: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

60

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

IiBhalbhu eziJiko-jiko eziBengezelayo (ii-CFL)

Iibhalbhu i-CFL ziguqula ama-80% amandla eziwasebenzisayo itsho ikhanyise, ibe ngama-20% kuphela

ababubushushu. Ibhalbhu ezigqengezelayo ziguqula ama-20% ombane eziwufunayo ukhanyise aze ama-80% yona

ibe bushushu. Nangona iibhalbhu i-CFL zibiza ngokuphindwe kathathu ukuya kahlanu kunezibhalbhu ziqhelekileyo

zigqengezelayo, zihlala kangokuphindwe kathandathu ukuya kalishumi ke ngoko zitshiphu kunezi ziqhelekileyo.

Akufuneki zinto zithile zokuzifaka – utshintsha nje le bhalbhu unayo ng-CFL.

Ii-CFL ziyafumaneka kwiivenkile ezinkulu nakwezithengisa izinto zeentsimbi. Amaxabiso ebhalbhu ezi-CFL ayashiyana

ngokwendlela emile ngayo kunye nomlinganiso wamandla ombane. Ibhalbhu eqhelekileyo yasekhaya (11w itshintsha

i-60%W yale igqengezelayo) ixabisa malunge ne-R12,00.

Ukufakela ibhalbhu ebegenzelayo ejiko-jiko enamandla ombane ali-11 endaweni yebhalbhu egqengezelayo

enamandla ombane angama-60 kungonga malunga ne-570kWh ngethuba i-CFL ikhona isebenza – wonge malunga

ne-570kg yekharboni dayokhsayidi kwiminyaka elishumi yobomi bayo. Ukuba onke amakhaya eKapa angekwenza

oku, singaphungula ikharboni dayokhsayidi engena kwi-atmosfera ngeetoni ezingama-313 500 ngeminyaka eli-

10. Oku kuthetha ukuba umbane ofunekayo ngexesha usetyenziswa kakhulu ungancipha ngee-40 megawathi

(MW) yonke.

Esinye izinto ekufuneka ziqwalaselwe

• Xa ibhalbhu i-CFL iphelelwe (kwiminyaka emithandathu ukuya kwelishumi) kufuneka uyilahle uyisongele

ngeplastiki ukukhusela okusingqongileyo njengoko inemetyhuri.

• Inkoliso ye-CFL azisetyenziswa nezixhobo zokucima nokuvula umbane eziluzizi.

• Musa ukuzisebenzisa iibhalbhu i-CFL kwigumbi lokuhlamba njengoko umphunga unokubonakalisa ubuxhaka-

xhaka bombane obungaphakathi.

• Ii-CFL ziwonga kakhulu amandla xa zishiywe zingacinywanga iiyure nokuba zimbini ukuya kwezintathu ngemini.

Kumagumbi apho zicinywa ziphinde zikhanyiswe, i-CFL ayiwutyi kangako umbane.

• Zikwathatha malunga nemizuzu emihlanu ukuze zikhanyise ngokwegcweleyo.

• Iibhalbhu i-CFL kufuneka zibe nesithuba esaneleyo kule ndawo zifakwe kuyo ukuze umoya ukwazi ukuhamba.

• Iibhalbhu i-CFL mazingafakwa kwiintloko zebhalbhu ezisebenza ngokubakho kokukhanya - oku kwenza

zingahlali kakhulu zombini.

• Funa i-CFL enento yokuva eyakhelwe kuyo.

Ibhalbhu ezisihlahla ze-LED zibonakalisa ubuchwepheshe bale mihla obukwiqondo eliphezulu – zihlala iminyaka

eli-15 ukuya kuma-20 kwaye zitya amandla ombane ayi-1,08 kuphela ibhalbhu inye (kongeke i-95% ngebhalbhu

nganye xa kuthelekiswa nezi ziqhelekileyo zigqengezelayo). Ukuze lilingane ixesha elihlalwa yibhalbhu nganye

kwezisisihlahla ze-LED kungafuneka uthenge ibhalbhu ezingqengezelayo ezingama-50. Ii-LED ziyimibala ngemibala

zikwazi ukuhambelana nemeko ngelo xesha. Kuneebhalbhu eziqhelekileyo ezineglasi enombala, kwi-LED ngamaza

okukhanya la enza umahluko wombala. Nangona eli candelo lezobuchwepheshe likhula ngokukhawuleza, ii-LED

zisenako ukuxabisa okuphezulu okwangoku zisasetyenziselwa ukukhanyisa xa usebenza (edesikeni okanye xa uzoba)

nokuhombisa ngokukhanya.

Page 74: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

61

I-ENEJI

Gcina ikhaya lifudumele ebusika yaye lipholile ehlotyeni

Okona kungcono

Izifudumezi zegesi zisebenza kakuhle kakhulu kwaye zilifudumeza lonke igumbi ngokukhawuleza kwaye zezona

zingcono xa sijonga imali, impilo nokhuseleko. Xa usebenzisa igesi qinisekisa ukuba igumbi linemitunja eyaneleyo

yokungena umoya. Oku kufuna ukuba iibhotile zegesi nezixhobo zombane nokuphinda uthe zihlale zikhona.

Izifudumezi zegesi zibiza imali eninzi kodwa ziyahlala. Isifudumezi se-oli sombane singcono kunesifudumezi

esineentsimbi ezinqamlezileyo kodwa kuyabiza ukuzithenga. Amalahle, iinkuni neparafini zifumaneka lula kwaye

zingasetyenziselwa ukupheka kunye nokuzifudumeza, kuzenze oku zibe zezona zinokukhethwa kodwa ziyingxaki

ngokwempilo nokhuseleko.

Amacebiso ngamaqondo obushushu

• Musa ukusebenzisa i-oveni okanye isitovu ukufudumeza indlu yakho – isifudumezi (sikagesi) sisebenza

kakuhle kwaye sitshiphu.

• Zivalisise iingcango neefestile ukuze kungangeni moya – yenza isivingco somoya ngezinto

ezindala. Thunga uyiqinise into engathi ngumbhulo (ibe yi-10 cm ukutyeba – ibebulinganga netoti

yesiselo). Yigcwalise ngesanti. Beka le nto yokunqanda umoya ngaphakathi ecangweni emazantsi.

Umoya awunakungena.

• Umoya kufuneka uvalelwe kuphela xa kukho iindawo zokungenisa umoya ezaneleyo endlwini.

Ukuyila indlu engatyi mbane

• Phungula ukuya kutsho kuma-70% ombane owasebenzisa ekhaya ewonke ngokulandela imigaqo elula

yokwakha ephungula inkcitho embaneni, ekuzifudumezeni nokuzipholisa. Oku kubizwa ngokuba luyilo

olungagqamanga lamandla elanga.

• Yijongise ngasemntla indlu yakho ulungiselele ukukhanya nelanga.

• Njengoko icala elisemntla lendlu yakho lifumana ilanga elininzi, itulo lephahla kufuneka libe lide (libe ngama-

40cm ukuya kuma-60cm). Iifestile ziza kuba semthunzini ehlotyeni xa ilanga liphezulu, ngelithuba imitha yelanga

ingena ngeefestile xa ilanga lisephantsi.

• Izivalo zeefestile, izikhuselo zeseyile okanye imikhusane ziyawakhusela amagumbi ngokuvalela imitha yelanga

ngaphandle ehlotyeni.

• Imbobo evuliwe phezulu ephahleni ingenisa ukukhanya kwendalo endlwini ngeemini ezishushu

kungasetyenziswa mbane ukukhanyisa. Qinisekisa ukuba iglasi esetyenziswe kule mbobo ithambekele

ngasemntla.

• Izinto zendalo (amatye, iipali, ukuthunga ngengca nodongwe), ezifunyanwa kwalapha ekuhlaleni, zifaneleke

kakhulu ukugcina indlu ipholile ehlotyeni ifudumele ebusika. Izitena zodaka zinceda kakhulu ekwambathiseni.

• Imigangatho eyenziwe ngezitena okanye ikonkhriti igcina kukho ubushushu obufanelekileyo endlwini yakho

njengoko ikwazi ukubizela ubushushu emini ibukhuphe kancinci ebusuku. Le migangatho mayingafakwa

ikhaphethi njengoko ikhonkrithi ibizela ubushushu obuninzi kunomgangatho onekhaphethi.

• Ubushushu buphuma kwiiglasi zeefestile ngokukhawuleza kangangokuphindwe kalishumi kunakwidonga

elambathisiweyo, ke ngoko zivule iikhethini emini (vumela ukukhanya nobushushu bendalo bungene) uzivale

ebusuku (ugcine ubushushu ngaphakathi).

Page 75: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

62

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

• Tyala umthi onamagqabi avuthulukayo everandini okanye eyadini. Ehlotyeni le mithi inamagqabi inika umthunzi

indlu yakho. Xa amagqabi evuthulukile ekwindla, lo mthi uze uyayivumela imitha yelanga ingene (ngeefestile)

endlwini ngezi nyanga zibandayo.

• Uphahla lwezinki luphulukana nobushushu obuninzi ekwindla yaye litshisa kakhulu ehlotyeni. Lwambathise

ngento iphahla ulipeyinte mhlophe (lifane nokukhanya ke ngoko liphole) okanye sebenzisa i-alumuniyam okanye

ezinye izinto zokuxhoma uphahla.

• Isilingi nokwambathisa uphahla kwindlu encinci kungaphungula amandla owasebenzisayo nge-124 kWh yonke

ngenyanga – wonge malunga nama-R50,00 ngenyanga.

Page 76: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

63

I-ENEJI

Ukufaka isilingi ngamanyathelo alula amathandathu

1. Khangela imingxuma enokuvuza ephahleni. Faka itha (ifumaneka kwiivenkile zeentsimbi) kule mingxunya.

Sebenzisa iiplastiki ukuvala imingxunya ephakathi kodonga nophahla.

2. Sebenzisa isikhonkwane ukuxhoma ucingo ukusuka kwelinye icala legumbi ukuya kwelinye – malunga

nama-30 cm phakathi kwawo. Isilingi iza kuhlala phezu kwala macingo.

3. Beka iikhadibodi ezimbini okanye ezintathu zokwambathisa phakathi kwala macingo nophahla. Ungalibali

ukushiya isithuba phakathi kophahla nezi khadibodi njengoko esi sithuba somoya sinceda ekugcineni ubushushu.

4. Sebenzisa isincamathelisi seplastiki ukudibanisa iiplastiki (sebenzisa iplastiki ezimnyama zenkunkuma okanye

uqokelele iiplastiki ezininzi uzikrazule uzidibanise wenze iplastiki enkulu). Beka ezi plastiki phantsi kwekhadibodi

nocingo. Makungabikho mingxunya kule plastiki.

5. Bethelela umaleko ube mnye wekhadibodi phantsi kweplastiki. Ungayipeyinta le khadibodi ukuba uyathanda.

6. Ungasebenzisa amaplanga anciphileyo ukwenzela ukuba isilingi ingabheni.

Ibonelelwe nguWadi S The Energy Book (Sustainable Energy Africa)

Ukwambathisa indlu yakho

Ukwambathisa phakathi kophahla nesilingi kunceda kakhulu ukugcina indlu yakho ifudumele ebusika ipholile

ehlotyeni. Kutshiphu kwaye kulula kakhulu nokukwenza. Iinzuzo zokwambathisa indlu ziye zingacaci xa kolekwe

kakhulu. Ke ngoko nokuba kuncinci ukwambathisa kungcono kunongembathisi konke konke. Ukutyabeka iindonga

konga imali kakhulu njengoko kuphungula ukufuma ezindongeni.

Page 77: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

64

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Sebenzisa izinto ezingenabungozi nezihlaziyekayo xa usambathisa.

Ikhadibodi ilungile kodwa iyawagcina amanzi kwaye itsha lula. Ukunkxuza

ikhadibodi kwiboroni namanzi kwenza ukuba ingatshi lula kwaye

izilwe nezinambuzane. Iboron ingaboliswa ziintsholongwane kwaye

ayinabungozi xa ithelekiswa nezinye iimveliso ezikhoyo. Yilinde ikhadibhodi

yome phambi kokuba uyisebenzise. Yibeke tyaba phantsi eplastikini

uyicinezele ngamatye okanye izitena ezinzima ukuze icombuluke phambi

kokuba uyibeke kumphakathi wesilingi.

I-vermiculite yinto yokwambathisa ekungenabungozi ukuyisebenzisa,

iyawulwa umlilo kwaye ikhona kwiivenkile ezithengisa iintsimbi ekuhlaleni.

Ezinye izinto zokwambathisa ezikhoyo kwiivenkile zeentsimbi okanye

iindawo zezinto zokwakha ngamacangca ohlobo oluthile lwesamente

ekuthiwa yi-gypsum, irhonya, nephepha le-alumuniyam eliqinileyo.

Ungadibanisa kunye neebhotile zeplastiki uzibeke phakathi kwesilingi

nophahla. Zona zilwa izinambuzane kwaye zibamba nomoya zigcine

nobushushu kakuhle.

Ukuqwalasela ‘amandla aqulathiweyo’

Imveliso nganye esetyenzisiweyo ekwakheni indlu yethu ifune amandla ukuyenza nokuyihambisa. La kuthiwa

‘ngamandla aqulathiweyo’. Xa usakha okanye usandisa okanye uhlaziya cinga ngokuphinda uzisebenzise kwakhona

izinto zokwakha ezingentshanga. Oku konga amandla, amanzi, inkunkuma nemali. Olu luhlu lungezantsi lukukrobisa

kumyinge wamandla afunekayo ukuvelisa ezi zinto.

Amandla afunekayo (nge-kWh) ukwenza itoni enye ye:

Iplastiki 45 000 I-aluminiyam 27 000

Ikopolo 15 000 Intsimbi 13 200

Isamente 2 200 Izitena 200-800 kuxhomekeka

kulo nto yenziwayoAmatye 200

The Greenhouse Project, 2005

Ukwenzela amandla ikhaya lakho usebenzisa amandla ahlaziyekayo

Indlu eqhelekileyo eMzantsi Afrika ifumana ngaphezu kwama-600 kWh okukhanya kwelanga ngosuku –

ngaphezulu kakhulu kunokuba inokusebenzisa. Iiseli ze-photovoltaic (PV) ziguqula ukukhanya kwelanga

zikwenze umbane othi ugcinwe yibhetri. Izixhotyana ze-PV zenziwe ngento ehambisa umbane kancinci

kuqheleke ukuba ibe yisilikhoni efakwa iikhemikhali ukuze umphantsi nomphezulu zikhabane. Umsinga

wombane wenziwa ngala macala ombane akhabanayo ohambe uyekugcinwe kwindawo yombane

engaphandle. Ibhetri iyawugcine umbane ude ufuneke. I-PV encinci yasekhaya ingakhanyisa izibane ezibini iiyure

ezine nomabonakude omcinci obonisa mhlophe namnyama okanye unomathotholo iiyure ezimbini ngelanga. Iindleko

zokuqala zokuthenga i-PV neebhetri zisephezulu, kwakhona esi sixhobo asinakumelana nezinto ezifuna umbane

kakhulu ezifana nokupheka okanye ukufudumeza.

Ivermiculite ilunge kakhulu ekwambathiseni.

Ifoto: Mark Lew

is

Page 78: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

65

I-ENEJI

Ivermiculite ilunge kakhulu ekwambathiseni.

Ukuba ufuna ikhaya lakho lisebenzisa amandla endalo, eyona ndlela ifikelelekayo kukuthenga umbane wendalo

osuka kumzi-mveliso omkhulu ovelisa umbane owenziwa ngezinto ezihlaziyekayo xa sele ukhona (imizi-mveliso

efana nefama yamaphiko omoya yaseDarling). Nangona uza kuqhubekeka ufumana umbane wakho kule bhokisi

yoqhagamshelwano ikhoyo, uza kuhlawulela ngezavenge lo mbane (ixabiso elingaphezulwanga kwelombane

oqhelekileyo) kwaye uza kufumana isiqinisekiso esibonisa ukuba umbane uwuthenge kwindawo ewuhlaziyayo.

Uthutho: Ukuhamba lula

Eyona ingcono

Ukuhamba ngeenyawo, ngebhayisekile okanye ukusebenzisa izithuthi zikawonke-wonke zezona ndlela zokuhamba

zikulungeleyo okusingqongileyo. Kwaye zezona zitshiphu. Kodwa iindlela ezicetywe ngayo iidolophu aziyiselanga so

into yokucingela abantu abahamba ngeenyawo nangebhayisekile, izithuthi zikawonke-wonke zona zixhaswa kancinci

ngemali, oku kubangela ukuba umthamo uzohlule, ukunganxibelelani kakuhle ezindleleni neminye imibandela

yezokhuseleko. Indlela ezintsha zokuqwalasela uthutho ezidolophini sezicetyiwe kodwa kuya kuthatha ithuba

ukuziphumeza. Okwangoku amanyathelo abalulekileyo abaqhubi abanokuwathatha ukuze baqhube kakuhle.

Izithuthi zikawonke-wonkeFuna ulwazi ngezithuthi zikawonke-wonke engingqini yakho.

I-CapeMetrorail

Ulwazi ngethayimthebhuli, imali neendlela: www.capemetrorail.co.za

Ulwazi oluthe vetshe qhagamshelana nale nombolo yasimahla, inombolo yamaxesha onke

Ulwazi gabalala nge-Metrorail: 0800 65 64 63

Ulwaphulo-mthetho kwa-metrorail: 0800 65 64 63

Iinkonzo zeebhasi zakwa-Golden Arrow

Amaxesha nolwazi: www.gabs.co.za.

Ulwazi oluthe vetshe qhagamshelana nezi nombolo zilandelayo:

I-ofisi enkulu: (021) 507 8800

Imibuzo nezikhalazo: 0801 21 21 11 no 0800 65 64 63

Ukuhamba ngeenyawo nangebhayisekile

Nanini na ufumana ithuba cinga ngokuhamba ngeenyawo okanye ibhayisekile endaweni yemoto yakho. Oku konga

imali kwaye kuyimpilo.

Izithuthi ezingatyi mandla

Ukuba ucinga ngokuthenga imoto khangela uhlobo olungatyi mafutha kakhulu – imoto oyikhethileyo ingenza

umahluko obonakalayo emhlabeni. Kumaxabiso epetroli nawedizili enyuka rhoqo oku kungakongela imali

ebonakalayo ekuhambeni kweminyaka.

Page 79: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

66

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Ukukhwelisana ngeemoto

Ukukhwelisana xa kusukwa naxa kusiyiwa umsebenzini kungaphungula ngokukhawuleza amafutha owasebenzisayo

ngenyanga. Oku kuphumza ingqondo kwaye kwakha nobuhlobo. Ukukhwelisa xa kusiyiwa esikolweni nako

kungaqwalaselwa.

Ukuqhuba phucukileyo okanye ukuqhuba ukhathalele indalo

Ukugcina imoto yakho isemgangathweni nokuqhuba ngendlela engatyi mafutha kakhulu kunganendima enkulu

kumafutha asetyenziswa yimoto.

• Yixilongise imoto yakho rhoqo (emva kwama-10 000 km ubuncikane)

• Qinisekisa ukuba amavili anomoya ofanelekileyo (ngokwemilinganiselo yakowayo). Amavili angagcwelanga

kakuhle angayinyusa indlela eyitya ngawo amafutha imoto nge-8%. QAPHELA: Ivili elinomoya omcinci kakhulu

alinyusi kuphela indlela etya ngayo amafutha koko nalo ivili liphela ngokukhawuleza.

• Sebenzisa i-oli engena kuzo zonke kwinjini yakho kuba iyenza ithambe.

• Tshintshela kumavili anemisonto ebabusisakha-sangqa kuba ahamba lula kwaye ayahlala kunanemisonto

enqamlezileyo.

• Nyusa isantya kancinci, utshintshe iigiyeri xa kufanelekile. Imoto ihamba ngokufanelekileyo xa ingadumeli

phezulu.

• Musa ukumana uyicima xa uqhuba. Rhoqo xa ubamba iziqhoboshi, amandla akhutshwa kukunyusa isantya

ayilahleko. Ziqikelele iirobhoti uqhoboshe kancinci – oku kungakongela amafutha anokuba yi-18% ngetanki.

• Sukubalekisa. Ukubaleka nge-110 km ngeyure, imoto isebenzisa amafutha afika kuma-25% ngaphezulu kunaxa

ihamba ngama-90km ngeyure.

• Ezi ntsimbi zilapha phezulu emotweni kunye neefestile ezivuliweyo ziyenza imoto ukuba ibanjwe ngumoya kwaye

itye namafutha ngama-20%.

• Umoya obandayo wemoto utya malunga ne-10% ngaphezulu xa uvuliwe.

• Sebenzisa incwadana yakho ubhale amafutha owathenigileyo neekhilometha ozihambileyo ukuze uzibekele

imimiselo emitsha.

Ukhuseleko ekhaya

Ukulungisa iingcingo zombane zeplagi

Iplagi engaqhagamshelwanga ngokufanelekileyo ingabangela ukukhatywa ngumbane,

ukutsha, umlilo. Ukuqhagamshela iingcingo zombane zeplagi kukufaka iingcingo

zombane kwiindawo zazo ezifanelekileyo (jonga umfanekiso), ujike izikrufu ukubamba

ezi ngcingo zintathu. Zakuba ziqinisiwe, zitsale kancinci ukuqinisekisa ukuba

azinakuphuncuka.

Ukukhangela indawo evuza igesi

Kubalulekile ukujonga iindawo ezivuzayo kumatanki egesi, imibhobho neendawo

ekudityaniswe kuzo. Ukwenza oku, cima itanki legesi. Jonga iindawo ekudityaniswe

kuzo. Vulela igesi kancinci, uqabe ezi ndawo kudityaniswe kuzo ngamanzi anesepha okanye isepha engamanzi. Kuza

kubakho amaqamza egwebu apho kuvuza khona. Lise itanki lakho kumthengisi wegesi alijonge, alitshintshe okanye

alilungise.

Page 80: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

67

I-ENEJI

Ukuhamba-hamba komoya

Xa utshisa nokuba sesiphi na isibaso – igesi, iparafini, amalahle okanye iinkuni – hlala uvule icango okanye ifestile

ukuqinisekisa ukuba igumbi linomoya owaneleyo. Umsi osuka kwisibaso ungabangela ukugula kanti nokufa.

Imibuzwana ngokhuseleko ekhaya

Umbane Ewe Hayi

Iingcingo zombane zibekwa kude kakhulu kwizinto ezidala ubushushu, ezi-

fana nomlilo nezitovu okanye amakhandlela.

Zonke iingcingo zigqunyiwe akukho cingo lekopolo livelileyo.

Iingcingo zethu zombane azihambi phantsi kwekhaphethi ekhayeni lethu.

Akubikho zixhobo zambane zingaphezulu esithathwini ezikwiplagi enye

ngexesha.

Asinazixhobo zombane zikwigumbi lokuhlambela okanye kufutshane na-

manzi.

Bonke abantu ekhaya bayazi ukuba akufuneki konke ukutsala iplagi kwiso-

kethi ingacinywanga, okanye batsale intambo yombane.

Bonke abantu ekhaya bayazi ukuba isixhobo sombane masisuswe kwiplagi

(sicinywe) phambi kokuba silungiswe.

Siyazicima izibane phambi kokutshintsha ibhalbhu.

AMANQAKU EWONKE

Ukuba uphendule ngo-HAYI kweminye yemibuzo, kufuneka ucinge ngala manyathelo alandelayo:

• Zibeke kude iingcingo ebushushwini njengoko zinokutshisa zibangele nomlilo.

• Susa iintambo ezihamba phantsi kwekhaphethi njengoko ingcingo ezonakeleyo nezivele ngaphandle zinokwenza

umlilo.

• Thenga itheyiphu yokwambathisa ugqume zonke iingcingo zekopolo ezingaphandle ngokubhijela ngetheyiphu

ezi ngcingo ngokuphinda-phinda.

• Ukuba unezixhobo ezininzi ezisebenzisa isokethi enye, zikhuphe ezinye iiplagi uzifake kuphela xa usisebenzisa eso

sixhobo. Zama uqinisekise ukuba awufakanga ezingaphezulu kwisithathu kwiplagi enye ngexesha.

• Amanzi ahambisa umbane kwaye ukusebenzisa umbane kwigumbi lokuhlambela okanye ngasemanzini

kungabangela ukukhatywa ngumbane.

• Sicime isixhobo sombane phambi kokuba ukhuphe iplagi kwaye soloko usicima isibane phambi kokutshintsha

ibhalbhu.

• Ungaze ufake iingcingo ezingagqunywanga okanye iminwe kwisokethi. Ukubamba iingcingo zesixhobo sombane

esisavuthayo kungakukhabisa ngombane.

Page 81: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

68

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Iparafini Ewe Hayi

Izitovu nezibane zethu zeparafini zicocekile kwaye zivutha kakuhle.

Iparafini ekhaya igcinwa ngokukhuselekileyo ekhabhathini okanye eplastikini exhonywa

esikhonkwaneni esiphezulu esingenakufikelelwa ngabantwana.

Iibhotile zethu zeparafini ziphawulwe cacileyo ayigalelwa kwibhotile zesiselo okanye zebisi

abanokuzibhidanisa abantwana.

Sisebenzisa ifanele (okanye sisike umlomo webhotile yeplastiki yesiselo) hayi ikomityi xa

sisitha iparafini esibaneni nasesitovini.

Isitovu nezibane zethu zeparafini zisoloko zikwindawo engathambekanga nezinzileyo

kude ebantwaneni abadlalayo.

Izibane zethu zeparafini zisoloko zigqunywe ngeglasi yesibane azivuthi zingagqunywanga.

Iparafini yethu ithiwa entweni ecocekileyo kwaye asiyixubi konke nezinye izibaso ezifana

nesipiriti, i-oli okanye ipetroli.

Ukuba uphendule ngo-HAYI kweminye yale mibuzo, kufuneka ucinge ngamanye ala manyathelo alandelayo:

• Gcina izixhobo zakho zombane zicocekile ngalo lonke ixesha. Izixhobo ezimdaka okanye ezinengxaki zifutha

ziqhume kakhulu, oku kungabangela isifuba, iphika, ukukhohlela okanye inyumoniya kubantu bakowenu.

• Soloko uyigcina kwindawo efanelekileyo iparafini kude ebantwaneni. Iibhotile kufuneka ziphawulwe cacileyo

ukuze bazi ukuba mabangaseli. Iifanele ezisetyenziswe ukutha iparafini ezitovini nasezibaneni mazigcinwe

neparafini. Sukusebenzisa imagi okanye ikomityi kuba umntu angasela ngayo ngempazamo.

• Indawo emtyaba nezinzileyo ingaqanda ukuba izitovu nezibane zingawi zenze imililo. Kwakhona qinisekisa ukuba

izixhobo zombane zikude ebantwaneni abanokuzigila ngempazamo.

• Imbiza enkulu kwisitovu esincinci ingabangela ukuba isitovu singazinzi siwe sibangele umlilo.

• Ukuqinisekisa ukuba izibane zakho zigqunyiwe kunganqanda imililo nokutsha.

• Soloko usebenzisa ibhotile ecocekileyo eparafinini. Iparafini engcolileyo yenza umsi omdaka noyingozi.

• UNGAZE uthatheke ufune ukuxuba iparafini nezinye izibaso ezifana ne-oli nesipiriti. Ukuxuba izibaso

kungabangela udubulo kwaye kuyingozi kakhulu. Ipetroli exutywe neparafini inobungozi kakhulu ke yona.

Ngamanye amaxesha iparafini ikhe ixutywe ngempazamo nentwana yepetroli enokuba ishiyekele ezantsi kwitanki

lesithuthi. Yinukise iparafini yakho ukuqinisekisa ukuba ayinapetroli kuyo. Ukuba inombala obupinkirha yibuyisele

ngokukhawuleza kule ndawo ubuyithenga kuyo ubaxelele ukuba mabaqhagamshelana nalapho bayithenga

khona. Ipetroli itsha ngokukhawuleza kuneparafini kwaye izibaso zixutyiwe zingabanga udubulo.

• Ijeli yepetroli yiyona ikhuselekileyo kwaye yithathele ingqalelo. Nangona ixabisa kakhulu kuneparafini, njengoko

iyijeli ayiseleki kwaye ayichitheki, oku kunciphisa okuba ityiwe nemililo.

Page 82: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

69

I-ENEJI

Amakhandlela, amalahle neenkuni Ewe Hayi

Amakhandlela ekhayeni lam afakwa aqine kwiziphatho zawo ngamaxesha onke.

Amakhandlela abekwa kude kunefestile ezivuliweyo neekhethini.

Xa sibasa endlwini sinetshimini yokukhuphela umsi ngaphandle.

Sisoloko sisebenzisa iinkuni ezomileyo kwimililo yethu okanye namalahle angaqhumi

kakhulu.

Xa sibasa phandle siyaqinisekisa ukuba kukhuseke kakuhle nokuba umlilo ucimile phambi

kokuba singene ngaphakathi okanye sihambe.

AMANQAKU EWONKE

Ukuba uphendule ngo-HAYI kweminye yale mibuzo, kufuneka ucinge ngamanye ala manyathelo alandelayo:

• Thenga okanye wenze iziphatho zamakhandlela ezomeleleyo ukulungiselela amakhandlela avuthayo

kunokuwancamathelisa ngamafutha wawo epleyitini okanye etafileni apho anokuwa lula.

• Ikhandlela lingafakwa nakwiglasi endala egalelwe isanti ukuze lime ngqo. Isanti iya kunceda nokucima umlimo xa

kukho umntu oligilileyo elo khandlela.

• Beka amakhandlela kwiindawo ezikhuselekileyo. Ungqameko lwefestile zindawo ezingalunganga emakhandleleni

njengoko umoya unokuwawisa. Umlilo ungabangela ukuba nekhethini zilumekeke.

• Umsi womlilo unganobungozi kakhulu – abantu abaninzi minyaka le bayafa ngenxa yongcoliseko lomoya

olusendlwini, ingakumbi abantwana. Soloko uqinisekisa ukuba ikhona itshimini yokukhupha umsi endlwini.

Basa iinkuni ezomileyo okanye qinisekisa ukuba uthenga amalahle angaqhumi kakhulu kumthengisi wakho

wamalahle.

• Iya kukunceda nento yokuba ukhangele iinkuni ezonga ieneji nesitovu samalahle esingasebenzi mafutha maninzi,

nesingakhuphi msi mninzi ukuze wonge imalana.

• Qinisekisa ukuba indlu inomoya owaneleyo ukuba usebenzisa imbawula endlwini. Soloko uyibasela phandle

imbawula uyingenise ngaphakathi xa sele amalahle ebomvu. Umlilo oguqulweyo – ukubeka amalahle ngaphantsi

ubeke amaphepha neenkuni ngaphezulu – awuqhumi kakhulu.

• Xa uphandle, ingqame okanye ikhusi linqanda umlilo ukuba unganweni yaye ungaxaki.

Page 83: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

70

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Igesi Ewe Hayi

Xa ndibasa isitovu okanye isibane segesi ndiqala ndiqhwithe ngematshisi phambi kokuba

ndivule igesi.

Amatanki egesi ethu agcinwa kude kunezinto ezikhupha ubushushu, ezifana nomlilo,

isibane, isifudumezi okanye isitovu.

Sithenga ugesi wethu kumthengisi owaziwayo ngokhuseleko.

Siyaziphonononga izixhobo zethu zegesi nomthengisi wethu wegesi ukuba azi-

sonwabisanga.

Siyiphonononga rhoqo imibhobho edibanisayo, irabha zokutywina, iibhotile nezixhobo

zikagesi ukukhangela ukugqabhuka okanye ukuvuza sisitshintshe okanye sisilungise isix-

hobo ukuba sibhaqe indawo evuzayo.

Isitshixo sebhotile kagesi sibekwa khuselekileyo kude ebantwaneni.

AMANQAKU EWONKE

Ukuba uphendule ngo-HAYI kweminye yale mibuzo, kufuneka ucinge ngamanye ala manyathelo alandelayo:

• Qinisekisa ukuba itanki lakho legesi neendawo elidityaniswe kuzo zikwimeko efanelekileyo ngokujonga indawo

ezivuzayo (jonga apha ngasentla) utshintshe okanye ulungise ngokukhawuleza ukuba kukho iindawo ezivuzayo

ezibhaqiweyo.

• Musa ukusebenzisa itanki legesi elalikhe latsha. Ukuba awuqinisekanga ngetanki lakho okanye isixhobo sikagesi,

zibuze kumthengisi wakho phambi kokuba uzisebenzise.

• Soloko uthenga kumthengisi obhalisiweyo nowaziwayo ngokhuseleko. Oku kungabhalwa ngaphandle kweli ziko

lithengisa ugesi.

Ukujongana neengozi

Ukuba umntu ukhatywa ngumbane ekhaya

1. Cima kwindawo ekucinywa kuvulwe kuyo umbane. Ukuba oku akwenzeki, wucime umbane kwiplagi esedongeni

apho isixhobo eso sifakwe khona. Ukuba kungenzeka, sebenzisa into engatsali mbane efana nomtshayelo okanye

isitulo (umthi okanye iplastiki) ukucima umbane kwiplagi.

2. Ukuba umbane awucimeki , sukulibamba ixhoba kuba nawe uya kukhatywa. Endaweni yoko mtsale

ngempahla umsuse. Ukuba iimpahla zakhe zimanzi, zikhusele ngokunxiba izinxibo zezandla zerabha ezomileyo,

iphephandaba okanye iplastiki.

3. Lityhalele kude ixhoba kule ndawo inombane ngomtshayelo okanye ngesitulo.

4. Vavanya indlela ixhoba eliphefumla ngayo (liyekile okanye limane liyeka). Jonga ukubetha kwentliziyo ujonge

uikuba ixhoba lisezingqondweni na. Biza i-ambulensi ukuba akekho zingqondweni, akaphefumli okanye

nentliziyo ayibethi. Kubalulekile ukuzazi indlela ezilula zoncedo lokuqala, ezifana nokuvusa ngokumphefumlela

emlonyeni nokuphulula intliziyo.

Page 84: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

71

I-ENEJI

Ukuba umntu usele iparafini ekhaya

1. Ukuba umntu usele iparafini, sukuzama ukumgabhisa. Ivumba lingangena emiphungeni abe nenyumoniya.

2. Ungabaniki into yokusela okanye yokutya. Sukubavumela ukuba balale phantsi. Bamise ngeenyawo okanye

bahlale ngokuthe nkqo.

3. Base ekliniki okanye esibhedlela ngokukhawuleza uphathe la bhotile.

Omawukwenze xa kukho umlilo

Imililo ayivuthi ingekho i-oksijini. Indlela engcono yokucima umlilo kukugalela isanti okanye uwuthi wambu ngengubo

(uvale i-oksijini).

1. Soloko unebhakethe elikhulu lesanti okanye ingubo enkulu enoboya kufutshane nomlilo wakho okanye isitovu.

Xa kusitsha, galela isanti okanye uphose ingubo kanye phezu komlilo. Isicima-mlilo singcono kakhulu.

2. Ungaze usebenzise amanzi kumlilo owenziwe sisibaso kuba oku kungawunwenisa umlilo okanye kukukhabise

ngombane.

3. Ukuba imbiza iyatsha ngaphakathi, yivale njengoko umlilo ungakwazi ukuvutha xa ingekho i-oksijini.

4. Ukuba impahla zakho ziyatsha, sukubaleka. YIMA, UWE, ugqume ubuso bakho, UZIQENGQE emhlabeni ukucima

amadangatye.

Page 85: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

72

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

5. Ukuba ulusu lwakho lutshile, pholisa le ndawo itshileyo ngamanzi ze uye ekliniki okanye esibhedlele.

6. Ukuba indlu yakho iyatsha, phuma ngokukhawuleza. Khasa ngezandla namadolo akho uye kumnyango

okufutshane. Umoya oshushu (umsi) uyenyuka ke ngoko ukukhasa okanye ukugoba kuya kukunceda ukuba ube

ngezantsi kumsi oyingozi kuncede ukunqada ukutsarhwa ngenxa yokunqongophala kwe-oksijini.

Ukunyanda izilonda zokutsha ezincinci.

Faka le ndawo itshileyo emanzini abandayo imizuzu elishumi. Ungathambisi Vaseline, oli okanye amanye amafutha

esilondeni njengoko siza kwanda. Mse ekliniki okanye esibhedlele ukuba isilonda singaphezulu kwesandla.

Iinombolo zikaxakeka

Khangela iinombolo ezichanekileyo zikaxakeka zengingqi yakho. Zigcine kwindawo esekuhleni apha onke amalungu

osapho anokuzifumana lula khona, uxelele bonke abantu bekhaya apho zikhoyo nokuba zezantoni na. Yazi apho

ikhoyo eyona fowuni ikufutshane.

Iinkonzo zikaXakake zaseKapa

Ezomlilo 107

Amapolisa 10111

I-ambulensi 10177

Inombolo kaxakeka yeselula yakwa-Cell C, Voda-com no-MTN

112

Iziko loLwazi ngeTyhefu laseTygerberg 021 931 6129

Iziko leTyhefu lesiBhedlele iRed Cross 021 689 5227

Iinombolo zikaxakeka jikelele

IsiKhululo seziCima-mlilo esikufutshane

Inombolo kaxakeka yesiKhululo samaPolisa engingqi yakho

Igumbi lengozi lekliniki okanye isibhedlele sengingqi yakho

Page 86: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

73

I-ENEJI

IINKCUKACHA ZOQHAGAMSHELWANO NEZIBONELELO EZIKHOYO

Imibuzo enxulumene nombane

Imibuzo gabalala kwiiNkonzo zoMbane zesiXeko saseKapa 0800 22 04 40

Inombolo yasimhla yokunceda abathengi ngesixhobo sokulinganisa umbane

ohlawulelwe kwangaphambili.

0800 22 04 40

Imibuzo nge-akhawunti/ukunqunqanyiswa kombane ngenxa yokungahlawuli 0860 10 30 89

Imibuzo ngendlela imitha yamanzi ebale ngayo 0860 10 30 89

Imibuzo ngombane omtsha/umbane otshintshiweyo 0800 22 04 40

Ulwazi oluthe vetshe ngamaxabiso ombane, ukufakelwa kweemitha, ukuvavanywa kwemitha neenkonzo

zombane, yiya kwewebhusayithi yesiXeko seKapa ethi: www.capetown.gov.za. Cofa ku-‘IsiXeko Sakho’. Iqhosha

elithi‘Amaxabiso kwiintanethi’ likunika uluhlu olucacisiweyo ngamaxabiso emakhaya nezinye iinkonzo ezifanayo

phantsi kwendawo ethi ‘Isishwankathelo Ngombane (kundabakanya amaxabiso ombane wezinto ngezinto)’

Ukuba uwufumana kwa-Eskom

Imibuzo gabala ngeeNkonzo zoMbane zakwa-Eskom

okanye yiya kwa-www.eskom.co.za0860 03 75 66

Imibuzo ngeengxaki zonke

IiNkonzo zikaXakeka 107

Iiyure ezingama-24 0860 10 30 54

Page 87: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

74

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Ukuxela ukucima kombane

Athlone 0800 22 04 40

Bishopscourt 0800 22 04 40

Bonteheuwel 0800 22 04 40

Camps Bay 0800 22 04 40

City Bowl 0800 22 04 40

Claremont 0800 22 04 40

Constantia 0800 22 04 40

Epping Industria 0800 22 04 40

Fish Hoek 0800 22 04 40

Grassy Park 0800 22 04 40

Guguletu 0800 22 04 40

Hout Bay 0800 22 04 40

Kommetjie 0800 22 04 40

Bellville 0800 22 04 40

Brackenfell 0800 22 04 40

Durbanville 0800 22 04 40

Edgemead 0800 22 04 40

Goodwood 0800 22 04 40

Gordon’s Bay 0800 22 04 40

Atlantis 0800 22 04 40

Bloubergstrand 0800 22 04 40

Page 88: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

75

I-ENEJI

Belhar 0860 03 75 66*

Bishop Lavis 0860 03 75 66*

Blackheath 0860 03 75 66*

Blue Downs 0860 03 75 66*

Cravenby 0860 03 75 66*

Eerste River 0860 03 75 66*

Elsies River 0860 03 75 66*

Khayelitsha 0860 03 75 66*

* Le mimandla ibonelelwa ngombane nguEskom.

Ulwazi ngokusebenzisa amandlaUmbane wesiXeko saseKapa, inombolo yomnxeba, 0800 22 04 40

I-imeyile: [email protected]

Yiya kwa: www.eskomdsm.co.za xa ufuna amanye amacebiso okonga umbane

I-The Green House Project unolwazi olululutho ngendlela zokusebenzisa umbane ngokufanelekileyo nokwakha

okuzinzileyo, inombolo yomnxeba (011) 720 3773

I-intanethi: www.greenhouse.org.za

Ulwazi ngokhuseleko lwesibasoParaffin Safety Association, inombolo yomnxeba (021) 671 5767

LP Gas Safety Association, inombolo yomnxeba (021) 531 5785

Programme for Basic Energy and Conservation, inombolo yomnxeba (011) 339 6633

SABS Regulatory (for checking safety standards of appliances) inombolo yomnxeba (012) 428 6375

Page 89: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

76

I-ENEJI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Page 90: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

AMANZI

Amanzi bubutyebi bendalo yaye zonke izinto eziphilayo ezixhomekeke kuwo. Nangona efumaneka simahla kwiindawo ezininzi zendalo, apho kuhlala khona abantu amanzi (anokuselwa) anqongophele. Amanzi afunwa ngabantu angaphezulu kunakhoyo kwaye kufuneka imali ebonakalayo ukuze kufumaneke amanzi kwindalo aye ezimpompeni ekwimeko efanelekileyo.

Page 91: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

78

AMANZI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Umjikelo wamanziAmanzi ngoyena ndoqo ubalulekileyo wobomi bethu – abantu abanakuphila ngaphandle kwawo. Abalulekile

kwezolimo nakwimizi-mveliso. Amanzi asetyenziselwa nokwenza umbane. Ukuze songe amanzi kufuneka singacingi

nje kuphela ngamanzi esiwasebenzisa ngokwethu, ekuwaseleni nasekucoceni amakhaya ethu, koko kufuneka

sazi indlela amanzi asetyenziswa ngayo ukwenza ukutya esikutyayo, iimveliso esizisebenzisayo nokwenza umbane

wezibane nezitovu zethu. Ukusebenzisa amanzi ngobulumko kungawonga amanzi.

Ilungelo lethu lamanziUMthetho weNkonzo zaManzi (108 ka-1997) uthi bonke abasemagunyeni benkonzo yamanzi, abafana nesiXeko

sakho, mabahambise amanzi afikelelekayo, afanelekileyo nangokuzinzileyo. Oku kuthetha ukuba abantu abosokolayo

mabakwazi ukufikelela kumanzi abawafunayo, ngaxeshanye iNkonzo zaManzi mayibe nemali eyoneleyo yokujongana

nokucoca nokuhambisa amanzi.

UMthetho umisela ubuncinane bamanzi ekufuneka ikhaya ngalinye linawo ukuze likwazi ukwanezisa iimfuno zalo

ezisiseko ukuba ibe ngama-25 eelitha umntu ngosuku. Oku kubhekisele kwikhaya elinabantu abasibhozo, oku

Page 92: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

79

AMANZI

kuthetha ikhilolitha ezintandathu ngenyanga kwikhaya ngalinye. La manzi kufuneka anikwe onke amakhaya eMzantsi

Afrika simahla. Amanzi kukwafuneka aphume empompeni ngesantya seelitha ezili-10 ngomzuzu, ukuba ikhaya

elo alinampompo, mayifakwe kumgama ongaphantsi kweemitha ezingama-200 ukusuka kwelo khaya. Abantu

abasebenzisa amanzi abanakuhlala bengenamanzi iintsuku ezingaphezulu kwisixhenxe zilandelelana ngonyaka.

IiNkonzo zaManzi zesiXeko kufuneka ziqinisekise ukuba amanzi akho ngokwaneleyo ukulungiselela

nezizukulwana ezizayo.

Imilinganiselo yamanzi1 m³ = 1 kilolitha (Kl) = 1 000 iilitha (l)

1 megalitha (Ml) = 1000 Kl = 1 000 000 iilitha

Qwalasela oku:

Ama-50 000 ukuya

kuma-100 000 eelitha• Ukuvelisa imoto encinci kufuna ama-450 00 eelitha zamanzi

Ama-3 500 eelitha • I-130 yeelitha iyafuneka xa kusenziwa ibhayisekile

I-1650 ukuya

kuma2 200 iilitha

• Malunga ne-19 leelitha liyafuneka xa kusenziwa ilitha enye yepetroli

i-1 900 iilitha

• Kuthatha iilitha ezi-3 ukuvelisa i-1 000 yeewatt ngeyure. Uku-ayina, okanye ukupheka ukutya kwi-oveni yombane kusebenzisa malunga neelitha ezintathu zamanzi kwisikhululo sombane

ama-500 iilitha

ama-450 ukuya kuma-

630 iilitha

(Environmental Monitoring Group, 2005)

Page 93: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

80

AMANZI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Umbandela wobonelelo ngamanziUkhulo loQoqosho kumacandelo ezoshishino nawezolimo ludala uxinzelelo kwizibonelelo zamanzi.

Uninzi lwamanzi asetyenziswa eKapa afunyanwa kumadama agcina amanzi avela kwiimvula zasebusika eziba

khona eNtshona Koloni. La manzi kuye kubonelelwe ngawo abemi baseKapa, ingakumbi ngenyanga ezishushu

nezinembalela. Awona madama iKapa efumana kuwo amanzi yi-Wemmershoek, Steenbras Lower, Voëvlei

ne-Theewaterskloof.

Ukunyuka kweemfuno zokusebenzisa amanzi kunyanzelisa ukuba kongezelelwe imithombo yamanzi ukuqinisekisa

ukuba iimfuno azedluli amanzi akhoyo. Kusetyenziswa iprojekthi yeBerg Water eya kugqitywa ngo-2008 ukunyusa

amanzi athunyelwa eKapa. Ngenxa yokushokoxeka kwamanye amacebo, iSebe laManzi naMahlathi kunye neSixeko

liza kuphonononga ezinye iindlela kwixa elizayo ezifana nokusetyenziswa kwamanzi emithombo kunye nokukhupha

ityuwa kumanzi aselwandle.

Kambe ke kuyabiza kakhulu ukusebenzisa ezi ndlela yaye kungathatha iminyaka ukuplana nokumisela oku. Ukuba

wonke ubani angalondoloza amanzi yaye awasebenzise ngendlela efanelekileyo, izidingo zamanzi zingacutheka, khe

kucothe nesidingo sokuba kuziwe nezinye iindlela zokongeza imithombo yamanzi. Imithetho kamasipala yamvanje

iphunyezelwe ukuba iququzelele oku kutshintshwa kwendlela yokusetyenziswa kwamanzi.

Ukusuka edamini ukuya empompeni: inkonzo yethu yonikezelo ngamanziISebe lezaManzi namaHlathi neSixeko saseKapa zingabanini beenkqubo zobonelelo-ngamanzi asetyenziswa siSixeko.

La manzi ahamba ngemibhobho aye koovimba besiXeko aye kucocwa siwenze abe nokuseleka siwatshintshe

ngokuwahluza athunyelwe kwiindawo ezihlala abantu. Ukuwacoca kwenziwa ngokwemiGangatho yeSizwe

yoMzantsi Afrika yokuSela aManzi. Le migangatho iyahambelana naleyo yoMbutho wezeMpilo weHlabathi.

Ukucocwa kwamanziKwiplanti yokucoca amanzi amanzi aye angeniswe kwitsheyimba yokuwenza ukuba azole ukuhlisa uxinzelelo

nokuze ahambe kakuhle ngemibhobho. Emva koko aye afakwe ikalika yokuwacoca nokuwahlenga-hlengisa. Aye

agalelwe kwenye itsheyimba enkulu ukuqinisekisa ukuba iikhemikhali zihlangene ngendlela eyiyo. Aphuma apho

aye ematankini ukuze ezo khemikhali zikulo manzi zizinze ze emva koko zihle zibe yintlenge. Amanzi angaphezulu

agalelwa ikhlorini phambi kokuba adlulele kwindawo asefwa kuyo. Amanzi asefiweyo athunyelwa kwelinye itanki

aphinde agalelwe ilayimu ukuqinisekisa ukuba ayabhalansa, kongezwe nekhabhon-dayoksayidi ukuqinisekisa ukuba

loo manzi akenzi ukuba izinto agcinwe kuzo zibe nerusi okanye azichachambise. Kugalelwa ikhlorini yokugqibela

ukuqinisekisa ukuba loo manzi akanazifo emva koko aphume kwiplanti aye koovimba besiXeko ayekugcinwa phambi

kokuba athunyelwe ezindlwini, kumashishini nakwezolimo.

Page 94: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

81

AMANZI

Ukucocwa kwamanzi asuka koovimba aya empompeni

Iimpawu zamanzi anokusetyenziswa emva kokucocwa (imiyinge ka-2006)

pH 8.5-9.2

umbala ngaphantsi ko-5

i-oksijini etsalwe kwipemanganethi 0.8 inxalenye kwisigidi

ubu-alkali (njenge-CaCO3) 28-32 inxalenye kwisigidi

imichiza yeklorin (njenge-Cl) 25 inxalenye kwisigidi

i-alumuniyam (njenge-Al) 0.2 inxalenye kwisigidi

i-ayon (njenge-Fe) 0.04 inxalenye kwisigidi

Ukuqina kukonke (njenge-CaCO3) 57 iinxalenye kwisigidi

Imichiza yeeflorine ngaphantsi ko-0.1 inxalnenye kwisigidi

Ithathwe: KwisiXeko saseKapa, uCoco lwaManzi kwiZiko lokuHluza aManzi laseKloof Nek

Amanzi amdaka aphuma ezindlwini nakumashishini asuswa kwiipropati ngenkqubo yogutyulo. La manzi ahamba

ngemibhobho aye koovimba besiXeko aye kucocwa, ahluzwe ukuze kususwe izinto ezinganobungozi ebantwini

nakokusingqongileyo. Emva kokuba ecociwe, amanzi amdaka aye akhutshelwe emilanjeni ahambe ayokuphelela

elwandle.

IsiXeko asenzi nzuzo ngokubonelela uluntu ngamanzi nasekuwacoceni. Imali ezibizwayo zeenkonzo zamanzi nelindle

zabiwa ngeendlela yokuba zincedise ekucocweni nasekusetyenzweni kwamanzi neziko lokuhluza amanzi amdaka.

Imali yeenkonzo kufuneka ikwazi nokuncedisa nasekwakheni iziseko zokuphuhlisa amanzi ukumelana nendlela

afunwa ngayo amanzi kunye nokongeza ezinye izibonelelo zamanzi nenkqubo zokujongana namanzi amdaka.

nokuncedisa nasekwakheni iziseko zokuphuhlisa zamanzi ukumelana nendlela afunwa ngayo amanzi.

Page 95: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

82

AMANZI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

AMANZI KWISIXEKO SETHUNgokoMgaqo-siseko wethu, oomasipala banoxanduva lokuqinisekisa ukuba abantu abahlala kubo bayawafumana

amanzi. Njengabanikezeli-zinkonzo zamanzi kukwafuneka ukuba baqinisekise ukuba inkonzo yamanzi abanikezela

ngayo iyafikeleleka, iyenoqoqosho ikwazinzile. Imiqathango yenkonzo yamanzi ibekiwe kuMthetho wooMasipala

waManzi, ofumaneka lula kwiwebhsayithi yeSixeko (www.capetown.gov.za/water/) ukuba ngaba ufuna ukuyifunda.

Ukufumaneka kwamanzi asisiseko neenkonzo zococeko

Amanzi anokuselwa

Ukususela oko kwasekwa iCandelo leeNkonzo zaManzi kwiiNdawo ezinaMatyotyombe kwiSebe lokuSasazwa

kwaManzi leSixeko, ukusilela konikezelo zinkonzo kuphantse kwapheliswa eKapa. Namhlanje ama- 99% ayo

yonke imizi kwiSixeko saseKapa afumana amanzi aselwayo kwisithuba seemitha ezingama 200 ukusuka kwizindlu

zabo, njengoko kuchazwe njengelungelo elingundoqo labantu kuMgaqo-siseko wethu. Oku kwande nge 6%

ukususela ngo- 2001, nto leyo kufikelelwe kuyo ngokufakelwa kweempompo ezimi emhlabeni. Isixeko sinethemba

lokukuphelisa tu ukusilela, kodwa ngenxa yokufuduka kwabantu, ukonakaliswa kweempompo nezinye iingxaki

zolungiselelo, oko kuthetha ukuba ukufezekiswa kwenjongo ye 100% kusengowona mcelimngeni.

Ucoceko

Ukusetyenziswa kwemigqomo ukuthutha ilindle kwathi kwapheliswa kuzo zonke izindlu ezisemthethweni eKapa

ekupheleni kukaJuni 2005. I-94.8% yazo izindlu eKapa ngoku inamanzi aphuma kwimibhobho yamanzi.

Imvelaphi: (Isiphetshana sokuSebenza kweeNkonzo zaManzi (Meyi 2006) uLawulo lokuSetyenziswa kwaManzi, iSixeko saseKapa.

Ubonelelo ngamanzi oluzinzileyoISixeko sikwanoxanduva lokuqinisekisa ukuba kuya kubakho amanzi awaneleyo kubo bonke abahlali nendalo jikelele

ngoku nakwixesha elizayo. ULawulo lokuSetyenziswa kwaManzi kwiSixeko lunesicwangcwiso esimanqaku alishumi

ukuqinisekisa ukubandakanyeka koluntu neBhunga ekunciphiseni ukusetyenziswa kwamanzi

Ifoto: Mark Lewis

Page 96: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

83

AMANZI

1. Ukunciphisa ilahleko kuthungelwano nakurhwebo ngokugcinwa nokulungiswa rhoqo kwemibhobho

yokusasaza amanzi nokubekwa esweni nokuqingqwa okufanelekileyo kokusetyenziswa kwamanzi kwizakhiwo

zorhwebo.

2. Ukunciphisa ukuvuza kwamanzi kwizindlu zeentsapho ezingeniso iphantsi ngothethathethwano,

imfundo, amajelo eendaba neenkqubo zokubhaqwa nokulungiswa kokuvuza kwamanzi ezijoliswe kwiintsapho

ezisezilokishini apho iziseko izezikumgangatho ophantsi yaye bezingakhathalelwanga ngaphambili.

3. Ukunciphisa ukusetyenziswa kwamanzi liBhunga ngamabala okuphumla eSixeko anobulumko bamanzi

nezixhobo zokonga amanzi ezifakelwe kuzo zonke izakhiwo zebhunga.

4. Ukuqinisekisa ukulingana kwemirhumo ngenkqubo yemirhumo nokubizwa kwemali eqinisekisa ukuba

amanzi ayafikeleleka kumntu wonke, ezinzileyo ngokweendleko nekhuthaza ukusetyenziswa ngokufanelekileyo

kwamanzi.

5. Ukulawula ukumoshwa kwamanzi nokuqinisekisa ukuba lonke uphuhliso olutsha lunobulumko bamanzi, ngemithetho yoomasipala.

6. Iinkqubo zokufakelwa kwakhona nokuXhasa ngezakhono ezibonelelwa ngamajelo osasazo nezibonisa izixhobo nobuchule bokonga amanzi nezihlahla indlela yeNkqubo yokuTyinwa kwemibhobho yamanzi

nasemva kokuba iFakelwe.

7. Unxibelelwano, imfundiso nokubizwa kwemali okucacileyo ukuguqula ukuziphatha ngendlela eyonga

amanzi yexesha elide, ngamajelo eendaba, imisitho eyodwa, amaqonga nezikolo.

8. Ukunyusa iindlela ezizezinye zobugcisa namaphulo okonga amanzi ngohlaziyo lwamanzi, amaphulo

okumbiwa kwamanzi nokusetyenziswa kwamanzi amdaka.

9. Ukongiwa kwamanzi eCCT kwixesha elide ngokuxhasa iNkqubo iWorking for Water, amaphulo ococo

lwemilambo nolawulo nokubekwa esweni kokufunxwa kwamanzi emhlabeni.

10. Ukudala imeko evumelana nolondolozo olululo lwamanzi lwexesha elide nolawulo lokusetyenziswa kwamanzi ngokuqinisekisa ukuba le yeyona ndlela yenkonzo yonikezelo ngamanzi nokubeka phambili

umiliselo lwayo.

UMthetho kaMasipala weSixeko unyanzelisa ulawulo lokusetyenziswa kwamanzi NgoSeptemba 2006 kwemiselwa imithetho kamasipala yamanzi emibini kwiSixeko saseKapa – uMthetho kaMasipala

waManzi naManzi aMdaka noMthetho kaMasipala woLwelo oluvela kwimizi yorhwebo (iGazeti yePhondo 6378).

Iikopi ezipheleleyo zoku zingafunyanwa kwiwebhsayithi yeSixeko (phantsi kweeNkonzo zaManzi). UMthetho

kaMasipala waManzi uquka i-10% yemiqathango esisigxina yamanzi. Eli linyathelo elitsha elincumisayo kakhulu

elinjongo zalo ikukuphelisa ukusetyenziswa kwamanzi ngendlela engeyiyo. Eminye imiqathango ebalulekileyo

echaphazela iintsapho, efunyanwa kwiShedyuli 2 yoMthetho kaMasipala waManzi ibandakanya ukuba:

• Akukho mntu uya kunckenkceshela isitiya (phofu naziphi na iindawo ezinengca) esebenzisa amanzi aselwayo

(ahlaziyiweyo, okusela), phakathi kwezi yure 10:00 no 16:00.

• Akukho mntu uya kugalela ngombhobho amanzi okusela kwindawo elukhuni okanye enomgangatho owenziwe

ngezitena ngaphandle kokufumana kuqala imvume kuMlawuli waManzi

• Kufuneka kubandakanywe izixhobo zokonga amanzi ezifana neentloko zeeshawara ezinkcenkceza kancinci nezo

zifakelwa kwiimpompo, nezixhobo ezizizo zokugungxula izindlu zangasese kuzo zonke izakhiwo ezitsha nezo

ziphuhliswayo kwiSixeko.

• Makungabikho mgqomo wamanzi wendlu yangasese ungaphezulu kwe- 9.5 yeelitha ngobukhulu.

• Azivumelekanga izixhobo ezizizalisa ngokwazo zisebenzisa ivelufa edadayo etsala amanzi kumthombo wamanzi

aselwayo ukuzalisa amadama okuqubha namadanyana ezitiya.

Page 97: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

84

AMANZI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

• Abo basebenzisa amanzi kakhulu, abasebenzisa ngaphezu kwama 3 650 kl amanzi ngonyaka (njengamashishini,

ngaphandle kweeflethi okanye amaholo ahlala uluntu) kufuneka balungele ukuphicothwa qho ngonyaka.

Ubonelelo ngamanzi olufikelelekayo nolunoqoqoshoUkususela ngo- 2001 eKapa kuye kwasetyenziswa inkqubo yokubizwa kwentlawulo yamanzi ehamba ngokwezigaba.

Isigaba 1 ngamanzi akho owafumana simahla yaye ezi litha ziyi 1 - 6kl zokuqala kubonelelwa ngazo simahla kubo

bonke abasebenzisi bamanzi. Isigaba 2 ukuya kwi 4 ahlala efikeleleka kakhulu, aze aye enyuka kancinci. Ngomhla

woku 1 kuJulayi 2005, imirhumo yamanzi yenyuswa kakhulu ngama 90% kwisigaba 5 (41 – 50kl) nange 190%

kwisigaba 6 (ngaphezu kwama 50kl) ngenyanga. Isixeko sizama ukubonelela ngamanzi ngendlela enobulungisa

ngakumbi – amanzi obonelelwa ngawo simahla ukuhlangabezana neemfuno zakho zemihla ngemihla, okanye

ngexabiso eliphantsi kakhulu; amanzi eemfuno ezingaphaya kweemfuno zakho zemihla ngemihla aya enyuka

ngeendleko.

Ityala lakho lamanziIsixeko sifunda isixhobo sakho sokulinganisa amanzi phantse rhoqo ngeentsuku ezingama 30. Uhlawuliswa

ngokwenkqubo yemirhumo enyuka ngokwezigaba ekhankanywe ngentla.

Qaphela ukuba uyawafumana amanzi akho asimahla. Noxa abahlali befumana i6kl yamanzi simahla ngenyanga

nganye, ayisoloko ibonakaliswa kanye njenge 6kl kwityala lakho, kodwa iba isisixa esiphakathi kwesi 5 nesi 6kl.

Kungokuba isixhobo sakho sokulinganisa amanzi asifundwa ngamini inye nyanga zonke.

Ukuba akukwazi ukuhlawula ityala lakho lamanzi uya kuhlawuliswa inzala kwimali osayityalayo. Ukungahlawuli

kungakhokelela ekucuthweni kwamanzi kuwe. Oku kuthetha ukuba kufakelwa iqhoshana lokuqingqa amanzi

kwimpompo ukuze amanzi aphume kancinci kangangokuba usapho lube nokufumana kuphela amanzi ayi 6kl

yasimahla ngenyanga. Iintsapho kufuneka zenze isicwangcwiso sentlawulo yamanzi neSixeko. Ukuba kukhe

kwanyikinyelwa isixhobo sokulinganisa amanzi, iSixeko sinelungelo lokuwavala tu angaphumi amanzi.

Ukufumana ingxelo ethe vetshe ngeendleko zamanzi, ukufakelwa, ukufakelwa kwezixhobo zokulinganisa,

uvavanyo lwezixhobo zokulinganisa nobonelelo ngenkonzo, ndwendwela iwebhsayithi yeSixeko kwa

www.capetown.gov.za. Ikhonkco elikhawulezayo i ‘Online Services’ libonelela ngengxelo ephangaleleyo

ngemirhumo yakwiindawo ezihlala abantu nezinye iinkonzo ezichaphazelekayo phantsi kwee ‘Nkonzo

zaManzi’.

Page 98: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

85

AMANZI

Iakhawunti yaManzi

Amanzi asetyenziswe kwiintsuku eziyi-36amanzi asetyenziswa ngosuku

iSigaba 1 6.3120 kl simahla – ngaphezu kwe 6 kl njengoko kufundwe

isixhobo isithuba seentsuku ezingama 32-

iSigaba 2 6.3130 kl @ R2.46 = R2.46 x 6.313

iSigaba 3 4.375 kl @R6.52= R6.52 x 4.375

Umrhumo ngokunyuka kwezigaba

ISIGABA 1

0 kl – 6 kl: Amanzi akho asimahla.

Ezi kl zokuqala zi 6 uzifumana

nge- R0.00/kl.

ISIGABA 27 kl – 12 kl: ii-kl ezilandelayo ezi 5

uzifumana nge- R2.46/kl.

ISIGABA 313 kl – 20 kl: ii-kl ezilandelayo ezisi 7

uzifumana nge R6.52/kl.

ISIGABA 421 kl – 40 kl: ii-kl ezilandelayo ezili 19

uzifumana nge- R11.04/kl.

ISIGABA 541 kl – 50 kl: ii-kl ezilandelayo ezili 9

uzifumana nge- R25.00/kl.

ISIGABA 6ngaphezu kwama 50 kl: i-kl nganye

ifumaneka nge- R50.00.

Page 99: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

86

AMANZI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Funda ukufunda isixhobo sakho sokulinganisa amanziYazi apho sikhoyo isixhobo sakho sokulinganisa amanzi. Sidla ngokufumaneka kwibhokisi yemitha ngaphandle

kwesakhiwo sakho. Kwizindlu zakudala, sidla ngokufumaneka apho umbhobho omkhulu ohamba amanzi ungena

kumhlaba wakho. Qiniseka ukuba uyasifumana yaye uyakwazi ukusifunda.

Esibala ngokomthamo

Esizisebenzelayo

EKapa kukho iindidi ezimbini ezibalulekileyo zezixhobo zokulinganisa amanzi: esibala ngokomthamo

nesithelekelelayo. La manani amnyama kwezi zibali zombini achaza ubungakanani bamanzi asetyenzisiweyo. Kuye

kuthathwe la manani xa kubhalwa ityala onalo lamanzi. Kulo matshini uthelelekelelayo, amaqhezu eekhilolitha

abhalwe kwezi wotshana zinechokoza elibomvu ukanti kwesi sibala ngokomthamo kujongwa phaya kula ndawo

inamanani abomvu. La maqhezu abomvu akajongelwa manani okubala ityala, kuwo kujongwa ukuba akukho manzi

avuzayo na nezinye iingxaki ezinokuba zikho.

Ilebhu yoQinisekiso lweeMitha yeSixeko imana ivavanya iimitha zamanzi ukuqinisekisa ukuba zirejistarisha

ngokwemiqathango yeSABS.

Amanani amnyama = 1 000 kl

100 iilitha

10 iilitha

1 ilitha

1/ isi10 selitha

okanye 100 ml

Amanani amnyama = 1 000 kl

100 iilitha10 iilitha

1 ilitha

1/ isi10 selitha

okanye 100 ml

Ifoto: Tamara North

Page 100: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

87

AMANZI

Umhlali waseKapa, uNkskz Zenzele, uhlala nabanye abasixhenxe endlwini yosapho lwakhe. Baphila ngemali

engaphantsi kwe-R1 000 ngenyanga. Noxa indlu kaNkskz Zenzele inempompo yamanzi nendlu yangasese

enye kuphela, ityala lakhe leenkonzo zamanzi linyuke laya kutsho malunga nama- R17 050 ngoJanuwari

kulo nyaka uphelileyo, ngeendleko zeenkonzo ezifikelela kuma- R450 (55kl) ngenyanga. UNkskz Zenzele

lolunye lweentsapho ezisoloko zisebenzisa amanzi ngendlela ephezulu ngokungaqhelekanga ukuze zibe

namatyala amanzi ezingenako ukukwazi ukuwahlawula. Kwenzeka njani oku?

Umgqomo wamanzi wendlu yangasese kaNkskz Zenzele unothanda yaye neqhoshana eliwubambayo ligugile – oko

kusoloko kubangwa yimpahla yokwakha engekho mgangathweni. Noxa kunokubiza kuphela iirandi ezimbalwa

ukubuyisela iqhoshana eligugileyo, kunye ne- R100 yomgqomo wamanzi endlu yangasese, lo msebenzi kufuneka

wenziwe ngumntu onobuchule bokusebenza ngemibhobho yamanzi okanye umntu onamava okwenza umsebenzi

wezandla. UNkskz Zenzele akanako ukuhlawula umntu onjalo yaye bambalwa abahlali abanezixhobo okanye amava

afunekayo ukwenza lo msebenzi. UNkskz Zenzele akakwazi ukufunda ityala lakhe yaye ubengazi ukuba iKapa sisixeko

esinengxaki yokunqongophala kwamanzi.

IPhulo loKuvuza kwaManzi – ivelatanci loluntu eliququzelelwe liQonga loMnatha woBulungisa kokuSingqongileyo

leNtshona Koloni – lanceda uNkskz Zenzele ukulungisa indlu yakhe yangasese. Ukusebenzisa kwakhe amanzi

ngenyanga kwehla kwaya kutsho kwi- 13kl ngendleko ye- R20 ngenyanga. iPhulo loKuvuza kwaManzi livelatanci

lophuhliso loluntu oluzinzileyo elisebenzela ukuqinisekisa ukuba abantu abafana noNkskz bafumana isibonelelo

samanzi esiqhubekayo, esisiso, esifikelelekayo nesizinzileyo. Iphulo eli sele liqeqeshe ulutsha lwasekuhlaleni

kwizakhono zabaqalayo zokusebenza ngemibhobho yamanzi.

Uphando lweziza oluneenkcukacha lubonakalise ukuba kumaxa amaninzi amaqondo aphezulu okusetyenziswa

kwamanzi ebebangelwa kukuvuza kwimibhobho yamanzi yasemakhaya, ngokukodwa imigqomo yamanzi

yezindlu zangasese ezingaphakathi kwimida yeziza. Malunga noNkskz Zenzele, abahlali abakwazi ukuhlawula

amatyala asoloko enyuka yaye abanayo nemali yokuhlawulela ukulungiswa kokuvuza kwemibhobho yamanzi.

Kukwanqongophele ulwazi lokulungisa, okanye ukuqonda ukuba amanzi bubutyebi obubalulekileyo obunqabileyo.

Ukuhlangabezana noku kungentla, kunikwe imvume eyodwa yeBhunga (iSigqibo seMayco: MC 63/11/05) ukuba

Iinkonzo zaManzi zenze umsebenzi wokulungisa ukuvuza kwamanzi kube kanye kumakhaya angathathi ntweni.

Ngaphezu koko, onke amatyala abangelwe kukuvuza kwemibhobho yamanzi kuloo makhaya alathiweyo aya

kucinywa kuphela xa kuthe kwafumaniseka ukuba ukusetyenziswa kwamanzi kuhlala kukumaqondo alindelekileyo

kwimijikelo emithandathu yokufundwa kwesixhobo sokulinganisa amanzi emva kokulungisa yaye libe lihlawulwe

lonke ityala elikhoyo lamanzi.

Le nkqubo isetyenziswa ndawo yonke siSixeko saseKapa esilungise ngaphaya kwe-11 000 yezindlu ezivuzayo

saze satyala malunga nezigidi ezi-R4 ukususela ngo-2006 kule projekthi. Uhlalutyo lweenkcukacha-manani

zokusetyenziswa kwamanzi kwinkqubo yezezimali yeSAP lwabonisa ukuba ngaphezulu kwama- 45 000 amakhaya

angathathi ntweni asebenzisa ngaphezu kwama- 30kl amanzi ngenyanga. Amakhaya angathathi ntweni alathwe

njengalawo anezindlu ezibiza i- R199 000 nangaphantsi. La makhaya angama-45 000 xa edibene asebenzisa

ngokwesiqhelo i-1000 000 kl ngenyanga – ngaphezu kwe-.5% yamanzi asetyenziswa siSixeko ngosuku.

Kulindeleke ukuba kwakugqitywa ukulungiswa kokuvuza kwamanzi, ukusetyenziswa kwamanzi okuqhelekileyo kuya

kuba ngaphantsi kwe- 15kl kwikhaya ngalinye ngenyanga. Oku kuya kukhokelela kwisiphumo sokonga malunga

nama-360 000kl amanzi ngenyanga – ngaphezu kwe- 1.5% yamanzi asetyenziswa siSixeko ngosuku.

Iinjongo zeSixeko zokusetyenziswa kwamanzi

ISixeko sineenjongo zokunciphisa ukusetyenziswa kwamanzi namanzi amoshakalayo ngama- 30% ngo- 2020.

Page 101: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

88

AMANZI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

AMANZI KWIKHAYA LAKHOISixeko senza konke esinako ukunciphisa ngamandla ukusetyenziswa kwamanzi ekufuneka kufikelelwe kuko

ukuqinisekisa ukuba wonke umntu uyawafumana amanzi okusela, ngoku nakwixesha elizayo. Ukunciphisa

okuyimpumelelo kwe- 10 – 20% kusoloko kufikelelwa kuko ngamaxesha emiqathango emiselwe imbalela.

Umcelimngeni ngoku kukugcinwa kwale meko ixesha elide. ISixeko asinakukwenza oku ngaphandle koncedo

nenkxaso yabemi baso xa bebonke. Siziintsapho sisebenzisa kangangama- 60% amanzi eSixeko xa ewonke. Oku

kuthetha ukuba amanyathelo esiwathathayo ukusebenzisa amanzi ngendlela eyiyo aya kwenza umahluko omkhulu

kwiSixeko sethu. Iindaba ezimnandi kukuba oku kungenziwa ngendlela engachaphazeli lonwabo lwethu, ixesha

nenkxamleko kuthi.

Yenza uphicotho oluncinci lokusetyenziswa kwamanzi kwikhaya lakhoAngakanani amanzi asetyenziswa likhaya lakho? Niwasebenzisa phi awona manzi maninzi kwikhaya lakho? Ingaba

kukho izinto ebeninokonga kuzo amanzi? Yandisa ulwazi lwakho nokuqonda ngokusetyenziswa kwamanzi kwikhaya

lakho ngalo msebenzi ungezantsi apha.

Ifoto: Tamara North

Page 102: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

89

AMANZI

Umsebenzi

Umndilili

weelitha

zamanzi

asetyenziswayo

ngomsebenzi

Inani

lamaxesha

owenziwa

ngawo

umsebenzi

ngosuku

ngalunye

Ewonke

amanzi

asetyenziswa

ngumntu

ngosuku

ngalunye

(iilitha)

Inani

labantu

kwikhaya

Ewonke

amanzi

asetyenziswa

likhaya

ngosuku

Umzekelo:

Ukuhlamba izandla

nobuso

1.5 iilitha ka-3 ngosuku

1.5 iilitha x

3 amaxesha

ngosuku = 4.5

4 abantu4.5 iilitha x 4

abantu = 18

Ukuhlamba izandla

nobuso1-3

Ibhafu 80 - 150

5-imizuzu ishawara 80

Ukucoca amazinyo

(usebenzisa itephu –

kungcono usebensise

ipayinti)

4

Ukugungxula indlu

yangasese6-21

Ukusela (ikomityi) 0.25

Ukuhlamba izitya

(ngesandla)

18 isitya esincinci

36 isitya esikhulu

Umashini

wokuhlamba izitya17-45

Umashini

wokuhlamba

iimpahla (umthwalo

omnye we- 3 kg)

80

Ukuhlamba izandla

(umthwalo webhafu

enye)

40

Impompo evuzayo/

ethontsizayo (ithontsi

eli-1 /ngomzuzwana

ngosuku ngalunye)

30-60

Isitiya sokutya

(nge-m² ngosuku)4

Ukupheka (isidlo

sabantu aba- 5)3

Ukusebenzisa

umbhobho wesitiya

iyure

600

Page 103: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

90

AMANZI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Bala ukuba ukusebenzisa kwenu amanzi xa kuchakiwe kuba njani na. Oku kuya kwenza ukuba ubone ezo zinto

niwasebenzisa kakhulu kuzo amanzi yaye kuya kuninceda ukuba nizikhethele ukuba ningaziphucula phi na iindlela

zokusetyenziswa kwamanzi kwikhaya lakho. Kumaxa amaninzi, kangange-40% ukuya kwi-60% yamanzi asekhaya

asetyenziselwa izinto ezingabalulekanga, njengokunkcenkceshelwa kwezitiya nokuzaliswa kwamadama okuqubha.

Ukuze ufumane uphicotho olululo lwamanzi, yenza umdlalo wokuzonwabisa nongadlalwa mntu mnye

woMcelimngeni woPhicotho lwaseKhaya ofumaneka kwa- www.capetown.gov.za. Jonga phantsi kwe ‘Isixeko Sakho’

nee‘Nkonzo zaManzi’

Umzekelo wokusetyenziswa kwamanzi likhayaUphando lwakutshanje lokusetyenziswa kwamanzi kumakhaya aseKapa obelusenziwa ngaBancedisi bezoBunjineli

bakwa CE lwalathe le mizekelo ilandelayo yeendlela zokusetyenziswa kwamanzi. Kwenziwe olu phando kwi-

Intanethi lwaza lwasasazwa nakwindawo enezindlu zeRDP. La maqela mabini aphenduleyo ahluhlwa-hlulwa banzi

apha njenganengeniso ‘ephakathi ukuya kwephezulu’ (Abaphendule kwi-Intanethi) namakhaya anengeniso

‘ephansti’ (uphando kumakhaya eRDP ).

(Isihloko: Amanzi – Asetyenziswa njani ekhaya, HE Jacobs, LC Geustyn no BF Loubser, Abancedisi kwezoBunjineli).

Le mifanekiso isibonisa ukuba kumakhaya anengeniso ephantsi indlu yangasese yeyona ndawo imandla

ekusetyenzisweni kwamanzi. Ukuqinisekisa ukuba indlu yangasese ayivuzi kubalulekile ekongeni amanzi –

ngokufanayo kumakhaya anengeniso ephantsi nanephezulu. Kumakhaya anengeniso ephezulu, izitiya yezona ndawo

imandla ekunokongiwa ngayo amanzi. Iingcebiso ezibalulekileyo namanyathelo anokuthi athathwe ayafumaneka

kwicandelo elilandelayo.

Izindlu zangasese – 73%

Iibhafu neeshawara – 19%

’Ezinye’ ezifana nokupheka, ukuhlamba izitya neempahla, ukusela ≠ 8%

’Ezinye’ ezifana nokupheka, ukuhlamba izitya nokusela – 14%

Oomashini bokuhlamba iimpahla – 17%

Iibhafu neeshawara – 32%

Izindlu zangasese - 37%

Ukulima izityalo – 46%

Ezinye – 54%

Umzekelo wamakhaya anengeniso ephakathi

ukuya kwephezulu

Abo bahlali banezitiya (ngaphezulu nje kancinci kwesiqingatha sabo baphendule kuphando) – 46%

Umzekelo wamakhaya

anengeniso ephantsi

Page 104: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

91

AMANZI

AMANYATHELO ANOKUTHATHWA

Zininzi iindlela zokusebenzisa amanzi amancinci kwikhaya lakho. Iimbono namanyathelo anokuthi athathwe anikwe

apha akayi konga manzi kuphela, kodwa aya kukongela nemali. Akanzimanga yaye akayi kuwuguqula umgangatho

wobomi bakho.

Ukusebenza ngamanziInyathelo lokuqala elibalulekileyo kukufumanisa apho likhoyo iqhosha elisisiciko sombhobho omkhulu wamanzi

akho ukuze ukwazi ukuwavala amanzi akho xa kukho imfuneko. Thatha esi siciko njengempompo enkulu yendlu

yakho. Xa usivala, amanzi esuka kwimibhobho emikhulu aya kuvaleka ukuze amanzi ayeke ukumpompoza engena

endlwini yakho.

Xa uvala isiciko sokuvala ungeva ingxolo embhakrazayo okanye enga iyagqabhuka kwimibhobho yakho yamanzi.

Ibizwa ngokuthi yi ‘hamile yamanzi’ yaye ibangelwa yinguqu yesiquphe kukuqukuqela kokumpompoza kwamanzi

yaye noxinzelelo lwamanzi luyenyuka, nto leyo ibangela ukungcangcazela kwemibhobho yamanzi. Ekuhambeni

kwexesha, oku kungakhulula izibophi ezibambe imibhobho yamanzi kwandise amathuba okuvuza, ngoko ke

ukuvalwa kwesiciko sombhobho omkhulu wamanzi kufuneka kwenziwe kuphela xa ngenene kuyimfuneko (njengaxa

kulungiswa ukuvuza).

Ifoto: Tamara North

Page 105: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

92

AMANZI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Ukuthontsiza nokumoshakala kwamanziImpompo ethontsizayo ingamosha phakathi kwama - 30 ukuya kuma- 60 eelitha zamanzi mihla le. Ukuba

ityala lakho lamanzi likhangeleka lixhome kakhulu – lixhome ngaphezu koko ubunokukulindela kuphicotho

lwakho lwamanzi – khangela ukuba akukho zindawo zivuzayo na endlwini yakho. Iimpompo, iintloko zeeshawara

nemibhobho ehamba amanzi ashushu kungenzeka ukuba iyathontsiza. Isibhaxu esiluhlaza ngokungaqhelekanga

kwisitiya sakho singachaza ukuba kukho ukuvuza komnye wemibhobho yakho ephantsi komhlaba. Oku kungaba

ngunobangela omkhulu welahleko yamanzi. Ulwazi ngokufumana nokulungisa ukuvuza kwamanzi kwikhaya lakho

lunikiwe kwisiqendu ngasinye ngezantsi apha. Ukuncipha ngama- 95% ngokulungiswa kokuvuza kwamanzi!

NgokoMthetho kaMasipala weSixeko waManzi omtsha akukho mthethweni ukuvumela imibhobho okanye

amaqhoshana emibhobho yamanzi ukuba avuze (uMthetho kaMasipala waManzi, Sahl. 3, iSiqendu 42 (1)).

Sathi sakuqala ukubeka esweni ukusebenzisa kwaso amanzi isikolo seMfundo ePhakamileyo saseRocklands

kwiiCape Flats, safumanisa ukuba isikolo sisebenzisa amanzi ngethuba zivaliwe izikolo. Oko kwakuthetha

ukuba kukho ukuvuza kwimibhobho yaso. Iindawo ezivuzayo zafunyanwa, zalungiswa. Oku kwehlisa

ukusebenzisa kwaso amanzi ngama- 95%! Ityala lesikolo lamanzi lehla ukusuka kuma- R2 000 ukuya

ngaphantsi kwama- R200 ngexesha leenyanga ezintathu!

(Environmental Monitoring Group, 2005)

Kufuneka ntoni xa ulungisa ukuvuza kwamanzi?• itangi enemihlathi enwetywayo

• ivayisi griphu

• 200 mm isipanera esivulekayo

• isijiji-zikhonkwane esintloko isibaca, kunye

• nolwazana oluthile nokuzithemba ngezakhono zakho zokuzenzela (DIY)!

Qaphela: Phambi kokulungisa ukuvuza kwamanzi, vala isiciko sombhobho omkhulu wamanzi ozisa amanzi endlwini

yakho. Sidla ngokuba kufutshane nesixhobo sakho sokulinganisa amanzi. Emva kokulungisa ukuvuza kwamanzi,

phinda usivule isiciko.

Ukukhangela ukuvuza kwamanzi phantsi komhlabaYiba soloko ujonge iindawo eziluhlaza ngokungaqhelekanga esitiyeni. Oku kusoloko kungumqondiso wombhobho

wamanzi ovuzayo phantsi komhlaba. Apho imitha yamanzi ingaphantsi komhlaba kummandla kamasipala, umasipala

uya kuwulungisa umbhobho ogqabhukileyo ukuya kuma ngokuphela kwalo propati. Ukuba imitha ikwipropati,

umasipala uya kukulungisa ukuvuza kwamanzi kwimibhobho esasaza amanzi ukuya kuma kwindawo engena kuyo

kwindlu yakho. Umnini makaqinisekise ukuba kulula ukufika kwezi mitha ngalo lonke ixesha njengoko oko kuchaziwe

kumthetho kamasipala. Imibhobho engeyoyamitha ilungiswe ngumnini-ndlu.

Page 106: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

93

AMANZI

Uvavanyo olulula lokukhangela ukuvuza kwamanzi phantsi omhlaba

1. Cela onke amalungu osapho akhe eme kancinci ukusebenzisa amanzi lo gama usenza olu vavanyo. Linda imizuzu

engama – 30 emva kokuba kuyekiwe ukusetyenziswa kwamanzi phambi kokuba uqalise olu vavanyo. Qaphela

ukuba kufuneka kungasetyenziswa manzi ngayo yonke iyure ethathwa kukwenza olu vavanyo.

2. Fumana isixhobo sakho sokulinganisa amanzi njengoko kuchaziwe phantsi kwesihloko esithi “Funda ukufunda

imitha yakho yamanzi (p80).

3. Bhala phantsi oko kufundeka kwisixhobo sokulinganisa.

4. Jonga isixhobo sakho sokulinganisa amanzi ukubona ukuba ngaba amanzi ayahamba na kuso. Ukuba unesixhobo

sokulinganisa amanzi esithelekelelayo uya kukwazi ukubona ukuba ivilana elibunkwenkwezi liyajikeleza na.

Ukuba ivilana liyajikeleza, usenokuba unendawo evuzayo kwimibhobho yakho yamanzi.

5. Ukuba isixhobo sakho seso sibala ngokomthamo, amanani abomvu akwikona engasekunene yesibali sakho

(arejistarisha isi-1/10 seelitha) akuva ngokukhawuleza ukuphuma kwamanzi yaye angakubonisa xa kukho

ukuvuza okuthile ngokuthi akhawuleze aye kwinani elilandelayo. Abanye ooMasipala bayazitshixa izixhobo

ezitsha zokulinganisa amanzi – ungabacela ukuba bakunike isitshixo saso. Kambe ke, kufuneka iqatshelwe

into yokuba ezinye iimodeli zeemitha ezibala ngokomthamo zinamanani ama-3 endaweni yama-4 aboniswe

emfanekisweni. Kwiimeko ezinjalo, ela nani libomvu lingasekunene lirejistarisha ngelitha nganye enyukayo yaye

alikhawulezi ukuva amanzi adlulayo njengaleya inamanani amane erejistarisha isi-1/10 seelitha.

6. Ukuqinisekisa ukuba kukho ukuvuza kwamanzi, bhala phantsi oko ukufunde kwisixhobo sakho sokulinganisa

amanzi kwiyure emva koko ubukufunde kuqala. Kubalulekile ukuba kube akukho mntu ukhe wasebenzisa

amanzi endlwini ngeli thuba, okanye uvavanyo luya kuba lolungamkelekanga.

7. Thabatha oko ukufunde kuqala koko ukufunde okwesibini. Oku kuya kukuxelela ukuba angakanani na amanzi

avuzayo ngeyure nganye.

Ukuba ufumana ukuvuza kwamanzi phantsi komhlaba

Biza umntu osebenza ngemibhobho yamanzi ukuba alungise oko kuvuza, cela ukuba ufakelwe imibhobho emelana

nokudliwa ngumhlwa (umzekelo, ene- polyethylene ephezulu). Qaphela ukuba imibhobho ehambisa amanzi asuka

kumbhobho omkhulu kamasipala kufuneka ingavalelwa okanye ifakwe phantsi kwemigangatho eyikonkriti njengoko

kuchaziwe kwimithetho kamasipala.

Khumbula, iSixeko siya kulungisa nakuphi na ukuvuza kwamanzi okungaphandle komhlaba wakho, kwicala

lebhunga lesixhobo sokulinganisa amanzi, ngaphandle kwentlawulo.

Izindlu zangaseseUmyinge wamanzi asetyenziswa yindlu yakho yangasese ungehliswa lula ngokulungiswa kakuhle nangeendlela ezilula

zokongiwa kwamanzi. Imigqomo emidala yamanzi endlu yangasese ithwala phakathi kweelitha ezili- 9 nezili- 12

zamanzi. Imigqomo yangoku yamanzi endlu yangasese ithwala malunga neelitha ezi- 6 zamanzi. Ukuguqula indlu

yakho yangasese ibe yileyo igungxula kaninzi (egungxula ingayeki xa umqheba usacinezelwe) okanye leyo igungxula

kabini (egungxula ixesha elide negungxula ixesha elifutshane) kungakhokelela kukongiwa kwamanzi okufikelela kuma- 20% kwityala lakho lamanzi. Unako nokunciphisa umthamo womgqomo wamanzi wendlu yakho yangasese

ngokufaka ibhotile okanye ingxowa eza kuthatha indawo yamanzi apha emgqomeni wamanzi wakho.

NgokoMthetho kaMasipala weSixeko waManzi omtsha umgqomo wamanzi endlu yangasese (ithoyilethi) kufuneka

ungabi ngaphezu kwe-9,5 leelitha zamanzi ubukhulu (uMthetho kaMasipala waManzi iShedyuli 2 uLawulo

loKusetyenziswa kwaManzi).

Page 107: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

94

AMANZI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Egungxula kabini: Ukufakela indlela yokusebenza kwamanzi endlu yangasese

ngogungxula kabini, kufuneka kufakelwe umgqomo wamanzi endlu yangasese

omtsha. Oku kubiza kwisithuba se- R1 500 xa iyonke loo nto. Ezi zixhobo

zigungxula kabini zifuna ukusoloko zihoyiwe kakhulu kunezo zigungxula kaninzi.

Esigungxula kaninzi (ugungxulo olunqamkayo): Le yindlela elula ekwenza

ukwazi ukulawula ubungakani bamanzi ogungxula ngawo. Wakube uwuyekile

umqheba womgqomo wamanzi endlu yangasese, uya kuyeka nayo ukugungxula.

Oku kuy akungela ngaphezu kwama- 50% amanzi okugungxula. Indlu yangasese

ekhoyo ingafakelwa ngokutsha indlela yokugungxula kaninzi. Uqikelelo

lweendleko: R60 – R450.

Ibhotile yeplastiki okanye i’hippo bag’: Ukufaka ibhotile yeplastiki okanye

i’hippo bag’ kumgqomo wamanzi endlu yakho yangasese kuya kunciphisa umyinge

wamanzi ekugungxulwa ngawo abize kancinci okanye angabizi nto kwaphela.

I’hippo bag’ ibiza malunga ne- R17.

Isingxobo, okanye ingxowa, kungcono ukuba ibekwe phantsi kwebhola leyo.

Ukuba usebenzisa ibhotile yeplastiki ukucutha umyinge wamanzi asebenzayo, kuya

kufuneka wenze umgqobho kwicala ngalinye lebhotile, apha kanye emagxeni, ukuze amanzi agcinwe ebhotileni (le

ithathe indawo yamanzi) angabi madala. Ibhotile kufuneka yenziwe ibe nzima ukuze ingalabalabi.

Ukuvuza kwamanzi kwizindlu zangasese

Indlu yangasese evuzayo ingamosha ukuya kuma- 100 000 eelitha zamanzi ngonyaka omnye. Oku kuvuza

kunyusa ukusebenzisa kwakho amanzi kukutyhalele kwisigaba esingentla sentlawulo yamanzi, okanye inqanaba, yaye

kungaba yindleko enkulu kakhulu.

Ukuvavanya ukuvuza kwamanzi kwizindlu zangasese

Nazi iindlela ezintathu ezilula zokukunceda ukufumanisa ukuba ngaba indlu yakho yangasese ayivuzi na. Kufuneka

ulinde imizuzu engama- 20 ukwenza ezi mvavanyo ukuba ubusandula kugungxula indlu yakho yangasese.

1. Mamela amanzi ankcenkceza engena kwimbiza yendlu yangasese.

2. Cinezela intwana yephepha langasese kumva wembiza ngaphakathi eludongeni lwayo.

Ukuba liba manzi, ngokuqinisekileyo kukho ukuvuza.

3. Galela amathontsi ali- 15 olwelo lokufaka umbala ekutyeni kumgqomo wamanzi wendlu yangasese (a). Ukuba,

emva kwemizuzu eli- 15, amanzi akwimbiza yendlu yangasese abe nombala, kukho ukuvuza (b).

Ifoto

: Tam

ara

Nor

th

(a) (b)

Ifoto: Tamara North

Page 108: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

95

AMANZI

Ukufumana ukuvuza

Susa isiciko somgqomo wamanzi endlu yangasese ujonge ukuba emi ndawoni na amanzi ngaphakathi.

a) Ukuba amanzi akwinqanaba elinye nombhojana wevalufa yokugungxula, ngoko ke inqanaba lamanzi libekwe

laba phezulu kakhulu okanye ivelufa yokukhupha amanzi iyavuza.

b) Ukuba amanzi angena kumbhojana wevalufa, ivelufa yamanzi ibekwe phezulu kakhulu okanye ivelufa

yamanzi iyavuza.

c) Ukuba inqanaba lamanzi lingaphantsi kwayo yomibini imibhojana yamanzi, ivelifa yokugungxula iyavuza.

Ukubeka amanzi kumanqanaba afanelekileyo

Imibhojana engaphakathi kwindlu yangasese ithintela ukuphuphuma xa lithe inqanaba lamanzi kumgqomo wamanzi

ashushu okanye kowamanzi endlu yangasese labekwa phezulu kakhulu. Amanzi ayakwazi ukungena kumbhojana

onqanda ukuphuphuma wendlu yangasese, okanye umbhojana wevalufa yokugungxula onqanda ukuphuphuma,

aphume endlwini.

Ukuba amanzi ayaphuma kwimibhojana yakho yokunqanda ukuphuphuma, oko kuthetha ukuba inqanaba lamanzi

akho libekwe phezulu kakhulu. Oku kungalungiswa ngokuthotywa kwevelufa yamanzi ngokugoba ingalo yayo

kancinci iye phantsi (bamaa ingalo ngesinye isandla, lo gama uyigobayo ngesinye isandla – oku kuya kunqanda ukuba

kungabikho nto yaphukayo). Ukuba ivelufa ifakwe ngesilungelelanisi sohlobo lwesikhonkwane, jija isikhonkwane

ukuthoba umbhojana kancinci.

Inqanaba lamanzi kufuneka linyuke lifike kwinqanaba elingezantsi kwevelufa yamanzi yaye ivelufa edadayo kufuneka

ivale. Ukuba akwenzeki oku, yaye inqanaba lamanzi lisenyuka ube umgqomo wamanzi endlu yangasese uqalisa

ukuphuphuma kwakhona, kufuneka kufakwe elinye iqhoshana lombhojana odadayo.

Ukufakela iqhoshana levelufa edadayo

1. Vala isiciko sombhobho omkhulu wamanzi – oku kuya

kuvala amanzi angangeni kwindlu yakho.

2. Khupha isikhonkwane esicandekileyo nengalo

edadayo.

3. Jija ukhulule isiciko.

4. Susa ibhola usebenzisa uxinzelelo lwamanzi

ukuyityhala iphume (vula isiciko sombhobho omkhulu

wamanzi kancinci).

5. Jija ukhulule ibhola ukuze ukhulule iqhoshana

elibanjwe ngaphakathi kuyo.

6. Fakela iqhoshana elitsha. Phinda udibanise iindawo

obuzikhuphile (Isigaba 4 ukuya kwiSigaba 3 ukuya

kwiSigaba 2 ukuya kwiSigaba 1).

7. Vula isiciko sombhobho omkhulu wamanzi ngokucotha ujonge ukuba ivelufa edadayo iyavala na xa amanzi efika

kwinqanaba lokuzala komgqomo wamanzi endlu yangasese.

Page 109: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

96

AMANZI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Ukufakela iqhoshana levelufa yokugungxula

1. Vala isiciko sombhobho omkhulu wamanzi.

2. Khulula ucingo lokuphakamisa kwingalo.

3. Khupha isikhonkwane esicandekileyo nombhojana

osecaleni.

4. Susa intongana ejikelezayo.

5. Khulula intsimbi esezantsi esisangqa edibanisa ezinye

ukhuphe iqhoshana.

Qaphela: Khumbula ukuba belijonge ngaphi na eli

qhoshana ukuze ufake iqhoshana elitsha.

6. Fakela iqhoshana elitsha, icala elithambekileyo lijonge

phezulu.

7. Phinda udibanise iiindawo obuzikhuphile (iSigaba

5 ukuya kwiSigaba 4 ukuya kwiSigaba 3 ukuya

kwiSigaba 2 ukuya kwiSigaba 1).

8. Vula isiciko sombhobho omkhulu wamanzi

ngokucotha uhlole ukuba akusekho kuvuza na.

Iibhafu neeshawaraNgokoMthetho waManzi kaMasipala weSixeko ubuninzi bomyinge wamanzi aphuma kwintloko yeshawara

makangabi ngaphezulu kwe-10 leelitha ngomzuzu (uMthetho waManzi kaMasipala iShedyuli 2 uLawulo

lokuSetyenziswa kwaManzi).

Ibhafu eqhelekileyo inomthamo ophakathi kwe- 150 nama- 200 eelitha zamanzi. Ishawara eqhelekileyo isebenzisa

amalunga ne- 22 eelitha zamanzi ngomzuzu ngamnye. Iintloko zeeshawara ezikhupha amanzi angaphantsi

kwesiqingatha salo myinge ngomzuzu ziyafumaneka. Xa ziphantsi koxinzelelo, iintloko zeeshawara ezikhupha

amanzi amancinci ziyawaqingqa amanzi aphuma kwintloko yeshawara. Amanzi aphuma ngomngxuma omalunga ne-

5 mm anyanzelwe kwindawo ezama-zamayo apho ahlulwa abe zizigidi zamathontsana amancinci. Oku konga ukuya

kuma- 50% amanzi – yaye kunciphisa ukusetyenziswa kombane wokufudumeza amanzi.

Iintlobo namagama amaninzi ahlukeneyo eentloko zeeshawara ezikhupha amanzi amancinci ayafumaneka kwimarike,

ukonga ukuya kuma- 30 nama 50% amanzi asetyenziswa kwiishawara. Qaphela: Kufuneka ama-600 kPa oxinzelelo

lomgqomo wamanzi ashushu ukuze zibe nokusebenza ezi ntloko zeeshawara. Iintloko zeeshawara ezikhupha amanzi

amancinci zibiza phakathi kwama- R70 nama- R350.

Xa uhlamba kwishawa, kufuneka uyiqaphele into yokuba ukuba xa uhlamba imizuzu elishumi, awongi manzi.

Khumbula ukuba xa amanzi ephuma kancinci ixesha elifutshane, yaye uhlamba imizuzwana embalwa, wonga amanzi.

Ifoto: Tamara North

Page 110: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

97

AMANZI

Imigqomo yamanzi ashushuNjengemigqomo yamanzi endlu yangasese, imigqomo yamanzi ashushu inombhojana othintela ukuphuphuma

kwamanzi. Kuqhelekile ukuba amanzi athontsize kulo mbhojana (okanye idreyini) uxonyezelelwe kwivelufa

eyandisiweyo yokunceda. Xa amanzi ashushu esanda, kukhutshwa amancinci kuwo ngalo mbhojana. Ukuthontsiza

kumelwe ukuba kuyeke bakuba ubushushu bamanzi bumi ndawonye. Oku kuthontsiza kuqhelekileyo kungaqhuba

iyure yonke nangaphezulu. Kungaphuma ukuya kwiilita ezi- 2 zamanzi kulo mbhojana wokuthintela ukuphuphuma

ngosuku ngalunye. La manzi angaqokelelwa aphinde asetyenziswe kwizityalo zakho zesitiya!

Ukuba kukho ukuthontsiza okuqhubekayo okanye ukuhamba kwamanzi kumbhojana othintela ukuphuphuma

okanye ivelufa eyandisiweyo yokunceda uze umyinge wamanzi aqokelelweyo apha ube ngaphezu kweelitha ezi- 2

ngemini, kukho ukuvuza kwamanzi. Ngenxa yobumbaxa yaye mhlawumbi nobunzima bokulungisa imigqomo

yamanzi ashushu evuzayo, okona kungcono kukuba ubize umntu oqeqeshelwe ukusebenza ngemibhobho yamanzi

ukuba akulungiselele le ngxaki.

IimpompoKungafakelwa amaqhoshana angenisa umoya kwiimpompo zasebhafini nezasekhitshini, kuncitshiswe ukuphuma

kwesiqhelo kwamanzi empompeni ukusuka kuma- 20 okanye 30 eelitha ngomzuzu, amaninzi kuwo emoshakala,

ukuya kwisi- 6 ukuya kwi- 10 leelitha. Ezi zixhobo zokuthomalalisa ukuphuma kwamanzi zisebenza ngokugqithisela

amanzi kwiglasana ebethelelwa apha kwimingxuma yeempompo. Amanzi aqingqwa ngomngxuma obukhulu buyi-

5mm ukuze kongezwe amaqamza ukwenza ukuba amanzi ahambe ngokuzola okungatshiziyo. Ukuphuma kwamanzi

kwimpompo yakho kungancitshiswa ngama- 50% ukuyato 75%, lo gama uxinzelelo lwamanzi lumi ndawonye.

Amaqhoshana angenisa umoya empompeni ajijeka lula. Noxa kunjalo, asizizo zonke iimpompo ezinokufakelwa ezi

zixhobo njengoko kusenokwenzeka ukuba azinamsonto.

Umsonto ombaxa ungena kuzo zombini iimpompo ezilungiselelwe imisonto yesiqhelo ngokwesini sobukhomokazi

naleyo yesobudoda. Noxa iimpompo ezininzi namhlanje zinemisonto yesiqhelo, impompo ezindala zingafuna

amaqhoshana okungenisa umsonto ukuze kufakelwe lula iimveliso zokonga amanzi. Ziyafumaneka. Jonga

ukuba lungakanani na uxinzelelo lwamanzi (kPa) olufunekayo ukuze ezi mveliso zisebenze ngokufanelekileyo.

Ngokomthetho kamasipala omtsha, ukuphuma kwamanzi kuyo nayiphi na itephu yesinki yokuhlamba izandla

akunakuba ngaphezulu kweelitha ezintandathu ngomzuzu (Shedyuli 2 yoMthetho kaMasipala waManzi, uLawulo

lweMfuno eMandla yaManzi).

NgokoMthetho weSixeko waManzi wooMasipala ubuninzi bomyinge wamanzi aphuma kuyo nayiphi na impompo

efakelwe kwisityana sokuhlamba izandla mawungabi ngaphezu kweelitha ezi- 6 ngomzuzu (uMthetho waManzi

wooMasipala iShedyuli 2 uLawulo lokuSetyenziswa kwaManzi).

Iqhoshana elingenisa umoya empompeni libiza malunga nama- R35.

Page 111: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

98

AMANZI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Ukulungisa impompo evuzayo NGEZIGABA EZILULA ezisixhenxe!

Impompo ethontsizayo idla ngokuxela ukuba kufuneka ufakele iqhoshana elitsha. Ukwenza oku:

1. Vala isiciko sombhobho omkhulu wamanzi (umbhobho omkhulu ongenisa amanzi endlwini yakho) uvule

impompo ngokupheleleyo.

2. Jija ukhulule isiciko. Xa ukhulula impompo, yisongele ngelaphu ukuze ingakrweleki.

3. Jija ukhulule intsimbi esisangqa edibanise ezinye.

4. Jija ukhulule imortyisi ebambe iqhoshana ukuze ukhuphe iqhoshana.

5. Fakela iqhoshana elitsha uze ubuyisele imortyisi. Qinisekisa ukuba unobukhulu obulungele impompo.

6. Phinda ubuyisele intsimbi esisangqa edibanise ezinye uze ujije ubuyisele isiciko.

7. Vala impompo, vula umbhobho ohambisa amanzi ngokucotha ujonge iindawo ezivuzayo kwakhona. Musa

ukuyiqinisa kakhulu impompo njengoko iqhoshana elitsha lithambile yaye linokonakala.

Page 112: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

99

AMANZI

Oomashini bokuhlamba izitya neempahlaUkukhetha ngobulumko xa uthenga izinto zasekhaya ezintsha kungaba nefuthe elikhulu ekusetyenzisweni kwamanzi

akho (nombane ngokunjalo). Khangela iimveliso ezonga amanzi nombane.

Oomashini bokuhlamba izitya basebenzisa malunga nama- 40 ukuya kuma- 75 eelitha zamanzi ngokuhlamba, kodwa oomashini abagqibelele ngakumbi bangasebenzisa kancinci kangange- 13 leelitha. Aba bangasebenzisa

nombane ongaphantsi njengoko emancinci amanzi ekufuneka efudunyeziwe. Oomashini abaneempahla ezihlanjwa

msinya (izitya ezingangcolanga kakhulu) okanye iimpahla ezimbalwa baya kunciphisa ukusetyenziswa kwamanzi

ngama- 37% nokusetyenziswa kombane ngama- 29%.

Oomashini bokuhlamba iimpahla ngokwesiqhelo basebenzisa ama- 150 eelitha

Ukuhlamba

Oomashini bokuhlamba iimpahla abagqibelele ngakumbi basebenzisa amanzi amalunga nama- 30% ngaphantsi nama- 40% ukuya kuma- 50% umbane ngaphantsi. Khangela oomashini abasebenzisa phakathi

kwama- 37 ukuya 45 eelitha zamanzi ngokuhlamba. Kwakhona, amanzi ashushu amancinci athetha ukuba

kusetyenziswa umbane omncinci.

Qaphela, ukuba oomashini abonga amanzi baya kufuna isepha ejiye kakhulu okanye eninzi yaye ngaphandle kokuba

kungasetyenziswa sepha zimbi, azikulungelanga ukusetyenziswa kwindlela yokusetyenziswa kwamanzi amdaka.

Iingcebiso jikelele

• Oomashini abafakwa iimpahla ngaphambili umthetho wabo bagqibelele ngaphezu kwabo

bayifakwa ngaphezulu (bonga amanzi nombane).

• Nawuphi na umjikelo wokuhlamba kusetyeniswa iqondo lobushushu elibekwe ngaphezu kwama-

60 umosha umbane omninzi kakhulu.

• Ukuhlamba okukhawulezayo nokuhlamba iimpahla ezimbalwa kokubini kunceda ekongeni amanzi xa

kuhlanjwa iimpahla ezimbalwa.

• Xa usebenzisa umatshini weempahla nowezitya mawugcwale ngumthwalo weempahla okanye wezitya.

IzitiyaApho izindlu zinezitiya, ezi zitiya zidla ngokusebenzisa kangangama- 30 ukuya kuma- 50% awo onke amanzi

asetyenziswa kwikhaya elo. La ngamanzi anyangiweyo, aselwayo (kudla imali ukuwahlambulula) yaye kufuneka

sicinge ngobulumko xa sifuna ukuwasebenzisa ezitiyeni. Singagqibelela ngakumbi ngokunkcenkceshela ngamaxesha

apholileyo emini, kusetyenziswa ukunkcenkceshela okuthontsizayo, ukusebenzisa izichumiso zendalo nokufaka isitroyi

kwizitiya zethu. Ezinye izityalo ezilungele ukutyalwa eKapa (ebezisoloko zikho) azifuni kunkcenkceshelwa nakancinci,

ngaphandle kwaxa zisakhula.

NgokoMthetho weSixeko omtsha wooMasipala waManzi izitiya azinakunkcenkceshelwa ngamanzi okusela,

phakathi kweeyure 10:00 no 16:00. xa kusetyenziswa umbhobho wokunkcenkceshela ukunckenkcesheka isitiya

ufakwe kwimpompo yamanzi aselwayo, kuya kufakelwa isixhobo sokulawula amanzi, kungafakwa nokuba sisitshizi

ekupheleni kombhobho. (uMthetho waManzi wooMasipala iShedyuli 2 uLawulo lokuSetyenziswa kwaManzi).

Page 113: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

100

AMANZI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Izityalo zemveli ezimibala-bala nezonga amanzi kwizitiya zethuIncam yeKapa ineendidi ezininzi zezityalo (2 256) kuneZiqithi zaseBritane xa zizonke (1 492).

Ezi zityalo zemveli ziye zalungela ukumelana nobume bezulu nohlobo lomhlaba weli

kwiminyaka engamawaka yaye inkoliso inamagqabi amancinci, angwevu, anencindi okanye

anoboya ukumelana nobushushu nokoma kwehlobo. Izityalo zemveli zezona zilungele

izitiya zethu yaye zifuna ukukhathalelwa nokunkcenkceshelwa kancinci, xa zithe zakufuna

oko. Isitiya esele sikhulile esonga amanzi singandisa ixabiso lendlu yakho. Okukhona usenza

isitiya sakho songe amanzi kwasekuqaleni, kokukhona kuya kuba lula yaye kungabinandleko

ukusigcina sisihle. Wakuthatha isigqibo sokwenza isitiya sakho songe amanzi, thetha

ngeendlela ezahlukeneyo zoko nendawo ekhulisa ithengise izityalo kwindawo ohlala kuyo,

okanye jonga kwiphamflethi yeSixeko enesihloko esithi “Creating a water efficient garden”.

Ukuba kufuneka ube nengca yokuphumla, faka ingca yemveli emelana neembalela endaweni

yengca iKikuyu, efana neBuffalo grass (Stenotaphrum secundatum) ne Fyn (Fine) kweek . Ezi

ntlobo zifuna isiqingatha somyinge wamanzi yaye kulula ukuzikhathalela. Ingca yokuphumla

eseKirstenbosch Gardens (kusetyenziswa iintlobo zengca yemveli) inkcenkceshelwa kuphela

kanye ngeveki ebusuku iinyanga ezintathu zonyaka (ehlotyeni). Kungenjalo, le ngca

ixhomekeke emvuleni ukuze iphile, yaye iqhuba kakuhle.

Amadama okuqubhaKuthatha ama- 32.5 billion eelitha zamanzi ukuzalisa amadama okuqubha

aqikelelwa kuma- 650 00 eMzantsi Afrika. INtshona Koloni inamalunga

nama- 91 000 ala madama okuqubha.

Xa imozulu ishushu kakhulu, amanqanaba amanzi amadama ngokwendalo

ehla malunga ne- 0.5cm ukuya kwi- 1 cm ngosuku. Izigqumo zamadama

zinciphisa ukuphuma komphunga ukuya kutsho kuma- 90%, zonge

amanzi obuza kuwasebenzisa ukunyusa amanqanaba amanzi edama

lakho. Iplastiki ekwenziwe ngayo izigqumo zamadama okugqubha Ibiza

malunga nama- R40 ukuya kuma- R50 ngesikwere semitha. Izixhobo

zobunewu-newu ezizisongayo nezinye izincedisi zingabiza ngaphezu

kwama- R2 000. Qho ukuba usongeza amanzi kwidama lakho, nebhili

yakho iza kunyuka.

Amadama okuqubha avuzayo angakhokelela kwilahleko engeyomfuneko

yamanzi. Khangela iintanda ngaphakathi kwidama lokuqubha okanye

indawo enengca eluhlaza ngokungaqhelekanga. Ngcono nangakumbi,

bhala phantsi ukuba kufuneka ulizalise rhoqo kanganani na idama

lakho lokuqubha (oku kuya kuthi gqolo kakhulu ehlotyeni). Ukuba inqanaba lamanzi edama lakho lokuqubha lihla

ngaphezu kwe- 5cm ukuya kwi- 6cm ngeveki, ngokuqinisekileyo unendawo evuzayo.

NgokoMthetho weSixeko waManzi wooMasipala omtsha izixhobo ezizisebenzelayo zokuzalisa ezisebenzisa ivelufa

edadayo etsala amanzi kumthombo wamanzi aselwayo ukuzalisa idama lokuqubha azivumelekanga (uMthetho

waManzi wooMasipala iShedyuli 2 uLawulo lokuSetyenziswa kwaManzi).

Ifoto: Tamara North

Ifoto: Tamara North

Page 114: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

101

AMANZI

Amanzi atsalwa phantsi komhlaba nakwimithomboUmthombo udla ngokufakwa impompo elapha emhlabeni ekwazi ukutsala amanzi angaphantsi komhlaba isebenzisa

umbhobho ofunxayo kwi-8-10 leemitha ngaphantsi emhlabeni. Umngxuma ekutsalwa kuwo amanzi ongenzulwanga

umalunga nama- 30 eemitha, lo gama imingxuma enzulu inokuba nzulu kangange- 100 leemitha. Ukumba

umngxuma wokutsala amanzi kubiza imali eninzi kakhulu yaye kufuneka kuphandwe ngokupheleleyo phambi kokuba

kwenziwe. Amanzi avela phantsi komhlaba asenokungakulungeli ukunkcenkceshelwa kwezityalo.

Amanzi aphantsi komhlaba adlala indima ebalulekileyo kokusingqongileyo. Ngamathuba eembalela, amanzi aphantsi

komhlaba avuselela imilambo xa amanzi ayo esezantsi. Ngamaxesha eemvula, iba ngamanzi emilambo ehlayo aye

ezantsi emhlabeni; imilambo namanzi emiyo emhlabeni avuselela lawo aphantsi komhlaba. Ukuqinisekisa ukuba

amanzi avela phantsi komhlaba akangcolanga okanye akasetyenziswa ngokugqithileyo, umyinge wamanzi atsalwa

phantsi komhlaba kufuneka ubekwe esweni . yiyo uMasipala efuna ukuba onke amakhaya anemingxuma yokutsala

amanzi phantsi komhlaba abhaliswe kuMasipala.

Amatanki amanzi emvulaNoxa kungekho mthethweni nje ukuxomezelela itanki lamanzi emvula kumbhobho wamanzi

aselwayo, kungaba yingcinga entle ukuzifakela itanki lakho lamanzi emvula ukwenzela

amanzi okuhlamba iimpahla, ukucoca, ukunkcenkceshela nedama lokuqubha. Kungafakelwa

nesixhobo sokusebenzisa amanzi emvula aye kumatanki amanzi asethoyilethi yaye oku

kungacutha ukusetyenziswa kwamanzi xa kuflashwa.

Ukusetyenziswa kwamatanki amanzi emvula kwimimandla efumana imvula ehlotyeni

kunganenzuzo enkulu kunezo ndawo ezifumana iimvula ebusika. Kodwa ke, itanki elineelitha

ezingama-5000 elisetyenziselwa ukuflasha ethoyilethi ebusika kungonga i-15% yamanzi qho

ngonyaka. Oku kunokwenzeka xa amanzi ehla phezulu ephahleni ayi-80 m² ngexesha lokuna

kweemvula.

Amatanki amanzi emvula athatha imithamo eyahlukeneyo yamanzi: 200 yeelitha, 500

yeelitha, 1 000 leelitha, 1 500 leelitha, 2 500 eelitha, 5 000 eelitha nama 10 000 eelitha.

Ngenxa yendlela amakhulu ngayo, kufuneka indawo enkulu yokuwafakela. Ukonga indawo,

khetha itanki elimi ngqo ingelilo elilele ngecala. Ukubeka itanki emthunzini kuya kunceda ekugcineni amanzi ephole

kangangoko. Qaphela ukuba elenziwe ngemathiriyeli engangenisi kukhanya lingenza ukuba amanzi abe nobulembu

xa libekwe kwindawo enelanga. Itanki elibukhulu buziilitha ezili-1 000 likhangeleka ilelona longayo – nelithandwayo,

libiza kwisithuba sama- R890 ngetanki lesiqhelo leplastiki eliluhlaza okwesibhakabhaka. Itanki elincinci eliziilitha

ezingama- 250 libiza malunga nama- R530.

Ukulunga nokungalungi kwamanzi amdakaAmanzi esithi amdaka ngamanzi asetyenziswe endlwini ekuhlambeni, ekuhlambeni iimpahla nasekucoceni. Kukho

indlela yokuthatha la amanzi amdaka aguqulelwe kumanzi okunkcenkceshela izitiya. Bubalulekile ubukhulu nendlela

emi ngayo imibhobho ejika amanzi esuka kumashini wokuhlamba iimpahla. Kufuneka izihluzi, iivelufa kunye

novimba (wokugcina). Amanzi okuhlamba iimpahla anesepha eneefosfeythi anesondlo yaye angakhuthaza ukukhula

kwezityalo. Noxa kunjalo, ulwelo oluninzi lokuhlamba izitya lunezinto azingazilungelanga izitiya zethu. Amanzi

amdaka avela ekhitshini makangasetyenziswa ekunkcenkcesheleni izitiya.

Page 115: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

102

AMANZI

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Amanzi amdaka akasoloko ekhuselekile ukuba angasetyenziswa. Kufuneka wazi ukuba ungabeka esweni

ngokhuseleko izinto ezingena emanzini ulawule le ndlela ngokukuko. Ngenxa yezizathu zempilo, musa ukusebenzisa

amanzi amdaka ukunkcenkceshela imifuno yakho, amayeza okanye iziqhamo oneenjongo zokuzitya. Xa usebenzisa

amanzi amdaka kwisitiya sakho, kubalulekile ukuba amathontsi amanzi abe makhulu yaye amanzi aphumele

ezantsi ukuze anganabeli kwezinye iindawo amanzi amdaka. La manzi makangatshizwa kwingca yakho ngeentsuku

ezinomoya. Kungcono ukuwasebenzisa kwakhona la manzi kusetyenziswa indlela etofayo ewagalela kanye

kwiingcambu zezityalo amanzi. Indlela yokutofa amanzi engcono ngakumbi yileyo isebenzisa imibhobho ephantsi

komhlaba. Sukugalela amanzi amdaka kwizinto eziwathumela kwiidreyini ezisesitalatweni ngoba oko kungangcolisa

izixokelelwano zemibhobho yamanzi ezithumela amanzi kwimilambo nemithombo yethu.

Ezi ndlela ziyabiza kodwa ziyafumaneka eKapa. Ukufaka imibhobho yamanzi amdaka kumbaxa. Yenza uphando

olunzulu ngale nkqubo yaye uqinisekise ukuba usebenzisa inkampani edumileyo.

IINDLELA ZONXIBELELWANO NEMITHOMBO YOLWAZI Imibuzo ngeTyala laManzi kwiSixeko saseKapa: 0860 103 089

IZiko lobuGcisa laManzi leeNkonzo zoCoceko leSixeko saseKapa : 0860 103 054

I-imeyile: [email protected]; I-Intanethi: www.capetown.gov.za

I-Ofisi yeNgingqi yeSebe leMicimbi yezaManzi naMahlathi, 17 Strand Street, Bellville: (021) 950 7100;

I-Intanethi: www.dwaf.gov.za

Iqumrhu lokuBekwa eSweni koKusingqongileyo (EMG) Umnxeba: (021) 448 2881.

Imigangatho yokudizayinwa nokwakhiwa kwemingxuma yokutsala amanzi.: Jonga iSANS 10299 (2003)

“Development and maintenance of groundwater resources”.

Ne-Borehole Association of South Africa www.bwa.co.za.

Uvimba weCandelo lokuFakela: A- Z wokuSebenza ngoBuchule ngeMibhobho yaManzi kwiZakhiwo zoRhwebo

nezaMakhaya, CSIR, 2003.

Zenza ntoni ezinye izixeko eMzantsi Afrika naphesheya ukonga amanzi?

www.randwater.co.za

www.umgeni.co.za

www.savewater.co.za ngeendlela zalapha zokonga amanzi

www.thameswateruk.co.uk

www.sydneywater.com.au

www.webfoundry.co.za ngoMcelimngeni woPhicotho lwaseKhaya

www.ewisa.co.za

Page 116: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

IZITYALO NEZILWANYANA

Ibhayodavesithi (iintlobo ngeentlobo zizityalo nezilwanyana) zizo zonke izinto eziphilayo, iintlobo-ntlobo ezifuzeneyo,neendawo ezihlala kuzo. ‘Bubutyebi bendalo’ behlabathi, obubonelela ngako konke ukutya kwethu nento eninzi yemithombo ekrwada.

Ifoto: Siyifumene ngoncedo lweSixeko saseKapa

Page 117: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

104

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Iintlobo-ntlobo zezityalo nezilwanyana ayiloluhlu lweentlobo nje kuphela, kodwa ngokulandelelana kolwalamano

kuthungelwano oluxandileyo, nesisaqalayo ukulunakana, ndingathethi ke ngokuluqonda. Indawo nganye kolu

thungelwano luxandileyo luya luphela kancinane xa inxalenye ethile yalo iba buthathaka okanye inyamalala.

Kubudlelwane bezityalo nezilwanyana kuqwalasela iintlobo, iimfuzo neendawo ezihlala kuzo, phakathi

kwezinye izinto.

Iintlobo-ntlobo zezinto eziphilayoUhlobo lwento liqela lezinto eziphilileyo ezineempawu ezizodwa. Ngeentlobo ezohlukeneyo kuqwalaselwa inani,

uhlobo nokwabiwa kweentlobo ezikwindawo ethile eziphila kuzo izityalo nezilwanyana. Okwangoku asikakwazi

Ifoto: Siyifumene ngoncedo lw

eSixeko saseKapa

Page 118: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

105

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

ukuphendula umbuzo othi: ‘ziziphi ezinye iintlobo zezityalo nezilwanyana esabelana nazo lo mhlaba?’ Iingqikelelo

ziyohluka kakhulu, ukususela kwizigidi ezintlanu ukuya kwizigidi ezilikhulu. Ukuza kuthi ga ngoku, kukho malunga

nesiqingatha sesigidi seentlobo zezityalo nezilwanyana ezichazwe ziinzululwazi.

Iintlobo-ntlobo zeemvelo zazoUkwahluka kwiiseli ezilawula imfuza kunika izinto eziphilileyo ithuba lokuqhubeka nokuchuma nokuhlala kwiimeko

ezintsha. Imvelo yemfuzo eyohlukeneyo ibangelwa kukukhethwa kweempawu ‘ezithandwayo’ ‘ezisebenza’

kwimeko-bume engqongileyo ethile. Ukwahlula nokuxanda kweendawo zokuhlala kukhuthaza iintlobo ezininzi

ngemithamo yokwahluka kwemfuza. Amaqela akhethekileyo awodwa, afana nalawo ahlala kwiziqithi ezincinane,

okanye kwiindawo ezincinane zeendawo zokuhlala abekelwe bucala kwimeko-bume esingqongileyo, yaye adla

ngokuba nemfuza engengako kunalo maqela ahlala ngobuninzi, kwiindawo ezixineneyo. Ngoko ke, amaqela

akhethekileyo awodwa asengozini emandla yokubhanga.

Iintlobo-ntlobo zonxibelelwano nendaloOku kubhekiselele kwiintlobo-ntlobo zeendawo zokuhlala neendawo zeentlobo ezohlukeneyo zezityalo nezilwanyana

ezinxulumanayo kuthungelwano lwendawo yokuhlala etshintshayo ngokolwalamano oluxhomekeke omnye komnye.

Iindawo zokuhlala zezo zisemanzini (amachibi, iindawo ezimanzi, amachweba emilambo, imigxobhozo, kumaqaqa

aselwandle) ukuya kwezo zisemhlabeni (amahlathi, iintlango, iintaba, amadlelo ashushu, amathafa anengca

kunye namathafa angenamithi angumgxobhozo). Ngokomlinganiselo wembonakalo-mhlaba yeendawo zokuhlala,

iintlobo-ntlobo zeendawo zokuhlala zezityalo zibonakala ngeentlobo zemifuno, umzekelo: iiNtyantyambo ezikhula

kwiNtlabathi yaseKapa neNtshinyela yemithi ekhula kwiNtlabathi yoSinga-siqithi weKapa. Ngokweqondo elincinane,

kanye namabala ezikolo, iipaka zasekuhlaleni neendawo ezingasemva emakhaya ziindawo zokuhlala zezityalo

nezilwanyana ngokwazo.

Ixabiso nokubaluleka kweentlobo-ntlobo zezityalo nezilwanyanaIintlobo-ntlobo zezityalo nezilwanyana zingangabonakali njengento eqhelekileyo okanye njengenempembelelo ngqo

kubomi bethu eKapa, kodwa iyayichaphazela yaye inempembelelo kwinkqubo yamanzi, amandla, ubomi noqoqosho

lwethu, nto leyo exhasa unikezelo ngamanzi acocekileyo, umgangatho womhlaba, unikezelo ngemithombo yamandla

neminye imithombo.

Umhlaba wethu sabelana ngawo kunye ne-

4 700 Yeentsholongwane 5 000 Iintsholongwane ezincinane

40 000 Yobulembu 1 170 000 Izilwanyana ezingenamqolo

47 000 Yomngundo 2 200 Protochordates

17 000 Yobulembu bomthi 21 700 Iintlanzi

16 000 YeBryophytes 5 100 Izilwanyana eziphila emhlabeni

nasemanzini

13 000 Pteridophytes 5 700 Izirhubuluzi

750 Gymnosperms 4 700 Iintaka

250 000 Angiosperms 4 600 Izilwanyana ezanyisayo

Uluhlu oluthathwe kwi- Biodiversity – The living link – Let us preserve it, UNESCO and Punjab State Council for Science and Technology

Page 119: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

106

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Iintlobo-ntlobo zezityalo nezilwanyana zisiseko zeplanethi esempilweni (nokuphila

kwabantu). Ngoku kukholelwa ukuba iindawo zokuhlala ezohlukeneyo ezichumileyo

zomelele yaye zingcono kakhulu yaye zibuya zihlume kucinezelo ebezibekwe kulo

olufana nembalela okanye indawo ezithathwa nezonakaliswa ngabantu kuneendawo

zokuhlala ezingenazintlobo zininzi zezinto eziphilayo. Ubuninzi beentlobo zezinto

eziphilayo kunika iindlela ezininzi zeenkqubo zokuphila neendawo zokuhlala, ezifana

nokwenziwa ngokutsha kwezakha-mzimba; ukuba enye indlela yonakalisiwe okanye

itshabalalisiwe, kukho ezinye iindlela ezivumela ukuba iindawo zokuhlala ziqhubeke

nokusebenza ngokomgangatho oqhelekileyo. Iintlobo-ntlobo ezincitshisiweyo zibeka

iindawo zokuhlala ezisebenzayo emngciphekweni.

Iiintlobo-ntlobo zezinto eziphilayo zixabiseke kakhulu:

• Izityalo nezilwanyana zethu zendalo zicoca amanzi ethu nomoya, zithintela

ukhukhuliseko lomhlaba yaye zibamba umhlaba ube ndawonye. Ezi nkonzo zisebenza

ngobuchule obumangalisayo yaye zinikezelwa simahla.

• Izityalo nezilwanyana ezohlukeneyo zibonelela ngomthombo wemfuzo osinika

ukutya namachiza. Imfuza yendalo iphucula izilimo ngokubonelela ngokomelela

namandla okulwa nezifo, ukutshintsha kwemozulu. Ngaphezulu, zizityalo ezingaphezu

kwama-21 000 kwihlabathi jikelele ezichazwe njengezisebenza njengamachiza.

• Oku kubonakalisa ixabiso lokugcina izityalo nezilwanyana ezohlukeneyo ukuze

zisetyenziswe kwixesha elizayo. Mhlawumbi ngenye imini kwixesha elizayo kuya

kubakho ichiza lesifo esingumbulalazwe, kuya kufunyanwa isityalo okanye uhlobo

oluthile lwezityalo ezikwimiyezo kwiizityalo zethu.

• EKapa, nakwiindawo ezininzi zehlabathi ke phofu, imeko-bume engqongileyo

ekwimeko entle ixhasa imveliso yezokhenketho, ibonelela ngendawo yokuhlala

ngokusempilweni kuninzi lwethu. Impiliso ikwabonelelwa ngokulinywa

kweentyantyambo ezifana neprotiya, izityalo zamachiza ezifana ne-bhutshu,

nokuveliswa kwamanzi acocekileyo emithombo.

• Imeko-bume yethu esingqongileyo yendalo isibonelela ngendawo yokufundela

abantwana bethu ngamava nokwazi ngendalo, amabala avulekileyo okuzonwabisa,

ubuhle nokuzola.

• Zixabisekile kuzo nakuthi – njengaye nabani okanye ubomi bunexabiso. Kwimeko

apho uhlobo lwezityalo okanye isilwanyana lungafumanekiyo naphi na kwihlabathi,

sinoxanduva oluthile – xa sele kutshabalale olo hlobo lwesityalo okanye lwesilwanyana

iba sisiphelo sembali iyonke yalo mfuza.

Iintlobo zezityalo nezilwanyana eziyinzalelwane yalapha ngokuchasene nezo zizezamanye amazweIgama elithi iintlobo-ntlobo zezityalo nezilwanyana lilodwa nje alohluli phakathi kwezityalo nezilwanyana

ezifumaneka kwiKapa ngokwendalo nezo zifike apha ngokwesiphumo seentshukumo zabantu

nangokwemisebenzi. Izityalo nezilwanyana ezikhula ngokwendalo – ezo ziyinzalelwane yaseKapa – zibizwa

ngokuba yinkulelane yalapha. Izityalo nezilwanyana eziziswe ngabantu ngenjongo okanye ngempazamo

zezohlukileyo zamanye amazwe. Iintlobo ezingezizo zalapha ezikhula ngamandla nezitshintsha iintlobo eziyinzalelwane

yalapha zibizwa ngokuba ziintlobo zezityalo nezilwanyana ezingeyonzalelwane yalapha nezonakalisayo.

Page 120: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

107

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Isizathu senkxalabo?Umbutho owaziwa ngokuba yi-California Academy of Sciences, noqhuba

iZiko leMithombo ejongene neeNtlobo-ntlobo zeZityalo neZilwanyana,

uthekelela ukuba iintlobo ezingaphezu kwe-10 000 zezinto eziphila

emhlabeni ziyatshabalala rhoqo ngonyaka, yaye iqondo lokutshabalala kwazo

liyanda. Oyena nobangela wokutshabalala kweentlobo zezinto eziphila

emhlabeni kukonakaliswa ngabantu kweendawo zazo zokuhlala zendalo,

kuqukwa nongcoliseko lomoya, ungcoliseko lwamanzi, ukonakaliswa

kweendawo zokuhlala nokutshintsha kwemozulu ibe shushu kwihlabathi –

iimpawu ezininzi zichaziwe kumacandelo angaphambili ale ncwadi.

Enye yeengozi ezinkulu yeentlob zezityalo nezilwanyana ezohlukileyo

kukonakaliswa ngabantu okanye ukutshintshwa kweendawo zazo

ezihlala kuzo zendalo. Njengoko sisebenzisa amanzi amaninzi sonakalisa

imilambo, nto leyo etshintsha nenkqubo yokusebenza kwazo ngokwendalo.

Ukusetyenziswa okongeziweyo kokutya njengoko abantu besanda kudinga

imihlaba emikhulu yezolimo ukuba yenziwe kulo mxokelelwano wendalo.

Ukwanda okuya ngaphandle kweedolophu (ukunaba kweedolophu)

kukwatshintsha ngokufanayo iindawo zokuhlala zendalo. Njengoko abantu

bethutha kwiindawo zendalo zakudala akususwa izityalo kuphela, kodwa

balandelwa ziikati, iimpuku nezinye izilwanyana ezinukuneza nezibulala

izilwanyana ezincinane neentaka kulo ndawo. EKapa, imililo yamadlelo

engaphaya kokuba yeyesiqhelo ebangwa yimisebenzi yabantu ikonakalisa

izityalo nezilwanyana zethu zendalo. (Into enika umdla, ngamanye amaxesha

izityalo nezilwanyana zichatshazelwa kukubaleka imililo yasehlotyeni

– njengoko abasemagunyeni benoloyiko lokutshisa ehlotyeni nangona

ilelona xesha lonyaka lokutshisa umphelo iintlobo ezithile zeentyantyambo

kulungiselelwa eziza kuntshula).

Sisonke sinxulumene kuthungelwano lobomi ngomoya esiwuphefumlayo,

amanzi esiwaselayo nokutya esikutyayo. Ukuba sitshabalalisa ezinye

iinxalenye zothungelwano lwethu, siza kutshabalalisa awethu amathuba

okuphila.

Ngokophando lweeNtlobo ezohlukeneyo zeZityalo neZilwanyana olwenziwa e-Australian, iPhepha

elinguNomb. 1, ’Ukuphila kwabantu (nokwezinye izinto eziphilayo) kuxhomekeke ikakhulu koko kubizwa

ziinzululwazi njengabavelisi bokuqala, izityalo ubukhulu becala. Ziintlobo zezityalo ezingamawaka amahlanu

ezisetyenziswa njengokutya ngabantu, kodwa ngaphantsi kwamashumi amabini kungoku nje zondla uninzi

lwabantu nezilwanyana zehlabathi ngeli xesha iziintlobo ezintathu kwezine zezityalo ezinekhabhohayidrethi

ezityiwa njengokutya okungundoqo kuninzi lwabantu. Enye inzuzo ebalulekileyo yenguqu kwiintlobo zezityalo

nezilwanyana ezohlukeneyo kukulondolozwa komthombo wemfuza yezityalo zasendle nezifumaneka ukongeza

isiseko esisengozini sokutshabalala sezi zidlo zikhoyo, ibonelela ngokomelela kwizifo, ukuvelisa okuphuculweyo

nokumelana neemeko-bume ezingqongileyo ezohlukeneyo.’

Page 121: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

108

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

IZITYALO NEZILWANYANA EZOHLUKENEYO KWISIXEKO SETHU Umhlaba wohlulwe ngokwemimandla yezihluma/zeentyantyambo emithandathu. Imimandla yezihluma ziindawo

apho izityalo (amaqela ezityalo) ohlukileyo kulawo afumaneka kwezinye iindawo elizweni. Ikona ekumzantsi-ntshona

eMzantsi Afrika likhaya loMmandla weZihluma kwiKapa, owona mmandla mncinane weentyantyambo kuleyo

mithandathu yehlabathi. Asikuba lo mmandla ungowona mncinane kuleyo mithandathu yeentyantyambo kwihlabathi

kuphela, kodwa ukwangowona mmandla unomthamo omkhulu owohlukeneyo weentlobo zezityalo. Ummandla

weeNtyantyambo eKapa unamalunga nama-9 000 eentlobo ezohlukeneyo zezityalo neentlobo ezininzi zezilwanyana

ezohlukeneyo.

IKapa lifumaneka kumbindi woMmandla weeNtyantyambo zeKapa, nto leyo eyenza iKapa ibe ngummandla

obalulekileyo kwihlabathi, nelaziwa ngokuba ’kusemsini’ wommandla weyantlukwano phakathi kwezityalo

nezilwanyana zehlabathi.

Phofu ke, iKapa laziwa kwihlabathi liphela njengeyona ndawo isemsini enezityalo nezilwanyana ezohlukileyo

kwihlabathi ngokungenakulinganiswa. Iintlobo ezininzi zezityalo nezilwanyana ezifumaneka eKapa zifumaneka

apha kuphela yaye azikho kwezinye iindawo kumhlaba uphela. Ezi ntlobo zibizwa ngokuba ziintlobo ezisoloko zikho

endaweni ethile kuphela. IKapa likwabalasela ngokuthandabuzekayo ngokuba yenye yeendawo ezineentlekele

ezinkulu emhlabeni – ezo ndawo zisemngciphekweni wokuphulukana nenxalenye evisayo yeentlobo ezohlukeneyo

zezityalo nezilwanyana zazo. Le ke yingxaki enkulu kwiintlobo ezohlukeneyo ezisoloko zikho kule ndawo kuphela

nezijongene nokubhanga.

Ifoto: Siyifumene ngoncedo lw

eSixeko saseKapa

Page 122: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

109

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

IKapa likwayeyona ndawo ityebileyo kwizityalo nezilwanyana ezohlukileyo yaye lingqongwe yimeko-bume yeelwandle

eyodwa neyohlukeneyo, nexhasa izityalo nezilwanyana ezininzi ezohlukeneyo ezihlala elwandle ezifana ne-Abalone,

iMinemga ethile noKrebe oMkhulu oMhlophe.

Ulwazi oluyinyaniso ngezityalo nezilwanyana ezohlukeneyo zengingqi:Iintlobo ezisoloko zikho kwindawo ethile: zifumaneka kuphela

kwindawo ethile echaziweyo, umzekelo: kuMmandla weNqila yeKapa.

Uluhlu loVimba weentlobo ezisengozini: uluhlu lwesizwe, olusekelwe kwinkqubo eyamkelweyo kwihlabathi, lweentlobo zezityalo

nezilwanyana ezisengozini yokubhanga.

• UMzantsi Afrika unenani lesibini ngokuphakama lezityalo ezibhangayo kwihlabathi

• Umyinge wama-70% oMmandla weeNtyantyambo eKapa kwiintlobo zezityalo

ezingama-9 600 azifumaneki kwezinye iindawo emhlabeni. Malunga nomyinge

wama-20% kwezi ntlobo zezityalo zidweliswe kuVimba wezo ziseNgozini.

• Ikapa ngokwalo lilikhaya leentlobo zezityalo eziyinzalelwane yeli ezingaphezu

kwama-3 000, izityalo ezifumaneka apha kuphela ezili-190 nezingaphezu

kwama-318 zezi zicingelwa njengezisengozini yaye ezili-13 zibhangile.

• Imimandla ephantsi yeKapa ixhasa iintlobo zezityalo ezingaphezu kwe-1 466

kumgama oyi-1 874 km² nalapho ama-76 eentlobo zezityalo izezo zifumaneka apha

kuphela ze ama-203 ibe zezo zicingeleka njengezisengozini.

• Imimandla ephantsi yeKapa ineyona mithamo iphezulu yezityalo ezisengozini

kwindawo nganye enezihluma ezisaseleyo ehlabathini.

• ULuhlu lweeNtaba ezikuSinga-siqithi weKapa zixhasa iintlobo zezityalo ezingama-2

285 kumgama oyi-471 km² nalapho ama-158 izezo zifumaneka apha kuphela.

• Ama-83 eentlobo zezilwanyana ezanyisayo zisekho eKapa, eziyi-24 zikuLudwe

lwezo ziSengozini, ezintathu zibhangile.

• Ngama-361 eentlobo zeentaka ezihlala eKapa – eziyi-22 zisengozini, ezine

zidweliswe kuVimba wezo ziseNgozini ze ubuncinane iintlobo ezintathu zibhangile

kule minyaka isandula ukuphela.

• Kukho iintlobo ezininzi zezilwanyana ezingenamqolo eKapa, malunga neentlobo

ezili-111 zazo zifumaneka apha kuLuhlu lweeNtaba ezikuSinga-siqithi weKapa

kuphela.

• Kukho iintlobo zezilwanyana ezinokuphila emhlabeni nasemanzini ezili-27 eKapa nalapho iintlobo ezine kwezi

zidweliswe njengeentlobo ezikuVimba wezo ziseNgozini.

• Iintlobo ezingama-57 zezilwanyana ezirhubuluzayo, nalapho iintlobo ezintlanu kwezi zisengozini ngeli xesha

ezintathu kwezi zibhangile kule ngingqi, nezifumaneka eKapa.

• Iintlobo ezingama-24 zeentlanzi zixhomekeke kumachweba asekapa.

• Kukho iintlobo ezili-18 ezohlukeneyo zezityalo ezikhula emhlabeni kwisizwengokubanzi nezifumaneka eKapa.

Iintlobo ezili-14 kwezi zisengozini ngenxa yeenguqu ezenziwa kwiindawo zazo zokuhlala.

• IKapa liqulethe iintsalela zezona ntlobo zezityalo zisengozini kwisizwe Lourensford Alluvium Fynbos, Swartland

Shale Renosterveld and Swartland Silcrete Renosterveld.

• Izityalo ezininzi ezibalulekileyo kwimiyezo yehlabathi zivela eKapa nakummandla weeNtyantyambo zeKapa

ngokubanzi. Ezi zityalo ziquka geraniums, gladioli, freesias, ixias, pincushions ne-gazanias; yaye iNtshona Koloni

lelona ziko elinemveliso yezihluma zezitswele ezohlukeneyo kwihlabathi.

Ifoto: Siyifumene ngoncedo lweSixeko saseKapa

Page 123: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

110

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

UMgaqo-nkqubo oHlanganisiweyo olawula imeko-bume esiNgqongileyo kwiNqila neSicwangciso-qhinga esijongene neZityalo neZilwanyana eZoh-lukileyoUMgaqo-siseko wethu uchaza ukuba bonke abemi boMzantsi Afrika banelungelo lokuphila kwimeko-bume

esingqongileyo esempilweni nekhuselekileyo kwizizukulwana ezikhoyo nezizayo ekutshatyalalisweni kwendawo

esihlala kuyo. Ulawulo oluzinzileyo lwemeko-bume esingqongileyo lunyanzelo oluhleli lukho lorhulumente

wamakhaya. Ngo-Okthoba ka-2001 iSixeko saseKapa samkela uMgaqo-nkqubo wokuqala oHlanganisiweyo olawula

imeko-bume esiNgqongileyo weNqila. Esinye sezicwangciso-qhinga eziphambili kwezo zintandathu kulo Mgaqo-

nkqubo siSicwangciso-qhinga esijongene neZityalo neZilwanyana nendawo eziphila kuzo ejoliswe ukukhusela,

ukulungisa nokuxhasa imeko-bume yethu yezityalo nezilwanyana ezohlukileyo ekhethekileyo yeKapa.

Iyantlukwano kwizityalo nezilwanyana neendawo ezihlala kuzo ayikhange ibekelwe so libukhali kwimicimbi yeSixeko

kumasebe amaninzi aso nakumacandelo emisebenzi. Iindlela zokujongana neyantlukwano kwizityalo nezilwanyana

ibisoloko ilawulwa yiyantlukwano, kukho oogunyaziwe abaninzi abajongene nokhuseleko lwezityalo nezilwanyana

ezohlukeneyo kummandla owaziwa kungoku nje ngokuba siSixeko saseKapa nto leyo ekhokelele kuququzelelo

nokumanywa okungafanelekanga kweenzame neendlela zokusebenza. Amaziko ambalwa abhengezwayo asebena

ngokusekelwe kwiziza ezithile, kunokuba kusetyenzwe ngobuchule besicwangciso solondolozo.

Ngeminyaka yoo-1980 noo-1990 kwenziwa umsebenzi obalulekileyo ukuchonga imimandla ephambili yolondolozo

lwendalo, kodwa inkqubela yalityaziswa ngenxa yoxinzelelo nokungxamiseka kwemfuneko yokugcina inani elivisayo

lezityalo nezilwanyana ezingeyonzalelwane yalapha kwiSixeko. Kwakucaca kananjalo ukuba akukho sicwangciso

sifanelekileyo nesisebenzayo sokumiselwa yaye akukho mbutho unoxanduva lokumisela esi sicwangciso.

Ifoto: Siyifumene ngoncedo lweSixeko saseKapa

Page 124: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

111

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Ukumiselwa kwePaka yeSizwe ekwiNtaba yeTafile (eyayifudula ibizwa ngokuba yiPaka yeSizwe ekuSinga-siqithi

weKapa) ngo-1998 kwasikhulula iSixeko kuxanduva lwaso lokulawula imisebenzi yolondolozo kwiindawo ezininzi.

Ngo-1997 iprojekthi ejongene noLondolozo lweZiza zeNtyantyambo kwiKapa, eyenzelwa iSixeko nguMbutho

ojongene neZityalo kuMzantsi Afrika yafumanisa iZiza ezingama-37 zoLondolozo lweeNtyantyambo eziBaluleke

kakhulu kwindawo ekuphila kuyo izityalo nezilwanyana ezohlukeneyo eKapa. Ngenxa yale ntsilelo iSicwangciso

esijongene nendawo ehlala izityalo nezilwanyana ezohlukileyo sinika ithuba elihle kakhulu kwiSixeko lokuba sijongana

ngokutsha neendawo ezinezityalo nezilwanyana ezohlukileyo yaye zilawulwe ngokufanelekileyo zilondolozwa

njengemithombo yethu ebalulekileyo yendalo.

Iinjongo eziphambili ezisixhenxe zokwenza iSicwangciso-qhinga sendawo ehlala iZityalo neZilwanyana ezohlukileyo:

1. Indawo enezityalo nezilwanyana eziphambili

Oku kuquka ukumiselwa kwesixokelelwano semimandla yolondolozo lwendalo elawulwa

ngokufanelekileyo. Kusetyenziswa injongo yokulondoloza izixhobo zocwangciso, kwachongwa

iintsalela zezityalo ezithile, ezithi ndawonye nemimandla ekhoyo yolondolozo lwendalo

neziza zeeNtyantyambo zeSixeko, zigcine isampuli yezityalo ezimele izityalo nezilwanyana

ezohlukeneyo zeKapa xa zilawulwa ngokufanelekileyo.

2. Indawo enezityalo nezilwanyana ezilandelayo ngokubaluleka

Kwimeko yedolophu, iindawo ezivulekileyo neminye imisebenzi ephambili isengadlala indima

ephambili yolondolozo lwendalo. La mabala aquka imilambo, iindawo eziyinxalenye yolawulo

lwamanzi esitshi, iindlela zamabala, iipaka, imiqukumbelo yeendlela, iindlela ezigciniweyo

nezothutho. Ulondolozo luza kwenziwa kwimizila ethile yeendlela, iindlela ezizidibanisi

nemimandla esetyenziselwa iinjongo ezixubeneyo.

3. Ulondolozo lwezityalo nezilwanyana ezohlukenyo ezihlala emanzini

ahlaziyekileyo

Xa siqwalasela ukubaluleka kwemithombo yethu yamanzi ahlaziyekileyo – imilambo, iindawo

ezimanzi kunye neendawo ezinemigxobhozo – nebonelela ‘ngemizila eluhlaza’ phakathi

kweentaba neendawo ezingaselunxwemeni, kuza kwenziwa ulawulo oluhlanganisiweyo

nolusebenzayo kwezo ndawo. Oku kuza kuzama ukukhusela nokuxhasa ixabiso lentlalo,

lezilwanyana nezityalo nendawo eziphila kuzo kunye nezinto eziluncedo zemithombo yamanzi

ahlaziyekileyo yaye, xa kuyimfuneko, zithintele ukwenziwa ngakumbi ibe yimijelokazi kwalo

mithombo.

4. Ulawulo lwezityalo ezingeyonzalelwane yalapha ezonakalisayo

Izityalo ezingeyonzalelwane yalapha ezonakalisayo ziyingozi emandla kwizityalo nezilwanyana

ezohlukenyo eKapa. Le njongo iza kujonga uphuhliso nokumiselwa kweNkqubo yoLawulo lweZityalo ezoNakalisayo

ezingeyoNzalelwane yalapha yeSixeko saseKapa. Okuphambili koku bubuhlakani namanye amaphulo nemibutho,

ngokukodwa iNkqubo ejongene nokuSebenzela aManzi. Le nkqubo iza kuphucula idale amathuba ezoqoqosho

kwiindawo zentlalo zabahlelekileyo. Njengogunyaziwe wengingqi, iSixeko saseKapa siza kumisela umzekelo

ngokususa neengcambu izityalo ezingeyonzalelwane yalapha – ukuze abanini-mhlaba abazimeleyo bawulandele.

Page 125: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

112

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

5. Umthetho nonyanzeliso-mthetho olujongene nezityalo nezilwanyana ezohlukeneyo

Kuza kuxhaswa indlela yokusebenza ’engafuni nkathazo’ neza kukhuthazwa kusetyenziswa umthetho,

unyanzeli-mthetho lwala maxesha kunye norhulumente ozinikeleyo.

6. Ulwazi ngezilwanyana nezityalo ezohlukenyeo nenkqubo yokukhangela

Inkqubo eqhubekayo yolwazi nokukhangela iza kuxhasa ukwenziwa kwezigqibo ezifanelekileyo nolawulo

ngokuphathelele kwizityalo nezilwanyana ezohlukeneyo nophuhliso oluzinzileyo.

7. Imfundo nolwazi ngezityalo nezilwanyana ezohlukeneyo

Ezi zicwangciso-qhinga sithembele ekubeni kuthengwe ze kufunyanwe ubunini bezityalo nezilwanyana ngabantu

baseKapa kunye nokwabelana ngoxanduva phakathi korhulumente wamakhaya nabahlali abanolwazi ngemeko-bume

esingqongileyo baseKapa ngokuphathelele kwimicimbi yezityalo nezilwanyana ezohlukeneyo ukuze kwabelwane

ngokufanelekileyo, kulawulwe yaye sibe noxanduva ngentsebenziswano lwemithombo yezityalo nezilwanyana

ezohlukenyo ezikhethekileyo zeSixeko.

Iindlela zokoyisa izityalo ezingeyonzalelwane yalaphaIintlobo zezityalo ezingeyonzalelwane yalapha ezonakalisayo zibeka ingxaki emandla kwizityalo nezilwanyana

zaseKapa. Izityalo ezonakalisayo ezingeyonzalelwane yalapha zikhuphisana nezityalo zalapha ngendawo

yokuhlala, yaye kwimeko yezityalo, oku kongeza amathuba emililo yaye kunempembelelo engathandekiyo

kwimithombo yamanzi (umgangatho nobuninzi). Ngokorhulumente waseMelika, izityalo nezilwanyana

ezingeyonzalelwane yalapha zitshabalalise ngempumelelo umyinge okwisine ekhulwini we-GDP kwihlabathi.

Oku kuphidwe kabini nesiqingatha kwi-GDP yase-Afrika idityanisiwe. Emva kokonakaliswa kwendawo yokuhlala

ngabantu, izityalo nezilwanyana ezonakalisayo zingunobangela wesibini omkhulu wokubhanga kwezityalo

nezilwanyana ezithile kwihlabathi.

Izityalo ezingeyonzalelwane yalapha ezonakalisayo zitshabalalisa amandla okuvelisa omhlaba. Uhlobo lwezityalo

eziziintyantyambo zaseKapa zinamandla amancinane okuxhathisa kunezityalo ezonakalisayo ezineziqu ezikhulu yaye

zisebenzisa amanzi amancinane. Izityalo ezingeyonzalelwane yalapha ezonakalisayo zinamandla okuvutha angaphezu

kwezalapha nto leyo ekhokelela kwimililo engacimekiyo etshabalalisa amathambeka eentaba zeSixeko sethu

ngokuphindelela okoyikisayo. Izityalo ezonakalisayo zinamandla okuvutha ngobushushu bamatyeli ali-10 kunezityalo

eziyinzalelwane yalapha, zitshabalalisa imbewu yeentyantyambo egcinwe emhlabeni, okanye ezilungiselelwe

ukumelana nemililo engatshisi kangako. Ezazo iingcambu ziyamelana nomlilo, nangona kunjalo, kangangokuba

izityalo ezingeyonzalelwane yalapha zidla ngokuntshula zomelele ngaphezu kwangaphambili kumhlaba osandula

ukutsha.

ISixeko sizama ukufikelela kwikamva leSixeko elingenazityalo nazilwanyana zonakalisayo. Ngokwenza njalo, siza

kusebenzisana namanye amaphulo nemibutho, efana neNkqubo ephumelele ibhaso engokuSebenzela aManzi,

nekhokelwa liSebe leMicimbi yaManzi naMahlathi, ngokunjalo neNkqubo ejongene nokuSuswa kweZityalo

ezingeyoNzalelwane yalapha kwiPaka ekwiNtaba yeTafile.

INkqubo engokuSebenzela aManzi yasekwa ngo-1995 ngeenzame zokoyisa ingxaki yezityalo ezonakalisayo

Page 126: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

113

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

ezingeyonzalelwane yalapha nentswela-ngqesho. Le nkqubo igxile kuphuhliso lwentlalo – ngokukodwa ukudala

amathuba emisebenzi, nalapho umyinge wama-60% ubekelwe bucala amakhosikazi, ama-20% ulutsha ze

2% ibekelwe abantu abakhubazekileyo – kodwa kukwenziwa uphando, kuphuhliswa imfundo namaphulo

olwazi, kusaziswa amanyathelo angqingqwa olawulo kwizikhululo zeenqwelo-moya, kumazibuko nakwezinye

izikhululo zemida yaye kuyilwa nesicwangciso esibambekayo sezomthetho. Sele

kubhengezwe imiqathango emitsha phantsi kweSebe loLondolozo lwezoLimo

loMthetho ojongene neMithombo yezoLimo ukuthibaza ukugaleleka ngamanani

aphezulu kwezityalo nezilwanyana ezonakalisayo ezingeyonzalelwane yalapha.

Inyathelo elibalulekileyo kukufundisa abantu ngemfuneko yokumisa ukwanda

kwezityalo nezilwanyana ezingeyonzalelwane yalapha. Ngephulo iSantam/

Cape Argus Ukuvuka Operation Firestop elibanjwe eKapa ukususela ngo-

2000 – 2005 ( ‘lo ngudoqo’ weNkqubo engokuSebenzela aManzi), nalapho

kwasuswa izityalo ezingeyonzalelwane yalapha ukususela kumyinge wama-78%

omhlaba karhulumente kummandla ongqonge iNtaba yeTafile. Ngumyinge

okuma-21% kuphela womhlaba wabucala kulo mmandla owasuselwa izityalo

ezingeyonzalelwane yalapha.

Inkqubo engokuSebenzela aManzi inenombolo yayo yasimahla (0800-005-376)

ukucebisa amanini mhlaba nabanye abantu abaxhalabileyo ngezinto abangazenza.

Sisenzo esingekho mthethweni ukungcolisa ngokulahla, kuqukwa nokulahla izijungqe zemidiza ukwisithuthi.

Umthetho kamasipala olawula oku uza kumisela ngokukhawuleza izohlwayo ezingqongqo kwabo benza oko, ngeli

xesha lowo unetyala eya kuba noxanduva lokuhlawulela umonakalo owenziwe ngumlilo kwipropati ekunokwenzeka

oko kuyo.

Ukumiselwa kwesicwangciso-qhingaOnke amaphulo akhoyo eSixeko aza kudityaniswa yaye uhlanganiso olukhulu

lweenjongo zezitylo nezilwanyana yaye ziza kwaziswa kumasebe onke eSixeko.

ISixeko siza kusebenzisana namaphulo abalulekileyo olondolozo lwengingqi,

iSicwangciso seNtshukumo yaBanti nokuSingqongileyo eKapa, ngokunjalo

nokuqinisekisa uthungelwano lwezicwangciso-qhinga nePaka yeSizwe ekwiNtaba

yeTafile, namaphulo eCapeNature olondolozo lweNdalo.

ISixeko asinakho ukuziphumeza iinjongo zeSicwangciso-qhinga esijongene

neZityalo neZilwanyana ezohluneyo sisodwa. Owona mgaqo uphambili ulawulo esi

sicwangciso-qhinga usebenza ngobuhlakani nemibutho eliqela nabantu abazimeleyo.

Ubuhlakani obuphambili besi sicwangciso-qhinga buquka:

• ukuphuhliswa kobunkokeli bolondolozo lommandla ngokukodwa kwiindawo

zentlalo ezazifudula zihlelelekile

• ukukhula kokubandakanyeka koluntu kulondolozo lwedolophu kusetyenziswa

amanyathelo okusebenza ngqo kunokugxininisa kwimibutho nakwiintlanganiso

• uphuhliso lwezoqoqosho kuluntu oluhlelelekileyo ngokwandiswa kobuchule

bezoqoqosho kwimithombo yethu yendalo

• ukwakha inkxaso nokukwabelana ngoxanduva.

Page 127: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

114

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Ulondolozo lweNdalo kummandla we-Cape FlatsUlondolozo lweNdalo kummandla we-Cape Flats yintsebenziswano eyodwa phakathi kweSixeko saseKapa,

iZiko leSizwe elijongene neZityalo neZilwanyana ezoHlukeneyo kuMzantsi Afrika, iNgxowa-mali yeNtaba

yeTafile (WWF-SA) kunye noMbutho wobuNzululwazi ngeZityalo woMzantsi Afrika, omanyene Nombutho

weNtshukumo yoLuntu lweKapa nokuSingqongileyo (C.A.P.E). Injongo yale projekthi kukuziqhelisa

ngokufanelekileyo ulawulo oluzinzileyo lwemimandla yolondolozo lwendalo ngendlela enenzuzo

kwiindawo zentlalo ezingqongileyo, ngokukodwa kwiindawo apho ingeniso iphantsi yaye neemeko zentlalo

zingaphucukanga.

Le projekthi yaphuhliswa ngokomxholo woMgaqo-nkqubo oHlanganisiweyo olawula imeko-bume esiNgqongileyo

kwiNqila yeSixeko saseKapa neSicwangciso-qhinga esijongene neZityalo neZilwanyana ezohlukeneyo. Iziza zolingo

ezikhethiweyo yayizezi: iPaka yeeNdawo eziManzi i-Edith Stephens, ummandla woLondolozo lweNdalo eWolfgat,

ummandla weeNgquzu noLondolozo lweNdalo eMacassar nase-Harmony Flats. Oku kuyinxalenye yeSixokelelwano

lweZityalo neZilwanyana ezohlukeneyo seSixeko, nesibandakanya iintlobo ezibalulekileyo nezohlukeneyo zezityalo

yaye sifumaneka sinxuse ezinye zezona ndawo zihlelekileyo zaseKapa, nalapho inzuzo yezemfundo, yokuzonwabisa

neyezoqoqosho iziswa ngeprojekthi enokuvakala ngokukuko. Umbutho woLondolozo lweNdalo kummandla we-Cape

Flats waqalisa ukusebenza ngo-2002, usakha yaye uxhasa amaphulo akhoyo kwisiza ngasinye.

Umbutho woLondolozo lweNdalo kummandla we-Cape Flats uxhase iinkqubo ekwaphuhliswa kuzo amaphulo

okusingqongileyo engingqi kunye nabathathi-nxaxheba abanempembelelo emandla kumaphulo okusingqongileyo

engingqi kunye nolwazi olufanelekileyo loluntu lwengingqi. Kwanyuswa ingxowa kulungiselelwa ukuqesha

nokuqeqesha abalondolozo abatsha bendalo abaza kwenza umsebenzi wolawulo lolondolozo kwiindawo ezinezityalo

zolingo. Umbutho woLondolozo lweNdalo awuloziko ngokunokwawo, kodwa yiprojekthi encedisa ukuqalisa imisebenzi.

ISixeko sihleli sinoxanduva solawulo lwemihla ngemihla lweziza yaye iqela lolondolozo lwendalo liphethwe ngabalawuli

bemisebenzi kwiSixeko.

Kwamiselwa iindlela ezintsha zolawulo lolondolozo lwendalo – ngentsebenziswano emandla phakathi kweqela

lolondolozo noluntu. Kwagxilwa ingakumbi kuthatho-nxaxheba loLuntu ngokusebenza, kunokusebenzisa imibutho

yenkxaso, ngokunjalo neentshukumo ezincinane ezikhokelela kwiiprojekthi ezinkulu. Umzekelo, umnqweno

wokufumana ulutsha lwengingqi lizibandakanye ekugadeni iintaka kwisiza ezinye kwajongwana nako ekuqaleni

ngokusindleka imiboniso yezikhalo zeentaka njengenxalenye yenkqubo yeeholide zezikolo. Amalungu olutsha amabini

azimasa le projekthi abonisa umdla kungoku nje aqeqeshwa njengamagosa agada iintaka. Umbuzo owenziwa yititshala

yengingqi ngolwazi lokusingqongileyo wakhokelela kuphuhliso loqeqesho olwenziwa rhoqo ngekota kummandla

woLondolozo lweNdalo eCape Flats, intsebenziswano phakathi kwale projekthi neNkqubo ejongene neMfundo

ngokuSingqongileyo yeZikolo ebandakanya abafundi abavela kummandla we-Cape Flats abali-100 behamba uhambo

olude oluya kummandla we-Wolfgat, umyezo wezityalo neentyantyambo ePhilippi ukuya kwiPaka yeNdawo eManzi

i-Edith Stephens. Apha endleleni bafunda ngemeko-bume yendalo nezinto ezisingqongileyo ezenziweyo zeSixeko sabo,

ngaxeshanye bephuhlisa izakhono zobunkokeli nezokusebenza ngokwamaqela.

Umceli-mngeni wombutho wolondolozo lweNdalo kummandla we-Cape Flats kukuguqula iintshukumo ezincinane

zibe ziinkqubo eziqhubekayo ezisebenza ngokuzimela. Umzekelo, kwinkqubo yeeNgquzu eMacassar umceli-mngeni

kukuguqula le nkqubo ibe ‘yeyeentsuku ezikhuselekileyo’, nalapho amakhulu-khulu abafundi betyelela ezi ngquzu

ukuya kwenza imisetyenzana yabo yemfundo ngokusingqongileyo, ‘kwiindawo ezikhuselekileyo’, nalapho kukhuselekile

kumaqela amancinane ukuba ahambe engakhokelwa, ze ekugqibeleni ziguqulelwe ‘kwimpahla ekhuselekileyo

yezoqoqosho nelinye ixabiso’ nezitsala umdla wabakhenkethi nabantu balapha ukuba batyelele le ndawo.

Ithathwe: Biodiversity for the People: Intsebenziswano yoluntu ekhokelela kwimisebenzi yolondolozo lwendalo kummandla we-Cape Flats, Goldman, T, Mzwandile, L,P no-Hendricks, L.

Page 128: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

115

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Imiyezo yolondolozo lwendalo eKapaISixeko saseKapa sinoluhlu olubukekayo lwemiyezo yolondolozo lwendalo neendawo zolondolozo ezilungiselelwe

ukuba abahlali neendwendwe zizonwabise kuzo. Kukho uluhlu olugcweleyo, nolwazi oluphathelele kwezi ndawo,

nolunokufumaneka ekupheleni kwesi sahluko kwicandelo elijongene neMithombo noludwe lwaMaxwebhu

ekufuyenwe kuwo ulwazi.

IXoxo elibuNgwe (Leopard Toad) laseNtshona – Isilwanyana soLondolozo esiseziDolophiniIxoxo elibuNgwe laseNtshona lisele elinomdlandla

kodwa elisengozini yokubhanga. Eli xoxo lifumaneka

kuphela kwimimandla enonxweme ukusuka eKapa

ukuya eGulhas. Lizalela emanzini – kwezi ntsuku oku kwenzeka

kwimihlaba yoluntu okanye yabucala apho kukho iziza ezimbalwa

ezijikelezwe zizakhiwo zasezidolophini. Ngoko ke, intsebenziswano

nabahlali abanegadi anokufumaneka kuzo la maxoxo xa engazali

ibalulekile ukuze aqhubeke ephila. Enye ingozi yawo ziimoto yaye

amaxoxo amaninzi afa ewela indlela ebusika. La maxoxo akhuselwe

ngumthetho yaye akuvumelekanga ukuba uwaqokelele okanye uwase

kwenye indawo.

Xa ufuna ulwazi oluthe xhaxhe ngala maxoxo naxa ufuna ukuwaqonda,

yiya ku-www.leopard.co.za

Page 129: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

116

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

IZITYALO NEZILWANYANA EZOHLUKENEYO NEKHAYA LAK-HO OKANYE INGINGQI OHLA-

LA KUYOISixeko asinako ukuphumeza iinjongo zeSicwangciso-qhinga saso seZityalo neZilwanyana ezohlukeneyo sisodwa.

Umgaqo obalulekileyo oxhasa esi sicwangciso-qhinga usebenzisana nemibutho eliqela nabantu abohlukeneyo.

Ukuba sekhaya kweli lifa linomtsalane lezityalo nezilwanyana ezohlukeneyo kuthetha ukuba thina bemi baseKapa

sinoxanduva olukhulu lokukhathalela le ndalo ililifa lethu. Indalo yezityalo nezilwanyana ezohlukeneyo ezifumaneka

eKapa zisengozini emandla yaye ukuba asizilawuli sizilondoloze ngokufanelekileyo, uninzi lweentlobo zezityalo

nezilwanyana zethu neendawo ezihlala kuzo esinazo okwangoku ziza kutshabalala umphelo. Ngokwengxoxo

sisisizukulwana sokugqibela esinethuba lokusindisa uninzi lwezityalo nezilwanyana zethu. Ukuba asithathi manyathelo

kwangoku, izizukulwana ezizayo azisayi kubona okanye zingcamle kwizinto esinazo ngoku.

Ifoto: Siyifumene ngoncedo lw

eSixeko saseKapa

Page 130: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

117

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Ezinye zezona ngozi zinkulu kwizityalo nezilwanyana zethu ezohlukeneyo

eKapa ziquka:

• Ukunaba nokuphuhliswa kwedolophu

• Ukwanda kwenani labantu

• Ukunaba kweentlobo zezityalo nezilwanyana ezonakalisayo

nezingeyonzalelwane yalapha

• Ubuxelegu, ukulahla izinto nongcoliseko

• Imililo yamadlelo etshisa rhoqo, ebangwa ngabantu

• Ukhuseleko olugqithisileyo kwimililo kwezinye iindawo

Uvavanyo: Ingaba uzikhathalele kangakanani izityalo nezilwanyana ezohlukileyo?

Ewe Hayi

Ingaba usoloko uqinisekisa ukuba umdiza ovuthayo awulahlwa ngefestile yenqwelo-

mafutha yakho?

Ingaba usoloko uya kulahla amaqhekeza akho amatye okanye inkunkuma yasegadini

kwindawo yokulahla emiselwe oko akuyishiyi edlelweni?

Ingaba usoloko uqinisekisa ukuba i-oyile okanye ezinye iimveliso zemichiza zilahlwa

kwiindawo zokulahla ezimiselwe oko azilahlwa kumabala avulekileyo okanye kwimingxuma

yamanzi?

Ingaba unazo izityalo ezohlukeneyo eziyinzalelwane yalapha kwigadi yakho kunye/okanye

kwingingqi yakho?

Ingaba unazo iintaka eziyinzalelwane yalapha ezityelela igadi yakho rhoqo?

Ingaba unawo amacilikishe,amasele okanye izinambuzane eziyinzalelwane yalapha ezifana

nomntan’ezulu okanye amavingivane/amanundu kwigadi yakho kunye/okanye kwingingqi

yakho?

Ingaba ulususe lonke ukhula olonakalisayo olungeyonzalelwane yalapha, ngokubalulekileyo

iRooikrans, Port Jackson, Kikuyu, Fountain Grass, Lantana ne-Chromolaena, kwigadi yakho?

Ingaba ikati yakho inekhola okanye intsimbi yokulumkisa ngalo ndlela ikhusela izilwanyana

ezincinane eziyinzalelwane yalapha?

Ingaba uyakuthintela ukusebenzisa amayeza okubulala izitshabalalisi okanye iyeza

lokubulala izityalo ezinezikhondo ezitshabalalisayo kwigadi yakho?

Ingaba uyawaxhasa amaphulo engingqi yakho okulondoloza iindawo zendalo okanye

’nityale uhlaza’ kumabala enu engingqi?

Ukuba uphendule ngo-ewe kwimibuzo emithathu okanye ngaphezulu usendleleni eya ekubeni ‘negadi/indawo

esemva kwendlu yakho’ yezityalo nezilwanyana esempilweni! Ukuba uphendule ngo-hayi, uninzi lweengcebiso

ezikwisahluko esithi Amanyathelo aSebenzayo zingakunceda uqalise ukuhlala ngokusempilweni.

Page 131: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

118

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

AMANYATHELO ASEBENZAYOUmhlaba ubungayindawo enesithukuthezi kwi-Homo sapiens (abantu) ngaphandle kwelizwi lentaka, ukubona

kweentyantyambo ezidubuleyo unyaka ngamnye, ithemba lokubona icilikishe elityeni, ukwazi nje ukuba iindlovu

neengonyama zisazibhadulela ngokukhululekileyo. Zininzi iindlela esinokuba negalelo ngazo ekusindiseni

nasekukhuseleni izityalo nezilwanyana ezizodwa nezikhethekileyo esinazo eKapa. Nazi ezinye iindlela eninokuthi na

njengabantu nanjengekhaya nikhusele yaye nilondoloze ngazo izityalo nezilwanyana ezohlukeneyo:

Ukulima igadi yezityalo eziyinzalelwane yalaphaNokuba uhlala kwisizana esincinane, ukulima igadi kungaluncedo ukuzinzisa umhlaba, ukuthintela uthuli nentlabathi

ephephethekela kwindlu yakho, ukwenza umthunzi ukupholisa indlu KUNYE nokubonelela ngendawo yokuhlala

izilwanyana nezityalo – ukwenza indawo ekuhlala kuyo izityalo nezilwanyana nokuxhasa izityalo nezilwanyana

ezohlukeneyo.

Nangona kunjalo, kubalulekile ukuba iigadi zethu eKapa zigcwaliswe zizityalo eziyinzalelwane yalapha. Ezi zityalo

zikhule nezilwanyana zengingqi kwixesha elide kubomi obunobunzima nekuyimfuneko ukuba sizixhase kunokuba

sizonakalise ukuze sigcine iintlobo ezininzi zezinto eziphilayo kwesi sixokelelwano sobomi. Ngaphezulu, izityalo

zengingqi zikhule eKapa kwiimeko ezinobunzima, ezinentlabathi ngalo ndlela ke zidinga ukunkcenkceshelwa

kancinane – nto leyo ecutha umthamo wamanzi ekuyimfuneko ukuba uwagcine ukuze igadi yakho ibe ntle.

Ukuba uhlala kufuphi nePaka yeSizwe ekwiNtaba yeTafile, kummandla wolondolozo lwendalo okanye kwisiza

esineentyantyambo ezininzi, kubalulekile ukuba ulime izityalo zengingqi, izityalo eziyinzalelwane yoMmandla

weNqila yeKapa. Izityalo ezivela kude, ezifana nase-Hermanus, zingantshula neentlobo zasendle ezifana nazo

ukwenza ibhastile nto leyo ejongela phantsi iinzame zolondolozo.

Ifoto: Siyifumene ngoncedo lweSixeko saseKapa

Page 132: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

119

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Iingingqi ezohlukeneyo eKapa zineemeko ezohlukeneyo zokukhula kwezityalo, kuqukwa

nobuninzi bemvula ngexesha elithile, ukuvela kwiindawo ezinomoya nohlobo lomhlaba, ngoko

ke uhlobo oluthile lwesityalo alunakulungela wonke ubani. Ngolwazi oluthe vetshe ngeentlobo

ezifanelekileyo zezityalo onokuzityala kwindawo yakho, khangela iwebhusayithi kule dilesi:

www.sanbi.org ze ukhethe icandelo elithi ’plantZAfrica’. Apha uza kufumana ulwazi ngokulima

ngohlobo lwasendle noluhli lwezityalo ezinkcenkcesheleka lula. Qaphela ukuba oluluhlu luquka

iintlobo zezityalo ezivela ngaphandle koMmandla weNqila yeKapa. Ngaphezulu, ummandla

womyezo ofikelelekayo eKirstenbosch uvelise incwadana ebizwa ngokuba ’Greening South

African Schools’ efundisa ngendlela yokwenza igadi enezityalo eziyinzalelwane yalapha, yaye

iyafumaneka kwiNcwadi yeeNcwadi eKirstenbosch.

Eminye imizekelo yezityalo eziyinzalelwane yalapha onokuzijonga xa ulimayo kwigadi yakho

ekummandla we-Cape Flats garden ziquka ezi:

Imithi

Camphor Bush (Tarchonanthus camphoratus)

Milkwood (Sideroxylon inerme)

Wild Olive (Olea europaea subsp. africana)

Amatyholwana

Bietou (Chrysanthemoides monilifera)

Blombos (Metalasia muricata)

Blue Felicia (Felicia aethiopica)

Blue Salvia (Salvia chameleagnea)

Brown Salvia (Salvia africana-lutea)

Cape May (Coleonema album)

Dune Crowberry (Rhus crenata)

Dune Taaibos (Rhus laevigata)

Geelblombos (Athanasia dentata)

Wild Aster (Felicia filifolia)

Wild Dagga (Leonotis leonurus)

Wild Malva (Pelargonium cucullatum)

Wild Scabious (Scabiosa incisa)

Wild Rosemary (Eriocephalus africanus)

Yiba nenkathalo emandla ukuba ungaze ulime naluphi na uhlobo lwezityalo ezonakalisayo

ezingeyonzalelwane yalapha kwigadi yakho. Iintlobo zezityalo ezonakalisayo ezingeyonzalelwane

Izityalo ezinesikhondo/

utyani olwambesa umhlaba

Arctotis (Arctotis stoechadifolia)

Arum Lily (Zantedeschia aethiopica)

Carpet Geranium (Geranium incanum)

Dekriet (Chondropetalum tectorum)

Glastee (Cliffortia ferruginea)

Pig’s Ear (Cotyledon orbiculata)

Sea Lavender (Limonium perigrinum)

Sour Fig (Carpobrotus edulis)

Page 133: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

120

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

yalapha ezifana ne-Rooikrans ne-Fountain Grass ziyingozi emandla kwizityalo nezilwanyana yaye zikwandisa

namathuba engozi yemililo yasendle. Ngoku kusemthethweni phantsi koMthetho woLondolozo lweMithombo

yezoLimo ukulima izityalo ezonakalisayo ezingeyonzalelwane yalapha. Zininzi iintlobo zezityalo eziyinzalelwane

yalapha nezingonakalisiyo ezinokulinywa endaweni yezityalo ezonakalisayo kwigadi yakho. Eminye imizekelo yezityalo

ekungafanelekanga ukuba zithengiswe nekufuneka zisuswe ngokubonakalayo kwigadi yakho ziquka:

Imithi

Crack Willow (Salix fragilis)

Manatoka (Myoporum tenuifolium)

Orange Cestrum (Cestrum aurantiacum)

Pines (e.g. Cluster Pine, Pinus pinaster)

Sweet Pittosporum (Pittosporum undulatum)

Wattles (e.g. Golden Wattle, Acacia pycnantha)

Amatyholwana

American Bramble (Ruibhasi cuneifolius)

Hakeas (e.g. Sweet Hakea, Hakea drupacea)

Oleander (Nerium oleander)

Spanish Broom (Spartinum junceum)

Tickberry (Lantana camera)

Triffid Weed (Chromolaena odorata)

Izityalo ezinesikhondo

Pampas Grass (Cortaderia selloana)

Patterson’s Curse (Echium vulgare)

Izityalo ezikhula emanzini

Red Water Fern (Azolla filiculoides)

Water Hyacinth (Eichornia crassipes)

Ngoluhlu olupheleleyo lweentlobo zezityalo ezonakalisayo ezingeyonzalelwane yalapha, nceda ukhangele kule

dilesi yewebhusayithi: www.invasive.species.sanbi.org okanye uqhagamshelane ne-ofisi kandlunku yeNkqubo

engokuSebenzela aManzi kwiSizwe eKapa kule nombolo: (021) 441 2700.

Ifoto: Nick Helme

Page 134: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

121

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Ukugcina ubumelwane bakho ngokwendaloOnke amabala avulekileyo kwiSixeko sethu, ingengawo nje kuphela amabala ophuculo abucala, kufuneka alinywe

izityalo eziyinzalelwane yalapha. Khuthaza ukugcina amabala avulekileyo oluntu ekwimeko yendalo, umzekelo

ngokulima imiqukumbelo enengca ngamatyholwana nezityalo ezinezikhondo eziyinzalelwane yalapha. Kananjalo

kufuneka sizibandakanye ekukhuthazeni izikolo ukuba ziziqalele ezazo iigadi ezinezityalo eziyinzalelwane yalapha

kumabala emidlalo nakwimiphetho yamabala azo. Amashishini engingqi anganomdla wokuxhasa ngemali

iiprojekthi ezinjalo.

Abalimi Bezekhaya: Ukutyala uhlaza kummand-la we-Cape FlatsAbalimi, uMbutho ongaxhaswa nguRhulumente osekwe kwingingqi

nojongene nophuhliso lokusingqongileyo, uxhasa ukusekwa

kombutho osisigxina ojongene nokusingqongileyo kwiilokishi

ezikummandla we-Cape Flats kusetyenziswa iiNkqubo zawo zoLimo

kwiiDolophu nezingokutyalwa koHlaza kummandla we-Cape Flats. INkqubo

engokutyalwa koHlaza kummandla we-Cape Flats ugxile ekuboneleleni

ngemihombo nokunika inkxaso imibutho esakhasayo etyala uhlaza nelondoloza

izityalo zalapha ngombono wokuvuselela imeko-bume esingqongileyo yezityalo

eziyinzalelwane yalapha kwiilokishi zeli. Ukukhuthazwa kwenkcubeko yolwazi

ngokusingqongileyo, imisebenzi eyenza inzuzo nokudalwa kwamathuba engqesho amiselekileyo kunye neempawu

eziphambili ezimiliselwe kwiprojekthi nganye ukuqinisekisa ukubandakanyeka ngokuzinzileyo koluntu. Ngolwazi

oluthe vetshe qhagamshelana Nombutho obizwa ngokuba: Abalimi kule nombolo yomnxeba: ( 021) 447 1256.

Sisebenzela iSixeko esingenamichiza Imichiza isoloko inetyhefu (izibulala-zitshabalalisi, izibulala zinambuzane, iparafini nedizili) yaye zonakalisa ngokudla

(i-asidi yebhetri yemoto, izicoci zemisele nezezitovu okanye ibhlitshi). Ezi zinto kunzima ukuba isixokelelwano sendalo

sizophule yaye zingonakalisa isixokelelwano sendalo ezidibana nazo – ukutyhefa izilwanyana ezingalungiselelwanga

oko, ukutyhefa isixokelelwano samanzi nezityalo.

Kuphephe ukusebenzisa imichiza eyonakalisayo kwigadi yakho. Khangela eminye echazwe phantsi kwesihloko esithi

‘uLawulo lweZitshabalalisi’ ekupheleni kwesahluko esingeNkunkuma kule ncwadi. Ngalo lonke ixesha khumbula

ukuba igadi yezityalo eziyinzalelwane yalapha iza kudinga izibulala-zitshabalalisi ezingeninzanga njengoko zikhule

ngokuzazi izilwanyana nezinambuzane zengingqi yaye zisebenza ngokwesixokelelwane esinye nezi zinto.

Xa uthenga, qiniseka ukuba uthenga iimveliso ezingenamichiza iyingozi. Oku kuthetha ukuba uza kuyeka ukudala

ingxaki kwasekuqaleni! Yifunde ngocoselelo imiqondiso yeemveliso ukuze wazi ukuba kukho ntoni na kwimveliso

leyo yaye ukhethe eyona ingeyongozi kakhulu. Icandelo leNkunkuma kule ncwadi libonelela ngamathuba anika umdla

ongawasebenzisa endaweni yokucoca ngendlela yakudala nezinye iimveliso neengcebiso eziluncedo ukukubonisa

ukuba ungasebenzisa ziphi iimveliso/imichiza.

Ngalo lonke ixesha yisa imichiza, i-oli esetyenzisiweyo nezinye izinto ezingeyondalo kwiziko ekulahlwa kulo

iNkunkuma ePhathekayo leSixeko okanye kwelinye iziko eliqokelela izinto ezingasetyenziswayo elimiselekileyo

Page 135: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

122

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

(i-oli esetyenzisiweyo ingasiwa kuyo nayiphi na igaraji/isikhululo senkonzo yezithuthi nalapho iza kuqokelelwa ze

irisayiklishwe ngabe-Rose Foundation – jonga icandelo leNkunkuma). Ezi zinto mazingalahlwa kwimingxuma yamanzi

amdaka okanye esitalatweni. Nayiphi na imichiza elahlwe kumngxuma wamanzi amdaka nakumsele wamanzi esitshi

ziphelela empilweni yethu, kumachweba nakwiilwandle, zibulala yaye zitshabalalise izityalo nezilwanyana.

Gcina ubumelwane bakho bucocekile yaye kungekho ngozi kokusingqongileyoInkunkuma yasegadini, yasendlini neyezakhiwo kufuneka isiwe kwiziko lengingqi

ekulahlwa kulo iNkunkuma ePahthekayo (jonga icandelo leNkunkuma). Ukulahla

inkunkuma enjalo emadlelweni yenye yeendlela ezininzi ekonakaliswa ngayo

imimandla yethu yendalo. Amaqhekeza amatye okwakha angacumza izityalo zendalo.

Inkunkuma yasegadini inento eyonakalisayo yezityalo, efana nengca iKikuyu, nethi

itshabalalisa idlelo. Kubaluleke kakhulu ukuba singashiyi, okanye nilahle, iiglasi

ezophukileyo edlelweni. Oku kungenza ukuba ubushushu bugxile ndaweninye nto

leyo ekhokelela kwimililo.

Ukulahla inkunkuma edlelweni, okanye nakuyiphi na indawo evulekileyo

lulwaphulo-mthetho. Ukuba uthe wabona nabani na elahla inkunkuma, nceda

uqhagamshelane namaPolisa eNqila kule nombolo: (021) 596 1999 ukuxela

eso senzo.

Naliphi na iphepha, iplastiki okanye inkunkuma elahlwe esitalatweni, emhlabeni

okanye naphi na apho kungeyondawo yokulahla inkunkuma ibizwa ngokuba

’kukungcolisa’. Yonke inkunkuma ephelela kwimimandla yendalo, ngokukodwa

iplastiki, iyingozi kakhulu kwizilwanyana. Iindawo ezininzi zokutywina zihlala

ziseplastikini zijijele iintamo zezilwanyana, nto leyo esika izikhumba zazo

zizibulale. Isixeko sinikezela ngenkonzo yokuthuthwa kwenkunkuma kuzo zonke

iindlu. Yisebenzise le nkonzo ukuthutha nayiphi na inkunkuma ongenakho

ukuyisebenzisa kwakhona/ukuyirisayiklisha!

Ungaqhubi isithuthi sakho okanye itraki ngaselunxwemeni (qaphela ukuba iMiqathango elawula ukuSetyenziswa

kweZithuthi ngaPhandle kwendlela iyakuthintela oku ngaphandle kokuba ukhululiwe okanye unemvume eyodwa),

okanye kwimimandla yendalo. Ukuba unesithuthuthu ibhayisikili emavili mane, yikhwele kuphela kwiindawo

ezimiselwe oko ngokufanelekileyo nezibekelwe bucala ukwenza oku.

Zibandakanye kwimisebenzi yokusingqongileyo yengingqiUkulawula ihlabathi lethu lendalo luxanduva lomntu wonke yaye umsebenzi omkhulu wenziwa ngokuzithandela

kungajongwanga nzuzo. Ngeli xesha oku kunganiki nzuzo yamali, kukho inzuzo enkulu kubantu abazibandakanya

namaqela okuzinikela kokusingqongileyo. Umsebenzi onjalo ukukhuthaza ukuba uphume wonwabele indalo yethu

elilifa yokusingqongileyo. Ngumsebenzi wentlalo owakha ubuntu. Lo msebenzi wokuzinikela ukhuthazwa ngakumbi

nguMongameli Mbeki.

IKapa linothungelwano olusebenzayo lwamaqela okusingqongileyo, imibutho namaqumrhu, afana neQela elijongene

neeNtaka eKapa, isebe le-Birdlife SA, nombutho wezolimo ezidolophini nokutyalwa kohlaza ezidolophini owaziwa

ngokuba yi-Abalimi Bezekhaya. Uninzi lwemimandla yolondolozo lwendalo yaseKapa inamaqela asebenzayo abahlobo

Page 136: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

123

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

(umzekelo: Friends of Rietvlei) oncedisa ukulawula ummandla

wolondolozo lwendalo yaye wenze neqela lemisebenzi yokuzinikela

equka ukususwa kwezityalo ezonakalisayo ezingeyonzalelwane

yalapha, imfundo nolwazi, ukususwa kwenkunkuma nolondolozo

lwendawo. La maqela aphantsi kwe-WESSA – uMbutho

ojongene neZilwanyana zaSendle neZityalo kokuSingqongileyo

eMzantsi Afrika – owona mbutho mdala nomkhulu woMzantsi

Afrika ongaxhaswa ngurhulumente, ubulungu bawo busekelwe

kwimibutho yokusingqongileyo nombono wawo ikukuphakamisa

uthatho-nxaxheba loluntu ekukhathaleleni umhlaba. Umbutho

iWESSA ukwaxhasa yaye ukhuthaza ukumiselwa kwamaqumrhu

okusingqongileyo nolawulo lwemimandla esingqongileyo kwingingqi

kusetyenziswa amasebe awo.

IMibutho yeBahlobo eKhoyo kummandla weKapa

Afro Montane Information Forum

Friends of Bain’s Kloof

Friends of the Blaauwberg Conservation Area (BCA)

Boland Environment Forum

Bot River Estuary & Environs ’Botfriends’

Friends of Bracken Nature Reserve

Friends of Cecilia Forest

Friends of Constantia Valley Greenbelts

Durbanville Environment Forum

Friends of the Cape of Good Hope

Friends of Helderberg Nature Reserve

HOPE Group (Hillside-Highway Organisation For Protection of The

Environment)

Friends of the Liesbeek

Friends of Lion’s Head

Friends of Little Princess Vlei

Friends of Meadowridge Common

Montagu Eco Club

Montagu Nature Garden Association

Friends of Paarden EilandIfoto: Siyifumene ngoncedo lweSixeko saseKapa

Page 137: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

124

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Friends of Rietvlei

Friends of Rondebosch Common

Scarborough Conservation Group

Friends of Silvermine Nature Area

Friends of Simon’s Town Coastline

Simon’s Town Flora Conservation Group

Friends of the Glen

Friends of Tokai Forest

Friends of Tygerberg Hills

Friends of Wolfgat

Ulondolozo lwendalo luluntuUmmandla wolondolozo lwendalo iHarmony Flats Nature Reserve sisiza esincinane esingaphantsi

kwee-akile ezili-10, nangona kunjalo, sihlala kwiindidi ezohlukeneyo zezityalo ezikhethekileyo ezifana

nezitswele, ezinye zinqabile kakhulu. Esi siza sikummandla we-Strand, yaye singqongwe ziindawo zentlalo

ezihlelekileyo ezingenandlela yakufikelela kwimithombo. Kusetyenziswa iprojekthi Cape Flats Nature

kwasekwa iqela elisebenzayo loluntu iHarmony Flats Nature Reserve ngo-2003. Eli qela lokuzinikela

liqhuba amaphulo okwazisa ngemililo kwizindlu ngezindlu namaphulo olwazi jikelele ngalo mmandla wolondolozo

lwendalo. Abahlali ngoku bangabacimi-mlilo abazinikeleyo. Iqela elisebenzayo lisuse izityalo ezingeyonzalelwane

yalapha, uthintelo lokhukhuliseko yaye laphuhlisa iindlela zokwenza lo mmandla ube ngokhuselekileyo yaye ulawulwe

ngokufanelekileyo ukuze abantwana badlale yaye bafunde nto kuwo. Kule minyaka imbalwa idlulileyo eli qela

likhokele inkqubo yezemfundo ngokusingqongileyo ngeVeki yokuTyalwa kweMithi, likhokela abafundi abangama-400

kulo mmandla wolondolozo, libazisa ngezityalo ezikhethekileyo yaye bechazelwa nangembali yonxulumano loluntu

nommandla wendalo obukekayo.

Kumathambeka eNtaba yeTafile, umbutho we-Friends of Tokai Forest wafumana inkxaso-mali yehlabathi evela

kwiNgxowa-mali ye-Critical Ecosystems Partnership Fund ukuzama ukwenza uluntu luzibandakanye ekugcineni ii-akile

ezimbini zommandla weeNtyantyambo ezikumhlaba oyiNtlabathi kwiKapa eziseNgozini eMbi. Le ndawo ikhethiweyo

ikufuphi nentsalela ekhoyo yommandla weentyantyambo exhasa iintlobo ezininzi zezityalo iRed Data. Umbutho

wamahlathi eMTO wasusa icandelo lemithi etyaliweyo yompayina ngeli xesha umbutho wePaka yeSizwe ekwiNtaba

yeTafile yancedisa ngokutshisa ngaphambi kokususwa ngo-Epreli 2006 ukukhuthaza ukuntshula kwembewu

yeentyantyambo kweli thambeka. Abahlobo basuse idywabasi engeyonzalelwane yalapha kummandla otshisiweyo

(Acacia saligna ne-A. longifolia) yaye bakhangela ngocoselelo ukukhula ngokutsha kwezityalo ezizizihluma –

ezingaphezu kweentlobo ezili-100 okwangoku ezibhaliweyo. Iqela laBahlobo lifumene iziza kummandla omanzi

iSoetvlei ukugcina le ndawo ingenazo izityalo ezonakalisayo kunye nokuncedisa ezinye iiprojekthi kummandla

weZityalo ezilinyiweyo eTokai.

Ifoto: Siyifumene ngoncedo lweSixeko saseKapa

Page 138: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

125

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Ukuba akunakho ukuxhasa iqela labazinikeleyo ngokuthatha

inxaxheba ebonakalayo, cinga ngokuxhasa ngezinye iindlela,

ezifana nokunikela – nokuba kungemali okanye ’ukunikela ngesisa’

(izixhobo, imithi, njalo, njalo). Umzekelo, Abalimi Bezekhaya

baneProjekthi yeMithi kummandla weKapa nalapho abantu

benokubhalisa, njengabahlobo abafumana nabajikelezisa ulwazi

ngale projekthi, okanye njengabanikeli. Iminikelo ingenziwa lula

ngokuthunyelwa kwiwebhusayithi yalo mbutho.

Yonwabele imeko-bume ekungqongileyo nako konke enakoNdwendwela uxhase ummandla wengingqi wolondolozo lwendalo.

Imimandla yolondolozo lwendalo ikho ukuze konwatywe kuyo

ngabantu bonke yaye ziindawo ezintle ukuphumla kuzo uwedwa

okanye nilusapho. Iinkcukaha zoqhagamshelwano zayo yonke

imimandla yolondolozo lwendalo yeSixeko saseKapa iyafumaneka

kwicandelo lethu leMithombo neleZalathisi. IKapa lilodwa ngokuba

nepaka yesizwe esikwimida yalo (iNtaba yeTafile) yaye lizingca

ngommandla wezityalo neentyantyambo ezohlukeneyo owaziwa

kwihlabathi liphela eKirstenbosch. Ifoto: Siyifumene ngoncedo lweSixeko saseKapa

Page 139: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

126

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

IINKCUKACHA ZOQHAGAMSHELWANO NEZIBONELELO EZIKHOYOAbalimi Bezekhaya ’the planters’: Iprojekthi yasezidolophini yezolimo nokukhathalela indalo eluhlaza: ifowuni (021)

447 1256, imeyili: [email protected], Web: www.abalimi.org.za

Botanical Society of South Africa: ifowuni (021) 797 2090

Inombolo yeeNkonzo zoThutho lweNkunkuma, eyoCoco neyokuLahlwa kweNKunkuma yeSixeko

saseKapa: 0860 103 089

Icandelo loLawulo lweZityalo neZilwanyana leSixeko : email: [email protected]

Isebe leMicimbi yaManzi naMahlathi, iOfisi yoMmandla, ifowuni. (021) 950 7100

Eskom, Koeberg Nature Reserve: tel. (021) 550 4021, web www.eskom.co.za

Iofisi yolwazi yaseKirstenbosch National Botanical Garden: ifowuni (021) 799 8783

Ukuchaza izinto ezinxamnye nomthetho (ezibandakanya ukulahlwa kwenkunkuma) kuMapolisa eSixeko, fowunela

kwa-(021) 596 1999.

Table Mountain National Park: ifowuni. (021) 701 8692, imeyili: [email protected], web: www.tmnp.co.za

Ukujoyina okanye ukuqala iqela la`Bahlobo’ qhagamshelana nomququzeleli we-WESSA National Friend, uMarion

Dunkeld-Mengell: ifowuni/ifeksi (012) 667 2183, iselifowuni 083 455 1736

Wildlife and Environmental Society of South Africa, Iofisi yoMmandla weNtshona Koloni: ifowuni (021) 701 1397,

imeyili: [email protected]

Inombolo engahlawulelwayo ye-Working for Water : 0800 005 376

Amathala oLondolozo lweNdalo neMimandla yeNdalo

Ithala leNdalo laseAtlantis

Iiyure: 07:00 – 19:00

Amangeno: R100 nge-4X4 nganye ebandakanya abakhweli abane, abanye abantu yiR9.00 ipemethi, izithuthuthu

R60,00; R9.00 umntu ngamnye ukuhamba esantini nokunyuka intaba

Isithuthi: Iteksi

Izinto ezikhoyo: Ukunyuka intaba, ukuhamba esantini, imizila yee-4X4 neyezithuthuthu

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Uyifumana xa ucele phambi kokuba uze

Uqhagamshelwano: Ifowuni (021) 577 5000; imeyili [email protected]

Page 140: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

127

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Ummandla woLondolozo waseBlaauwberg, eBloubergstrand

Kukho iintlobo ezintathu zezityalo, iCape Flats Dune Strandveld, Swartland Shale

Renosterveld neCape Flats Sand Fynbos.

Iiyure: Ngaselwandle: kusasa de kutshone ilanga (zosi-7 iintsuku ngeveki); Indawo

yokoja nokwenza ipikniki yase-Eerstesteen: 08:00 – 19:00 (Nov – Apr), 08:00 –

17:00 (Meyi – Okt); Blaauwberg Hill: okwangoku ungena kuphela xa ubufake

isicelo kwangaphambili

Amangeno: Akakho ngaphandle kweEerstesteen Resort eyi-R6,00 umntu

ngamnye

Isithuthi: Iteksi okanye ibhasi

Izinto ezikhoyo: Iindawo zepikniki, iindawo zokoja, ukunyuka intaba, iindawo zokutyibiliza kumaza olwandle,

ukubukela iintaka, ukubukela iminenga, ukuloba (kufuneka imvume), izinto ezenziwa ngamaqela ‘Abahlobo’ qho

ngenyanga

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Iziko leMfundo ngokusiNgqongileyo ngoMmandla woloNdolozo waseBlaauwberg

(nceda ubhukishe)

Indawo yokulala: Ayikho

Qhagamshelana: Ifowuni nefeksi (021) 554 0957, imeyili [email protected]

Ithala leNdalo iBracken, eBrackenfell

Eli thala lendalo lixhasa izityalo iCape Flats Sand Fynbos neSwartland

Granite Renosterveld.

Iiyure: 07:30 – 16:00 (ngeentsuku zeveki); ayivuli ngeempelaveki

Amangeno: Akakho

Isithuthi: Iteksi okanye ibhasi

Izinto ezikhoyo: Iipikniki, ukubukela iintaka, iindawo

zokuhamba-hamba ngenyawo ekulula ukuba kuqhutywe nezitulo

zabakhubazekileyo kuzo

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Iziko leMfundo

ngokusiNgqongileyo laseBrackenfell

Indawo yokulala: Ayikho

Qhagamshelana: Ifowuni nefeksi (021) 982 1323, Imeyili: [email protected]

Ithala leNdalo iDick Dent, kummandla waseSomerset West

Qhagamshelana: ifowuni (021) 851 6982, ifeksi (021) 851 2148, imeyili: [email protected]

All Ifotos in this section:C

ourtesy City of C

ape Town

Page 141: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

128

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Ithala leNdalo iDurbanville, elimelene nebala lamahashe laseDurbanville

Izowuni yotshintsho yeSwartland Shale Renosterveld neCape Flats Sand Fynbos.

Iiyure: 07:30 – 16:00 (ngeentsuku zeveki); ayivuli ngeempelaveki

Amangeno: Akakho

Isithuthi: Iteksi okanye ibhasi

Izinto ezikhoyo: Iindawo zepikniki, iindlela zokuhamba-hamba, ukubukela iintaka, inqugwalana (gazebo)

elivulekileyo lokubambela iintlanganiso

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Izinto ezifundisayo zabantwana lisebenzisana ne”Cape for Kids” (nceda

ubhukishe)

Indawo yokulala: Ayikho

Uqhagamshelwano: Ifowuni (021) 970 3097, ifeksi (021) 979 0093

Imeyile: [email protected]

Ipaki yoMgxobhozo iEdith Stephens, ePhilippi

Lo mgxobhozo uxhasa iintlobo-ntlobo zeentaka.

Iiyure: 07:30 – 16:00 (ngeentsuku zeveki); nceda ubhukishe ngeempelaveki

Amangeno: Akakho

Isithuthi: Iteksi okanye ibhasi

Izinto ezikhoyo: Iindawo zepikniki, imigxobhozo yamaxesha onyaka athile, ukusebenzela inesari

yemigxobhozo, igadi yezoLimo yaseziDolophini, igadi yamayeza.

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Iziko leMfundo lase-Edith Stephens

Indawo yokulala: Ayikho

Uqhagamshelwano: Ifowuni (021) 691 8070, ifeksi (021) 691 7375, imeyili: [email protected]

Ithala leNdalo iGreater Zandvlei, eMarina da Gama

Eli chweba lomlambo lixhasa iintlobo-ntlobo zeentlanzi neentaka.

Iiyure: 07:30 – 16:00 (ngeentsuku zeveki); ayivuli ngeempelaveki

Amangeno: Akakho

Isithuthi: Uloliwe

Izinto ezikhoyo: isithintelo-maza, isigu seentaka, iindawo zepikniki, ukukhwela inqanawe, ukuhamba-hamba

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Iziko leMfundo ngokusiNgqongileyo laseZandvlei elikufuphi kwisitishi sikaloliwe

saseSteenbarg (bhukisha phambi kokuba uye ukuba ufuna ukuboniswa iirepthayili)

Page 142: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

129

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Indawo yokulala: Ayikho

Uqhagamshelwano: Ifowuni nefeksi (021) 701 7542, i-imeyili [email protected]

[email protected] xa ufuna ukufundiswa ngendalo

Ithala leNdalo iHarmony Flats, kummandla waseSomerset West

Uqhagamshelwano: ifowuni (021) 851 6982, ifeksi (021) 851 2148,

imeyili: [email protected]

Ithala leNdalo iHelderberg, eSomerset West

Eli thala lendalo lixhasa isityalo iKogelberg Sandstone Fynbos

neBoland Granite Fynbos nezityalo ezingeninzanga kakhulu ze-

bontebok.

Iiyure: 07:30 – 17:30 (Meyi ukuya kuOktobha); 07:30 -19:00

(Novemba ukuya kuEpreli) Iintsuku ezisi-7 ngeveki

Amangeno: R6,00 kwabadala; R4.00 kumaxhego

namaxhegwazana (eze nee-ID); R3,00 kubantwana ze ibe

yi-R5,00 kwizithuthi

Isithuthi: Iteksi

Izinto ezikhoyo: Indawo yepikniki, Duck Inn Restaurant, iziko lolwazi, ivenkile yezipho, ukuboniswa kwemyuziyam,

ukunyuka intaba; iikonsathi eziba sekutshoneni kwelanga, indawo yamayeza aziingcambu (ivula ngo-10:00 – 16:00)

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Iziko leMfundo ngokusiNgqongileyo iMike Woods (nceda ubhukishe ngkufowunela

kwa-(021) 852 8831)

Indawo yokulala: Sugarbird Campsite (xa ufuna ukulala apha, fowunela kwa-(021) 852 8831)

Uqhagamshelwano: Ifowuni nefeksi (021) 851 2148, imeyili: [email protected]

Ithala leNdalo iKenilworth Racecourse

Iiyure: Wenza amalungiselelo xa ufuna ukutyelela

Amangeno: Akakho

Isithuthi: Iteksi okanye ibhasi

Izinto ezikhoyo: Ukuhamba-hamba; ulawulo lwezityalo ezingaqhelekanga

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Ayikho

Uqhagamshelwano: Ifowuni (021) 700 1843; imeyili: [email protected]

Page 143: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

130

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Ithala leNdalo iKogelberg, eGordon’s Bay

Eli thala lezilwanyana nezityalo lixhasa isityalo iKogelberg Sandstone Fynbos.

Iiyure: 07:30 – 16:00 (ngeentsuku zeveki); iNdlela eTyhutyhayo iSteenbras Gorge ivula ngazo zosi-7 iintsuku ngeveki

Amangeno: R15,00 ukungena eSteenbras Gorge (abantu abali-50 ngosuku ubuninzi; iipemethi zifumaneka eSunbird

Lodge ekufuphi nale ndawo)

Isithuthi: Iteksi

Izinto ezikhoyo: ukunyuka intaba, ukuhla entabeni ngentambo, umdlalo wokuzijula eliweni ubanjwe ngentambo

(okwenziwa yinkampani yangaphandle)

Indawo yokulala: Ukukhempisha (ukubhukisha, fowunela kwa-(021) 856 1286)

Uqhagamshelwano: ifowuni (021) 851 4975, ifeksi (021) 851 2148,

imeyili: [email protected]

Ithala leNdalo iLourens River, kummandla waseSomerset West

Uqhagamshelwano: Ifowuni (021) 851 6982, ifeksi (021) 851 2148,

imeyili: [email protected]

Ithala leNdalo leeNgquzu zeNtlabathi eMacassar, eKhayelitsha/Macassar

Ezi ngquzu zentlabathi ezingaselwandle zixhasa iCape Flats Dune Strandveld (Izityalo ezikhula kwiiNgquzu zeNtlabathi).

Iiyure: 07:30 – 16:00 (ngeentsuku zeveki); ayivuli ngeempelaveki

Amangeno: Akakho

Isithuthi: Iteksi okanye ibhasi

Izinto ezikhoyo: Ukwenza ipikniki, ukuloba ngaselwandle, ukunyuka intaba nokudada

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Iinkqubo zemfundo zangaphandle

Indawo yokulala: Ayikho

Uqhagamshelwano: Ifowuni (021) 371 5141, ifeksi (021) 374 1910, imeyili: [email protected]

Ithala leNdalo laseMamre

Iiyure: Wenza amalungiselelo xa ufuna ukutyelela

Amangeno: Akakho

Isithuthi: Iteksi

Izinto ezikhoyo: Indawo yepikniki Ukuhamba-hamba

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Ayikho

Uqhagamshelwano: Ifowuni (021) 577 5000; imeyili: [email protected]

Page 144: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

131

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Ithala loMgxobhozo laseRietvlei, eTable View

Lo mgxobhozo unezityalo zeCape Flats Dune Strandveld ezixhasa

iintlobo-ntlobo zeentaka.

Iiyure: 07:30 – 16:00 (ngeentsuku zeveki); 09:00 – 17:00

(ngeempelaveki)

Amangeno: R5 umntu ngamnye; R15 isithuthi ngasinye

Isithuthi: Iteksi okanye ibhasi

Izinto ezikhoyo: Isikhitshana sokuhamba emanzini, iindawo

zepikniki, iindawo zokuloba, iindawo zokoja, ukunyuka intaba, isigu seentaka

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Iziko leMfundo laseRietvlei

Indawo yokulala: Ayikho

Uqhagamshelwano: Ifowuni (021) 557 5509, imeyili: [email protected],

webhsayithi: www.friendsofrietvlei.co.za

IRondebosch Common

Iiyure: Azikho

Amangeno: Akakho

Isithuthi: Iteksi, ibhasi okanye uloliwe

Izinto ezikhoyo: Iintyatyambo zasentwasahlobo, imizila yembali yepikniki, ukunkcunkca, ukukhwela ibhayisikile,

ukuhambisa inja

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Ayikho

Uqhagamshelwano: Ifowuni (021) 700 1843; imeyili: [email protected]

Ithala leNdalo iRondevlei, eGrassy Park

Lo mgxobhozo uxhasa iintlobo-ntlobo zeentaka. Ulikhaya

kwiimvubu (iihippo) neentlobo ezizodwa ezimbini

zezityalo, iCape Flats Sand Fynbos neCape Flats Dune

Strandveld.

Iiyure: 07:30 – 17:00 (Iintsuku ezisi-7 ngeveki)

Amangeno: Abadala R6,00; Abantwana

(abaneminyaka emi-3 ukuya kweli-13) R3.00; amaxhego

namaxhegwazana R4.00; iimvume zokuloba zamihla le

kwabadala yi-R30.00 ze kubantwana ibe yi-R10.00

Page 145: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

132

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

Isithuthi: Iteksi okanye ibhasi

Izinto ezikhoyo: Iindawo zepikniki, izigu zeentaka, izakhiwo ezide zokubukela indalo, imyuziyam, iakhwariyam,

iindawo zokuloba, ukuhamba ngesikhitshana, iikhempu zokulala ebusuku, isakhiwo esinezibonelelo zenkomfa

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Iziko leMfundo ngokusiNgqongileyo laseRondevlei; Leonard Gill Field Museum

(nceda ubhukishe)

Indawo yokulala: Island Bush Camp elawula yi-Imvumbu Nature Tours

Uqhagamshelwano: Ifowuni (021) 706 2404, ifeksi (021) 706 24045, Imvubu Nature Tours, ifowuni

(021) 706 0842; xa ufuna ukukhempisha ubusuku bonke kwiCape Town Environmental Education Trust,

fowunela kwa-(021) 706 8523

imeyili: [email protected]

Ithala leNdalo iSilwerboomkloof, eSomerset West

Uqhagamshelwano: Ifowuni (021) 851 6982, ifeksi (021) 851 2148,

imeyili: [email protected].

I-Two Rivers Urban Park, edibanisa neRaapenberg Bird Sanctuary

Iiyure: Azikho

Amangeno: Akakho

Isithuthi: Iteksi, uloliwe

Izinto ezikhoyo: Indawo yepikniki, ukubukela iintaka

Uqhagamshelwano: Ifowuni (021) 700 1843; imeyili: [email protected]

Ithala leNdalo iTygerberg, Bellville

Eli thala lendalo lixhasa izityalo zokugqibela ezisengozini yokutshatyalaliswa ezibizwa ngokuba

yiSwartland Shale Renosterveld.

Iiyure: 09:00 – 16:00 (ngeentsuku zeveki); 09:00 – 18:00 (ngeempelaveki nangeeholide zikawonke-

wonke)

Amangeno: Akakho

Isithuthi: Iteksi okanye ibhasi

Izinto ezikhoyo: Ukunyuka intaba, iindawo zepikniki, ukubukela iintaka, ukubukela indalo nje xa iyonke

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Iziko leMfundo ngokusiNgqongileyo laseKristo Pienaar linemidlalo efundisayo

yabantwana (nceda ubhukishe)

Indawo yokulala: Ayikho

Uqhagamshelwano: Ifowuni (021) 913 5695, ifeksi (021) 913 6268

Page 146: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

133

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANA

yokuphilangokulumkileyo

Ithala leNdalo iUitkamp, kummandla waseDurbanville

Uqhagamshelwano: ifowuni (021) 970 3097

IMigxobhozo yaseUitkamp

Iiyure: Azikho

Amangeno: Akakho

Isithuthi: Iteksi, ibhasi

Izinto ezikhoyo: Imigxobhozo eneentyatyambo ezinika umdla, amasele neentaka

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Ayikho

Uqhagamshelwano: ifowuni (021) 970 3097

Ithala leNdalo iWolfgat, eMitchells Plain

Iingquzu zentlabathi ezixhasa isityalo iCape Flats Dune Strandveld.

Iiyure: 07:30 – 16:00 (ngeentsuku zeveki); ayivuli ngeempelaveki

Amangeno: Akakho

Isithuthi: Iteksi okanye ibhasi

Izinto ezikhoyo: Ukwenza ipikniki, ukuloba ukuloba kwiindawo

ezilungiselwe oko ezingaselwandle (kufuneka imvume); iintaka zonxweme,

ukudada

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Iinkqubo zemfundo ezibonelelwa

ngamaziko angaphandle

Indawo yokulala: Ayikho

Uqhagamshelwano: Ifowuni (021) 371 5141, ifeksi (021) 374 1910, imeyili: [email protected]

Ithala leNdalo iZeekoevlei, ePelican Park

Lo mgxobhozo uxhasa iintlobo-ntlobo zeentaka.

Iiyure: 07:30 – 19:30 (Ehlotyeni, Iintsuku ezisi-7

ngeveki); 07:30 – 18:00 (Ebusika, Iintsuku ezisi-7

ngeveki)

Amangeno: Akakho

Isithuthi: Iteksi

Izinto ezikhoyo: Ukwenza ipikniki, ukuloba

Imfundo ngokusiNgqongileyo: Iziko leMfundo

Page 147: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

134

IZITYALO NEZILWANYANA

INCWADANAYOKUPHILAngokulumkileyo

ngokusiNgqongileyo laseZeekoevlei

Indawo yokulala: Bhukisha xa ukukhempisha ufowunele kwa-(021) 706 8523

Uqhagamshelwano: Ifowuni (021) 706 2404, Ifeksi (021) 706 2405,

imeyili: [email protected]

IMigxobhozo yaseZoarvlei

Iiyure: Azikho

Amangeno: Akakho

Isithuthi: Iteksi, ibhasi

Izinto ezikhoyo: Ukuhamba-hamba, ukubukela iintaka

Page 148: INCWADANA yokuphila - Cape Town · Incwadana yokuphila NGOKULUMKILEYO iqulethe uthotho lwamanqanaba asebenzisekayo anokuthi amakhaya ngamakhaya aseKapa awathabathe ze awasebenzisele

Ukufunda le ncwadi kuza kukunceda ukuba

• Wonge imali ngokuthi ulawule ikhaya lakho ngendlela eyiyo.

• Uphucule ukhuseleko ekhaya.

• Ukuqonda imiba ebalulekileyo yokusingqongileyo esijongene nayo xa sisonke.

• Ukuqonda imirhumo yeSixeko.

• Ukwazi ukuba mawuye phi xa ufuna uncedo okanye iingcebiso ngeenkonzo

zeSixeko.

• Ukuzama obunye ubuchwepheshe obufana nezishushubezi zamanzi

ezisebenza ngelanga.

• Ukutyebisa ulwazi lwakho nokonwabela amathala endalo akwimimandla

yethu.

• Ufunde ukulungisa into evuzayo, ukutshintsha iglowubhu yesibane,

ukufakela isilingi, ukujika inkunkuma yakho ibe ngumgquba kunye

nezinye izinto ezincinci eziya kukunceda ukuba uphile ngokukhuselekileyo,

ulondoloze okusingqongileyo kunye nemali yakho.