Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium · Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium 15...
Transcript of Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium · Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium 15...
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
I Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium
W Pałacu Prezydenckim 15 paździer-
nika 2012 roku odbyło się II Ogól-
nopolskie Seminarium w ramach projektu
„Archiwa Przełomu 1989-1991” realizowane-
go wspólnie przez Kancelarię Prezydenta RP
i Kancelarię Senatu pod Honorowym Patro-
natem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
Bronisława Komorowskiego. Objęcie patro-
natem tego wydarzenia wynika z głębokiego
przeświadczenia Prezydenta RP o ogrom-
nej wadze pamięci historycznej i jej znacze-
niu w naszym wspólnym codziennym życiu. Bronisław Komorowski wielokrotnie pod-
kreśla, że wspólne przeżywanie historii przez
miliony Polaków jest fundamentem, na któ-
rym osadzamy naszą narodową i obywatelską
wspólnotę, nasze suwerenne, demokratyczne
i solidarne polskie państwo, z takim trudem
budowane i parokrotnie odzyskiwane.
Temat seminarium: „Archiwa Przełomu 1989-1991” w czasach przełomu. Przegląd źró-deł – ocena stanu zachowania i mapa rozmieszcze-nia spotkał się z szerokim zainteresowaniem.
Do Sali Kolumnowej Pałacu Prezydenckiego
przybyło 250 osób z całego kraju – archiwi-
stów, dokumentalistów, historyków, przedsta-
wicieli archiwów państwowych, społecznych
i kościelnych, stowarzyszeń i fundacji, szkół
wyższych, bibliotek i placówek muzealnych.
Gości powitał Szef Kancelarii Prezydenta
RP Jacek Michałowski, który przypomniał,
że już w 2009 roku wspólnie z minister Ewą
Polkowską, Szefem Kancelarii Senatu, po raz
pierwszy zaczęli rozmawiać na temat projek-
tu „Archiwa Przełomu”, aby w czerwcu 2011
roku zaprezentować go publicznie podczas
konferencji prasowej w Kancelarii Prezyden-
ta RP i następnie jesienią tego samego roku
przeprowadzić pierwszą merytoryczną konfe-
rencję w gmachu Senatu.
Wśród zaproszonych gości w Pałacu Pre-
zydenckim znaleźli się m.in.: wicemarszałek
Senatu Jan Wyrowiński, Szef Kancelarii Se-
natu Ewa Polkowska, Szef Kancelarii Sejmu
Lech Czapla, podsekretarz stanu w Kancela-
rii Prezydenta RP Maciej Klimczak, doradcy
Prezydenta RP Henryk Wujec i prof. Tomasz
Nałęcz, Naczelny Dyrektor Archiwów Pań-
stwowych dr hab. Władysław Stępniak, czło-
nek Rady Instytutu Pamięci Narodowej
prof. Andrzej Paczkowski, dyrektor Instytutu
Europy Środkowo-Wschodniej prof. Jerzy Kło-
czowski, przewodniczący zarządu Stowarzy-
szenia Archiwum Solidarności prof. Andrzej
Friszke, rektor Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego ks. prof. Antoni Dębiński, rek-
tor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyń-
skiego ks. prof. Stanisław Dziekoński i były
rektor tej uczelni ks. prof. Henryk Skorow-
ski oraz reprezentujący przeora Jasnej Góry
dr Aleksander Broda.
Uczestnicy seminarium reprezentowali
siedemnaście archiwów państwowych, trzy-
naście instytucji kościelnych, sześć archiwów
uczelni wyższych, jedenaście bibliotek uni-
wersyteckich, dziewięć muzeów, siedem fun-
dacji i stowarzyszeń, cztery instytuty naukowe
i historyczne, komisje zakładowe Niezależ-
nego Samorządnego Związku Zawodowego
„Solidarność” (NSZZ „Solidarność”), archi-
wum Polskiego Radia i Telewizji, archiwum
Policji i MSW i wiele innych podmiotów.
10
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium
11
Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski wita uczestników II Ogólnopolskiego Seminarium i otwiera debatę na temat projektu „Archiwa Przełomu 1989-1991”, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.
Transmisja online seminarium „Archiwa Przełomu 1989 -1991” z Sali Kolumnowej w Pałacu Prezydenckim.
12
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Wręczenie odznaczeń państwowych
Prezydent Bronisław Komorowski, doceniając starania archiwistów i historyków nadał ordery i odznaczenia osobom zasłużonym w dokumentowaniu najnowszej historii Polski.
Za wybitne zasługi w działalności na rzecz
przemian demokratycznych w Polsce, za osią-
gnięcia w dokumentowaniu i upowszechnia-
niu wiedzy źródłowej o najnowszej historii
kraju odznaczony został:
KRZYŻEM OFICERSKIM ORDERU ODRODZENIA POLSKI
prof. Andrzej Paczkowski
Za wybitne zasługi w dokumentowaniu i upo-
wszechnianiu wiedzy źródłowej o najnowszej
historii Polski uhonorowani zostali:
Uroczystość wręczenia odznaczeń państwowych – Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski uhonorował prof. Andrzeja Paczkowskiego Krzyżem Ofi cerskim Orderu Odrodzenia Polski,
Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.
Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium
13
KRZYŻEM KAWALERSKIM ORDERU ODRODZENIA POLSKI
Michał Ciecierski
Jan Kornek
Wanda Kronman-Czajka
Irena Słodkowska
Krzysztof Zuba
ZŁOTYM KRZYŻEM ZASŁUGI
Krystyna Jastrzębska
Marek Kietliński
Robert Kubaś
Grzegorz Welik
W imieniu Prezydenta RP gratulacje złożył
i odznaczenia wręczył Szef Kancelarii Pre-
zydenta RP Jacek Michałowski. Szczególne
podziękowania skierował do prof. Andrzeja
Paczkowskiego który według jego słów „jest
dla nas symbolem pamięci o czasach przeło-
mu. Pan profesor jest przewodniczącym Rady
Instytutu Pamięci Narodowej. Jest takim ku-
stoszem naszej pamięci (…) Dobrze by było,
żeby wszyscy nasi synowie, córki, wnuki,
wnuczki pamiętali o wydarzeniach, które
zmieniły Polskę. Dla nich robimy ten pro-
gram. To dla nich zachowujemy tę historycz-
ną wiedzę na przyszłość”.
Po zakończeniu uroczystości osoby odznaczone zajęły miejsca obok siebie. Od lewej: Andrzej Paczkowski, Michał Ciecierski, Jan Kornek, Wanda Kronman-Czajka, Irena Słodkowska, Krzysztof Zuba, Krystyna Jastrzębska.
Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.
14
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
List Prezydenta RP do uczestników seminarium
Prezydent RP Bronisław Komorowski skierował list do uczestników seminarium,
który został odczytany przez Szefa Kancelarii Prezydenta RP Jacka Michałowskiego.
Szanowni Państwo!
Pragnę serdecznie powitać wszystkich miłych gości przybyłych do Sali Kolumnowej Pałacu Prezydenckiego na seminarium ogólnopolskie „Archiwa Przełomu 1989-1991 w czasach prze-łomu. Przegląd źródeł – ocena stanu zachowania i mapa rozmieszczenia”.
Cieszę się, że inicjatywa podjęta przez moich najbliższych współpracowników w Kancelarii Prezydenta wraz z Kancelarią Senatu spotkała się powszechnie z życzliwym przyjęciem. Od roz-poczęcia projektu akces zgłosiło ponad siedem-dziesiąt instytucji naukowych, uczelni, bibliotek,
Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski odczytał list Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego skierowany do uczestników seminarium, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.
Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium
15
archiwów, organizacji pozarządowych i osób prywatnych. A jestem przekonany, że z czasem dołączy do tego grona jeszcze wiele innych. Już dzisiaj jednak pragnę podziękować wszystkim Państwu zaangażowanym w tworzenie „Archi-wów Przełomu”.
Wydarzenia sprzed 23 lat, których punktami centralnymi były wybory z 4 czerwca oraz powo-łanie rządu Tadeusza Mazowieckiego 12 wrze-śnia 1989 roku, zapoczątkowały rozpad bloku komunistycznego i otworzyły drogę do odzyskania pełnej suwerenności przez państwa pozostające od pół wieku pod kontrolą Związku Sowieckie-go. Polacy znaleźli się wówczas w awangardzie zmian, które wkrótce przeobraziły nie do pozna-nia mapę polityczną Europy i świata. W Warsza-wie i setkach innych polskich miast następowały zasadnicze zmiany, powstawały liczne inicjaty-wy obywatelskie. W roku 1990 odbyły się wybory samorządowe i prezydenckie, a w 1991 – pierw-sze całkowicie wolne wybory parlamentarne. Dla pokolenia Solidarności, do którego należę, były to bez wątpienia najważniejsze doświadczenia w naszym życiu. Odrodzenie się niepodległej Rze-czypospolitej było też spełnieniem marzeń genera-cji naszych ojców, która walczyła na wszystkich frontach II wojny światowej.
Był to olbrzymi sukces całego społeczeństwa, jeden z największych w XX-wiecznych dziejach Polski. Dzisiaj jednak stajemy wobec potrzeby przybliżania go kolejnemu pokoleniu, które wy-rosło już w warunkach wolności i demokracji. Dla nich ówczesne przeżycia moich rówieśników i ludzi od nas starszych, wciąż tak żywo obec-ne w naszych wspomnieniach, stanowią już za-mknięty rozdział historii ojczystej, w którym nie mieli okazji brać udziału. Realia współcze-snego świata, przeżywającego rewolucję infor-
macyjną, sprawiają zaś, że skuteczne docieranie do młodych odbiorców wymaga ułatwienia do-stępu do źródeł, dokumentów i pamiątek z owych czasów.
Ma to też niebagatelne znaczenie dla prowa-dzenia badań i popularyzacji wiedzy o latach przełomu. Archiwalia pochodzące zwłaszcza z lat osiemdziesiątych pozostają bowiem rozproszone, a stopień ich zachowania jest niestety różny. Do-kumentacja z lat 1980-1981 została po 13 gru-dnia przejęta przez aparat ówczesnej władzy i w ogromnej większości nie zachowała się.
Tym większa jest więc zasługa osób, które w warunkach stanu wojennego i zagrożenia re-presjami podjęły trud gromadzenia zbiorów pry-watnie, ratując pamięć o przeszłości, prawdę historyczną, pamięć wielkiego ruchu przed za-pomnieniem i zafałszowaniem. Wykorzystywa-no w tym celu kasety magnetofonowe, na których rejestrowano wiele związkowych zebrań. Jesz-cze przed 1989 rokiem ukazało się kilka tomów spisanych nagrań z dokumentacją dziejów Soli-darności.
Ruchy nieformalne, wolnościowe i społecz-ne wraz z całym swoim bogactwem oddolnych inicjatyw, nie mając typowych struktur i proce-dur biurokratycznych, często wymykają się zabie-gom historyków i archiwistów. Tak było również w dramatycznym i pełnym wydarzeń schyłku lat osiemdziesiątych, kiedy strajki majowe i sierpnio-we 1988 roku, a następnie powstanie Komite-tu Obywatelskiego otworzyło drogę do wielkiego przełomu. Zachowanie dokumentacji z tego okre-su zawdzięczamy staraniu konkretnych osób, które o to dbały. Na szczęście tych osób nie za-brakło i dzięki nim dysponujemy nagraniami wielu ważnych dyskusji nad projektami uchwał
16
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
i sprawozdaniami oraz korespondencją. Wszyst-ko to pozwala dzisiaj ogarniać wzrokiem tamten gorący czas, wysiłki poszczególnych osób, nasz ów-czesny sposób myślenia, nadzieje i obawy.
„Archiwa Przełomu” mają przede wszystkim dokumentować tę ogromną i różnorodną aktyw-ność obywatelską, społeczną i polityczną, dzię-ki której odrodziło się nasze na powrót wolne państwo. Doceniając wagę tego wspaniałego dziejowego momentu, którego byliśmy świadka-mi i uczestnikami, winniśmy dołożyć wszelkich starań, aby pozostał on już na zawsze ważnym
punktem odniesienia dla naszych rodaków, dla zbiorowej pamięci i tożsamości narodowej. Aby tak się stało, potrzeba nam stworzyć Księ-gę Odrodzonej Polski – podobnie jak to czyniono w Drugiej Rzeczypospolitej, lecz oczywiście już za pomocą innych, najnowocześniejszych technik. W niej my, obywatele Trzeciej Rzeczypospolitej, będziemy mogli się przejrzeć i zobaczyć, jak długą drogę przeszliśmy i jak wiele udało nam się osią-gnąć. Z naszej historii – nie tylko tej odległej, lecz również najnowszej – mamy bowiem powody czerpać poczucie dumy i siły, tak potrzebne do za-pewnienia dalszej pomyślności naszej Ojczyźnie.
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Pierwszą część debaty seminaryjnej prowadził Maciej Klimczak podsekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP. Na zdjęciu od lewej: Henryk Wujec doradca Prezydenta RP; Jan Wyrowiński wicemarszałek Senatu; Ewa Polkowska
Szef Kancelarii Senatu oraz Maciej Klimczak, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.
IIReferaty wprowadzające
20
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Kotwice narodowej pamięci
Jacek MichałowskiSzef Kancelarii Prezydenta RP
Dzisiejsza konferencja jest drugim ogólno-
polskim seminarium poświęconym naszemu
wspólnemu projektowi. W czerwcu ubiegłe-
go roku zaprezentowaliśmy opinii publicz-
nej projekt „Archiwa Przełomu 1989-1991”,
do którego zaprosiliśmy najróżniejszych
partnerów. Już w listopadzie 2011 roku w sze-
rokim gronie dyskutowaliśmy w Senacie
o utworzeniu kolejnych etapów rozwoju no-
wego programu archiwalnego. Tamto spo-
tkanie pod tytułem „Archiwa Przełomu jako
przedmiot badań naukowych” dobitnie przy-
pomniało, że Senat był pierwszą niekomu-
nistyczną instytucją, że Kancelarię Senatu
tworzyliśmy od podstaw, że była to pierwsza
stworzona od zera instytucja wolnego pań-
stwa. Dzięki temu w archiwum Kancelarii Se-
natu mogły przetrwać materiały, które temu
tworzeniu towarzyszyły. Tam też, na samym
początku – w 1989 roku, odznaczona dzisiaj
pani doktor Inka Słodkowska zaczęła budo-
wać podwaliny archiwum partii politycznych.
Ulotne druki ówczesnych partii politycznych,
a były ich dziesiątki, są obecnie do obejrze-
nia, są opracowane, są dowodem na to, co się
wówczas działo. Istnieje potrzeba scalania, di-
gitalizowania, udostępniania tych wszystkich
archiwaliów dotyczących partii politycznych,
ruchów społecznych, wydarzeń z przełomu
lat 1989-1991.
W liście Prezydenta Bronisława Komorow-
skiego była mowa o wadze tego projektu dla
przyszłych pokoleń. Wiemy, że tylko poprzez
Internet mamy szansę stworzyć taką płasz-
czyznę, która umożliwi szczególnie młodym
ludziom dostęp do informacji z najnowszej
historii naszego kraju. Tak, żeby nie my-
lili powstania warszawskiego z przełomem
1989 roku.
Dziś można ocenić, że zainteresowanie po-
wstającym archiwum internetowym jest bar-
dzo duże. Dołożymy wszelkich starań, żeby
różne instytucje, nie tylko w Polsce, były włą-
czone w proces pilnowania zasobów naszej
narodowej pamięci i starań o to, aby były one
dostępne dla wszystkich. Mam tu na myśli In-
stytut Polski i Muzeum Generała Sikorskie-
go w Londynie, Instytut Józefa Piłsudskiego
w Waszyngtonie, Instytut Literacki w Ma-
isons Laffi tte. Istotne jest to, że nasz projekt
rozpoczynamy od przełomu, do którego do-
szło stosunkowo niedawno, dwadzieścia trzy
lata temu. Myślimy również o tym, żeby skon-
centrować się na kolejnych przełomach w dal-
szym etapie budowy naszego archiwum. Tych
przełomów w historii Polski najnowszej było
bardzo wiele.
Czy warto na początku XXI wieku poświę-
cać tyle uwagi wydarzeniom minionego stule-
cia? Oczywiście, że warto. Warto! Prezydent
Bronisław Komorowski mówi o takich kotwi-
cach pamięci narodowej, że są sprawy i miej-
sca, które budują naszą polską tożsamość
i dumę narodową, uczą nowoczesnego patrio-
tyzmu. To jest właśnie przyczyna i cel naszego
projektu – uczenie nowych pokoleń właściwe-
go spojrzenia na historię, z jednej strony kry-
tycznego, ale z drugiej strony pełnego dumy
i szacunku dla przeszłości. Pragniemy zain-
teresować młodych Polaków edukacją histo-
ryczną, a poprzez nią kształtować postawy
obywatelskie i patriotyczne. Stąd Prezydent
Bronisław Komorowski wspiera m.in. akcję
biało-czerwonych kotylionów przypinanych
w historycznych momentach ważnych rocz-
nic narodowych. Z wielką radością obcho-
dzimy np. Dzień Wolności upamiętniający
4 czerwca 1989 roku. Naprawdę mamy powo-
Referaty wprowadzające
21
Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski wygłasza referat wprowadzający do dyskusji. Na zdjęciu: Ewa Polkowska Szef Kancelarii Senatu i Maciej Klimczak podsekretarz stanu w KPRP,
Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.
dy do radości, co nie znaczy, że nie powinni-
śmy poprawiać naszej rzeczywistości.
Ważne, aby to, co robimy miało adresa-
ta w przyszłych pokoleniach, ale też abyśmy
umieli zainteresować i wciągnąć młodzież
w tę wspólną pracę. Naszym marzeniem
jest, aby „Archiwum Przełomu” było w każ-
dej szkole, czyli, żeby ten projekt miał swoją
cząstkę w każdej szkole, a następnie w każ-
dej wyższej uczelni. „Archiwum Przełomu”
w każdej szkole może być takim szczególnym
miejscem spotkań z historią, które uczniowie
sami będą tworzyć, np. organizując spotkania
z dziadkami czy rodzicami, którzy opowie-
dzą o czasach przełomu, będą poznawać hi-
storię nie tylko naszego państwa, ale również
historię swojego miasta, swojej wsi… Henryk
Wujec radzi, gdzie szukać śladów niedaw-
nej przeszłości, nawołując: „Trzeba oczyścić
piwnice!”
Dołączmy do tego apelu – warto przeka-
zać młodzieży to, co znajdziemy w piwnicach
naszych domów, żeby młodzi mogli tworzyć
„Archiwa Przełomu” w każdej szkole. Warto
również, aby ta inicjatywa miała swoje nagro-
dy – nagrodę Prezydenta RP, a może też na-
grodę Marszałka Senatu, abyśmy wspólnie
zastanowili się nad tym, w jaki sposób prze-
kuć tę ideę w czyn, w jaki sposób zachęcić Mi-
nisterstwo Edukacji Narodowej, Ministerstwo
Nauki i Szkolnictwa Wyższego, aby włączyły
się w ten ważny edukacyjnie projekt.
22
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Polska transformacja po raz pierwszy w katalogu zasobu online
Ewa PolkowskaSzef Kancelarii Senatu
Mam nadzieję, że to nasze drugie spotkanie
będzie owocne. Nawiązując do słów Prezy-
denta RP zawartych w liście i do wypowiedzi
ministra Jacka Michałowskiego, chcę poka-
zać, że przy wielu okazjach obchodzimy dzień
4 czerwca jako Dzień Wolności, dziś wpięliśmy
znaczki z tą datą, dowodząc, że pamiętamy
o tym przełomowym wydarzeniu. I chcemy,
żeby ta pamięć jeszcze bardziej się wypełniała.
Nasz projekt jest otwarty. Wspólnie two-
rzymy go i cały czas namawiamy do twór-
czego wypełniania go treścią. Mam nadzieję,
że podzielacie Państwo opinie, iż jest to pro-
jekt wartościowy i zasługuje na dalszą realiza-
cję. Ostatni rok pokazał, kiedy zaczęliśmy go
wypełniać konkretną treścią i tworzyć instru-
menty do naszej współpracy, że jest to pomysł
bardzo wartościowy, ale trudny w realizacji.
Mamy nadzieję, że ten pierwszy, trudny etap
mamy już za sobą i wyrośnie z tego projek-
tu dorodna, piękna, posażna panna. Stąd
zachęcamy do jak najpełniejszego udziału
i zaangażowania w projekt. Jesteśmy przeko-
nani, że nasza wspólna determinacja umożli-
wi stworzenie pierwszego w Polsce katalogu
zasobu online związanego z okresem polskiej
transformacji.
Uruchomiliśmy portal internetowy www.
archiwaprzelomu.pl. Od października 2011
roku działa on już w docelowej grafi ce i ukła-
dzie. Składa się z dwóch warstw – z portalu in-
formacyjnego oraz katalogu zasobów online, czyli bazy danych w układzie tematycznym.
Warto dodać, że baza danych umożliwia bez-
pośrednie dotarcie do obrazów dokumentów,
a dokumentację audiowizualną już można
odsłuchać i obejrzeć na stronie portalu nasze-
go projektu.
Archiwum Senatu wprowadziło już na tę
stronę szesnaście tematów z dokumen-
tacją i nie jest to wyłącznie materiał po-
chodzący z zasobu archiwum senackiego,
co byłoby najprostsze, ale posunęliśmy się
do przodu, publikując materiały z innych
ośrodków archiwalnych, najlepiej przygoto-
wanych do współpracy z nami. Szczególne
słowa podziękowania kierujemy do archi-
wów państwowych z Częstochowy, Przemy-
śla, archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego,
które najszybciej odpowiedziały na nasz apel
z poprzedniej konferencji, z jesieni ubiegłe-
go roku. Lista partnerów jest dziś znacznie
dłuższa – zaawansowana jest współpraca z ar-
chiwum Komisji Krajowej Solidarności i ar-
chiwum Kancelarii Prezesa Rady Ministrów
oraz najważniejszym naszym partnerem stra-
tegicznym – Archiwum Prezydenta RP.
Słowa podziękowań należą się wszystkim
osobom prywatnym, które w istotny sposób
wzbogaciły zasób archiwalny naszego wspól-
nego projektu. Obecnie na portalu prezento-
wane są obrazy oryginalnych dokumentów
przekazanych przez senator Grażynę Sztark,
wicemarszałka Senatu poprzedniej kadencji,
działaczkę regionalnego Komitetu Obywatel-
skiego w Białogardzie. Udało nam się też po-
zyskać od Jacka Fedorowicza unikalny fi lm
instruktażowy, przygotowany i zrealizowany
bezpośrednio przed czerwcowymi wyborami
1989 roku. W sumie współpracujemy z trzy-
dziestoma siedmioma instytucjami i trzy-
dziestoma czterema osobami prywatnymi
i mam nadzieję, że to nie koniec listy partne-
rów, uczestników i przyjaciół projektu. Prosi-
my o więcej.
Referaty wprowadzające
23
Szef Kancelarii Senatu Ewa Polkowska wygłasza referat wprowadzający. Na zdjęciu od lewej: Maciej Klimczak podsekretarz stanu w KPRP oraz Jacek Michałowski Szef Kancelarii Prezydenta RP, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.
Chciałabym poinformować, że od dwóch
miesięcy trwają prace nad ważną aplikacją,
umożliwiającą opis zbiorów i zapis plików
cyfrowych na potrzeby projektu przez użyt-
kowników zewnętrznych. Aplikacja ma uła-
twić proces przyjmowania plików cyfrowych
zbiorów od użytkowników pragnących udo-
stępnić materiały i zaprezentować się w kata-
logu zasobów online na stronie internetowej
naszego projektu. Aplikacja będzie dostęp-
na bezpłatnie na stronie projektu. Umożli-
wi samodzielne opracowywanie archiwaliów
przez uczestników projektu – instytucjonal-
nych i osoby prywatne. Będzie ułatwiała zin-
deksowanie i opisanie zgodnie z wymogami.
Wiążemy z tym instrumentem duże nadzieje,
ale jednocześnie nie chcielibyśmy, jeżeli wy-
stąpiłyby jakieś trudności w uruchomieniu,
żeby podważało to zaufanie do naszych insty-
tucji i samego projektu. Dlatego zamierzamy
w najbliższym czasie przeprowadzić test funk-
cjonalności tej aplikacji, czyli program pilota-
żowy testujący ją po to, aby następnie ułatwić
wszystkim zainteresowanym umieszczanie
dokumentów bezpośrednio na miejscu, tam
gdzie się one znajdują. Naszym partnerem
pilotażowym będzie Europejskie Centrum
Solidarności oraz kilka spośród archiwów
państwowych.
Obecnie naszym najważniejszym zada-
niem jest archiwizowanie i opracowywanie
dokumentów, ale mam nadzieję, że już niedłu-
go – co uważam za niezmiernie ważne – będą
możliwe osobiste kontakty naszych archiwi-
stów i nas tu obecnych, abyśmy wzajemnie się
poznawali, także swoje oczekiwania i umac-
niali więzi. Nic bardziej nie konsoliduje wokół
wspólnego przedsięwzięcia, jak bezpośrednie
kontakty, dlatego umożliwimy naszym pra-
cownikom wyjazdy do Państwa instytucji,
żebyśmy poznali się osobiście i przy okazji
mogli zajrzeć w wasze rzeczywiste zasoby ar-
chiwalne. W ramach nawiązywania bliższych
kontaktów archiwiści z Kancelarii Senatu wy-
bierają się do Europejskiego Centrum Soli-
darności, do archiwum Komisji Krajowej
NSZZ „Solidarność” i do wszystkich Państwa,
24
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
jeśli nas tylko zaprosicie, a my także będziemy
zapraszali na spotkania z nami.
Chcemy, aby każda instytucja, każda osoba
prywatna, każdy obywatel Polski, którzy mają
w swoich zasobach coś, co obrazuje tamten
niezmiernie ciekawy okres naszej historii, nie
byli pozostawieni samym sobie, aby mogli ko-
rzystać z naszej instytucjonalnej pomocy i do-
łączyli do wspólnego projektu.
Z ogromną przyjemnością zapraszam Pań-
stwa w przyszłym roku ponownie do Kance-
larii Senatu, żebyśmy podsumowali nasze
dokonania, zobaczyli, w którym jesteśmy
miejscu i jak wielka praca jeszcze przed nami.
Archiwa Okrągłego Stołu – z zapisu obrad i tajemnic kuluarów
dr Wojciech KulisiewiczDyrektor Biblioteki Sejmowej
Obrady Okrągłego Stołu, które odbywały się
od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 roku, obrosły
bardzo bogatą, liczącą kilkaset pozycji, litera-
turą i ciągle budzą zainteresowanie badaczy
(by wspomnieć ciekawą pracę Jacqueline Hay-
den The Collapse of Communist Power in Poland,
Routledge 2011). Ukazało się również szereg
wydawnictw źródłowych zawierających teksty
dokumentów zarówno wytworzonych w cza-
Prelegenci i uczestnicy I panelu. Na zdjęciu od lewej: dr Janusz Kuligowski, Robert Kubaś, dr Paulina Codogni, dr Irena Słodkowska, dr Wojciech Kulisiewicz, prof. Andrzej Friszke, dr hab. Władysław Stępniak,
Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki
Referaty wprowadzające
25
sie obrad, jak i powstałych w okresie przygo-
towań do tego wydarzenia.
Okrągły Stół stał się z czasem symbolem
„negocjowanej” rewolucji, rozumianej jako
rozłożone w czasie przejęcie władzy o spo-
kojnym przebiegu. Wywołało to w części
społeczeństwa poczucie braku symbolicz-
nego „punktu zero” kończącego PRL, a roz-
poczynającego Trzecią Rzeczpospolitą. Jak
twierdzą redaktorzy największej dotąd edycji
dokumentów i materiałów okrągłostołowych:
„Rok 1989 nie miał ani swojej Bastylii, ani
Pałacu Zimowego, tylko właśnie (...) rozcią-
gnięty w czasie, wypełniony setkami godzin
relacji medialnych Okrągły Stół”. Jednak we-
dług sondażu przeprowadzonego przez GfK
Polonia w lutym 2009 roku – 53% responden-
tów uznało, że Okrągły Stół miał pozytywny
wpływ na dzieje Polski, a 42% było odmienne-
go zdania. Ale aż 67% oceniło porozumienie
jako kompromis dla dobra Polski.
Dotychczas ukazało się kilka edycji mate-
riałów źródłowych powstałych w trakcie obrad
Okrągłego Stołu. Już w 1989 roku Polska
Agencja Prasowa (PAP), Biuro Krajowe Pol-
skiej Rady Obrony Narodowej (PRON) oraz
NSZZ „Solidarność” Region Warmińsko-Ma-
zurski1 opublikowały niezależnie od siebie ze-
stawy ofi cjalnych dokumentów. Publikacje
zawierały wystąpienia podczas obrad plenar-
nych, komunikaty sformułowane na ich za-
kończenie oraz stanowiska trzech głównych
zespołów negocjacyjnych (w sprawie reform
politycznych; w sprawie polityki społecznej
i gospodarczej oraz reform systemowych;
1 Okrągły Stół, J. Barszczewski, J. Grocholska (oprac., wybór, red.), cz. 1-2, «Zeszyty Dokumentacyjne. Seria Monografi czna» 7/8-9/10, Warszawa 1989; Porozumie-nia Okrągłego Stołu: 6 luty – 5 kwietnia 1989: dyskusja plenarna, dokumenty, notki biografi czne, Warszawa 1989; Porozumienia Okrągłego Stołu: Warszawa 6 luty –5 kwiet-nia 1989, Olsztyn, 1989.
w sprawie pluralizmu związkowego). Edycje
obejmowały również Postanowienia końcowe, do których załącznikami były sprawozdania
z prac dziewięciu podzespołów i dwóch grup
roboczych2. Forma, nazewnictwo (sprawoz-
danie, protokół, ustalenia, stanowisko) oraz
objętość poszczególnych dokumentów były
bardzo zróżnicowane, uzależnione od wy-
niku obrad. Podpisane dokumenty trafi ały
w ręce ich sygnatariuszy i dzisiaj – mimo prze-
prowadzonej kwerendy – nie udało się odna-
leźć kompletu ich oryginałów.
Edycje ofi cjalne (PAP i PRON) nie zawiera-
ły wypowiedzi Władysława Siły-Nowickiego,
który na pierwszym posiedzeniu plenarnym
zabrał głos bezpośrednio po inauguracyjnej
wypowiedzi Czesława Kiszczaka, a przed
Lechem Wałęsą i zaapelował do zebranych:
„Proszę Państwa! Kraj teraz patrzy na nas,
chodzi o to, abyśmy żyli jego nadziejami, jego
radościami i także tym, co kraj niepokoi. Po-
nieważ ostatnio zdarzyły się fakty niepoko-
jące w wysokim stopniu opinię publiczną,
mówię tu o śmierci dwóch kapłanów, pragnę
abyśmy dla zaznaczenia, że jakie ostatecznie
okażą się przyczyny tej śmierci, jakiekolwiek
by się okazały, że nigdy nie zdoła to ani za-
chwiać, ani osłabić naszej woli osiągnięcia tak
niezbędnego dla naszej Ojczyzny porozumie-
nia narodowego. Z myślą tą proszę wszystkich
obecnych, aby uczczono śmierć gorliwych ka-
płanów i wielkich patriotów – księdza Stefana
Niedzielaka i księdza Stanisława Suchowolca
– powstaniem i minutą ciszy”.
2 Dokumenty końcowe sformułowały podzespoły: ds. Reformy Prawa i Sądów; ds. Środków Masowego Przekazu; ds. Oświaty, Szkolnictwa Wyższego, Na-uki i Postępu Technicznego; ds. Młodzieży; ds. Poli-tyki Mieszkaniowej; ds. Rolnictwa; ds. Górnictwa; ds. Zdrowia; ds. Ekologii oraz grupy robocze – ds. Sa-morządu Terytorialnego; ds. Stowarzyszeń.
26
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Po chwili od przedstawicieli strony rządo-
wej wypłynęła propozycja, aby w odpowiedzi
uczcić też pamięć sierżanta milicji Zdzisława
Karosa, śmiertelnie postrzelonego w lutym
1982 roku podczas szamotaniny z dwoma na-
stolatkami, członkami organizacji Powstań-
cza Armia Krajowa (Druga Kadrowa), którzy
chcieli odebrać mu broń służbową. Wów-
czas Stanisław Ciosek i ks. Alojzy Orszulik
ustalili, że ponieważ wniosek Siły-Nowic-
kiego nie był uzgodniony z żadną ze stron,
zostanie wyłączony z retransmisji telewizyj-
nej. Nie został też odnotowany w ofi cjalnych
zapisach.
Wobec pojawiających się już w 1989 roku
w książkach i prasie odwołań do „poufnych
rozmów” (Krzysztof Leski, Konstanty Ge-
bert i in.) czy wręcz „zmowy elit” (Krzysztof
Wyszkowski), do której doszło w Magdalence
(„najciężej pracująca kobieta przy Okrągłym
Stole”) Krzysztof Dubiński, w latach 1988-
1989 sekretarz zespołu rządowego, opubliko-
wał swoje notatki z tychże rozmów3. Wobec
braku innej dokumentacji (oprócz fotogra-
fi cznej) są to jedyne dostępne dzisiaj mate-
riały z Magdalenki. Wypada dodać, że nie
zostały dotąd zakwestionowane w żadnej
z poważnych prac historycznych. Te same
materiały zostały opublikowane w znacznie
rozszerzonym wydaniu z 1999 roku4, często
powoływanym jako źródło w licznych publi-
kacjach. Niemniej warto zaznaczyć, że mit
„zmowy” czy „zdrady” w Magdalence został
obalony dopiero w roku 2009 przy okazji dys-
kusji związanych z 20. rocznicą obrad. Nie-
bagatelną rolę odegrał tu Prezydent Lech
Kaczyński (uczestnik rozmów w Magdalen-
ce), stwierdzając na zorganizowanym przez
3 Krzysztof Dubiński, Magdalenka, transakcja epoki: notatki z poufnych spotkań Kiszczak-Wałęsa, Warszawa 1990.
4 Okrągły Stół, oprac. K. Dubiński, Warszawa 1999.
siebie 6 lutego 2009 roku spotkaniu history-
ków, że „nie doszło tam do spisku”, w wyniku
którego rządzący „zamienili władzę na wła-
sność”. Nie oznacza to oczywiście śmierci
czarnej legendy Okrągłego Stołu.
W latach 90. poszerzał się zakres wie-
dzy źródłowej o koncepcjach i działaniach
władz komunistycznych, szczególnie z okre-
su „rozmów o rozmowach”, a także o rela-
cjach pomiędzy państwami rozpadającego
się „obozu socjalizmu”5. Konieczne jest także
przypomnienie publikacji źródłowych doty-
czących roli Kościoła, zwłaszcza w procesie
dochodzenia do Okrągłego Stołu6 lub źró-
deł pochodzących z zasobów kościelnych
jak fragmenty prywatnego archiwum sekre-
tarza Episkopatu Polski arcybiskupa Broni-
sława Dąbrowskiego7, czy notatki z rozmów
z władzami PRL ks. biskupa Alojzego Or-
szulika8. W 2006 roku ukazały się drukiem
stenogramy trzech posiedzeń (7 listopada
1987, 18 grudnia 1988, 23 kwietnia 1989)
Komitetu Obywatelskiego przy Przewodni-
czącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie
przygotowane na podstawie zachowanych
nagrań i wzbogacone o raporty z „operacyj-
nego rozpoznania” tych spotkań przez agen-
tów SB oraz (na podstawie prasy podziemnej)
5 Tajne dokumenty Biura Politycznego i Sekretariatu KC. Ostatni rok władzy 1988-1989, Stanisław Perzkowski [Andrzej Paczkowski] (red.), Londyn 1994; Polska 1986-1989: koniec systemu. Materiały międzynarodo-wej konferencji, Miedzeszyn 21-23 październik 1999, t. 3, Dokumenty, A. Dudek, A. Friszke (red.), Warszawa 2002.
6 Tajne dokumenty Państwo-Kościół 1980-1989, Londyn--Warszawa 1993.
7 Peter Raina, Rozmowy z władzami PRL. Arcybiskup Dąbrowski, w służbie Kościoła i Narodu, t. 2 1982-1989, Warszawa 1995.
8 Alojzy Orszulik, Czas przełomu. Notatki z rozmów z władzami PRL w latach 1981-1989, Warszawa 2006.
Referaty wprowadzające
27
uchwały i oświadczenia Komitetu Obywatel-
skiego9.
W pobieżnym z konieczności przeglądzie
publikacji źródłowych związanych z Okrą-
głym Stołem nie można pominąć materiałów
dyplomatycznych z korespondencją amba-
sady USA w Warszawie z Departamentem
Stanu10 oraz korespondencją z tego samego
okresu pomiędzy ambasadą PRL w Waszyng-
tonie a centralą MSZ11.
Rozpoczęto także dokumentowanie kon-
cepcji i działalności odłamów radykalnej
opozycji tworzącej kierunek odmienny od re-
prezentowanego przez Lecha Wałęsę i Komi-
tet Obywatelski12.
Wreszcie w 2004 roku na zlecenie Kance-
larii Prezydenta zostało przygotowane najob-
szerniejsze jak dotąd, 5-tomowe wydawnictwo
pod redakcją Włodzimierza Borodzieja i An-
drzeja Garlickiego13, prezentujące w ukła-
dzie chronologicznym (od września 1986
do czerwca 1989 roku) bogaty wybór źródeł
„okrągłostołowych”. W tomach II i III po raz
pierwszy opublikowano część stenogramów
9 Andrzej Friszke Geneza i historia Komitetu Obywa-telskiego [w:] Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie. Stenogramy posiedzeń 7 listopada 1987, 18 grudnia 1988, 23 kwietnia 1989, M. Strasz, A. Friszke (oprac.), Warszawa 2006.
10 Ku zwycięstwu „Solidarności”. Korespondencja Amba-sady USA w Warszawie z Departamentem Stanu, styczeń--wrzesień 1989, A. Paczkowski (red.), Warszawa 2006.
11 Ku wielkiej zmianie: korespondencja między Ambasadą PRL w Waszyngtonie a Ministerstwem Spraw Zagranicz-nych, styczeń-październik 1989, H. Szlajfer (red. nauk.), Warszawa 2008.
12 Solidarność Walcząca w dokumentach, t. 1 W oczach SB, Ł. Kamiński, W. Sawicki, G. Waligóra (wybór, wstęp i oprac.), Warszawa 2007.
13 Okrągły Stół: dokumenty i materiały, W. Borodziej, A. Garlicki (red.), t. I-V, Warszawa 2004.
z obrad zespołów i podzespołów Okrągłe-
go Stołu.
*
* *
Obrady Okrągłego Stołu były w ówczesnych
warunkach przedsięwzięciem poważnym
nie tylko z politycznego, ale także logi-
stycznego punktu widzenia. Dzisiaj często
zapominamy, że nie było komputerów, tele-
fonów komórkowych (a i z tradycyjnych stro-
na solidarnościowa korzystała ostrożnie),
a za „pewne” urządzenie do nagrywania
uważano ciągle magnetofon szpulowy. Stro-
ną organizacyjną zajmowało się biuro Rady
Krajowej PRON (konkretnie jego wicedy-
rektor Aleksander Pęszko, później pracow-
nik Kancelarii Sejmu do momentu przejścia
na emeryturę w 2002 roku). Miejscem obrad
początkowo miał być pałacyk PAN w Jabłon-
nie. W jego sali balowej zmontowano wcze-
sną jesienią 1988 roku ogromny okrągły stół,
przy którym zasiąść mogło 56 osób. Blat
wykonała Wytwórnia Mebli Artystycznych
w Henrykowie, ale ze względu na krótki czas
realizacji nie zdołała przygotować nóg i pla-
nowanych kasetonów na dokumenty. Pęsz-
ko dowiedział się od dyrektora wytwórni,
że w henrykowskim magazynie znajdują
się nogi do stołów zrobionych na spotkanie
przedstawicieli państw Układu Warszawskie-
go. Jednak, aby je wypożyczyć, potrzebna
była zgoda co najmniej wiceministra obrony
narodowej gen. Włodzimierza Oliwy – a ten
mimo osobistej interwencji Stanisława Cio-
ska odmówił. Podobnie postąpił minister
gen. Florian Siwicki. Zgodził się dopiero gen.
Wojciech Jaruzelski. Żartowano, że Okrągły
Stół „stanął na nogach Układu Warszawskie-
go”. Rozpoczęcie obrad władze planowały
na 28 października 1988 roku. Jednak trwa-
jące po sierpniowych strajkach represje, brak
zgody na uczestnictwo po stronie opozycyj-
28
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
nej Jacka Kuronia i Adama Michnika (wcale
zresztą nie planowanego do udziału w rozmo-
wach), a przede wszystkim decyzja Komitetu
Ekonomicznego Rady Ministrów o posta-
wieniu w stan likwidacji Stoczni Gdańskiej
– kolebki Solidarności, uniemożliwiły roz-
poczęcie rozmów. Również poufne kontakty
między władzą a opozycją na początku listo-
pada zostały praktycznie zerwane. Media-
cja Kościoła (apel arcybiskupa Bronisława
Dąbrowskiego z 12 listopada) doprowadzi-
ła wprawdzie do wznowienia rozmów (spo-
tkanie Wałęsa-Kiszczak w Wilanowie), ale
nie przyniosły one pozytywnych rezultatów.
Stół w Jabłonnie zdemontowano, nagłaśnia-
jąc to w mediach.
Wówczas z inicjatywą odbycia debaty te-
lewizyjnej z Lechem Wałęsą wystąpił Alfred
Miodowicz przewodniczący Ogólnopolskie-
go Porozumienia Związków Zawodowych.
Klęska Miodowicza w debacie (30 listopa-
da), ogromny sukces wizyty Lecha Wałęsy
we Francji, gdzie przyjmowany był z honora-
mi należnymi głowie państwa (9-12 grudnia),
tudzież beznadziejna sytuacja gospodarcza
kraju zmusiły X Plenum Komitetu Central-
nego PZPR do wyrażenia zgody na relegali-
zację Solidarności. Efektem tej decyzji było
spotkanie w Magdalence 27 stycznia w posze-
rzonym składzie. Ustalono tam liczebność de-
legacji na rozmowy okrągłego stołu (koalicja
rządowa – 14, Ogólnopolskie Porozumienia
Związków Zawodowych (OPZZ) – 6, opozy-
cja – 20, niezależne autorytety – 14, wysłan-
nicy Kościoła – 2), termin (6 lutego) i miejsce
obrad (Pałac Urzędu Rady Ministrów). Osta-
tecznie w obradach plenarnych uczestniczyło
58 osób (29 ze strony rządowej, 26 ze strony
społecznej, 3 wysłanników Kościoła). Obra-
dy rozpoczęły się o godz. 14.20 i były o godz.
19.00 retransmitowane przez telewizję (jed-
nak bez cytowanego wyżej wystąpienia Wła-
dysława Siły-Nowickiego).
Na zakończenie przyjęto uzgodniony
wcześniej komunikat o powołaniu trzech ze-
społów negocjacyjnych tzw. stolików, które
rozpoczęły prace po dniu przerwy, czyli 8 lu-
tego. Zespół ds. reform politycznych, które-
mu współprzewodniczyli Bronisław Geremek
i Janusz Reykowski, wyłonił 4 podzespoły
– ds. środków masowego przekazu (odbył
5 posiedzeń); ds. młodzieży (5 posiedzeń);
ds. reformy prawa i sądów (9 posiedzeń);
ds. stowarzyszeń i samorządu terytorialnego
(obradował w 2 grupach roboczych – ds. sa-
morządu terytorialnego i ds. stowarzyszeń
– łącznie 7 posiedzeń). Ponadto funkcjono-
wała jeszcze grupa robocza ds. ordynacji wy-
borczej.
Zespół ds. gospodarki i polityki społecznej
(współprzewodniczący Witold Trzeciakowski
i Władysław Baka) powołał 6 podzespołów –
ds. ekologii (8 posiedzeń), ds. górnictwa (10
posiedzeń), ds. nauki, oświaty i postępu tech-
nicznego (4 posiedzenia), ds. polityki miesz-
kaniowej (4 posiedzenia), ds. rolnictwa (5
posiedzeń), ds. zdrowia (5 posiedzeń) oraz
4 grupy robocze (ds. indeksacji i polityki spo-
łecznej, ds. nowego ładu ekonomicznego,
ds. polityki gospodarczej oraz grupę redak-
cyjną ds. przezwyciężania problemów za-
dłużenia.
Zespół ds. pluralizmu związkowego (współ-
przewodniczący Tadeusz Mazowiecki, Alek-
sander Kwaśniewski i Romuald Sosnowski)
nie wyłonił podzespołów, lecz tylko 4 grupy
robocze (ds. nowelizacji ustawy o związkach
zawodowych, ds. ustawy o związkach zawo-
dowych rolników indywidualnych, ds. mająt-
kowych związków zawodowych, ds. założeń
do projektu ustawy o uprawnieniach niektó-
rych pracowników do ponownego nawiązania
stosunku pracy). Grupy robocze formułowały
propozycje do rozmów, spisywały ustalenia,
a także przygotowywały dokumenty końcowe.
Referaty wprowadzające
29
Po pierwszych tygodniach negocjacji
wobec braku efektów i trwania stron na wła-
snych pozycjach wyjściowych, odwołano się
do sprawdzonego sposobu – nieofi cjalnych
rozmów w wąskim kręgu przywódców. 2, 7,
29 marca oraz 3 kwietnia odbyły się rozmo-
wy w Magdalence z udziałem Lecha Wałęsy
i Czesława Kiszczaka (tzw. Magdalenka II),
a 4, 6, 8 i 17 marca, a także 1 kwietnia – nego-
cjacje „II piętra w Pałacu URM”, w których
uczestniczyli współprzewodniczący zespo-
łów i czołowi doradcy obu stron. Ze spotkań
tych nie sporządzano żadnych ofi cjalnych
dokumentów, a przyjęte na nich ustalenia
znane są głównie z notatek sporządzanych
przez Krzysztofa Dubińskiego i opublikowa-
nych we wspomnianym wyżej wydawnictwie
źródłowym.
Po wielu sporach i występujących niemal
do ostatnich dni groźbach zerwania roz-
mów, do których uciekała się każda ze stron,
5 kwietnia 1989 roku na spotkaniach trzech
zespołów negocjacyjnych podpisano doku-
menty końcowe. Niektóre w jednym egzem-
plarzu, bez ofi cjalnych uroczystości. Zdaniem
Konstantego Geberta porozumienie zespołu
ds. reform politycznych w czystopisie istnia-
ło w jednym tylko egzemplarzu. Tego same-
go dnia o godz. 17.10 rozpoczęły się obrady
plenarne, tym razem telewizja transmitowała
je na żywo. Zgodnie z ustalonym wcześniej po-
rządkiem po wystąpieniach Kiszczaka i Wa-
łęsy przemawiać miał przedstawiciel ZSL,
ale delegacja OPZZ zażądała głosu dla Al-
freda Miodowicza. Prestiżowy w istocie spór
o mało nie doprowadził do zerwania obrad.
Telewizja zaczęła nadawać muzykę poważ-
ną, co w owym czasie nie wróżyło niczego
dobrego, a zdezorientowani widzowie snuli
najgorsze przypuszczenia. Ustępstwo strony
społecznej i wyjaśniające sytuację wystąpie-
nie przed kamerami Bronisława Geremka
pozwoliły Miodowiczowi na wygłoszenie dość
nijakiego przemówienia i dalsze wypowiedzi
zgodne już z przyjętym planem. Po godz.
22.00, gdy drugie posiedzenie plenarne do-
biegało końca, Lech Wałęsa i gen. Czesław
Kiszczak podpisali Porozumienia Okrągłe-
go Stołu. 300 stron maszynopisu zawierało
stanowiska wypracowane we wszystkich ze-
społach i podzespołach z zaznaczeniem róż-
nic, jakie wystąpiły między stronami w czasie
dwumiesięcznych obrad.
W obradach Okrągłego Stołu uczestni-
czyło wg różnych źródeł od 452 do 592 osób.
Z obrad plenarnych sporządzano stenogram
i nagranie, obrady zaś zespołów, podzespo-
łów i grup roboczych były tylko nagrywane.
Prawdopodobnie na podstawie tych nagrań
grupa 10 funkcjonariuszy Biura Analiz MSW
sporządzała notatki informujące o ich prze-
biegu i najważniejszych ustaleniach oraz kon-
trowersjach między stronami. Nie jest jasne,
czy opisano w ten sposób wszystkie posiedze-
nia, bo zestaw notatek opublikowany przez
Krzysztofa Dubińskiego opisuje znacznie
mniejszą liczbę odbytych spotkań. Były one
kolportowane wśród przedstawicieli strony
rządowej. Natomiast strona społeczna opra-
cowywała, powielała (w budynku Instytutu
Historycznego UW) i rozpowszechniała swój
„Biuletyn Informacyjny” z relacjami z obrad.
Dodać można, że kompletu „Biuletynu” nie
udało się odnaleźć w żadnym z ośrodków do-
kumentujących działalność opozycji.
Jesienią i zimą Biuro Rady Krajowej
PRON sporządziło na podstawie nagrań ste-
nogramy z 99 posiedzeń, które odbyły się
podczas obrad Okrągłego Stołu (2 plenarne,
32 zespołów, 62 podzespołów i 3 grupy robo-
czej). Liczą one 14704 strony i 24 maja 1990
roku zostały w 2 egzemplarzach przekazane
przez Komisję ds. Zakończenia Działalno-
ści PRON do Biblioteki Sejmowej. Razem
z dokumentacją papierową przekazano 472
30
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
taśmy magnetofonowe z nagraniami, które
stanowiły podstawę do sporządzenia steno-
gramu. Można dodać, że wyrywkowe porów-
nania zapisu dźwiękowego i maszynopisu nie
pozwoliły zauważyć jakichkolwiek rozbieżno-
ści. Maszynopis jest stenogramem surowym,
nieredagowanym choćby od strony językowej
czy interpunkcyjnej. Poprawki wykonywane
korektorem wydają się potwierdzać, że mamy
do czynienia z „oryginałem” maszynopisu
a nie kopią. Wiadomo również, że drugi eg-
zemplarz (kopia) został w czerwcu 1990 roku
wycofany z Biblioteki przez Komisję z za-
miarem przekazania go do Urzędu Rady Mi-
nistrów.
Jak wspomniano wyżej, w czasie obrad
Okrągłego Stołu rzeczywiste negocjacje to-
czyły się w Magdalence i kuluarach Pałacu
Namiestnikowskiego. Posiedzenia zespołów,
a szczególnie podzespołów były raczej „te-
atrum negocjacyjnym” niż właściwymi per-
traktacjami. Ich uczestnicy nie potrafi li
początkowo uzgodnić, jaki jest właściwie cel
spotkań, zażarte spory dotyczyły zarówno
spraw fundamentalnych, jak i trzeciorzęd-
nych drobiazgów – a wydaje się, że tych ostat-
nich częściej. Mnóstwo czasu pochłaniały
dyskusje redakcyjne, drobiazgowe uzgadnia-
nie zapisów końcowych – nigdy przecież nie
zrealizowanych, jako że układ polityczny, dla
którego były tworzone rozpadł się w parę mie-
sięcy po zakończeniu obrad.
Jednak debata w grupach roboczych
Okrągłego Stołu wyraźnie pokazywała od-
mienne nastawienie i oczekiwania obra-
dujących stron. Zawarte porozumienia dla
strony koalicyjno-rządowej nie miały być
spisem wspólnie wypracowanych konkre-
tów lecz katalogiem haseł i deklaracji, pod
którymi mógł się podpisać każdy uczestnik
obrad. Z kolei strona społeczna, zdecydo-
wanie bardziej zwarta i lepiej przygotowana
do rozmów, zasiadała do każdego z tak zwa-
nych podstolików z drobiazgową listą spraw
do załatwienia. Postulowano najczęściej, aby
zmienić lub uchylić wskazaną ustawę, anulo-
wać nonsensowne przepisy niższego rzędu,
zarejestrować konkretne organizacje lub sto-
warzyszenia, zadośćuczynić ofi arom represji
stanu wojennego. Zaspokojenie tych roszczeń
strona opozycyjna często uznawała za waru-
nek kontynuowania negocjacji, a także dowód
sukcesu, który uwiarygodniłby ją w oczach
własnego zaplecza politycznego. Przedsta-
wiciele strony rządowej – urzędnicy wyższej
lub niższej rangi – starali się unikać konfron-
tacji, odkładać szczegółowe kwestie na czas
„po Okrągłym Stole”, zasłaniali się brakiem
pełnomocnictw, co pozwala postawić tezę
o z góry założonej „rytualizacji” (rozmyciu)
obrad, ergo zablokowaniu przyjęcia wiążących
ustaleń politycznych.
Zamierzenie takie było zapewne czę-
ścią planu władzy, pragnącej przede wszyst-
kim wykorzystać rozmowy i porozumienie
z opozycją jako źródło własnej legitymizacji.
Nie można jednak wykluczyć – teza stawia-
na przez niektórych badaczy, – że na kształt
obrad podstolików wpłynęły językowe nawy-
ki ludzi władzy. Znaczna część zasiadających
przy stolikach funkcjonariuszy PZPR i orga-
nizacji sojuszniczych nigdy nie zyskała umie-
jętności komunikatywnego wypowiadania
się w sprawach polityki. Posługujący się no-
womową partyjni aktywiści doznawali licz-
nych porażek w dyskusji z reprezentantami
strony społeczno-solidarnościowej używają-
cymi języka konkretnego, zrozumiałego dla
społeczeństwa.
W dokumentacji pośredniej (notatki funk-
cjonariuszy Biura Analiz MSW i „Biuletyn
Informacyjny”) często strony zarzucały sobie
wzajemnie ogólnikowość, niekompetencję
i uchylanie się od przyjmowania zobowiązań.
Referaty wprowadzające
31
Mimo to w dokumentach końcowych tylko
trzykrotnie zaznaczono odrębność stanowisk,
co wynikało z obustronnego dążenia – choć
z zupełnie różnych powodów – do osiągnięcia
kompromisu. Okazał się on brzemienny kon-
sekwencjami o rewolucyjnym charakterze,
a najważniejszym efektem okrągłostołowych
obrad było otwarcie drogi do demokracji bez
przymiotników.
*
* *
Materiały archiwalne Okrągłego Stołu bez
wątpienia powinny stanowić istotną część pro-
jektowanego „Archiwum Przełomu”. Można
tutaj rozważać dwa podstawowe ujęcia archi-
waliów – chronologiczne i przedmiotowe.
Ujęcie węższe powinno uwzględnić materia-
ły ograniczone datami 6 lutego – 5 kwietnia
1989 roku i obejmować dokumentację urzę-
dową, czyli ofi cjalnie ogłoszone wystąpienia
na posiedzeniach plenarnych, stenogramy
z obrad zespołów, podzespołów i grup robo-
czych, dokumenty końcowe oraz zdigitalizo-
wane nagrania. W ujęciu szerszym do zespołu
archiwalnego Okrągłego Stołu obok mate-
riałów wymienionych wyżej należałoby zali-
czyć szereg innych dokumentów, poczynając
od słynnego memoriału ze stycznia 1987 roku
autorstwa Jerzego Urbana, Stanisława Cioska
i gen. Władysława Pożogi pod tytułem. „Pro-
pozycje niektórych posunięć na rok 1987”
przeznaczonego w momencie powstania dla
gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Dobór później-
szych dokumentów może być przedmiotem
dyskusji historyków i archiwistów, a formuło-
wanie takiego zestawienia wydaje się jeszcze
przedwczesne. Nie ulega jednak wątpliwo-
ści, że powinny zostać uwzględnione notatki
z rozmów w Magdalence (wraz z dokumenta-
cją fotografi czną) zarówno sprzed rozpoczę-
cia obrad, jak odbywających się w ich trakcie.
To samo dotyczy zapisków z „negocjacji II
piętra” w Pałacu URM i notatek funkcjona-
riuszy Biura Analiz MSW z obrad zespołów
i podzespołów Okrągłego Stołu. W ujęciu
szerszym do tego samego zespołu należy zali-
czyć także dokumentację Komisji Porozumie-
wawczej (3 posiedzenia w kwietniu-czerwcu
1989 roku oraz jej Zespołu Ekonomicznego
(1 posiedzenie 17 czerwca 1989 roku) prze-
chowywaną w Archiwum Sejmu.
Digitalizacja – jak wiadomo – stwarza nie-
ograniczone możliwości korzystania z doku-
mentacji, jest formą jej ochrony, a utrwalenie
na nośnikach cyfrowych umożliwia stosun-
kowo szybkie przystosowanie do zmiennych
wymagań technicznych, które będą się poja-
wiać w przyszłości. Ze względu na znaczenie
wydarzeń 1989 roku i dające się dziś przewi-
dzieć zainteresowanie badaczy, dokumenta-
cja Okrągłego Stołu ze wszech miar zasługuje
na poczesne miejsce w realizowanym „Archi-
wum Przełomu”.
32
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Ruch Komitetów Obywatelskich w procesie tworzenia demokratycznej sceny politycznej w Polsce
dr Irena SłodkowskaInstytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk
Komitety Obywatelskie są fenomenem naj-
nowszej politycznej historii Polski. Podstawo-
we ramy ich działalności to lata 1988-1992,
aczkolwiek większość z komitetów powstała
w roku 1989 na potrzeby kampanii wybor-
czej Solidarności, niektóre zaś istnieją w for-
mie stowarzyszeń do dzisiaj. W 1989 roku
komitety powoływane były przez regionalne
władze NSZZ „Solidarność” i NSZZ „Soli-
darność” Rolników Indywidualnych – skupi-
ły znakomitą większość osób z ówczesnych
środowisk opozycyjnych. Jako pierwsze i naj-
ważniejsze swe zadanie zrealizowały powie-
rzoną im misję wyłonienia solidarnościowych
kandydatów na posłów i senatorów, którzy
startowali w ramach przydzielonej opozycji
po obradach Okrągłego Stołu 35-procentowej
puli miejsc w Senacie i Sejmie. Po przeprowa-
dzonej w sposób wzorowy kampanii wybor-
czej komitety wygrały zdecydowanie wybory
czerwcowe, a następnie w niecały rok później,
w maju 1990 roku również znakomicie prze-
prowadziły kampanię wyborczą do odtwarza-
nego po pół wieku samorządu terytorialnego.
Ruch komitetowy odniósł wtedy zdecydowa-
ne zwycięstwo. Należy dodać, że przed tymi
pierwszymi wolnymi wyborami do władz lo-
kalnych Komitety Obywatelskie miały istot-
ny udział w przygotowaniu odpowiednich
zmian prawnych (m.in. z inicjatywy działaczy
komitetów dla organów władzy lokalnej zo-
stała w Polsce przywrócona nazwa „sejmik”),
a także przeszkoliły tysiące kandydatów na
radnych i na urzędników samorządowych.
Analizując przywołane wyżej wydarzenia
z najnowszej historii politycznej Polski, wi-
dzimy, jak wielkie było znaczenie Komitetów
Obywatelskich, nie tylko w trakcie przepro-
wadzenia, ale także w okresie inicjowania,
a później utrwalania (konsolidowania) demo-
kratycznej transformacji ustrojowej w Polsce.
Moim zdaniem komitety w tym procesie
przemian odegrały rolę kluczową. Nie tylko
były częścią wielkiego ruchu Solidarności
i miały swe źródło w tej wielkiej rewolucji so-
lidarnościowej, która się rozpoczęła w roku
1980, ale przede wszystkim były emanacją
społeczeństwa obywatelskiego, które wtedy
w Polsce ukazało się z całą siłą. Społeczeń-
stwo obywatelskie, a więc ludzie aktywni,
organizujący się w dobrowolne związki i sto-
warzyszenia na wielu poziomach przestrze-
ni społecznej. Wspólny jest im – pomimo
wielości i różnorodności form podejmowa-
nych działań – zespół idei, wartości oraz po-
staw o charakterze demokratycznym, który
jest zarazem zakorzeniony mocno w historii
i kulturze tej zbiorowości. Budując społeczeń-
stwo obywatelskie, Komitety Obywatelskie
walnie przyczyniały się do tego, by w Polsce
zadziałały czynniki, wyliczane przez amery-
kańskiego politologa Larry’ego Diamonda14
jako konieczne do przeprowadzenia pokojo-
wej zmiany systemu politycznego:
• szerzenie i rozwijanie idei oraz postaw de-
mokratycznych;
• wyłanianie i doskonalenie nowych przy-
wódców w sferze społecznej i politycznej;
• rozwijanie technik mediacji, negocjacji
i pokojowego rozwiązywania konfl iktów;
14 Larry Diamond, Developing Democracy. Toward Con-solidation”, Baltimore 1999, s. 221-229.
Referaty wprowadzające
33
Prelegenci i uczestnicy I i II panelu oraz prowadzący debatę seminaryjną. Na zdjęciu od lewej: Zbigniew Gluza, dr Janusz Kuligowski, Robert Kubaś, dr Paulina Codogni, dr Irena Słodkowska, dr Wojciech Kulisiewicz, prof. Andrzej Friszke,
dr hab. Władysław Stępniak, prof. Tomasz Nałęcz, Henryk Wujec, Jan Wyrowiński, Maciej Klimczak, Ewa Polkowska, Jacek Michałowski, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.
• wykształcanie w obywatelach umiejętno-
ści funkcjonowania w otoczeniu demokra-
tycznym;
• budowanie struktur, poprzez które są arty-
kułowane, zbierane i reprezentowane inte-
resy społeczne zarówno jednostkowe, jak
i grupowe;
• kształtowanie wielu przecinających się
sieci interesów i reprezentacji grupowych,
co umożliwia rozproszenie, a poprzez to ła-
godzenie napięć rodzących się na podłożu
społecznym i politycznym.
• Komitety Obywatelskie spełniły zatem
rolę kluczową w tworzeniu demokra-
tycznego systemu politycznego w Polsce.
To ruch komitetowy – dzięki swej maso-
wości – tworzył niezbędne dla transforma-
cji ogólnonarodowe tło demokratyczne.
Wydaje się prawdopodobne, że politycy,
którzy decydowali się na systemowe zmia-
ny w Polsce, mieliby bardzo utrudnione
zadanie, gdyby nie istniało owo demo-
kratyczne podłoże reform, które zostało
stworzone przez Komitety Obywatelskie.
Wykonywały one liczne zadania na rzecz
transformacji systemowej. Nie tylko peł-
niły funkcje komitetów wyborczych, ale
także niejednokrotnie – organów admi-
nistracji państwowej, samorządowej, sto-
warzyszeń obywatelskich, gospodarczych,
kulturalnych, samopomocowych, instytu-
cji edukacyjnych. Działacze komitetowi
organizowali biura poselsko-senatorskie
Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego
(OKP; do którego należeli parlamentarzy-
ści wybrani w 1989 roku z listy Solidar-
ności), fundacje oraz banki obywatelskie,
ofi cyny wydawnicze itd. Byli kompetent-
nymi samorządowcami i urzędnikami
państwowymi, budowali od podstaw sieć
kontaktów zagranicznych Polski lokalnej
(np. rozwijając idee „miast bliźniaczych”).
Jako forma społeczeństwa obywatelskie-
go Komitety Obywatelskie charakteryzo-
wały się w znacznym stopniu umiejętnością
34
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
harmonijnego współdziałania dla dobra
wspólnego. Należy to podkreślić, gdyż od po-
czątku swego istnienia były to ciała bardzo
wewnętrznie zróżnicowane, choćby ze wzglę-
du na wielość jak i odmienność podmiotów
je tworzących. Jak wiemy, w historii Komi-
tetów Obywatelskich zdarzały się sytuacje,
kiedy ta cnota wspólnej pracy dla dobra kraju
ginęła we wrzawie niezgody i konfl iktów pro-
wadzących do nieodwracalnych podziałów.
Paradoksalnie jednak z tych dramatycznych
sporów w łonie ruchu komitetowego wyłoniły
się w większości partie tworzące demokratycz-
ny system polityczny we współczesnej Polsce.
Proces powstawania systemu polityczne-
go po roku 1989 przebiegał głównie trzema
torami. Po pierwsze, były to ugrupowania
tworzące podstawowy trzon polityczny w cza-
sach PRL-u, które gładko, jak wiemy, przeszły
do systemu politycznego wolnej Polski. Na-
stępnie był drugi tor, gdzie się pojawiły partie,
które są nazywane postsolidarnościowymi,
czyli pochodzące głównie z podziału w łonie
ruchu komitetowego. I po trzecie – ugrupo-
wania tworzące się poza dwoma pierwszymi
nurtami. Mamy tutaj przykład, jak wygląda-
ła polska scena polityczna w czasie wyborów
1989 roku:
Polska scena polityczna – wybory czerwcowe 1989 roku
Strona koalicyjno-rządowa• Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
• Zjednoczone Stronnictwo Ludowe
• Stronnictwo Demokratyczne
• Stowarzyszenie PAX, Unia Chrześcijań-
sko-Społeczna
• Polski Związek Katolicko-Społeczny
• Ogólnopolskie Porozumienie Związków
Zawodowych
• Związek Socjalistycznej Młodzieży
Polskiej
• Związek Młodzieży Wiejskiej, Zrzeszenie
Studentów Polskich
Strona solidarnościowo-opozycyjna• Komitet Obywatelski przy Przewodniczą-
cym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie
(w czasie wyborów 1989 r. – Komitet Oby-
watelski „Solidarność”)
• Komitety Obywatelskie „Solidarność”
• NSZZ „Solidarność”
• NSZZ „Solidarność” Rolników Indywi-
dualnych
• Kluby Inteligencji Katolickiej
• Niezależne Zrzeszenie Studentów
• Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej
• Ruch „Wolność i Pokój”
• Klub Myśli Politycznej „Dziekania”
• Klub Polityczny „Ład i Wolność”
• „Kongres Liberałów”
• Środowiska pism politycznych: „Res Publi-
ca”, „Polityka Polska”
• Kluby Przyjaciół „Powściągliwości i Pracy”
• Duszpasterstwa: Ludzi Pracy, Rolników,
Środowisk Twórczych, Akademickie
• stowarzyszenia: gospodarcze, ekologiczne,
kombatanckie, regionalne, kresowe, mło-
dzieży (np. „Soli Deo”), inne (np. „Sokół”)
Pozostałe środowiska polityczne• Konfederacja Polski Niepodległej
• Polska Partia Socjalistyczna
• Polska Partia Socjalistyczna – Rewolucja
Demokratyczna
• Polska Partia Socjalistyczna – Tymczaso-
wy Komitet Krajowy
• Polskie Stronnictwo Ludowe
• Stronnictwo Pracy
• Ruch Polityki Realnej;
• Solidarność Walcząca
• Federacja Młodzieży Walczącej
• Stronnictwo Wierności Rzeczypospolitej
• Centrum Demokratyczne
• inne
Referaty wprowadzające
35
Obraz polskiej sceny politycznej w czasie
pierwszych wolnych wyborów parlamentar-
nych jesienią 1991 roku przedstawiał się już
całkiem odmiennie, zwłaszcza po stronie po-
solidarnościowej, gdzie widzimy liczne nowe
partie i ugrupowania polityczne:
Polska scena polityczna – pierwsze wolne wybory parlamentarne 1991 roku
Strona solidarnościowo-rządowa• Krajowy Komitet Obywatelski
• Krajowa Konferencja Komitetów Obywa-
telskich
• Unia Demokratyczna
• Porozumienie Centrum
• Partia Chrześcijańskich Demokratów
• Polskie Stronnictwo Ludowe „Soli-
darność”
• Porozumienie Ludowe, „Ojcowizna”
• Kongres Liberalno-Demokratyczny
• Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe
• Koalicja Republikańska
• Akcja Polska
• Solidarność Pracy
• Ruch Demokratyczno-Społeczny
• NSZZ „Solidarność”
• NSZZ Rolników Indywidualnych „Soli-
darność”
• inne
Strona post-PRL• Sojusz Lewicy Demokratycznej (Socjalde-
mokracja Rzeczypospolitej Polskiej oraz
kilkanaście ugrupowań politycznych)
• Polskie Stronnictwo Ludowe
• Stronnictwo Demokratyczne
• Polskie Forum Chrześcijańsko-Demo-
kratyczne
• Unia Chrześcijańsko-Społeczna
• Polski Związek Katolicko-Społeczny
Pozostałe ugrupowania polityczne• Konfederacja Polski Niepodległej
• Polska Partia Socjalistyczna
• Polskie Stronnictwo Ludowe („Mikołaj-
czykowskie”)
• Chrześcijańsko-Demokratyczne Stronnic-
two Pracy
• Unia Polityki Realnej
• Partia Wolności
• Stronnictwo Wierności Rzeczypospolitej
• Stronnictwo Narodowe
• Polska Partia Przyjaciół Piwa
• Partia „X”
• partie ekologiczne i inne
W latach następnych polska scena polityczna
ulegała licznym zmianom, które doprowadzi-
ły do jej obecnej postaci, gdzie – jak widzimy
– dominują dwie partie o niewątpliwie komi-
tetowym rodowodzie.
Polska scena polityczna po 2010 roku
Strona posolidarnościowa• Platforma Obywatelska
• Prawo i Sprawiedliwość
Strona post-PRL• Sojusz Lewicy Demokratycznej
• Polskie Stronnictwo Ludowe
Pozostałe ugrupowania polityczne• Ruch Palikota
• Polska Jest Najważniejsza
• Solidarna Polska
• Kongres Prawicy
• Kongres Kobiet
• Partia Kobiet
• inne
Znaczenie ruchu komitetowego w procesie
tworzenia demokratycznej sceny politycz-
nej w Polsce polegało nie tylko na powstaniu
36
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
w jego obrębie struktur partyjnych. To bo-
wiem Komitety Obywatelskie wniosły do
systemu politycznego depozyt wartości de-
mokratycznych. Jak wskazuje Marek Ziół-
kowski, były to idee i postawy obywatelskie
wyznaczające kierunek i przebieg procesu
transformacji ustrojowej: państwo prawa,
demokracja polityczna, wolności człowieka,
prawa obywatelskie, pluralizm kulturalny,
własność prywatna i gospodarka rynkowa,
samorządność terytorialna, otwarcie na Za-
chód15. Po drugie, działacze komitetów, któ-
rzy zakładali partie polityczne, byli ludźmi
Solidarności i po 1980 roku opanowali demo-
kratyczne know-how, wiedzę i praktykę całego
instrumentarium demokracji. Ich doświad-
czenia i umiejętności, były – jak wskazywałam
wcześniej za Larrym Diamondem – kluczo-
we dla przeprowadzenia procesów transfor-
macyjnych.
Konkludując, należy stwierdzić, że dzia-
łalność Komitetów Obywatelskich i ich rola
w polskich przemianach ustrojowych powin-
na stać się przedmiotem badań naukowych,
a spuścizna ruchu komitetowego musi być sta-
rannie chroniona. Wymaga to odpowiedzial-
nych i profesjonalnych badań: gromadzenia
i archiwizacji dokumentów Komitetów
Obywatelskich pozwalających następnie
na prowadzenie naukowych analiz. Wiedza
o Komitetach Obywatelskich powinna być
zachowana w pamięci historycznej Polaków
i upowszechniana poprzez publikacje i inne
nośniki przekazu. Potrzeba taka wynika
wprost z wielkiej roli, jaką komitety odegra-
ły w przełomowych momentach najnowszej
historii Polski.
15 Polacy wobec ładu postmodernistycznego. Społeczeństwo polskie i jego instytucje w 1992 r., Marek Ziółkowski (red.), Instytut Studiów Politycznych PAN. Warszawa 1993, s. 13.
Po raz pierwszy wybieraliśmy samodzielnie – kogo i jak?
Dokumentacja archiwalna wyborów czerwcowych do Sejmu i Senatu w 1989 roku
dr Paulina CodogniCollegium Civitas
Analizując łańcuch zdarzeń, które doprowa-
dziły do przemiany ustrojowej nie tylko w Pol-
sce, ale również w całym regionie Europy
Środkowo-Wschodniej, za jeden z przełomo-
wych momentów bez wątpienia należy uznać
wybory czerwcowe, które odbyły się w 1989
roku. Ich nieprzewidziany przez nikogo re-
zultat miał kluczowe znaczenie dla dalszej
dynamiki zdarzeń w całym regionie, będąc
czynnikiem ośmielającym społeczeństwa
do podjęcia działań prowadzących do końca
ery komunizmu w Europie.
Już w połowie 1988 roku ekipa gen. Wojcie-
cha Jaruzelskiego uzmysłowiła sobie, że bez
uzyskania wsparcia opozycji i Kościoła nie
uda się przeprowadzić zmian, które z natu-
ry rzeczy będą dla społeczeństwa bolesne.
Ich wprowadzenie wymuszone było przez
pogarszającą się z miesiąca na miesiąc sytu-
ację gospodarczą, utratę legitymizacji władzy
oraz zmiany zewnętrzne związane z objęciem
sterów na Kremlu przez Michaiła Gorbaczo-
wa. Po wielu miesiącach negocjacji przed-
stawicielom Solidarności i władzy udało się
porozumieć na temat zakresu ofi cjalnych roz-
mów, które trwały od 6 lutego do 5 kwietnia
1989 roku. Podczas obrad Okrągłego Stołu
obóz władzy i przedstawiciele Solidarności
uzgodnili, że w Polsce przez kilka lat – czte-
ry lub sześć – będzie funkcjonował okres
przejściowy, w którym wprawdzie opozycja
zostanie dopuszczona do legalnego życia po-
Referaty wprowadzające
37
litycznego, ale swoboda jej działania będzie
znacznie ograniczona. Władze chciały prze-
rzucić na ekipę Wałęsy część odpowiedzial-
ności za państwo, ale równocześnie zachować
pełną kontrolę nad biegiem zdarzeń. Służyć
temu miał kompromis wypracowany przy
Okrągłym Stole, ustalenia mówiące o tym,
że wybory do Senatu będą w pełni wolne, na-
tomiast wybory do Sejmu będą wolne tylko
w 35%. Taki właśnie podział miał zagwaranto-
wać, że nawet przy najbardziej pesymistycz-
nym dla władzy układzie sił, tj. kiedy opozycja
zdobędzie wszystko, co jest możliwe do zdo-
bycia i tak rządzący utrzymają przewagę li-
czebną w Zgromadzeniu Narodowym. Było
to niezwykle ważne, chociażby z tego powo-
du, że w lipcu miało ono dokonać wyboru pre-
zydenta.
Wyniki już pierwszej tury wyborów
(4 czerwca) udowodniły jednak, że utrzyma-
nie przewagi liczebnej w izbach parlamentu
wcale nie jest równoznaczne z utrzymaniem
władzy. W pierwszej turze wyborów, w któ-
rej wymogiem było przekroczenie 50% progu
wyborczego (w przeciwnym razie dwóch kan-
dydatów, którzy otrzymali największą liczbę
głosów przechodziło do drugiej tury), Soli-
darność poza dziewięcioma obsadziła wszyst-
kie możliwe mandaty zarówno w Sejmie, jak
i w Senacie. Natomiast zaledwie pięciu przed-
stawicielom obozu władzy udało się przekro-
czyć próg 50% – trzech przedstawicieli obozu
władzy weszło z listy w okręgach, natomiast
dwie osoby: Mikołaj Kozakiewicz i Adam
Zieliński, z listy krajowej. Według głoszonych
powszechnie opinii obaj przekroczyli próg
wyborczy, gdyż ich imiona i nazwiska zosta-
ły umieszczone na końcach dwóch kolumn
na liście krajowej, która ułożona była według
porządku alfabetycznego. Większość wybor-
ców, skreślając listę metodą „na krzyż”, miała
rzekomo nie dociągnąć skreślenia do końca
kolumn. I tu pojawia się już pierwsza niespo-
dzianka, którą udało mi się odkryć w Archi-
wum Prezydenta RP. Okazuje się, że wbrew
powszechnej opinii wejście Mikołaja Kozakie-
wicza wcale nie było przypadkowe. Nie mogło
ono wynikać z niedokreślenia listy, gdyż Ko-
zakiewicz nie znajdował się na końcu pierw-
szej kolumny, ale na trzecim od dołu miejscu,
czyli na pewno był to wybór nieprzypadkowy.
Oszałamiający sukces Solidarności osią-
gnięty w potyczce wyborczej, zestawiony
z druzgocącą porażką całego obozu władzy,
oznaczał jednoznacznie, że idea okresu przej-
ściowego nie miała już racji bytu. Jednoznacz-
ność deklaracji społeczeństwa wymusiła
głębsze zmiany o charakterze ustrojowym,
które zaczęły się szybko przenosić na kolejne
państwa bloku wschodniego.
Odpowiedzi na pytanie, jak do tego doszło,
a precyzując – co sprawiło, że to Solidarność
zwyciężyła w rywalizacji, która z założenia
była nie do wygrania, nie sposób udzielić
bez wnikliwej analizy zbiorów archiwalnych.
Trudno wymienić je wszystkie, chociażby
zasoby Archiwum Akt Nowych, Archiwum
Senatu, archiwum Ośrodka KARTA i archi-
wum IPN, ale przede wszystkim cenne dla
analizy tych wyborów wydają mi się zbiory
Państwowej Komisji Wyborczej przy prze-
wodniczącym Rady Państwa, które są prze-
chowywane w Archiwum Prezydenta RP.
Materiały, które zostały tam zgromadzone
pozwalają przede wszystkim na dokładne od-
tworzenie przygotowań do wyborów od strony
formalno-prawnej i organizacyjnej. Znalazły
się tam uchwały Rady Państwa, rozporządze-
nia, zarządzenia i wytyczne naczelnych or-
ganów administracji państwowej dotyczące
wszystkich działań przedwyborczych. W kil-
kudziesięciu teczkach znalazły się wnioski re-
jestracyjne wszystkich kandydatów zarówno
tych z obozu władzy, jak i przedstawicieli Ko-
mitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie,
38
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
a także opozycji pozasolidarnościowej. Ze-
brano także wyniki głosowania ze wszystkich
okręgów wyborczych, co pozwala precyzyjnie
odtworzyć geografi ę wyborczą z 1989 roku.
Za szczególnie cenne i ważne jako mate-
riał analityczny dla historyków uważa się pro-
tokoły i stenogramy z posiedzeń Państwowej
Komisji Wyborczej (PKW) przy Radzie Pań-
stwa. Właśnie dzięki nim można precyzyjnie
odtworzyć przebieg bardzo intensywnych
prac tej komisji i tu warto podkreślić, że był
to pierwszy od ponad czterdziestu lat organ
państwowy o pluralistycznym składzie człon-
ków. Weszło do niego sześcioro przedstawi-
cieli Komitetu Obywatelskiego przy Lechu
Wałęsie. Po raz pierwszy PKW zebrała się 20
kwietnia, czyli zaledwie sześć tygodni przed
pierwszą turą wyborów. W tym okresie wpły-
wały do niej setki przeróżnych spraw, które
musiały być bezzwłocznie załatwione.
Jednym z takich podstawowych obszarów
działalności PKW było rozstrzyganie o za-
sadności bądź braku zasadności decyzji po-
dejmowanych przez okręgowe i wojewódzkie
komisje wyborcze, między innymi w spra-
wie rejestracji kandydatów. Zdarzały się
przypadki skreślania z list zarejestrowanych
już kandydatów na przykład obozu władzy,
którzy już po zarejestrowaniu zostali wyklu-
czeni z partii lub stronnictw – były też takie
przypadki. Często sprzeciwiały się temu ko-
misje wyborcze niższego szczebla, jednak
PKW dokonywała rozstrzygnięć o koniecz-
ności usunięcia takich kandydatów, co było
zgodne z ordynacją wyborczą. Analiza takich
przypadków pokazuje, jak zacięta była walka
o mandaty sejmowe również wśród przedsta-
wicieli obozu władzy.
PKW musiała czytać również setki anoni-
mów, które do niej docierały. Zwykle zawie-
rały one sugestie lub też żądania dotyczące
usunięcia, kandydatów z list wyborczych,
oczywiście, najczęściej z listy krajowej. Ta-
kich listów było mnóstwo. Zdarzały się rów-
nież dość humorystyczne przypadki. Moim
ulubionym jest list od mężczyzny z gminy
Rajgród, który zwraca się uprzejmie do człon-
ków PKW z taką o to sprawą – uznaje oczy-
wiście, że nadchodzi „wielki dzień, święto
narodowe 4 czerwca”, kiedy wszyscy Polacy
będą mogli wreszcie wybrać, natomiast jest
jeden problem, mianowicie w jego gminie nie
ma żyletek. W związku z czym on się obawia
o frekwencję wyborczą, gdyż mężczyźni będą
czuli się tak dość nieswojo, idąc do urny wy-
borczej nieogoleni, i po prostu mogą zdecydo-
wać się nie pójść – w rezultacie będzie niska
frekwencja. Również i takie listy musiała czy-
tać Państwowa Komisja Wyborcza (PKW) i ta-
kimi sprawami się zajmować.
Protokoły posiedzeń PKW dowodzą także,
jak wiele niezwykle ważnych kwestii rozstrzy-
gano praktycznie w ostatniej chwili, jak wiele
było niedociągnięć, usterek w ordynacji wy-
borczej, które czasami stwarzały możliwości
wielu różnych interpretacji, co obligowało
właśnie w ostatniej chwili PKW do wskaza-
nia właściwej. Na przykład słynne skreślenie
całej karty na krzyż to była decyzja podjęta
dokładnie w ostatniej chwili. Często te usterki
były jednak nie do usunięcia. Przebieg wielu
dyskusji pokazywał z całą mocą skalę niekom-
petencji części przedstawicieli obozu władzy
do wzięcia udziału w demokratycznych wybo-
rach i udowadniał, jak głębokie było ich przy-
zwyczajenie do poruszania się w warunkach
określonych przez PRL-owski system. Jedno-
cześnie z drugiej strony podczas obrad PKW
wychodziły na światło dzienne ogromna de-
terminacja i bardzo precyzyjne, drobiazgowe
przygotowanie do negocjacji przedstawicieli
Komitetu Obywatelskiego, którzy znaleźli
się w komisji. Materiały doskonale odda-
ją atmosferę pełną napięcia, determinacji,
Referaty wprowadzające
39
żeby jeszcze podczas obrad wywalczyć jak
najlepszą interpretację wątpliwych kwestii
zawartych w ordynacji wyborczej. Te doku-
menty to rzeczywiście prawdziwa skarbnica
wiedzy na temat źródeł przemiany ustrojo-
wej, na temat wyborów czerwcowych i dowo-
dzą one, że pozornie techniczne decyzje, jak
na przykład skreślenie na krzyż na listach wy-
borczych nabierały – w przypadku tych wybo-
rów – politycznego znaczenia.
Na zdjęciu: dr Grzegorz Welik dyrektor Archiwum Państwowego w Siedlcach, obok Marek Kietliński dyrektor Archiwum Państwowego w Białymstoku.
40
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Prezentacja wyników prac i dalszych zamierzeń dotyczących projektu „Archiwa Przełomu 1989 -1991”
dr Janusz KuligowskiDyrektor Archiwum Prezydenta RP Robert Kubaśkierownik Archiwum Senatu
Projekt „Archiwa Przełomu 1989-1991”, za-
inicjowany w 2009 roku przez Kancelarię Se-
natu, w 2011 roku pozyskał współpartnera
– Kancelarię Prezydenta RP. Zaangażowa-
nie się Szefa Kancelarii Prezydenta RP Jacka
Michałowskiego nadało temu przedsięwzię-
ciu nowy impuls. Projekt otrzymał honorowy
patronat Prezydenta RP Bronisława Komo-
rowskiego.
9 czerwca 2011 roku w Kancelarii Prezy-
denta RP odbyła się konferencja prasowa
Szefów Kancelarii Senatu i Prezydenta RP,
podczas której poinformowano opinię pu-
bliczną o celach i zadaniach projektu.
Podstawowym jego celem jest przede
wszystkim stworzenie w Internecie ogólno-
polskiego elektronicznego katalogu, w któ-
rym zostaną udostępnione kopie cyfrowe
dokumentów, materiałów ikonografi cznych
oraz innych źródeł z pierwszych lat transfor-
macji ustrojowej, społecznej i gospodarczej,
z uwzględnieniem informacji o miejscu prze-
chowywania ich oryginałów.
Zadaniem projektu jest więc zebranie
w jednym katalogu rozproszonych źródeł,
głównie w kraju, ale też i za granicą, dotyczą-
cych najnowszej historii Polski z przełomu
lat 80. i 90. XX w. W ten sposób organizato-
rzy projektu pragną ułatwić społeczeństwu,
zwłaszcza młodzieży szkolnej, dostęp do jak
największej liczby najciekawszych materia-
łów źródłowych.
Dzięki wykonaniu kopii cyfrowej materiału
archiwalnego projekt przyczyni się do ochro-
ny i zabezpieczenia oryginałów tworzących
narodowy zasób archiwalny. Istotnym założe-
niem jest także stworzenie interaktywnej wy-
szukiwarki dokumentów tego zbioru.
Cele i zadania projektu będą mogły być
w pełni realizowane tylko dzięki współpra-
cy z wieloma instytucjami (archiwalnymi,
bibliotecznymi, muzealnymi, naukowymi,
fundacjami itp.), z badaczami tego okre-
su i świadkami transformacji, ale też kolek-
cjonerami oraz posiadaczami dokumentów
i innych pamiątek z okresu przełomu. Tylko
dzięki wspólnemu zaangażowaniu się orga-
nizatorów i partnerów – uczestników tego
przedsięwzięcia – będzie ono mogło zostać
zrealizowane.
W lipcu 2011 roku Szefowie obu Kancela-
rii, którzy sprawują nadzór nad omawianym
projektem, wystosowali zaproszenie do róż-
nych podmiotów posiadających takie materia-
ły. Spotkało się ono z życzliwym przyjęciem.
Wiele instytucji przeprowadziło w swoich za-
sobach wstępne kwerendy i przesłało informa-
cje o tym, jakimi dokumentami dysponują.
Bezpośrednią realizacją tego przedsięwzię-
cia zajmują się archiwa funkcjonujące w obu
Kancelariach, tj. Archiwum Senatu i Archi-
wum Prezydenta RP.
Należy jeszcze raz przypomnieć, że orga-
nizatorzy projektu poszukują następujących
materiałów z przełomu lat 80. i 90. XX w.:
• dokumentacji aktowej (tradycyjnej, tj. pa-
pierowa),
• fotografi i,
Referaty wprowadzające
41
Widok na Salę Kolumnową podczas seminarium „Archiwa Przełomu 1989 -1991. Przegląd źródeł – ocena stanu zachowania i mapa rozmieszczenia”, Pałac Prezydencki.
• nagrań audio, fi lmów, plakatów, druków
ulotnych,
• eksponatów (znaczków, plakietek, powie-
laczy itp.),
a więc wszelkich źródeł, które są świadectwem
okresu transformacji ustrojowej, politycznej,
społeczno-gospodarczej, kulturalnej itp.
W Kancelarii Prezydenta RP 30 września
2011 roku decyzją Szefa Kancelarii Jacka Mi-
chałowskiego powołano zespół do realiza-
cji projektu „Archiwa Przełomu 1989-1991”,
którego celem jest realizacja projektu, pole-
gającego m.in. na nawiązaniu współpracy
z placówkami archiwalnymi. Nadzór mery-
toryczny nad zespołem powierzono Macie-
jowi Klimczakowi, podsekretarzowi stanu
w KPRP. Z jego inicjatywy odbyły się dwie
wizyty zagraniczne do najważniejszych w Eu-
ropie centrów polonijnych, tj. do Londynu
(20-22 października 2011 roku) i Paryża (27-
29 stycznia 2012 roku). W obu wizytach mini-
strowi towarzyszyli przedstawiciele Naczelnej
Dyrekcji Archiwów Państwowych, Archiwum
Senatu i Archiwum Prezydenta RP, a w Lon-
dynie dodatkowo przedstawiciel Archiwum
Akt Nowych. Warto też dodać, że Szef Kance-
larii Prezydenta RP w lipcu 2012 roku złożył
wizytę w Klasztorze Jasnogórskim, podczas
której poinformował władze klasztorne o re-
alizowanym projekcie i zaprosił do wzięcia
w nim udziału.
Omawiany projekt, poza funkcją informa-
cyjną, ma także cel edukacyjny, zakłada bo-
wiem upowszechnianie i popularyzowanie
wiedzy na temat najnowszej historii naszego
kraju – okresu przełomu lat 80. i 90. XX w.
wśród społeczeństwa, zwłaszcza wśród dzieci
i młodzieży, które najczęściej korzystają z In-
ternetu. W założeniu organizatorzy projektu
zobowiązali się także do organizowania co-
rocznych ogólnopolskich seminariów.
Pierwsze seminarium poświęcone „Ar-
chiwom Przełomu 1989-1991” odbyło się 22
listopada 2011 roku w Kancelarii Senatu.
Uczestnicy seminarium dyskutowali na temat
42
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
utworzenia internetowego archiwum polskiej
transformacji i zastanawiali się, w jaki spo-
sób szybko zebrać i udostępnić rozproszone
dokumenty z tego okresu16. Kolejne, drugie
ogólnopolskie seminarium odbyło się 15 paź-
dziernika 2012 roku w Kancelarii Prezydenta.
Jego temat to „Archiwa Przełomu 1989-1991
w czasach przełomu. Przegląd źródeł – ocena
stanu zachowania i mapa rozmieszczenia”.
Referaty i wystąpienia z tego spotkania zosta-
ły zamieszczone w niniejszej publikacji.
W 2011 roku na internetowych stronach
obu Kancelarii zamieszczono informacje
o projekcie, w tym listę zgłaszających się
uczestników – partnerów projektu. Ponadto
zaprezentowano wybór dokumentów z za-
sobu Archiwów Senatu i Archiwum Prezy-
denta RP.
Z inicjatywy Archiwum Senatu bazą da-
nych dla archiwum cyfrowego projektu zo-
stał system archiwalny ZEUS – fi rmy ksi.pl
sp. z o.o. z Krakowa.
System ZEUS ma budowę modułową. Poza
modułem administracyjnym tworzą go mo-
duły do obsługi zasobów aktowych (papiero-
wych), fotografi cznych, audio i wideo, a także
eksponatów muzealnych. Głównym zada-
niem systemu jest gromadzenie cyfrowych
kopii materiałów archiwalnych i informacji
o tych materiałach, a na ich podstawie umoż-
liwienie zaawansowanego ich indeksowania
i wyszukiwania określonych dokumentów.
Zalecenia co do wymogów technicznych kopii
podano na stronie internetowej projektu. Po-
zyskano też aplikację HERMES umożliwia-
jącą przygotowanie zbiorów i ich zapisanie
na nośniku CD/DVD wraz z plikami XML
zawierającymi opis przekazywanych zbiorów.
16 Zapis seminarium w formacie mp3 dostępny w ak-tualnościach na stronie www.archiwaprzelomu.pl
Aplikacja zapewnia spójność plików (TIF,
MPO, JPG) z załączonymi opisami (TXT,
XML). HERMES będzie bezpłatnie dostęp-
ny na stronie projektu.
W 2012 roku dzięki temu systemowi można
było w relacyjnej bazie danych zaprezentować
dokumentację aktową, ale także inne źródła,
takie jak: fotografi e, nagrania wideo i audio,
a w terminie późniejszym będzie możną obej-
rzeć także zdjęcia cyfrowe eksponatów z okre-
su transformacji ustrojowej (m.in. znaczki,
plakietki, itp.). Działania te są jednym z naj-
ważniejszych etapów realizacji projektu.
Archiwiści z Kancelarii Senatu dokonali
pierwszego importu danych do bazy projektu,
natomiast archiwiści z Kancelarii Prezydenta
RP dostosowali obrazy i ich opisy do wymo-
gów narzuconych przez system ZEUS. Obie
Kancelarie zdigitalizowały po kilka tysięcy
stron dokumentów.
W drugiej połowie 2012 roku Kancelaria
Senatu uruchomiła katalog zasobów online dostępny na portalu www.archiwaprzelomu.pl.
Udostępniona baza danych jest sukcesyw-
nie uzupełniana cyfrowymi kopiami materia-
łów nadsyłanymi przez partnerów. Od końca
września 2012 roku katalog zawiera wyszu-
kiwarkę, która umożliwia szybki dostęp
do poszukiwanych materiałów i uzyskanie in-
formacji o prezentowanych zasobach (m.in.
miejscu przechowywaniu oryginału i jego sy-
gnaturę archiwalną, o ile jest nią opatrzony).
W celu zachowania spójności danych na
stronie projektu www.archiwaprzelomu.pl
w 2013 roku zostanie uruchomiona aplika-
cja HERMES – o której wyżej wspomniano
– co ułatwi partnerom projektu opis materia-
łów cyfrowych proponowanych do elektro-
nicznego „Archiwum Przełomu” (obecnie jest
ona testowana przez realizatorów projektu).
Referaty wprowadzające
43
Warto zaznaczyć, że niektóre instytucje na-
desłały już część swoich materiałów w formie
cyfrowej – wymienić należy Archiwum Pań-
stwowe w Przemyślu, Archiwum Państwowe
w Częstochowie, Archiwum Uniwersytetu Ja-
giellońskiego i Archiwum Komisji Krajowej
NSZZ „Solidarność” z Gdańska. Pozyskano
dwie kolekcje od osób prywatnych (jedna do-
tyczy działalności Komisji Międzyzakłado-
wej NSZZ „Solidarność” Regionu Mazowsze
Oświata-Wola, a druga działalności Komite-
tów Obywatelskich). Ostatniej problematyki
dotyczą też bogate zbiory senator Grażyny
Anny Sztark przekazane w oryginale do Ar-
chiwum Senatu. Znany satyryk Jacek Fedoro-
wicz przekazał kopię cyfrową nagrania wideo
z maja 1989 roku, które przedstawia program
instruktażowy – „Jak głosować?”.
Szczególną uwagę zwracamy na kolekcje
prywatne, których los zależy od właścicieli
lub ich spadkobierców. Łącznie do projektu
włączyło się prawie 40 różnych instytucji. Jest
to niezwykle istotne dla przyszłości projek-
tu, ponieważ podmioty te są bliżej obywateli
niż my, reprezentujący archiwa wyodrębnio-
ne zlokalizowane w Warszawie. Duża część
z nich jest rozproszona w różnych regionach
naszego kraju. Do tej liczby należy dołączyć
spuścizny i archiwalia od 35 osób prywat-
nych, w tym od 33 osób przejęte przez Ar-
chiwum Senatu jeszcze przed 2011 rokiem.
Te ostatnie zasoby są systematycznie wprowa-
dzane do bazy danych. Łącznie daje to prze-
szło 70 podmiotów prawnych i fi zycznych17.
Uwzględniając podmioty prawne, warto
zaznaczyć, że pod względem terytorialnym,
pochodzą one z 14 województw (brakuje insty-
tucji jedynie z dwóch województw – zachod-
niopomorskiego i opolskiego, ale wierzymy,
że ta luka zostanie szybko wypełniona). Do-
17 Według stanu na 30 września 2012 roku.
tychczasowe rezultaty, rozszerzający się
zakres współpracy i plany na przyszłość po-
zwalają z optymizmem patrzeć na rozwój
projektu, a w konsekwencji zagęszczania się
punktów na mapie Polski, odzwierciedlają-
cych miejsca przechowywania archiwaliów
z okresu przełomu 1989-1991.
Na portalu projektu w 2013 roku planuje
się zamieszczenie interaktywnej mapy Polski
z wyeksponowaniem miejscowości, z których
pochodzą zgromadzone materiały. Docelowo
będzie to też swoisty informator o zasobach
„Archiwów Przełomu”.
Projekt ma wymiar wieloletni, co pozwa-
la przystąpić do niego w każdym dogodnym
terminie. Jako organizatorzy zachęcamy jed-
nak do jak najszybszego akcesu! Naszym
partnerom deklarujemy wsparcie organiza-
cyjne, częściowo również techniczne. Pomoc
w digitalizacji oferujemy osobom fi zycznym,
które nie zawsze dysponują odpowiednim
sprzętem skanującym, a losy ich zbiorów,
w przeciwieństwie do instytucji, są trudne
do przewidzenia.
Do udziału w projekcie zachęcamy różne
podmioty, przede wszystkim: archiwa (pań-
stwowe, ale i inne, np. wyodrębnione, samo-
rządowe, kościelne, z powierzonym zasobem,
archiwa zakładowe różnych instytucji), biblio-
teki, muzea, wyższe uczelnie i inne instytu-
cje oświatowe, naukowe, społeczne, kultury,
fundacje i stowarzyszenia itp., ale też osoby
prywatne – świadków transformacji, rodziny
działaczy opozycji demokratycznej oraz inne
osoby posiadające świadectwa życia społecz-
nego i kulturalnego z przełomu lat. 80. i 90.
XX w., także naukowców i badaczy zajmu-
jących się historią najnowszą, uwzględnia-
jących w swoich pracach okres przełomu.
Do wszystkich podmiotów zwracamy się
z apelem: jeżeli mają Państwo świadectwa
44
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
tamtych czasów, jeśli w magazynach i domo-
wych piwnicach, na strychach, w szafach lub
regałach – co uświadomił nam doradca Prezy-
denta RP Henryk Wujec, aktywny uczestnik
wielkich polskich wydarzeń – przechowują
Państwo pamiątki związane z Solidarnością,
z wydarzeniami w swoich miejscowościach,
prosimy o przekazanie ich kopii do cyfro-
wego „Archiwum Przełomu” lub skontak-
towanie się z organizatorami projektu. Jeśli
młodzież szkolna zechce odszukać ludzi, któ-
rzy tworzyli naszą wspólną historię i zapisze
ich relacje, to zamieścimy je w naszym kata-
logu online.
W tym celu wystarczy zwrócić się do Ar-
chiwum Prezydenta RP lub Archiwum Sena-
tu. Adres kontaktowy znajduje się na stronie:
www.archiwaprzelomu.pl
Proponowany wstępnie tematyczny układ
zbiorów naszego projektu w bazie ZEUS ob-
razuje „drzewo tematów”. Jesteśmy otwarci
na modyfi kacje i rozbudowę tego drzewa.
Jak już zaznaczono wcześniej, portal
„Archiwa Przełomu 1989-1991” składa się
z dwóch podstawowych warstw: informacyj-
nej i katalogu zasobów online. W pierwszej są
zamieszczane podstawowe informacje o pro-
jekcie, zakładki:
Aktualności – serwis wydarzeń związanych
z rozwojem projektu, w tym informacja o na-
bytkach, nowych uczestnikach, zgłaszających
się partnerach,
Prezentacja projektu – informacja o celach
i zadaniach, wskazówki do poszukiwanych
materiałów archiwalnych,
Zbiory (zakładka zostanie uruchomiona
w roku 2013) – swoisty przewodnik po zbio-
rach, interaktywna mapa źródeł, która będzie
informować o lokalizacji zbiorów, tj. wskazy-
wać miejscowość, instytucję/osobę prywatną
i krótką notę o tym, jakie posiada materiały
z lat 1989-1991,
Uczestnicy – lista darczyńców prywatnych
i instytucji, które zadeklarowały chęć przystą-
pienia do projektu,
Wskazówki – zalecenia, jak skanować i opisy-
wać materiały oraz w jaki sposób przekazać
kopie cyfrowe, a także instruktaż, jak poru-
szać się po katalogu18.
Druga warstwa platformy zawiera katalog
zasobów online www.zasoby.archiwaprzelomu.pl.
Aby skorzystać z katalogu należy kliknąć
na zakładkę Zasoby online . Otwiera się wów-
czas baza danych. Aby dotrzeć do informa-
cji można skorzystać z wyszukiwarki. Należy
zaznaczyć, że wstępnego opracowania i digi-
talizacji zbiorów powinien dokonać ich wła-
ściciel. Na stronie projektu dostępna będzie
aplikacja HERMES, która ma umożliwić –
jak już wspomniano – katalogowanie zbiorów
tematycznie – zgodnie z wymogami bazy da-
nych i usprawnić replikację (wysyłanie zbio-
rów na stronę projektu).
Wszystkie cyfrowe kopie są zamieszczone
w katalogu z zachowaniem zasad poszano-
wania źródła pochodzenia oryginałów do-
kumentów.
Reasumując, należy podkreślić, że bez
partnerów i uczestników projektu oraz wspól-
nego zaangażowania „Archiwa Przełomu
1989-1991” nie spełnią celów i zadań, które
przed sobą stawiamy. Jako organizatorzy li-
czymy na aktywną współpracę i skutecz-
ne wspólne działania! Jesteśmy przekonani,
18 Zobacz aneks nr 3
Referaty wprowadzające
45
że razem stworzymy internetowe archiwum
polskiej drogi do wolności. To ważne histo-
ryczne doświadczenie wzbogacające naro-
dowe dziedzictwo starajmy się zachować dla
przyszłych pokoleń.
Aneks nr 1
Wstępne drzewo tematów w bazie danych ZEUS i aplikacji HERMES(wersja z 5 maja 2013 roku)
I Okrągły Stół• Obrady plenarne
• Zespół ds. Reform Politycznych
• Zespół ds. Gospodarki i Polityki Społecznej
• Zespół ds. Pluralizmu Związkowego
• Komitet Organizacyjny przy Lechu Wałę-
sie ds. Okrągłego Stołu
• Materiały okołoposiedzeniowe
• Inne
II Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”• Krajowe zjazdy delegatów
• Komisja Krajowa/Komisja Rewizyjna
• Organizacje zakładowe
• Organizacje w regionie
• Sprawy problemowe
• Inne
III Komitet Obywatelski• Komitet Obywatelski przy Lechu Wałęsie
• Regionalne i lokalne Komitety Oby-
watelskie
• Posiedzenia/konferencje krajowe Komite-
tu Obywatelskiego
• Inne
IV Wybory• Wybory do Sejmu i Senatu PRL 1989
• Wybory do Sejmu i Senatu 1991
• Wybory Prezydenckie 1989
• Wybory Prezydenckie 1990
• Wybory Samorządowe 1990
• Inne
V Obywatelski Klub Parlamentarny• Dokumentacja pracownicza
• Posiedzenia
• Organizacja wewnętrzna
• Dokumentacja fi nansowa
• Zespoły problemowe
• Inne
VI Senat• Posiedzenia plenarne
• Posiedzenia Prezydium
• Posiedzenia Konwentu Seniorów
• Posiedzenia komisji
• Kancelaria Senatu
• Inne
VII Sejm• Posiedzenia plenarne
• Posiedzenia Prezydium
• Posiedzenia Konwentu Seniorów
• Posiedzenia komisji
• Kancelaria Sejmu
• Inne
VIII Rząd• Rząd Mieczysława Rakowskiego/Czesła-
wa Kiszczaka
• Rząd Tadeusza Mazowieckiego
• Rząd Jana Krzysztofa Bieleckiego
• Rząd Jana Olszewskiego
• Inne
IX Rada Państwa• Posiedzenia Rady Państwa
• Inne
X Prezydent• Generał Wojciech Jaruzelski 1989-1990
• Lech Wałęsa 1990-1995
• Inne
46
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
XI Świadkowie transformacji• Archiwa osób prywatnych (kolekcje,
spuścizny)
• Archiwum wspomnień świadków trans-
formacji
• Inne
XII Polska Zjednoczona Partia Robotnicza• Zjazdy PZPR
• Komitet Centralny PZPR wraz z Biurem
Politycznym i Sekretariatem
• Centralna Komisja Kontroli Partyjnej/
Centralna Komisja Rewizyjna
• Terenowe i zakładowe organizacje
partyjne
• Klub Posłów PZPR
• Zespoły partyjne w Radach Narodowych
i władzach organizacji społecznych
• Organizacje powołane, działające
przy PZPR
• Inne
XIII Administracja terenowa• Rady Narodowe
• Terenowa administracja państwowa/
rządowa
• Samorząd województwa
• Samorząd gminny
• Inne
XIV Reformy systemu państwa• Reforma konstytucyjna
• Reforma samorządowa
• Reforma gospodarcza
• Reforma oświatowa
• Inne
XV Sądownictwo, wymiar sprawiedliwości, bezpieczeństwo• Sądy
• Trybunał Konstytucyjny
• Trybunał Stanu
• Wymiar sprawiedliwości
• Bezpieczeństwo wewnętrzne
• Represje polityczne
• Inne
XVI Pozostałe związki zawodowe• Ogólnopolskie Porozumienie Związków
Zawodowych
• NSZZ Rolników Indywidualnych „Soli-
darność”
• Ogólnopolski Związek Zawodowy Pielę-
gniarek i Położnych
• Związek Nauczycielstwa Polskiego
• Inne
XVII Pozostałe partie polityczne i organizacje polityczne• Unia Demokratyczna
• Polskie Stronnictwo Ludowe
• Narodowe Odrodzenie Polski
• Polska Partia Zielonych
• Polska Partia Przyjaciół Piwa
• Partia X
• Polski Front Narodowy
• Inne
XVIII Strajki/manifestacje/protesty• Strajki i manifestacje robotnicze
• Strajki i manifestacje środowiska akade-
mickiego
• Strajki Solidarności
• Inne
XIX Kościoły i związki wyznaniowe• Kościół katolicki
• Kościół prawosławny
• Kościoły protestanckie
• Związki wyznaniowe
• Ogólne kwestie wyznaniowe i religijne
• Inne
XX Życie naukowe/szkolnictwo• Szkolnictwo wyższe
• Szkolnictwo średnie/zawodowe/
/podsta wo we
Referaty wprowadzające
47
• Działalność i organizacja instytucji/
ośrodków naukowych
• Wydarzenia związane z działalnością
naukową
• Inne
XXI Życie kulturalne• Działalność i organizacja instytucji/
ośrodków kultury
• Wydarzenia związane z działalnością
kulturalną
• Inne
XXII Życie gospodarcze• Działalność i organizacja instytucji/
ośrodków gospodarczych
• Wydarzenia związane z działalnością go-
spodarczą
• Inne
XXIII Życie społeczne• Działalność i organizacja instytucji/
ośrodków o charakterze społecznym
• Wydarzenia związane z działalnością
o charakterze społecznym
• Inne
XXIV Wydawnictwa/publikacje• Wydawnictwa ciągłe. w tym prasa
• Wydawnictwa seryjne
• Wydawnictwa zwarte
• Inne
XXV Plakaty/ulotki• Plakaty/ulotki wyborcze
• Plakaty/ulotki z wydarzeń kulturowych
• Plakaty/ulotki z wydarzeń społecznych
• Inne
XXVI Inne
Aneks nr 2
Strona startowa projektu „Archiwa Przełomu 1989-1991
48
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Aneks nr 3
Kilka uwag technicznych
Gromadzimy dokumentację, która ma pełnić
funkcję kopii zabezpieczającej dla oryginału
Digitalizacja:
• Dokument aktowy:TIFF
od 300 dpi
bez kompresji
8 bitowa skala szarości lub 24 bit RGB
• Dokument fotografi czny:TIFF
pozytyw: od 300 dpi
negatyw: od 1200 dpi
bez kompresji
8 bitowa skala szarości lub 24 bit RGB
• Dokumenty audio:WAVE (PCM)
stereo – 24 bit, 44,1 kHz
mono – 16 bit, 44,1 kHz
MP3
mono/stereo od 128 kbps
44,1 kHz
Inny format niż zakładany nie dyskwalifi -kuje dokumentacji, jeśli nie ma możliwo-ści uzyskania wskazanego formatu.
Aneks nr 4
Etapy pracy z aplikacją HERMES
Partner opracowujący zbiory:1. Pobranie i instalacja aplikacji
na komputerze
2. Zalogowanie do systemu
3. Zaznajomienie się z instrukcją obsługi
4. Dwie możliwości dodania zbiorów:
– dodania nowego tematu
– dodania jednostki do tematów już
istniejących
5. Opisanie tematu (jeśli
wprowadzono nowy)
6. Dodanie jednostki i dokonanie opisu19
7. Podłączenie plików do jednostek
8. Po upewnieniu się, że tematy zostały
poprawnie zredagowane – zapisanie
na płycie opisów wraz z plikami
9. Wysyłanie do administratora:
Archiwum Senatu lub Archiwum
Prezydenta RP.
Archiwum Senatu, Archiwum Prezydenta RP:1. Odbiór materiału na płycie
i automatyczne zaimplementowanie
do bazy obsługującej zbiory
w Archiwum Senatu, lub Archiwum
Prezydenta RP
19 Po wygenerowaniu tematu należy dodać do niego jednostki. W zależności od rodzaju opisywanych do-kumentów okno edycji jednostki będzie się różniło.Stałe elementy to: nadanie tytułu jednostce i wypisa-nie dokumentów jednostki (zawartości) oraz zindekso-wanie jednostki pod względem: Miejsca, Osób i Ha-seł rzeczowych.Różnice w opisie jednostek będą wynikały z rodzaju nośnika; np. przy fotografi i pojawi się dodatkowo pole Autor i Prawa Autorskie, a przy eksponatach: np. Wymiary, Waga i Tworzywo eksponatu.Stałymi polami do wypełnienia, a jednocześnie infor-macjami koniecznymi są też: Nazwa zespołu/kolek-cji w jednostce przechowującej oryginały czy też Sy-gnatura w miejscu przechowywania.
Referaty wprowadzające
49
2. Weryfi kacja danych
3. Replikacja do katalogu zasobów online.
Uwaga:
Terminy używane w katalogu:• TEMAT (zbiór jednostek na dany temat)
• JEDNOSTKA (zbiór dokumentów)
– jednostka = zbiór dokumentów akto-
wych (teczka)
– jednostka = zbiór dokumentów audio
– jednostka = zbiór dokumentów wideo
– jednostka = kompilacja= akta + audio
+ wideo
– jednostka = foto
• DOKUMENT (aktowy, audio, wideo, foto)
Uczestnicy seminarium „Archiwa Przełomu 1989-1991 w czasach przełomu. Przegląd źródeł – ocena stanu zachowania i mapa rozmieszczenia”, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Uczestnicy seminarium „Archiwa Przełomu 1989-1991 w czasach przełomu. Przegląd źródeł – ocena stanu zachowania i mapa rozmieszczenia”, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.
50
Referaty wprowadzające
51
Dyskusja wokół wystąpień i referatów wprowadzających
Mirosław OdorowskiFundacja Obywatelska
Pani doktor Irena Słodkowska mówiła o Ko-
mitetach Obywatelskich, ale Komitety Oby-
watelskie nie funkcjonowałyby bez Fundacji
Obywatelskiej, która gromadziła pieniądze
i to wielkie pieniądze. Miałem przyjemność
być dyrektorem generalnym tej fundacji i tak
dopominam się jakby o swoje. Fundacja ode-
grała olbrzymią rolę zważywszy na to, co ro-
biła. Zapewne w domu mam jeszcze jakieś
dokumenty z tamtych lat, ale większość zo-
stała w pałacu Sobańskich po sławnym te-
legramie do Henia: „Czuj się odwołany”.
Wówczas zrezygnowaliśmy z pracy w tej fun-
dacji i założyliśmy inną fundację. Mam na-
dzieję, że ta dokumentacja zachowała się…
dr Irena SłodkowskaInstytut Studiów Politycznych PAN
Ad vocem. Bardzo cenię Fundację Obywatel-
ską, już kiedyś miałam okazję z panem roz-
mawiać i nadal planuję podjęcie tego tematu.
Po prostu ograniczony czas wystąpienia nie
pozwolił mi poruszyć wszystkich bardzo waż-
nych aspektów pracy komitetów i stowarzy-
szonych z nimi różnych organizacji.
prof. Jerzy KłoczowskiDyrektor Instytutu Europy Środkowo -Wschodniej
Nie trzeba mówić o wadze tej inicjatywy,
wadze niezwykle istotnej dla nas w Polsce –
na dzisiaj i na jutro, bo zdajemy sobie sprawę,
że nasza pamięć będzie bardzo różnie wyglą-
dała. Do dziś na przykład toczy się w Polsce
dyskusja na temat każdego powstania naro-
dowego, od kościuszkowskiego począwszy.
Tak samo o latach przełomu będzie toczyła
się dyskusja przez pokolenia, ale trzeba tym
przyszłym pokoleniom pozostawić dokumen-
tację możliwie najpełniejszą, prawdziwą, wie-
loaspektową.
Na dwie sprawy chciałbym zwrócić uwagę,
na podstawie zebranych dotąd doświadczeń.
Doświadczeń wiejskich, bo o tym aspekcie
może mniej mówiliśmy. Niedawno spotka-
liśmy się w Lublinie w gronie członków Lu-
belskiego Komitetu Obywatelskiego i jego
komisji. Mając na uwadze fakt, że dzisiejsze
lubelskie to cztery dawne województwa, do-
prosiliśmy do naszego grona osoby reprezen-
tujące komitety z Zamościa, z Białej Podlaskiej
i Chełma. Nie mówię o rozproszeniu materia-
łów, trochę ich zostało, zwłaszcza w większych
miasteczkach, natomiast dramatyczna jest sy-
tuacja ze wsią. A przecież na wsiach były nie-
kiedy bardzo intensywnie pracujące i bardzo
ważne małe komitety. Obecnie jedynym roz-
wiązaniem jest wysłanie na wieś studentów
i zebranie relacji świadków. Są oni jedynym
źródłem informacji, bo nie ma już innych ma-
teriałów. A tych świadków jest coraz mniej.
Jak widać, jest to bardzo niełatwa sprawa.
Spotkaliśmy się z jeszcze jedną trudnością:
ogromną przeszkodą w zbieraniu relacji są
aktualne spory. Wiele osób ma dziś po prostu
trudności z obiektywnym przedstawieniem
swojej roli w tamtych latach i przekształca
historię z dzisiejszego punktu widzenia. Po-
woduje to dramatyczne niekiedy sytuacje.
Nawiasem mówiąc, mamy na Lubelszczyź-
nie jeden Komitet Obywatelski, który istnie-
je do tej pory, ale jest skłócony z wszystkimi
i uważa się za jedyny, który reprezentuje au-
tentyczną tradycję Komitetu Obywatelskiego.
Ale są to przypadki wyjątkowe.
Druga uwaga dotyczy perspektywy histo-
rycznej projektu. Daty 1989-1991 są najważ-
52
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
niejsze, ale trzeba sięgać wstecz. Dotyczy
to oczywiście powstania Solidarności i kolej-
nych przełomów. W grę wchodzi dłuższa per-
spektywa, w zasadzie dziesięcioletnia.
Chciałbym podkreślić wagę archiwów za-
granicznych. Pamiętajmy, że dzisiaj wiemy
na przykład o spotkaniu prezydenta Reaga-
na z Janem Pawłem II w 1982 roku, chociaż
nie prędko będziemy mieli okazje zobaczyć
te materiały, ale wiemy, że Reagan przedsta-
wił Janowi Pawłowi II swój bardzo tajny pro-
gram, wymieniając trzy punkty. Po pierwsze
– na pewno do wojny nie doprowadzę, po dru-
gie – będę tak zbroił Amerykę, że zmuszę
Rosję Sowiecką, Związek Radziecki do zbro-
jenia się, a w konsekwencji i do upadku,
a po trzecie – w naszej strategii zniszczenia
komunizmu stawiamy na Polskę i dajemy
wszelkie środki materialne, żeby wzmóc Pol-
skę, która od wewnątrz rozbije komunizm.
W związku z tym podobno CIA miało w la-
tach 80. największą komórkę w Warszawie.
Oczywiście do materiałów CIA czy watykań-
skich nieprędko będziemy mieli dostęp, ale
trzeba powiedzieć o wadze tych materiałów,
jak również materiałów dotyczących Gorba-
czowa, bo to jest osobna karta i o niej też trze-
ba by troszeczkę pomyśleć.
Są to materiały o kluczowym znaczeniu
dla rozumienia spraw polskich w szerszym
kontekście międzynarodowym. Trzeba pró-
bować dokładnie to uchwycić i patrzeć nie
tylko z perspektywy własnego podwórka. Są
to bardzo trudne sprawy, ale wydaje mi się,
że jest to ważne zadanie, które powinno być
uwzględnione we wspomnianym projekcie.
Henryk Wujecdoradca Prezydenta RP
Chciałbym uzupełnić tę część, w której dok-
tor Kulisiewicz mówił o archiwach Okrągłego
Stołu. O tych archiwach, które zachowały się
ze wszystkich ofi cjalnych spotkań i nagrań.
W tym kontekście chciałbym przypomnieć
jedną osobę – pana Pęszko, który był wi-
Profesor Jerzy Kłoczowski w rozmowie z Agatą Karnowską-Sokołowską, dyrektor Biura Analiz i Dokumentacji Kancelarii Senatu, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.
Referaty wprowadzające
53
cedyrektorem w PRON i który starannie
te wszystkie archiwa przechował. Warto
o nim wspomnieć dlatego, że to dzięki jego
trosce dokumentacja została zachowana.
Oprócz ofi cjalnej dokumentacji były
również archiwa strony solidarnościowej.
Od razu po Okrągłym Stole wydaliśmy na ten
temat książkę i jakby na żywo zostały te ob-
rady udokumentowane. Zwracam jednak
uwagę na codzienny „Biuletyn”, który wycho-
dził w trakcie obrad Okrągłego Stołu, infor-
mując o tym, co dzieje się po naszej stronie.
Było to możliwe dzięki temu, że przy każdym
naszym przewodniczącym stołu czy podstoli-
ka był obecny jego sekretarz, który najczęściej
był również korespondentem tego „Biulety-
nu” – wszystko, co działo się podczas obrad
natychmiast dokumentował i następnie przy-
nosił swój materiał do gmachu Wydziału Hi-
storii Uniwersytetu Warszawskiego. Profesor
Henryk Samsonowicz udostępnił pomiesz-
czenia w podziemiach, gdzie był taki duży stół
i tam każdego dnia te biuletyny były tworzo-
ne i stamtąd wychodziły. Powinny one jeszcze
być gdzieś dostępne.
Z tego okresu ważne byłyby jeszcze rela-
cje sekretarzy naszych zespołów, mieliśmy
w tym gronie swoje tajne obrady. Spotykali-
śmy się gdzieś na mieście, żeby się przygoto-
wać do kolejnych spotkań Okrągłego Stołu.
Na przykład Piotr Pacewicz był sekretarzem
stolika politycznego, a moja żona Ludwika –
stolika związkowego. W Klubie Inteligencji
Katolickiej mieliśmy również takie zaplecze,
a wówczas wszystko to prowadzili między in-
nymi Kazimierz Wóycicki, Jacek Moskwa.
Z czasów Solidarności, dzięki Służbie Bez-
pieczeństwa, mamy bardzo dobrze zachowa-
ne materiały archiwalne natomiast z okresu
późniejszego, kiedy troska o to była mniejsza,
jest słabiej.
Na zdjęciu od lewej: Henryk Wujec doradca Prezydenta RP, Jan Wyrowiński wicemarszałek Senatu, Maciej Klimczak podsekretarz stanu KPRP, Ewa Polkowska Szef Kancelarii Senatu,
Jacek Michałowski Szef Kancelarii Prezydenta RP, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki
54
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
ksiądz Michał SołomieniukArchiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie
Być może podczas prezentacji projektu coś
mi umknęło, ale czy w „drzewku tematycz-
nym” jest uwzględnione miejsce na organiza-
cje i partie, które były przeciwne Okrągłemu
Stołowi i nie brały w nim udziału? Na przy-
kład Konfederacja Polski Niepodległej (KPN)
czy Solidarność Walcząca. Czegoś nie zauwa-
żyłem, czy tej problematyki jeszcze nie ma?
Robert Kubaśkierownik Archiwum Senatu
Najpierw w odpowiedzi Janowi Majchrow-
skiemu wyjaśnienie w sprawie cezury cza-
sowej. Przyjęliśmy rok 1989, czyli czas
uformowania się Komitetów Obywatelskich.
Oczywiście to formowanie zaczęło się tak na-
prawdę w 1988 roku. A 1991 rok stad, że po-
czątkowo przyjęliśmy ten projekt w Senacie,
a jest to rok zakończenia pierwszej kadencji
Senatu. To jest moment, w którym OKP tak
naprawdę przestał działać. Do tego dochodzi
inne ważne wydarzenie, jakim były pierw-
sze wolne wybory do izby niższej, a nie tylko
do izby wyższej, jak było w 1989 roku. Dlatego
w naszym projekcie mamy takie daty.
Jeżeli chodzi o „drzewko tematyczne”
to jest ono tak pomyślane, że właśnie dzięki
państwa udziałowi, dzięki temu, że projekt
będzie się coraz bardziej rozrastał, to razem
z nim również to „drzewko” będzie się rozra-
stało. Mam nadzieję, że niedługo zgłoszone
przez księdza Sołomieniuka poprawki zosta-
ną w jakiś sposób uwzględnione. Zapraszamy
do współpracy.
Jan MajchrowskiUniwersytet Warszawski
Chciałbym na jedną rzecz zwrócić uwagę,
bo tematów jest tyle, że moglibyśmy dyskuto-
wać i dyskutować. Chodzi o cezury czasowe,
o „Archiwa Przełomu 1989-1991”. Na jednej
z prezentowanych plansz pojawił się napis:
Polska Partia Piwa, a tak naprawdę nazywała
się Polska Partia Przyjaciół Piwa, co też wska-
zuje, że pewne rzeczy trzeba uściślać i uzu-
pełniać.
Kiedy się ten przełom skończył? Jakąś ce-
zurę trzeba postawić, bo inaczej będziecie
państwo zbierać materiały do historii III Rze-
czypospolitej, która trwa i która miała się
skończyć, a nie skończyła się, może się skoń-
czy, co będzie dalej, nie wiemy. Formalnie uj-
mując, od 1 stycznia 1990 roku, a że jestem
prawnikiem, to taki punkt widzenia mnie in-
teresuje, mamy Rzeczpospolitą Polską. For-
malnie rzecz biorąc. Ale przecież wybory
samorządowe – te pierwsze w pełni wolne
wybory, to była wiosna 1990. Potem mamy
wybory prezydenckie. Lech Wałęsa, kiedy zo-
stał wybrany na prezydenta, a pamiętam, jak
na dziedzińcu Zamku Królewskiego w War-
szawie całował sztandar Wojska Polskiego,
powiedział takie zdanie: „W tym momencie
uroczyście rozpoczyna się III Rzeczpospoli-
ta.” A jeszcze wolnych wyborów parlamentar-
nych nie mieliśmy, bo to jest dopiero 1991 rok.
Trzeba postawić jasną cezurę czasową,
bo inaczej będziemy mieli do czynienia z Pol-
ską Partią Przyjaciół Piwa, która zupełnie
do tego przełomu nie pasuje.
Referaty wprowadzające
55
Jacek PająkObywatelski Klub Parlamentarny
Mam tylko jedno pytanie, które mi się nasu-
nęło po zeszłorocznym spotkaniu w Senacie,
i o tym już z Robertem Kubasiem rozmawia-
liśmy. Pytanie kieruję do Kancelarii Sejmu:
czy takiego samego zbioru wywiadów jak z se-
natorami nie można by w najbliższym czasie
przeprowadzić z posłami? Ci ludzie niestety
odchodzą.
Zwracam się do realizatorów projektu „Ar-
chiwa Przełomu”, bo tu jest chyba państwa
rola, żeby zarejestrować relacje posłów OKP,
którzy też na to zasługują, a nie tylko sena-
torów. Wtedy zapis świadków i uczestników
okresu przełomu byłby spójny.
Uczestnicy seminarium „Archiwa Przełomu 1989-1991 w czasach przełomu. Przegląd źródeł – ocena stanu zachowania i mapa rozmieszczenia”, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
IIIPanel Archiwa NSZZ „Solidarność”
– co nam zostało z tamtych lat?
58
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
zać, na jakich ogólnych zasadach udostępnić
wybrane materiały do omawianego projektu.
Bardziej szczegółowe rozmowy muszą być po-
prowadzone poza dzisiejszą debatą.
Na naszej konferencji są obecni przedsta-
wiciele wielu instytucji zbierających materiał
źródłowy, zbierających archiwalia, relacje,
wspomnienia. Zapraszam do zwartych wy-
powiedzi.
Moderatorprof. Andrzej Friszkeprzewodniczący zarządu Stowarzyszenia Archiwum Solidarności
Ten panel ma charakter szczególny, rzecz
w tym, aby w naszej debacie nie tyle uwzględ-
niać historię w ogóle, lecz historię tych zbio-
rów, które mogą nas interesować. Chodzi o to,
żebyśmy wzajemnie mogli poinformować się
o tym, co która z instytucji reprezentowanych
przez Państwa przechowuje w swoich zbio-
rach w zakresie interesującym nas ze wzglę-
du na kształt projektu, jak i proweniencję.
Ustalmy, czy są te akta, jakiej są mniej więcej
wielkości, co może być szczególnie interesu-
jącego. A po drugie – co można by przeka-
Na zdjęciu od lewej: dr Wojciech Kulisiewicz dyrektor Biblioteki Sejmowej, prof. Andrzej Friszke przewodniczący Zarządu Stowarzyszenia Archiwum Solidarności, dr hab. Władysław Stępniak Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
59
Gdańskie akta Solidarności
Stanisław FlisArchiwum Krajowej Komisji NSZZ „Solidarność”
Chciałbym przedstawić mało znane w syste-
mie informacji naukowej Archiwum Komi-
sji Krajowej NSZZ „Solidarność” (Archiwum
KK) przechowujące bardzo interesujące
zbiory, włączając w to oczywiście archiwa-
lia dotyczące projektu „Archiwa Przełomu
1989 -1991”. Chciałbym Państwu opowiedzieć
w skrócie o samym archiwum: jak powstało,
o działaniach, jakie podjęliśmy po realizacji
projektu „Archiwum Cyfrowe Solidarności”,
a także o przechowywanych zbiorach związa-
nych z projektem „Archiwa Przełomu”.
Archiwum powstało w formie składnicy
akt w 1991 roku, kiedy Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych (MSW) przekazało pierwsze
materiały zarekwirowane Komisji Krajowej
NSZZ „Solidarność” 13 grudnia 1981 roku.
Od 1994 roku rozpoczęto porządkowanie
materiałów zwróconych przez MSW oraz ich
częściowe udostępnianie. Następny znacz-
ny zwrot materiałów z MSW nastąpił w 1997
roku. W tym czasie do kraju przesłano mate-
riały Biura Koordynacyjnego NSZZ „Solidar-
ność” z Brukseli. Znaczna ilość historycznych
archiwaliów została przekazana jako dary
do Archiwum KK, przez osoby prywatne.
Uczestnicy I panelu. Na zdjęciu od lewej: Zbigniew Gluza, Marek Kietliński, dr Rafał Leśkiewicz, Stanisław Flis, Basil Kerski, prof. Andrzej Friszke, dr Tadeusz Krawczak.
60
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Archiwum KK było przez bardzo długi
czas traktowane jako zakładowe, natomiast
od 1998 roku wyodrębniono zdecydowanie
jego część historyczną. Kolekcjonuje rów-
nież muzealia, ale o nich nie będę mówił,
a skoncentruję się na materiale aktowym,
badawczym oraz materiałach historycznych
związanych z projektem. Obecnie przecho-
wujemy około 750 m dokumentacji, z tego
ponad 200 m akt materiałów historycznych
od 1976 do 2000 roku. Jednostka brała udział
w bardzo udanym projekcie „Archiwum Cy-
frowe Solidarności”, który został realizowany
przy wsparciu Ministerstwa Kultury w latach
2009-2010. Dokumenty w formie cyfrowej są
dostępne dla badaczy w Internecie pod adre-
sem: www.solidarnosc.org.pl:8080. Do Ar-
chiwum Cyfrowego „Solidarności” można
wejść ze strony internetowej Komisji Krajowej
NSZZ „Solidarność” oraz ze strony interneto-
wej Archiwum Komisji Krajowej NSZZ „So-
lidarność” jak również ze stron przeglądarek
internetowych.
Realizacja projektu „Archiwum Cyfrowe
Solidarności” rzutowała na zmianę spojrzenia
Prezydium Komisji Krajowej NSZZ „Solidar-
ność” na sprawę zachowania i udostępnienia
zbiorów historycznych zgromadzonych w Ar-
chiwum KK. Ponieważ w Archiwum Cyfro-
wym pojawiły się materiały, które były już
wykorzystywane przez badaczy, latem tego
roku postanowiono uporządkować te zbiory
i wprowadzić informację o nich do szerokiego
obiegu naukowego. Trudno pisać najnowszą
historię Polski, a tym bardziej historię NSZZ
„Solidarność”, bez dostępu do głównych ma-
teriałów archiwalnych, które zostały zgroma-
dzone w Archiwum KK. Prace nad szerokim
udostępnieniem zbiorów archiwum rozpo-
częto od działań technicznych, czyli utworze-
nia i wygospodarowania miejsca na czytelnię
materiałów historycznych, utworzenia pod-
ręcznej biblioteki naukowej dla czytelni oraz
rozpoczęto rozdzielanie zbioru historycznego
archiwum według zasad archiwalnych na ze-
społy i kolekcje.
Obecnie Archiwum KK posiada 96 ze-
społów i kolekcji archiwalnych, na które
składają się akta głównych władz NSZZ „Soli-
darność”, zarządów regionów i komisji zakła-
dowych z lat 1980-1990. Poza tym, głównym
celem podjętych działań było wprowadzenie
do świadomości naukowców, doktorantów
i studentów badających dzieje NSZZ „Soli-
darność” informacji o zbiorach Archiwum
KK w formie opisów materiałów archiwal-
nych w ogólnopolskim systemie informa-
cji archiwalnej. Zwróciliśmy się w tym celu
do Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwo-
wych. Przewodniczący Komisji Krajowej
Piotr Duda wystosował, jesienią tego roku
pismo z prośbą o pomoc w dołączaniu opisu
zawartości Archiwum KK do narodowego
systemu informacji archiwalnej w Interne-
cie (w tym szczególnie ogólnopolskiej bazy
SEZAM – System Ewidencji Zasobu Archi-
walnego). Działanie takie wprowadziłoby
opisy zbiorów Archiwum KK NSZZ „Soli-
darność” do szerokiego obiegu informacji
naukowej.
Na początku prezentacji zawartości Ar-
chiwum KK chciałem państwu przedstawić
główne zbiory, czyli materiały władz krajo-
wych Solidarności. Wiadomo, że po stanie
wojennym materiały NSZZ „Solidarność” zo-
stały zarekwirowane przez MSW lub uległy
rozproszeniu i znalazły się w różnych archi-
wach, w tym państwowych. Część materia-
łów głównych NSZZ „Solidarność” od 1987
roku znajduje się w Archiwum Państwowym
w Gdańsku. Zbiór ten jest kompilacją akt Za-
rządu Regionu Gdańskiego, Międzyzakłado-
wej Komisji Założycielskiej (MKZ), Krajowej
Komisji Porozumiewawczej (KKP) oraz Za-
rządu Wojewódzkiego Rolników Indywidual-
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
61
nych NSZZ „Solidarność” i uzupełnia zbiory
zgromadzone w Archiwum KK. Inne archiwa
państwowe przechowują również akta zarzą-
dów regionów i zakładowych komisji NSZZ
„Solidarność”.
Wróćmy jednak do zbiorów Archiwum
KK. Jednym z większych zespołów są akta
Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ
„Solidarność” z lat 1980-1981 (ponad 10 m).
Znalazły się w nim dokumenty prezydium
KKP – oryginały wysyłanych i otrzymywa-
nych teleksów, uchwały, stanowiska, a także
część KKP. Ponadto w Archiwum KK znaj-
dują się akta Międzyzakładowego Komite-
tu Strajkowego (MKS) w Gdańsku z sierpnia
1980 roku zawierające m.in. listy postulatów
nadsyłane do MKS z zakładów pracy na tere-
nie całego kraju. Ich zdigitalizowana wersja
dostępna jest na stronach internetowych „Ar-
chiwum Cyfrowego Solidarności”.
Archiwum KK ma w swych zbiorach rów-
nież materiały aktowe, fotografi czne i dźwię-
kowe z obrad I Krajowego Zjazdu Delegatów
NSZZ „Solidarność” oraz Komisji Krajowej
NSZZ „Solidarność” (2 m). Interesujące są
materiały biura Lecha Wałęsy (1981-1990).
Cenne z punktu widzenia projektu „Archiwa
Przełomu” są akta Krajowej Komisji Wyko-
nawczej (KKW) NSZZ „Solidarność” (1987-
1990). Dokumentacja KKW (około 3,3 m)
zawiera protokoły posiedzeń Komisji, pre-
zydium KKW, uchwały, decyzje i materiały
Biura Interwencji Prawnych. Poza tym oczy-
wiście największą część zbioru historycznego
stanowią akta Komisji Krajowej NSZZ „Soli-
darność” od roku 1990, czyli od II Krajowe-
go Zjazdu Delegatów Związku. Zespołem,
który może zainteresować badaczy są mate-
riały Biura Koordynacyjnego NSZZ „Solidar-
ność” w Brukseli (około 42 m) z lat 1982-1992.
Akta te opatrzone są tymczasową ewidencją
i zostały częściowo zdigitalizowane. W Archi-
wum KK znajdują się także materiały kilku
zarządów regionów NSZZ „Solidarność”.
Najpełniejsze są archiwa Regionu Słupskie-
go (10,5 m), Regionu Gdańskiego (3,5 m), Re-
gionu Dolny Śląsk (2 m) i Regionu Mazowsze
(1,9 m). Komisja Krajowa stara się materia-
ły tych struktur gromadzić, rozsyłając apele
o przekazywanie dokumentacji historycznej
do Archiwum KK. Dysponujemy również
aktami 31 komisji zakładowych NSZZ „So-
lidarność”, a także aktami społecznych ko-
mitetów budowy Pomnika Ofi ar Grudnia
1970 w Gdyni i Pomnika Poległych Stocz-
niowców w Gdańsku. Innymi materiałami,
które znalazły się w zbiorach Archiwum KK
są akta Federacji Młodzieży Walczącej (1984-
1990) oraz 1,5 m akt wojewódzkich komite-
tów założycielskich i zarządów wojewódzkich
NSZZ „Solidarność” Rolników Indywidual-
nych (1980-1981). Uzupełniają je zbiory i ko-
lekcje dokumentacji, prasy podziemnej oraz
wydawnictw niezależnych, które zostały prze-
kazane w zwartej formie przez MSW lub po-
chodzą od darczyńców – osób prywatnych.
Archiwum KK przystąpiło do projektu
„Archiwa Przełomu” dość późno, bo na po-
czątku 2012 roku. Wstępnie określono ma-
teriały, które mogłyby być związane z projek-
tem, jednak zostały one jedynie częściowo
zdigitalizowane w ramach projektu „Archi-
wum Cyfrowe Solidarności”. Do umieszcze-
nia fragmentów wersji cyfrowej dokumenta-
cji w portalu projektu „Archiwa Przełomu”
wytypowano materiały z następujących ze-
społów akt: Krajowej Komisji Wykonawczej
NSZZ „Solidarność” (1987-1990), Komisji
Krajowej NSZZ „Solidarność” (1990-2012),
Biura Koordynacyjnego NSZZ „Solidarność”
w Brukseli (1982-1992), kolekcji publikacji se-
ryjnych i zwartych wydawnictw niezależnych
(1976-1990) oraz Federacji Młodzieży Walczą-
cej (1984-1990).
62
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Materiały przekazane w formie cyfrowej
do udostępniania w portalu projektu „Archi-
wa Przełomu 1989-1991” to jedynie drobny
procent zawartości tych zespołów akt i doty-
czą głównie lat 1989-1990. Są to kopie cyfrowe:
• czasopism niezależnych z lat 1989-1990, ta-
kich jak: „ABC”, „BIS”, „Biuletyn Dolno-
śląski NSZZ »Solidarność«”, „Portowiec”,
„Rozwaga i Solidarność”, „Obserwator
Wielkopolski”, „Tygodnik Solidarność”,
• czasopism emigracyjnych z lat 1989-1990,
takich jak: „Arka”, „Kontakt”, „Kultura”,
„Uncaptive Minds”, „Biuletyn Informacyj-
ny Solidarność”, „Pogląd”,
• dokumentów z zespołu KKW z 1989 roku
– projektu dokumentu końcowego Okrą-
głego Stołu oraz przemówień i oświadczeń
z nim związanych.
Niestety większość akt Krajowej Komisji
Wykonawczej NSZZ „Solidarność” (1987-
1990) i Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”
(1990-2012) nie zostały do tej pory zdygitalio-
wane. Mamy nadzieję, że po uporządkowaniu
zespołu KKW, postępie cyfryzacji zbiorów
zdigitalizowane materiały w pełniejszy spo-
sób mogłyby zasilić portal „Archiwa Przeło-
mu 1989-1991”.
Wspomniałem przed chwilą o rozprosze-
niu dokumentacji struktur NSZZ „Solidar-
ność”. Chciałbym podkreślić, że Archiwum
KK zbiera wszelkie informacje o miejscach
przechowywania materiałów związanych
z działalnością organizacyjną struktur NSZZ
„Solidarność”. Bardzo sensowną, naszym
zdaniem, inicjatywą byłoby utworzenie porta-
lu poświęconego informacji naukowej w tym
zakresie, jak również opublikowanie druko-
wanej wersji przewodnika po rozproszonych
zbiorach i materiałach archiwalnych NSZZ
„Solidarność”.
KARTA – mocne strony archiwów społecznych
Zbigniew Gluzaprezes Zarządu Fundacji Ośrodek KARTA
KARTA jest przedsięwzięciem trwającym już
trzydzieści lat. Powołaliśmy „Kartę” – jako
gazetkę podziemną – w styczniu 1982 roku.
Na początku miała ona charakter ściśle opo-
zycyjny, była reakcją na wprowadzenie stanu
wojennego w Polsce. Z czasem środowisko
„Karty” – przemienionej w niezależny alma-
nach – podjęło prace dokumentacyjne, które
po latach okazały się inicjacją archiwistyki
społecznej. Wtedy (za sprawą uruchomione-
go w 1987 roku Archiwum Wschodniego) za-
częliśmy gromadzić świadectwa historii XX
wieku: dokumentowe, dźwiękowe, ikono-
grafi czne. Był to podstawowy odruch zapisy-
wania pamięci i gromadzenia źródeł – tego,
co społeczeństwo przechowało w okresie ko-
munistycznym – przekazywanych jako dary.
Zasób Ośrodka KARTA to obecnie 1,5
tysiąca metrów bieżących zbiorów archiwal-
nych i bibliotecznych dotyczących XX wieku,
w czym największą część stanowi Archiwum
Opozycji (1956-1990), na które składa się do-
kumentacja i indywidualna, i środowiskowa.
Jedna ze składowych – Archiwum Historii
Mówionej (AHM), które prowadzimy wspól-
nie z Domem Spotkań z Historią w Warszawie
– rozwinęło się do rozmiarów rekordowych
w Polsce, obejmuje ponad 5 tysięcy nagrań
wywiadów biografi cznych. Znacząca część
relacji audiowizualnych zebranych w AHM
dotyczy okresu zorganizowanej opozycji
i przełamywania systemu (1976-1990). Kolek-
cja Archiwum Fotografi i (głównie z okresu
1890-1990) to około 180 tysięcy zdjęć, wśród
których znaczącą część stanowią fotografi e
związane z opozycją w Peerelu, w tym z okre-
su przełomu ustrojowego.
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
63
Cały ten zasób powstał niejako oddolnie,
w następstwie społecznej aktywności. Przy-
jęliśmy w formie daru archiwalia kilku tysię-
cy osób i środowisk, w większości – dawnej
opozycji. Wiele świadectw pochodzi też z pro-
wadzonych przez Ośrodek akcji dokumen-
tacyjnych. W sumie jest to istotna składowa
archiwów dokumentujących koniec Peerelu,
ale także okres nieco wcześniejszy.
Dziesięć lat temu komitet polski progra-
mu UNESCO „Pamięć Świata”, w którego
ramach powstaje lista najważniejszych ist-
niejących archiwaliów, zwrócił się do nas
z zaskakującą propozycją, by na bazie zbio-
rów KARTY założyć kolekcję archiwalną,
która towarzyszyłaby zgłoszonym na tę listę
tablicom z postulatami gdańskimi. Byliśmy
zdziwieni, że Ośrodek zgromadził najwięk-
szy zbiór związany z Solidarnością w latach
1980-1981. Kolekcja „Solidarność – narodzi-
ny ruchu” została powołana, wspólnie z war-
szawskim Stowarzyszeniem Archiwum
Solidarności, a następnie wpisana na listę
UNESCO. Zarejestrowano ją jako otwartą,
czyli może być uzupełniana, co jest unikato-
we w tym programie.
Gdy w sierpniu 2003 roku kolekcja znalazła
się na liście UNESCO, byliśmy przekonani,
że sam ten fakt uruchomi działanie społeczne
na rzecz dopełniania zasobu, że wspólnymi
siłami stworzymy kiedyś dokumentację ade-
kwatnie opisującą legalną działalność związ-
ku w okresie karnawału Solidarności – nic
takiego nie nastąpiło. To jest poważna prze-
stroga, bo tu akurat wspólna akcja organizacji
pozarządowej i instytucji państwa polskiego
(choćby inicjujących kolekcję) byłaby najbar-
dziej naturalna.
„Archiwa Przełomu” są innym przedsię-
wzięciem, ale w istocie podobnym. Tutaj sta-
jemy wobec analogicznego celu i tu także
niezbędna jest współpraca. Jeśli pomi-
nięte zostaną w tym działaniu archiwalia
kontekstu społecznego, obraz wydarzeń po-
zostanie ułomny. Tak jak do dzisiaj nie został
„od dołu” zapisany blisko 10-milionowy ruch
Solidarność.
Była już dzisiaj mowa o cezurze końcowej
przełomu ustrojowego. Mnie bardziej zasta-
nawia cezura wstępna. Rok 1989 jest zasadni-
czy, to oczywiste, ale kiedy przełom się zaczął?
KARTA kilka lat temu dokumentowała koń-
cówkę Peerelu. Wtedy stało się dla nas jasne,
że to okres 1986-1989. A pamięć o tych la-
tach, licząc od ostatniej amnestii we wrześniu
1986 roku, jest bardzo źle udokumentowana.
Tu właśnie byłoby miejsce na szczegółowy
zapis życia społecznego – podstawy następu-
jącego przełomu.
Wydaje się ważne, by powstawało archi-
wum procesu, a nie samych zdarzeń politycz-
nych jak Okrągły Stół, wybory czy powołanie
nowego rządu. Doświadczenie lat 1986-1989
jest w istocie porażające. Jak gdyby nastąpi-
ła wtedy jedna z największych zapaści spo-
łecznych w powojennej Polsce – tak bardzo
brakowało energii do przemian, które jed-
nak nastąpiły. Czy my na pewno rozumiemy,
co się wtedy stało? Czy to nie jedno z głów-
nych pytań, jakie stanąć powinny przed reali-
zatorami tego wspólnego projektu?
Minister Michałowski powiedział na po-
czątku o potencjalnym udziale młodzieży.
Niestety, zupełnie nie wierzę w skuteczność
apelu do szkół, aby same dokumentowały
czas przełomu. Jest jednak praktyczny spo-
sób, który można by tu zaadaptować. Od kil-
kunastu lat prowadzimy konkurs historyczny
dla uczniów szkół ponadpodstawowych „Hi-
storia Bliska”, poprzez który namawiamy
młodzież do dokumentowania własnej lo-
kalnej historii (i odszukiwania tożsamości).
64
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Wizja, że każda szkoła dokumentuje przełom,
wydaje się iluzoryczna, jednak znalezienie
kilkuset nauczycieli, wokół których zawiąże
się taki ruch – jest możliwe. Powstanie niefor-
malnej sieci „Historii Bliskiej” mogłaby zaini-
cjować tematyka przełomu.
Co do bardziej powszechnego „czyszczenia
piwnic”, my staramy się to robić przez niemal
trzydzieści lat i jest to często gorzkie doświad-
czenie, bo „piwnice” albo są już puste, albo
to, co w nich się znajduje, jest tak zniszczone,
że już nie do przepracowania. W tym roku po-
jawiła się szansa na uregulowanie statusu i do-
cenienie roli archiwistyki społecznej. To jest
dziedzina, która do tej pory nie otrzymywała
systemowej pomocy państwa mimo poparcia
Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych.
Nie było w Polsce stałych środków ani metody
organizacyjnej na wzmocnienie tego ruchu,
niezbędnego w procesie przywracania czy
ocalania pamięci. Dzięki pomocy parlamen-
tu i resortu kultury archiwistyka społeczna
powinna wreszcie znaleźć oparcie.
To może być ważna podstawa „Archiwów
Przełomu” – struktura ogólnopolska zbudo-
wana z bardzo różnych przedsięwzięć społecz-
nych, które lokalnie dokumentują historię
swego otoczenia. Niczego podobnego do tej
pory nie było. Kilka lat temu uruchomiliśmy
Pogotowie Archiwalne, które z Warszawy jeź-
dziło do różnych miejsc, skąd zgłaszano, że są
do odebrania kolekcje zagrożone, pozba-
wione opieki. Potrzeba była duża, ale nasze
możliwości reakcji coraz mniejsze. Teraz bę-
dziemy próbowali powołać ogólnopolską sieć
stworzoną z różnych archiwów społecznych,
tak by siłami wszystkich ogniw, ratowała ona
to, czemu grozi zatrata. „Archiwa Przełomu”
potrzebują takiej społecznej podbudowy –
ogólnopolskiego pogotowia archiwalnego.
Może stworzymy je razem?
Europejskie Centrum Solidarności – środkowoeuropejska agora
Basil Kerski i Paweł GolakEuropejskie Centrum Solidarności
Europejskie Centrum Solidarności (ECS)
to wyjątkowo ambitny projekt, to instytu-cja nowej formy. Jest nie tylko muzeum,
ale także ośrodkiem kultury i nauki, promu-
jącym wiedzę o Solidarności i ruchach an-
tykomunistycznych w Polsce i w Europie.
Ambicją założycieli jest stworzenie z ECS środkowoeuropejskiej agory, miejsca spo-
tkań wszystkich tych, którzy czują się odpo-
wiedzialni za rozwój demokracji w Europie.
ECS chce wspierać refl eksje nad stanem społeczeństwa otwartego, nad rolą pań-stwa, nad tożsamością wspólnot demokra-tycznych, nad problemem sprawiedliwości społecznej; chce odpowiedzieć na pytanie,
w jaki sposób w systemie wolnorynkowym
można zachować równe szanse dla rozwoju
obywateli.
Solidarność była nowym ruchem wolno-
ściowym w Europie, którego ambicje dobrze
opisuje modne dziś hasło: „Myśl uniwersal-
nie, działaj lokalnie”. W tym duchu solidarno-
ściowej rewolucji powstała instytucja, w której
powinny się spotkać historia z przyszłością
Polski i Europy. ECS wkracza więc w nową
przestrzeń, jest eksperymentem, który może
stać się ważnym wzorem i punktem odniesie-
nia dla innych państw europejskich. Na tym
polega atrakcyjność tego projektu, ale także
trudność realizacji.
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
65
Pamięć zbiorowa
ECS w Gdańsku powstało w trudniej atmosfe-
rze pamięci zbiorowej. Duża część społeczeń-
stwa to osoby urodzone już po 1980 roku,
niepamiętające Solidarności, podziału Euro-
py, życia w komunizmie, dla których Solidar-
ność stanowi odległą historię. Z drugiej zaś
strony, ECS konfrontowane jest z pozosta-
łą częścią społeczeństwa, żywo pamiętającą
komunizm, która jest podzielona w kwestii
oceny poszczególnych protagonistów ruchu
oraz przebiegu polskiej pokojowej rewolucji.
Nie jest to jednak pełny obraz postaw Po-
laków, jak pokazują badania prof. Ireneusza
Krzemińskiego na temat pamięci zbioro-
wej Polaków, które pod tytułem Solidarność – doświadczenie i pamięć ECS opublikowało
w 2010 roku20. Z badań Krzemińskiego wyni-
ka, że młodsza generacja Polaków ma dystans
do historii ruchu Solidarności, ponieważ koja-
rzy się jej z kłótniami politycznymi z ostatnich
lat. Ale za to młodzi, bardziej niż świadkowie
wydarzeń, są przekonani, że doświadczenia
tamtych lat, wartości takie jak solidarność
Europejczyków, sprawiedliwość społeczna
czy poczucie odpowiedzialności za słabsze-
go, o których się tyle mówi, są dla naszego
życia dzisiaj, dla współczesnej Polski i Europy
niezmiernie ważne. Jak widać blask rewolucji
zbladł, ale lekcja ruchu obywatelskiego może
być inspiracją dla współczesnych debat spo-
łecznych. Debaty na temat wyzwań dla pol-
skiego społeczeństwa i Europy zainicjowane
przez ECS w duchu Solidarności są zatem
ważnym elementem działalności Centrum.
Badania zespołu Krzemińskiego pokazują
także, że idea budowy instytucji upamiętnia-
jących ruch Solidarności i walkę antykomuni-
stycznej opozycji są przez większość Polaków
Przypisy do tego rozdziału znajdują się na str. 93
wspierane. Co więcej, respondenci mają świa-
domość, że wyzwaniem jest nie tylko zmia-
na pokoleniowa i wynikająca z niej ewolucja
pamięci zbiorowej, lecz także zachowanie
doświadczenia Solidarności w politycznej
świadomości Europejczyków.
Z europejskiej perspektywy ECS jest jed-
nym z najważniejszych projektów wpisujących
los Polaków w budowanie europejskiego acqu-is historique communautaire, to znaczy wspól-
nego doświadczenie historycznego. Jest
to pojęcie wykreowane przez francuskiego
politologa Fabrice’a Larata, które nawiązu-
je do wspólnego zasobu prawnego Unii Eu-
ropejskiej – acquis communautaire21. Zdaniem
Larata Unia Europejska nie powinna być
zredukowana do wspólnoty prawnej i gospo-
darczej – jako wspólnota narodów demokra-
tycznych opiera się także na podstawowych
wartościach, normach i przekonaniach bę-
dących wynikiem wspólnych historycznych
doświadczeń. Historia Solidarności to jeden
z polskich elementów europejskiego acquis hi-storique.
Założyciele i cele statutowe
ECS działa w Gdańsku od 2007 roku. Przed-
stawiciele Ministra Kultury i Dziedzictwa
Narodowego, Prezydenta Miasta Gdańska,
Marszałka Województwa Pomorskiego, Fun-
dacji Centrum Solidarności i NSZZ „Solidar-
ność” podpisali 8 listopada 2007 roku umowę
o utworzeniu i prowadzeniu ECS jako wspól-
nej instytucji kultury. Działalność ECS jest
fi nansowana ze środków Miasta Gdańsk,
Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowe-
go oraz Marszałka Województwa Pomor-
skiego. Uzgodniony przez założycieli statut
ECS określa następujące cele działalności in-
stytucji:
• upamiętnianie, zachowywanie i upo-
wszechnianie dziedzictwa i przesłania idei
66
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Solidarności oraz antykomunistycznej
opozycji demokratycznej w Polsce i w in-
nych krajach;
• inspirowanie w duchu tych wartości no-
wych inicjatyw kulturalnych, obywatel-
skich, związkowych, samorządowych,
narodowych i europejskich o wymiarze
uniwersalnym;
• dzielenie się dorobkiem pokojowej walki
o wolność, sprawiedliwość, demokrację
i prawa człowieka z tymi, którzy są ich po-
zbawieni;
• czynne uczestnictwo w budowie tożsamo-
ści europejskiej i nowego porządku mię-
dzynarodowego.
(statut ECS na stronie: www.ecs.gda.pl)
Do realizacji tych celów statutowych za-
projektowany został budynek Centrum,
który zostanie otwarty 4 czerwca 2014 roku,
w 25. rocznicę zwycięstwa obozu Solidarno-
ści w półwolnych wyborach parlamentarnych
w Polsce. Budynek ten fi nansowany jest przez
Miasto Gdańsk oraz Unię Europejską.
Sercem przyszłej siedziby, która powstaje
na historycznym terenie Stoczni Gdańskiej
przy Pomniku Poległych Stoczniowców, bę-
dzie wystawa stała na temat rewolucji Soli-
darności. Obok przestrzeni wystawienniczej
zaplanowano miejsce na salę kinowo-konfe-
rencyjną, bibliotekę z czytelnią, mediatekę,
archiwum, ośrodek badawczo-naukowy, ośro-
dek edukacyjno-szkoleniowy oraz pracownie
warsztatów twórczych dla młodzieży. Funk-
cję przyszłej siedziby ECS można najlepiej
porównać z paryskim Centre Pompidou, bu-
dynek będzie nie tylko mieścił pomieszczenia
biurowe Centrum, ale także udostępni społe-
czeństwu Gdańska i regionu pomorskiego
dużą przestrzeń publiczną.
Wystawa stała o rewolucji Solidarności
To ekspozycja stała w dużej mierze zadecy-
duje o tym, czy Polacy zaakceptują ECS.
Nie jest to łatwe zadanie, ponieważ dotych-
czas wystawy poświęcone ideom politycz-
nym i społecznym były specjalnością państw
autorytarnych, dziełem propagandy. Auto-
rzy wystawy muszą odpowiedzieć na trudne
pytanie: jak wzniecić fascynację dla polskiej
walki z komunizmem, zachowując obiekty-
wizm i dystans do wydarzeń historycznych?
Wyzwaniem jest też pobudzenie wyobraźni
młodych ludzi, dla których polska rewolucja
lat 80., podział Europy i komunizm to odle-
gła historia.
Zadaniem wystawy stałej będzie wyja-
śnienie fenomenu i oryginalności ruchu So-
lidarności w sposób zrozumiały dla różnych
widzów: świadków i uczestników tych wyda-
rzeń, gości z zagranicy czy młodzieży. Nar-
rację podstawową będzie tworzyć opowieść
historyczna, rekonstruująca dynamikę histo-
rycznego procesu w jego wielu wymiarach:
politycznym, społecznym, kulturalnym.
Ta historyczna podstawa ma stanowić
grunt dla opowieści o dziejach uniwersalnej
idei, która w ruchu Solidarności nabrała no-
wego historycznego wyrazu i oryginalnej ak-
tualizacji. Ma opowiedzieć, w jaki sposób
w Polsce dokonała się rewolucja, która na po-
wrót uczyniła z polskiego społeczeństwa,
zepchniętego na margines za sprawą porozu-
mień jałtańskich, aktora historii powszechnej
i uniwersalnej.
Oczywiście, stworzenie jednej wspólnej dla
wszystkich narracji nie jest możliwe, należy
dopuścić możliwość polifonii i konstruowa-
nia przez widza własnych opowieści, z troską
wszakże o unikanie relatywizmu dopuszcza-
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
67
jącego dowolność interpretacji w odniesie-
niu do kluczowych pojęć i wydarzeń. Troska
ta nie może jednak oznaczać dydaktyzmu
polegającego na ferowaniu ocen, informacje
muszą być przedstawione w sposób nie tylko
zrozumiały i atrakcyjny dla współczesnej
wrażliwości, lecz także w szerokim kontek-
ście. Przekonanie o tym, że totalitarny ko-
munizm był zły widz ma zyskać nie dlatego,
że tak mu napiszemy, lecz dlatego, że dotknie
tego zła. Wystawa powinna w sposób wyrazi-
sty, choć nie dydaktyczny, podsuwać pewne
odpowiedzi i skłaniać do stawiania pytań,
które należy ponawiać: o miejsce solidarności
we współczesnym świecie, o sferę publiczną,
o fi lozofi ę polityczną, o wspólnotę i społeczeń-
stwo obywatelskie, w końcu o wolność.
Zbiory ECS
Wystawa stanowi również punkt odniesie-
nia dla zbiorów Centrum. Będą one na niej
prezentowane i na jej potrzeby są pozyskiwa-
ne. Większość źródeł opisuje opór społeczny
wobec władzy komunistycznej w latach 1970-
-1989, w tym w szczególności ruch społeczny
i związek zawodowy Solidarność oraz antyko-
munistyczną opozycję demokratyczną działa-
jącą w Polsce i poza jej granicami.
Zasób został podzielony na kolekcje w za-
leżności od nośnika i rodzaju materiałów.
Dokumenty gromadzone są w działach: ar-
chiwum i archiwum fotografi czne, muzealia
– w dziale pamiątek historycznych. Biblioteka
gromadzi księgozbiór współczesny, historycz-
ny oraz czasopisma i zbiory multimedialne,
a materiały fi lmowe i dźwiękowe znajdują się
w dziale notacji i realizacji fi lmowych.
Zbiory archiwum liczą łącznie około 90 ty-
sięcy jednostek aktowych. Trzon tej kolek-
cji stanowią dokumenty, które powstawały
w latach 1976-1990 przede wszystkim w za-
kładach pracy, na uczelniach, w strukturach
krajowych i regionalnych wolnych związków
zawodowych, a zwłaszcza NSZZ „Solidar-
ność”, partiach politycznych. Uzupełnieniem
są dokumenty życia społecznego, w tym
druki ciągłe, plakaty i ulotki, banknoty, ka-
lendarze, niezależna fi latelistyka (znaczki,
koperty i karty okolicznościowe), archiwalia
związkowe i osobiste darczyńców związane
z życiem codziennym w PRL, gazety ofi cjal-
nego obiegu (polskie i zagraniczne) oraz wy-
cinki prasowe.
Na wyróżnienie zasługuje kolekcja 168 pla-
katów wyborczych Komitetu Obywatelskiego
„Solidarność” z roku 1989. Niemały jest rów-
nież zbiór znaczków, kart okolicznościowych
poczty podziemnej oraz kalendarzy często
drukowanych w niewielkich nakładach. Skła-
da się on między innymi z egzemplarzy, które
powstały w obozach internowania takich
jak: Strzebielinek, Kwidzyn, Głogów, Iława,
Wierzchowo, Białołęka, Kielce Piaski, Potu-
lice czy Nowy Łupków. Interesujące są także
kolekcje organizacji zachodnich wspierają-
cych Solidarność szczególnie podczas stanu
wojennego takich, jak Solidarité France-Po-
logne, World Concern Committee, Solidari-
tet-Norge Polen, zawierające dokumentację
archiwalną i pamiątki z lat 1981-1989.
Uzupełnieniem zasobu archiwum są zbio-
ry fotografi czne liczące około 36 tysięcy fo-
tografi i związanych tematycznie z dziejami
opozycji demokratycznej w Polsce i historią
ruchu społecznego Solidarność. Pochodzą
one, z nielicznymi wyjątkami, z lat 1980 -1989.
Zasadniczą cechą tego bogatego, choć bar-
dzo młodego zespołu, jest jego konstrukcja
– składa się on z kolekcji autorskich. Do naj-
ciekawszych należą fotografi e Jacka Awaku-
mowskiego, fotoreportera Zarządu Regionu
Gdańskiego, przedstawiające najważniejsze
wydarzenia od września 1980 roku do wpro-
68
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
wadzenia stanu wojennego, kolekcja Stefana
Kraszewskiego – pokazująca głównie Lecha
Wałęsę i wydarzenia z nim związane, kolek-
cja Jerzego Kośnika – fotoreportera Zarządu
Regionu Mazowsze – autora portretów zna-
nych aktorów m.in. Jacka Nicholsona, Jane
Fondy, Grace Jones ze znaczkami Solidar-
ności a także portretów tzw. drużyny Lecha
z kampanii wyborczej w 1989 roku, kolekcja
Leszka Biernackiego – uczestnika strajków
w 1980 i 1988 roku, działacza NZS, redak-
tora naczelnego „Magazynu Solidarność”
w latach 1994-1997, złożona z fotografi i obej-
mujących całą dekadę lat 80., w tym pełną
dokumentację pielgrzymek Jana Pawła II
do Polski. Ciekawym zbiorem jest Fotodzien-nik, czyli piosenka o końcu świata – wizualno-
-werbalny bardzo osobisty zapis wydarzeń
lat 80. uznanej fotografki warszawskiej Anny
Beaty Bohdziewicz. Na szczególną uwagę
zasługują autorska kolekcja Zenona Miro-
ty przedstawiająca historię powstawania Po-
mnika Poległych Stoczniowców czy kolekcja
fotografi i Zygmunta Błażka obrazująca dzia-
łalność Działu Rozpowszechniania Infor-
macji Zarządu Regionu Gdańskiego NSZZ
„Solidarność” tzw. parszywej dwunastki,
kierowanej przez niego w latach 1980-1981,
oraz pamiątki z okresu internowania w obo-
zie w Strzebielinku, a także wiele innych in-
teresujących zespołów, których autorami są
zarówno fotoamatorzy, jak i reporterzy i fo-
tografi cy, a wśród nich Wojciech Milewski,
Janusz Bałandy-Rydzewski, Stanisław Składa-
nowski, Sławomir Fiebig, Leonard Szmaglik.
Innym zespołem związanych z ruchem
solidarnościowym oraz polską opozycją de-
mokratyczną lat 1970-1989 jest kolekcja pa-
miątek historycznych licząca łącznie 2325
obiektów. W zbiorze znajduje się unikato-
wy transparent z napisem: „Proletariusze
wszystkich zakładów, łączcie się!”, będący
obok tablic z postulatami gdańskimi, jednym
z najbardziej rozpoznawalnych wizualnie
obiektów związanych ze strajkiem w Stocz-
ni Gdańskiej. Obiektem o szczególnej warto-
ści historycznej jest pięć matryc offsetowych,
z których powielany był strajkowy „Biuletyn
Informacyjny »Solidarność«”, będący w cza-
sie strajku sierpniowego w Stoczni Gdańskiej
w 1980 roku ofi cjalnym pismem strajkują-
cych stoczniowców. Interesujące przedmioty
to również m.in. powielacz Janusza Krup-
skiego, nadajnik Radia „Solidarność”, licz-
ne transparenty, fl agi i opaski strajkowe, tłoki
pieczętne, urządzenia drukarskie. Na po-
trzeby wystawy zabezpieczone zostały m.in.
kabina typowej suwnicy halowej na jakiej
pracowała Anna Walentynowicz czy samo-
chód milicyjny marki Star. W kolekcji repre-
zentowane są ponadto ważne historycznie
wytwory plastyczne, takie jak jedyna zacho-
wana makieta Pomnika Poległych Stoczniow-
ców 1970.
Osobną kolekcję wśród pamiątek stanowi
zbiór ikonografi i Solidarności, obejmujący
prace artystów zaangażowanych w twórczość
krytyczną i niezależny nurt sztuki głównie lat
80. Kolekcja ta obejmuje w znacznej mierze
obrazy olejne, rysunki i grafi ki. Wśród auto-
rów dzieł znajdują się twórcy tak znani jak
Leszek Sobocki, Zbigniew Maciej Dowgiałło,
Jan Góra czy Andrzej Trzaska.
Filmowe i dźwiękowe materiały gromadzi
dział notacji i realizacji fi lmowych. Zbiory fi l-
moteki ECS liczą 518 pozycji, co daje ponad
300 godzin fi lmowych materiałów archiwal-
nych. Archiwum fi lmowe dysponuje dziś jed-
nym z największych zbiorów archiwaliów
fi lmowych poświęconych Solidarności i opo-
zycji demokratycznej zebranym z najwięk-
szych archiwów polskich i zagranicznych oraz
bezpośrednio od autorów. Znalazły się w nim
materiały z okresu strajku w sierpniu 1980
roku, okresu legalnego istnienia Solidarno-
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
69
ści, stanu wojennego, strajków w 1988 roku,
Okrągłego Stołu i transformacji.
Wśród zbiorów pozyskanych bezpośred-
nio od autorów znajdują się unikatowe nagra-
nia manifestacji z okresu stanu wojennego.
Zbiory audio obejmują 170 pozycji i zawie-
rają tysiące godzin rejestracji dźwiękowych
pochodzących z różnych źródeł. Wśród naj-
cenniejszych zasobów audio znajdują się
nagrania manifestacji sprzed Sierpnia ’80,
pełne nagranie negocjacji w Stoczni Gdań-
skiej z sierpnia 1980 roku, archiwum dźwię-
kowe Grażyny Gęsickiej (badania Alaina
Touraine’a) z roku 1981.
ECS od 2008 roku realizuje program fi l-
mowych wywiadów z działaczami Solidar-
ności i opozycji demokratycznej. Dotychczas
dokonano 760 notacji nagrywanych w Polsce
i w wybranych ośrodkach wspierających Soli-
darność za granicą.
Inną formą działalności Centrum są pro-
dukcje lub współprodukcje fi lmów dokumen-
talnych i notacji. Dotychczas powstały 23
fi lmy dokumentalne. Wśród nich są: Lech Wa-łęsa człowiek wolności, Miasto bez Boga, Upadek imperium, Radio Solidarność Gdańsk, Telewizja Solidarność, Była w moim życiu Solidarność, Nie byliśmy bohaterami – strajk oczami kobiet, Świe-tlik – spółdzielnia usług wysokościowych, Film o wolnej Polsce, Moje zapiski z podziemia, Solidar-ny Wrocław, Białołęka po latach, Hakerzy wol-ności, Mundial – gra o wszystko, Grudzień ’70. Pamięć poległych, pamięć żywych, Młodzi pytają o Sierpień.
Wraz z zainicjowaniem działalności ECS
w 2008 roku powstała biblioteka Centrum. Jej
zbiory liczą 13 392 jednostek inwentarzowych.
Składają się na nie: kolekcja drugoobiegowa
i emigracyjna z lat 1976-1989 licząca 4250
woluminów, publikacje współczesne w tym:
opracowania naukowe (z dużym udziałem li-
teratury obcojęzycznej), materiały konferen-
cyjne, zbiory dokumentów, relacje osobiste,
biografi e, korespondencja, publicystyka, re-
portaże, wydawnictwa ilustrowane, opraco-
wania popularne, a nawet literatura piękna,
np. powieści oddające realia lat 70. i 80. Ich
liczba zbliża się do 10 000 woluminów. Zbiór
czasopism to głównie archiwalne roczniki
tytułów drugoobiegowych i emigracyjnych,
wśród nich niemal kompletny zbiór paryskiej
„Kultury”, „Zeszytów Historycznych”, „Ze-
szytów Literackich”, także tytuły krajowe,
jak „Tygodnik Powszechny”, „Znak”, „Więź”.
W prenumeracie bieżącej biblioteki znajdu-
ją się czasopisma o tematyce politologicznej,
z zakresu historii najnowszej oraz tytuły bran-
żowe związane z profi lem działalności Cen-
trum, multimedia i książki elektroniczne
– 260 jednostek inwentarzowych.
Księgozbiór biblioteki ma charakter spe-
cjalistyczny, wynikający z celów statutowych
Centrum, którymi są: zachowywanie i upo-
wszechnianie dziedzictwa i przesłania Soli-
darności oraz antykomunistycznej opozycji
demokratycznej w Polsce i w innych krajach,
inspirowanie w duchu tych wartości nowych
inicjatyw kulturalnych, obywatelskich, związ-
kowych, samorządowych, narodowych i euro-
pejskich o wymiarze uniwersalnym, dzielenie
się dorobkiem pokojowej walki o wolność,
sprawiedliwość, demokrację i prawa człowie-
ka z tymi, którzy są ich pozbawieni, czynne
uczestnictwo w budowie tożsamości euro-
pejskiej.
Profi lując księgozbiór zgodnie z celami
statutowymi Centrum, biblioteka wychodzi
dalej w kierunku potencjalnego użytkownika
i proponuje mu także publikacje o szerszej te-
matyce historycznej, a także z dziedziny sze-
roko pojętych nauk społeczno-politycznych,
fi lozofi i, kultury, literatury czy sztuki w tym
70
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Za chwilę głos zabierze Mirosław Chojecki ze Stowarzyszenia Wolnego Słowa, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.
Na telebimie widoczny fragment prezentacji projektu „Archiwa Przełomu 1989-1991”, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
71
związanej z kulturowym dziedzictwem Gdań-
ska. Wchodząc w skład większej całości – mul-
tidyscyplinarnej instytucji kultury, jaką jest
Europejskie Centrum Solidarności – biblio-
teka gromadzi także literaturę specjalistycz-
ną z zakresu archiwistyki, wystawiennictwa,
muzealnictwa, edukacji obywatelskiej, fi l-
moznawstwa, public relations czy zarządzania
kulturą.
Uczestnicy konferencji obejrzeli sześciomi-
nutowy fi lm – prezentację ECS w Gdańsku
i kluczowego projektu Centrum – wystawy
stałej.
Moderatorprof. Andrzej Friszke
Rzeczywiście, warto było zapoznać się z Eu-
ropejskim Centrum Solidarności, ale propo-
nuję, żebyśmy spróbowali skoncentrować się
na uzyskaniu informacji, co w ramach projek-
tu „Archiwa Przełomu” można by spróbować
zgromadzić i nie poruszać problematyki idą-
cej za bardzo, że tak powiem, wstecz.
Zgadzam się z tym, co mówił przed chwi-
lą Zbigniew Gluza, że bardzo ważny jest kon-
tekst społeczny i ekonomiczny, natomiast
problemem jest też to, żeby „Archiwa Prze-
łomu” nie stały się całym archiwum lat 80.,
bo od tego są inne instytucje, inne pomysły
i inny sposób układania tego, co mamy zrobić.
Gdzie są materiały fi lmowe?
Mirosław ChojeckiStowarzyszenie Wolnego Słowa
Pamiętajmy, że żyjemy w świecie Interne-
tu i obrazków. Będę opowiadał o archiwach
fi lmowych, które nie mają właściwie żadnej
wagi naukowej, są jednak niezwykle istotne
dla popularyzacji. Sam nie zajmuję się archi-
wizacją materiałów fi lmowych, natomiast
produkuję fi lmy, które korzystają z archi-
walnych materiałów fi lmowych i fotografi cz-
nych. Zakładam, tak średnio oceniając, że jest
na świecie około 3 do 5 tysięcy godzin mate-
riałów fi lmowych dotyczących okresu Solidar-
ności, a z tego dotyczących okresu przełomu
być może ze 200-500 godzin. Sam zgromadzi-
łem od 50 do 150 godzin materiałów archi-
walnych dotyczących przełomu, a jeśli chodzi
o całą Solidarność, to liczą one około 500 go-
dzin – z tym, że materiały, które stoją u mnie
na półce nie są moją własnością.
Pytanie – kto takie materiały fi lmowe po-
siada? Po pierwsze, Telewizja Polska. Ale,
jeśli mówimy o Telewizji Polskiej, to właściwie
ma ona tylko materiały ofi cjalne, brak wśród
nich materiałów o charakterze społecznym.
Z okresu przełomu też niewiele ma, bo wów-
czas telewizją wiadomo kto kierował.
Materiały dotyczące na przykład wybo-
rów, czyli Studio „Solidarność”, zaginęło, nie
ma śladów Studia „Solidarność” w telewizji.
Pozostało tylko to, co przekazał Jacek Fedo-
rowicz, czyli instrukcja jak głosować, bo on
to robił. Niczego innego ze Studia „Solidar-
ność” nie ma. Chyba wszystkie te materiały zo-
stały zniszczone. Natomiast sporo materiałów
dotyczących Polski jest w telewizjach zachod-
nich, gdyż świat patrzył wówczas na Polskę
i wielu korespondentów przygotowywało re-
72
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
lacje z tego, co się tutaj działo. Ciekawe ma-
teriały ma również gen. Czesław Kiszczak,
szczególnie te ze spotkań w Magdalence,
które były przez jego pracowników kręcone –
mnie udało się do tego „dobrać”. Nie wiem
jaką część zbiorów mi przekazał, ale na pewno
ma takie materiały. Dość sporo materiałów fi l-
mowych zgromadziło również Video Studio
Gdańsk, to jest ta grupa ludzi, która od zjaz-
du Solidarności, bo wtedy to Video Studio
Gdańsk powstało, dokumentowała wydarze-
nia w Polsce. Trochę materiałów archiwal-
nych ma także moje studio – Media Kontakt.
Ma też materiały Polska Kronika Filmowa,
czyli obecnie już Filmoteka Narodowa i Wy-
twórnia Filmów Dokumentalnych. Polska
Kronika Filmowa zebrała materiały z okresu
do jej zamknięcia.
Istnieją także archiwa Polskiej Agencji In-
formacyjnej, czyli dawniej Interpressu, tylko
że w całości zostały one oddane za bezcen
Zygmuntowi Solorzowi i co się z nimi dalej
dzieje, nie wiadomo. Budynek Interpressu zo-
stał mu przekazany łącznie z zawartością.
To, że mniej więcej wiemy, gdzie znajdują
się i jakie są archiwa fi lmowe czy fotografi cz-
ne, wcale nie rozwiązuje sprawy. Istnieje bo-
wiem dość poważny problem praw. Nie jest
tak, że można to, co ktoś kiedyś nakręcił,
czy to, co ktoś kiedyś sfotografował, umie-
ścić sobie w dowolnej publikacji, na stronie
internetowej, materiale fi lmowym – w czym-
kolwiek. Przy realizacji wszelkiego rodzaju
fi lmów musimy respektować te prawa i dość
słono je opłacać. Im dalej w czasie, tym bar-
dziej rosną ceny archiwaliów.
Kolejny ważny problem wynika z tego,
że materiały fi lmowe degenerują się z upływem
czasu. Były realizowane na taśmach analogo-
wych i, nie ma co ukrywać, obecnie niszcze-
ją. Trzeba to wszystko zdigitalizować. Rzecz
w tym, że do Narodowego Instytut Audiowizu-
alnego, który fi nansuje taką digitalizację mogą
wyłącznie zgłaszać się instytucje pozarządowe,
taki jest warunek wszystkich konkursów Czyli
ja ze swoimi archiwaliami, żeby je zdigitalizo-
wać, nie mogę zgłosić się do NInA.
Największe archiwum poza Polską znajduje
się w Institut National de l’Audiovisuel we Fran-
cji, oni zbierali wszystkie materiały i je trzyma-
ją. Podobnie dużo materiałów dotyczących
Polski, także z okresu, o którym mówimy, jest
w archiwach niemieckich, w Koblencji. Moich
własnych zbiorów, które kiedyś zgromadziłem
nikomu ich nie przekazałem. Dlatego że w dniu
wyboru gen. Jaruzelskiego na Prezydenta Pol-
skiej Rzeczypospolitej Ludowej – jeszcze wów-
czas – zostało podpalone moje mieszkanie
w Paryżu i wszystko uległo zniszczeniu.
Na ile zasoby archiwalne Instytutu Pamięci Narodowej mogą być przydatne w realizacji projektu?
dr Rafał LeśkiewiczInstytut Pamięci Narodowej
Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ści-
gania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskie-
mu (IPN) to jedno z najmłodszych dzieci
polskiej demokracji. Jest to instytucja powo-
łana do życia na mocy ustawy z dnia 18 grud-
nia 1998 roku22. Faktycznie IPN rozpoczął
swoją działalność dopiero w połowie 2000
roku po powołaniu przez parlament, w któ-
rym większość miały ugrupowania wywo-
dzące się z nurtu opozycji demokratycznej
w PRL (Akcja Wyborcza Solidarność i Unia
Wolności), pierwszego prezesa Instytutu
prof. dr hab. Leona Kieresa.
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
73
W zasadzie od tego momentu rozpoczęła
się właściwa działalność IPN, którego jednym
z najistotniejszych i najbardziej pracochłon-
nych zadań było zgromadzenie archiwaliów
niezbędnych do realizacji ustawowych obo-
wiązków23. Proces masowego, charakteryzu-
jącego się dużą dynamiką gromadzenia akt
trwał w okresie od 2001 do 2006 roku W tym
czasie zebrano zasadniczą część archiwa-
liów, a wśród nich najważniejsze materiały tj.
akta komunistycznych służb bezpieczeństwa.
W ciągu kolejnych lat proces gromadzenia nie
był już tak dynamiczny. Obecnie w archiwach
Instytutu rozmieszczonych na terenie całego
kraju znajduje się blisko 90 km bieżących ar-
chiwaliów, z których ponad 80% to akta woj-
skowej i cywilnej bezpieki24.
Na pytanie, co kryją archiwa IPN, można
odpowiedzieć, że oprócz akt w formie papie-
rowej wśród dokumentacji znajdują się fi lmy
(2019) oraz nagrania audio (1446), jak rów-
nież, oceniane szacunkowo, blisko 39 mln
fotografi i. W IPN przechowywanych jest rów-
nież blisko 10 km materiałów o charakterze
ewidencyjnym (głównie kartotek, rejestrów
i dzienników).
W związku z zaproszeniem skierowanym
do IPN przez Kancelarię Prezydenta Rze-
czypospolitej Polskiej oraz Kancelarię Sena-
tu do wzięcia udziału w konferencji „Archiwa
Przełomu 1989-1991” w archiwach IPN zosta-
ła przeprowadzona ogólnopolska kwerenda,
której celem było odnalezienie wszelkich ma-
teriałów archiwalnych, niezależnie od formy,
bezpośrednio lub pośrednio dotyczących
okresu transformacji ustrojowej w latach
1989-1991. Rezultaty kwerendy potwierdziły,
że w archiwach Instytutu znajdują się liczne
archiwalia dokumentujące zachodzące w Pol-
sce przemiany.
Prezentowany tekst ma charakter prze-
glądowy. Jego celem jest przedstawienie
możliwie szczegółowej informacji na temat
zachowanych w IPN dokumentów zwią-
zanych z projektem „Archiwa Przełomu”.
Skoncentrowano się głównie na pokazaniu
reprezentatywnych, typowych i specyfi cznych
grup archiwaliów25.
Archiwalia wytypowane na podstawie
przeprowadzonej kwerendy można podzielić
na trzy zasadnicze grupy. Przede wszystkim
najliczniej reprezentowane są w zasobie ar-
chiwalnym IPN akta wytworzone przez Służ-
bę Bezpieczeństwa (SB). Wśród nich na plan
pierwszy wysuwają się akta operacyjne SB
zarówno problemowe, jak i indywidualne26.
Ponadto są to opracowania i analizy przygoto-
wywane głównie w gabinecie ministra spraw
wewnętrznych27 oraz materiały sprawozdaw-
cze i informacyjne o charakterze zbiorczym28.
Druga grupa archiwaliów to materiały iko-
nografi czne wśród których można wymienić
fi lmy29 i fotografi e30 dokumentujące np. de-
mokratyzację życia politycznego i kampanię
wyborczą w 1989 roku
Do trzeciej grupy zaliczono oryginalne
materiały wyborcze31. Są to przede wszyst-
kim afi sze, broszury, plakaty i ulotki wybor-
cze najczęściej przekazane do IPN w formie
darowizn przez uczestników tamtych wyda-
rzeń. Niekiedy mamy do czynienia z sytuacją,
że materiały wyborcze są uzupełnieniem akt
operacyjnych SB. Były wówczas dostarcza-
ne przez agenturę ulokowaną w środowi-
skach opozycji politycznej lub zbierane przez
funkcjonariuszy np. podczas spotkań przed-
wyborczych. Wśród materiałów związanych
z wyborami czerwcowymi 1989 roku można
wspomnieć o licznych egzemplarzach prasy,
która również znajduje się w archiwach In-
stytutu32.
74
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Na zakończenie wypada zadać sobie pyta-
nie związane z przydatnością dokumentacji
przechowywanej w IPN na potrzeby realiza-
cji projektu „Archiwa Przełomu 1989-1991”.
W ocenie piszącego te słowa archiwalia
te stanowią istotne uzupełnienie do np. zacho-
wanych materiałów komitetów obywatelskich
dokumentujących rozwijającą się inicjatywę
pluralizmu i demokracji. Akta bezpieki, czyli
materiały wytworzone przez komunistyczne
organy bezpieczeństwa państwa, są także zna-
komitą bazą źródłową dokumentującą rela-
cje na linii władza-społeczeństwo. Dają także
możliwość prezentacji mechanizmów działań
aparatu bezpieczeństwa wobec opozycji poli-
tycznej u schyłku jego istnienia. Bez wątpienia
stanowią istotną pomoc w tworzeniu szczegó-
łowego kalendarium wydarzeń. W raportach,
sprawozdaniach, analizach i ocenach dokony-
wanych przez funkcjonariuszy SB pojawiają
się dokładne daty spotkań organizowanych
przez środowiska opozycji demokratycznej,
imiona i nazwiska ich uczestników jak rów-
nież szczegółowe dane dotyczące podjętych
wówczas decyzji. Po zweryfi kowaniu rzetel-
ności, czasem prawdziwości podanych infor-
macji materiał dokumentacyjny SB może się
okazać ważnym źródłem, pomocnym przy od-
twarzaniu przebiegu wydarzeń sprzed 23 lat.
Pisząc o przydatności akt bezpieki na po-
trzeby projektów badawczych dotyczących
przemian ustrojowych zachodzących w Pol-
sce w latach 1989-1991 należy mieć na uwa-
dze, że działania bezpieki pod koniec PRL
charakteryzowały się inną formą aktywności
wobec opozycji niż jeszcze kilka lat wcześniej.
Przede wszystkim, funkcjonariusze doskona-
le zdawali sobie sprawę z tego, że system ko-
munistyczny chyli się ku upadkowi, a więc nie
ma potrzeby ani tym bardziej możliwości ak-
tywnej ingerencji w rozwijający się nurt opo-
zycji politycznej. SB koncentrowała się raczej
na obserwacji, analizie i ocenie rozwijającej
się sytuacji społeczno-politycznej. Z lektury
zachowanych dokumentów można wywnio-
skować, że w ramach prowadzonych działań
operacyjnych funkcjonariusze nie podejmo-
wali się działań dezintegrujących czy repre-
syjnych, zmierzających do likwidacji źródeł
potencjalnego zagrożenia. Ich uwaga była
skoncentrowana na zbieraniu informacji, ich
ocenie i ewentualnie wyciąganiu wniosków
co do tego jak przygotować się na nadchodzą-
ce zmiany.
Dodatkowa korzyść wynikająca z włącze-
nia archiwów IPN do projektu „Archiwa
Przełomu” to możliwość uzupełnienia istnie-
jących kolekcji prasy oraz innych materiałów
wyborczych, których liczne egzemplarze za-
chowały się w Instytucie.
Zaprezentowany tekst stanowi swego ro-
dzaju wprowadzenie w problematykę spu-
ścizny dokumentującej przemiany ustrojowe
1989 r. zachowanej w archiwach IPN. Zacho-
wane archiwalia wytworzone przez komu-
nistyczne służby bezpieczeństwa stanowią
wartościowe uzupełnienie do materiałów
znajdujących się np. w Archiwum Prezyden-
ta RP, Bibliotece Sejmowej, Archiwum Se-
natu czy też archiwach państwowych. W tak
krótkim tekście skoncentrowano się wyłącz-
nie na prezentacji wybranych, reprezentatyw-
nych archiwaliów. Już niedługo szczegółowe
informacje o wszystkich dokumentach z zaso-
bów Instytutu trafi ą do bazy danych prowa-
dzonej wspólnie przez Kancelarię Prezydenta
RP oraz Kancelarię Senatu.
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
75
Nieustający dopływ akt, czyli jak powiększać zbiory
dr Tadeusz KrawczakDyrektor Archiwum Akt Nowych
W Archiwum Akt Nowych (AAN) znajdują
się materiały, które pozyskujemy drogą urzę-
dową poprzez nadzór archiwalny oraz mate-
riały, które pozyskujemy w inny sposób m.in.
dzięki współpracy z różnymi organizacjami
i środowiskami oraz w mniejszym stopniu,
w wyniku zakupu.
W panelu dotyczącym akt Solidarności
chcę wskazać, że w AAN znajduje się kilka
podmiotów o tej nazwie i tak opisanych. Naj-
większy jest efektem podpisanego w 2011
roku porozumienia o współpracy z Regio-
nem Mazowsze, dzięki czemu pozyskaliśmy
438 teczek, tj. 6,83 m materiałów archiwal-
nych Regionu Mazowsze. Czy to znaczy,
że do historii Regionu Mazowsze mamy ze-
brane już wszystko? Nie. Możemy ze Stani-
sławem Flisem dyskutować na ten temat, czy
konfrontować materiały, aby zobaczyć, co jest
w Gdańsku, a co jest w Warszawie. Uzupełnie-
niem tego zbioru jest obecnie przejmowane,
czyli dzieje się to in statu nascendi archiwum
Ewy Tomaszewskiej. Otrzymaliśmy ponad
250 j.a., tj. ponad 4 m akt, a pozostało jeszcze
kilkanaście metrów. Po pani Ewie Tomaszew-
skiej już zapowiedziała się pani Hoffman,
działaczka „Solidarności” nauczycielskiej,
więc proces przejmowania materiałów i uzu-
pełniania zasobu trwa.
Po Archiwum Lewicy Polskiej, czy po Ko-
mitecie Centralnym PZPR uzyskaliśmy 438
pozycji, to jest prawie 7 m akt dotyczących So-
lidarności. Jak pamiętamy, po wprowadzeniu
stanu wojennego materiały Solidarności były
konfi skowane, część później była składowa-
na, pobierana do analizy, itd., a dużą część
tych materiałów zwrócono Komisji Krajowej
NSZZ „Solidarność” i w rezultacie trafi ła ona
do Gdańska. Natomiast to, co znaleźliśmy
w materiałach po KC PZPR, włączyliśmy
do zasobu.
Mamy na naszych półkach archiwalia za-
równo ze szczebla regionalnego, jak i komó-
rek NSZZ „Solidarność”. Przykładem jest
zbiór przekazany przez redaktora Andrze-
ja Kaczorowskiego, jednego z najlepszych
znawców ruchu Solidarności w środowisku
wiejskim, który oddał nam m.in. materia-
ły Solidarności działającej w PAX-ie. Z kolei
z regionu łódzkiego mamy tylko 5 teczek, ale
przecież archiwiści w Łodzi i w regionie mają
swoje zasobne archiwa.
Odrębnym, specyfi cznym zbiorem są do-
kumenty Solidarności Walczącej. Materiały
dostawaliśmy w dwóch rzutach. Teczek akto-
wych jest niewiele, w sumie 21 – 0,3 m, na-
tomiast archiwum wzbogaciło się o 594 MB
nagrań, które przekazał nam Kornel Mora-
wiecki. Są tam materiały osobowe, które do-
tyczą ogólnie ruchu Solidarność oraz sporo
dotyczących działalności partii politycznych
– to temat drugiego panelu.
Aby wspomnieć kolejne osoby, wymienię
na przykład Włodzimierza Żarnowskiego,
który dostarczył nam różnorodne materia-
ły: od dokumentów poprzez zdjęcia i plakaty,
rozmaite znaczki, itd. Archiwum Stanisła-
wa Stommy jest bardzo duże, liczy 7,8 m akt
i tam też są materiały Solidarności. Po nie-
żyjącym już Piotrze Piesiewiczu, jednym
z działaczy Solidarności, mamy zbiór kilku-
metrowy, szkoda że nie wzięliśmy maszyny,
na której była drukowana prasa podziemna,
bo w naszym archiwum nie mamy na to miej-
sca. To nie jedyny przykład, kiedy w przej-
76
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
mowanych zespołach trafi ają się obiekty
muzealne. Obecnie trwa proces przejmowa-
nia materiałów po zmarłym kilka miesięcy
temu Marku Krawczyku. Będziemy się za-
stanawiać, co z tym materiałem zrobić, jaka
część dotyczy kultury, a jaka Solidarności.
Oczekujemy na zbiór Jana Kułakowskiego,
który ma zostać przysłany z Brukseli. Zoba-
czymy co tam będzie interesującego z archi-
waliów dotyczących Solidarności.
Zwracam uwagę, że są również zbio-
ry, które formalnie, nie nosząc nazwy Soli-
darność w gruncie rzeczy są z tą tematyką
związane. Na przykład materiały opozy-
cji politycznej z lat 1975-1989, które są zbio-
rem otwartym, cały czas uzupełnianym, liczą
obecnie 2805 i zawierają tak różne dokumen-
ty, że i do projektu „Archiwa Przełomu” też
można wiele znaleźć.
Przypomnę, że Jego Eminencja Prymas
Józef Glemp podjął w 2006 roku decyzję
na podstawie której do AAN trafi ła bezcen-
na kolekcja dokumentów Prymasowskiego
Komitetu Pomocy Osobom Pozbawionym
Wolności i Ich Rodzinom. Jest to ogromny
zbiór, prawie 30 m akt, 772 teczki z później-
szymi jeszcze dopływami, który pokazuje losy
ludzi Solidarności po wprowadzeniu stanu
wojennego.
Z Telewizji Polskiej przejęliśmy 1,5 km akt
wycinków prasowych zbieranych do 2004
roku z całej prasy polskiej, bez żadnych ogra-
niczeń. Przywołuję ten przykład dlatego,
że bibliografi a zawartości czasopism ma ogra-
niczenia tytułowe. Jest to kopalnia materia-
łów uzupełniających, np. pokazujących tło
wydarzeń.
Pan prof. Kłoczowski mówił o roli i zna-
czeniu podmiotów zagranicznych. Z Londy-
nu przywieźliśmy archiwum wiceministra
ds. krajowych Romana Lewickiego, przyjacie-
la gen. Leopolda Okulickiego. W sumie 200
nagrań, fi lmy, prawie półtora tysiąca negaty-
wów, kilkaset jednostek aktowych. Są to ma-
teriały na temat tego, co wówczas działo się
w kraju i co docierało do Londynu. Roman
Lewicki redagował przez kilka lat tak zwaną
kronikę krajową i zachowały sie materiały
robocze tej kroniki oraz materiały końcowe,
które były zamieszczane w „Rzeczypospoli-
tej”, organie Prezydenta Rzeczypospolitej.
Podobnie jest z materiałami Zofi i i Stefana
Korbońskich, którzy interesowali się tym,
co się dzieje w kraju, co dzieje się z Solidarno-
ścią, warto przeglądać te archiwalia.
Osobny rozdział to akta solidarności z So-
lidarnością. W drodze do nas są takie wła-
śnie materiały ze Stanów Zjednoczonych.
Zachęcałbym do nawiązania współpracy z bi-
blioteką Polskiego Ośrodka Społeczno-Kul-
turalnego, bo londyńskie zbiory Zdzislawa
Jagodzińskiego są bezcenne. Podobnie jest
z Biblioteką Instytutu Marszałka Piłsudskie-
go w Londynie i w Nowym Jorku.
Z materiałów ostatnio pozyskanych, a spra-
wa jeszcze nie jest zakończona, uzyskaliśmy
dokumentację Gabriela Janowskiego związa-
ną z NSZZ Rolników Indywidualnych „Soli-
darność”. Z rozpadającego się budynku przy
ulicy Próżnej w Warszawie młodzież przy-
niosła około 1 m materiałów, inne trzeba wy-
dobyć, ale jak? Budynek grozi zawaleniem.
Podmioty dotyczące rolniczej Solidarności
jeszcze do niedawna znajdowały się w Archi-
wum Zakładu Historii Ruchu Ludowego. Wy-
nika to również z pewnej praktyki, jeśli my
– jako instytucja nie mogliśmy czegoś kupić
z powodu braku w danym momencie pie-
niędzy, to przekazywaliśmy sprawę kolegom
i w ten sposób kolekcja dotycząca rolniczej So-
lidarności wiejskiej została nabyta.
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
77
Moderatorprof. Andrzej Friszke
To są dosyć podstawowe dokumenty… Liczymy
na to, że dostęp do tych akt będzie lepszy, bo są
one bardzo ważne, dotyczą posiedzeń rządu,
oceny sytuacji kraju w różnych zakresach.
W zasobnej sieci archiwów państwowych
Marek KietlińskiDyrektor Archiwum Państwowego w Białymstoku
Sieć archiwów, w których znajdują się mate-
riały archiwalne z okresu przełomu, a więc
obejmujące lata 1989-1991, tworzą trzy ar-
chiwa o charakterze centralnym z siedzibą
w Warszawie: Archiwum Główne Akt Daw-
nych, Archiwum Akt Nowych, Narodowe
Archiwum Cyfrowe oraz 34 archiwów pań-
stwowych z podlegającymi im 43 oddziałami zamiejscowymi i 5 ekspozyturami. Sieć ar-chiwów państwowych podlega Naczelne-mu Dyrektorowi Archiwów Państwowych. W archiwach państwowych i ich oddziałach
gromadzone są archiwalia wytworzone przez
lokalne władze i urzędy państwowe, instytu-
cje wymiaru sprawiedliwości, administracje
i instytucje samorządowe (w tym akta miast),
instytucje i organizacje oświatowe, wyzna-
niowe oraz społeczne, przedsiębiorstwa prze-
mysłowe i instytucje gospodarcze, archiwa
rodzin i majątków ziemskich, spuścizny osób
prywatnych, zbiory regionalne.
Rozpoczynając ten projekt zwróciłem się
do koleżanek i kolegów z archiwów państwo-
wych o przeprowadzenie kwerendy związanej
Z innych ciekawych materiałów: w AAN
znajdują się materiały z podsłuchów Lecha
Wałęsy, podobnie unikatowe materiały z ga-
binetu gen. Czesława Kiszczaka – w kopiach,
zaznaczam – i są to różne nośniki, od doku-
mentów papierowych po nagania, fi lmy, foto-
grafi e. Jeśli chce się z nich korzystać to trzeba
pamiętać o prawach autorskich.
W sumie materiałów solidarnościowych
jest w naszym archiwum około 130 teczek,
nie licząc innych nośników, co daje ponad
16 metrów bieżących. Przy okazji chcę także
przypomnieć, że z oryginałów porozumień
zawartych w latach 80. pozostał jedynie ory-
ginał porozumienia w Jastrzębiu, który jest
przechowywany w klasztorze na Jasnej Górze.
Tam jest także część archiwum Lecha Wałęsy.
Zatem współpraca z archiwum klasztornym
na Jasnej Górze jest nieodzowna.
Moderatorprof. Andrzej Friszke
Mam pytanie uzupełniające: gdzie są akta
Urzędu Rady Ministrów z tego okresu?
dr Tadeusz KrawczakDyrektor Archiwum Akt Nowych
Akta URM przechodzą sukcesywnie do AAN.
Archiwiści w Urzędzie Rady Ministrów stoso-
wali zasadę, że najpierw akta podlegały digi-
talizacji i dopiero po zdigitalizowaniu ta część
aktowa do nas przechodziła. Taka była prakty-
ka i ona jest nadal stosowana, więc sukcesyw-
nie, choć z opóźnieniem, akta te napływają
do AAN. Dokumentów z okresu przełomu
chyba jeszcze nie ma na naszych półkach.
78
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
z tym tematem. Odzew był bardzo pozytywny,
praktycznie z każdego archiwum dostałem in-
formację – chciałbym bardzo serdecznie kole-
żankom i kolegom podziękować za wsparcie
i za przesłanie tych informacji – łącznie ze-
brało się około stu stron. Ze względu jednak
na ograniczoną objętość referatu znalazły się
w nim informacje o materiałach archiwal-
nych przechowywanych przez wybrane archi-
wa. Nie wymieniałem wszystkich jednostek,
w których przechowywane są akta typowe, jak
np. wytworzone przez Komitety Wojewódzkie
PZPR, czy też przez administrację państwo-
wą. Chciałbym zwrócić uwagę, że to, co ko-
ledzy i koleżanki przesłali do tego projektu,
będzie oddawało obraz wydarzeń właśnie
z Polski poziomu wojewódzkiego, ale również
i gminnego. Bardzo istotne, żeby tę atmosfe-
rę uchwycić.
Aby ułatwić poruszanie się po rozległym
materiale archiwalnym z interesującego nas
okresu i tematyki przechowywanym przez ar-
chiwa państwowe, zgrupowałem je w następu-
jący sposób:
Kolekcje i spuścizny
Archiwum Państwowe w BydgoszczyArchiwum dr. Andrzeja Boguckiego z lat
1989-1991. Czasopisma: „Wolne Związki”
i „Wiadomości Wolnych Związków”, „Ser-
wis Informacyjny”, „Świadectwo”, „Chrze-
ścijański Informator Kulturalny”, „Prawda
i Sprawiedliwość”, „Biuletyn Ruchu Chrze-
ścijańskiej Demokracji”, „Głos Narodu”; wydawnictwa Komisji Zakładowej NSZZ
„Solidarność” Pracowników Oświaty i Wy-
chowania w Bydgoszczy: biuletyn „Zeszyty
Związkowe” II/1990, czasopismo „AZET”
nr z 25 X 1989 i 4-6 z II 1990, dotyczące m.in.
pobytu ministra Henryka Samsonowicza
w Bydgoszczy 25 października 1989 roku.
Archiwum Państwowe w Gorzowie WielkopolskimZbiór dokumentów Zbigniewa Bodnara z lat
1981-1989. Między innymi: pełnomocnictwo
dla Stefanii Hejmanowskiej i Stanisława Żyt-
kowskiego od Lecha Wałęsy upoważniają-
ce ich do utworzenia NSZZ „Solidarność”
(8 kwietnia 1989 roku); ogłoszenia o wyni-
kach wyborów do parlamentu.
Zbiór dokumentów Bolesława Gruszczyńskie-
go. Między innymi: „Feniks. Biuletyn infor-
macyjny Regionalnej Komisji Wykonawczej
NSZZ »Solidarność«” regionu Gorzów Wiel-
kopolski z 1989 roku oraz plakaty i ulotki z lat
1981-1991.
Zbiór dokumentów Bolesława Greisera. Mię-
dzy innymi: ulotki wzywające do głosowa-
nia na Stefanię Hejmanowską i Stanisława
Żytkowskiego; cegiełka na Fundusz Wybor-
czy Komitetu Obywatelskiego, list Komitetu
Obywatelskiego w Międzychodzie do premie-
ra Tadeusza Mazowieckiego
Zbiór dokumentów Stefanii Hejmanowskiej
z lat 1982-1989. Między innymi zdjęcia z jej
przedwyborczego spotkania z Lechem Wałę-
są w Gdańsku (maj 1989 roku); zdjęcia z kam-
panii wyborczej do Sejmu i Senatu 1989 roku.
Archiwum Państwowe w KoszalinieSpuścizna Gabrieli Cwojdzińskiej z lat 1972-
-1973, 1979-2009. Okres 1989-1991 związany
z jej działalnością opozycyjną i senatorską
obejmuje około 60 teczek dokumentacji za-
wierającej m.in.: wydawnictwa, biuletyny in-
formacyjne i druki ulotne wydane zarówno
przez NSZZ „Solidarność” z regionu kosza-
lińskiego, jak i struktury Solidarności z in-
nych regionów Polski; materiały dotyczące
współpracy Cwojdzińskiej z Wojewódzkim
Komitetem Obywatelskim w Koszalinie
w 1989 roku; materiały wyborcze do Senatu
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
79
oraz korespondencja związana z działalno-
ścią senatorską Gabrieli Cwojdzińskiej stano-
wią zdecydowaną większość z około 60 teczek
dokumentacji z lat 1989-1991.
Archiwum Państwowe w LesznieSpuścizna Jerzego Zielonki, dziennikarza „Pa-
noramy Leszczyńskiej”. Wybory do Sejmu
i Senatu w 1989 roku (ulotki, zdjęcia kandyda-
tów na posłów i senatorów), wybory do Sejmu
i Senatu w 1991 roku (plakaty, ulotki).
Archiwum Państwowe m. st. Warszawy Oddział w ŁowiczuZbiór Wiesława Wysockiego z lat 1976-1990.
Pisma, afi sze oraz materiały organizacyjne
Komitetu Obywatelskiego NSZZ „Solidar-
ność” w Łowiczu i NSZZ „Solidarność” Re-
gion Mazowsze Oddział w Skierniewicach
z lat 1989 -1990.
Archiwum Państwowe w PłockuZbiór prywatny Jakuba Leszka Chmielewskie-
go z lat 1980-1994 (79 jednostek archiwalnych
– 0,28 m). „Tygodnik Solidarność” – numery
1-37; biuletyny NSZZ „Solidarność”; wycin-
ki prasowe; wydawnictwa drugiego obiegu;
statut NSZZ „Solidarność”; materiały doty-
czące wyborów samorządowych w 1990 roku
(m.in. wizyta premiera Tadeusza Mazowiec-
kiego w Płocku); fotografi e o następujących
tematach: msza święta w parafi i św. Józefa
– robotnika, Płock, 1990 rok, wiec wyborczy
przed wyborami do restytuowanego samorzą-
du terytorialnego, wiec wyborczy Komitetu
Obywatelskiego w Płocku, Amfi teatr Miejski
w Płocku, zebranie Komitetu Obywatelskie-
go w Płocku.
Archiwum Państwowe w KaliszuSpuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza (4 jed-
nostki archiwalne). Protokoły porozumień ko-
misji rządowych z komitetami strajkowymi;
materiały dotyczące NSZZ „Solidarność”
zgromadzone przez służby bezpieczeństwa;
fotografi a wiecu na rynku w Kaliszu, transpa-
rent z napisem: „Po co nam wolność?! Prze-
cież macie Solidarność”.
Archiwum Państwowe w SuwałkachMateriały senatora Andrzeja Wajdy z lat 1989-
1991. Między innymi: wydawnictwa sejmowe
i senackie; materiały z prac Senatu; wycinki
prasowe dotyczące działalności parlamentu;
związana z pełnioną funkcją korespondencja
z osobami prywatnymi i instytucjami. Foto-
grafi e: m.in. obchody 11 listopada 1989 roku
w Suwałkach z udziałem Wajdy, prawdopo-
dobnie odbyło się wtedy także poświęcenie
siedziby „Solidarności”; II Zjazd Delegatów
Regionu Pojezierze NSZZ „Solidarność” oraz
z wizyty w Suwałkach 28 sierpnia 1990 roku
Lecha Kaczyńskiego jako wiceprzewodniczą-
cego Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”.
Archiwum Państwowe w GdańskuKolekcja fotogramów i eksponatów z lat 1840-
-2002. W dziale 8. – Zagadnienia społeczno-
-polityczne i prawne – znajdują się m.in.: ulot-
ki, plakaty, materiały informacyjne NSZZ
„Solidarność”; plakaty i ulotki Komitetu
Obywatelskiego „Solidarność” i innych ugru-
powań wywodzących się z opozycji antykomu-
nistycznej z kampanii wyborczej w 1989 roku;
materiały z wyborów samorządowych w 1990
roku; materiały z wyborów parlamentarnych
w 1991 roku; zdjęcia ze strajków; zdjęcia z uro-
czystości przywrócenia imienia Józefa Pił-
sudskiego Gdańskiej Stoczni Remontowej
w 1989 roku; przykłady wydawnictw z 1991 r.:
Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża,
Kongresu Liberalno-Demokratycznego i Pol-
skiej Organizacji Narodowej.
Kolekcja zdjęć, wchodząca w skład zespołu.
Stocznia Gdańska im. Lenina w Gdańsku
z lat 1945-1996. Zdjęcia z obchodów roczni-
cy Sierpnia 80; z uroczystości pod Pomni-
80
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
kiem Poległych Stoczniowców; z odwiedzin
tego miejsca i stoczni przez osoby publicz-
ne z Polski i zagranicy (miss świata, Ronald
Regan, sekretarz obrony USA, księżnicz-
ka Anna); zdjęcia z wyborów prezydenckich
w 1990 roku; zdjęcia ze spotkań i zebrań dzia-
łaczy NSZZ „Solidarność”, w tym ze Stoczni
Gdańskiej; zgoda Lecha Wałęsy na przekaza-
nie Pokojowej Nagrody Nobla na moderniza-
cję szpitala Stoczni Gdańskiej. W tej kolekcji
znajduje się też kilkadziesiąt jednostek o ty-
tułach i opisach zbliżonych do wyżej wymie-
nionych, a także zdjęcia portretowe działaczy
Solidarności, jednak nie są one oznaczone da-
tami skrajnymi.
Kolekcja fotografi i Janusza Uklejewskiego.
Głównie odbitki pozytywowe stykowe, m.in.:
zdjęcia z uroczystości w rocznicę wydarzeń
grudniowych w 1989 roku pod Pomnikiem
Ofi ar Grudnia w Gdyni i pod Pomnikiem
Poległych Stoczniowców w Gdańsku; zdję-
cia z wizyt w Gdańsku w 1989 roku delegacji
zagranicznych: Francoisa Mitteranda i Ri-
charda von Weizsäckera, w których uczestni-
czyli politycy wywodzący się z „Solidarności”
i osoby wspierające opozycję, w tym Lech
Wałęsa, ks. Henryk Jankowski i bp Tadeusz
Gocłowski; zdjęcia z wyborów w 1989 roku
w Gdyni; zdjęcia z wydarzeń związanych
z działalnością NSZZ „Solidarność”, w tym
w Stoczni Gdańskiej; zdjęcia Lecha Wałę-
sy z otwarcia wystawy poświęconej Sierp-
niowi 80.
Archiwum Państwowe w SzczecinieZbiór akt działaczy opozycji demokratycznej
na Pomorzu Zachodnim
1. Zbiór Zbigniewa Zdanowicza. Karta
uczestnika Zjazdu MKZ NSZZ „Solidarność”
w Gdańsku z 15 października 1980 roku; peł-
nomocnictwo na obrady MKR NSZZ „Soli-
darność” z 1981 roku; biuletyn informacyjny
na I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Soli-
darność” z sierpnia 1981 roku; koperty stem-
plowane z internowania (1982 rok); materiały
dotyczące Obywatelskiego Komitetu Porozu-
miewawczego Ziemi Szczecińskiej – organiza-
cja, sprawozdania z działalności, działalność
Komisji Charytatywnej (1989-1991); infor-
mator adresowy i telefoniczny OKP z 1989
i 1990 roku; tekst przemówienia wygłoszone-
go podczas wizyty prezydenta RP Wojciecha
Jaruzelskiego w Szczecinie z 20 lutego 1990
roku; mandat delegata na II Krajowy Zjazd
Delegatów NSZZ „Solidarność” z kwietnia
1990 roku, materiały z konferencji przedsta-
wicieli Komitetów Obywatelskich i biur po-
selsko-senatorskich OKP z 29 kwietnia 1990
roku; porozumienie Komitetów Obywatel-
skich Regionu Pomorza Zachodniego z 1990
roku; materiały dotyczące Ruchu Obywatel-
skiego – Akcja Demokratyczna – deklaracja
założycielska, biuletyn informacyjny nr 1,
korespondencja (1990 rok); materiały doty-
czące Forum Prawicy Demokratycznej – za-
łożycielska deklaracja programowa, biuletyn
(1990 rok); materiały dotyczące Unii Demo-
kratycznej – projekt statutu, kampania wy-
borcza w wyborach prezydenckich, wykazy
członków (1990-1991); korespondencja i za-
proszenia na uroczystości (1990-1991); foto-
grafi e z obchodów uroczystości z udziałem
p. Zdanowicza (1990-1991); plakaty, afi sze,
druki ulotne (1981, 1990); artykuły prasowe
dotyczące OKP w tytułach: „Jedność” (1989-
-1990), „Kurier Szczeciński” (1989-1991),
„Głos Szczeciński” (1989-1991); projekt reor-
ganizacji Zespołu Opieki Zdrowotnej i wyka-
zy współpracowników (1991).
2. Zbiór Dominika Górskiego. „Jedność” ty-
godnik NSZZ „Solidarność” Pomorza Za-
chodniego nr 2-9, 11-49 z 1981 roku; druki
ulotne dotyczące NSZZ „Solidarność” z lat
1983-1984; statut i druki ulotne dotyczące
NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidar-
ność” z 1989 roku; materiały dotyczące Oby-
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
81
watelskiego Komitetu Porozumiewawczego
Regionu Pomorza Zachodniego – lista zało-
życieli, organizacja, logo (1989); materiały do-
tyczące wyborów do Sejmu i Senatu z czerwca
1989 roku – podział na okręgi i obwody, wy-
tyczne dotyczące przeprowadzenia wybo-
rów; pełnomocnictwo do reprezentowania
OKP w komisjach wyborczych (1989); ma-
teriały dotyczące II Walnego Zjazdu NSZZ
„Solidarność” – wykaz delegatów, ordynacja
wyborcza do władz regionalnych; uchwały
(1989-1990); plakaty i afi sze dotyczące. wybo-
rów w 1990 roku; projekt ustawy o samorzą-
dzie terytorialnym oraz ordynacji wyborczej
do organów gmin z 1990 roku; podział Szcze-
cina na parafi e i dekanaty (1987).
3. Zbiór Jana Wesołowskiego. Podziękowanie
dla Jana Wesołowskiego od Obywatelskie-
go Komitetu Porozumiewawczego „Soli-
darność” Regionu Pomorza Zachodniego
w Szczecinie za udział w organizacji wybo-
rów z czerwca 1989 roku; plakaty wyborcze
kandydatów OKP „Solidarność” na senato-
ra – Edmunda Bilickiego oraz na posłów –
Jerzego Zimowskiego, Józefa Kowalczyka;
informacja Komitetu Obywatelskiego „Soli-
darność” dla jego przedstawicieli będących
członkami komisji wyborczych o zadaniach
i trybie pracy tych komisji w dniu 4 czerwca
1989 r. – broszura wydana 23 maja 1989 roku
w Warszawie; wytyczne Komitetu Obywatel-
skiego „Solidarność” dla członków komisji
obwodowych i mężów zaufania w związku
z wyborami 4 czerwca 1989 roku; terminarz
spotkań kandydatów na senatorów i posłów
z wyborcami; wykaz siedzib obwodowych
komisji wyborczych w jednostkach wojsko-
wych, WOP i ZOMO; informacja o wiecu
przedwyborczym kandydatów do Senatu
i Sejmu organizowanym przez OKP „Soli-
darność” w Szczecinie 30 kwietnia 1989 roku
w Teatrze Letnim w Parku Kasprowicza; pro-
gram wyborczy Komitetu Obywatelskiego;
odezwa Obywatelskiego Komitetu Porozu-
miewawczego „Solidarność” Regionu Pomo-
rza Zachodniego do żołnierzy i milicjantów
z 2 czerwca 1989 roku; puste druki wyborcze
kandydatów na posłów do Sejmu X Kadencji
– Jerzego Zimowskiego, Artura Balazsa, Jó-
zefa Kowalczyka oraz na senatorów – Mieczy-
sława Ustasiaka, Edmunda Bilickiego; karta
uwag męża zaufania – pusty druk, pismo
datowane 24 maja 1989 roku od Obywatel-
skiego Komitetu Porozumiewawczego „So-
lidarność” Regionu Pomorza Zachodniego
do dowódców jednostek wojskowych informu-
jące o spotkaniu z kandydatami na senatorów
i posłów z ramienia Obywatelskiego Komite-
tu Porozumiewawczego „Solidarność” zapla-
nowane na 3 czerwca 1989 roku w Centrum
Kultury Młodzieżowej „Słowianin” w Szcze-
cinie; wzory cegiełek emitowanych przez
Obywatelski Komitet Porozumiewawczy
„Solidarność” Regionu Pomorza Zachodnie-
go przed wyborami w formie medali z ceną
zakupu wielokrotnie przewyższającą inne
cegiełki.
4. Zbiór Lidii Więckowskiej. Kserokopie ar-
tykułów prasowych z nr 1 Biuletynu Infor-
macyjnego „Odrodzenie” – oświadczenie
Komitetu Założycielskiego, statut, Szczecin –
listopad 1981 roku; kserokopia artykułu pra-
sowego z tygodnika „Jedność” z 1981 roku;
legitymacja Lidii Więckowskiej – „Interna-
tional Federation of Journalists” z 1991 roku.
5. Zbiór Waldemara Gila. Deklaracja Klubu
Stargardzkiego z 19 listopada 1981 roku;
deklaracja wyborcza stargardzkiego Oby-
watelskiego Komitetu Porozumiewawczego
„Solidarność” wraz z podpisami człon-
ków zamieszczona w „Ziemi Stargardzkiej”
z 1989 roku.
6. Zbiór Mieczysława Ustasiaka. Tele-
gram od biskupa Kazimierza Majdańskiego
82
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
do Mieczysława Ustasiaka przebywającego
w Zakładzie Karnym w Koronowie.
7. Zbiór Antoniego Kadziaka. Biuletyny in-
formacyjne MKZ „Solidarność” z 1980 roku
z różnych miast (m.in. ze Szczecina, Gorzowa
Wielkopolskiego, Gdańska); program NSZZ
„Solidarność” uchwalony przez I Krajowy
Zjazd Delegatów opublikowany w „Tygodni-
ku Solidarność”; ulotka „Robotnicy 80” wy-
dana przez NSZZ „Solidarność” w Gorzowie
Wielkopolskim; przedruk artykułu Walde-
mara Kuczyńskiego „Solidarni i Niepokona-
ni” z 1983 roku; piernik wykonany w czasie
internowania p. Kadziaka w okresie stanu
wojennego; limeryki z ręcznie malowanymi
ilustracjami powstałe w czasie internowania
w Zakładzie Karnym we Wrocławiu „Klęcz-
ki” (luty 1983 roku); projekt dokumentu
NSZZ „Solidarność” „Teraźniejszość i per-
spektywy” z 1988 roku; materiały dotyczące
przygotowań do wyborów do rad narodowych
w 1988 roku – wykazy obwodów głosowania
i siedzib, wykazy zakładów patronackich
z przydzielonymi obwodami do głosowa-
nia; notatka dotycząca działalności zespołu
ds. uwiarygodnienia wyborów do Sejmu i Se-
natu; protokół zebrania przedstawicieli OKP
z I sekretarzem KW PZPR z 4 kwietnia 1989
roku; materiały dotyczące organizacji wy-
borów w czerwcu 1989 roku – zasady powo-
ływania obwodowych komisji wyborczych,
wykazy siedzib obwodowych komisji wybor-
czych w województwie, wykazy osób delego-
wanych z ramienia Obywatelskiego Komitetu
Porozumiewawczego „Solidarność” Regionu
Pomorza Zachodniego do składów obwodo-
wych i okręgowych komisji wyborczych, spra-
wozdanie z zebrania Komitetu z 4 kwietnia
1989 roku; wykaz członków Komitetu; ko-
munikat informujący o powstaniu Obywa-
telskiego Komitetu Porozumiewawczego
„Solidarność” Regionu Pomorza Zachod-
niego i jego zadaniach oraz apel do miesz-
kańców Pomorza Zachodniego o poparcie
kandydatów Komitetu w wyborach, pełno-
mocnictwo dotyczące reprezentowania Ko-
mitetu w komisjach wyborczych; kopie
protokołów głosowania na senatorów w obwo-
dach na terenie woj. szczecińskiego w wybo-
rach czerwcowych 1989 roku; zaświadczenie
wydane przez PWRN w Szczecinie dotyczą-
ce powołania p. Kadziaka na członka Wo-
jewódzkiej Komisji Wyborczej; biuletyny
informacyjne NSZZ „Solidarność”; materia-
ły informacyjne dla Komitetu Obywatelskie-
go „Solidarność” – charakterystyka nowin
krajowych, plakat-afi sz dotyczący planowa-
nej na 22 czerwca 1989 roku demonstracji
przeciwko Wojciechowi Jaruzelskiemu w Po-
znaniu; pisma Szczecińskiego Klubu Ka-
tolików w sprawie kandydatów na mężów
zaufania lub członków komisji wyborczych
w wyborach czerwcowych; informatory par-
lamentarne Obywatelskiego Komitetu Po-
rozumiewawczego „Solidarność” Regionu
Pomorza Zachodniego i Komitetów Obywa-
telskich „Solidarność” z 1989 roku; zapro-
szenie od przewodniczącego Rady Miejskiej
w Szczecinie dla p. Kadziaka na spotkanie
z premierem Tadeuszem Mazowieckim 24
czerwca 1990 roku; program konferencji
z okazji 10. rocznicy powstania Obywatelskie-
go Komitetu Porozumiewawczego „Solidar-
ność” Regionu Pomorza Zachodniego (1999).
8. Zbiór Leszka Sielickiego. Wiersz-ulotka
anonimowego autora Historia Polski. Nagra-
nia audio (łączny czas 14:13:44) – 12 kaset
magnetofonowych nagranych w świetlicy
głównej Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa
Warskiego w czasie strajków w sierpniu 1980
roku (nagrania rozpoczynają się 21 sierpnia,
wówczas do stoczni przybył wicepremier Ka-
zimierz Barcikowski): lista postulatów – 36
żądań, jakie wysunęły załogi uczestniczące
w strajku, odczytana przez Mariana Jurczyka,
przewodniczącego MKS; pierwsze wystąpie-
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
83
nie wicepremiera Barcikowskiego; komuni-
katy, stanowiska MKS, wystąpienia członków
MKS i strony rządowej pokazujące przebieg
prac prowadzących do zawarcia porozumie-
nia; protokół ustaleń między MKS a Komisją
Rządową w Szczecinie 30 sierpnia 1980 roku
odczytany przez Mariana Jurczyka; nagranie
z posiedzenia Międzyzakładowej Komisji Ro-
botniczej 27-28 października 1980 roku.
9. Zbiór Marka Przygodzkiego. Protokoły po-
siedzeń Rady Nadzorczej Gospodarki Fundu-
szem Wyborczym Obywatelskiego Komitetu
Porozumiewawczego „Solidarność” Regio-
nu Pomorza Zachodniego; rozliczenia fi nan-
sowe funduszu wyborczego oraz dochodów
z cegiełek i medali pamiątkowych; materiały
dotyczące powstania i organizacji Obywatel-
skiego Komitetu Porozumiewawczego „So-
lidarność” Regionu Pomorza Zachodniego;
pierwszy numer „Gazety Wyborczej” edycji
szczecińskiej z 11 maja 1989 roku; biuletyn
II Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność”
Regionu Pomorza Zachodniego z 24 listo-
pada 1989 roku; materiały dotyczące przy-
gotowań do wyborów w czerwcu 1989 roku
– wykazy kandydatów, program wyborczy,
plakat zachęcający do udziału w wyborach
i głosowania na Solidarność; teczka do prze-
chowywania dokumentów z logotypem Soli-
darności.
10. Zbiór Michała Paziewskiego. Miesięcz-
nik społeczny „Obraz” nr 5-6 z 1989 roku; list
Stanisława Wądołowskiego z 22 maja 1989
roku w sprawie wyboru kandydatów na po-
słów z list Solidarności; apel do posłów i se-
natorów uczestników Porozumienia na rzecz
Demokratycznych Wyborów w NSZZ „So-
lidarność”; informacja dla mieszkańców
Pomorza Zachodniego o utworzeniu Oby-
watelskiego Komitetu Porozumiewawczego
„Solidarność” Regionu Pomorza Zachodnie-
go; pismo Tymczasowego Zarządu Regionu
NSZZ „Solidarność” Pomorza Zachodniego
„Jedność” nr 2 z 17 maja 1989 roku; oświad-
czenie Ruchu „Wolność i Pokój” w sprawie
marszu protestacyjnego przeciw wydarze-
niom na Placu Niebiańskiego Spokoju w Pe-
kinie, w Chinach; apel Lecha Wałęsy o udział
w wyborach w 1989 roku; „Biuletyn Informa-
cyjny »OKAP«” nr 1 ze stycznia 1990 roku;
apel Komitetu Obywatelskiego „Solidar-
ność” z kwietnia 1989 roku w sprawie udzia-
łu w wyborach i zakupu cegiełek wyborczych;
komunikat z 8 maja 1989 roku o spotkaniu
przedstawicieli MKO NSZZ „Solidarność”
w Szczecinie z Marianem Jurczykiem i Stani-
sławem Wądołowskim przy udziale członka
prezydium Krajowej Komisji Wykonawczej
NSZZ „Solidarność” Lecha Kaczyńskiego
i zawarciu kompromisu przez obie strony;
upoważnienie podpisane 8 kwietnia 1989
roku przez Lecha Wałęsę dla MKO NSZZ
„Solidarność” w Szczecinie do reprezento-
wania NSZZ „Solidarność” na Pomorzu Za-
chodnim, apel MKO NSZZ „Solidarność”
z 14 kwietnia 1989 roku do członków i sym-
patyków Solidarności o przystępowanie
do związku; komunikat z 23 marca 1989 roku
o utworzeniu Obywatelskiego Komitetu Po-
rozumiewawczego „Solidarność” Regionu
Pomorza Zachodniego.
11. Zbiór akt przekazanych przez Archiwum
Senatu RP. Materiały dotyczące utworzenia
Obywatelskiego Komitetu Porozumiewaw-
czego „Solidarność” Regionu Pomorza Za-
chodniego, protokoły posiedzeń Konwentu
Wyborczego w województwie szczecińskim;
materiały dotyczące kampanii wyborczej dla
przeprowadzenia wyborów do Sejmu i Sena-
tu 4 czerwca 1989 roku; uwagi Lidii Więckow-
skiej o redagowaniu „Gazety Wyborczej” oraz
o pracy rzecznika prasowego Obywatelskie-
go Komitetu Porozumiewawczego „Solidar-
ność” Regionu Pomorza Zachodniego; teksty
Komitetu przygotowane do druku w dru-
84
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
gim numerze „Gazety Wyborczej”, biuletyn
MKO „Solidarność” „Korespondent” nr 9-10,
12, 13; pismo Komitetu „Komunikat” nr 7
z 25 maja 1989 roku; pismo NSZZ „Solidar-
ność” „Kurier Międzystrajkowy” nr 28 z dnia
7 kwietnia 1989 roku.
12. Zbiór Adama Wolskiego. Żądania i po-
stulaty komitetu strajkowego w Stoczni
Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego; ode-
zwa Kolegium Rektorów Wyższych Uczelni
Szczecina do studentów; ulotki władz partyj-
nych i rządowych nawołujące do przerwania
strajków i powrotu do pracy; teksty piosenek
do znanych melodii odnoszące się do wyda-
rzeń grudnia 1970 i stycznia 1971 roku, wycin-
ki prasowe dotyczące wydarzeń 17-18 grudnia
1970 roku w Szczecinie.
13. Zbiór Tadeusza Komorowskiego. Komuni-
katy komitetu strajkowego w Zakładach Che-
micznych (ZCh) Police, postulaty wysuwane
przez załogę ZCh Police; informacja o stanie
prac Komisji Redakcyjnej powołanej przez
Komisję Rządową i Międzyzakładowy Komi-
tet Strajkowy w Szczecinie; apele, oświadcze-
nia i komunikaty Międzyzakładowej Komisji
Robotniczej NSZZ „Solidarność” w Szczeci-
nie; druki ulotne rozpowszechnianie w okre-
sie strajków.
Komitety Obywatelskie
Archiwum Państwowe miasta Stołecznego Warszawy Oddział w ŁowiczuMateriały dotyczące powołania i działalności
NSZZ „Solidarność” Ziemi Łowickiej oraz
Komitetu Obywatelskiego w Łowiczu, w tym
kopia biuletynu Komitetu Obywatelskiego
w Łowiczu, nr 2-3, lata 1989 –1990.
Archiwum Państwowe w Zielonej GórzeMateriały wyborcze do Sejmu i Senatu Wo-
jewódzkiego Komitetu Obywatelskiego
„Solidarność” w Zielonej Górze: materia-
ły i dokumenty Solidarności z Kożuchowa,
materiały i dokumenty Solidarności ze Świe-
bodzina, biuletyny i ulotki Komitetu Zakła-
dowego NSZZ „Solidarność” w „Zastalu”
w Zielonej Górze; kronika sklepu charytatyw-
nego w Nowej Soli.
Archiwum Państwowe w SiedlcachMateriały i dokumenty Wojewódzkiego
Ko mitetu Obywatelskiego „Solidarność”
w Siedl cach.
Druki ulotne
Archiwum Państwowe w LesznieWybory do Sejmu i Senatu – obwieszczenia
(1991); wybory samorządowe – obwieszcze-
nia (1990); wybory do Sejmu i Senatu PRL
– plakaty (1989); wybory do Sejmu i Senatu
– plakaty (1991); wybory prezydenckie – pla-
katy (1990); wybory samorządowe – plakaty
(1990-2002); wybory do Sejmu i Senatu PRL
– plakaty (1989); wybory do Sejmu i Senatu
– plakaty (1991); wybory prezydenckie – pla-
katy, ulotki (1990); wybory samorządowe –
ulotki (1990).
Archiwum Państwowe w RzeszowiePeriodyki, wydawnictwa i druki ulotne opozy-
cji politycznej, lata 1974-2000. W tym: perio-
dyki podziemne; wydawnictwa bezdebitowe;
druki ulotne; czasopisma opozycyjne; plakaty
i ulotki z okresu wyborów parlamentarnych
w czerwcu 1989 roku; wycinki prasowe z okre-
su Okrągłego Stołu; „Pobudka” – pismo KPN
z 1989 roku; materiały wyborcze NSZZ „So-
lidarność” ze Śląska; poezja patriotyczna i sa-
tyryczno-polityczna; materiały i druki ulotne
NSZZ „Solidarność” po 1989 roku; zbiór afi -
szy i druków ulotnych z kampanii wyborczych
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
85
1989-2007; plakaty i afi sze z wyborów parla-
mentarnych z 1989 i 1991 roku oraz wyborów
prezydenckich z 1990 roku.
Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe Re-
gion Podkarpacki w Rzeszowie, lata 1991-
2003. Protokoły zjazdów i zebrań zarządu
oraz korespondencja z 1991 roku.
Archiwum Państwowe w OlsztynieZbiór ulotek i wydawnictw podziemnych –
ogólnopolskie i regionalne wydawnictwa So-
lidarności z lat 1981-1989.
Archiwum m. st. WarszawyZbiór Afi szów. Afi sz – Głosuj na Solidarność
– Wybory 89; obwieszczenia Okręgowych
Komisji Wyborczych z maja i czerwca 1989
roku (z poszczególnych dzielnic Warszawy);
Kombinat Przemysłu Narzędziowego „VIS”
w Warszawie – uchwały Komisji NSZZ „So-
lidarność” 1989-1995 protokoły z posiedzeń
Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność”
Rejon Dróg Publicznych w Warszawie, lata
1989-1992; materiały propagandowe do wy-
borów z 4 czerwca 1989 roku – 19 afi szów
i plakatów Komitetu Obywatelskiego NSZZ
„Solidarność” województwa skierniewickiego
i kandydata na posła z ramienia Chłopskiej
Partii – Ludomira Goździkiewicza.
Archiwum Państwowe w KaliszuMateriały propagandowe z kampanii wybor-
czych. Instrukcje wyborcze; lista kandydatów
do Sejmu i Senatu z województwa kaliskiego;
afi sze wyborcze Biura Wyborczego „Solidar-
ność” w Kaliszu z wyborów samorządowych.
Archiwum Państwowe w Piotrkowie TrybunalskimZbiór plakatów i druków ulotnych. Dotyczy
zgłaszania kandydatów Komitetu Obywatel-
skiego na posłów i senatorów z Piotrkowa Try-
bunalskiego, 1989 rok; informacje o okręgach
wyborczych i kandydatach do samorządu,
Łódź 1990 rok; plakaty wyborcze Włodzimie-
rza Cimoszewicza i Leszka Moczulskiego,
Lecha Wałęsy – wybory prezydenckie 1990
rok; program SdRP i informacje na temat
technicznej strony wyborów 1990 roku; infor-
macje na temat cegiełki na fundusz wyborczy
Leszka Moczulskiego, 1990 rok.
Komisje wyborcze
Archiwum Państwowe w Piotrkowie TrybunalskimAkta komisji wyborczych z wyborów Prezyden-
ta Rzeczypospolitej Polskiej, 1990 rok, z tere-
nu województwa piotrkowskiego.
Archiwum Państwowe w SuwałkachAkta komisji wyborczych. Wybory do Sejmu
i Senatu PRL przeprowadzone 4 czerwca
1989 roku; wybory Prezydenta RP przepro-
wadzone 25 listopada i 9 grudnia 1990 roku;
wybory do Sejmu i Senatu RP przeprowadzo-
ne 27 października 1991 roku; wybory do rad
gmin przeprowadzone 27 maja 1990 roku.
NSZZ „Solidarność”
Archiwum Państwowe w KrakowieZbiór materiałów dotyczących Solidarności,
lata 1970-1996. Oświadczenia władz NSZZ
„Solidarność”, NZS i innych organizacji do-
tyczące ich spraw organizacyjnych oraz aktu-
alnej sytuacji polityczno-gospodarczej kraju
w latach 1980-1989; materiały wyborcze z wy-
borów do parlamentu z lat 1989-1990, z okrę-
gu krakowskiego i z innych okręgów (głównie
wrocławskiego) – kandydaci Komitetów Oby-
watelskich „Solidarność” i Lecha Wałęsy, pro-
gramy wyborcze; jeden plakat PZPR; jedna
ulotka dotycząca wyborów samorządowych
z 1990 roku.
86
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Archiwum Państwowe w PłockuMateriały NSZZ „Solidarność” przy Za-
kładach Mięsnych w Płocku z lat 1980-1992.
Protokoły z zebrań NSZZ „Solidarność”;
uchwały; listy członków.
Akta NSZZ „Solidarność” Zakładów Podze-
społów Radiowych MIFLEX w Kutnie z lat
1980-1989. Statut i program NSZZ „Solidar-
ność”; uchwały, komunikaty i zalecenia Pre-
zydium Krajowej Komisji Porozumiewawczej
NSZZ „Solidarność” (biuletyn Komisji Samo-
rządu Terytorialnego wydany przez Komitet
Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ
„Solidarność”, nr 1, 2, 4).
Archiwum Państwowe w KaliszuMateriały Komisji Zakładowej NSZZ „So-
lidarność” przy Kombinacie Budownictwa
Komunalnego w Kaliszu; Materiały Komi-
sji Zakładowej NSZZ „Solidarność” przy Za-
kładach Naprawczych Taboru Kolejowego
im. Powstańców Wielkopolskich w Ostrowie
Wielkopolskim.
Archiwum Państwowe w ToruniuMateriały Zarządu Regionu NSZZ „Soli-
darność” w Toruniu z lat 1980-1981. Pisma
podziemne z lat 1988-1989 i wcześniejsze,
m.in. „Toruński Informator »Solidarności«”
– kilka egzemplarzy z lat 1988-1989 oraz
do 1994 roku, „Wolne Słowo” – tygodnik
NSZZ „Solidarność” Regionu Toruńskie-
go – kilka egzemplarzy z 1989 i 1990 roku,
„Rzeczychłopska”, „Liberał”, „Impuls”, „Im-
munitet” – kilka numerów tych pism z 1989
i 1990 roku, „Gazeta Gospodarcza” – numery
z 1988 i 1989 roku; ulotki i plakaty wyborcze
z 1989 roku i późniejsze.
Akta te to kontynuacja zbiorów z okresu
„pierwszej” Solidarności i stanu wojennego
oraz późniejszego.
Kroniki Pomorskiego Zakładu Urządzeń
Okrętowych „Warma” w Grudziądzu. Zakład
ten jako pierwszy w regionie podjął strajk so-
lidarnościowy w 1980 roku. Zdjęcia, wycinki
i inne materiały obrazujące sytuację w zakła-
dzie, w tym m.in. ze strajków w 1980 i 1981
roku, a także z lat 1988-1992.
Archiwum Państwowe w SzczecinieZbiór akt NSZZ „Solidarność” [1976]
1980-1996
1. Materiały redakcji tygodnika „Jedność”,
„Solidarność Szczecińska” i innych organów
prasowych z lat 1980-1996. Wnioski i skargi,
listy kierowane do redakcji pism, artykuły
nadsyłane do druku z terenu województwa
szczecińskiego; przedruki z pism krajowych;
komunikaty; wycinki prasowe; egzemplarze
pism solidarnościowych.
2. Materiały Zarządu Regionu Pomorza Za-
chodniego NSZZ „Solidarność” z lat 1980-
-1991. Statut i ordynacja wyborcza do NSZZ
„Solidarność” (1980); materiały na i z I Krajo-
wego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność”
(1981); uchwały, apele, rezolucje Międzyza-
kładowej Komisji Robotniczej NSZZ „Soli-
darność” (1980-1981); materiały dotyczące
działalności Komisji Krajowej i Zarządu
Regionu NSZZ „Solidarność” Pomorza Za-
chodniego (1980-1981) – skład osobowy,
uchwały, apele, rezolucje, ankiety ewidencyj-
no-informacyjne komisji zakładowych, kore-
spondencja.
3. Materiały NSZZ „Solidarność 80” z lat
1989-1992. Komunikaty, uchwały i odezwy
KKP NSZZ „Solidarność 80”; sprawozdanie
z działalności Biura Interwencyjnego NSZZ
„Solidarność 80”; korespondencja kierowa-
na do Mariana Jurczyka; list Mariana Jur-
czyka do Václava Havla (1989); podpisy osób
pod „Protestem Sierpnia 1990”; scenariusz
obchodów XX rocznicy Grudnia 70 (1990);
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
87
materiały dotyczące genezy powstania NSZZ
„Solidarność 80”; tezy programowe Solidar-
ności 80;, list otwarty NSZZ „Solidarność 80”
do Prezesa Rady Ministrów (1992).
Komitet Wojewódzki PZPR
Archiwum Państwowe w GdańskuZ wyborami parlamentarnymi z 1989 roku
związana tematycznie jest duża grupa akt
o podobnym charakterze, zawierająca także
wyborcze materiały propagandowe PZPR i,
w niektórych jednostkach, opozycji. Są jed-
nostki, których tytuły odnoszą się bezpo-
średnio do Solidarności i działaczy opozycji
lub wskazują na zawarte w nich informacje
o strajkach, manifestacjach i protestach spo-
łecznych. W wielu spośród kilkuset innych
jednostek akt KW PZPR z lat 1989-1990
(w tym w materiałach plenum, egzekuty-
wy, sekretariatu czy innych gremiów, w ana-
lizach i informacjach bieżących, zawartych
m.in. w teleksach przesyłanych pomiędzy
różnymi instancjami partyjnymi), są roz-
proszone informacje na temat działalności
NSZZ „Solidarność” i całego nurtu opozy-
cji oraz rozwoju sytuacji społecznej, politycz-
nej i gospodarczej tego okresu, nastrojów,
a także stosunku do opozycji i dokonują-
cych się przemian w różnych środowiskach,
w tym w łonie samej partii. Podobnych ma-
teriałów można poszukiwać w zespołach akt
instancji partii niższych szczebli, a także
w aktach innych organizacji społeczno-poli-
tycznych, jak np. PRON, w których tytułach
zwykle nie ma wyraźnych odniesień do tego
tematu.
Archiwum Państwowe w SiedlcachW aktach KW PZPR w Siedlcach wyborów
1989 roku dotyczą jednostki: 867, 868, 1336,
1853, 1883. Ciekawostką jest dokumenta-
cja inwentaryzacji majątku po PZPR rejo-
nu Mińska Mazowieckiego z lat 1989-1996,
która znajdowała się w Urzędzie Rejonowym
w Mińsku Mazowieckim.
Archiwum Państwowe w RzeszowieW zespole akt KW PZPR w Rzeszowie z lat
1948-1990 znajdują się: materiały z woje-
wódzkiej konferencji sprawozdawczej PZPR;
protokoły posiedzeń plenarnych KW i Egze-
kutywy KW; akta spraw prowadzonych przez
Wojewódzką Komisję Kontrolno-Rewizyjną;
protokoły posiedzeń i sprawozdania z dzia-
łalności Wojewódzkiej Komisji Kontrolno-
-Rewizyjnej; poufne informacje o aktualnej
sytuacji społeczno-politycznej dla I sekretarza
KW; informacje teleksowe o sytuacji społecz-
no-politycznej w kraju; informacje o kampa-
nii wyborczej do Sejmu i Senatu; materiały
z kampanii wyborczej do Sejmu i Senatu; ma-
teriały informacyjne z KC; materiały Mię-
dzywojewódzkiej Szkoły Partyjnej; materiały
dotyczące Okrągłego Stołu.
Archiwum Państwowe w OlsztynieW zespole akt KW PZPR w Olsztynie znajdu-
ją się materiały dotyczące Solidarności z lat
1989-1991, które są rozproszone w licznych
teczkach: protokoły posiedzeń plenarnych
KW PZPR; protokoły posiedzeń egzekutywy
KW PZPR; protokoły posiedzeń Sekretariatu
KW PZPR; informacje sekretarza KC PZPR
dla KW PZPR dotyczące przede wszystkim
czerwcowych wyborów 1989 roku do Sejmu
i Senatu. Teczka o sygn. APO 1141/1590 za-
wiera ulotki, rysunki satyryczne, wycinki pra-
sowe na temat stanu wojennego i wyborów
z lat 1980-1989.
Archiwum Państwowe w SuwałkachWśród materiałów wytworzonych przez su-
walską PZPR znajdują się m.in.: meldunki
z terenu województwa z kampanii wyborczej
i dnia wyborów; uchwały KW PZPR w Suwał-
kach w sprawie udzielenia poparcia dla kan-
dydatów na posłów i senatorów – członków
88
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
partii i kandydatów „bezpartyjnych”; doku-
menty rozpowszechniane przez Komitet
Obywatelski „Solidarność”. Ciekawostką są
zachowane czyste karty do głosowania.
Wojewódzki Komitet Obrony
Archiwum Państwowe w BiałymstokuMateriały Urzędu Wojewódzkiego w Białym-
stoku. Protokoły posiedzeń Wojewódzkiego
Komitetu Obrony z 1989 roku zawierające
analizę sytuacji społeczno-politycznej w woje-
wództwie białostockim.
Wojewódzka Rada Narodowa
Archiwum Państwowe we WrocławiuMateriały archiwalne WRN we Wrocławiu
dotyczące wyborów 4 czerwca 1989 roku. Ob-
wieszczenie Prezydium WRN we Wrocławiu
o okręgach wyborczych; uchwały prezydiów
rad narodowych w sprawie utworzenia obwo-
dów głosowania; uchwały prezydiów rad na-
rodowych w sprawie powołania obwodowych
komisji wyborczych; obwieszczenie Prezy-
dium WRN we Wrocławiu o okręgach wy-
borczych.
Kolegia do spraw wykroczeń
Archiwum Państwowe w GdańskuWśród materiałów gdańskiego kolegium
do spraw wykroczeń z lat 1982-1994 znajduje
się kilkadziesiąt teczek akt spraw o wykrocze-
nie z lat 80. dotyczących ukarania za działa-
nia opozycyjne. Część z nich to akta z roku
1989 i późniejszych, dokumentujące stosowa-
ne wówczas procedury prawne, których efek-
tem było odstąpienie od ukarania za te czyny.
Na przykład teczki 10/3153/30 Wojciech Jan-
kowski, 1987-1989 oraz 10/3153/65 i 66 Klau-
diusz Wesołek, 1988-1989, w których znajdują
się postanowienia Kolegium Rejonowego
do Spraw Wykroczeń przy Prezydencie Mia-
sta Gdańska o darowaniu kar na podstawie
ustawy z dnia 29 maja 1989 roku o przeba-
czeniu i puszczeniu w niepamięć niektórych
przestępstw i wykroczeń. Podobne materiały
mogą znajdować się także w niektórych z po-
zostałych teczek. Wymienione osoby złożyły
w APG pisemną zgodę na udostępnianie ich
akt, kopiowanie i publikację zawartych tam
informacji.
Reasumując, materiały archiwalne doty-
czące wydarzeń z lat 1989-1991 rozproszo-
ne są w różnych zespołach archiwalnych.
Najwięcej materiałów dotyczących NSZZ
„Solidarność”, Okrągłego Stołu, wyborów
czerwcowych z 1989 roku zachowało się w do-
kumentacji Komitetów Wojewódzkich PZPR
(część inwentarzy archiwalnych tychże ze-
społów dostępna jest na stronie internetowej
NDAP). Są wśród nich oryginalne publikacje
związku i innych organizacji opozycyjnych –
wydawnictwa zwarte, czasopisma i druki ulot-
ne, zgromadzone przez działaczy partyjnych.
Bardzo ciekawe zbiory, oczywiście ikono-
grafi czne, fi lmowe, znajdują się też w Naro-
dowym Archiwum Cyfrowym – na przykład
zespół dotyczący tygodnika „Za i przeciw”,
gdzie jest 1469 fotografi i właśnie z tego okre-
su, czy zespół Centralnej Agencji Fotogra-
fi cznej, gdzie mamy 12 mln fotografi i z lat
1944-1990. Są to zasoby, które na pewno są
niezwykle przydatne i mają wielkie znaczenie
dla projektu „Archiwa Przełomu 1989-1990”.
Przeprowadzenie kwerendy jest bardzo
pracochłonne, bo mamy zarówno zespoły, ale
też poszczególne jednostki archiwalne, a nich
dwa, trzy, cztery dokumenty, które dotyczą
tylko tego okresu. Sądzę jednak, że archiwa
państwowe, które już bardzo aktywnie się włą-
czyły, staną się doskonałym partnerem pro-
jektu „Archiwa Przełomu 1989-1990”.
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
89
dr Tadeusz KrawczakDyrektor Archiwum Akt Nowych
Pan Janusz Pałubicki mówił o dawnej Kance-
larii Tajnej Urzędu Rady Ministrów, w sumie
80 m materiałów zostało rzeczywiście zdigi-
talizowanych i przekazanych w kilku kopiach
digitalnych, jedna z kopii jest w AAN i jest
udostępniana.
Anna BarszczArchiwum Rady Ministrów
Reprezentuję Archiwum Rady Ministrów
i wyjaśniam, że mamy archiwum URM -u.
Regularnie staramy się przekazywać ten
zasób do AAN, udaje nam się rocznie około
30-40 m, ale pracujemy intensywnie, żeby
było więcej. W program „Archiwa Przełomu”
włączyliśmy się bardzo aktywnie. Na począt-
ku października 2012 roku z archiwum Rady
Ministrów zostały przekazane zdigitalizowa-
ne materiały posiedzeń Rady Ministrów z lat
1989-1991, w przygotowaniu są akta Gabine-
tu Mieczysława Rakowskiego, następne będą
dotyczyć rządu Tadeusza Mazowieckiego,
kolejne rządu Krzysztofa Bieleckiego. Stara-
my się, żeby te akta trafi ły możliwie szybko
do archiwum państwowego, tam, gdzie jest
ich miejsce.
dr hab. Władysław StępniakNaczelny Dyrektor Archiwów Państwowych
W odniesieniu do wypowiedzi pana prezesa
Zbigniewa Gluzy dotyczącej wpisu na listę
światowego dziedzictwa dokumentacyjne-
go ludzkości Archiwum Solidarności i tablic
z postulatami gdańskimi. To było współdzia-
łanie KARTY, Stowarzyszenia Archiwum
Moderatorprof. Andrzej Friszke
Tym sposobem uzyskaliśmy dosyć boga-
tą informację, o zróżnicowanych zespołach
archiwalnych, dużych kolekcjach państwo-
wych i mniejszych – społecznych. Wszystkie
zawierają bezcenne materiały mające swoją
specyfi kę. Była mowa też o materiałach ilu-
stracyjnych, fi lmowych, fotografi cznych,
jednym słowem mamy duży obszar do zada-
wania pytań i wypowiadania się w dyskusji.
Dyskusja panelowa
Janusz Pałubickibyły minister koordynator służb specjalnych w rządzie Jerzego Buzka,poseł na Sejm III kadencji
W sprawie archiwów Rady Ministrów. W cza-
sach rządu Jerzego Buzka materiały te zostały
zeskanowane i rozpowszechnione, to znaczy
przekazano je wszystkim uniwersytetom
polskim oraz główniejszym instytucjom, ale
z tego co wiem, jedynie Instytut Hoovera
je udostępnia. Jest jedyny, o którym wiem,
że zlecił w Polsce opracowanie tych materia-
łów, gdyż były one wyłącznie w stanie suro-
wym, a zostały zeskanowane i przekazane.
Oni zlecili opracowanie tych dokumentów
i to opracowanie tam jest. A zgromadzo-
no ciekawe rzeczy, nie tylko odnoszące się
do okresu przełomu, ale np. jak ktoś chce,
to może zacząć badać, od kiedy obrady Rady
Ministrów PRL zaczęły toczyć się w języku
polskim.
90
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Solidarności i Centralnego Muzeum Mor-
skiego w Gdańsku z Komitetem Krajowym
programu „Pamięć świata”, ale to nie była
współpraca z Naczelną Dyrekcją Archiwów
Państwowych, która komitetowi udziela go-
ściny i w znacznym procencie fi nansuje go.
Jestem członkiem komitetu światowego pro-
gramu „Memory of the World International
Register”, który tę światową listę prowadzi.
Traktowana ona jest w polityce UNESCO,
jako równorzędna Liście Światowego Dzie-
dzictwa Kulturowego i Przyrodniczego
Ludzkości.
Tego rodzaju akty, jak wpis na listę świa-
towego dziedzictwa, mają charakter sym-
boliczny i jednym z ich celów jest wsparcie
instytucji posiadających obiekty o tak wiel-
kim, uniwersalnym znaczeniu w prowadze-
niu działalności, w pozyskiwaniu środków
na funkcjonowanie czy na konserwację. Ten
wpis ma na celu ułatwienie możliwości szero-
kiego informowania i upowszechnienia idei,
które te dokumenty zawierają. Jednym sło-
wem instytucja państwowa nie może przejąć
tych funkcji, gdyż jest to zadanie dysponenta,
także instytucji społecznych.
Nadszedł również czas na wyjaśnienie
pewnych kwestii, moim zdaniem, bardzo
istotnych, abyśmy nie wynieśli mylnego ob-
razu, że zostały omówione wszystkie pro-
blemy związane z archiwum Solidarności,
z dokumentami dotyczącymi Solidarności.
Moi koledzy przedstawili szereg informa-
cji, na podstawie których osoby nie znające
w szczegółach prawa i organizacji działalno-
ści archiwalnej w Polsce mogą odnieść wra-
żenie, że jeszcze trochę, a archiwa dostarczą
wszystkiego, co dotyczy związków zawodo-
wych. Tymczasem związki zawodowe po-
dobnie jak partie polityczne, jak fundacje
i stowarzyszenia nie podlegają władzom pań-
stwowym. Archiwa związków zawodowych są
wyłączone spod nadzoru Naczelnego Dyrek-
tora Archiwów Państwowych i w całej rozcią-
głości są we władaniu instytucji związkowych.
To jeden z głównych wniosków, jaki z sytu-
acji lat 1980-1981 wyciągnęli twórcy ustawy
archiwalnej z 1983 roku. Związki zawodowe
zostały zaliczone do kategorii wytwórców nie-
państwowego, ewidencjonowanego zasobu
archiwalnego. Co to oznacza? Mianowicie,
że w sytuacjach incydentalnych, jeżeli taka
będzie wola dysponentów, archiwa mogą słu-
żyć pomocą, mogą nawet przejmować mate-
riały archiwalne wytwarzane przez związki
zawodowe.
Dyrektor Archiwum Akt Nowych zawarł
porozumienie z Regionem Mazowsze „Soli-
darności” gdzieś „na granicy faulu”. Ustawa
archiwalna zastrzega tego rodzaju porozumie-
nia dla kompetencji Ministra Kultury i Dzie-
dzictwa Narodowego. W tych warunkach
realizatorzy programu „Archiwa Przełomu”
powinni uwzględnić w prowadzonych przez
siebie działaniach archiwa związków zawo-
dowych, gdyż nie mogą tego uczynić archiwa
państwowe. Do związków zawodowych trzeba
się zwrócić z zaproszeniem, bo szereg z nich
– a jest ich kilkadziesiąt – prowadzi własne ar-
chiwa, albo wcale nie dba o swoją dokumen-
tację, na co my – archiwiści – mamy bardzo
niewielki wpływ.
Na marginesie, uwaga dotycząca ciekawe-
go wystąpienia pana Marka Kietlińskiego,
który zadał sobie ogromny trud i zgromadził
informacje o materiałach archiwalnych en bloc kwalifi kowanych przez archiwa państwo-
we do programu „Archiwa Przełomu”. Z nich
trzeba by wybrać właściwe, dotyczące tematu
panelu – rozbudujemy tę kwerendę i będzie
to istotny wkład w realizację programu „Ar-
chiwa Przełomu”.
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
91
Anna DomalanArchiwum Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań
Chciałam odpowiedzieć panu ministrowi
Pałubickiemu, ponieważ do nas także trafi ł
zbiór dokumentów, o których mówił. Abso-
lutnie nie ukrywamy, że go mamy, tylko to jest
kwestia innego rodzaju, mianowicie, w archi-
wum uniwersyteckim nikt nie będzie szukał
takich materiałów! I tak długo, jak nie zosta-
nie chociażby na takim forum jak obecne
ogłoszona mapa zasobów, konkretne informa-
cje, gdzie taki zbiór się znajduje, nikt do nas
nie trafi . Specyfi ka archiwów uczelnianych,
do których kilkanaście lat temu ten zbiór zo-
stał rozesłany, sprawia, że nikt po prostu u nas
tego nie szuka.
Izabela MaliszewskaMuzeum Historyczne m. st. Warszawy
Trochę poczułam się wezwana do tablicy.
Chciałam króciutko powiedzieć o projekcie,
który realizujemy w Muzeum Historycznym
Warszawy. Ponieważ jest to muzeum Warsza-
wy, jesteśmy nastawieni zarówno na archiwa-
lia, jak i muzealia dotyczące Warszawy, ale
rozszerzyliśmy pole działania na region ma-
zowiecki, ponieważ ten okres – lata 80, i 1989
rok – nierozerwalnie związał Warszawę z Re-
gionem Mazowsze.
Realizujemy ten projekt dwutorowo.
Po pierwsze, od kilku lat nagrywamy relacje
działaczy związkowych z warszawskich i nie
tylko warszawskich zakładów pracy. Patronu-
je temu grupa w składzie: Ludwika i Henryk
Wujcowie, Mirek Odorowski, Piotr Szcze-
pański, Maciej Geler, a merytorycznie wspie-
ra Andrzej Friszke. Udało się zebrać, a robi
to kilkanaście osób, wiele relacji, tak że po-
wstał już bardzo bogaty zbiór.
dr Irena SłodkowskaInstytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk
Przy tworzeniu „Archiwów Przełomu” naty-
kamy się nieustająco na eksponaty muzealne
i stąd moje pytanie, co z nimi robić, co zrobić
z trzema maszynami do pisania, trzema ryza-
mi zielonej przebitki – kto pamięta, co to jest
zielona przebitka, to wie, jaka to jest cenna
rzecz – ryzami papieru maszynowego z lat
70., taśmą do maszyny i kalką maszynową?
Co zrobić z półką używaną przez Zbignie-
wa Bujaka jeszcze w siedzibie Regionu Ma-
zowsze na Szpitalnej, która jest w piwnicy
u kogoś? Ta półka trafi ła w końcu do Muzeum
Historycznego m.st. Warszawy, ale to znowu
oznacza rozproszenie, znowu te eksponaty
będą wędrowały z jednej piwnicy do innej.
Co zrobić z pudełkiem po francuskich płat-
kach kukurydzianych, w którym Mirosław
Chojecki przysyłał egzemplarze pisma „Kon-
takt” do Warszawy, itd. Co z tym? To są rze-
czy bardzo cenne. Chciałam zapytać, czy ktoś
nie powinien się zastanowić, gdzie powinny
być zbierane eksponaty muzealne?
Moderatorprof. Andrzej Friszke
Problem jest w zasadzie rozwiązany. Przy-
pomnę o Europejskim Centrum Solidarno-
ści, które ze względu na swoją stałą wystawę
zbiera muzealia. Podobnie Muzeum Histo-
rii Polski, które też zbiera takie materiały.
Oczywiście także Muzeum Historyczne m.
st. Warszawy tutaj wspomniane… Myślę więc,
że takie materiały muszą trafi ać do muzeów.
92
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Archiwum Solidarności powstawało nie-
jako przy okazji, a obecnie zyskało znacz-
ne rozmiary. W naszym muzeum jest ono
zbiorem wydzielonym, jest częścią naszego
archiwum, ale jednocześnie ma pewną nieza-
leżność. Właśnie dlatego, aby mogły się tam
znaleźć zarówno archiwalia, jak i muzealia.
Natomiast jeśli chodzi o materiały, które mo-
głyby być użyteczne w programie, o którym
dzisiaj mówimy, to większość naszych zbio-
rów zawiera materiały z komisji zakładowych,
jak również z prywatnych kolekcji. Wiele
z nich dotyczy 1989 roku i nie są to wyłącznie
dosyć powszechne materiały wyborcze, ale
na przykład bardzo ciekawe archiwum prze-
jęte od pana Janusza Ściskalskiego. Niewiel-
ka część tego archiwum gromadzi materiały
z lat 80. dotyczące kultury, bo za tę dziedzi-
nę on odpowiadał w Regionie Mazowsze,
natomiast znaczna część odnosi się do wybo-
rów 1989 roku. i późniejszej jego działalności
w pierwszych miesiącach, jako nowego dyrek-
tora w „Ursusie”. Sądzę, że te materiały mogą
być unikatowe.
Moderatorprof. Andrzej Friszke
Dwa słowa z mojej strony o Stowarzysze-
niu Archiwum Solidarności, tym bardziej,
że w programie konferencji jestem przedsta-
wiony, jako jego prezes, a profesor Paczkowski
był wymieniany na początku naszego spotka-
nia, jako jeden ze współzałożycieli. Warto
przypomnieć pracę grupy ludzi, która w sta-
nie wojennym, w 1982 roku, zapoczątkowała
zbieranie dokumentacji dotyczącej Solidar-
ności z okresu 1980-1981, a następnie sukce-
sywnie zbierając inną dokumentację, dała
pewien wzór działania. Dziś troszkę podob-
nie postępujemy, po części przynajmniej idąc
tym tropem, bo też mamy sporo kaset z na-
graniami, a to była podstawa materiałów two-
rzących Archiwum Solidarności. Wymagały
one spisania i jakiegoś, choćby minimalnego
zredagowania, żeby te teksty można było czy-
tać. W ten sposób powstały protokoły z wielu
ważnych wydarzeń i posiedzeń, zwłaszcza
Krajowej Komisji Porozumiewawczej, Komi-
sji Krajowej. Wiele z tych tekstów mogliśmy
poznać, zostały one opublikowane jeszcze
przed rokiem 1989. Kierując Archiwum So-
lidarności, miałem zamiar i w gruncie rzeczy
jest on jakoś realizowany, żeby wydać dru-
kiem wszystkie te materiały, które mamy,
czyli nagrania ważnych gremiów. Oczywiście
zachowały się też taśmy i mogą być wykorzy-
stywane także w tym projekcie.
Archiwum Solidarności ma materiały
z roku 1988, 1989, 1990, ma posiedzenia Ko-
mitetu Obywatelskiego – bardzo ważny ma-
teriał wydany drukiem w roku 2006, książka
powstała nakładem Wydawnictwa Rosner
i Wspólnicy, są też materiały dźwiękowe
i są materiały do tej pory nieopublikowane.
Chyba wszystkie protokoły Krajowej Komi-
sji Wykonawczej z roku 1989 powstały rów-
nież z nagrań. Z panem Flisem wymienimy
uwagi na ten temat – czy np. przechowywane
w Gdańsku protokoły też powstały z dźwięko-
wych nagrań, czy w jakiś inny sposób, ale krót-
ko mówiąc jest trochę rzeczy, które pozwolą,
jak sądzę, projekt „Archiwa Przełomu” re-
alizować i nadać mu naprawdę interesujący
kształt. Bo dotyczy on, jak Prezydent Rzeczy-
pospolitej napisał w odczytanym dziś liście,
a ja powtórzę – początku wolnej Polski. Dla-
tego jego odtworzenie, zabezpieczenie archi-
waliów i pozostawienie ich w dobrym stanie
dla badaczy dziś żyjących i przyszłych jest na-
szym wspólnym obowiązkiem.
Prowadzenie debaty, w drugiej części semi-
narium objął wicemarszałek Senatu Jan Wy-
rowiński.
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
93
Wicemarszałek Senatu Jan Wyrowiński poprowadził drugą część debaty seminaryjnej, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.
20 Solidarność-doświadczenie i pamięć, I. Krzemiński (red.), Gdańsk 2010.
21 Fabrice Larat, The role of the acquis historique com-munautaire in EU-governance, IPSA World Congress, Fukuoka, July 09th to July 13th, 2006, paper 2006; Fabrice Larat, Vergegenwärtigung von Geschichte und In-terpretation der Vergangenheit: Zur Legitimation der euro-päischen Integration, [w:] M. Schöning, S. Seidendorf (Hrsg.) Reichweiten der Verständigung. Intellektuellendi-skurse zwischen Nation und Europa, Heidelberg 2006, s. 240-262.
22 Ustawa z dnia 18 XII 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Na-rodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424 z późn. zm.).
23 Zgodnie z brzmieniem art. 1 pkt 1) ustawy o IPN: ustawa reguluje ewidencjonowanie, gromadzenie, przecho-wywanie, opracowywanie, zabezpieczenie, udostępnianie i publikowanie dokumentów organów bezpieczeństwa pań-stwa, wytworzonych oraz gromadzonych od dnia 22 lipca 1944 r. do dnia 31 lipca 1990 r., a także organów bezpie-czeństwa Trzeciej Rzeszy Niemieckiej i Związku Socjali-stycznych Republik Radzieckich […].
24 Struktura organizacyjna pionu archiwalnego IPN obejmuje centralę w Warszawie, 11 oddziałów umiej-scowionych w miastach będących siedzibami sądów apelacyjnych oraz delegatury mające zasób archi-walny umiejscowione w Bydgoszczy, Kielcach, Olsz-tynie i Radomiu.
25 W tym miejscu warto dodać, że ostatnio IPN opu-blikował książkę Pauliny Codogni, Wybory czerwcowe 1989 roku. U progu przemiany ustrojowej, Warszawa 2012, w której wykorzystano dokumenty archiwalne pochodzące z zasobów Instytutu.
26 Dla przykładu, można podać sprawy o charak-terze operacyjnym: AIPN BU, 0236/410, Sprawa obiektowa kryptonim „Żądło” – dotyczy Komitetu Obywatelskiego w Warszawie 1988 – 1989; AIPN Bi, 01/75, Sprawa obiektowa kryptonim „Parlament” – dotyczy kontroli operacyjnej wyborów do Sejmu i Se-natu w 1989 r.; AIPN By, 074/31, Sprawa obiektowa kryptonim „Wybory 89” – dotyczy ochrony kampa-nii wyborczej do Sejmu i Senatu w 1989 r. na tere-nie miasta i województwa włocławskiego; AIPN Gd, 003/196, Sprawa obiektowa kryptonim „Duet” – do-tyczy kampanii wyborczej i wyborów do Sejmu i Se-natu w 1989 r. na terenie województwa gdańskiego;
Przypisy do rozdziału III
94
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
AIPN Gd, 467/4-7, Sprawa obiektowa kryptonim „Żą-dło” – dotyczy Komitetu Obywatelskiego „Solidar-ność’ w Słupsku; AIPN Ld, 020/17, Sprawa obiektowa kryptonim „Senator” – dotyczy kontroli operacyjnej kampanii wyborczej oraz wyborów do Sejmu i Senatu na terenie województwa sieradzkiego w 1989 r.; AIPN Po, 0038/175, Sprawa obiektowa kryptonim „Elekcja” – dotyczy zabezpieczenia wyborów do Sejmu i Senatu na terenie województwa zielonogórskiego; AIPN Po, 0034/29, Sprawa obiektowa kryptonim „Organizacja” – dotyczy działalności Komitetów Obywatelskich „So-lidarności” na terenie województwa leszczyńskiego w 1989 r.; AIPN Po, 0055/31, Sprawa obiektowa kryp-tonim „Senator” – dotyczy kontroli operacyjnej wy-borów do Sejmu i Senatu w 1989 r. na terenie woje-wództwa konińskiego; AIPN Ra, 08/1068, Sprawa obiektowa kryptonim „Consensus”; AIPN Rz, 036/19, Sprawa obiektowa kryptonim „Cratos” – dotyczy za-bezpieczenia operacyjnego kampanii wyborczej i wy-borów do Sejmu i Senatu w 1989 r. na terenie woje-wództwa przemyskiego; AIPN Rz, 038/22, Sprawa obiektowa kryptonim „Wybory 1989 r.” – dotyczy za-bezpieczenia operacyjnego przygotowań i przebiegu wyborów do Sejmu i Senatu w 1989 r. na terenie wo-jewództwa krośnieńskiego; AIPN Rz, 038/28, Sprawa obiektowa kryptonim „Kolektyw” – dotyczy kontroli operacyjnej Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” w Krośnie w 1989 r.; AIPN Sz, 004/21, Sprawa obiek-towa kryptonim „Bis” – dotyczy działalności Komi-tetu Obywatelskiego „Solidarność” w Gorzowie Wiel-kopolskim w związku z wyborami do Sejmu i Senatu w czerwcu 1989 r.; AIPN Sz, 00107/100, Sprawa obiek-towa kryptonim „Parawan” – sprawa założona w celu operacyjnej kontroli Wojewódzkiego Komitetu Oby-watelskiego „Solidarności” w Koszalinie w okresie kampanii wyborczej do Sejmu i Senatu w czerwcu 1989 r.; AIPN Wr, 037/62, Sprawa obiektowa krypto-nim „Parlament” – dotyczy ochrony i zabezpieczenia przebiegu kampanii wyborczej na terenie wojewódz-twa legnickiego w 1989 r.; AIPN Wr, 036/49, Sprawa obiektowa kryptonim „Senat” – dotyczy zabezpiecze-nia kampanii wyborczej do Sejmu i Senatu na tere-nie województwa wałbrzyskiego w 1989 r.; AIPN Ka, 030/264, Sprawa obiektowa kryptonim „Skok” – do-tyczy Krajowej Komisji Koordynacyjnej Niezależ-nego Zrzeszenia Studentów na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach w 1989 r.;
27 AIPN BU, 01209/47, Biuro Skarg i Listów Urzędu Rady Ministrów. Opinie, uwagi, wnioski dotyczące aktualnej sytuacji politycznej, społecznej, gospodar-czej wybrane z listów skierowanych do premiera Ta-
deusza Mazowieckiego, nadesłane w okresie od 16 do 28 X 1989 r.; AIPN BU, 1585/16459, Opinie, uwagi i wnioski dotyczące aktualnej sytuacji politycz-nej, społecznej i gospodarczej wybrane z listów skiero-wanych do premiera – opracowanie, marzec 1990 r.; AIPN BU, 1585/2425, Sytuacja społeczno-polityczna w kraju we wrześniu 1989 r. Parlament, Rząd, Ko-ściół Rzymskokatolicki, Solidarność ugrupowania opozycyjne – meldunki MSW z 1989 r.; AIPN BU, 1585/4606, Kampania wyborcza do Sejmu i Senatu. Charakterystyki kandydatów, wykazy imienne, pro-gramy rozwoju sytuacji społeczno-politycznej po wy-borach, 1989 r.; AIPN BU, 1585/4609, Rozwój sytuacji społeczno-politycznej po wyborach do Sejmu i Senatu – elementy prognozy, opracowanie z 1989 r.; AIPN BU, 1585/4088, Polska w oczach Zachodu. Sytuacja w kraju. Dyplomaci i korespondenci krajów kapita-listycznych – informacje dzienne Departamentu II za II półrocze 1989 r.; IPN BU, 1585/1649, Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ „Solidar-ność”. Wstępna ocena, 1988 r.; AIPN BU, 1585/1635, Pluralizm polityczny w Polsce. Analiza skutków praw-nego usankcjonowania działalności partii politycz-nych w 1989 r.
28 Przede wszystkim są to informacje dzienne spo-rządzane wspólnie przez Zespół Informacyjny Gabi-netu Ministra Spraw Wewnętrznych oraz Biuro Śled-cze MSW. Dla przykładu można wymienić: AIPN BU, 1585/16339, Sytuacja społeczno-gospodarcza w kraju w maju 1990 r. Petycja – Solidarność 80 do Parla-mentu i Rządu, wyciągi z meldunków i szyfrogra-mów WUSW, 1990 r.; AIPN BU, 1585/16350, Sytu-acja w Polsce. Wyciągi z materiałów, szyfrogramów nadsyłanych przez jednostki resortu spraw wewnętrz-nych do Gabinetu Ministra, meldunki informacyjne, 1989-1990; AIPN BU, 01209/42, Informacje dzienne z 1990 r.; AIPN BU, 01438/5, Materiały dotyczące sy-tuacji i wydarzeń społeczno-politycznych w Polsce w latach 1989-1990.
29 Wśród fi lmów, najwięcej ciekawych materiałów za-chowało się w Oddziałowym Biurze Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN w Krakowie. Dla przykładu są to następujące pozycje: AIPN Kr, 182/18, t. 26, Demonstracja działaczy NZS i KPN w Krako-wie, 13 I 1989 r.; AIPN Kr, 182/18, t. 28, Wiec wybor-czy NSZZ „Solidarność” w Krakowie w 1989 r.; AIPN Kr, 182/21, t. 10, Wiec KPN przed wyborami parla-mentarnymi, Rynek Główny w Krakowie, 3 V 1989 r.; AIPN Kr, 182/21, t. 14, Wiec KPN przed wyborami parlamentarnymi, Rynek Główny w Krakowie, 19 V
Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?
95
1989 r.; AIPN Kr 182/21, t. 15, Wiec wyborczy Komi-tetu Obywatelskiego „Solidarność” przed Centrum Administracyjnym Huty im. Lenina, 30 V 1989 r.
30 AIPN Bi, 477/10, Zbiór fotografi i – zdjęcia kandy-datów do Sejmu i Senatu z listy Komitetu Obywatel-skiego z Suwałk z okresu kampanii wyborczej 1989 r.; AIPN Po, 889/6 – dar prywatny: Barbara Ciężka: Al-bum zawierający fotografi e m.in. Biuro Wyborcze Komitetu Obywatelskiego, maj 1989 r., manifesta-cja przed wyborami, Poznań, maj 1989 r.; AIPN Rz, 276/18, Zbiór Jana Kota, Fotografi e dotyczące spo-tkań z wyborcami kandydatów Komitetu Obywatel-skiego „Solidarność”, 1989 r.
31 Dla przykładu: AIPN BU, 01373/25, 26,27,30 – plakaty i afi sze wyborcze; AIPN Bi, 01/75, t. 2, Apel Lecha Wałęsy o udział w wyborach i oddanie głosów na kandydatów Komitetu Obywatelskiego „Solidar-ność”, Gdańsk, maj 1989 r.; Ulotka Komitetu Oby-watelskiego „Solidarność”: „Jak głosować na kan-dydatów Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”; List Lecha Wałęsy „Obywatele Rzeczypospolitej!, Przyjaciele „Solidarności”; AIPN Bi, 01/75, t. 3, Li-sty Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” do wy-borców narodowości ukraińskiej i litewskiej w języ-kach ukraińskim i litewskim oraz ich tłumaczenia na język polski w formie ulotek, 27 IV 1989 r.; AIPN Bi, 397/413, Zbiór ulotek Kornela Morawieckiego, 1989 r. Ulotki: Kornel Morawiecki „Poprzyj mnie” – Solidarność Walcząca Oddział Trójmiasto; AIPN Bi, 477/273 Zbiór ulotek i plakatów; AIPN By, 463/27, Kolekcja Jana Perejczuka, Ulotki, programy wybor-cze dotyczące wyborów parlamentarnych w czerwcu 1989 r., wyborów prezydenckich w 1990 r., wyborów parlamentarnych w 1991 r.; AIPN Gd, 528/111, Dar prywatny: Edward Müller, Piotr Müller, Jak głoso-wać na kandydatów Komitetu Obywatelskiego So-lidarność – plakat; 1989; AIPN Gd, 528/115, Dar prywatny: Edward Müller, Piotr Müller, Głosuj na Solidarność WYBORY ‘89 Komitetu Obywatel-skiego Gdańsk – plakat; 1989; AIPN Gd, 528/120, Dar prywatny: Edward Müller, Piotr Müller, Szansa Solidarność Wybory do Sejmu i Senatu 4 VI 1989 r. Regionalnego Komitetu Obywatelskiego w Słupsku – plakat; AIPN Gd, 528/121, Dar prywatny: Edward Müller, Piotr Müller, Głosuj z Nami. Komitet Obywa-telski Solidarność – plakat; 1989; AIPN Gd, 528/122, Dar prywatny: Edward Müller, Piotr Müller, Solidar-ność Z PODZIEMIA DO ZWYCIĘSTWA, Solidar-ność WYBRAŁEM I WYGRAŁEM – plakat; 1989; AIPN Gd, 528/123, Dar prywatny: Edward Müller,
Piotr Müller, 0%... 35%... 100% Solidarność – plakat; 1989; AIPN Gd, 753/938, Wybory ‘89 (skrócony po-radnik praktyczny); 1989r.; Dar prywatny: Paweł Do-wżenko; AIPN Ka, 400/1, Akta Komisji Rewizyjnej Gliwicko-Zabrzańskiego Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”, 1989-1990; AIPN Ka, 473/49, Akta Regionu Częstochowskiego NSZZ „Solidarność” do-tyczące wyborów prezydenckich w 1990 r. i kandyda-tów NSZZ „Solidarność”; AIPN Kr, 283/18, Zbiór Macieja Gawlikowskiego, Wybory do Sejmu i Senatu w 1989 r. – ulotki i plakaty wyborcze KPN; AIPN Ld, 464/210, t. 2, Plakaty i obwieszczenia; AIPN Ld, 464/210, t. 3, Plakaty i obwieszczenia; AIPN Ld, 464/204, Materiały wyborcze z 1989 r.; IPN Rz 162/52, Zbiór Jana Partyki, Plakaty dotyczące wybo-rów parlamentarnych nawołujące do poparcia „Soli-darności” z 1989 r.; AIPN Wr, 142/22, Zbiór Leszka Budrewicza, Ulotki i pisma bezdebitowe dotyczące NSZZ „Solidarność” oraz druki okołowyborcze, 1989-1990; AIPN Wr, 363/5, Zbiór Tomasza Balbusa, Wy-borcze materiały propagandowe (czasopisma, ulotki, ogłoszenia, plakaty), 1989-1997.
32 Najliczniejszy zbiór prasy z terenu całego kraju z okresu lat 1989-1990 jest przechowywany w Biurze Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów w War-szawie. Czasopisma znajdują się w zbiorze oznaczo-nym numerem AIPN BU, 1042. Dodatkowo, warto nadmienić, że w każdym z oddziałowych biur udo-stępniania i archiwizacji dokumentów na terenie kraju znajdują się rozproszone lub scalone zbiory prasy z tego okresu.
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
IVPanel Demokracja parlamentarna
w praktyce pierwszych lat transformacji
ustrojowej. Archiwa klubów
parlamentarnych, biur poselskich
i partii politycznych.
98
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
panelu będziemy mówić o sprawach niezwy-
kle istotnych, dotyczących działalności pol-
skiego parlamentu, klubów poselskich, biur
poselskich, a także partii politycznych. Znajo-
mość procedur, podstaw prawnych działania
i umiejętność radzenia sobie z reguły z dość
trudnym problemem, jakim jest postępowa-
nie z dokumentami, materiałami archiwal-
nymi przez ludzi głęboko zaangażowanych
w bieżącą działalność polityczną jest sprawą
dość złożoną. Jako Naczelny Dyrektor Archi-
wów Państwowych przywiązuję do tego nie-
zwykłą wagę.
Będziemy się obracać w dwóch płaszczy-
znach. Z jednej strony parlament Rzeczy-
pospolitej i wytwarzane w związku z jego
funkcjonowaniem materiały archiwalne są
Moderatordr hab. Władysław StępniakNaczelny Dyrektor Archiwów Państwowych
Zwróciłem uwagę w czasie dyskusji na pewną
nieroztropność mojego przyjaciela, Tade-
usza Krawczaka, który zawarł porozumienie
z Regionem Mazowsze Solidarności, dzięki
czemu zbiory kierowanego przez niego archi-
wum zostały wzbogacone o niezwykle cenne
akta i stało się to bez uszczerbku dla Regio-
nu Solidarności, bo nie były to akta zwią-
zane ze statutową działalnością związku.
Niemniej jest to sytuacja, która uzmysławia
potrzebę przestrzegania pewnych reguł i re-
gulacji dotyczących zarządzania dokumenta-
mi i ich rozmieszczania. Tutaj w ramach tego
Moderator dr hab. Władysław Stępniak Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
99
niewątpliwie częścią państwowego zasobu
archiwalnego, którym zarządzają Szefowie
Kancelarii Sejmu i Senatu. Tutaj mamy do
czynienia z wydzieloną dziedziną działal-
ności archiwalnej. Z drugiej natomiast stro-
ny – zupełnie słusznie pod względem mery-
torycznym – postawiliśmy w ramach tego
panelu partie polityczne, które żadnym
czynnikom państwowym w systemie demo-
kratycznym podlegać nie mogą, ale są zobo-
wiązane do określonych zachowań i postępo-
wania. Pełniąc funkcję Naczelnego Dyrektora
Archiwów Państwowych jestem obciążany
misją szerzenia informacji o tym, jak należy
postępować z materiałami archiwalnymi, jak
się zachowywać i informować także o tym,
w jakim zakresie struktury państwowe mogą
być pomocne.
Dzisiejszy panel skoncentrujemy na okre-
sie wyznaczonym datami projektu „Archiwa
Przełomu 1989-1991”. W trakcie rozmów z ko-
legami z archiwów państwowych, którzy pyta-
ją o daty początkowe i końcowe tego projektu,
odpowiadam: za końcową uznałbym 27 paź-
dziernika 1991 roku, kiedy w Polsce zostały
przeprowadzone pierwsze w pełni demokra-
tyczne wybory, demokratyczne aż do prze-
sady, jeśli zważyć, iż w Sejmie znalazło się
29 partii politycznych. Jako Polacy możemy
mieć dużą satysfakcję, stało się to na ponad ty-
dzień przed upadkiem Związku Sowieckiego,
i już wtedy byliśmy państwem w pełni demo-
kratycznym. Problemy cezury początkowej
wywoływać będą dwojakiego rodzaju wąt-
pliwości i spory: natury politycznej i natury
politologiczno-historycznej. Dla mnie takim
początkiem będzie jednak zainaugurowanie
obrad Okrągłego Stołu i wokół tych cezur po-
winna toczyć się – taką mam propozycję –
nasza dzisiejsza dyskusja.
Paneliści: pan Henryk Wujec i prof. To-
masz Nałęcz – parlamentarzyści, weterani
polskiej sceny politycznej, dzisiaj z ich do-
świadczenia i wielkiej wiedzy korzysta Pre-
zydent Rzeczypospolitej. Z całą pewnością
usłyszymy od Panów bardzo wiele na temat
tego, jak kształtowała się polska scena poli-
tyczna w okresie przełomu i jakie były po-
czątki funkcjonowania parlamentu. Obok
tego wysłuchamy wystąpień osób ściśle już
odpowiedzialnych za materiały archiwalne,
za powstającą dokumentację, osób kierują-
cych archiwami.
Dyrektor Tadeusz Krawczak już dzisiaj
informował o działaniach Archiwum Akt
Nowych w odniesieniu do archiwaliów So-
lidarności. Pani Bożena Żmuda powie nam
o tym, a osobiście czekam na tę informację
z ogromnym zainteresowaniem, jak prezen-
tują się problemy dokumentacji klubów par-
lamentarnych i biur poselskich. Otwiera się
przed nami płaszczyzna do dyskusji: gdzie
te akta powinny być przechowywane? Czy
w terenie – jeżeli w terenie to gdzie? W ar-
chiwach państwowych, nasuwa mi się mimo
wszystko odpowiedź, i oczywiście w archi-
wach klubów parlamentarnych. Pani Agata
Karwowska-Sokołowska przekaże informa-
cję o działalności Biura Analiz i Dokumenta-
cji w Kancelarii Senatu.
100
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Świadkowie i świadectwa czasu przełomu
Henryk Wujecdoradca Prezydenta RP
Wprawdzie nie jestem archiwistą, bo z wy-
kształcenia jestem fi zykiem, ale znany byłem
z tego, że zawsze wszystkie papiery przecho-
wywałem i nosiłem ze sobą. Jacek Kuroń
jeszcze w czasach opozycyjnych, przed
1980 rokiem, ukuł takie powiedzenie, że SB
będzie miała ze mną wygodnie, dlatego
że wystarczy tylko wszystkie te papiery ład-
nie wpiąć w akta i akt oskarżenia jest gotowy.
Część z nich się zachowała.
Chciałem nawiązać do 4 i do 18 czerwca
1989 roku, czyli do momentu pojawienia się
nowo wybranego parlamentu, ale najpierw
wrócę do początków Okrągłego Stołu, mimo
że było na ten temat oddzielne wystąpienie.
Odgrywałem pewną rolę przy organizowa-
niu Okrągłego Stołu. Byłem „sekretarzem
do spraw Okrągłego Stołu przy Lechu Wałę-
sie”, a nazwa funkcji wzięła się stąd, że wów-
czas nie było jeszcze wolno używać nazwy
Solidarność, bo Solidarność dopiero miała
być wynikiem kontraktu. Dostałem piecząt-
kę z taką właśnie nazwą od wicedyrektora
Aleksandra Pęszki z PRON, dzięki tej pie-
czątce powstały wszystkie inne pieczątki
Solidarności. Jak miało się już jedną piecząt-
kę, to można było pójść po dowolną piecząt-
kę na Nowy Świat, tam gdzie je wytwarzali.
Wystąpienie Henryka Wujca doradcy Prezydenta RP. Widoczni na zdjęciu: prof. Tomasz Nałęcz doradca Prezydenta RP i wicemarszałek Senatu Jan Wyrowiński, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
101
Dostałem więc taką dziwną pieczątkę i od-
powiadałem za przygotowanie naszej stro-
ny – bardziej technicznie, organizacyjnie
– do Okrągłego Stołu. Obrady rozpoczęły się
6 lutego – tu w tej Sali Kolumnowej, na dole
stał Kiszczak i tam wszystkich witał – niektó-
rzy tego unikali i chowali się gdzieś po bo-
kach, żeby się z nim nie przywitać. Następnie
przez dwa miesiące toczyły się bardzo inten-
sywne obrady.
Jeśli chodzi o dokumentację solidarno-
ściową – o tym już mówiłem – nie ma takiej
pełnej dokumentacji, w sensie dokładne-
go zebrania wszystkich dokumentów. Nie
było przecież siedziby komitetu, korzystali-
śmy z gościnności Klubu Inteligencji Kato-
lickiej, ale każdego dnia z obrad i spotkań
poszczególnych stołów i podstolików przygo-
towywaliśmy biuletyn, który potem w cało-
ści funkcjonował jako zszywka. Gdzie on jest
dziś, tego nie wiem, ale na pewno jest dostęp-
ny, bo powstawał nie w jednym tylko w wielu
egzemplarzach. A potem jeszcze wydaliśmy
oddzielną publikację Kto jest kim przy Okrągłym Stole – bardzo starannie przygotowano wywia-
dy, informacje, kto czym zajmował się z na-
szej strony. Wydaliśmy również Porozumienia
Okrągłego Stołu w formie ofi cjalnego doku-
mentu. Sądzę, że jeszcze jest sporo materia-
łów do odnalezienia, także wśród osób, które
brały udział w pracach przy Okrągłym Stole,
ponieważ oprócz wspólnych działań mate-
riały były przygotowywane w mieszkaniach
prywatnych. Po pierwsze, nie mieliśmy loka-
lu, a po drugie, z powodu pewnej konspiracji,
żeby jednak strona rządowa nie wszystko wie-
działa od razu… Poza tym zawsze ktoś, najczę-
ściej sekretarz zespołu, robił notatki z obrad,
które później były wykorzystywane. Czy one
się zachowały, tego nie wiem.
Po zakończeniu obrad Okrągłego Stołu,
5 kwietnia 1989 roku dostaliśmy siedzibę
przy ulicy Fredry, przy Teatrze Wielkim. Ko-
mitet Obywatelski „Solidarność” zamienił się
wówczas w Komitet Wyborczy „Solidarność”
w wyniku decyzji Krajowej Komisji Wyko-
nawczej Solidarności. Pierwsze spotkanie
Krajowej Komisji Wykonawczej Solidarności
po Okrągłym Stole odbyło się konspiracyjnie
wkrótce po obradach w kościele Dzieciątka
Jezus na Żoliborzu, dzięki księdzu probosz-
czowi Romanowi Indrzejczykowi (później był
kapelanem u Prezydenta Lecha Kaczyńskie-
go). Podczas tego spotkania doszło do dra-
matycznych spięć, ponieważ nikt z działaczy
Solidarności nie chciał być kandydatem
na posła lub senatora, i dopiero w wyniku
dość twardych słów, jakie wypowiedział Lech
Wałęsa, i jeszcze bardziej mocnych – Jacka
Kuronia ten opór został przełamany. Tak
rozpoczęła się praca Komitetu Wyborczego
„Solidarność”, która jest już znacznie lepiej
udokumentowana. Był już lokal, byli łączni-
cy z każdym regionem, bo nie mieliśmy tele-
fonów – ale to wszystko później przebadała
Inka Słodkowska – chyba wszystkie teczki po-
szczególnych łączników się zachowały.
Dopóki byłem sekretarzem Komitetu Wy-
borczego, starałem się wszystko starannie
przechowywać, a najtrudniejszy czas przypa-
dał właśnie na akcję wyborczą. Dochodzimy
do momentu, który mnie bezpośrednio do-
tyczy w kontekście tematu naszego semina-
rium – co działo się po wyborach, po 4 i po 18
czerwca 1989 roku, w swego rodzaju okresie
przejściowym. I to jest najciekawsza sprawa,
bo to jest moment rzeczywistego przełomu,
zaskoczenia dla strony rządowo-partyjnej,
która inaczej widziała przyszłość po obra-
dach Okrągłego Stołu, i zaskoczenia dla nas,
dlatego że my szliśmy do wyborów jako opo-
zycja. Przygotowaliśmy program opozycyjny,
zapowiadaliśmy, że będziemy testować, pilno-
wać, sprawdzać, ale w programie nie było nic
o rządzeniu. Decyzja narodu, społeczeństwa,
102
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
spowodowała, że strona partyjno-rządowa zo-
stała znokautowana, bo tylko jeden kandydat
Solidarności nie przeszedł z całej puli, w któ-
rej Solidarność mogła uczestniczyć. To ozna-
czało, że po 4 czerwca 1989 roku świat się
zmienił, że trzeba podjąć decyzje, poczuć się
odpowiedzialnym za Polskę.
Musiał się ukonstytuować OKP, a gdzie
mógł to zrobić? Nie miał sali, więc na po-
czątku spotykał się w Auditorium Maximum
Uniwersytetu Warszawskiego. Kto zwołał
pierwsze posiedzenie? Lech Wałęsa, chociaż
nie był parlamentarzystą. Na tym pierwszym
spotkaniu ustalano, kto zostanie przewod-
niczącym Klubu (Bronisław Geremek), kto
sekretarzem (Henryk Wujec), i to jest udoku-
mentowane, bo działał sekretariat tworzące-
go się w marszu OKP. Trudniejsze spotkania
w mniejszym gronie odbywały się w Sekreta-
riacie Episkopatu na Skwerze ks. kardyna-
ła Stefana Wyszyńskiego i rzeczywiście były
to niesłychanie ważne spotkania. Tam docho-
dziło do istotnych decyzji, tam na przykład
rozstrzygała się kwestia, kto będzie kandy-
datem Solidarności na prezydenta – zanim
jeszcze ta sprawa ostatecznie się wyjaśniła.
Tam Lech Wałęsa zgłosił między innymi,
że to może być on. To spowodowało olbrzy-
mie przerażenie ze strony arcybiskupa Bro-
nisława Dąbrowskiego, przerwano obrady,
odbyły się dalsze spotkania, już bardziej ku-
luarowe, potem Lech trochę zmienił swoją
decyzję, powiedział, że będzie na Sali Sejmo-
wej, i zobaczymy kto zostanie wybrany, a jeśli
nie dojdzie do żadnego wyboru, to wtedy lu-
dzie go zgłoszą. Takie bardzo trudne decyzje
były wtedy podejmowane, ale nie wiem, czy
są one udokumentowane, bo to było całkowi-
cie nieformalne spotkanie. Być może jest ono
udokumentowane przez służbę Episkopatu,
ale na pewno byłoby bardzo ciekawe poznać,
jak wtedy dochodziło do tak ważnych decyzji.
Kiedy OKP został formalnie klubem par-
lamentarnym otrzymaliśmy pomieszcze-
nia w budynku Sejmu, na początku bardzo
skromne. Wtedy zaczął już funkcjonować
normalny sekretariat klubu i z tego okresu
są protokoły, stenogramy, nagrania – ta cała
olbrzymia praca klubowa jest udokumento-
wana. Za chwilę powiem, co się z tym stało,
tylko zwracam uwagę, jak bardzo ważny był
ten moment rozpoczęcia pracy, jak działo
się to w marszu, i jeszcze ten moment, w któ-
rym pojawiła się słynna propozycja premie-
ra Mazowieckiego. Było to rozstrzygane
na posiedzeniu prezydium klubu w Sejmie,
kiedy Wałęsa przyszedł i zgłosił trzy kandy-
datury: Kuronia, Geremka i Mazowieckiego.
Wszyscy trzej byli przesłuchiwani i po całej
tej dyskusji Wałęsa powiedział, że zdecydu-
je, kto będzie kandydatem. Moim zdaniem
od początku oczywiście wiedział, że będzie
to Mazowiecki. OKP kandydaturę zaakcep-
tował, jednak najpierw proponował Lecho-
wi: „To ty zostań premierem”, ale Lech w tym
czasie nie chciał przyjąć propozycji, powie-
dział: „Ja muszę być w odwodzie, nie wiado-
mo, co się z tym wszystkim stanie, czym to się
wszystko zakończy i musi być rezerwa”. Wów-
czas się nie zdecydował.
Można patrzeć na ten okres w dwojaki spo-
sób: z jednej strony widać pracę OKP, całą
tą wielką pracę reformatorską nad zmianą
ustroju gospodarczego i formalnopaństwo-
wego, przygotowania zmiany konstytucji…
Ale z drugiej strony trzeba też widzieć dzia-
łalność rządu, plan Balcerowicza itd. Czyli
trzeba mieć w dokumentach i to, co było
w rządzie, i to, co było w parlamencie. Wia-
domo, że to wszystko, co było w parlamencie,
jest zachowane natomiast, jeśli chodzi o rząd,
to jest mi trudniej powiedzieć, bo się tym nie
zajmowałem.
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
103
Wrócę do interesującego nas wszystkich
wątku, to znaczy, w którym momencie poja-
wiła się sławna wojna na górze, bo przecież
to Lech Wałęsa zgłosił Tadeusza Mazowiec-
kiego na premiera i darzył go pełnym zaufa-
niem. Tymczasem początek wojny na górze
zaczął się od razu, jak tylko Mazowiecki zo-
stał premierem. Tylko to były takie nieśmiałe
początki, poszło o rolę Jarosława Kaczyńskie-
go, który w tamtym czasie sądził, że będzie
jakby nadpremierem, czyli będzie wysłanni-
kiem Lecha Wałęsy, który będzie mówił Ma-
zowieckiemu, co trzeba zrobić w rządzie,
itd. Mazowiecki nie jest człowiekiem, który
mógłby dać się postawić w podobnej sytuacji,
i zaproponował Jarkowi Kaczyńskiemu trzy
możliwości do wyboru: albo będzie zastępcą
prokuratora generalnego, albo szefem cenzu-
ry, albo chyba wojewodą elbląskim, ale żadna
z tych propozycji nie została przyjęta przez
Jarka Kaczyńskiego, który obraził się. Lech
Wałęsa – chcąc mu trochę osłodzić tę sytu-
ację, a trochę na złość Mazowieckiemu – zro-
bił go szefem tygodnika „Solidarność”. I tak
zaczął się ten pierwszy konfl ikt, chociaż póź-
niej wkładaliśmy wiele wysiłku, aby ten kon-
fl ikt zażegnać np. zorganizowaliśmy wielką
konferencję w grudniu 1989 roku pod tytu-
łem „Etos Solidarności” gdzie – to też jest
udokumentowane – była próba scalenia dzia-
łań Solidarności. Jak wiadomo, cała ta wojna
na górze zakończyła się rozłamem klubu.
Bronisław Geremek przestał być przewod-
niczącym OKP, a został nim obecny senator
Mieczysław Gil.
Kiedy już – skracam tę moją wypowiedź –
kończyła się kadencja Sejmu kontraktowego,
trzeba było coś zrobić z tymi wszystkimi do-
kumentami i to jest moja zasługa, bo przecież
nie byłem archiwistą, nie wiedziałem, jakie są
przepisy prawa, co trzeba zatrzymać, a czego
nie, natomiast uważałem, że wszystkie doku-
menty trzeba zachować i przekazać. Tylko
komu, gdzie? Do Senatu! Bo cieszył się on peł-
nym zaufaniem, uważaliśmy, że jest to nasz
Senat, i tam możemy oddać archiwalia. Po-
rozumiałem się z Jackiem Michałowskim
i z Wojtkiem Sawickim, informując, że wszyst-
ko im przekazujemy, po prostu wszystko, en bloc. Nic tam nie było sprawdzane czy są
to materiały prywatne, czy może są tajne do-
kumenty, wszystko poszło, w tym również
wiele dokumentów z czasów Komitetu Oby-
watelskiego, bo były razem trzymane. W póź-
niejszych latach niektórzy moi szefowie mieli
wielkie pretensje, że nie zastrzegłem, żeby
te archiwa otworzyć dopiero po dwudziestu
czy po pięćdziesięciu latach. Tak przekaza-
łem, jak to było, w całości. Teraz nie wiem, ile
jest metrów tej dokumentacji w Senacie, ale
to archiwum jest dostępne i można z niego
korzystać. Zgodnie z prawem najpierw jed-
nak trzeba pytać mnie o zgodę, ale nikomu
nie odmówiłem, tak że jest to po prostu czy-
sta formalność.
Jeśli w takcie realizacji projektu „Archiwa
Przełomu” znajdą się jeszcze jakieś inne do-
kumenty, to warto je dołączyć do istniejącego
zbioru, żeby powstało pełne archiwum – świa-
dectwo całej naszej pracy, jaka się w tamtym
czasie odbyła.
Moderatordr hab. Władysław Stępniak
Pana wypowiedź uzmysławia dwa dość istotne
fakty. Pierwszy, że żadne dokumenty ofi cjal-
ne nie oddają do końca procesu historyczne-
go – w związku z tym miałbym sugestię, aby
ta wypowiedź pana Henryka Wujca została
zamieszczona na stronie „Archiwów Przeło-
mu”, jako źródło wywołane przez organiza-
torów sesji. I druga refl eksja to taka, że żadne
przepisy prawa też nie są do końca w stanie
zadecydować o tym, gdzie powinny być prze-
kazywane dokumenty. Odnosi się to do tego
104
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
okresu, który przeżywaliśmy i mam nadzie-
ję, że w przyszłości nie pojawią się podobne
niejasności.
Jan WyrowińskiWicemarszałek Senatu
Dzisiejszą wypowiedź Henryka Wujca
uznajmy za dokument historyczny. Zwra-
cam uwagę, że za każdym razem, kiedy mówi
o tamtym okresie, słyszymy coś nowego. Wcze-
śniej, na przykład, nie wiedziałem, że jest on
ojcem założycielem „Archiwum Przełomu”,
bo faktycznie tak jest.
Czasy przełomu mają to do siebie, że są źle udokumentowane
Prof. Tomasz Nałęczdoradca Prezydenta RP
Nie ukrywam, że jestem znacznie mniej
zdecydowanym optymistą niż mój przyja-
ciel Henryk Wujec, który mówi: „Wszyst-
ko to jest”. Tak, to, co nosił w swojej torbie,
to jest… Natomiast sądzę, że jest to raczej szla-
chetny wyjątek niż reguła, że za dużo materia-
łów archiwalnych nie ma, bo czasy przełomu
mają to do siebie, że są źle udokumentowane.
Tak bywało w wielu epokach, gdyż dokumen-
Wystąpienie prof. Tomasza Nałęcza doradcy Prezydenta RP. Widoczni na zdjęciu: dr hab. Władysław Stępniak i Henryk Wujec, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
105
tacja archiwalna odzwierciedla tę rzeczywi-
stość, która jest, a nowa jeszcze nie zaistniała,
więc w praktyce stare kanały już nie działają,
nowe jeszcze nie zostały uruchomione i stąd
brak dokumentów czasu przełomu. Zwłasz-
cza ten nasz przełom – nie badam go źródło-
wo, ale staram się czytać opracowania na ten
temat, tym bardziej, że prace naukowe doty-
czące lat 1989-1991, można by policzyć na pal-
cach jednej ręki. Jest mnóstwo literatury, ale
takiej trochę wydumanej, wspomnieniowej,
w większości powtarzającej różne sądy. Moim
zdaniem, nie przypadkowo profesjonalni hi-
storycy bardzo nieśmiało na ten grunt wkra-
czają, także z powodu kłopotów źródłowych.
To była pierwsza uwaga.
Druga uwaga: złe udokumentowanie rze-
czywistych decyzji – nie mówię o lawinie ma-
teriału źródłowego, ciężarówkami można
by wozić, całe życie można byłoby spędzić
na czytaniu – chodzi o te najciekawsze do-
kumenty, które pokazują istotę sprawy, istotę
problemu, a tej dokumentacji nie ma. A nie
ma moim zdaniem także dlatego, że elity
solidarnościowe jednak miały wtedy zako-
dowane głęboko w świadomości – Henryk
Wujec zawsze był idealistą – że papier zawsze
może być wykorzystany przeciwko człowie-
kowi. Nie było przecież poczucia stabilności
w tamtych czasach, nie było jeszcze wiadomo,
na co ta dokumentacja, jak będzie wykorzy-
stana, jakiemu celowi będzie służyła.
Druga strona, partyjno-rządowa, już się
rozmagnesowała, to już był czas, kiedy za-
częto palić dokumenty, a skoro się je paliło,
to po co było wytwarzać nowe i to na siebie?
Tak to niestety wyglądało. W tamtym okresie
funkcjonowałem po drugiej stronie baryka-
dy i widziałem nastroje, które nie zachęca-
ły do tego, żeby dokumentować wydarzenia,
tylko żeby zacierać wszystko, co było można
– wszelkie ślady tego, co się robiło w przeszło-
ści i tego, co się robi na bieżąco. A przecież do-
kumentację wytwarza się dla pewnego stanu
wyobrażeń, jak powinno być.
Potwierdzi to zapewne dokumentacja biur
poselskich, która przede wszystkim ma cha-
rakter fi nansowo-sprawozdawczy, bo wia-
domo, że poseł czy jego biuro o nią głównie
dba, natomiast to, co jest istotą działania,
co by nas interesowało, czyli polityka, w do-
kumentacji poselskiej w ogóle nie występuje.
Dlatego moim zdaniem dokumentacja tego
niezwykle ważnego momentu przełomowego
dla Polski, z której zazwyczaj korzysta histo-
ryk, jest bardzo marna i tym bardziej należy
ją wykorzystywać.
Także na naszej konferencji mieliśmy
do czynienia z bardzo charakterystycznym
przekazem źródłowym – moim zdaniem, naj-
wybitniejszy historyk tego okresu, prof. An-
drzej Friszke, nie wiedział, gdzie można
skorzystać z protokołów posiedzeń Rady Mi-
nistrów. To znaczy, że nie ma elementarnej
informacji, elementarnego wykorzystywa-
nia tych materiałów! Tym bardziej chciałbym
pogratulować udanych pomysłów przede
wszystkim pani minister Ewie Polkowskiej
z Kancelarii Senatu oraz mojemu przełożone-
mu Jackowi Michałowskiemu, Szefowi Kan-
celarii Prezydenta RP.
Projekt „Archiwa Przełomu” jest inicja-
tywą trafi oną w punkt. Natomiast po wielu
wystąpieniach na naszej konferencji widzę
pewne pomylenie porządków. Tak naprawdę
nie dyskutujemy o istocie, to znaczy o znako-
mitym projekcie, którego celem jest popula-
ryzacja. „Archiwa Przełomu” są pomysłem
na mądrą, udaną popularyzację pewnego
stanu wiedzy. Rzecz w tym, że nie usłyszałem
na ten temat ani jednego słowa/Usłyszałem
bardzo wartościową, bardzo ciekawą deba-
tę, jak dokumentować ten okres, gdzie są do-
106
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
kumenty, gdzie są ewentualne luki, czego
nie mamy w archiwach – i trudno się temu
dziwić, bo to jest niesłychanie ważny pro-
blem. Państwo ministrowie, powołując ten
projekt do życia i rozwijając go, uruchomili
pewną maszynerię i w ogóle stworzyli zapo-
trzebowanie, któremu już nie będą mogli
łatwo sprostać. Sytuacja wygląda tak, że z jed-
nej strony jest to, co powinno być – to zna-
czy wybieranie najcenniejszej dokumentacji
z placówek archiwalnych, z instytucji, które
dysponują własnymi archiwami i umieszcza-
nie skanów w Internecie, aby człowiek zainte-
resowany tym okresem mógł otworzyć sobie
taką stronę, a nawet się w niej zaczytać. Nato-
miast widać wyraźnie, że pojawia się drugie,
nie mniej istotne, a może nawet ważniejsze za-
danie, to znaczy uruchomienie poszukiwań
i gromadzenia tej dokumentacji.
W każdym okresie przełomu bezcenne
są kolekcje autorskie. Ludzie mają to do sie-
bie, że będąc świadomi historyczności prze-
żywanego momentu, gromadzą sobie różne
rzeczy. Wielu ciekawych materiałów, zwłasz-
cza w wymiarze dokumentacji politycznej,
oczekiwałbym w osobistych kolekcjach par-
lamentarzystów, dodałbym jeszcze ich wspo-
mnienia, chociaż słusznie ktoś zwrócił uwagę,
że dzisiaj, zbierając relacje, dokumentujemy
z perspektywy ćwierćwiecza pewne bardzo su-
biektywne wyobrażenie o tym, co było w prze-
szłości, ale mimo wszystko historyk sobie
poradzi z dekodowaniem takiego przekazu
wspomnieniowego, od tego ma swój warsztat.
Rozwijanie formuły informacyjnej „Archi-
wów Przełomu” może być zachętą do prze-
kazywania wiadomości, co kto ma, chociaż
tutaj napotykamy na niezwykle kłopotliwą
sytuację związaną z pewną dozą intymno-
ści i tajemnicy. Być może projekt należałoby
uzupełnić o jakieś elementy koordynacyjne
takiego gromadzenia źródeł czy chociażby
o informacje, gdzie one są.
Z kolei jeśli chodzi o dokumentację par-
tii politycznych, klubów parlamentarnych,
to jestem bardzo sceptyczny, uważam, że tam
ciekawych źródeł jest bardzo mało. Henryk
Wujec jest jeden, a nawet jego nie podejrzewa-
łem o pewną lekkomyślność, że on to wszyst-
ko tak zgromadził i bez żadnego sprawdzenia
przekazał. „Bierzcie i wykorzystujcie”. Przepi-
sy archiwalne, na ile je znam, co prawda z póź-
niejszego okresu, ale nie sądzę, żeby bardzo
się zmieniły, dotyczą przede wszystkim doku-
mentacji formalno-fi nansowej. Najistotniejsze
kwestie partie polityczne skrzętnie ukrywały
lub wcale nie dokumentowały, więc próba
coraz większego nagłaśniania, pokazywania
coraz więcej ciekawej dokumentacji za spra-
wą tego projektu, to może być taki refl ektor,
który przyciągnie ludzką uwagę i poskutkuje
łatwiejszym gromadzeniem tej dokumenta-
cji. Innej drogi nie ma, a zasób jest skromny,
bez większej szansy na urzędowe poszerze-
nie. I chyba jesteśmy w ostatnim momencie,
kiedy można jeszcze starać się te braki nad-
robić, bo za dziesięć, dwadzieścia lat będzie
już można tylko ponarzekać, poutyskiwać,
że jeśli chodzi o niektóre kwestie z naszej naj-
nowszej historii to mniej wiemy o pewnych
sporach, debatach, dyskusjach niż o sporach
na dworze Jagiellonów czy Sasów, bo wtedy
o wiele lepiej je dokumentowano niż w latach
1989-1991.
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
107
Sprzyjało ogromne zaufanie do Senatu
Agata Karwowska-SokołowskaDyrektor Biura Analiz i Dokumentacji, Kancelaria Senatu
Krótko wyjaśnię, jak to się stało, że w takiej
instytucji jak Archiwum Senatu znalazły się
dokumenty, które kilka lat temu stały się za-
lążkiem projektu „Archiwa Przełomu”. Ar-
chiwum Senatu znajduje się w strukturach
Biura Analiz i Dokumentacji. Szczegółowy
zakres jego działania jest określony w regula-
minie organizacyjnym, który wyraźnie mówi:
„Do zadań archiwum należy dokumento-
wanie prac Senatu, czyli przygotowywanie
oraz gromadzenie materiałów wchodzących
w skład Narodowego Zasobu Archiwalnego,
które powstają w toku działalności Senatu,
jego organów oraz pracy biur senatorskich
i Kancelarii Senatu”. Jasne jest, że tak określo-
ny zakres zadań nie pozostawia miejsca na to,
ażeby w zasobach archiwum wyodrębnione-
go, jakim jest Archiwum Senatu, gromadzić
dokumentację partii politycznych, klubów
parlamentarnych czy też dokumentację biur
senatorskich w zakresie innym niż te, o któ-
rych mówił pan prof. Tomasz Nałęcz, czyli
w kwestiach czysto fi nansowych. Natomiast
ciekawe jest to, że w okresie transformacji,
czyli właśnie w latach przełomu ta sytuacja
wyglądała zupełnie inaczej i o tym chcę krót-
ko powiedzieć.
Na telebimie widoczne wystąpienie Agaty Karwowskiej - Sokołowskiej dyrektor Biura Analiz i Dokumentacji Kancelarii Senatu, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki
108
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Pomysł reaktywacji Senatu pojawił się
w 1989 roku, został skrystalizowany i dopra-
cowany w trakcie obrad Okrągłego Stołu,
a wybory czerwcowe, o których ogromnej roli
dzisiaj wspominano, doprowadziły do po-
wstania w pełni demokratycznej izby wyż-
szej polskiego parlamentu. W tym miejscu
pozwolę sobie na małą dygresję osobistą,
to były moje pierwsze wybory, do których
mogłam pójść dzięki osiągnięciu pełnoletnio-
ści, więc dla mnie podwójnie ważne. Nowa
sytuacja spowodowała konieczność zbudo-
wania od podstaw takiej struktury jak Kan-
celaria Senatu. Ponieważ Senat jako izba
wyższa był obdarzony ogromnym zaufaniem
społecznym – na 100 senatorów 99 pocho-
dziło z obywatelskich klubów parlamentar-
nych, z OKP-ów – to zaufanie i taka wiara
w budowanie nowych instytucji emanowały
i przeniosły się również na Kancelarię Sena-
tu. Miało to fundamentalne znaczenie, kiedy
po wyborach, w listopadzie 1991 roku była
formowana izba wyższa kolejnej kadencji. Po-
jawił się wówczas pomysł, o czym mówił pan
Henryk Wujec, żeby istniejące archiwa prze-
kazać do Kancelarii Senatu.
Przedstawię krótkie kalendarium, jak
to było rozłożone w czasie i jak wyglądało
przekazywanie dokumentów. Część doku-
mentacji związanej z OKP trafi ła do Kance-
larii Senatu na początku 1992 roku. Stało się
to za sprawą pana posła Henryka Wujca oraz
dzięki staraniom ówczesnego dyrektora Biura
Studiów i Analiz, pana Jacka Michałowskie-
go. W lipcu 1992 roku część dokumentacji
OKP oraz Komitetu Obywatelskiego, przy
współudziale pani doktor Ireny Słodkowskiej,
została zapakowana i niejako zabezpieczona
w miejscu złożenia – to był pałac Sobańskich,
siedziba również dzisiaj Instytutu Obywa-
telskiego.
Ta dokumentacja na Wiejską trafi ła nieste-
ty dopiero rok później, to był sierpień 1993
roku. Nie wszystkie dokumenty wcześniej
spakowane i zabezpieczone dotarły do ar-
chiwistów senackich. Przytoczę kilka zdań
z notatki służbowej sporządzonej w Archi-
wum Senatu w 1993 roku: „Ślady po zawarto-
ści kartonów znaleźliśmy w koszu na śmieci.
Część akt była przemielona. Nie udało nam
się ustalić, kiedy to mogło nastąpić, w jakim
celu oraz przez kogo”. Natomiast warto po-
wiedzieć, że dzięki staraniom osób, o któ-
rych już wspomniałam, oraz dodatkowo
Wojciecha Orłowskiego w Archiwum Senatu
zgromadzono między innymi: materiały z po-
siedzeń Obywatelskiego Klubu Parlamen-
tarnego oraz z posiedzeń Prezydium OKP,
pocztę pana posła Bronisława Geremka,
stenogramy obrad Komisji Spraw Zagra-
nicznych, listy do przewodniczącego, pana
Mirosława Gila, obecnego senatora, raporty
fi nansowe, zapisy ze spotkań członków sej-
mowej Komisji Kultury i Środków Przekazu,
a także w ramach Komitetu Obywatelskiego,
między innymi: materiały z zebrania inaugu-
racyjnego przy przewodniczącym Solidarno-
ści panu Lechu Wałęsie, pisma Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie działal-
ności Komitetu, a także dokumenty dotyczą-
ce wyborów samorządowych. Odwołując się
do wypowiedzi pani doktor Inki Słodkow-
skiej o tym rdzeniu transformacji i o bardzo
ważnej roli struktur samorządowych, przypo-
mnę, że sam pomysł reformy samorządowej
był przygotowany właśnie przez Senat I ka-
dencji. Prace legislacyjne nad tymi ustawami
toczyły się w trybie ekspresowym, co było za-
sługą głównie pana prof. Jerzego Regulskie-
go, który wówczas przewodniczył Komisji
Samorządu Terytorialnego i pozwolił na to,
że tempo i komfort tych prac były naprawdę
zupełnie niespotykane.
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
109
Do tych dokumentów, które przykładowo
wskazałam, w późniejszym czasie dołączono
jeszcze inne materiały, między innymi archi-
wum Unii Demokratycznej. Dla zobrazowa-
nia tego liczbami – to bardziej przemawia
do archiwistów – łącznie jest 1049 jednostek
aktowych, to jest prawie 15 metrów bieżących,
201 kaset magnetofonowych i 18 szpul.
Na dokumenty, które są zgromadzone
w Kancelarii Senatu, można spojrzeć jesz-
cze według innego klucza. Pamiętając, że 99
miejsc na 100 zajmowali członkowie OKP,
można uznać, że właściwie prace całej izby
wyższej w tym okresie były niejako pracami
klubowymi i w zakresie prac legislacyjnych,
i związanych ze szczególnymi uchwałami oko-
licznościowymi. Jest na to pełna dokumen-
tacja przechowywana w Archiwum Senatu.
Tworzą ją również materiały z posiedzeń,
oczywiście nie tylko plenarnych Senatu, także
z posiedzeń prezydiów, zwłaszcza tych komi-
sji, które w tamtym czasie były najbardziej
obłożone pracą – ich prace były najbardziej
intensywne z punktu widzenia konieczno-
ści przeprowadzenia reform gospodarczych
i ustrojowych. Na przykład były to charakte-
rystyczne dla tej kadencji: Komisja Ustawo-
dawstwa Gospodarczego, Komisja Kultury
i Środków Przekazu, Nauki i Edukacji Naro-
dowej, wspomniana już przeze mnie Komisja
Samorządu Terytorialnego. Są również do-
kumenty z wojewódzkich biur poselsko-se-
natorskich, przykładowo z takich miast jak:
Warszawa, Siedlce i Bydgoszcz.
Bardzo ciekawa sprawa związana jest
z tym, że I kadencja przyciągnęła do Sena-
tu bardzo silne osobowości i indywidual-
ności, które wchodziły w skład Prezydium
Senatu. Marszałek Senatu I kadencji pan
Andrzej Stelmachowski, wicemarszałkowie:
pan Józef Ślisz, pani Zofi a Kuratowska i pan
Andrzej Wielowieyski. To były osoby, które
poza działalnością związaną z pracami Sena-
tu prowadziły własną działalność polityczną,
związkową. Dokumenty z nimi związane po-
kazują, że ten przełom, który nastąpił na sce-
nie politycznej był właściwie nieunikniony,
tak więc pewien obraz tamtego czasu został
zachowany w Archiwum Senatu.
Dominuje dokumentacja księgowa, a gdzie jest reszta?
Bożena Żmudanaczelnik Archiwum Sejmu w Bibliotece SejmowejKancelaria Sejmu
Archiwum Sejmu wchodzi w skład Bibliote-
ki Sejmowej, której dyrektorem jest pan dok-
tor Wojciech Kulisiewicz. Archiwum jest jej
wydziałem. Już na wstępie muszę zgodzić
się z panem prof. Tomaszem Nałęczem, po-
nieważ znam dokumentację biur poselskich
z X kadencji, która została nam przekaza-
na. Prawdopodobnie wiązało się to, jak już
wspomniano na początku, z brakiem zaufa-
nia do organu, jakim wówczas był Sejm. Po-
słowie niezbyt chętnie oddawali wytworzoną
lub zgromadzoną przez siebie dokumentację
do sejmowego archiwum, które w tamtych
czasach budziło chyba złe skojarzenia. Mogła-
bym z tym polemizować, dlatego że archiwi-
ści, bez względu na to, gdzie pracują, w jakich
archiwach odpowiadają za dokumenty, mają
pewną, moim zdaniem ważną, misję do speł-
nienia i zawód ten powinien być traktowany
jak szeroko rozumiany zawód zaufania pu-
blicznego.
Dwa słowa o przepisach określających or-
ganizację i sposób działania zarówno biur, jak
i klubów poselskich.
110
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Kwestie związane z funkcjonowaniem klu-
bów i biur poselskich regulowane są aktami
rangi ustawowej. Za pierwszy taki akt regu-
lujący prowadzenie przez posła działalno-
ści w terenie można uznać ustawę z 31 lipca
1985 roku o obowiązkach i prawach posłów
na Sejm PRL. Przy czym – nie wiem, czy
wszyscy się ze mną zgodzą – można stwier-
dzić, że była ona pierwszą w dziejach pol-
skiego parlamentaryzmu pozakonstytucyjną
i pozaregulaminową regulacją statusu praw-
nego posła. Do czasu jej uchwalenia status ten
regulowały – zresztą w sposób bardzo ogól-
ny – konstytucja z 1952 roku i regulaminy
Sejmu z 1952 i 1957 roku wraz z jego zmiana-
mi w roku 1972 i 1976.
Wspomniana ustawa przewidywała moż-
liwość pełnienia przez posłów dyżurów po-
selskich, co miało zapewnić im bezpośredni
kontakt z wyborcami, dlatego też w tym
celu, zgodnie z regulaminem Sejmu z 1972
roku, powołano wojewódzkie zespoły posel-
skie. Przynależność do nich była dobrowol-
na i obejmowała posłów wybranych z terenu
danego województwa, bez względu na ich
przynależność partyjną. Co charakterystycz-
ne, były one zlokalizowane przy Wojewódz-
kich Komitetach Frontu Jedności Narodów,
natomiast ich obsługę miały zapewniać se-
kretariaty wydzielone z urzędów wojewódz-
kich. Dokumentacja wojewódzkich zespołów
poselskich deponowana była w archiwach
zakładowych urzędów wojewódzkich. Z prze-
chowywanej w naszym archiwum kopii
zbiorczego zestawienia zdeponowanych w ar-
chiwach zakładowych urzędów wojewódz-
kich protokołów przeglądu dokumentacji
terenowych jednostek obsługi posłów wy-
nika, że wielkość tam zgromadzonej doku-
mentacji poselskiej według stanu na styczeń
1992 roku, to prawie 32 mb. kategorii A oraz
52,5 mb. kategorii B. Co ciekawe, część tej
dokumentacji była włączana bezpośrednio
do zasobu urzędów wojewódzkich i nie wy-
stępuje pod nazwą Wojewódzki Zespół Po-
selski bądź też była wycofywana i zabierana
przez samych posłów. Ponieważ żaden z wy-
Prelegenci II panelu. Na zdjęciu od lewej: Bożena Żmuda naczelnik Archiwum Sejmu, Agata Karwowska - Sokołowska dyrektor w Kancelarii Senatu i dr Tadeusz Krawczak dyrektor Archiwum Akt Nowych
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
111
mienionych przeze mnie wcześniej przepisów
nie regulował kwestii obowiązku przekazywa-
nia przez posła swojej dokumentacji do archi-
wum i chyba także nikt, tak na dobrą sprawę,
tego do końca nie pilnował, w bazie SEZAM
zawierającej spis zespołów archiwalnych
przechowywanych w archiwach państwo-
wych, odnajdujemy jedynie dwadzieścia trzy
zespoły rozpoczynające się od słów: „Woje-
wódzki Zespół Poselski w…”, a przecież po-
winno ich być 49.
Kolejne zmiany związane z organizacją
biur poselskich nastąpiły w związku z wej-
ściem w życie ustawy z 27 grudnia 1989 roku
o zmianie ustawy o obowiązkach i prawach
posłów na Sejm, która wprowadzała możli-
wość tworzenia wojewódzkich biur klubów
parlamentarnych oraz innych jednostek orga-
nizacyjnych powstałych w celu obsługi dzia-
łalności terenowej posłów i senatorów, przy
czym w odróżnieniu od stanu poprzedniego
warunki techniczno-organizacyjne i fi nanso-
we ich pracy zapewniać już miały kancelarie
Sejmu i Senatu we współdziałaniu z wojewo-
dami. Można więc chyba również i w tym
miejscu powiedzieć, że był to początek zmian
wiążących się z demokratyzacją systemu poli-
tycznego, a więc przede wszystkim całkowitą
zmianą przyjętej wcześniej praktyki politycz-
nej. Posłowie w województwie zaczęli już or-
ganizować się zgodnie z przynależnością
partyjną, a nie ze względu na teren, z którego
zostali wybrani.
W tym czasie uległ również zmianie nad-
zór nad dokumentacją tworzoną i groma-
dzoną przez wojewódzkie zespoły poselskie,
w szczególności zaś nad jej zabezpieczaniem
oraz przechowywaniem. W styczniu 1992
roku Naczelny Dyrektor Archiwów Państwo-
wych polecił dyrektorom wszystkich archi-
wów państwowych skreślenie ich z ewidencji
państwowych jednostek organizacyjnych obo-
wiązanych do prowadzenia archiwum za-
kładowego.
Pan dyrektor Władysław Stępniak chciał-
by więc, jak rozumiem, wrócić do stanu po-
przedniego.
Od tego momentu obowiązki związane
z nadzorem przejęło już Archiwum Sejmu po-
siadające wówczas statut archiwum państwo-
wego wyodrębnionego, obecnie archiwum
wyodrębnionego.
Wymienione przeze mnie akty prawne re-
gulowały również sprawy związane z orga-
nizacją klubów parlamentarnych oraz kół
poselskich i zgodnie z nimi od tej pory obsłu-
gę organizacyjno-techniczną ich biur miała
zapewniać Kancelaria Sejmu. Wydawać
by się więc mogło, że od tego momentu spra-
wy związane z zabezpieczeniem dokumenta-
cji zgromadzonej przez kluby i koła poselskie
powinny być już dużo prostsze niż te zwią-
zane z dokumentacją biur poselskich, która
pozostawała w terenie. Po pierwsze, dlate-
go że przynależność do klubu czy koła była
oparta na zasadzie politycznej, a po drugie,
dlatego że ich biura znalazły się w gmachu
Sejmu. Należy jednak pamiętać, że klub czy
koło poselskie nie jest organem Sejmu, ich
biura nie były i nie są komórkami organiza-
cyjnymi Kancelarii Sejmu, dokumentacja zaś
przez nie wytworzona i zgromadzona może
być przekazywana do własnych archiwów
partyjnych. Wyjątek stanowi dokumentacja
osobowo-płacowa związana z zatrudnianiem
pracowników tych biur oraz wspomniana
przez pana prof. Nałęcza dokumentacja fi -
nansowa, na podstawie której rozliczane są
środki przekazywane przez Kancelarię Sejmu
na ich funkcjonowanie. Przykładem może być
brak w zasobie Archiwum Sejmu dokumenta-
cji Klubu Poselskiego ZSL czy późniejszego
112
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
PSL przekazywanej do archiwum Zakładu
Historii Ruchu Ludowego.
Zdarza się ponadto, że dokumentacja od-
dana do Archiwum Sejmu pozostaje w nim
na zasadzie depozytu, jej udostępnianie na-
stępuje wyłącznie za zgodą przekazującego.
Przykładem takiego depozytu są materiały
archiwalne Parlamentarnego Klubu Lewicy
Demokratycznej czy Klubu Parlamentarnego
NSZZ „Solidarność”.
Ponieważ tematem dzisiejszego semina-
rium jest przegląd źródeł i ocena stanu za-
chowania oraz mapa rozmieszczenia tej
dokumentacji, pozwolę sobie przedstawić
tę część zasobu archiwum Sejmu, która odno-
si się do klubów i kół parlamentarnych oraz
biur poselskich Sejmu X kadencji oraz Sejmu
I kadencji, czyli z lat 1989-1991 oraz 1991-
1993. I tak, na 15 działających w Sejmie X ka-
dencji klubów i kół parlamentarnych, na 15,
podkreślam, dokumentację przekazało jedy-
nie 6, czyli nawet nie połowa z nich. Były to:
OKP z dokumentacją foniczną w liczbie 18
jednostek archiwalnych, Klub Parlamentar-
ny PZPR – przemianowany później na Par-
lamentarny Klub Lewicy Demokratycznej
– z dokumentacją aktową w liczbie 39 jed-
nostek archiwalnych oraz dokumentacją fo-
niczną w liczbie 23 jednostek archiwalnych,
Klub Poselski Polskiego Związku Katolicko-
-Społecznego – 7 jednostek, Klub Poselski
Stronnictwa Demokratycznego – 13 jedno-
stek, Klub Poselski Polskiej Unii Socjalde-
mokratycznej (PUS) – 10 jednostek i jeszcze
Klub Parlamentarny Unia Demokratyczna –
66 jednostek archiwalnych.
Również w tym czasie do naszego zasobu
trafi ły, wspominane już przez pana dyrekto-
ra Kulisiewicza, akta Okrągłego Stołu w for-
mie dokumentacji aktowej – 203 jednostki
archiwalne – i nagrań dźwiękowych – 472
jednostki. Zapis posiedzeń Okrągłego Stołu
znajduje się na zupełnie dobrze zachowanych
szpulowych taśmach magnetofonowych. Do-
kumentacja aktowa była zaś wykorzystywana
w książce Okrągły Stół pod redakcją Włodzi-
mierza Borodzieja i Andrzeja Garlickiego,
wydanej w 2004 roku przez Kancelarię Pre-
zydenta.
W I kadencji Sejmu działało aż 18 klu-
bów i kół parlamentarnych oraz 125 biur
poselskich, swoją dokumentację zaś prze-
kazało nam jedynie 7 z nich. Były to: Klub
Parlamentarny Sojusz Lewicy Demokra-
tycznej – 51 jednostek archiwalnych, Klub
Parlamentarny NSZZ „Solidarność” – 34
jednostki archiwalne, Klub Parlamentarny
Unia Demokratyczna – 52, Klub Parlamen-
tarny Polski Program Liberalny – 12, Klub
Parlamentarny Partii Chrześcijańskich De-
mokratów – 7, Klub Poselski Polskiej Partii
Przyjaciół Piwa, przemianowany następnie
na Polski Program Gospodarczy – 4, Koło
Poselskie Chrześcijańska Demokracja – 17
jednostek archiwalnych. I oprócz tego, wspo-
mniane już przeze mnie w związku z infor-
macją o przejęciu przez nasze archiwum
nadzoru nad biurami poselskimi, 125 biur
poselskich. Przy czym w tej liczbie znajdu-
ją się biura poselskie utworzone wspólnie
dla wielu posłów, na przykład: Biuro Posel-
skie Posłów SLD Katowice, w skład którego
wchodzili posłowie Barbara Blida, Tomasz
Bańkowski, Sławomir Chabiński, Andrzej
Czernecki, Ireneusz Sekuła, czy też Biuro
Poselskie Unii Demokratycznej Kraków z Jó-
zefą Hennelową, Stanisławem Handzlikiem,
Janem Rokitą, Tadeuszem Syryjczykiem,
Stanisławem Żurowskim czy Krzysztofem
Kozłowskim. W sumie przyjęliśmy 138 ze-
społów archiwalnych zawierających 1328
jednostek archiwalnych, w tym 815 jedno-
stek archiwalnych dokumentacji aktowej
i 513 jednostek dokumentacji fonicznej.
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
113
Nie wszystkie przekazane do archiwum
Sejmu materiały nadal się w nim znajdują,
duża ich część, zwłaszcza tych pochodzących
z biur poselskich, została już wybrakowana,
co wynika z ich zawartości merytorycznej
i przewidzianych dla nich okresów przecho-
wywania. Chodzi tutaj zwłaszcza o dokumen-
tację fi nansową.
Jaka jest zawartość przekazywanych zespo-
łów i co wchodzi w ich skład?
Otóż w dokumentacji aktowej dominu-
je dokumentacja księgowa związana z pro-
wadzeniem biura, czyli faktury, dowody
księgowe, raporty księgowe, dokumentacja
osobowo-płacowa: umowy o pracę, listy płac
– bo trzeba dodać, że pracownicy biur po-
selskich są zatrudniani nie przez Kancela-
rię Sejmu, ale przez posła, jako pracownicy
określonego biura poselskiego – materiały or-
ganizacyjne, czyli m.in. regulaminy, statuty,
materiały z posiedzeń klubów, kół i zespołów
poselskich, zapisane w formie protokołów,
sprawozdań czy notatek oraz publikacje:
biuletyny informacyjne, zapisy rozmów, wy-
wiady. Niestety, tych ostatnich dokumentów
jest w sumie niewiele. Przekazywana do ar-
chiwum Sejmu dokumentacja w większości
jest, co trzeba podkreślić, nieuporządkowa-
na, w rozsypce i aby mogła być udostępniana,
powinna być najpierw merytorycznie opra-
cowana. Z kolei na dokumentację foniczną,
przekazywaną do archiwum w formie magne-
tofonowych taśm szpulowych, składają się za-
pisy obrad Okrągłego Stołu, zapisy posiedzeń
OKP oraz zapis posiedzeń Klubu Parlamen-
tarnego PZPR, a później Parlamentarnego
Klubu Lewicy Demokratycznej.
Dokumentacja klubów i kół poselskich jest
przekazywana do Archiwum Sejmu każdora-
zowo po zakończeniu danej kadencji Sejmu,
a w przypadku biur poselskich, po zakoń-
czeniu działalności parlamentarnej dane-
go posła.
Jeśli chodzi o dokumentację wytworzoną
przez te jednostki w czasie trwania X kadencji
czy I kadencji Sejmu, chcę podkreślić, że jej
przejęcie do zasobu poprzedziły pisma Szefa
Kancelarii Sejmu oraz dyrektora ówczesne-
go Archiwum Sejmowego kierowane do prze-
wodniczących klubów i kół poselskich oraz
kierowników biur poselskich, informujące
o obowiązku zabezpieczenia zgromadzonej
dokumentacji oraz z prośbą o jej przekaza-
nie – podkreślam, z prośbą o przekazanie
– bo nie możemy jako kancelaria narzucać ta-
kiego obowiązku. I chociaż nie wszystkie jed-
nostki pozytywnie odniosły się do propozycji
złożenia w naszym archiwum swojej doku-
mentacji, to na szczęście część nieprzekazanej
można odtworzyć z materiałów archiwalnych
organów Sejmu, gdyż w znacznej części jest
ona powtarzalna. I tak, dla przykładu, w pro-
tokołach posiedzeń Prezydium Sejmu odnaj-
dziemy regulaminy organizacyjne klubów
i kół poselskich, z kolei uchwały Prezydium
Sejmu określają organizacje biur poselskich.
W stenogramach posiedzeń Sejmu odnajdzie-
my interpelacje i zapytania poselskie, w tym
także w sprawach związanych z terenem,
który reprezentują posłowie, stanowiska klu-
bów do projektów ustaw, natomiast posiedze-
nia komisji sejmowych mogą zawierać opinie
prawne do ustaw.
Podsumowując – zasadniczo dokumenta-
cja poselska, którą mamy, niestety nie w pełni
odzwierciedla działalność posła w terenie.
Większość z niej, mam tu na myśli przede
wszystkim tę związaną z jego merytoryczną
działalnością na rzecz społeczności lokalnej,
nie jest przekazywana, poseł zabiera ją praw-
dopodobnie ze sobą.
114
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Materiały z okresu przełomu w zbiorach Archiwum Akt Nowych
dr Tadeusz KrawczakDyrektor Archiwum Akt Nowych
Organizatorzy projektu badawczego „Ar-
chiwa przełomu jako przedmiot badań na-
ukowych” za daty graniczne okresu zmian
przyjęli lata 1989-1991. Jeden z głównych
uczestników ówczesnych wydarzeń, przedsta-
wiciel Episkopatu Polski do kontaktów z wła-
dzami PRL, dziś senior diecezji łowickiej,
ks. bp Alojzy Orszulik nazwał „czasem przeło-
mu” wydarzenia lat 1981-198933. Porównanie
choćby tych dwóch propozycji chronologicz-
nych upoważnia do konstatacji, że ścisłe okre-
ślenie „okresu przełomu” wymaga oddzielnej
debaty naukowej, a wyznaczone lata granicz-
ne uznanych za doniosłe wydarzeń można
poddać szczegółowej periodyzacji.
Osobiście jako świadek i poniekąd świado-
my uczestnik wydarzeń (od 1966 roku) zacho-
dzących w 2. połowie XX w. w Polsce uważam,
że okres zmian zaczął się od wyboru metropo-
lity krakowskiego kardynała Karola Wojtyły
na Stolicę Piotrową (październik 1978 roku)
i od pierwszej pielgrzymki Papieża Polaka
do Ojczyzny (czerwiec 1979 roku).
To wówczas runęła wszechogarniająca
ściana atomizacji społeczeństwa, a Polacy,
wyzbywszy się strachu, nabywali godności.
To wówczas zaczęto domagać się podmiotowo-
ści społeczeństwa (lipiec-sierpień 1980 roku),
którą pozyskano dzięki strajkom i zawiera-
33 Alojzy Orszulik, Czas przełomu. Notatki ks. Alojzego Orszulika z rozmów z władzami PRL w latach 1981-1989, Apostolicum-Air Link, Ząbki-Warszawa 2006.
nym porozumieniom (Szczecin, Gdańsk, Ja-
strzębie Zdrój – to ostanie upodmiotowiło
cały kraj, Ustrzyki, Rzeszów – upodmioto-
wienie mieszkańców wsi). W ślad za robotni-
kami i wsią poszła młodzież, domagając się
rejestracji zawiązanego Niezależnego Zrze-
szenia Studentów. Karnawał Solidarności
trwał do czasu wprowadzenia stanu wojenne-
go (13 grudnia 1981 roku), później nastał czas
próby i ponownego zniewalania.
W dotychczasowym dyskursie nad wy-
darzeniami z lat 1981-1989 niedosyt budzi
wyjaśnienie kilku problemów. Za jeden z naj-
ważniejszych uważam kwestię kto i kiedy
zadecydował o wprowadzeniu tzw. transfor-
macji ustrojowej i jaki był ciąg zależności
przyczynowo-skutkowych decyzji gen. Woj-
ciecha Jaruzelskiego i jego współpracowni-
ków od stanowiska władz KPZR na Kremlu
(Michaił Gorbaczow) i od szerszych uwarun-
kowań geopolitycznych (m.in. polityka prezy-
denta USA Ronalda Regana).
Po rozgromieniu Solidarności przystąpio-
no do rozprawy z Kościołem34, co uzewnętrz-
niło się min. działalnością Departamentu IV
i mordem na ks. Jerzym Popiełuszce i tzw.
wojną krzyżową w 1984 roku35. W 1985 roku
przygotowano materiał do sparaliżowania
aktywności Kościoła na polu kultury i pod-
jęto działania do zminimalizowania ruchu
pielgrzymkowego na Jasną Górę (m.in. pod-
jęto decyzję o odcięciu Jasnej Góry autostra-
dą, wycofaniu bezpośrednich połączeń PKP
z Częstochową, zarządzono analizę materia-
łów na temat ruchu pątniczego).
34 Kościół w stanie wojennym. Wybór dokumentów z AAN, T. Krawczak (oprac.), «Z najnowszej historii Ko-ścioła», PAX, Warszawa 2008.
35 Walka o krzyże. Mięte-Włoszczowa 1984, T. Krawczak (oprac.), PAX, Warszawa 2004.
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
115
Jeszcze latem 1986 roku szef MSW gen.
Czesław Kiszczak, dawał do zrozumienia
abp. Bronisławowi Dąbrowskiemu, że „aby
walczyć z władzą, księża muszą być moralnie
czyści…” Ta niby życzliwa rada nosił znamio-
na swoistego szantażu36.
Cytowany dokument zawiera niezwykle
cenną informację. Dowiadujemy się z niego,
że władze podjęły rozmowy ze stroną Solidar-
ności i opozycją, korzystając z pośrednictwa
prof. Stanisława Stommy, Andrzeja Święcic-
kiego i Andrzeja Wielowieyskiego. Na zadane
przez wysłanników Episkopatu pytanie, co na-
leży o tym sądzić, gen. Kiszczak odpowiedział:
„Chcemy stworzyć platformę współdziałania
w stosunkach możliwych do przyjęcia z okre-
ślonymi grupami. Chcemy małymi kroka-
mi przyzwyczaić sąsiadów do faktów, które
by następowały…”37. Jeszcze rok wcześniej
w sierpniu 1985 roku władze odrzuciły moż-
liwość rozmów z opozycją i nie widziały miej-
sca dla przewodniczącego zdelegalizowanej
„Solidarności” Lecha Wałęsy. Zależało im
tylko na zneutralizowaniu podziemia i za-
przestaniu działalności przez ujawnienie się
Zbigniewa Bujaka38. Można by zadać pytanie,
jakie czynniki wpłynęły na odczuwalną zmia-
nę kursu kierownictwa KC PZPR wobec opo-
zycji między sierpniem 1985 a lipcem 1986
roku. Intensyfi kacja rozmów z przedstawi-
36 A. Orszulik, Czas przełomu..., Dok. 19. Notatka ks. Alojzego Orszulika z rozmowy odbytej 10 VII 1986 roku w MSW przez abp. Bronisława Dąbrowskiego z gen. Czesławem. Kiszczakiem s. 253 [w:]:.
37 Tamże, Dok. 19, s. 253. Ze strony rządowej roz-mowy prowadzili sekretarz KC Stanisław Ciosek i wi-cepremier Zbigniew Gertych.
38 Tamże. Notatka z rozmowy odbytej z gen. Kiszcza-kiem w dniu 14 VIII 1985 roku, s. 234. Kiszczak nale-gał na przedstawicieli Kościoła, od czego ci się uchy-lili, by doprowadzić do jego spotkania z Bujakiem, odrzucił natomiast propozycję rozmów z opozycją, wysuniętą przez mec. Władysława Siłę-Nowickiego.
cielami Kościoła i opozycji, jak świadczą do-
kumenty, nastąpiła latem 1987 roku. Stronie
partyjno-rządowej, co ujawniono, zależało
wówczas „na wykorzystaniu czasu przemian
u naszego sąsiada (sic! – podkreślenie T.K.)
i dążeniu do uregulowania naszych spraw kra-
jowych, kierując się zasadami pragmatycz-
no-teoretycznymi”39. Kierunek przyjętych
zmian miano zatwierdzić podczas obrad VI
Plenum KC PZPR w XI 1987 roku. Przedsta-
wiciele Kościoła po zadaniu pytań o bliższe
szczegóły otrzymali poufny tekst przygotowa-
ny z myślą o plenum przez Biuro Polityczne
KC PZPR i obietnicę, że uczestników plenar-
nego posiedzenia Episkopatu z zamiarami
władz zapozna przewodniczący Komisji Pla-
nowania przy Radzie Ministrów, prof. Zdzi-
sław Sadowski40.
Wgląd w źródła zmusza do dalszych refl ek-
sji, co władze rozumiały przez „określenie
grupy” i „zasady pragmatyczno-teoretycz-
ne”. Podczas rozmów gen. Kiszczak dał
do zrozumienia, iż „…rozsądny Geremek
głosi tezę o potrzebie w obecnych warun-
kach [lato 1985 – T.K.] ograniczonej kola-
boracji z rządem…”41, a jednocześnie chciał,
by to przedstawiciele Kościoła, a nie Gere-
mek, podjęli się pośrednictwa z władzami
podziemnej Solidarności. Czy rzucona mi-
mochodem uwaga miała zatrzeć wrażenie
39 Tamże. Dok. 26. Kościół – Stolica Apostolska – Państwo Polskie. Czas na zmiany. Notatka z rozmowy abpa Bronisława Dąbrowskiego i ks. Alojzego Orszu-lika z wiceprzewodniczącym Rady Państwa Kazimie-rzem Barcikowskim i sekretarzem KC PZPR Stanisła-wem Cioskiem w Sekretariacie Episkopatu 30 VI 1987 roku, s. 275, 279, 289.
40 Tamże, Dok. 28 Przełamanie następnych lodów. Notatka ze spotkania w Sekretariacie Episkopatu 30 X 1987 roku abpa Bronisława Dąbrowskiego, ks. Aloj-zego Orszulika z Kazimierzem Barcikowskim i Stani-sławem Cioskiem, s. 288-289.
41 Tamże. Notatka z 14 VIII 1985, s. 235.
116
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
porażki, jakiej w połowie 1984 roku doznał
Kiszczak, gdy przetrzymywani działacze
opozycji przywiezieni przez funkcjonariuszy
MSW do wilii w Chylicach odmówili współ-
pracy z Jaruzelskim, czy chodziło o zwykłe
chwalenie, trudno jednoznacznie rozstrzy-
gnąć42. Dotychczas nie mamy jasnej odpo-
wiedzi na pytanie, kto personalnie wytyczył
kryteria, z jakimi kręgami opozycji zostaną
podjęte rozmowy. Generał Kiszczak w arty-
kule ogłoszonym w „Polityce” z jednej strony
deklarował, że gotów jest z każdym rozma-
wiać, a równocześnie w tym samym tekście
wymienił z imienia i nazwiska Piotra Naim-
skiego, podkreślając, że ten nigdy nie będzie
partnerem do rozmów. Z późniejszych dzia-
łań możemy wnioskować, że z „dialogu” wy-
łączono opozycję niepodległościową (m.in.
Wojciecha Ziembińskiego, Tadeusza Stań-
skiego, Zygmunta Goławskiego, Romualda
Szeremietiewa, Piotra Naimskiego, Antonie-
go Macierewicza).
Przywołane przykłady upoważniają
do twierdzenia, że nadal potrzeba zgłębić ba-
dania, by ustalić przebieg wydarzeń w inte-
resującym nas obszarze przygotowań zmian
między listopadem 1987 roku a czerwcem
1988 roku, kiedy to Jaruzelski uznał za ko-
nieczne przyjąć kurs na „poszerzenie porozu-
mienia narodowego”43.
Kończąc te wstępne rozważania stawiam
wniosek, by ramy badawcze seminarium „Ar-
chi wa Przełomu” zamknąć datami paździer-
42 Anatolij Golicyn, Nowe kłamstwa w miejsce starych, komunistyczna strategia podstępu i dezinformacji, Biblio-teka Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Warszawa 2007, s. 512.
43 Zob. w tym także tekst Włodzimierza Janowskiego Przełom polityczny lat 1988-1991 w „obozie władzy” w świetle akt Komitetu Centralnego PZPR, Rady Naczel-nej SdRP i wybranych spuścizn osobowych. Tytuł artykułu w niniejszej publikacji na str. 123.
nik 1978 i wrzesień 1992 roku (wyjście wojsk
Armii Czerwonej z Polski), a ze względu
na wagę tematu podjętą dyskusję wprowadzić
później na forum obrad najbliższego Zjazdu
Historyków Polskich.
Źródła zakwalifi kowane do „Archiwów Przełomu”
W okresie powstania niniejszego tekstu zbio-
ry centralnego archiwum Rzeczypospolitej,
a takim jest Archiwum Akt Nowych, liczyły
blisko 34 km akt. Stan rozpoznania wpływają-
cych na bieżąco materiałów jest różny; lepszy,
jeśli chodzi o materiały archiwalne pozyskane
w trybie urzędowym (rocznie około 1,5 km),
od podmiotów będących pod tzw. nadzorem
archiwalnym, gorszy, jeśli chodzi o podmioty
społeczne i spuścizny prywatne, które wyma-
gają rozeznania i opracowania dopiero po ich
przyjęciu. Te ostanie ze względu na materiał
poznawczy są niezwykle cenne i mają swoją
specyfi kę, gdyż często nie noszą znamion ty-
powego dokumentu urzędowego.
Materiały wytypowane do badań na po-
trzeby „Archiwum Przełomu” (zob. tabela)
można poddać klasyfi kacji, czyli odpowied-
nio pogrupować, co ułatwi ich charakte-
ryzację.
a) Archiwa Partii Politycznych i StowarzyszeńNa przełomie lat 80. i 90. XX w. nastąpiła
wielka erupcja aktywności społecznej. Wy-
zwolona aktywność może być mierzona m.in.
liczbą nowo powstałych podmiotów społecz-
nych: partii politycznych, stowarzyszeń i orga-
nizacji. Do 1997 roku (prowadziliśmy badania
na potrzeby zjazdu archiwistów) zarejestrowa-
no ponad 9 tysięcy tego rodzaju podmiotów!
Zadać można pytanie, ile dokumentów z tego
jakże ważnego okresu przetrwało i są dostęp-
ne dla badaczy, m.in. historyków.
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
117
Informacja o materiałach przejętych przez AAN zakwalifi kowanych do „Archiwum Przełomu”
Nazwa zespołu/zbioru
Daty Rozmiarj.a.
Rozmiarmb.
Przekazujący Uwagi
Zjednoczenie Chrześcijańsko--Narodowe
1989-1991,2002,
2004-2005,2007-2008
206 5,92 Bogusław Lachowski, likwidator Zjednoczenia
porozumienie z AAN
Stronnictwo Pracy [1932-1935,1937]
1945-1950
896 12,80 Andrzej Świtalski, reaktywator partii
–
Porozumienie Centrum
– – – Poseł Suski formalnie nie jest wciągnięte do zasobu AAN
Konfederacja Polski Niepodległej
1974-1985,1990,
1995-1996
64 0,95 Tadeusz Stański,ks. infułat Józef Standziszak
Zbiór dokumentacji Konfederacji Polski Niepodległej
1990-1997 38 1 Rada Krajowa KPN
Solidarność Walcząca
1982-2002 21 0,30 Kornel Morawiecki, b. przewodniczący Solidarności Walczącej
udostępnianie za zgodą Darczyńców
Ruch dlaRzeczypospolitej
1990-1998 52 1,30 Romuald Szeremietiew
będzie dopływ do zespołu
Archiwum Prymasowskiego Komitetu Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i Ich Rodzinom
[1967-1980]1981-1993
[1994-1997,1999-2008]
914 30,63 ks. bp Bronisław Deowski,ks. prałat Józef Roman Maj,Jan Kossakowski, Władysław Rodowicz
udostępnianie za zgodą Darczyńców
Inicjatywa Obywatelska „Zbigniew”
1990 1 0,01 Bolesław Jabłoński inicjatywa powołana w celu wyboru Zbigniewa Brzezińskiego na prezydenta
Polska Partia Niepodległościowa
Romuald Szeremietiew, Alicja Cebula,Tadeusz Stański
w trakcie przejmowania
Akta Ewy Tomaszewskiej
w trakcie przejmowania
118
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Od początku lat 90. do września 2012 roku
zostały zarejestrowane 382 partie polityczne,
z których w grudniu 2012 roku działało tylko
87. 295 partie zaprzestały działalności. Gdzie
więc jest ich spuścizna, gdzie dokumentowy
zapis aktywności ich działaczy, konkretnych
ludzi? W przypadku partii czy stowarzyszeń
ustawodawca zadbał o zapis prawny mówiący,
że jeśli podmiot ulega likwidacji, to jest wy-
znaczony likwidator, którego obowiązkiem
jest zabezpieczyć dokumentację. Z Krajowe-
go Rejestru Sądowego (KRS) drogą urzędo-
wą otrzymujemy od likwidatora wspomniane
materiały. I tu badacza spotyka rozczarowa-
nie, bo wartość poznawcza tych materiałów
jest niewielka. Na podstawie materiałów 17
partii politycznych otrzymanych od likwida-
tora z KRS można powiedzieć, że 90% jest
to dokumentacja samego postępowania li-
kwidacyjnego, a nie zapis działalności partii
i osób do niej należących. Tylko w dwóch przy-
padkach, kiedy partia sama wyznaczała likwi-
datora, a mam na myśli podmioty wchodzące
w skład Polskiego Forum Chrześcijańsko-
-Demokratycznego z siedzibą w Warszawie,
działającego w latach 1991-1993, p. Jacek
Stróżyński (kolejno członek zarządu, prezes,
a później likwidator) zabezpieczył 75 teczek
dokumentów, prawie 1 m dokumentacji. Spo-
rządził ewidencję do niezwykle ciekawych
materiałów. W 2007 roku przejęliśmy mate-
riały ugrupowania Centrum. Dotychczasowy
likwidator partii nie przysłał pełnomocnika
celem sporządzenia wstępnej ewidencji prze-
jętej dokumentacji, więc trudno określić jej
zawartość i ostateczny rozmiar.
Powyższy przykład ukazuje jakże różną
pracę likwidatorów. Zadać można pytanie,
kto może wpłynąć na ich czynności i jakie li-
kwidator ma formalne możliwości działania.
Między archiwami państwowymi a partia-
mi politycznymi i stowarzyszeniami nie ma za-
leżności służbowej. Współpraca i kontakty są
dobrowolne. Na podstawie obowiązującej
ustawy o narodowym zasobie archiwalnym
i archiwach możemy działać z urzędu jedynie
w stanie wyższej konieczności, jeżeli mamy
sygnał, że zagrożony jest byt „narodowego
zasobu archiwalnego”, a więc materiały za-
kwalifi kowane do wieczystego zachowania
(tzw. kat „A”). Można wówczas wkroczyć,
by taką dokumentację zabezpieczyć. Mogę
takie wypadki przytoczyć. AAN miało kon-
takt ze Stronnictwem Pracy, z mec. Józefem
Siłą-Nowickim i członkiem zarządu, prawni-
kiem, Andrzejem Świtalskim. Dokumenty
zarówno przedwojennego, jak i reaktywowa-
nego Stronnictwa były doskonale zewidencjo-
nowane i dobrze zabezpieczone w siedzibie
partii, przy ul. Bagatela. Komplikacje zaczę-
ły się z chwilą wystąpienia kłopotów fi nanso-
wych, gdy nastąpiły opóźnienia w opłacaniu
czynszu. Którejś z nocy przedstawiciele władz
miasta włamali się do lokalu, wywieźli w pla-
stikowych workach materiały archiwalne
do składnicy poza Warszawą. Dwa lata trwały
nasze boje z Urzędem Miasta o zwrot i zabez-
pieczenie materiałów archiwalnych. Ich wyda-
nie warunkowano zapłaceniem przez stronę
archiwalną zaległych czynszów. Odzyskane
materiały w stanie mocno uszkodzonym trze-
ba było poddać konserwacji.
Dużo większe perypetie były z archiwum
Stronnictwa Demokratycznego czy z aktami
Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej
(w tej sprawie trwa nadal dochodzenie pro-
kuratorskie). Materiały z siedzib tych pod-
miotów trafi ły do… kotłowni w Otwocku.
W jeszcze gorszym stanie były po przywiezie-
niu do AAN unikatowe materiały Polskiego
Towarzystwa Pamiętnikarskiego, które wy-
rzucano na pole, gdzie zamokły na deszczu.
Zginęła ewidencja, przepadła część zbiorów.
Kosztowna konserwacja materiałów trwa-
ła kilka lat, nie mówiąc o ich opracowaniu.
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
119
Należy podkreślić, że po zasygnalizowaniu
stanu zagrożenia zbiorów, Naczelny Dyrek-
tor Archiwów Państwowych zaproponował
członkom Zarządu Stowarzyszenia pomoc
w zabezpieczeniu dokumentacji, lecz oferta
została odrzucona. Skutki tej decyzji ponosi-
my wszyscy, jako podatnicy mamy bowiem
swój udział w kosztownej akcji ratowniczej,
a część materiałów zginęła bezpowrotnie.
W zbiorach AAN znajduje się dokumenta-
cja 160 partii. Z dawnego Archiwum Lewicy
Polskiej (z KC PZPR) przejęto dokumenta-
cję po 64 podmiotach partyjnych z lat 1858-
-1990 (od akt Ludu Polskiego po akta KC
PZPR). Z wspomnianych 64 podmiotów naj-
więcej – 42 partie – działało do 1939 roku,
15 podmiotów podczas II wojny światowej, 7
zaś po 1944 roku. Jeśli pamiętamy, że władzę
po wojnie sprawowała partia (PPR – PZPR),
to dokumentację KC PZPR uznamy za wio-
dącą (około 1,7 km) i kluczową, także do opisu
wydarzeń z ostatnich lat PRL. Po rozwiązaniu
PZPR w 1990 roku powstały na lewicy dwa
podmioty: PUS (lider Tadeusz Fiszbach) i So-
cjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej
(SdRP). Zabezpieczyliśmy w miarę komplet-
ną dokumentację, tej ostatniej partii i jest ona
przydatna do wyjaśnienia podjętej przez orga-
nizatorów problematyki.
Z okresu III RP mamy dokumentację 31
partii. Składają się nań wspomniane mate-
riały 17 podmiotów przekazane przez ich
likwidatorów oraz 14 innych podmiotów,
które w sumie zajmują 160 mb. półek i liczą
około 6 tysięcy jednostek aktowych (teczek).
Do okresu przełomu, bo partie działały w róż-
nym okresie, odnosi się około 20% wspomnia-
nych materiałów. Podam kilka przykładów
co ciekawszych akt. Należy do nich dokumen-
tacja Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodo-
wego. Niewielką jej część dostaliśmy w 2008
roku od likwidatora (32 j.a., 0,5 mb.). Więk-
szość materiałów otrzymaliśmy w następstwie
porozumienia, które zostało zawarte pod-
czas uroczystości 20-lecia istnienia ZChN.
Propozycja przekazania materiałów wyszła
od marszałka Wiesława Chrzanowskiego, ale
zyskała wcześniejszą akceptację grona czo-
łowych działaczy: Jerzego Górala, Ryszarda
Czarneckiego, Mariana Piłki. Dokumentację
wydał nam Arkadiusz Urban, który ją zabez-
pieczał i przechowywał.
Z materiałów wytworzonych przez KPN
przejęliśmy dotychczas 64 teczki liczące
1 mb. Jak pamiętamy partia uległa podzia-
łom. Pierwszą część akt przejęliśmy od jed-
nej z grup, którą eksmitowano z pałacyku
Branickich przy Smolnej, drugą o podob-
nym rozmiarze (0,95 mb.) od ks. prałata Józe-
fa Janiszczaka i Tadeusza Stańskiego. Wedle
posiadanych informacji poważną część mate-
riałów zabezpiecza Leszek Moczulski, sporo
ma w swoim unikatowym archiwum w Siedl-
cach jeden z założycieli partii, działacz nie-
podległościowy, Zygmunt Goławski (senior).
Dokumentację opozycji niepodległościowej
tworzą ponadto akta Ruchu dla Rzeczypospo-
litej i Polskiej Partii Niepodległościowej pozy-
skane dzięki Tadeuszowi Stańskiemu, Alicji
Cebuli i Romualdowi Szeremietiewowi.
Pani Krystyna Cała przekazała do AAN
część materiałów Polskiej Partii Socjalistycz-
nej. Jeden z większych nabytków dotyczy
Unii Wolności. Zespół liczy ponad 42 mb.
akt (783 j.a.). Wstępne rozeznanie wykazało,
ze zawiera on nie tylko materiały tej partii,
ale również jej poprzedniczek – Unii De-
mokratycznej, Kongresu Liberalno-Demo-
kratycznego. Część materiałów zatrzymał
do przejrzenia Bronisław Geremek i po śmier-
ci Profesora już nie trafi ły one do AAN.
W zbiorach Archiwum znajduje się kilka
zespołów, które w swej nazwie mają „Solidar-
120
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
ność”. Największy nabytek wpłynął po podpi-
saniu w 2011 roku stosownego porozumienia
z władzami Regionu Mazowsze NSZZ „Soli-
darność”. Pozyskaliśmy wówczas blisko 7 mb.
materiałów. Czy to znaczy, że pozyskaliśmy
całą dokumentację? Na pewno nie. Należy
ustalić, ile materiałów znajduje się w Archi-
wum Zarządu Krajowego w Gdańsku, a ile
u nas. Nie był to pierwszy nabytek z tego
jakże ważnego zespołu. W czerwcu 1990 roku
z tzw. Archiwum Lewicy Polskiej, czyli po KC
PZPR uzyskaliśmy prawie 7 mb. akt (438 j.a.)
dotyczących Solidarności. Znalazły się one
w archiwum KC PZPR po wprowadzeniu
stanu wojennego. Materiały konfi skowane
po 13 grudnia 1981 roku i zabierane pod-
czas rewizji, były składowane min. w budyn-
ku Centralnej Rady Związków Zawodowych
i zabierane do analiz. Po reaktywowaniu Soli-
darności część materiałów zwrócono Komisji
Krajowej, skąd trafi ły do Gdańska.
W AAN przechowywane są materiały
Solidarności powstałe zarówno na szcze-
blu regionów (na przykład Mazowsza) jak
i w komórkach związkowych niższego szcze-
bla. Przykładem może być zbiór przekazany
przez red. Andrzeja Władysława Kaczorow-
skiego, wybitnego znawcy NSZZ Rolników
Indywidualnych „Solidarność”. Przekazał
on nam materiały komórki NSZZ „Solidar-
ność”, która powstała przy Instytucie Wydaw-
niczym „PAX”. Dzięki takim darowiznom
możemy obserwować bieg ówczesnych wyda-
rzeń, przez pryzmat najniższych ogniw „Soli-
darności”. Z Regionu Łódzkiego mamy tylko
5 teczek materiałów, ale przecież koledzy ar-
chiwiści w Łodzi i Piotrkowie Trybunalskim
mają dużo większe zbiory.
W czerwcu 2012 roku pozyskaliśmy część
materiałów odnoszących się do działań sze-
roko pojętej Solidarności wiejskiej i jednego
z animatorów niezależnego ruchu chłopskie-
go – Gabriela Janowskiego. Dokumentację
porzuconą w opuszczonym i rozwalającym
się budynku przy ul. Próżnej w Warszawie
znalazła grupka młodzieży zauroczona jego
secesyjnymi wnętrzami. Do Archiwum trafi -
ło niewiele, bo około 1 mb. materiałów. Wy-
dobycie pozostałej dokumentacji nie będzie
łatwe, bo budynek grozi zawaleniem i został
zamknięty.
Odrębnym specyfi cznym zbiorem są do-
kumenty Solidarności Walczącej. Składają
się nań nieliczne teczki aktowe w liczbie 21
(0,3 mb.), większość materiałów stanowią na-
grania – 594 mb. Materiały przekazał do Ar-
chiwum Kornel Morawiecki. Są to materiały
osobowe i materiały z działań operacyjnych
MO i SB (podsłuchy), które dotyczą szeroko
pojętej Solidarności.
Zbiór Dokumentacji Opozycji Politycznej
z lat 1975-1987 jest zespołem otwartym, cały
czas przyjmowane są doń dopływy. W chwili
obecnej liczy ponad 2885 pozycji i do projek-
tu „Archiwa Przełomu” też w nim można zna-
leźć interesujące materiały.
Jego Eminencja Prymas Polski ks. kardy-
nał Józef Glemp podjął w 2006 roku decyzję
o przekazaniu do AAN bezcennej kolek-
cji akt Prymasowskiego Komitetu Pomocy
Osobom Pozbawionym Wolności i Ich Ro-
dzinom. Jest to duży zbiór, liczący prawie
30 mb. (772 j.a.), do którego notujemy dopły-
wy. Zawarta w nim dokumentacja podobnie
jak akta podmiotów społecznych oddaje na-
stroje, dążenia i działania mieszkańców Pol-
ski w ostatniej dekadzie lat 80. i na pocz. lat
90. XX w. Z materiałem tym korespondują
materiały Prymasowskiego Komitetu prze-
chowywane (w niewielkiej ilości) w Archi-
wum Ośrodka KARTA oraz dokumentacja
warszawskiego KIK, która trafi ła do AAN
(zespół w opracowaniu).
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
121
Dokumentacja solidarnościowa liczy
w chwili obecnej około 1300 j.a., nie licząc in-
nych nośników, i zajmuje około 16 mb. półek.
Z materiałów uzupełniających możemy liczyć
na nagrania z tzw. podsłuchów Lecha Wałęsy
i na unikatowe, niestety w kopiach, materiały
z gabinetu gen. Kiszczaka44.
Należy podkreślić, że w zbiorach akt KC
PZPR nie ma żadnego z oryginalnych poro-
zumień, jakie strona partyjno-rządowa za-
wierała w latach 80. ze strajkującymi. Jedyne
oryginały przekazane przez stronę solidarno-
ściową – porozumienia z Jastrzębia Zdroju,
które dawały możność tworzenia związków
na terenie całego kraju – znajdują się na Jasnej
Górze. Tam też trafi ło archiwum Lecha Wa-
łęsy. Współpraca z Archiwum Jasnogórskim
w realizacji projektu jest więc nieodzowna.
Z Ośrodka Informacji TVP przejęliśmy
1,5 km akt wycinków prasowych dotyczących
okresu od lat 50. ubiegłego wieku po 2004
rok. Materiał czerpano w odróżnieniu od Bi-
bliografi i Zawartości Czasopism z całej prasy
polskiej dostępnej na rynku i grupowano te-
matycznie: (osoby, wydarzenia, miejscowości
itd.). Ten zbiór jest unikatową kolekcją, uzu-
pełnia dokumentację aktową i ukazuje tło wy-
darzeń, atmosferę minionych lat, zestawiony
zaś z Biuletynami PAP-u i informacjami z KC
PZPR może wskazać, jakie treści uniknęły
pióra cenzora oraz próby medialnego urabia-
nia społeczeństwa.
b) Kolekcje prywatne i spuściznyDo AAN trafi ają materiały zarówno z kraju,
jak i zza granicy. Ich pozyskanie to czasami
efekt wieloletnich kontaktów i współpracy.
W 2001 roku w Londynie osobiście spako-
44 Opublikowane w: Peter Raina, Marcin Zbrożek (wybór), Operacja „Lato-80”. Preludium stanu wojennego: dokumenty MSW 1980-1981, Pelplin 2003.
wałem archiwum wieloletniego ministra
ds. Kraju, w Rządzie RP na Uchodźstwie,
działacza niepodległościowego, kołomyjczy-
ka, dr Romana Lewickiego. Na przecieka-
wy zbiór składa się około 200 nagrań, fi lmy,
około 1,5 tysiąca negatywów, kilkaset jed-
nostek aktowych. Do obowiązków ministra
Lewickiego należało nie tylko dokumento-
wanie prac rządu, ale też utrzymywanie kon-
taktów z Krajem, organizowanie spotkań
z ciekawymi ludźmi, którym udało się wy-
jechać na Zachód, opracowywanie materia-
łów, które docierały nad Tamizę. Pan Roman
w gorących latach 80. i na początku lat 90. re-
dagował, Kronikę Krajową, odrębny dział w pe-
riodyku „Rzeczpospolita”, prasowym organie
Rządu i Prezydenta. Ten materiał winien być
opublikowany w oddzielnym tomie źródeł Bi-
blioteki „Archiwum Oporu”.
Na podobną uwagę zasługują materiały
z archiwum Zofi i i Stefana Korbońskich spro-
wadzone do Polski dzięki pomocy Romana
Lewickiego, prezesa Fundacji im. Korboń-
skich, spuścizna Stanisława Grocholskiego,
przywieziona z Belgii, archiwum Juliusza
Stroynowskiego sprowadzone z Niemiec.
Wszystkie wymienione osoby nie tylko śledzi-
ły sytuację w Polsce czy utrzymywały z Roda-
kami kontakty, ale też współtworzyły klimat
wokół sprawy polskiej, współdziałając z wła-
dzami USA (Korboński) lub wpływając na opi-
nię publiczną (np. redaktor Grocholski).
Odrębną grupę stanowią akta solidarności
z Solidarnością. W ostatniej partii materiałów
po ministrze Lewickim znajduje się kartoteka
pomocy osobom z kraju. Czekamy na trans-
port podobnych materiałów ze Stanów Zjed-
noczonych i ze Szwecji. Uwadze inicjatorów
„Archiwum Przełomu” polecić można Biblio-
tekę POSK-u, londyńskie zbiory jej dyrekto-
ra, śp. Zdzisława Jagodzińskiego są bowiem
szczególnie bogate.
122
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
W listopadzie 2012 roku do zasobu AAN
dotarła spuścizna po Janie Kułakowskim
(2,3 mb., 87 j.a.). Część materiałów niestety
przekazano do archiwum Uniwersytetu w Lo-
uven, więc pilnym zadaniem będzie pozyska-
nie kopii oddanej tam dokumentacji, aby
można było w pełni poznać działania czło-
wieka, który wprowadzał Polskę do Unii Eu-
ropejskiej.
W programie prac „Archiwum Opozy-
cji” musi się znaleźć miejsce dla spuścizny
po takich działaczach jak: Stanisław Stomma
(7,45 mb., 277 j.a.), Piotr Jakub Piesiewicz,
Eugeniusz Górski, Janusz Zabłocki, Ewa To-
maszewska. Ten ostatni zbiór jest w trakcie
przejmowania, obecnie liczy 4 mb. (ponad
250 j.a.).
*
* *
Specyfi ka przejmowanych zbiorów niepań-
stwowych wyraża się czasami w określeniu
warunków dostępności. Archiwa w tym AAN,
mając na uwadze zachowanie wiarygodności
wobec społecznych i prywatnych partnerów
muszą szanować przyjęte na siebie zobowią-
zania, co nie zawsze znajduje zrozumienie
u korzystających.
Prace „Archiwum Przełomu” winny zo-
stać wzbogacone o tzw. źródła wywołane.
Zaplanowana i konsekwentnie realizowana
akcja zbierania relacji pozwoliłaby wzboga-
cić dotychczas zabezpieczoną dokumentację
o „źródła narracyjne”, a przy okazji zaowo-
cować pozyskaniem materiałów dotychczas
przetrzymywanych w domowych zbiorach.
Prócz postulatów o poszerzenie cezur chro-
nologicznych programu winien się znaleźć
wniosek, by pierwszy etap badań zaowocował
„Informatorem o źródłach do »Archiwum
Przełomu«” przechowywanych zarówno
w podmiotach państwowych, społecznych,
jak i w zbiorach prywatnych.
Uczestnicy seminarium „Archiwa Przełomu 1989-1991 w czasach przełomu. Przegląd źródeł – ocena stanu zachowania i mapa rozmieszczenia”, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
123
Przełom polityczny lat 1988 -1991 w „obozie władzy” w świetle akt Komitetu Centralnego PZPR, Rady Naczelnej SdRP i wybranych spuścizn osobowych 45
Włodzimierz JanowskiArchiwum Akt Nowych
Powstała na kongresie zjednoczeniowym PPR
i PPS w dniach 15-21 grudnia 1948 roku Pol-
ska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR)
ukształtowała się jako partia państwowa spra-
wująca realną władzę w Polsce. PZPR kreowa-
ła ustrój polityczny kraju, miała przemożny
wpływ na sferę nadbudowy społecznej, życie
kulturalne i gospodarkę PRL. Pod kontrolą
partii pozostawały siły zbrojne, aparat wymia-
ru sprawiedliwości i bezpieczeństwa państwa.
Pozycja PZPR wydawała się niezagrożona
i nie zachwiały jej kolejne kryzysy społeczno-
-polityczne lat 1956, 1970, 1976. Powstanie
po wydarzeniach czerwcowych w Radomiu
i Ursusie ugrupowań opozycyjnych (Komitet
Obrony Robotników [KOR] i Ruch Obrony
Praw Człowieka i Obywatela [ROPCiO]) było
bagatelizowane i lekceważone. Świadomość
trwałości sprawowanej przez partię władzy
i panującego w Polsce ustroju socjalistyczne-
go charakteryzowały postawę kolejnych przy-
wódców PZPR: Bolesława Bieruta, Edwarda
Ochaba, Władysława Gomułki i Edwarda
Gierka.
Wybuch masowych strajków robotniczych
latem 1980 roku i pojawienie się ruchu spo-
łecznego Solidarność stanowiło szok dla kie-
45 Tekst nadesłany do publikacji w nawiązaniu do te-matu seminarium.
rownictwa PZPR i większości jej działaczy.
Na scenę polityczną wkroczył nowy podmiot,
o znacznym poparciu społecznym, z którym
należało się liczyć. Powstanie NSZZ „Soli-
darność” spowodowało ożywienie w PZPR
–utworzyły się „struktury poziome”, rozpo-
częła się dyskusja o potrzebie zmian w syste-
mie politycznym kraju i w samej partii. Stan
wojenny wprowadzony w grudniu 1981 roku
przerwał okres legalnej działalności NSZZ
„Solidarność”, nie kładąc jednakże kresu
jego aktywności. Dopiero jednak rok 1988
– złożona sytuacja społeczno-ekonomiczna
Polski, a także reformy Michaiła Gorbaczo-
wa w ZSRR – przyniósł zmianę w postawach
kierownictwa PZPR wobec opozycji.
Okres 1988-1991 z punktu widzenia władzy
można podzielić na cztery fazy:
• czerwiec 1988 – styczeń 1989 roku
• styczeń 1989 – czerwiec 1989 roku
• czerwiec 1989 – styczeń 1990 roku
• styczeń 1990 – październik 1991 roku
Każda z wyżej wymienionych faz została
scharakteryzowana przez pryzmat wybra-
nych, szczególnie istotnych lub reprezenta-
tywnych dokumentów (grup dokumentów)
pochodzących z zespołów KC PZPR, Rady
Naczelnej (RN) SdRP i wybranych spuścizn
osobowych, a przechowywanych w zasobie
AAN w Warszawie.
124
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Droga do przełomu(czerwiec 1988 – styczeń 1989 roku)
W dniach 13-14 czerwca 1988 roku obradowa-
ło VII plenum KC PZPR poświęcone zagad-
nieniom „pogłębienia reform gospodarczych
i politycznych oraz promocji kadr”. W refera-
cie wprowadzającym do dyskusji ówczesny
I sekretarz KC PZPR gen. Wojciech Jaruzel-
ski, przedstawiając konieczne rozstrzygnię-
cia, za jedno z nich uznał „poszerzenie
porozumienia narodowego na drodze budo-
wy swego rodzaju koalicji reformatorskiej”.
Owa koalicja w szerokim wymiarze miała
obejmować, pozostające poza Patriotycznym
Ruchem Odrodzenia Narodowego (PRON)
środowiska gotowe do zawarcia porozumie-
nia i współuczestniczenia w procesie wpro-
wadzania reform. W dalszym toku swoich
wywodów Jaruzelski zaproponował formułę
„okrągłego stołu” jako płaszczyznę rzeczowej
dyskusji46.
Myśl podjęcia rozmów „okrągłego stołu”
zajęła trwałe miejsce w koncepcjach politycz-
nych kierownictwa PZPR. Na kolejnym, ob-
radującym w dniach 27-28 sierpnia 1988 roku
VIII plenum KC PZPR, które poświęcono
omówieniu sytuacji społeczno-gospodarczej
i kwestii rozszerzenia płaszczyzny dialogu
i porozumienia Jaruzelski podkreślił: „Po-
rozumienie narodowe nie jest celem samym
w sobie. To po prostu właściwa droga do celu,
a cel jest tylko jeden: dobro, pomyślna przy-
szłość Polski”, uznając zarazem „okrągły stół”
za dobrą formułę nawiązania dialogu. Warto
przypomnieć, że w dniu otwarcia plenum gen.
Czesław Kiszczak wystąpił z oświadczeniem,
w którym zaproponował zwołanie spotkania
46 Pełny stenogram obrad VII plenum zob.: AAN, KC PZPR, sygn. III/186.
z przedstawicielami różnorodnych środowisk
społecznych i pracowniczych. Rozmowy son-
dażowe w tej sprawie prowadzili Józef Czyrek,
Stanisław Ciosek i wspomniany wyżej Cze-
sław Kiszczak47.
Analizując dokumenty KC PZPR odno-
szące się do tej fazy procesu przełomu, warto
zwrócić uwagę na cztery z nich, wytworzone
przez różne szczeble władz centralnych PZPR
i różne komórki aparatu wykonawczego.
Pierwszy z dokumentów to protokół po-
siedzenia Sekretariatu KC PZPR z 1 wrze-
śnia1988 roku, którego zasadniczym tematem
było sformułowanie wniosków wynikających
z sytuacji w kraju. Poza członkami tego gre-
mium udział w posiedzeniu wzięli kierowni-
cy najważniejszych wydziałów KC: ówczesny
zastępca członka Biura Politycznego (BP) i se-
kretarz generalny PRON Stanisław Ciosek,
wiceprzewodniczący OPZZ Czesław Marty-
niuk, Wiesław Górnicki ówczesny dyrektor
Samodzielnego Zespołu Studiów przy Prze-
wodniczącym Rady Państwa, Jerzy Urban
ówczesny rzecznik prasowy rządu oraz przed-
stawiciele innych instytucji. Analizowane
posiedzenie odbyło się tuż po zakończeniu
wspomnianych wyżej rozmów gen. Kiszczaka.
Jaruzelski, dokonując przeglądu głównych
elementów sytuacji społeczno-politycznej,
podkreślił, że „trzeba tworzyć atmosferę ocze-
kiwania, presji społecznej działającej na rzecz
urzeczywistnienia idei »okrągłego stołu«”.
Mieczysław Rakowski zwrócił uwagę na po-
trzebę przygotowania dla potrzeb instancji
partyjnych, pogłębionego komentarza poli-
tycznego na temat spotkania Kiszczak-Wałę-
sa, jego powodów i znaczenia.
47 Pełny stenogram obrad VIII plenum zob.: AAN, KC PZPR, sygn. III/187
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
125
Podstawą dyskusji na forum Sekretaria-
tu KC PZPR była „Notatka w sprawie pro-
blemów wymagających zajęcia stanowiska
i dokonania pogłębionej interpretacji” przy-
gotowana przez Wydział Polityczno-Organi-
zacyjny. W materiale tym zwrócono uwagę
na potrzebę określenia platformy progra-
mowej rozmów z opozycją, w tym zwłaszcza:
przedmiotu i zakresu negocjacji, ram poli-
tycznych koncesji i granic ustępstw, progno-
zy skali gotowości do kompromisu opozycji,
wyjaśnienia celu i motywów rozmów oraz
określenia stosunku partii do uczestników
rozmów w sensie posiadanych przez nich
mandatów politycznych i reprezentatywno-
ści. Innym ważnym zagadnieniem było spre-
cyzowanie pojęć: opozycji konstruktywnej
i destruktywnej; pluralizmu socjalistycznego
i konfrontacyjnego oraz zmiana formuły po-
rozumienia narodowego48.
Drugim interesującym dokumentem jest
stenogram posiedzenia Sekretariatu KC
PZPR w dniu 4 października 1988 roku po-
święconego w głównej mierze ocenie stanu
przygotowań do „okrągłego stołu”. W posie-
dzeniu wzięli udział Kazimierz Barcikowski
ówczesny członek BP KC PZPR i zastęp-
ca przewodniczącego Rady Państwa, gen.
Czesław Kiszczak, członek BP KC PZPR
i minister spraw wewnętrznych, Stanisław
Ciosek, wiceprzewodniczący OPZZ Romu-
ald Sosnowski oraz kierownicy wybranych
wydziałów KC.
W toku obrad Józef Czyrek podniósł kwe-
stię stosunku społeczeństwa do idei i polity-
ki rozmów „okrągłego stołu”. Nawiązując
do swoich spotkań z Andrzejem Stelmachow-
skim, poinformował o proponowanych przez
Lecha Wałęsę „stolikach tematycznych” i ob-
sadzie ich przewodniczących.
48 AAN, KC PZPR, sygn. VII/91, s. 352-370.
Czesław Kiszczak, analizując zamiary
strony opozycyjnej, podkreślił pierwszopla-
nowość reaktywowania Solidarności oraz
dążenia do wyeliminowania dominującego
wpływu partii na życie polityczne i społecz-
no-gospodarcze w kraju. Za niezwykle ważne
uznał podjęcie decyzji politycznych określa-
jących cele i zadania „okrągłego stołu”; gra-
nice ustępstw i ich zakres przedmiotowy;
cenę ustępstw i moment ich podjęcia. W kwe-
stii zagadnień szczegółowych doprecyzowa-
nia wymagała zwłaszcza sprawa pluralizmu
związkowego. Kiszczak powiedział, że w toku
rozmów z Wałęsą zwrócił uwag na to, by do ne-
gocjacji angażować ludzi dialogu, jeśli istnieje
wola osiągnięcia porozumienia.
Stanisław Ciosek podniósł problem swo-
istego „magazynu nazwisk” przyszłych
uczestników rozmów, omówił także przebieg
spotkań z ks. Alojzym Orszulikiem.
Mieczysław Rakowski nawiązał do sytuacji
w partii, w której funkcjonuje skrzydło twar-
de, skrzydło prosolidarnościowe i środek,
który cechuje dezorientacja i zwątpienie.
Dyskusję podsumował gen. Jaruzelski,
który kwestię rozmów „okrągłego stołu” ujął
lapidarnie „kompromis – tak, kapitulacja
– nie”49.
Trzecim dokumentem zasługującym na
uwagę jest „Analiza dyskusji w partii przed
»okrągłym stołem«” przygotowana 24 paź-
dziernika 1988 roku. przez zespół pracowni-
ków wydziałów: Polityczno-Organizacyjnego,
Polityki Społeczno-Ekonomicznej i Społecz-
no-Zawodowego KC PZPR, a przeznaczona
do wiadomości członków BP i sekretarzy KC
PZPR. Analiza była podsumowaniem wyni-
ków konsultacji przeprowadzonych wśród
49 AAN, KC PZPR, sygn. VII/92, s. 383-515
126
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
118 tysięcy członków partii, w tym kierowni-
czego aktywu instancji i organizacji partyj-
nych od szczebla komitetów wojewódzkich
włącznie. Dyskusja dotyczyła przede wszyst-
kim programu „okrągłego stołu”, składu jego
uczestników; kwestii reform politycznych, go-
spodarczych i przyszłości ruchu związkowego.
Zdecydowana większość uczestników kon-
sultacji poparła ideę podjęcia rozmów, widząc
w nich jedyną możliwość osiągnięcia poro-
zumienia narodowego; wypracowania dróg
wyjścia z kryzysu oraz działanie wynikające
z perspektyw rozwoju sytuacji społeczno-poli-
tycznej w kraju. Pojawiły się także opinie trak-
tujące „okrągły stół” jako temat zastępczy,
Jako uprawnionych do rozmów uznano
w większości przedstawicieli PZPR, stron-
nictw politycznych, związków zawodowych
i organizacji masowych. Nie brakło opinii
negatywnych wobec udziału w rozmowach
przedstawicieli katolickiego kleru czy głosów
popierających udział przedstawicieli kościo-
łów innych wyznań. Podzielone były głosy
dotyczące obecności w rozmowach przedsta-
wicieli „konstruktywnej opozycji”, zwłaszcza
Lecha Wałęsy. Zdecydowanie negatywnie
oceniono możliwość dopuszczenia do prac
„okrągłego stołu” przedstawicieli ekstremal-
nego nurtu opozycji.
Ogół uczestników konsultacji poparł pro-
gram i koncepcję rozmów, wskazując za-
razem potrzebę ograniczenia ich zakresu
merytorycznego do kilku problemów, takich
jak: demokratyzacja życia społeczno-poli-
tycznego, konsolidacja gospodarki narodo-
wej i doskonalenie ruchu związkowego. Jako
najistotniejszy warunek powodzenia rozmów
uznano spokój społeczny.
W kwestiach potencjalnych reform po-
litycznych wypowiadano się z dużą ostroż-
nością, dając pierwszeństwo reformom
gospodarczym. Opowiadano się za umoc-
nieniem rad narodowych. Problem Rady Po-
rozumienia Narodowego sytuowano na tle
losów PRON. Marginalnie potraktowano
problem nowelizacji przepisów regulujących
powstawanie stowarzyszeń. Mieszane uczu-
cia wywołała kwestia utworzenia drugiej izby
parlamentu. Jedynie w kilku województwach
poparto ją jako „izbę samorządową” w przy-
szłym parlamencie. W większości wypadków
wypowiedziano się za potrzebą głębszej re-
fl eksji politycznej i naukowej w tej sprawie.
Podobnie zróżnicowane opinie towarzy-
szyły kwestii utworzenia urzędu „prezyden-
ta PRL”. Przyczyną rozbieżności była przede
wszystkim niejasność kompetencyjnego po-
działu funkcji I sekretarza KC PZPR i pre-
zydenta.
Analizowany dokument zawiera także
przegląd poglądów aktywu partyjnego
na temat ruchu związkowego i reform gospo-
darczych50.
Ostatnim z dokumentów, acz o zasadni-
czym znaczeniu dla tej fazy przełomu, jest ste-
nogram X plenum KC PZPR, które zebrało
się w dniach 20-21 grudnia 1988 roku i 16-18
stycznia 1989 roku. Plenum o znamiennym
temacie obrad „Partia w przemianach – prze-
miany w partii” miało dramatyczny przebieg.
Ostra dyskusja toczyła się miedzy zwolenni-
kami reform i porozumienia z opozycją a ich
konserwatywnymi przeciwnikami. Warto
przypomnieć, że tezy BP KC PZPR na X ple-
num zostały poddane konsultacjom, w któ-
rych wzięło udział ponad 390 tys. członków
partii i ponad 30 tys. bezpartyjnych. Kwestia
stosunku PZPR do opozycji podzieliła głosy
konsultantów. O ile bowiem opowiadano
50 AAN, KC PZPR, sygn. V/462, k. 32-58
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
127
się za rozszerzeniem formuły porozumienia
z opozycją konstruktywną, o tyle w stosunku
do ugrupowań ekstremalnych zalecano za-
chowanie „twardego kursu”. Nie brakowało
także opinii, nacechowanych brakiem zaufa-
nia do opozycji konstruktywnej, która „poka-
że pazury”. Twierdzono, że opozycja celowo
zmieniła metody działania, by uśpić czujność
partii, umocnić wpływy a „jutro przejąć wła-
dzę”. Kwestie stosunku PZPR do opozycji
podjął podczas obrad plenum Mieczysław
Rakowski. Nawiązując do koncepcji „okrągłe-
go stołu”, stwierdził, że jej istotą jest zastąpie-
nie polityki gestów i drobnych kroków próbą
generalnego porozumienia z opozycją w sfe-
rze przyszłego modelu państwa, form i gra-
nic jej legalnego udziału w życiu publicznym,
w kształtowaniu reform społeczno-gospodar-
czych, słowem – przyjęcie przez opozycję
współodpowiedzialności za państwo.51
W drugiej części obrad Jaruzelski, pragnąc
uzyskać akceptację KC dla podjęcia rozmów
„okrągłego stołu”, postawił kwestię wotum
zaufania dla kierownictwa partii. Po po-
twierdzeniu owego zaufania stało się możli-
we przyjęcie stanowiska plenum „w sprawie
pluralizmu politycznego i pluralizmu związ-
kowego”. W dokumencie tym stwierdzono:
„Komitet Centralny widzi potrzebę i możli-
wość włączenia do systemu politycznego kon-
struktywnej opozycji”52. Otwierało to nowy
etap we wzajemnych stosunkach PZPR-
-opozycja.
51 Włodzimierz Janowski, Dekompozycja PZPR [w:] Pol-ski rok 1989. Sukcesy, zaniechania, porażki. Polska mniej znana 1944-1989, M. Jabłonowski, S. Stępka, S. Sułow-ski (red.), Warszawa 2009, s. 127-129
52 AAN, KC PZPR, sygn. III/189-191
Początek przełomu(styczeń - czerwiec 1989 roku)
Po X plenum KC PZPR przygotowania do
obrad „okrągłego stołu” uległy przyspiesze-
niu. W trakcie rozmów w Magdalence (27
stycznia 1989 roku) ustalono scenariusz, ter-
min rozpoczęcia rozmów i skład osobowy
uczestników. Biuro Polityczne KC PZPR 31
stycznia 1989 roku dokonało oceny sytuacji
społeczno-politycznej w kraju i stanu przygo-
towań do rozpoczęcia rozmów.
Obrady plenarne Okrągłego Stołu roz-
poczęto 6 lutego 1989 roku. Powołano trzy
zespoły problemowe: ds. pluralizmu związ-
kowego; ds. gospodarki i polityki społecznej
oraz ds. reform politycznych. W ramach ze-
społów funkcjonowały podzespoły i grupy ro-
bocze. Poszczególne zespoły zainaugurowały
swoje prace w dniach 8-10 lutego 1989 roku.
31 marca 1989 roku odbyło się posiedzenie
XI plenum KC PZPR, które dokonało podsu-
mowania dotychczasowego przebiegu obrad
Okrągłego Stołu i wyznaczyło strategie par-
tii w nadchodzących wyborach. Zaaprobo-
wano uzgodnienia dotyczące przyspieszenia
i pogłębienia reform politycznych, społecz-
nych i gospodarczych. Ustalono, że tryb wyła-
niania i promowania kandydatów na posłów
wybieranych w okręgach wyborczych oraz
promowania kandydatów na senatorów usta-
lają komitety wojewódzkie53.
3 kwietnia 1989 roku w toku kolejnej tury
rozmów w Magdalence uzgodniono ostatecz-
ny kompromis w sprawach zakresu kompe-
tencji prezydenta i ostatecznego podziału
mandatów w sejmie – 65% miejsc dla strony
53 Pełny stenogram posiedzenia zob. AAN, KC PZPR, sygn. 192
128
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
koalicyjno-rządowej i 35% dla opozycyjno-so-
lidarnościowej.
5 kwietnia 1989 roku obrady Okrągłego
Stołu dobiegły końca. Przyjęto „Stanowisko
w sprawie reform politycznych”, „Stanowi-
sko w sprawie polityki społeczno-gospodar-
czej i reform systemowych” oraz „Stanowisko
w sprawie pluralizmu związkowego”.
XII plenum KC PZPR w dniu 15 kwietnia
1989 roku. poświęcono określeniu zadań par-
tii w kampanii wyborczej do Sejmu i Senatu54.
18 kwietnia1989 roku na spotkaniu gen.
Czesława Kiszczaka z Lechem Wałęsą powo-
łano Komisję Porozumiewawczą dla nadzoro-
wania postanowień Okrągłego Stołu.
II Krajowa Konferencja Delegatów PZPR,
która zebrała się w dniach 4-5 maja 1989
roku, zaakceptowała wyniki obrad Okrągłego
Stołu, przyjęła „Deklarację wyborczą PZPR”.
Dokonując wyboru dokumentów obrazują-
cych tę fazę przełomu, należy zwrócić uwagę
na te z nich, które informują o przebiegu i re-
zultatach obrad Okrągłego Stołu. Archiwa-
lia te znajdują się zasadniczo poza zespołem
KC PZPR. W aktach RN SdRP zachowały się
materiały zgromadzone przez Aleksandra
Kwaśniewskiego. Obejmują one stenogram
obrad plenarnych z 5 kwietnia 1989 roku,
a także dwie wersje wydawnictwa dotyczące-
go uzgodnionych porozumień55. Równie in-
teresujące są zapisy stenografi czne z pięciu
posiedzeń zespołu ds. reform politycznych
z okresu 10 lutego 1989-30 marca 1989 roku56.
54 Stenogram XII plenum zob. AAN, KC PZPR, sygn. III/193
55 AAN, RN SdRP, sygn. 14/11-13
56 Tamże, sygn. 14/1-5
Wspomniane akta zawierają również zapisy
z pięciu posiedzeń podzespołu ds. środków
masowego przekazu z okresu 15 lutego 1989-
22 marca 1989 roku57.
W aktach Edwarda Kuczery, asysten-
ta przewodniczącego zespołu ds. gospodar-
ki i polityki społecznej Władysława Baki,
znajdują się stenogramy 16 posiedzeń tego
zespołu z okresu 8 lutego 1989-4 kwietnia
1989 roku, jak również informacja o rezul-
tatach jego prac. Są tam również protokoły
posiedzeń podzespołu ds. ekologii z 14 lu-
tego i podzespołu ds. zdrowia z 18 lutego.
1989 roku.58
Na uwagę zasługuje wreszcie inny obszer-
ny dokument zachowany w aktach Jerzego
Majki, ówczesnego redaktora naczelnego
„Trybuny Ludu”, zatytułowany „Katalog roz-
bieżności przy Okrągłym Stole jako wyznacz-
nik haseł dla kampanii wyborczej strony
opozycyjno-solidarnościowej”. Materiał ten
obejmuje podstawowy katalog rozbieżności
z podziałem na zespoły problemowe i podze-
społy wraz z komentarzem59.
Od wyborów parlamentarnych do rozwiązania PZPR(czerwiec 1989 – styczeń 1990 roku)
Trzecia faza analizowanego przełomu poli-
tycznego obfi towała w szereg istotnych wy-
darzeń, z których zasadniczym były wybory
parlamentarne. Wybory te przeprowadzo-
ne w dwóch turach 4 i 18 czerwca 1989 roku
przyniosły wielki sukces stronie opozycyjnej.
57 Tamże, sygn. 14/6-10
58 AAN, Akta Edwarda Kuczery, materiały nieopra-cowane.
59 AAN, Akta Jerzego Majki, materiały nieopraco-wane.
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
129
PZPR utraciła pozycję partii rządzącej. Był
to szok zarówno dla kierownictwa partii, jak
i dla szeregowych członków.
30 czerwca 1989 roku obradowało na swej
pierwszej sesji XIII plenum KC PZPR pod
hasłem „PZPR pójdzie odważnie drogą re-
form postępu i odpowiedzialności”. Plenum
zaaprobowało ocenę wyborów parlamentar-
nych przyjętą przez Biuro Polityczne. Wiele
miejsca w dyskusji zajęła sprawa oświadcze-
nia Wojciecha Jaruzelskiego o rezygnacji
z kandydowania na urząd prezydenta PRL.
Ostatecznie plenum podtrzymało jego reko-
mendację.
3 lipca 1989 roku w „Gazecie Wyborczej”
ukazał się artykuł Adama Michnika pod zna-
miennym tytułem „Wasz prezydent – nasz
premier” zawierający propozycję podziału
władzy w kraju. Podobną propozycję „nasz
prezydent – wasz premier” sformułowali
wcześniej Józef Czyrek i Janusz Reykowski.
19 lipca 1989 roku Zgromadzenie Naro-
dowe wybrało gen. Wojciecha Jaruzelskiego
na prezydenta PRL.
W dniach 28-29 lipca 1989 roku obrado-
wało na swej drugiej sesji XIII plenum KC
PZPR, które podjęło decyzję o wcześniejszym
zwołaniu XI zjazdu partii. Przyjęto rezygna-
cję Jaruzelskiego z funkcji I sekretarza KC
PZPR, dokonując zarazem wyboru Mieczy-
sława Rakowskiego na to stanowisko60.
W związku z wyborem na I sekretarza KC
PZPR Rakowski złożył 1 sierpnia 1989 roku
dymisję rządu. Misja utworzenia rządu zo-
stała powierzona gen. Czesławowi Kiszcza-
kowi. 7 sierpnia 1989 Lech Wałęsa, uznając
60 Pełny stenogram obrad XIII plenum KC PZPR zob. AAN, KC PZPR, sygn. III/194-195
ją za szkodliwą, wezwał do utworzenia koali-
cji OKP, ZSL i SD. Powstała ona 17 sierpnia
1989 roku po rezygnacji Kiszczaka z powie-
rzonej misji.
19 sierpnia 1989 roku obradowało XIV ple-
num KC PZPR, które odniosło się do bieżącej
sytuacji politycznej. Plenum uznało za celowe
wejście przedstawicieli PZPR do rządu for-
mowanego przez reprezentantów opozycji.
Przyjęto „Stanowisko KC PZPR w sprawie
powołania nowego rządu i aktualnej sytuacji
politycznej”61.
Warto odnotować decyzję kolejnego XV
plenum KC PZPR obradującego w dniach
18 września i 3 października 1989 roku62
o przeprowadzeniu w okresie 22-28 września
ogólnopartyjnego sondażu w sprawie przygo-
towań do XI zjazdu. Szczególnie istotne było
czwarte pytanie owego sondażu dotyczące
ewentualnych zmian w programie i statucie
PZPR lub jej przekształcenia w nową partię
lewicową o innej nazwie, programie i statucie.
W sondażu wziął udział ponad milion człon-
ków PZPR. Około 71% z nich opowiedziało
się za przekształceniem PZPR w nową par-
tię. Plenum przyjęło również „Stanowisko
w sprawie udziału PZPR w rządzie”, w któ-
rym podkreślono, że wynika ono z woli par-
tii konstruktywnego uczestnictwa w realizacji
zadań stojących przed władzami państwowy-
mi; współodpowiedzialności za przeprowa-
dzenie koniecznych reform zgodnie z polską
racją stanu i duchem Okrągłego Stołu.
27-29 stycznia 1990 roku obradował XI
Zjazd PZPR, który przyjął uchwałę „O zakoń-
czeniu działalności partii”. W jej zakończeniu
61 Stenogram XIV plenum patrz AAN, KC PZPR, sygn. III/196
62 Stenogram XV plenum patrz AAN, KC PZPR, sygn. III/197
130
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
pisano: „Nowej w swej istocie Polsce potrzeb-
na jest nowa struktura polityczna polskiej le-
wicy. Przychodzi czas jej budowy”.
W dokumentacji tej fazy przełomu można
wyróżnić trzy węższe bloki tematyczne do-
tyczące:
• przebiegu, wyników i następstw wyborów
parlamentarnych,
• stosunku PZPR do koncepcji rządu wiel-
kiej koalicji i jej udziału w tej koalicji,
• zakończenia działalności przez PZPR.
W pierwszym z bloków na uwagę zasłu-
gują protokoły posiedzeń Biura Polityczne-
go KC PZPR, które odbyły się 6 i 12 czerwca
1989 roku. Na pierwszym dokonano oceny
wstępnych wyników I tury wyborów, wyzna-
czając zarazem zadania partii przed II turą.
W związku z wyborami przygotowano list
do członków i sympatyków PZPR63. Na dru-
gim posiedzeniu dokonano analizy wyników
I tury wyborów. Przedyskutowano także w ich
kontekście treść dekretu o zmianie ordynacji
wyborczej do Sejmu PRL X kadencji64.
Zgodnie z ekspertyzą sporządzoną na zle-
cenie Kancelarii Sekretariatu KC PZPR
w lipcu 1989 roku w aktach Jerzego Majki
znajdujemy kompleksową ocenę wyborów
dokonaną z punktu widzenia partii. Opraco-
wanie to obejmowało następujące zagadnie-
nia: wybory do Zgromadzenia Narodowego
jako plebiscyt społeczny, uwarunkowania wy-
borów w świetle dokumentów partyjnych, za-
chowania wyborcze PZPR, wnioski z porażki,
potrzeba nowej strategii politycznej. W anek-
sie przedstawiono wybory przez pryzmat opi-
63 AAN, KC PZPR, sygn. V/486, s. 4-6
64 Tamże, sygn. V/487, s. 172-198
nii środków masowego przekazu65. Warto
wskazać także na zachowany w aktach Edwar-
da Kuczery protokół posiedzenia zespołu eko-
nomicznego Komisji Porozumiewawczej z 17
czerwca 1989 roku66.
W drugim z bloków na uwagę zasługuje
protokół z posiedzenia Biura Politycznego
KC PZPR z 18 sierpnia 1989 roku, na którym
omawiano kwestie udziału przedstawicieli
PZPR w rządzie67.
Wreszcie w trzecim bloku warto wymie-
nić „Informację o przebiegu i wynikach son-
dażu w sprawie przygotowań do XI Zjazdu
PZPR”68 i zapis przebiegu samego zjazdu69.
Od powstania nowej partii lewicowej do pierwszych wolnych wyborów parlamentarnych(styczeń 1990 – październik 1991 roku)
W czasie gdy toczyły się obrady XI Zjaz-
du PZPR, na odrębnym kongresie powsta-
ła nowa partia lewicowa Socjaldemokracja
Rzeczpospolitej Polskiej. Kongres SdRP pod-
jął uchwałę w sprawie zmian ustrojowych,
w której wyrażono przekonanie, że Polska
stanie się państwem gwarantującym obywa-
telom i ich organizacjom swobodę zrzeszania
się i działania politycznego. Istotę ostatniej
fazy przełomu wytyczyły uchwały i stanowi-
65 AAN, Akta Jerzego Majki, materiały nieuporząd-kowane
66 AAN, Akta Edwarda Kuczery, materiały nieupo-rządkowane.
67 AAN, KC PZPR, sygn. V/492, s. 17-22
68 AAN, KC PZPR, sygn. 975/54
69 AAN, KC PZPR, sygn. 1/8 -1/10
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
131
ska organów statutowych SdRP wobec zasad-
niczych wydarzeń politycznych lat 1990-1991.
W tym kontekście na uwagę zasługują na-
stępujące dokumenty:
• Stanowisko RN SdRP z 2 czerwca 1990
roku dotyczące sojuszu na rzecz demokra-
tycznej Polski;
• Oświadczenie RN SdRP z 8 września 1990
roku w sprawach politycznych;
• Uchwała RN SdRP z 1 grudnia 1990 roku
po wyborach prezydenckich70;
• Oświadczenie Centralnego Komitetu Wy-
konawczego (CKW) SdRP z 10 stycznia
1991 roku dotyczące aktualnej sytuacji po-
litycznej71;
• Uchwała RN SdRP z 19 stycznia 1991 roku
w sprawie stosunku SdRP do rządu;
• Uchwała RN SdRP z 19 stycznia 1991 roku
w sprawie wyborów do parlamentu72;
• Uchwała RN SdRP z 20 lipca 1991 roku
w sprawie udziału SdRP w kampanii wybo-
rów parlamentarnych 1991 roku73;
• Oświadczenie CKW SdRP po wyborach
27 października 1991 roku74.
Przełom polityczny lat 1988-1991 był
przedmiotem badań historycznych i polito-
logicznych. Wśród opracowań poświęconych
temu okresowi dziejów Polski warto wymie-
nić publikacje Antoniego Dudka75, Pauli-
70 AAN, RN SdRP, sygn. 3/6 - 3/9
71 AAN, RN SdRP, sygn. 13/12
72 Tamże, sygn. 3/10
73 Tamże, sygn. 3/14
74 Tamże, sygn. 3/19
75 Antoni Dudek, Reglamentowana rewolucja. Rozkład dyktatury komunistycznej 1988 -1990, Wydawnictwo Ar-cana, Kraków 2004.
ny Codogni76, Aleksandra Łuczaka77 czy też
tomy edycji dokumentów78.
Część z wymienionych dokumentów zosta-
ła wykorzystana w publikacjach inne pozosta-
ją nieznane szerszym kręgom odbiorców.
76 Paulina Codogni, Okrągły stół, czyli Polski Rubikon, Warszawa 2009.
77 Aleksander Łuczak, Dekada polskich przemian. Stu-dium władzy i opozycji, Warszawa 2010.
78 Polski rok 1989. Sukcesy, zaniechania, porażki. Polska mniej znana 1944-1989, M. Jabłonowski, S. Stępka, S. Sułowski (red.), cz. 1-2, Warszawa 2009; Historia Najnowsza. Dokumenty i materiały. Polska 1989 po wy-borach czerwiec-wrzesień. Wybór i opracowanie Paweł Dybicz, Włodzimierz Janowski, Grzegorz Sołtysiak. Warszawa 2009, ss. 164
132
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Uczestnicy seminarium „Archiwa Przełomu 1989-1991 w czasach przełomu. Przegląd źródeł – ocena stanu zachowania i mapa rozmieszczenia”, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
133
Dyskusja panelowa
Moderatordr hab. Władysław Stępniak
Proces zmian demokratycznych w Polsce
po roku 1989, podobnie zresztą jak i pozo-
stałe przeobrażenia w sferze życia społeczne-
go, gospodarczego i kulturalnego, przebiegł
w sposób niemalże bezkonfl iktowy. Jesteśmy
państwem i społeczeństwem nowoczesnym.
Żyjemy w warunkach pełnej demokracji i go-
spodarki liberalnej. Należymy do grona rozwi-
niętych państw europejskich, które jednoczą
swe wysiłki w ramach Unii Europejskiej,
by wspierać się wzajemnie w dalszym rozwo-
ju i wspólnie wpływać na losy całej Europy
i świata, dążąc do zapewnienia godziwych wa-
runków egzystencji narodów i wzmocnienia
bezpieczeństwa międzynarodowego.
Są to zmiany nie pozostające bez wpły-
wu na działalność archiwalną w Polsce. Pro-
wadzimy ją w warunkach zaawansowanych
przeobrażeń demokratycznych, które ogra-
niczają kompetencje państwa i niemalże eli-
minują własność państwową ze sfery życia
gospodarczego. Archiwa państwowe działają
tym samym na zawężającym się systematycz-
nie wycinku życia politycznego, społeczne-
go, kulturalnego i gospodarczego. Wzrasta
bowiem w szybkim tempie znaczenie czyn-
ników społecznych i aktywności osób fi zycz-
nych nadających coraz wyraźniej ton życiu
publicznemu.
W warunkach tych fundamentalne znacze-
nie dla zabezpieczenia dokumentacji zacho-
dzących przeobrażeń ma należyte funkcjono-
wanie instytucji prawnej narodowego zasobu
archiwalnego, wprowadzonej na mocy obo-
wiązującej obecnie ustawy archiwalnej z roku
1983. Kwestią podstawową w tym wypadku
jest to, czy niepaństwowy zasób archiwalny,
który wytwarzają m.in. partie polityczne i or-
ganizacje społeczne jako mienie prywatne,
nie powinien podlegać władzom państwo-
wym. Czy ten uprzywilejowany status prawny,
którym cieszy się wszelka własność prywat-
na, oznaczać może całkowity brak ograniczeń
w dysponowaniu dokumentacją instytucji pu-
blicznych i osób fi zycznych?
Nie pozwalają na to regulacje ustawy archi-
walnej dotyczące zarządzania dokumentacją
i działalnością archiwalną instytucji życia pu-
blicznego i dysponentów indywidualnych
materiałów archiwalnych. Nie przeczy temu
stwierdzenie, że dzięki wprowadzeniu instytu-
cji prawnej narodowego zasobu archiwalnego
zagwarantowano integralny charakter pol-
skiego dziedzictwa dokumentacyjnego z rów-
noczesnym poszanowaniem zasad prawnych
dotyczących własności prywatnej oraz wymo-
gów funkcjonowania społeczeństwa demo-
kratycznego. Wprowadzono w naszym kraju
obowiązek ewidencjonowania, przechowywa-
nia i zabezpieczania powstającej dokumenta-
cji, odebrano możliwość obrotu handlowego
materiałami archiwalnymi wchodzącymi
w skład niepaństwowego ewidencjonowane-
go zasobu archiwalnego oraz zastosowano
kategoryczny zakaz wywozu zagranicę. Rów-
nocześnie państwo ma szereg uprawnień, po-
zwalających na przykład na przejmowanie
materiałów archiwalnych instytucji o statusie
prywatnym, które przestaną istnieć. Mówiąc
w uproszczeniu, wytwórców niepaństwowe-
go ewidencjonowanego zasobu archiwalnego
obowiązują w naszym kraju niemalże te same
reguły postępowania, co i wytwórców pań-
stwowego zasobu archiwalnego.
Pomijając specyfi czną w naszych warun-
kach pozycję Kościoła katolickiego, który
jednak obecnie w sposób niemalże wzorowy
zapewnia funkcjonowanie profesjonalnego sys-
134
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
temu zarządzania własnym dziedzictwem ar-
chiwalnym, nie możemy jeszcze dzisiaj mówić
zarówno o znajomości uwarunkowań praw-
nych, jak i praktycznych aspektów zarządzania
dokumentacją w sferze niepaństwowego ewi-
dencjonowanego zasobu archiwalnego. Jest
to sytuacja, z którą nie sposób się godzić. Oczy-
wiście, przede wszystkim ze względu na jasno
określone w ustawie archiwalnej z roku 1983
wymogi prawne. Nie bez znaczenia pozosta-
je jednak przy tym fakt, że w warunkach spo-
łeczeństwa demokratycznego organizacje
pozarządowe, w tym partie polityczne i związ-
ki zawodowe (najważniejsi spośród wytwórców
niepaństwowego ewidencjonowanego zasobu
archiwalnego obok największych jednostek
życia gospodarczego), wpływające w stopniu
przemożnym na bieg spraw państwowych
i życie społeczeństwa biorą na siebie, siłą rze-
czy, szereg zobowiązań, w tym do zgodnego
z wymogami prawa postępowania z wytwarza-
ną przez siebie dokumentacją.
Powinniśmy więc prowadzić w tym zakre-
sie świadomą politykę. Nie może ona jednak
powielać rozwiązań stosowanych w odniesie-
niu do wytwórców państwowego zasobu ar-
chiwalnego. Jak już stwierdziliśmy, w pełni
niezależną pozycję mają jakże ważne dla
polskiej kultury i historii archiwa Kościoła
katolickiego. Nie są skłonne uzależniać od po-
lityki władz państwowych swojej działalności
liczne fundacje i stowarzyszenia zajmujące się
także gromadzeniem materiałów archiwal-
nych. Część z nich natrafi a obecnie na szereg
przeszkód w kontynuacji działalności, jaką
podjęły zazwyczaj w okresie wielkiego prze-
łomu, w politycznych i społecznych realiach
Polski po roku 1989, czego najdobitniejszym
przykładem jest sytuacja Ośrodka KARTA
stojącego na krawędzi bankructwa.
Wyrazem zaniechania przez centralne wła-
dze archiwów państwowych aktywnej działal-
ności w tym zakresie jest rezygnacja w roku
2007 z prowadzenia rejestru niepaństwowe-
go zasobu archiwalnego, a także niewypeł-
nianie zapisu normatywu wykonawczego
w stosunku do ustawy z roku 1983 w sprawie
szczegółowego zakresu działania Naczelnego
Dyrektora Archiwów Państwowych. Zobowią-
zuje on szefa archiwów państwowych do okre-
ślenia zasad współpracy państwowej sieci
archiwalnej z archiwami niepaństwowych
jednostek organizacyjnych (stosowny nor-
matyw wejdzie w życie 1 stycznia 2013 roku).
W takiej sytuacji musiały się pojawić oddol-
ne inicjatywy społeczne. Kolejny raz powinni-
śmy podać przykład Ośrodka KARTA, który
promuje ideę archiwistyki społecznej, a także
potrzebę koordynacji działań instytucji i or-
ganizacji pozarządowych przy równoczesnym
zagwarantowaniu wsparcia fi nansowego dla
ich działalności ze strony państwa.
W naszym kraju bardzo ważne znaczenie
ma więc społeczna aktywność przedstawicieli
niepaństwowego zasobu archiwalnego, któ-
rzy, podejmując inicjatywy społeczne, w tym
działania w ramach sekcji Stowarzyszenia Ar-
chiwistów Polskich (SAP), mogą przyczyniać
się do określania podstaw działalności zwią-
zanej z zarządzaniem własną dokumentacją
i postępowaniem z materiałami archiwalny-
mi. To może być ważna przesłanka gwaran-
tująca zachowanie pozycji niezależnej wobec
państwa, co w demokratycznych warunkach
powinno być rzeczą oczywistą. Podejmując
próbę stworzenia formalnej sekcji w ramach
SAP przedstawiciele niepaństwowego ewi-
dencjonowanego zasobu archiwalnego uczy-
nić będą mogli wiele, by nie tylko znaleźć
płaszczyznę kontaktów środowiskowych, lecz
także podejmować konkretne zadania profe-
sjonalne, dotyczące ich sfery aktywności.
O tym, że takie działania są potrzebne,
świadczyć może aktywność środowisk na-
Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych
135
ukowych mających problemy z dostępem
do źródeł dotyczących współczesnego życia
politycznego. Powołanie w ramach Instytutu
Studiów Politycznych Zespołu Dokumenta-
cyjnego Archiwum Partii Politycznych zajmu-
jącego się pozyskiwaniem i gromadzeniem
dokumentów partii politycznych jest tego do-
bitnym przykładem. Także powołanie Archi-
wum Danych Społecznych jako wspólnego
przedsięwzięcia Instytutu Studiów Społecz-
nych Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutu
Filozofi i i Socjologii Polskiej Akademii Nauk
(PAN), m.in. w celu nabywania, archiwizowa-
nia i udostępniania danych i dokumentacji
służących kształceniu i badaniom w zakresie
badań społecznych, należałoby uznać za ko-
lejny dowód potrzeby rozwoju działalności
dokumentacyjnej i archiwalnej instytucji
życia publicznego.
Instytucje te, uczestnicząc w życiu pu-
blicznym, wpływając na zachodzące procesy
społeczne, polityczne, kulturalne czy gospo-
darcze, uczestnicząc także – jak w wypadku
partii politycznych – w rządzeniu krajem,
siłą rzeczy winny trwale przechowywać do-
kumentacyjne dowody swojej aktywności, za-
pewniając dostęp do nich zainteresowanym
obywatelom. Współpraca z władzami pań-
stwowymi, w tym z archiwami państwowymi,
jest oczywiście bardzo ważna dla obu stron.
Nie powinna ona jednak podważać niezależ-
nej od czynników państwowych pozycji tych
instytucji.
dr Irena SłodkowskaInstytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk
Od dwudziestu lat – z inicjatywy obecnego
tutaj ministra Jacka Michałowskiego – prowa-
dzę archiwum partii politycznych. Najpierw
przez dwa lata w Senacie, a później – dzięki
panu prof. Andrzejowi Paczkowskiemu, który
przygarnął mnie razem z segregatorami, pu-
dłami, teczkami dotyczącymi partii politycz-
nych – w Instytucie Studiów Politycznych
PAN. Rzecz w tym, że koncentrujemy uwagę
na partiach parlamentarnych i na ich produk-
cji ideologicznej, dokumentacji działalności
programowej, a tymczasem w praktyce zbie-
ramy różne, niekiedy bardzo dziwne rzeczy.
Mam na przykład trochę dokumentów PUS
przekazywanych mi przez kolegów. Mam też
materiały Zjednoczenia Patriotycznego Grun-
wald, które znalazły moje pracownice w czasie
zbierania materiałów Partii „X”, na śmietniku
na Nowym Świecie i jeszcze inne…
Chciałam poinformować, że obecnie
to wszystko jest spisane, częściowo zdigitali-
zowane i chętnie wszystkie te materiały udo-
stępnię. A może nawet powstanie jakiś ruch
wymiany, przekazywania, bo nie wszystkie
zgromadzone przez nas archiwalia są nam
koniecznie potrzebne – aczkolwiek osobiście
uważam, że wszystko jest potrzebne. Chociaż
prawdopodobnie materiały te bardziej przy-
datne byłyby w innych miejscach.
Moderatordr hab. Władysław Stępniak
Bardzo serdecznie dziękuję Pani za wielką
pracę, troskę o zabezpieczenie tej bardzo waż-
nej części dziedzictwa historycznego państwa
i narodu polskiego. Podjęli to państwo w In-
stytucie Studiów Politycznych PAN w okresie,
w którym powołane do tego instytucje nie za-
interesowały się tą sprawą. Warto wspomnieć
także o kolejnej ważnej inicjatywie środowisk
naukowych – Instytutu Filozofi i i Socjolo-
gii PAN – które same poczuły się zmuszone
do organizowania własnego warsztatu prac
badawczych i gromadzenia dokumentacji
dotyczącej zachodzących w Polsce procesów
społecznych. To wszystko stawia przed archi-
wami poważne zadania.
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
VWystąpienia podsumowujące
138
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
nie był gwarantem, że tych wszystkich zmian
się nie cofnie, atmosfera była naprawdę na-
pięta i bardzo, bardzo trudna. Kancelaria Se-
natu to był wówczas alternatywny kawałek
rzeczywistości.
Świadomi, że łamiemy ustawę archiwal-
ną przygarnęliśmy Inkę Słodkowską z pomy-
słem tworzenia archiwum partii politycznych,
bo wiedzieliśmy, że nikt inny tego nie zrobi.
Po dwóch latach, kiedy w kolejnej kadencji
doszliśmy do wniosku, że chyba nie wypa-
da, aby w Kancelarii Senatu funkcjonowało
Archiwum Partii Politycznych, to archiwum
odeszło od nas. Podobnie było z Biurem In-
terwencji, które wywodziło się z Biura Inter-
wencji Solidarności i było jego kontynuacją.
W kolejnej kadencji uznaliśmy, że już nie po-
winno być niezależnego „ministerstwa spraw
wewnętrznych” w Kancelarii Senatu.
Gdy się patrzy na tamten okres przeło-
mu tak legalistycznie, to widać, że ówczesne
lata nie tylko były kompletnie inne od dzi-
siejszych, ale w pewnym sensie pozwalały
na działania nielegalne. Stąd na przykład, gdy
okazało się, że w pałacu Sobańskich leżą akta,
chcieliśmy je przejąć prawem kaduka, prze-
cież nie mieliśmy do tego żadnego uprawnie-
nia. Mam pewne domysły, kto te worki, które
Robert Kubaś, ofi cjalnie wchodząc, przygo-
towywał, kto w nich pogrzebał i kto to za-
brał. Jeżeli archiwiści będą kiedyś ciekawi,
to chętnie podzielę się tą wiedzą off-the record.
To były naprawdę trudne czasy i pewne rze-
czy – powiedzmy sobie teraz szczerze, otwar-
cie i uczciwie – robiliśmy na granicy prawa.
Trudne, ale fascynujące czasy były rzeczy-
wiście czasami przełomu. Dlatego chciałoby
się, żeby młodzież nie myliła powstania war-
szawskiego z wydarzeniami 1989 roku, żeby
miała online dostęp do zgromadzonej na ten
temat wiedzy. W ten sposób wracamy do ko-
Jacek MichałowskiSzef Kancelarii Prezydenta RP
Na dwie sprawy chciałbym zwrócić uwagę.
Po pierwsze pani dyrektor Agata Karwowska-
-Sokołowska uświadomiła mi, że ja również
głosowałem po raz pierwszy w czerwcu 1989
roku, pierwszy raz wrzucałem kartę do urny,
tyle że byłem od niej parę lat starszy. Było
to niezapomniane przeżycie.
Dla osób, które w tamtym czasie działały
w OKP i pracowały w Senacie było oczywiste,
może dziś nie dla wszystkich, że Kancelaria
Senatu i OKP to była jedność, jedna instytu-
cja. Byłem wówczas chyba doradcą wicemar-
szałka Senatu, a jednocześnie miałem drugą
wizytówkę – doradcy wiceprzewodniczącego
OKP, bo to była naprawdę jedność. Co wię-
cej, w Kancelarii Senatu powstały struktury
niemożliwe do przyjęcia w dzisiejszych cza-
sach. Na przykład Kancelaria Senatu miała
swoje „ministerstwo spraw zagranicznych”,
czyli Ośrodek Studiów Międzynarodowych,
którego pierwszym dyrektorem był Artur
Hajnicz, a drugim Marek Nowakowski. Miała
swoje „ministerstwo spraw wewnętrznych”,
mianowicie Biuro Interwencji Senatu, któ-
rego dyrektorem była Zofi a Romaszewska.
Mieliśmy również własne archiwum, gdzie
trzymaliśmy dokumenty. To po prostu był
wymóg chwili. Wtedy, w 1989 roku nie było
wolnego ministerstwa spraw zagranicznych,
bo było „ich”, nie było wolnego ministerstwa
spraw wewnętrznych, było „ich”, itd., dopie-
ro w II kadencji… Chodzi mi o sam moment
zakładania kancelarii, kiedy sytuacja jesz-
cze była niejednoznaczna. Pamiętam, że był
już rząd Mazowieckiego, że Krzysztof Sku-
biszewski był ministrem, gdy do marszałka
Wielowieyskiego przychodzili ludzie i mówili:
„Na Rakowieckiej palą akta”. Pewne rzeczy
działy się równolegle. Rząd Mazowieckiego
Wystąpienia podsumowujące
139
rzeni naszego projektu. U jego podstaw nie
leżało zorganizowanie historyków i archi-
wistów, by zaczęli systemowo myśleć o tym
okresie, ale popularyzacja, łatwiejszy dostęp
do informacji dla tych, którzy nie mogą go pa-
miętać, bo wtedy jeszcze nie było ich na świe-
cie, albo pamiętają tylko ze szkolnych lekcji
historii. Stąd wracam do pomysłu, którym
się z państwem już podzieliłem – „Archiwum
Przełomu” w każdej szkole! I do apelu Henry-
ka Wujca – oczyśćmy piwnice!
Spróbujemy to przygotować, zachęcić mło-
dzież, aby rozmawiając ze swoimi rodzicami
i dziadkami, porządkując i czyszcząc piwnice,
zebrała różne archiwalia i pamiątki z przeło-
mu lat 80. i 90. XX wieku i zaniosła je do swo-
jej szkoły, czy to w mieście, czy do szkoły
wiejskiej. Bo przecież, gdy mówiliśmy o So-
lidarności, okazało się, że na terenach wiej-
skich po prostu nie ma archiwów, wszelkie
materiały są nadal w domach, u ludzi. To jest
jedyna szansa, żeby uruchomić akcję czysz-
czenia piwnic i strychów – jak dodaje pan
marszałek Jan Wyrowiński – i tworzyć „Ar-
chiwa Przełomu” w każdej szkole! W ten spo-
sób historycy i archiwiści będą mogli dotrzeć
do tych archiwaliów, których brakuje i które
są im potrzebne.
Będziemy nad tym pracować, a jeżeli ktoś
z państwa ma pomysł, jak to zrobić, to prosi-
my o sygnał do Kancelarii Senatu i do Kan-
celarii Prezydenta. Pewnym modelem do
podjęcia tej pracy jest projekt Ośrodka
KARTA zrealizowany w ramach programu
rozwoju bibliotek. KARTA stworzyła cyfro-
we archiwum tradycji lokalnej. Przy okazji
widać pewną metodologię pracy z młodzie-
żą – jak dzięki pomocy biblioteki lokalnej,
za pomocą komputerów, skanerów, mikro-
fonów, można zorganizować żywe archiwum
nagrań, fotografi i bieżących, ale także pamią-
tek historycznych. Jest to bardzo ciekawe do-
świadczenie i warto z niego skorzystać przy
tworzeniu „Archiwów Przełomu” w każdej
szkole, a chciałoby się również dodać – w każ-
dej szkole wyższej. Uniwersyteckie wydziały
Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski podsumowuje dyskusje na seminarium. Na zdjęciu widoczna obok Ewa Polkowska Szef Kancelarii Senatu, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki
140
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
archiwistyczne mogły by być wiodącymi
i pomóc przy projektach szkolnych, szczegól-
nie na terenach wiejskich.
Zastanowimy się jeszcze nad tym, zapro-
simy szacownych koryfeuszy historii i archi-
wistyki do jakiegoś wspólnego ciała, które
by oceniało projekty. Co do nagród, to mamy
różne książki i publikacje z tego okresu, ale
może w grę wchodziłyby też inne formy,
na przykład stypendia w archiwum. Zasta-
nówmy się wspólnie nad różnymi pomysłami,
które by mogły zachęcić dzieciaki, młodzież,
studentów do uruchomienia całej sieci szkol-
nych „Archiwów Przełomu”, które później
można by połączyć linkami z naszym inter-
netowym „Archiwum Przełomu”.
Jeszcze raz bardzo serdecznie dzięku-
ję wszystkim państwu za to, że tu jesteśmy,
że będziemy razem działać na niwie „Archi-
wum Przełomu”.
Ewa PolkowskaSzef Kancelarii Senatu
Nasza dyskusja podczas całego dzisiejszego
dnia pokazała, że powinniśmy do następne-
go wspólnego spotkania w Kancelarii Senatu
– zapraszam już na to spotkanie w przyszłym
roku – szczególny nacisk położyć na kwe-
stie, o których mówił w swojej prezentacji
dyrektor naszego archiwum Robert Kubaś.
Otóż widać, że jest nam po prostu niezbęd-
na wirtualna mapa zasobów! Po to, żeby-
śmy nie musieli przy okazji konferencji raz
do roku mówić: „Nie musicie tego szukać, my
to mamy u siebie”, albo „My to mamy u sie-
bie” albo „Gdzieś to jest jeszcze dostępne”,
tylko rzeczywiście, korzystając z portalu inter-
netowego i wchodząc lokalnie na konkretną
miejscowość umieszczoną w wykazie instytu-
cji zgłoszonych do projektu, uzyskiwać infor-
macje o zasobach, o tym, jakiego konkretnie
rodzaju są to zasoby, bo istotnie nie zawsze
z nazwy można zidentyfi kować, jakie zawiera-
ją dokumenty, czy mają coś, co nas interesuje.
Pamiętając, że cały czas mówimy o „Archi-
wach Przełomu”.
Oprócz tego, że zrobimy pilotaż nowego in-
strumentu do wykorzystania w ramach pro-
jektu „Archiwa Przełomu”, tych „e”, czyli
digitalizacji wszystkich dokumentów i bę-
dziemy mieli to gotowe, chciałabym, a sądzę
że możemy to zrobić u nas, żebyśmy przy po-
mocy tylko i wyłącznie państwa sporządzili
bardzo rzetelny wykaz zasobów archiwalnych.
Na tej podstawie będziemy starali się urucho-
mić tę wirtualną mapę zasobów, by była goto-
wa w przyszłym roku, gdy się spotkamy.
Jacek MichałowskiSzef Kancelarii Prezydenta RP
Chciałbym jeszcze podnieść jedną kwestię –
mianowicie rozmawiamy teraz o „Archiwum
Przełomu 1989-1991”, a przecież czekają nas
kolejne wyzwania. Nie możemy przecież cze-
kać kolejnych dwudziestu lat, zanim uru-
chomimy drugi projekt dotyczący przełomu
1980-1981. W związku z powyższym pytam:
kiedy zaczniemy projekt „Archiwa Przełomu
1980-1981”?
Jan Wyrowińskiwicemarszałek Senatu
To pytanie zabierzemy ze sobą z Pałacu Pre-
zydenckiego…
Z pewnością dzisiejsze spotkanie było po-
trzebne. Od poprzedniego, które odbyło się
22 listopada 2011 roku, jesteśmy co najmniej
o krok dalej, już zaczęła funkcjonować inter-
netowa platforma prezentacji materiałów
archiwalnych, wymiany i informowania się
o tym, gdzie co jest. Może jeszcze nie działa
Wystąpienia podsumowujące
141
ona tak, jak powinna do samego końca, ale
po tych pilotażowych próbach, wydaje się,
że ten projekt będzie istniał w sferze prze-
strzeni internetowej.
Dziękuję organizatorom i panu mini-
strowi Jackowi Michałowskiemu za spraw-
ne zorganizowanie konferencji i zapraszam
wszystkich do Senatu – tak, jak zapowiedzia-
ła pani minister Ewa Polkowska. Nawiązując
m.in. do wypowiedzi pana Zbigniewa Gluzy,
do prof. Tomasza Nałęcza zwracam uwagę
na jedną kwestię – starajmy się, żeby ten pro-
jekt miał również większy wymiar społeczny,
pamiętajmy o bezcennych – szczególnie dla
informacji o tym okresie – archiwach pry-
watnych czy w ogóle szerzej – archiwach spo-
łecznych, których KARTA jest najlepszym
przykładem. Sądzę jednak, że jeżeli chodzi
o czasy przełomu, to te najważniejsze archiwa
powstają w domu, gdzieś przy okazji, a uczest-
nicy ówczesnych wydarzeń z wspomnianych
wcześniej powodów nie są zainteresowani,
aby cokolwiek po nich pozostało.
Zwracam również uwagę, i robię to z zado-
woleniem, że większość uczestników pierw-
szego panelu deklarowała daleko idącą
współpracę, nikt nie zakwestionował sensu
naszego projektu. Przeciwnie, wyczuwałem
entuzjazm, a nawet daleko idącą spolegli-
wość, szczególnie, jeżeli chodzi o IPN, który
przedstawił bardzo dobrze przygotowaną pre-
zentację, wyodrębniając te fragmenty, które
można szybko włączyć do projektu.
Jestem więc pełen optymizmu. Służymy
dobrej sprawie i mam nadzieję, że wspólnymi
siłami społecznymi, publicznymi i państwo-
wymi – tak jak ujął to w swym liście Prezydent
Bronisław Komorowski – początek wolnej
Polski zostanie dobrze udokumentowany.
Na III Ogólnopolskie Seminarium dotyczące „Archiwów Przełomu 1989 -1991” zapraszała Ewa Polkowska Szef Kancelarii Senatu, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki
142
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Uczestnicy seminarium „Archiwa Przełomu 1989-1991 w czasach przełomu. Przegląd źródeł – ocena stanu zachowania i mapa rozmieszczenia”, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
VIAneks
146
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Résumé projektu „Archiwa Przełomu 1989 -1991”
Kancelaria Prezydenta RP i Kancelaria Se-
natu wraz z licznym już gronem partnerów
i uczestników realizują wspólny projekt pod
nazwą „Archiwa Przełomu 1989-1991”, któ-
rego celem jest udostępnienie w Internecie
kopii cyfrowych dokumentów, plakatów, ulo-
tek, druków, fotografi i, z pierwszych lat pol-
skiej transformacji ustrojowej, politycznej
i gospodarczej.
Tworzymy pierwszy w Polsce katalog zaso-
bu online związany z okresem transformacji.
Pamięć o wydarzeniach, o ludziach, którzy
uczestniczyli w wielkich zmianach ustro-
jowych i niestrudzenie pracowali na rzecz
przemian demokratycznych nie może zostać
zatarta piętnem czasu. Naszą powinnością
jest zapisanie na trwale tej ważnej karty w pa-
mięci narodu.
Po co Polakom, a zwłaszcza osobom mło-
dym, potrzebne są „Archiwa Przełomu”?
Odpowiadamy: w archiwach zapisana jest
wspólna pamięć o minionym czasie, o lu-
dziach znanych i nieznanych, miejscach ich
działania. O wydarzeniach przełomowych
i zwykłych dniach życia codziennego.
„Archiwa Przełomu” rysują mapę wspól-
nych dokonań, sukcesów, zmian, które skła-
dają się na nasze dziedzictwo narodowe.
A ono nie jest tylko na potrzeby historyków
i archiwistów. To nasze dobro wspólne. Do-
stępne w sieci dla każdego.
Zwracamy się z apelem do wszelkich pla-
cówek, osób prywatnych, samorządów, władz
lokalnych, organizacji społecznych, szkół
i uczelni, aby wyczyścili swoje szafy i piwni-
ce z różnego rodzaju „makulatury”– starych
dokumentów, zdjęć, plakatów, zapisków, róż-
nych pamiątek, a zebrane materiały udostęp-
nili do skanowania.
Instrukcja zgłoszenia do projektu
Wystarczy telefon, list, mail z informacją,
że dysponują Państwo takimi materiała-
mi. Zostaną sporządzone ich kopie cyfrowe
i umieszczone w Internecie, a oryginały po-
zostaną u właścicieli, jeśli wyrażą taką wolę.
KONTAKT
www.archiwaprzelomu.pl
Archiwum Prezydenta RP
ul. Wiejska 10, 00-902 Warszawa
Dyrektor Archiwum Prezydenta RP
Janusz Kuligowski, tel.: 022 695 17 25
Michał Zaremba, tel.: 22 695 17 36
Michał[email protected]
Archiwum Senatu
ul. Wiejska 6, 00-902 Warszawa
kierownik Archiwum Senatu
Robert Kubaś, tel.: 022 694 90 06
Justyna Orysiak, tel.: 022 694 90 74
Aneks
147
Partnerzy projektu
Osoby prywatne, które przekazały dokumen-
tację na potrzeby projektu „Archiwa Przeło-
mu 1989-1991”:
1. Anna Bogucka-Skowrońska
2. Bogdan Borusewicz
3. Monika Chabowska -Wybieralska
4. Jan Chodkowski
5. Andrzej Antoni Czapski
6. Stanisław Dembiński
7. Jerzy Dietl
8. Roman Duda
9. Jacek Fedorowicz
10. Władysław Findeisen
11. Henryk Grządzielski
12. Józef Bronisław Janik
13. Ryszard Juszkiewicz
14. Antoni Jutrzenka -Trzebiatowski
15. Lech Kozioł
16. Danuta Korzeniowska
17. Erwin Kruk
18. Maciej Krzanowski
19. Przemysław Maksymiuk
20. Ireneusz Niewiarowski
21. Stanisław Obertaniec
22. Jacek Pająk
23. Władysław Papużyński
24. Andrzej Piesiak
25. Edward Poziołek
26. Jerzy Regulski
27. Zbigniew Rokicki
28. Irena Słodkowska
29. Jerzy Stępień
30. Grażyna -Anna Sztark
31. Andrzej Tomaszewicz
32. Eugeniusz Wilkowski
33. Janusz Woźnica
34. Henryk Wujec
35. Stanisław Żak
Instytucje, które zadeklarowały współpracę:
1. Archiwum Państwowe w Białymstoku
2. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy
3. Archiwum Państwowe w Częstochowie
4. Archiwum Państwowe w Gdańsku
5. Archiwum Państwowe w Gorzowie
Wielkopolskim
6. Archiwum Państwowe w Kaliszu
7. Archiwum Państwowe w Katowicach
8. Archiwum Państwowe w Kielcach
9. Archiwum Państwowe w Krakowie
10. Archiwum Państwowe w Lesznie
11. Archiwum Państwowe w Łodzi
12. Archiwum Państwowe w Olsztynie
13. Archiwum Państwowe w Opolu
14. Archiwum Państwowe w Przemyślu
15. Archiwum Państwowe w Siedlcach
16. Archiwum Państwowe w Suwałkach
17. Archiwum Państwowe w Toruniu
18. Archiwum Państwowe w Toruniu
Oddział we Włocławku
19. Archiwum Państwowe m.st. Warszawy
20. Archiwum Państwowe m.st. Warszawy
Oddział w Pułtusku
21. Archiwum Państwowe m.st. Warszawy
Oddział w Mławie
22. Archiwum Państwowe we Wrocławiu
23. Biblioteka Narodowa
24. Europejskie Centrum Solidarności
25. Fundacja Bronisława Geremka
26. Fundacja Ośrodka KARTA
27. Instytut Europy Środkowo -Wschodniej
w Lublinie
28. Instytut Literacki KULTURA
w Maisons -Laffi tte
29. Instytut Pamięci Narodowej
30. Kancelaria Sejmu
31. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów
32. Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana
Pawła II
33. Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”
34. Miejska Biblioteka im. Adama Asnyka
w Kaliszu
148
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
35. Miejska Biblioteka Publiczna
w Siedlcach
36. Muzeum Śląskie w Katowicach
37. Muzeum w Stargardzie Szczecińskim
38. Muzeum Regionalne w Siedlcach
39. Naczelna Dyrekcja Archiwów
Państwowych
40. Narodowe Archiwum Cyfrowe
41. Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
42. Uniwersytet Marii Curie - Skłodowskiej
w Lublinie/Archiwum i Muzeum
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
w Lublinie
43. Uniwersytet Mikołaja Kopernika
w Toruniu
44. Uniwersytet Przyrodniczo-
-Humanistyczny w Siedlcach/
/Biblioteka Główna
45. Uniwersytet Wrocławski
46. Uniwersytet Zielonogórski
47. Polska Akademia Nauk w Warszawie
48. Powiatowa Biblioteka Publiczna
w Ciechanowie/Biblioteka Regionalna
49. Pracownia Dokumentacji Dziejów
Płońska
50. Zakład Narodowy im. Ossolińskich
we Wrocławiu
Aneks
149
Fotorelacja z II seminarium pt. „Archiwa Przełomu 1989 -1991” w czasach przełomu
150
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Aneks
151
152
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Aneks
153
154
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Aneks
155
Fotorelacja z I seminarium pt. „Archiwa Przełomu jako przedmiot badań naukowych” w obiektywie fotografa Kancelarii Prezydenta RP
156
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Aneks
157
158
„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU
Aneks
159
ISBN 978-83-935994-1-7
Opracowanie przygotowane przez Kancelarię Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
(Redakcja: Teresa Grabczyńska, Agnieszka Figura - Tomaka,
Janusz Kuligowski, Zdzisław Kurzyński)
Wydawca: Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
Autorzy zdjęć: Fotografi e ze zbiorów Archiwum Senatu Michał Józefaciuk;
Fotografi e ze zbiorów Kancelarii Prezydenta RP Wojciech Grzędziński, Piotr Molęcki
Korekta: Anna Tarnowska
Projekt i skład: Studio Firet
Projekt okładki: Marcin Bogusławski Kancelaria Prezydenta RP